z 103 stránek
Titul
1
2
Studie - Edice
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
Název:
Tandariuš a Floribella : skládání staročeské s německým Pleierovým
Autor:
Mourek, Václav Emanuel
Rok vydání:
1887
Místo vydání:
Praha
Česká národní bibliografie:
Počet stran celkem:
103
Počet stran předmluvy plus obsahu:
103
Obsah:
- 1: Titul
- 3: Studie - Edice
upravit
Strana 1
TANDARIUS A FLOR BELLA. SKLÁDÁNÍ STAROČESKÉ S NĚMECKÝM PLEIEROVÝM SROVNAL Dr. V. E. MOUREK. (Pojednání k. české společnosti nauk. — VII. řada, 1. svazek.) (Filosoficke cká třída, číslo 6.) V PRAZE. Nákladem krále vské české společnosti nauk. — Tiskem Dr. Eduarda Grégra. 1887.
TANDARIUS A FLOR BELLA. SKLÁDÁNÍ STAROČESKÉ S NĚMECKÝM PLEIEROVÝM SROVNAL Dr. V. E. MOUREK. (Pojednání k. české společnosti nauk. — VII. řada, 1. svazek.) (Filosoficke cká třída, číslo 6.) V PRAZE. Nákladem krále vské české společnosti nauk. — Tiskem Dr. Eduarda Grégra. 1887.
Strana 2
Strana 3
Václav Nebeský v Čas. Čes. Musea na r. 1846. na str. 294. v dodatku ku pojednání o Tristramu praví: „Do toho samého oboru (jako Tristram), totiž mezi pověsti Bretonské patří jiná naše staročeská báseň: Tandariáš 1) a Floribella, obě osoby nepatrnější stolovního kola, ačkoliv Tandariáš ve pověsti všecky zmohl, i arcihrdiny Gavana, Lancelota, Ivaina atd.; v těch pověstích ale vítězívá každý nad každým, jen když je právě doma, totiž ve své po- věsti. — Tu nelze tak jasně (jako v Tristramu) vytknouti poměr naší básně k jejím pramenům. Nachází se sice německá báseň „Tandarios und Flordila“ (sic!), jejížto skladatel jest Pleiaere (13. stol.) též známý co spisovatel pověsti Garél vom blühenden Thal, která se nedávno našla (v. Karajanovu Frühlingsgabe, p. IV.). Rukopis oné se nachází v Mnichově (cod. germ. 577) a z něho opis ve Vídenské dvorní knihovně. Obsahuje 560 listů a okolo 17.920 veršů. Děj jest ten samý, jako v naší básni, alespoň v první třetině, jak daleko jsem je porovnal; dále jsem v nejlepší vůli skoro již nemohl, byl jsem přemožen verši stolovními; neboť jsou to pravé kolossy ze slastí, obrů, z překrásných dívek, květů a zázračných hrdinství vystavěné. Tedy jsem ani neměl smyslu pro krásnou Floribellu, ježto přijíždí k Artusovi na koni ově- šeném rolničkami, z nichžto jedna zněla jako slavík, druhá jako hrdlička, třetí jako drozd čtvrtá jako čížek, pátá jako kos. — Není ale také třeba déle báseň německou porovnávati, jelikož neposkytuje žádné stopy, že by náš byl z ní čerpal. Jisté podrobnosti se srovnávají, v jiných si odporují. Kdyby ji náš byl použil, lze se domysliti, kterak volně by se bylo musilo to státi, jelikož česká báseň má jen něco přes 2000 veršů.2) Jiná německá báseň (rukopis ve Vratislavi) pod názvem „Ritter Irinumidas und Königin Flordebel“ má jen titul poněkud stejný, obsah jest dokonce jiný a rek jest jen ze Štýrska. Pochází od r. 1507., skladatel se sám jmenuje Mertein Meyer (v. Hormeyerův Archiv 1826., p. 542). Tu ještě méně lze nějakou stopu najíti; neboť naše báseň jest starší.“ *) Název reka původně zajisté měl tvar Tandariuš, poněvadž v básni dvakrát rýmuje v nominativě se jménem Artuš, (924, 5 a 1281, 2) jednou se slovem muž (952, 3); jednou čte se také (1669—70) Artuše: Tandariuše. V rukopise musejním (A), z něhož hlavně vzaty jsou všecky ukázky textu níže uve- dené, psán jest v nom. Tandarius n. Tandaryus; v nepřímých pádech Tandariaffe, -affewi a pod. Rukopis Stockholmský (B) má všude Tandariafs, Tandariaffe a pod. Ostatně také německý název na různo se píše: Tandarios, Tandarois, Tandareis; u Füeterera Tantarius. Vskutku něm. Tand. má 18.339 veršů, česká báseň pouze 1824 (či dle druhého, porozšířeného ruko- pisu 1848) veršův.
Václav Nebeský v Čas. Čes. Musea na r. 1846. na str. 294. v dodatku ku pojednání o Tristramu praví: „Do toho samého oboru (jako Tristram), totiž mezi pověsti Bretonské patří jiná naše staročeská báseň: Tandariáš 1) a Floribella, obě osoby nepatrnější stolovního kola, ačkoliv Tandariáš ve pověsti všecky zmohl, i arcihrdiny Gavana, Lancelota, Ivaina atd.; v těch pověstích ale vítězívá každý nad každým, jen když je právě doma, totiž ve své po- věsti. — Tu nelze tak jasně (jako v Tristramu) vytknouti poměr naší básně k jejím pramenům. Nachází se sice německá báseň „Tandarios und Flordila“ (sic!), jejížto skladatel jest Pleiaere (13. stol.) též známý co spisovatel pověsti Garél vom blühenden Thal, která se nedávno našla (v. Karajanovu Frühlingsgabe, p. IV.). Rukopis oné se nachází v Mnichově (cod. germ. 577) a z něho opis ve Vídenské dvorní knihovně. Obsahuje 560 listů a okolo 17.920 veršů. Děj jest ten samý, jako v naší básni, alespoň v první třetině, jak daleko jsem je porovnal; dále jsem v nejlepší vůli skoro již nemohl, byl jsem přemožen verši stolovními; neboť jsou to pravé kolossy ze slastí, obrů, z překrásných dívek, květů a zázračných hrdinství vystavěné. Tedy jsem ani neměl smyslu pro krásnou Floribellu, ježto přijíždí k Artusovi na koni ově- šeném rolničkami, z nichžto jedna zněla jako slavík, druhá jako hrdlička, třetí jako drozd čtvrtá jako čížek, pátá jako kos. — Není ale také třeba déle báseň německou porovnávati, jelikož neposkytuje žádné stopy, že by náš byl z ní čerpal. Jisté podrobnosti se srovnávají, v jiných si odporují. Kdyby ji náš byl použil, lze se domysliti, kterak volně by se bylo musilo to státi, jelikož česká báseň má jen něco přes 2000 veršů.2) Jiná německá báseň (rukopis ve Vratislavi) pod názvem „Ritter Irinumidas und Königin Flordebel“ má jen titul poněkud stejný, obsah jest dokonce jiný a rek jest jen ze Štýrska. Pochází od r. 1507., skladatel se sám jmenuje Mertein Meyer (v. Hormeyerův Archiv 1826., p. 542). Tu ještě méně lze nějakou stopu najíti; neboť naše báseň jest starší.“ *) Název reka původně zajisté měl tvar Tandariuš, poněvadž v básni dvakrát rýmuje v nominativě se jménem Artuš, (924, 5 a 1281, 2) jednou se slovem muž (952, 3); jednou čte se také (1669—70) Artuše: Tandariuše. V rukopise musejním (A), z něhož hlavně vzaty jsou všecky ukázky textu níže uve- dené, psán jest v nom. Tandarius n. Tandaryus; v nepřímých pádech Tandariaffe, -affewi a pod. Rukopis Stockholmský (B) má všude Tandariafs, Tandariaffe a pod. Ostatně také německý název na různo se píše: Tandarios, Tandarois, Tandareis; u Füeterera Tantarius. Vskutku něm. Tand. má 18.339 veršů, česká báseň pouze 1824 (či dle druhého, porozšířeného ruko- pisu 1848) veršův.
Strana 4
4 Tolik napsal Nebeský r. 1846. Od té doby o původě Tandariuše našeho nikdo nikde nepromluvil, 1) ač úvahy o ceně jeho literární v každém dějepise literatury jsou obsaženy. — Že by báseň byla původu anglického, jak smělou divinací praví Hanka v úvodě k V. svazku Starobylých skládání z r. 1823., ve kterém Tandariuše vydal na prvním místě, ovšem nikomu asi vážně mysliti nepřipadlo, jakkoli to opakuje i Jungmann v Historii české literatury (na str. 322) a ještě i ve Slovníku naučném z r. 1872. táž zpráva se podává; ale pátrati po pů- vodě jiném také nikdo neuznal za dobré, čemu při nevalné literární ceně této „básně“ ovšem ani nelze se diviti.2) Zatím však o Pleierovi, skladateli německého Tandaria, vyneseny jsou na světlo ze- vrubnější zprávy. Ukázalo se, že napsal básně tři, všecky obsahem vespolek velmi příbuzné a v obor bájí artušovských náležející, a sice: „Garêl vom blüenden tal“, o kterém již Nebeský se zmiňuje; pak „Tandareis und Flordibel“ a konečně „Meleranz“.3) O Tandariovi zevrubně promluvil Elard Hugo Meyer v Hauptově časopise „Zeitschrift für deutsches Alterthum“ (sv. XII. [1865] str. 470. násl.) přidav zároveň důkladné pojednání o Pleierovi a všech otázkách, které hledí k jeho osobě a básnické činnosti. — Tím vším tedy zkoumání po původě naší básně jest značně usnadněno, a poněvadž český Tandariuš, nemá-li hrubě veliké ceny literární, přece jest počtem veršův a zaokrouhleností skladby jednou ze značnějších památek staročeských, pak hlavně proto, že — jak praví E. M. Meyer v pojed- nání svém právě dotčeném na str. 499. — „literární historii náleží i slabým zjevům vykázati místo důkladným zkoumáním“ — nezdálo se nezáslužno pokusiti se o konečné rozřešení otázky o původu Tandaria našeho. Že děj básně české jest podstatou týž, jako v Tandariu Pleierově, už Nebeský poznal a vyslovil. Prvním úkolem tudy jest přirovnati obě básně do podrobna. Pleier rozvláčnou komposici svou začíná rozvláčným a nehrubě duchaplným úvodem (v. 1—197.) o stálosti v lásce a vůbec vespolném poměru mužův a žen. Vloživ sem i apo- strofu své milenky v šesti lyrických slokách, veršem 156. proud myšlének svých přetrhuje. „Hie wil ich dise rede lân“ praví, ač ještě čtyřicet řádek potřebuje, aby čtenáři pověděl, že k vůli té své vyvolené bude duší tělem pracovati („durch ein reinez wip arbeiten sinne unde 2) 1) K. Sabina (str. 186.), Al. V. Šembera (Děj. řeč. a lit. čes. I. str. 123.), Jar. Vlček (str. 43.) uvádějí báseň Pleierovu jako vzor české, patrně jen na základě slov Nebeského a přes jeho domnění, že jím nebyla, důvodů svého tvrzení neudávajíce. Pypin a Spasovič Hist. lit. slov. II. 300. správněji praví, „není, tuším, ještě rozhodnuto, jakými cestami dostala se do české literatury v druhé polovici XIV. století.“ Úsudky o ceně básně zakládají se ostatně na vydání Hankově ve Starob. skl., které pořízeno jsouc podlé rukopisu Stockholmského (B) obsahuje skladbu až k nepoznání znešvařenou. Rukopis Musejní vykazuje ji v podobě daleko dokonalejší a tudy také cennější. 3) Meleranze, jenž má 12.834 verše, vydal r. 1861. K. Bartsch jakožto LX. publikaci literárního spolku ve Stuttgartě; Garéla, jenž má dokonce 21.168 veršův, alespoň značnější zlomky uveřejnili Zingerle (Germania III. 23—41.), Goldbacher (Germania VIII. 89—97.) a nejobšírněji, ač nezcela spolehlivě, M. Walz (ve programu akad. gymn. Vídeňského na r. 1881.) — Konečně pak také Tandaria německého vydal dr. Ferd. Khull (ve Štýrském Hradci r. 1885). Laskavou ochotou jeho pisateli této stati práce jeho již ve vývěšcích byla po ruce, začež mu tímto slušné díky buďtež vzdány.
4 Tolik napsal Nebeský r. 1846. Od té doby o původě Tandariuše našeho nikdo nikde nepromluvil, 1) ač úvahy o ceně jeho literární v každém dějepise literatury jsou obsaženy. — Že by báseň byla původu anglického, jak smělou divinací praví Hanka v úvodě k V. svazku Starobylých skládání z r. 1823., ve kterém Tandariuše vydal na prvním místě, ovšem nikomu asi vážně mysliti nepřipadlo, jakkoli to opakuje i Jungmann v Historii české literatury (na str. 322) a ještě i ve Slovníku naučném z r. 1872. táž zpráva se podává; ale pátrati po pů- vodě jiném také nikdo neuznal za dobré, čemu při nevalné literární ceně této „básně“ ovšem ani nelze se diviti.2) Zatím však o Pleierovi, skladateli německého Tandaria, vyneseny jsou na světlo ze- vrubnější zprávy. Ukázalo se, že napsal básně tři, všecky obsahem vespolek velmi příbuzné a v obor bájí artušovských náležející, a sice: „Garêl vom blüenden tal“, o kterém již Nebeský se zmiňuje; pak „Tandareis und Flordibel“ a konečně „Meleranz“.3) O Tandariovi zevrubně promluvil Elard Hugo Meyer v Hauptově časopise „Zeitschrift für deutsches Alterthum“ (sv. XII. [1865] str. 470. násl.) přidav zároveň důkladné pojednání o Pleierovi a všech otázkách, které hledí k jeho osobě a básnické činnosti. — Tím vším tedy zkoumání po původě naší básně jest značně usnadněno, a poněvadž český Tandariuš, nemá-li hrubě veliké ceny literární, přece jest počtem veršův a zaokrouhleností skladby jednou ze značnějších památek staročeských, pak hlavně proto, že — jak praví E. M. Meyer v pojed- nání svém právě dotčeném na str. 499. — „literární historii náleží i slabým zjevům vykázati místo důkladným zkoumáním“ — nezdálo se nezáslužno pokusiti se o konečné rozřešení otázky o původu Tandaria našeho. Že děj básně české jest podstatou týž, jako v Tandariu Pleierově, už Nebeský poznal a vyslovil. Prvním úkolem tudy jest přirovnati obě básně do podrobna. Pleier rozvláčnou komposici svou začíná rozvláčným a nehrubě duchaplným úvodem (v. 1—197.) o stálosti v lásce a vůbec vespolném poměru mužův a žen. Vloživ sem i apo- strofu své milenky v šesti lyrických slokách, veršem 156. proud myšlének svých přetrhuje. „Hie wil ich dise rede lân“ praví, ač ještě čtyřicet řádek potřebuje, aby čtenáři pověděl, že k vůli té své vyvolené bude duší tělem pracovati („durch ein reinez wip arbeiten sinne unde 2) 1) K. Sabina (str. 186.), Al. V. Šembera (Děj. řeč. a lit. čes. I. str. 123.), Jar. Vlček (str. 43.) uvádějí báseň Pleierovu jako vzor české, patrně jen na základě slov Nebeského a přes jeho domnění, že jím nebyla, důvodů svého tvrzení neudávajíce. Pypin a Spasovič Hist. lit. slov. II. 300. správněji praví, „není, tuším, ještě rozhodnuto, jakými cestami dostala se do české literatury v druhé polovici XIV. století.“ Úsudky o ceně básně zakládají se ostatně na vydání Hankově ve Starob. skl., které pořízeno jsouc podlé rukopisu Stockholmského (B) obsahuje skladbu až k nepoznání znešvařenou. Rukopis Musejní vykazuje ji v podobě daleko dokonalejší a tudy také cennější. 3) Meleranze, jenž má 12.834 verše, vydal r. 1861. K. Bartsch jakožto LX. publikaci literárního spolku ve Stuttgartě; Garéla, jenž má dokonce 21.168 veršův, alespoň značnější zlomky uveřejnili Zingerle (Germania III. 23—41.), Goldbacher (Germania VIII. 89—97.) a nejobšírněji, ač nezcela spolehlivě, M. Walz (ve programu akad. gymn. Vídeňského na r. 1881.) — Konečně pak také Tandaria německého vydal dr. Ferd. Khull (ve Štýrském Hradci r. 1885). Laskavou ochotou jeho pisateli této stati práce jeho již ve vývěšcích byla po ruce, začež mu tímto slušné díky buďtež vzdány.
Strana 5
5 lip“) o vypravování překrásné „âventiure“ o lásce dvou mladých lidí při dvoře krále Artuše.1) — Konečně veršem 197. přechází k vypravování vlastnímu a sice, jak dí, na základě cizího pra- mene, jehož rozmanitými obraty vůbec často se dovolavá. Oznamuje čtenáři, že syn krále Tandernas-ského ve dvanáctém roce věku poslán byl ke dvoru krále Artuše na vychování („durch zuht“). — Dokládá, že byl královnin příbuzný a velmi krásný, že oni ho chovali jako svého. Otec nazýval se Dulcemâr, matka Anticoní, hoch sám Tandareis. Otec Dulcemâr byl strýc Jenovéry, choti Artušovy. Tandareis v pečlivém chování se zvedl a byl vůbec oblíben. Český vzdělavatel (Č.) všecken úvod i tuto předběžnou čásť o Tand. pominul a na- hradil kratičkou zprávou (o 6 verších), že „byl jeden král“, ten slul Artuš, byl dobrý, mocný, spravedlivý, měl mnoho poddaných králův i knížat. Pleier pak vypravuje (v 264. seq.), kterak Art. kdysi o letnicích dle svého obyčeje konal slavný sbor (hôchzít), k němuž z nenadání dostavila se indská kněžna Flordibel a vy- prosila si záštitu Artušovu. Č. odtud s ním se srovnává, ač vypravuje všude zcela stručně.2) Avšak přes to přece velmi často dospívá i k doslovnému znění. Hned počátek vypravování tomu svědčí: 5. Ten jest měl obyčej ten, že v rok každý volal dvór, tu jest býval všeliký sbor, vždy sě na letnice počal, ve dvú nedělí sě skonal; což křesťanstva najviec bylo, dobrých druhóv tu musilo všech při tom dvoře býti, toho nemohl ijeden zbyti, by k dvoru nemusil jíti.3) 269. Artûs het ein gewonheit, daz er nimmer daz vermeit, swenne im kom der phingestac, daz er mit hôchzite lac vor Dyanazrůn úf dem plân mit vrowen unt mit manegen man die zuo der hôchzîte riten. ungern heten siez vermiten, sie kômen zuo dem lande, sin vriunt nâch den er sande mit rittern unt mit vrowen. Pleier přidává, že i cizích hostí bylo mnoho, poněvadž Artušovi každý rád sloužil pro jeho rozhlášenou štědrosť (milte) a statečnosť (tugenthaften muot). I byl tedy „vor Dyanazrůn uf dem plân, vor dem walt ze Priziljân 15. Králi i kniežata, páni, panny, panie byly zváni, aby všichni přijeli a tu svú kratochvíl jměli. 300. unt bi im manec vürste rîch... 310. beidiu vrowen unde man heten vröuden genuoc nâch swiu dem man sin herze truoc. Na ráno druhý den byl ust noven slavnostní banket, k němuž vše mělo se dostaviti. Stalo se tak. 19. Král Artuš obyčej jest měl, doněvadž novin nezvěděl, dotud nejedl ižádný den. 335. Nú het der künec die gwonheit... daz er niht tranc noch enaz... er enhôrte ê ein maere. 2) 3) 1) Kde níže bude mluviti se slovy Pleierovými, ponecháme tvarů Tandareis a Flordibel proti našim Tandariuš, Floribella. Verše Pleierovy k českým co do počtu mají se poměrem 10:1. V transskripci textu českého řídil jsem se pravopisem „Výboru“, poradiv se také s několika znalci, kterým za laskavé pokyny díky vzdávám. Německý text jest z vydání Khullova.
5 lip“) o vypravování překrásné „âventiure“ o lásce dvou mladých lidí při dvoře krále Artuše.1) — Konečně veršem 197. přechází k vypravování vlastnímu a sice, jak dí, na základě cizího pra- mene, jehož rozmanitými obraty vůbec často se dovolavá. Oznamuje čtenáři, že syn krále Tandernas-ského ve dvanáctém roce věku poslán byl ke dvoru krále Artuše na vychování („durch zuht“). — Dokládá, že byl královnin příbuzný a velmi krásný, že oni ho chovali jako svého. Otec nazýval se Dulcemâr, matka Anticoní, hoch sám Tandareis. Otec Dulcemâr byl strýc Jenovéry, choti Artušovy. Tandareis v pečlivém chování se zvedl a byl vůbec oblíben. Český vzdělavatel (Č.) všecken úvod i tuto předběžnou čásť o Tand. pominul a na- hradil kratičkou zprávou (o 6 verších), že „byl jeden král“, ten slul Artuš, byl dobrý, mocný, spravedlivý, měl mnoho poddaných králův i knížat. Pleier pak vypravuje (v 264. seq.), kterak Art. kdysi o letnicích dle svého obyčeje konal slavný sbor (hôchzít), k němuž z nenadání dostavila se indská kněžna Flordibel a vy- prosila si záštitu Artušovu. Č. odtud s ním se srovnává, ač vypravuje všude zcela stručně.2) Avšak přes to přece velmi často dospívá i k doslovnému znění. Hned počátek vypravování tomu svědčí: 5. Ten jest měl obyčej ten, že v rok každý volal dvór, tu jest býval všeliký sbor, vždy sě na letnice počal, ve dvú nedělí sě skonal; což křesťanstva najviec bylo, dobrých druhóv tu musilo všech při tom dvoře býti, toho nemohl ijeden zbyti, by k dvoru nemusil jíti.3) 269. Artûs het ein gewonheit, daz er nimmer daz vermeit, swenne im kom der phingestac, daz er mit hôchzite lac vor Dyanazrůn úf dem plân mit vrowen unt mit manegen man die zuo der hôchzîte riten. ungern heten siez vermiten, sie kômen zuo dem lande, sin vriunt nâch den er sande mit rittern unt mit vrowen. Pleier přidává, že i cizích hostí bylo mnoho, poněvadž Artušovi každý rád sloužil pro jeho rozhlášenou štědrosť (milte) a statečnosť (tugenthaften muot). I byl tedy „vor Dyanazrůn uf dem plân, vor dem walt ze Priziljân 15. Králi i kniežata, páni, panny, panie byly zváni, aby všichni přijeli a tu svú kratochvíl jměli. 300. unt bi im manec vürste rîch... 310. beidiu vrowen unde man heten vröuden genuoc nâch swiu dem man sin herze truoc. Na ráno druhý den byl ust noven slavnostní banket, k němuž vše mělo se dostaviti. Stalo se tak. 19. Král Artuš obyčej jest měl, doněvadž novin nezvěděl, dotud nejedl ižádný den. 335. Nú het der künec die gwonheit... daz er niht tranc noch enaz... er enhôrte ê ein maere. 2) 3) 1) Kde níže bude mluviti se slovy Pleierovými, ponecháme tvarů Tandareis a Flordibel proti našim Tandariuš, Floribella. Verše Pleierovy k českým co do počtu mají se poměrem 10:1. V transskripci textu českého řídil jsem se pravopisem „Výboru“, poradiv se také s několika znalci, kterým za laskavé pokyny díky vzdávám. Německý text jest z vydání Khullova.
Strana 6
6 Ten den nic se neukazovalo, však Artuš přece nechtěl obyčej svůj zrušiti. 22. Tak sě přihodi čas ten, že přihna panic k němu jeden pravě za novinu jemu: Panna jede k dvoru tvému. 354. nů sáhen sie daz ein meit dort reit ûz einem walde; dô sagte man ez balde dem künege unt der künegin. Nežli dojede, u Pleiera odehrává se episoda. Keřï, jenž v bájích artušovských vůbec má úkol posměváčka, ironicky praví Artušovi, že již může jíti k obědu — domníváť se, že příchozí přinese asi novinu, která by lépe byla nepřinesena. A když Art. zaříká se, že panně splní, očkoli prositi bude, bude-li jen prositi skromně a rozumně, varuje Keií, aby se neošidil, jako se mu jindy již stalo. Č. tohoto meziděje nemá, ani jména Keiï, jako vůbec vlastním jménům se vyhýbá. Popisuje hned a to ústy téhož „panice“, jenž první oznámil její příchod, kterak panna a všecka úprava její vypadala. K témuž popisu obrací se také Pleier, pověděv jen ještě, že Art. potom s družinou sedli za stůl a jedli, nežli panna se přiblížila. Líčení úpravy její v obou básních podstatou se srovnává. Začíná koněm, jeho barvou a přikrytím: 28. její mimochodník bohatě tak, jakž hoří vešken v zlatě od tak velikého přikrytie, že nikto nevídal na světě od tak drahého okovánie. 406. ein gereite harte rîche dar ûf lac von golde... den man rîcher koste jach; ich waene nie kein man gesach ein bezzer gereite. Hlavním kusem ozdoby koňovy jsou vzácné zvonce v obou básních: 35. její kóň obvěšen bieše vešken okolo zlatými zvonci velikými i malými; když ponuknu k chodbě koně, tehdy sě zvonci zazvonie tak sladce, jako varhany, kdež jsú najlépe připraveny. 420. der zoum und daz vürbüege daran hiengen schellen die kunden suoze hellen rehte als diu vogelin singent gén des meien schin... 436. von arabischem golde guot warn die schellen alle... V podrobných rysech tu ovšem odchylka. U Pleiera jsou rolničky jen na uzdě a ná- prsníku, Č. má jimi celého „koně obvěšena“; u Pleiera znění jejich přirovnáno se zpěvem ptačím, Č. je srovnává se zněním varhan, zajisté pravdě podobněji. Pleier však přirovnání své se zpěvem ptáků, jež do podrobna rozvádí, připomínaje zpěv slavičí, skřivánčí, kosí, čížčí (jak už Nebeský pověděl), odůvodňuje tím, že ozdobu tu prý zhotovil „třpaslek“ pro jakousi bohyni, která koně darem dala této krásné panně. Tuto podrobnosť Č. pominul. Od koně popis přechází na roucho, jež Pleier rozebírá takořka do poslední nítě od v. 464—482., kdežto Č. je odbývá šesti řádkami. Konce líčení zase i slovně souhlasí: 42. na niež rúcho drahé bieše... 45. že tu ižádného nenie, by kdy tak drahú věc vídal. 479. Al der juncvrowen gewant... daz was sô rîch, daz man des jach, daz man nie richer kleit gesach. Konečně i osobní krása pannina vypsána slovy shodnými: 485. alle die sie sâhen 51. a kdyžto sú ji viděli, mit gelicher volge jâhen, to sú obecně mluvili, že sú kraššie nevídali. ez enwürd nie schoener maget gesehen.
6 Ten den nic se neukazovalo, však Artuš přece nechtěl obyčej svůj zrušiti. 22. Tak sě přihodi čas ten, že přihna panic k němu jeden pravě za novinu jemu: Panna jede k dvoru tvému. 354. nů sáhen sie daz ein meit dort reit ûz einem walde; dô sagte man ez balde dem künege unt der künegin. Nežli dojede, u Pleiera odehrává se episoda. Keřï, jenž v bájích artušovských vůbec má úkol posměváčka, ironicky praví Artušovi, že již může jíti k obědu — domníváť se, že příchozí přinese asi novinu, která by lépe byla nepřinesena. A když Art. zaříká se, že panně splní, očkoli prositi bude, bude-li jen prositi skromně a rozumně, varuje Keií, aby se neošidil, jako se mu jindy již stalo. Č. tohoto meziděje nemá, ani jména Keiï, jako vůbec vlastním jménům se vyhýbá. Popisuje hned a to ústy téhož „panice“, jenž první oznámil její příchod, kterak panna a všecka úprava její vypadala. K témuž popisu obrací se také Pleier, pověděv jen ještě, že Art. potom s družinou sedli za stůl a jedli, nežli panna se přiblížila. Líčení úpravy její v obou básních podstatou se srovnává. Začíná koněm, jeho barvou a přikrytím: 28. její mimochodník bohatě tak, jakž hoří vešken v zlatě od tak velikého přikrytie, že nikto nevídal na světě od tak drahého okovánie. 406. ein gereite harte rîche dar ûf lac von golde... den man rîcher koste jach; ich waene nie kein man gesach ein bezzer gereite. Hlavním kusem ozdoby koňovy jsou vzácné zvonce v obou básních: 35. její kóň obvěšen bieše vešken okolo zlatými zvonci velikými i malými; když ponuknu k chodbě koně, tehdy sě zvonci zazvonie tak sladce, jako varhany, kdež jsú najlépe připraveny. 420. der zoum und daz vürbüege daran hiengen schellen die kunden suoze hellen rehte als diu vogelin singent gén des meien schin... 436. von arabischem golde guot warn die schellen alle... V podrobných rysech tu ovšem odchylka. U Pleiera jsou rolničky jen na uzdě a ná- prsníku, Č. má jimi celého „koně obvěšena“; u Pleiera znění jejich přirovnáno se zpěvem ptačím, Č. je srovnává se zněním varhan, zajisté pravdě podobněji. Pleier však přirovnání své se zpěvem ptáků, jež do podrobna rozvádí, připomínaje zpěv slavičí, skřivánčí, kosí, čížčí (jak už Nebeský pověděl), odůvodňuje tím, že ozdobu tu prý zhotovil „třpaslek“ pro jakousi bohyni, která koně darem dala této krásné panně. Tuto podrobnosť Č. pominul. Od koně popis přechází na roucho, jež Pleier rozebírá takořka do poslední nítě od v. 464—482., kdežto Č. je odbývá šesti řádkami. Konce líčení zase i slovně souhlasí: 42. na niež rúcho drahé bieše... 45. že tu ižádného nenie, by kdy tak drahú věc vídal. 479. Al der juncvrowen gewant... daz was sô rîch, daz man des jach, daz man nie richer kleit gesach. Konečně i osobní krása pannina vypsána slovy shodnými: 485. alle die sie sâhen 51. a kdyžto sú ji viděli, mit gelicher volge jâhen, to sú obecně mluvili, že sú kraššie nevídali. ez enwürd nie schoener maget gesehen.
Strana 7
O tom, kterak panna dojela, básně píší: 48. A když sě přiblíži k stanóm, král káza kniežatóm, pánóm, aby proti ní vyjeli... 496. vil juncherren zühte rich vil snelle gên ir sprungen... Mezi nimi jest Tand., který jí pomůže s koně a dovede po přání jejím před krále. Ona sama krále osloví a prosí o přijetí mezi „čeleď“ jeho a královninu, poněvadž o nich obou mnoho chvalného slyšela — toliko s jednou podmínkou: 560. sô weiz ich wol daz alhie sint die besten ûz allen richen... 565. ob der keiner an mich ger minne, sô deich in gewer, daz ich werde sîn wîp, dem sult ir nemen sinen lip. Král ochotně ji přijme a žádosť splniti slíbí. Všecko rytířstvo podivnou podmínku její slyšelo, a Keií zase jí se posmívá. Art. však ptá se panny, kdo jest, jak se jmenuje a odkud jede. Ona praví, že se jmenuje Flordibel, jest dcerou mocného indského krále; otec a matka že ji sem poslali, aby poznala cizí mravy i prosí, aby ji doporučil královně, což Art. učiní a „ver Jenôver“ ji formalně přijme ve svou ochranu. — Č. proti tomu hlásí hned napřed sám: „Ta panna z Indie bieše, otce matky nejmějieše, protož tu byla přijela, chtiec, aby opravcí jměla.“ Král ji vítá, prosí, aby ssedla s koně; ona nejprve vyžádá si slib, že jí král splní, oč prositi bude, a když jej obdržela a na novo vyzvána byla, aby s koně se- stoupila, povi své jméno Floribella i svou prosbu: 76. Řkúc: rač slib naplniti, chtěla bych zde ráda býti na tvém dvoře, jsúc v tvé kázni; pakliby kto byl bez bázni, jenž by sě k mé necti tázal, by jemu hlavu stieti kázal; paklibych já na to chtěla, bych túž vinu na sě jměla. Jest tedy v české básni Floribella sirotek a hledá u Artuše záštity, což jest patrně lepším odůvodněním prosby její, aby Art. nade ctí její bděl, nežli u Pleiera, u něhož ne- chápeme, kterak královští rodiče, kteří oba jsou na živu, mohou bezbrannou dceru poslati na zkušenou tak daleko. Škoda jen, že Č. podmínku Floribellinu vyjádřil slovy tak nejasnými a neurčitými, „jenž by sě k mé necti tázal“, proti nimž Pleierova podmínka jest daleko urči- tější, a patrně skládá se ze dvou částí (1. kdyby kdo žádal o její lásku, a 2. pakliby ona svolila býti jeho ženou a skutečně jí byla), které připouštějí pozdější její vytáčky mnohem případněji, nežli podmínka českého vzdělavatele. Úsměšky Keiovy Č. zase vynechal. Báseň Pleierova dotud vyplýtvala 636 veršů, jež Č. vyčerpal asi devadesáti. Po skonání „dvora“ Art. se vší družinou vrátí se na hrad svůj Karedol (jehož Č. zase výslovně nejmenuje) a u Pleiera radí se s královou, koho by Flor. dali ke stálé
O tom, kterak panna dojela, básně píší: 48. A když sě přiblíži k stanóm, král káza kniežatóm, pánóm, aby proti ní vyjeli... 496. vil juncherren zühte rich vil snelle gên ir sprungen... Mezi nimi jest Tand., který jí pomůže s koně a dovede po přání jejím před krále. Ona sama krále osloví a prosí o přijetí mezi „čeleď“ jeho a královninu, poněvadž o nich obou mnoho chvalného slyšela — toliko s jednou podmínkou: 560. sô weiz ich wol daz alhie sint die besten ûz allen richen... 565. ob der keiner an mich ger minne, sô deich in gewer, daz ich werde sîn wîp, dem sult ir nemen sinen lip. Král ochotně ji přijme a žádosť splniti slíbí. Všecko rytířstvo podivnou podmínku její slyšelo, a Keií zase jí se posmívá. Art. však ptá se panny, kdo jest, jak se jmenuje a odkud jede. Ona praví, že se jmenuje Flordibel, jest dcerou mocného indského krále; otec a matka že ji sem poslali, aby poznala cizí mravy i prosí, aby ji doporučil královně, což Art. učiní a „ver Jenôver“ ji formalně přijme ve svou ochranu. — Č. proti tomu hlásí hned napřed sám: „Ta panna z Indie bieše, otce matky nejmějieše, protož tu byla přijela, chtiec, aby opravcí jměla.“ Král ji vítá, prosí, aby ssedla s koně; ona nejprve vyžádá si slib, že jí král splní, oč prositi bude, a když jej obdržela a na novo vyzvána byla, aby s koně se- stoupila, povi své jméno Floribella i svou prosbu: 76. Řkúc: rač slib naplniti, chtěla bych zde ráda býti na tvém dvoře, jsúc v tvé kázni; pakliby kto byl bez bázni, jenž by sě k mé necti tázal, by jemu hlavu stieti kázal; paklibych já na to chtěla, bych túž vinu na sě jměla. Jest tedy v české básni Floribella sirotek a hledá u Artuše záštity, což jest patrně lepším odůvodněním prosby její, aby Art. nade ctí její bděl, nežli u Pleiera, u něhož ne- chápeme, kterak královští rodiče, kteří oba jsou na živu, mohou bezbrannou dceru poslati na zkušenou tak daleko. Škoda jen, že Č. podmínku Floribellinu vyjádřil slovy tak nejasnými a neurčitými, „jenž by sě k mé necti tázal“, proti nimž Pleierova podmínka jest daleko urči- tější, a patrně skládá se ze dvou částí (1. kdyby kdo žádal o její lásku, a 2. pakliby ona svolila býti jeho ženou a skutečně jí byla), které připouštějí pozdější její vytáčky mnohem případněji, nežli podmínka českého vzdělavatele. Úsměšky Keiovy Č. zase vynechal. Báseň Pleierova dotud vyplýtvala 636 veršů, jež Č. vyčerpal asi devadesáti. Po skonání „dvora“ Art. se vší družinou vrátí se na hrad svůj Karedol (jehož Č. zase výslovně nejmenuje) a u Pleiera radí se s královou, koho by Flor. dali ke stálé
Strana 8
8 službě. Jenover (které Č. také nikdy nejmenuje) radí synovce Tand., kterého hned zavolají a vyloživše mu, oč běží, a upomenuvše na její podmínku, vyzvou, aby služby této se podjal, k čemuž on ochotně svolí. V české básni Art. hned svolá celou radu, které touž otázku před- loží. A tu poprvé jest zmínka o Tand., jejž básník ohlašuje slovy: 101. Tu jest jeden královic byl, tak kázaný i šlechetný, ten sě zdáše jim podobný. Tu jej k nie na službu dachu atd. Však vzdělavateli mimoděk uklouzl důkaz, že o něm z předlohy své sám již dříve věděl, ač o něm ve svých verších ještě zmínky neučinil; praví totiž o něm o tři verše níže: 108. Tandariuš jmenovaný když jí byl v službu poddaný ... slúžieše jí snažnú službů, ačkoli Tand. jménem v české básni dosud „jmenován“ nebyl! Deset let i více, jak Pleier vypravuje dále od verše 738., sloužila Flor. královně, Tand. králi a Flor. V českém vzdělání slouží jen panic Floribelle, však slova, kterými se o službách těch vypravuje, jsou v obou básních podobna: 110. ten mládenec zrostlý, bielý, ve všech věcech jsa vždy smělý, slúžieše jí snažnú službú, z jitra ráno, v každú dobu byl jest hotov k službě jejie. 750. Tandareis, der knabe kluoc, dient ouch dem künege riche mit triwen alsô willeclîche beidiu naht unde tac, gên der schoenen maget er sich bewac sölhes dienstes der ir wol gezam. Co za těch okolností musilo se státi, sběhlo se: Tand. zamiluje se do dívky a u Pleiera předlouhé koná o své lásce, kterou musí tajiti, reflexe a konečně apostrofuje „vrow minne“ více nežli stem veršů (775—905.), jichžto jádro zkrátka jest, že ji miluje, že se trápí, ale nechce, aby také ona se trápila. Zatím však i Flor. si jej oblíbila, a Pleier jen devatenáct veršů (924—943.) ukuje na vyslovení prostého fakta, že ho má ráda. Č. rozvláčné toto a přesládlé líčení naprosto vynechal; patrně ve věcech podobných nemá záliby, odbylť vše dvěma verši: 131. neb jemu tak mila bieše, nic milejšieho nejmějéše. Pleier pak v. 988—1033. líčí, kterak Tand. u krále, Flor. u králové konají nejdůvěr- nější služby komorničí, jsouce jim po ruce na večer do spaní a pomáhajíce zase hned časně ráno při oblékání. Č. dovolil si tuto změnu velmi nejapnou, že Tand. Floribelle časně ráno nosil vodu ve „zlatnici“, „kdyžby Flor. vstala, aby sě ihned umyla“. A ona „když to zna- menáše, tiem ranějie vstáváše, chtiec, aby ji zameškal, před její komniatú nestál“ — však „nemohla tak ráno vstáti, by ho nenalezla státi.“ Láska pak milenců prozradí se příhodou u obou básníků shodně, ač u Pleiera zase velmi rozvláčně vylíčenou. 135. až sě v jeden čas přihodí, když panna za stolem sedie, 1042. eins tages der knabe zühte rich, dô der künec ûf dem tische saz...
8 službě. Jenover (které Č. také nikdy nejmenuje) radí synovce Tand., kterého hned zavolají a vyloživše mu, oč běží, a upomenuvše na její podmínku, vyzvou, aby služby této se podjal, k čemuž on ochotně svolí. V české básni Art. hned svolá celou radu, které touž otázku před- loží. A tu poprvé jest zmínka o Tand., jejž básník ohlašuje slovy: 101. Tu jest jeden královic byl, tak kázaný i šlechetný, ten sě zdáše jim podobný. Tu jej k nie na službu dachu atd. Však vzdělavateli mimoděk uklouzl důkaz, že o něm z předlohy své sám již dříve věděl, ač o něm ve svých verších ještě zmínky neučinil; praví totiž o něm o tři verše níže: 108. Tandariuš jmenovaný když jí byl v službu poddaný ... slúžieše jí snažnú službů, ačkoli Tand. jménem v české básni dosud „jmenován“ nebyl! Deset let i více, jak Pleier vypravuje dále od verše 738., sloužila Flor. královně, Tand. králi a Flor. V českém vzdělání slouží jen panic Floribelle, však slova, kterými se o službách těch vypravuje, jsou v obou básních podobna: 110. ten mládenec zrostlý, bielý, ve všech věcech jsa vždy smělý, slúžieše jí snažnú službú, z jitra ráno, v každú dobu byl jest hotov k službě jejie. 750. Tandareis, der knabe kluoc, dient ouch dem künege riche mit triwen alsô willeclîche beidiu naht unde tac, gên der schoenen maget er sich bewac sölhes dienstes der ir wol gezam. Co za těch okolností musilo se státi, sběhlo se: Tand. zamiluje se do dívky a u Pleiera předlouhé koná o své lásce, kterou musí tajiti, reflexe a konečně apostrofuje „vrow minne“ více nežli stem veršů (775—905.), jichžto jádro zkrátka jest, že ji miluje, že se trápí, ale nechce, aby také ona se trápila. Zatím však i Flor. si jej oblíbila, a Pleier jen devatenáct veršů (924—943.) ukuje na vyslovení prostého fakta, že ho má ráda. Č. rozvláčné toto a přesládlé líčení naprosto vynechal; patrně ve věcech podobných nemá záliby, odbylť vše dvěma verši: 131. neb jemu tak mila bieše, nic milejšieho nejmějéše. Pleier pak v. 988—1033. líčí, kterak Tand. u krále, Flor. u králové konají nejdůvěr- nější služby komorničí, jsouce jim po ruce na večer do spaní a pomáhajíce zase hned časně ráno při oblékání. Č. dovolil si tuto změnu velmi nejapnou, že Tand. Floribelle časně ráno nosil vodu ve „zlatnici“, „kdyžby Flor. vstala, aby sě ihned umyla“. A ona „když to zna- menáše, tiem ranějie vstáváše, chtiec, aby ji zameškal, před její komniatú nestál“ — však „nemohla tak ráno vstáti, by ho nenalezla státi.“ Láska pak milenců prozradí se příhodou u obou básníků shodně, ač u Pleiera zase velmi rozvláčně vylíčenou. 135. až sě v jeden čas přihodí, když panna za stolem sedie, 1042. eins tages der knabe zühte rich, dô der künec ûf dem tische saz...
Strana 9
9 panic jie kleče slúžieše a chleb před ní sám krájieše, vezřev poče nepomnieti, je sobě ruku krájeti; 141. zvolá Floribella naň, řkúc: svú ruku ohledaj! Ohledav ruku ven běže, umyv ruku i obvieže, opět sč před pannu vráti, i poče přisluhovati. Panna sě poče diviti, že sebe nemohl čiti. 1045. er truoc der meide wol gevar ezzen unde trinken dar unt diente ir zühteclîche; vür die maget saelden riche kniewet er und sneit ir brôt... 1060. dô diu maget vor im saz, vor der kniet er und sach si an, von sinnen kom der junge man, daz er sîn selbes niht enpfant, mit dem mezzer sneit er in die hant... diu junevrowe zuo im sprach „Tandareis, dů snidest dich, dû bist ân sinne, des dunket mich, daz dû dîn niht enpfindest der knabe wart von schame rot... in den gêren er si want unt îlle vür die tür ze hant. vil snellecliche er sich verbant unt gie hin wider vür si stân... 1084. mit vil zühteclichen siten dient er der meide die wil man az. 1070. 1075. Episoda tato se vzdělavateli patrně líbila a proto ji přeložil do podrobností slovně, vynechav jen Pleierovu rozvláčnosť. Druhého dne 1116. des morgens ê der tac ûf brach, Tandareis was ûf gestân... vür des küneges kemenâten in ein venster er gesaz, hotov jsa ke službě králově, a doufaje, že pannu spatří a tím touze své ulehčí. Tak se i stalo: 150. Nevelmi to dlúhý čas sta, až panna jedno jitro vsta — an již hotov jie slúžiti: netaže rukú umyti, sama zvláště jide v okence, i zavola k sobě panice. 1134. nů was diu minnecliche maget ûf gestanden dâ si was gelegen... 1138. nů was diu juncvrowe komen vür die kemenâten dâ si vant disen knaben wert erkant... diu juncvrowe reine kom allein gegangen dar... 1152. diu juncvrowe minneclich in daz venster gesaz. Pleier pak líčí rytířské zdvořilůstky, kterak panna Tand. vyzývá, aby přisedl k ní, on se zdvořile zdráhá, ale konečně přisedne a dodav sobě mysli samomluvem v duchu, příliš strojeným, s Floribellou se domluví, že se mají rádi, načež ona sama navrhne, aby spolu ode- jeli tajně do jeho země, vymiňujíc si pouze 1375. daz dû miner minne enberst unt min ze wibe niht engerst, unz wir des küneges hulde gewinnen.
9 panic jie kleče slúžieše a chleb před ní sám krájieše, vezřev poče nepomnieti, je sobě ruku krájeti; 141. zvolá Floribella naň, řkúc: svú ruku ohledaj! Ohledav ruku ven běže, umyv ruku i obvieže, opět sč před pannu vráti, i poče přisluhovati. Panna sě poče diviti, že sebe nemohl čiti. 1045. er truoc der meide wol gevar ezzen unde trinken dar unt diente ir zühteclîche; vür die maget saelden riche kniewet er und sneit ir brôt... 1060. dô diu maget vor im saz, vor der kniet er und sach si an, von sinnen kom der junge man, daz er sîn selbes niht enpfant, mit dem mezzer sneit er in die hant... diu junevrowe zuo im sprach „Tandareis, dů snidest dich, dû bist ân sinne, des dunket mich, daz dû dîn niht enpfindest der knabe wart von schame rot... in den gêren er si want unt îlle vür die tür ze hant. vil snellecliche er sich verbant unt gie hin wider vür si stân... 1084. mit vil zühteclichen siten dient er der meide die wil man az. 1070. 1075. Episoda tato se vzdělavateli patrně líbila a proto ji přeložil do podrobností slovně, vynechav jen Pleierovu rozvláčnosť. Druhého dne 1116. des morgens ê der tac ûf brach, Tandareis was ûf gestân... vür des küneges kemenâten in ein venster er gesaz, hotov jsa ke službě králově, a doufaje, že pannu spatří a tím touze své ulehčí. Tak se i stalo: 150. Nevelmi to dlúhý čas sta, až panna jedno jitro vsta — an již hotov jie slúžiti: netaže rukú umyti, sama zvláště jide v okence, i zavola k sobě panice. 1134. nů was diu minnecliche maget ûf gestanden dâ si was gelegen... 1138. nů was diu juncvrowe komen vür die kemenâten dâ si vant disen knaben wert erkant... diu juncvrowe reine kom allein gegangen dar... 1152. diu juncvrowe minneclich in daz venster gesaz. Pleier pak líčí rytířské zdvořilůstky, kterak panna Tand. vyzývá, aby přisedl k ní, on se zdvořile zdráhá, ale konečně přisedne a dodav sobě mysli samomluvem v duchu, příliš strojeným, s Floribellou se domluví, že se mají rádi, načež ona sama navrhne, aby spolu ode- jeli tajně do jeho země, vymiňujíc si pouze 1375. daz dû miner minne enberst unt min ze wibe niht engerst, unz wir des küneges hulde gewinnen.
Strana 10
10 Tím vysvětluje se na novo patrně, co míněno bylo podmínkou jejího pobytu při dvoře Artušově ve druhé části: 567.... sô deich in gewer, daz ich werde sin wip. Tand. slíbí, co Flor. žádá, načež se prozatím rozejdou. Všecka scéna v okenci zabírá v německé básni 285 veršů. Č. odbyl ji celkem 38 řádky a dialog milenců značně pozměnil dle svého směru, jenž milostným rozhovorům nikterak nepřeje. Flor. ptá se Tand., jenž před ní klečí, proč krájel svou ruku místo chleba: der knabe zuhtecliche sprach, 164. panic vece tak kázaně, že mu se tak stalo „nechtiec, z nepomněnie“ a pak následuje také vyznání lásky. Však úmluvy o tajném odjezdu do země Tandariovy Č. nemá, jakož také o podmínce čistoty zmiňuje se teprve později, když oba jsou již doma u otce panicova. Pleier naproti tomu výslovně dí a to dvakrát ještě později: a v. 1458. 1444. Tandareis unt diu meit legten mit ein ander an, daz sie von dem künege dan wolden entrinnen tougenlich... Tandareis und die meit heten sich berâten des (welt ir vernemen, ich sage iu wes), daz sie entrinnen wolden dan. Záměr proveden měl býti o nejbližších letnicích. Pleier přechodem k tomu líčí, kterak Artušovi a králové oba sloužili dále, což Č. vynechal; obě básně pak svorně dodávají: 1441. die wûrn ein ander holt genuoc alsô, daz ietwederz truoc des anderen liebe unt sin leit. Když nadešel čas letnic, vykonán jest útěk milencův, a sice v české básni, ač o přímé úmluvě nic řečeno nebylo, shodně s Pleierem tak, že Flor. staví se nemocnou, aby ke „dvoru nemusila jeti: 192. tak přebývášta v radosti, jsúce ve vrúcé milosti. 1462. Vrow Flordibel, diu nam sich an, daz sie gar siech waere, daz was der künegîn swaere unt klagte sie vil sêre, ouch was dem künege hêre leit der meide ungemach. U Pleiera Artuš poručí, aby Tand. jí ke službě zůstal doma, Č. praví, že zůstal sám. Když Art. s královou odjedou ke dvoru, panic tajně ujede s Floribellou. 197. Panna mající sě zdravě, nechtiec býti na tom dvoře, lehla v nemoci na lože. Když se dvór přibližováše, král s kralovú jie vykáše. 213. aby panic se pannú kradem jeli odtad dnem i nocí . . . 220. i jdú spolu dolóv tajně, vsedavše brzo na koně. 1486. Tandareis, der junge man, unt vrow Flordibel, diu maget, die huoben sich, sô man saget verholne von dem lande. Líče útěk a hlavní přípravy k němu, Č. jedenkráte jest skoro obšírnější nežli Pleier, neopomíjeje podotknouti, kterak panic dal přivésti dva koně pod hrad, kterak časně ráno
10 Tím vysvětluje se na novo patrně, co míněno bylo podmínkou jejího pobytu při dvoře Artušově ve druhé části: 567.... sô deich in gewer, daz ich werde sin wip. Tand. slíbí, co Flor. žádá, načež se prozatím rozejdou. Všecka scéna v okenci zabírá v německé básni 285 veršů. Č. odbyl ji celkem 38 řádky a dialog milenců značně pozměnil dle svého směru, jenž milostným rozhovorům nikterak nepřeje. Flor. ptá se Tand., jenž před ní klečí, proč krájel svou ruku místo chleba: der knabe zuhtecliche sprach, 164. panic vece tak kázaně, že mu se tak stalo „nechtiec, z nepomněnie“ a pak následuje také vyznání lásky. Však úmluvy o tajném odjezdu do země Tandariovy Č. nemá, jakož také o podmínce čistoty zmiňuje se teprve později, když oba jsou již doma u otce panicova. Pleier naproti tomu výslovně dí a to dvakrát ještě později: a v. 1458. 1444. Tandareis unt diu meit legten mit ein ander an, daz sie von dem künege dan wolden entrinnen tougenlich... Tandareis und die meit heten sich berâten des (welt ir vernemen, ich sage iu wes), daz sie entrinnen wolden dan. Záměr proveden měl býti o nejbližších letnicích. Pleier přechodem k tomu líčí, kterak Artušovi a králové oba sloužili dále, což Č. vynechal; obě básně pak svorně dodávají: 1441. die wûrn ein ander holt genuoc alsô, daz ietwederz truoc des anderen liebe unt sin leit. Když nadešel čas letnic, vykonán jest útěk milencův, a sice v české básni, ač o přímé úmluvě nic řečeno nebylo, shodně s Pleierem tak, že Flor. staví se nemocnou, aby ke „dvoru nemusila jeti: 192. tak přebývášta v radosti, jsúce ve vrúcé milosti. 1462. Vrow Flordibel, diu nam sich an, daz sie gar siech waere, daz was der künegîn swaere unt klagte sie vil sêre, ouch was dem künege hêre leit der meide ungemach. U Pleiera Artuš poručí, aby Tand. jí ke službě zůstal doma, Č. praví, že zůstal sám. Když Art. s královou odjedou ke dvoru, panic tajně ujede s Floribellou. 197. Panna mající sě zdravě, nechtiec býti na tom dvoře, lehla v nemoci na lože. Když se dvór přibližováše, král s kralovú jie vykáše. 213. aby panic se pannú kradem jeli odtad dnem i nocí . . . 220. i jdú spolu dolóv tajně, vsedavše brzo na koně. 1486. Tandareis, der junge man, unt vrow Flordibel, diu maget, die huoben sich, sô man saget verholne von dem lande. Líče útěk a hlavní přípravy k němu, Č. jedenkráte jest skoro obšírnější nežli Pleier, neopomíjeje podotknouti, kterak panic dal přivésti dva koně pod hrad, kterak časně ráno
Strana 11
11 prchajíce z hradu sešli a kterak po cestě ptají se po říši otce rytířova. Pleier k uvedeným právě čtyřem veršům 1486—9. jen ještě dodává, že na cestě vytrpěli mnoho nepohodlí a věc jest odbyta. Za to náhradu si opatřil obšírným líčením, kterak je Dulcemár uvítal, syna se vyptal, kde dívku vzal, a když se doví pravdy, nic dobrého netuší, ale šlíbí, že je chrániti bude — což Č., jenž otce (Dulcemâra) a říše jeho (Tandernas) zase ani jménem nejmenuje, všecko odbyl dvěma verši 228. tu je otec mile přije tiem veliké veselé jmě, které odpovídají jen prvnímu projevu radosti Dulcemârovy u Pleiera: 1502. diu maere hân ich gern vernomen... 1504. des hân ich lange her gegert, daz ich min kint solde sehen, mir kunde lieber niht geschehen. Veršem 1597. Pleier vrací se k Artušovi, jenž dvůr rozpustiv se štědrými dary, vrátí se domů a hned se ptá, zdali Flor. jest už zdráva. Když se doví, že prchla, 230. A když to král Artuš zvědě, pravým hněvem ihned zbledě. 1623. dô wart dem künege ungemach, daz wort er zorneclîchen sprach... Králová Jenovér ostýchavě pokouší se o přímluvu, ukazujíc na věrné panicovy služby. Art. mu toho neodpustí, poněvadž jej váže slovo Floribelle dané. 233. Král na vojnu zapovědě, by s ním vše kniežata, páni na Tandariáše táhli. 1668. der künec bat alle sîne man... unt daz si waeren bereit, er wolt mit her gên Tandernas. Rozjedou se poslové, panstvo se sjíždí. Pleier s patrnou rozkoší vybírá se na oslavu rytířskou. Přijedou Lanzilet, Gâvân, Erec, Ivân, Béâcurs, Melianz, Gramoflanz, Kaheret, Karêl — a s nimi Art. jede do Tandernasa. Č. na tomto místě podal zajímavou ukázku svého způsobu předělávání: přípravy všecky odbyl devíti verši. Jmén hlavních roků výslovně neklade, ale spočítal je určitě a praví, že s Artušem bylo „devět králů korunovaných, a co kniežat i všech jiných!“ O přímluvě Jenoveřině ničeho neví.“ Pleier pak ve verších 1702—1890. vypravuje, že Dulcemâr se poradiv se svými přá- teli poslal Artušovi v ústrety hraběte Rinalta prosit, aby od války upustil. Art. posla přijme a jest ochoten neválčiti, avšak jen bude-li mu vydán Tand. Rînalt sám neslibuje, že by Dul- cemár podmínku tu přijal, a tento ji skutečně odmítne. — Tuto episodu Č. úplně pominul. Dále líčí se přípravy Dulcemârovy, osazení a zásobení hradů potravou na tři léta. Sám král s královou, Tandariem a Floribellou uchýlí se do nejpevnějšího hradu, pod nímž leží hlavní město, s královstvím soujmenné Tandernas. Jen tuto poslední podrobnosť i Č. podržel, ač místa zase jménem nejmenuje; za to přidal, že ve hradě panic s pannú přebýval, doklá- daje teprva zde: 252. slíbiv s ní v čistotě býti, až by mohli milosť mieti od krále Artuše prosbú. Art. konečně k městu dospěje:
11 prchajíce z hradu sešli a kterak po cestě ptají se po říši otce rytířova. Pleier k uvedeným právě čtyřem veršům 1486—9. jen ještě dodává, že na cestě vytrpěli mnoho nepohodlí a věc jest odbyta. Za to náhradu si opatřil obšírným líčením, kterak je Dulcemár uvítal, syna se vyptal, kde dívku vzal, a když se doví pravdy, nic dobrého netuší, ale šlíbí, že je chrániti bude — což Č., jenž otce (Dulcemâra) a říše jeho (Tandernas) zase ani jménem nejmenuje, všecko odbyl dvěma verši 228. tu je otec mile přije tiem veliké veselé jmě, které odpovídají jen prvnímu projevu radosti Dulcemârovy u Pleiera: 1502. diu maere hân ich gern vernomen... 1504. des hân ich lange her gegert, daz ich min kint solde sehen, mir kunde lieber niht geschehen. Veršem 1597. Pleier vrací se k Artušovi, jenž dvůr rozpustiv se štědrými dary, vrátí se domů a hned se ptá, zdali Flor. jest už zdráva. Když se doví, že prchla, 230. A když to král Artuš zvědě, pravým hněvem ihned zbledě. 1623. dô wart dem künege ungemach, daz wort er zorneclîchen sprach... Králová Jenovér ostýchavě pokouší se o přímluvu, ukazujíc na věrné panicovy služby. Art. mu toho neodpustí, poněvadž jej váže slovo Floribelle dané. 233. Král na vojnu zapovědě, by s ním vše kniežata, páni na Tandariáše táhli. 1668. der künec bat alle sîne man... unt daz si waeren bereit, er wolt mit her gên Tandernas. Rozjedou se poslové, panstvo se sjíždí. Pleier s patrnou rozkoší vybírá se na oslavu rytířskou. Přijedou Lanzilet, Gâvân, Erec, Ivân, Béâcurs, Melianz, Gramoflanz, Kaheret, Karêl — a s nimi Art. jede do Tandernasa. Č. na tomto místě podal zajímavou ukázku svého způsobu předělávání: přípravy všecky odbyl devíti verši. Jmén hlavních roků výslovně neklade, ale spočítal je určitě a praví, že s Artušem bylo „devět králů korunovaných, a co kniežat i všech jiných!“ O přímluvě Jenoveřině ničeho neví.“ Pleier pak ve verších 1702—1890. vypravuje, že Dulcemâr se poradiv se svými přá- teli poslal Artušovi v ústrety hraběte Rinalta prosit, aby od války upustil. Art. posla přijme a jest ochoten neválčiti, avšak jen bude-li mu vydán Tand. Rînalt sám neslibuje, že by Dul- cemár podmínku tu přijal, a tento ji skutečně odmítne. — Tuto episodu Č. úplně pominul. Dále líčí se přípravy Dulcemârovy, osazení a zásobení hradů potravou na tři léta. Sám král s královou, Tandariem a Floribellou uchýlí se do nejpevnějšího hradu, pod nímž leží hlavní město, s královstvím soujmenné Tandernas. Jen tuto poslední podrobnosť i Č. podržel, ač místa zase jménem nejmenuje; za to přidal, že ve hradě panic s pannú přebýval, doklá- daje teprva zde: 252. slíbiv s ní v čistotě býti, až by mohli milosť mieti od krále Artuše prosbú. Art. konečně k městu dospěje:
Strana 12
12 258. Král Artuš když k nim táhnieše, s sebú veliků sílu jmějéše, devět králóv korunovaných a co kniežat i všech jiných. Přitažechu k městu i k hradu, tu svá stanoviště skladů. 1960. Artûs, der künec lobelich besaz die stat mit heres kraft unt mit sô schoener ritterschaft... 1966. vür die stat ûf den plân hiez er die vürsten riche herbergen ritterliche. Pleier líčí obšírně, kterak vojsko před městem se rozložilo, jmenovitě vyčítá reky, kteří se o šestero městských bran rozdělili, a zase jménem udává, kteří uvnitř jednotlivé brány hájili; dále kterak Tand. od otce nejprve pasován jest na rytíře, kterak druhý den ráno biskup slouží mši sv., novému rytíři požehná a tento odívá se ve zbroj rytířskou, jež zevrubně se popisuje. Těchto všech podrobností v české básni není; ale přijato jest z Pleiera, že Flor. panice pomáhala zbrojiti, že tento do boje jede s ní se rozžehnav, že s sebou vezme družinu rytířů, kterou však v poli za sebou zanechává, konečně že Flor. v okně sedíc, dívá se za ním a na boj jeho v prvním utkání s Keiem, který dokonce proti zvyku Č. vzdělavatele jest i vý- slovně jmenován,1) a v této celkem kratičké stati některé verše zase s Pleierovými téměř slovně se srovnávají: I přihodi sě z vojsky té jeden rek, téhož hledaje ... až Tandariuš přemohl toho, jenž Kají jmě měl, jem jej vede před pannu svá, řka: dávajiť jej u moc tvú. U Pleiera však tím boj toho dne není ještě zkončen, jako jest v básni české, kde Flor. radujíc se ze cti, které Tand. sobě i jí dobyl, oběma, vítězi i přemoženému „učiní dobré bydlo“ (schuof in guot gemach). Pleier líčí, kterak po prvém vítězství panic vyzývá ještě jiné reky, 264. Tandarius byl tiem vesel, v jitře ráno ku panně šel, káza své oděnie dáti; panna jej poče oblékati, 276. takž jezdí toho hledaje, zdaby, sě s dobrým potkaje, dobyl sobě cti veliké. 288. a když jej obleče ve vše a mile sě požehnavše, na svéj oř vesele vsede, vzem kopie v ruku sám jede k vojště krále Artušově zálohy ostavi po sobě, 2027. des vröute sich der knabe duo, des anderen morgens vruo... 2059. hiez sînen harnasch bringen dar... 2091. diu süeze magel Flordibel, het den jungen degen snel gewâpent mit ir hende blanc. 2096. dô er nû was gewâpent gar... nam er urloup von der maget... 2104. mit vröuden gie der degen balt ze sinem rosse da er daz vant... 2139. bat die sînen stille haben an ir letze vor dem graben; alleine er gên dem her reit über daz gevilde breit. Tandareis der junge reit dem her sô nahen, daz sie in halten sâhen mit uf geworfenem sper, tjostieren was sin ger... 2179. Kei gâhte vaste her... 2183. Kei der tet ouch alsam. 2188. Tandareis in if daz lant valte von dem rosse nider... gën der stat vuort er in dan, vrow Flordibeln sant er den man. 2056. 1) V rukopise A jméno udáno tvarem „Gayn“, v B „Kayij".
12 258. Král Artuš když k nim táhnieše, s sebú veliků sílu jmějéše, devět králóv korunovaných a co kniežat i všech jiných. Přitažechu k městu i k hradu, tu svá stanoviště skladů. 1960. Artûs, der künec lobelich besaz die stat mit heres kraft unt mit sô schoener ritterschaft... 1966. vür die stat ûf den plân hiez er die vürsten riche herbergen ritterliche. Pleier líčí obšírně, kterak vojsko před městem se rozložilo, jmenovitě vyčítá reky, kteří se o šestero městských bran rozdělili, a zase jménem udává, kteří uvnitř jednotlivé brány hájili; dále kterak Tand. od otce nejprve pasován jest na rytíře, kterak druhý den ráno biskup slouží mši sv., novému rytíři požehná a tento odívá se ve zbroj rytířskou, jež zevrubně se popisuje. Těchto všech podrobností v české básni není; ale přijato jest z Pleiera, že Flor. panice pomáhala zbrojiti, že tento do boje jede s ní se rozžehnav, že s sebou vezme družinu rytířů, kterou však v poli za sebou zanechává, konečně že Flor. v okně sedíc, dívá se za ním a na boj jeho v prvním utkání s Keiem, který dokonce proti zvyku Č. vzdělavatele jest i vý- slovně jmenován,1) a v této celkem kratičké stati některé verše zase s Pleierovými téměř slovně se srovnávají: I přihodi sě z vojsky té jeden rek, téhož hledaje ... až Tandariuš přemohl toho, jenž Kají jmě měl, jem jej vede před pannu svá, řka: dávajiť jej u moc tvú. U Pleiera však tím boj toho dne není ještě zkončen, jako jest v básni české, kde Flor. radujíc se ze cti, které Tand. sobě i jí dobyl, oběma, vítězi i přemoženému „učiní dobré bydlo“ (schuof in guot gemach). Pleier líčí, kterak po prvém vítězství panic vyzývá ještě jiné reky, 264. Tandarius byl tiem vesel, v jitře ráno ku panně šel, káza své oděnie dáti; panna jej poče oblékati, 276. takž jezdí toho hledaje, zdaby, sě s dobrým potkaje, dobyl sobě cti veliké. 288. a když jej obleče ve vše a mile sě požehnavše, na svéj oř vesele vsede, vzem kopie v ruku sám jede k vojště krále Artušově zálohy ostavi po sobě, 2027. des vröute sich der knabe duo, des anderen morgens vruo... 2059. hiez sînen harnasch bringen dar... 2091. diu süeze magel Flordibel, het den jungen degen snel gewâpent mit ir hende blanc. 2096. dô er nû was gewâpent gar... nam er urloup von der maget... 2104. mit vröuden gie der degen balt ze sinem rosse da er daz vant... 2139. bat die sînen stille haben an ir letze vor dem graben; alleine er gên dem her reit über daz gevilde breit. Tandareis der junge reit dem her sô nahen, daz sie in halten sâhen mit uf geworfenem sper, tjostieren was sin ger... 2179. Kei gâhte vaste her... 2183. Kei der tet ouch alsam. 2188. Tandareis in if daz lant valte von dem rosse nider... gën der stat vuort er in dan, vrow Flordibeln sant er den man. 2056. 1) V rukopise A jméno udáno tvarem „Gayn“, v B „Kayij".
Strana 13
13 277. zdaby, sě s dobrým potkaje, dobyl sobě cti veliké. 2201. ob iemen an den ziten mit im wolde strîten durch vrowen und durch êre. Dostaví se tři rekové: nejprve Dôdineis, kterého Tand. přemůže a zajme; druhý Ka- logriant, třetí Ivánet, jež stihne stejný osud. Všickni posláni Floribelle. Art. je chce vysvo- boditi, vznikne boj všeobecný a útok na město, jenž statečně jest odražen. Artušových rytířů mnoho zajato, kterým však všechněm, když dají čestné slovo a učiní slib poslušnosti, dobře se daří, ba při hostině pak s paními výborně se baví za žertův a šprýmů Keiových. Všecko toto (Pl. v. 2196—2640.) Č. vynechal. Druhý den u Pleiera panic jede jinou branou z města proti Gâvânovi a Gramoflan- zovi; venku zase družinu nechává za sebou. Č. přidal, že ho Flor. zase zbrojila a žehnala; o jiné straně a o družině nemluví. 300. An jede chtě též příhodě; druhý z vojsky k tomu hodie. A když sě oba uzřešta, tu kopíma na sě hnašta; Tandariuš Ivana sbode, skoči dolóv s svého oře, tuž toho Ivana přemože. 2659. tjostieren was sîn ger, nû kom ouch dort gên im her ... ein ritter, der was wol ze wer... 2667. nů sach er halten úf dem plân Tandareisen, den werden man... 2674. nû sach er disen ritter wert... 2683. ein rîchiu tjoste dâ geschach. Tandareis den ritter stach mit ros mit alle ûf daz gras. Jméno Ivana na tomto místě jest Č.-ův výmysl. U Pleiera v prvním utkání nebojují ještě hlavní rekové Gâván a Gramoflanz, nýbrž jen Gâvânova družina, ze které Tand. celkem dvanáct rytířů „sbode“. Teprve když o tomto jeho úspěchu donese se Gâvánovi zpráva, ozbrojí se on sám a jede do boje. Tand. ho pozná, a povídaje svým panošům, že jest to jeho pří- buzný, nejen sám s ním nebojuje, nýbrž i ostatním zakáže se s ním utkati a ujede do města, jehož brány se zavrou. Gáván v poli nějakou chvíli čeká, pak se vrátí do stanu, lituje svých zajatých a hněvá se, že s ním nechtěli bojovati. Tuto episodu Č. zase zcela vynechal a přidržel se dalšího vypravování Pleierova, který pak líčí, kterak panic zajatých dvanácte rytířů odevzdává Floribelle, která je, když zaručili čestným slovem poslušnosť, zase dobrým bydlem opatří. V české básni ovšem odevzdán jí pouze zajatý Ivan, ale slovy zase shodnými: 309. an přijede vězně veda, da jej opět u vězenie, řka, buď nad ním tvé vše chtěnie. 2742. der vuorte sîn gevangen dan ûf die burc durch die stat... daz sie gaeben sicherheit vrow Flordibeln, der schoenen meit. Následující u Pleiera hostinu i summární pak líčení bojů kolikadenních, ve kterých Tand. zase hojně lidí zajal, Č. pominul. Podobně nic nepraví o tom, kterak ve vojště Artušově přední rekové (zejména Karél a Gávân) se divili, proč rekovný panic, jehož, kdo by byl, ne- poznali, právě jim osobně se vyhýbá — a kterak Art. na zejtří ustanoví, aby s ním jen přední rekové pokusili se vysvoboditi zajaté, mezi nimiž hlavně čtyř výtečných ozdob jeho dvora (jest to Dôdineis, Ivânet, Kalogriant a Keii) jest mu líto. K tomu pokusu však ovšem již nedojde pro události jiné.
13 277. zdaby, sě s dobrým potkaje, dobyl sobě cti veliké. 2201. ob iemen an den ziten mit im wolde strîten durch vrowen und durch êre. Dostaví se tři rekové: nejprve Dôdineis, kterého Tand. přemůže a zajme; druhý Ka- logriant, třetí Ivánet, jež stihne stejný osud. Všickni posláni Floribelle. Art. je chce vysvo- boditi, vznikne boj všeobecný a útok na město, jenž statečně jest odražen. Artušových rytířů mnoho zajato, kterým však všechněm, když dají čestné slovo a učiní slib poslušnosti, dobře se daří, ba při hostině pak s paními výborně se baví za žertův a šprýmů Keiových. Všecko toto (Pl. v. 2196—2640.) Č. vynechal. Druhý den u Pleiera panic jede jinou branou z města proti Gâvânovi a Gramoflan- zovi; venku zase družinu nechává za sebou. Č. přidal, že ho Flor. zase zbrojila a žehnala; o jiné straně a o družině nemluví. 300. An jede chtě též příhodě; druhý z vojsky k tomu hodie. A když sě oba uzřešta, tu kopíma na sě hnašta; Tandariuš Ivana sbode, skoči dolóv s svého oře, tuž toho Ivana přemože. 2659. tjostieren was sîn ger, nû kom ouch dort gên im her ... ein ritter, der was wol ze wer... 2667. nů sach er halten úf dem plân Tandareisen, den werden man... 2674. nû sach er disen ritter wert... 2683. ein rîchiu tjoste dâ geschach. Tandareis den ritter stach mit ros mit alle ûf daz gras. Jméno Ivana na tomto místě jest Č.-ův výmysl. U Pleiera v prvním utkání nebojují ještě hlavní rekové Gâván a Gramoflanz, nýbrž jen Gâvânova družina, ze které Tand. celkem dvanáct rytířů „sbode“. Teprve když o tomto jeho úspěchu donese se Gâvánovi zpráva, ozbrojí se on sám a jede do boje. Tand. ho pozná, a povídaje svým panošům, že jest to jeho pří- buzný, nejen sám s ním nebojuje, nýbrž i ostatním zakáže se s ním utkati a ujede do města, jehož brány se zavrou. Gáván v poli nějakou chvíli čeká, pak se vrátí do stanu, lituje svých zajatých a hněvá se, že s ním nechtěli bojovati. Tuto episodu Č. zase zcela vynechal a přidržel se dalšího vypravování Pleierova, který pak líčí, kterak panic zajatých dvanácte rytířů odevzdává Floribelle, která je, když zaručili čestným slovem poslušnosť, zase dobrým bydlem opatří. V české básni ovšem odevzdán jí pouze zajatý Ivan, ale slovy zase shodnými: 309. an přijede vězně veda, da jej opět u vězenie, řka, buď nad ním tvé vše chtěnie. 2742. der vuorte sîn gevangen dan ûf die burc durch die stat... daz sie gaeben sicherheit vrow Flordibeln, der schoenen meit. Následující u Pleiera hostinu i summární pak líčení bojů kolikadenních, ve kterých Tand. zase hojně lidí zajal, Č. pominul. Podobně nic nepraví o tom, kterak ve vojště Artušově přední rekové (zejména Karél a Gávân) se divili, proč rekovný panic, jehož, kdo by byl, ne- poznali, právě jim osobně se vyhýbá — a kterak Art. na zejtří ustanoví, aby s ním jen přední rekové pokusili se vysvoboditi zajaté, mezi nimiž hlavně čtyř výtečných ozdob jeho dvora (jest to Dôdineis, Ivânet, Kalogriant a Keii) jest mu líto. K tomu pokusu však ovšem již nedojde pro události jiné.
Strana 14
14 Vynechav tyto episody Č. za ně vložil třetí boj třetího dne, s oběma předchozími zcela parallelní. Flor. ozbrojí milého, požehná a vyšle v boj; panic zase s jedním rekem, tentokráte s Gavínem, sestřencem Artušovým „učiní potkání,“ a přemůže jej (ač jest „ze všech rekóv vyvolený“ (3991 . .. der degen ůz erkorn) a jako vězně dovede k Floribelle, která vítězi i vězni „učiní dobré bylo.“ Podobné opakování myšlénky, která mu se zalíbila jednou, u českého vzdělavatele naskýtá se ještě několikrát. Zatím připravuje se obrat jiný. Pleier (od v. 2883.) líčí, kterak Dulcemâr se synem a ostatními svými reky se radí, jak by Artuše usmířili. (Smířlivosť tato po všech dosud pro ně šťastných bojích zajisté poněkud překvapuje). Do rady náhle přijde také Flor. a řečí pěknou (jenže příliš dlouhou: v. 2914—2972.) navrhuje, aby ke králi vypravili posla, jenž by mu řekl, že za tajný odjezd panic i ona podvolují se pokutě, jakoukoli by jim uložil; jiného zlého že se nedopustili, poněvadž ona Tandariovou ženou skutečně ještě nebyla. Rada její se líbí. Tand. myslí, nejlepším poslem že by byl Gâván; aby ho získal, propustí všecky vězně a pošle je do ležení Artušova prosit, aby pánové jejich přijeli se domluvit s ním. Oni ochotně přijedou před hradby; Dulcemâr se synem a svými many vyjedou jim naproti, požádají je a hlavně Gâ- vána o prostřednictví, kteréž on jim ochotně slíbí, a hned s ostatními soudruhy se vrátí je vykonat. Ze všeho tohoto vyjednávání Č. podržel jen myšlénku, že Flor. jest první původkyní prosby, a že vězňové mají býti prostředníky. Za Pleierovy verše 2883—3176. t. j. za 300 řádek položil pouze čtyři, z nichž některé zase slovně z německé básně vybral: 335. Floribella panna krásná čtvrtý den ty vězně posla králi ctnému Artuševi, zdaby s mysli spustil hněvy. 2893. Flordibel diu schoene... 2994. swaz er... ritter het gevangen da die sande er dem helde sâ... 2936. unt daz Artôs, der künec rîch, sînen zorn muoz lâzen varn. U Pleiera Art., když Gâvân s ostatními ze schůzky se vrací, sedí přede stanem a hned se zdvihne a jde jim naproti. Poslové ohlašují, že neznámý rek, jenž jim rytíře jímal, byl Tand., a vyřizují vzkazy Floribelliny. Artuš rád by oba zachránil, jen se zaříká, že slovu jeho musí státi se zadosť. Ještě více panici se nakloňuje slyše, že všecky vězně propustil, z nichž Keii dokonce mu vytýká, že vším jest vinen sám, dávaje mladým lidem příležitosť ke dů- věrným schůzkám. Proto král konečně rád svolí, aby vinníci dostavili se na soud. Č. Artuše vylíčil mnohem zuřivějším: nechceť prostředníků, jimiž jsou vězňové sami, ani k slovu připustiti; ale když „králi“ appelují na jeho obvyklou spravedlnosť, svolí konečně, aby provinilci se dostavili a slíbí, že podle rozsudku se zachová. Zatímní nález tento jim oznámí Kají. Přes tuto odchylku přece zase jednotlivé verše se srovnávají: 341. Vězni počechu prositi, řkúc: daj jim pravdy užiti... 345. Gavín všecky krále sebrav ... počechu za ně prositi a řkúc: chtieť na tvój súd jíti; 3203. die ritter alle bâten... umb einen vride dem jungen man unt ouch der meide wol getân, das in des gezaeme unt ir rede beider vernaeme...
14 Vynechav tyto episody Č. za ně vložil třetí boj třetího dne, s oběma předchozími zcela parallelní. Flor. ozbrojí milého, požehná a vyšle v boj; panic zase s jedním rekem, tentokráte s Gavínem, sestřencem Artušovým „učiní potkání,“ a přemůže jej (ač jest „ze všech rekóv vyvolený“ (3991 . .. der degen ůz erkorn) a jako vězně dovede k Floribelle, která vítězi i vězni „učiní dobré bylo.“ Podobné opakování myšlénky, která mu se zalíbila jednou, u českého vzdělavatele naskýtá se ještě několikrát. Zatím připravuje se obrat jiný. Pleier (od v. 2883.) líčí, kterak Dulcemâr se synem a ostatními svými reky se radí, jak by Artuše usmířili. (Smířlivosť tato po všech dosud pro ně šťastných bojích zajisté poněkud překvapuje). Do rady náhle přijde také Flor. a řečí pěknou (jenže příliš dlouhou: v. 2914—2972.) navrhuje, aby ke králi vypravili posla, jenž by mu řekl, že za tajný odjezd panic i ona podvolují se pokutě, jakoukoli by jim uložil; jiného zlého že se nedopustili, poněvadž ona Tandariovou ženou skutečně ještě nebyla. Rada její se líbí. Tand. myslí, nejlepším poslem že by byl Gâván; aby ho získal, propustí všecky vězně a pošle je do ležení Artušova prosit, aby pánové jejich přijeli se domluvit s ním. Oni ochotně přijedou před hradby; Dulcemâr se synem a svými many vyjedou jim naproti, požádají je a hlavně Gâ- vána o prostřednictví, kteréž on jim ochotně slíbí, a hned s ostatními soudruhy se vrátí je vykonat. Ze všeho tohoto vyjednávání Č. podržel jen myšlénku, že Flor. jest první původkyní prosby, a že vězňové mají býti prostředníky. Za Pleierovy verše 2883—3176. t. j. za 300 řádek položil pouze čtyři, z nichž některé zase slovně z německé básně vybral: 335. Floribella panna krásná čtvrtý den ty vězně posla králi ctnému Artuševi, zdaby s mysli spustil hněvy. 2893. Flordibel diu schoene... 2994. swaz er... ritter het gevangen da die sande er dem helde sâ... 2936. unt daz Artôs, der künec rîch, sînen zorn muoz lâzen varn. U Pleiera Art., když Gâvân s ostatními ze schůzky se vrací, sedí přede stanem a hned se zdvihne a jde jim naproti. Poslové ohlašují, že neznámý rek, jenž jim rytíře jímal, byl Tand., a vyřizují vzkazy Floribelliny. Artuš rád by oba zachránil, jen se zaříká, že slovu jeho musí státi se zadosť. Ještě více panici se nakloňuje slyše, že všecky vězně propustil, z nichž Keii dokonce mu vytýká, že vším jest vinen sám, dávaje mladým lidem příležitosť ke dů- věrným schůzkám. Proto král konečně rád svolí, aby vinníci dostavili se na soud. Č. Artuše vylíčil mnohem zuřivějším: nechceť prostředníků, jimiž jsou vězňové sami, ani k slovu připustiti; ale když „králi“ appelují na jeho obvyklou spravedlnosť, svolí konečně, aby provinilci se dostavili a slíbí, že podle rozsudku se zachová. Zatímní nález tento jim oznámí Kají. Přes tuto odchylku přece zase jednotlivé verše se srovnávají: 341. Vězni počechu prositi, řkúc: daj jim pravdy užiti... 345. Gavín všecky krále sebrav ... počechu za ně prositi a řkúc: chtieť na tvój súd jíti; 3203. die ritter alle bâten... umb einen vride dem jungen man unt ouch der meide wol getân, das in des gezaeme unt ir rede beider vernaeme...
Strana 15
15 v čem ty jim chceš vinu dáti, ve všem chtie odpoviedati. Král toho nechtě přijieti, chtě jim životy odjieti. 3240. Kei man dô komen sach.. unt vunfzic ritter die man im vienc... 3250. unt die gevangen alle sant... 3213. sprach Artus, der künec rich... 3227. sol ich im nemen sîn leben... Pleier po té líčí obšírně, kterak u Dulcemára připravovali se na jízdu k soudu mší svatou a pobožností, kterak s četnou družinou vyjeli, a kterak uvítáni jsou od reků, kteří jim přijeli na proti, z nichž Gâvâna a Karêla matka Tandariova prosí za přímluvu; kterak se střetli konečně s Artušem samým a hojně vystřídali zdvořilostí (3340—3565). Č. přípravy odbyl třemi verši: 374. A ctně sě velmi připravivše, otce i matku pojemše, tak jedú do vojsky k súdu. 3394. dô bereiten sie sich zuo der vart die vrowen, der künec unt sine man, sie zogten von der bürge dan. Ale předeslal samostatně, že Tand. s Floribellou dříve ještě soukromí se radí, při čemž Flor. pronáší (částečně) slova, jež u Pleiera řekla v poradě obecné před prvním po- selstvím prostředníků: 370. Ač náma jest vše trpěti, co bude král Artuš chtieti, tak sě dajva jemu práva a budeva oba zdráva. 2965. die unzult büez wir swie er wil... swaz er uns heizt dar umbe tuon wir suln vride unde suon von dem künege gewinnen... 2960. dâ mit behalte ich im den lîp. Scena soudní, jež následuje, v obou básních vylíčena zcela souběžně, ač ovšem u Pleiera daleko obšírněji (3565—3815.). Král sám žaluje, panna se zodpovídá, jenže v německé básni si za mluvčího přibrala Gâvána, s nímž se umlouvá po straně, v české při svou vede osobně. Hájení jest u Pleiera zdařilejší. Ukazujeť panna k tomu, že skutkem panicovou ženou nebyla, a tudy jen tajným odjezdem se provinila, za který oba podvolují se pokutě. Č., ačkoli dříve také pověděl, že panic s Floribellou zavázali se „v čistotě býti, až by mohli milosť mieti od krále Artuše prosbú,“ zde na rozhodném místě přece k tomu se netáhne. Flor. omlouvá se jen tím, že jest jí Tand. urozením roven a vůbec dobře hoden, proto že „k tomu chýlila, aby s ním v manželství byla.“ O své a panicově ochotě, podvoliti se trestu za tajný odjezd, nic nepraví. U Pleiera i Tand. ochotu tuto vyslovuje, čeho v českém vzdělání rovněž není. V obou básních král beře potaz se všemi pány, kteří uznají, že mladí lidé nic ne- učinili tak zlého, aby smrti zasloužili. — Po té u Pleiera na žádosť Tandariovu všecko panstvo prosí krále, aby vyměřil trest mírný. Art. klade podmínku, aby panic zavázal se přísahou, že učiní, co mu bude poručeno, a když tak se stane, král prohlásí rozsudek, že Tand. musí do světa na dobrodružství, a nesmí se vrátiti, leč by mu sám dovolil, a Flor. musí zůstati při dvoře až do plného odpuštění králova. — I konec tento soudu Č. má shodný mimo to, že Tand. nikoho o přímluvu neprosí, vůbec nikterak do popředí nevystupuje, a král Artuš že do poslední chvíle vede si hněvivě a urputně. Scény obsahem tak souběžné i slovy ukazují velmi mnoho shody. Č. patrně ve výjevu tomto zase si liboval a upravoval svůj text věrněji dle předlohy:
15 v čem ty jim chceš vinu dáti, ve všem chtie odpoviedati. Král toho nechtě přijieti, chtě jim životy odjieti. 3240. Kei man dô komen sach.. unt vunfzic ritter die man im vienc... 3250. unt die gevangen alle sant... 3213. sprach Artus, der künec rich... 3227. sol ich im nemen sîn leben... Pleier po té líčí obšírně, kterak u Dulcemára připravovali se na jízdu k soudu mší svatou a pobožností, kterak s četnou družinou vyjeli, a kterak uvítáni jsou od reků, kteří jim přijeli na proti, z nichž Gâvâna a Karêla matka Tandariova prosí za přímluvu; kterak se střetli konečně s Artušem samým a hojně vystřídali zdvořilostí (3340—3565). Č. přípravy odbyl třemi verši: 374. A ctně sě velmi připravivše, otce i matku pojemše, tak jedú do vojsky k súdu. 3394. dô bereiten sie sich zuo der vart die vrowen, der künec unt sine man, sie zogten von der bürge dan. Ale předeslal samostatně, že Tand. s Floribellou dříve ještě soukromí se radí, při čemž Flor. pronáší (částečně) slova, jež u Pleiera řekla v poradě obecné před prvním po- selstvím prostředníků: 370. Ač náma jest vše trpěti, co bude král Artuš chtieti, tak sě dajva jemu práva a budeva oba zdráva. 2965. die unzult büez wir swie er wil... swaz er uns heizt dar umbe tuon wir suln vride unde suon von dem künege gewinnen... 2960. dâ mit behalte ich im den lîp. Scena soudní, jež následuje, v obou básních vylíčena zcela souběžně, ač ovšem u Pleiera daleko obšírněji (3565—3815.). Král sám žaluje, panna se zodpovídá, jenže v německé básni si za mluvčího přibrala Gâvána, s nímž se umlouvá po straně, v české při svou vede osobně. Hájení jest u Pleiera zdařilejší. Ukazujeť panna k tomu, že skutkem panicovou ženou nebyla, a tudy jen tajným odjezdem se provinila, za který oba podvolují se pokutě. Č., ačkoli dříve také pověděl, že panic s Floribellou zavázali se „v čistotě býti, až by mohli milosť mieti od krále Artuše prosbú,“ zde na rozhodném místě přece k tomu se netáhne. Flor. omlouvá se jen tím, že jest jí Tand. urozením roven a vůbec dobře hoden, proto že „k tomu chýlila, aby s ním v manželství byla.“ O své a panicově ochotě, podvoliti se trestu za tajný odjezd, nic nepraví. U Pleiera i Tand. ochotu tuto vyslovuje, čeho v českém vzdělání rovněž není. V obou básních král beře potaz se všemi pány, kteří uznají, že mladí lidé nic ne- učinili tak zlého, aby smrti zasloužili. — Po té u Pleiera na žádosť Tandariovu všecko panstvo prosí krále, aby vyměřil trest mírný. Art. klade podmínku, aby panic zavázal se přísahou, že učiní, co mu bude poručeno, a když tak se stane, král prohlásí rozsudek, že Tand. musí do světa na dobrodružství, a nesmí se vrátiti, leč by mu sám dovolil, a Flor. musí zůstati při dvoře až do plného odpuštění králova. — I konec tento soudu Č. má shodný mimo to, že Tand. nikoho o přímluvu neprosí, vůbec nikterak do popředí nevystupuje, a král Artuš že do poslední chvíle vede si hněvivě a urputně. Scény obsahem tak souběžné i slovy ukazují velmi mnoho shody. Č. patrně ve výjevu tomto zase si liboval a upravoval svůj text věrněji dle předlohy:
Strana 16
16 377. Král poče na ně žalobu před králi i před kniežaty, 879. řka: musil jsem jie vieru däti, když ke mně najdřiev přijela... 385. s právem-li jest učinila, že ote mne ten slib vzala, pak sé s kjm chtieci pojala? práva-li jest ostala v tej vině, na niž slib vzala? 390. A když král přesta mluviti, panna je sč odpoviedati: řkůc: vy, kniežata, páni mili, což na mne král žaloval koli, to vše jesí pravdu povědět; věztež, jestli kto z nás co zděl, jenž by k jeho necti stálo?... 403. prosím, vacte pomáhati mně pravého práva se ctí... 408. Králi i kniežata potaz vzechu a to všichni nalezechu, že sú k necti nic nezděli, to králevi pověděli. Król tiem hnéviv velmi bieše, milosti jim dáti nechtieše, až by sě i pokořili a to všechno učinili, což by král jim kázal koli. To panic se pannů svolí, jidechu v pokoru jemu. Král vece: panno, chci tomu, aby byla vždycky u mne, doněvadž neuslyšíš ote mne, bych dal milostné moženie. Ty, paniče, do mé země, aby sě viec nedopustil, ažt bych i vinu odpustil. 3555. 3565. 3571. 3574. 3582. 3586. 3590. 3652. 3692. 3667. 3674. 3751. 3723. 3731. 3745. 3742. 3768. 3800. 8794, Der künec an daz gerihte saz, vil manec ritter valschez laz vor im süzen unde stuonden . .. dò sie der künec vor im sach er stuont ûf unde sprach: ... wie diu maget was zuo im komen ... unt wie er si ir bet gewert unt wie si tz dem hove entran... unde waz er het gelobet; sumelich jahen daz waer getobet, daz Tandareis, der junge man ... dem kiinege sin geliibde brach... Flordibel diu maget sprach... sprach diu maget wolgetàn: her künec, ich sol von iu hàn... sprach: si hát al wár gesaget . .. Sit von in beiden ist niht geschehen, dá von gekrenket sin diu wort... des helfet mir, her Gawan... so gedinge ich ir dn alle vir ir reht daz si haben sol... (mit rechter urteil daz geschach) herre, ir sult vrdgen an diesem ringe a] umbe . . . ich vráge iuch alle gelich ... des gestuonden alle geliche, daz Tandareis unt disiu meit solher dinge niht habent getàn. Artüs sprach „ich lege iu vür: wil Tandareis mir einen eit swern, daz er si bereit ze leisten allez min gebot... 80 wil ich minen zorn lan, „herre min, daz si getàn* sprach Tandareis, der helt gemeit. só sol. dżu juncvrowe sin bt der kiinegin, miner vrowen. .. dà solt durch áventiure von hinnen varn in vremdiu lant SÓ daz dir nimmer werde erkant dins vater lant noch lute, ez si den mit dem willen min. Účinek rozsudku toho ovšem v obou básních jest stejný; milenci zarmoutí se velice, že jim jest se rozloučiti, oba si umíní, že neoddají se radosti žádné, dokud se zase neshledají. 426. Floribella s& tiem smińż że s& jima rozlůčiti; 3818. Tandareis, der junge man, vil sére trüren began, 3810. daz er sich muoste scheiden von der meide wol gevar
16 377. Král poče na ně žalobu před králi i před kniežaty, 879. řka: musil jsem jie vieru däti, když ke mně najdřiev přijela... 385. s právem-li jest učinila, že ote mne ten slib vzala, pak sé s kjm chtieci pojala? práva-li jest ostala v tej vině, na niž slib vzala? 390. A když král přesta mluviti, panna je sč odpoviedati: řkůc: vy, kniežata, páni mili, což na mne král žaloval koli, to vše jesí pravdu povědět; věztež, jestli kto z nás co zděl, jenž by k jeho necti stálo?... 403. prosím, vacte pomáhati mně pravého práva se ctí... 408. Králi i kniežata potaz vzechu a to všichni nalezechu, že sú k necti nic nezděli, to králevi pověděli. Król tiem hnéviv velmi bieše, milosti jim dáti nechtieše, až by sě i pokořili a to všechno učinili, což by král jim kázal koli. To panic se pannů svolí, jidechu v pokoru jemu. Král vece: panno, chci tomu, aby byla vždycky u mne, doněvadž neuslyšíš ote mne, bych dal milostné moženie. Ty, paniče, do mé země, aby sě viec nedopustil, ažt bych i vinu odpustil. 3555. 3565. 3571. 3574. 3582. 3586. 3590. 3652. 3692. 3667. 3674. 3751. 3723. 3731. 3745. 3742. 3768. 3800. 8794, Der künec an daz gerihte saz, vil manec ritter valschez laz vor im süzen unde stuonden . .. dò sie der künec vor im sach er stuont ûf unde sprach: ... wie diu maget was zuo im komen ... unt wie er si ir bet gewert unt wie si tz dem hove entran... unde waz er het gelobet; sumelich jahen daz waer getobet, daz Tandareis, der junge man ... dem kiinege sin geliibde brach... Flordibel diu maget sprach... sprach diu maget wolgetàn: her künec, ich sol von iu hàn... sprach: si hát al wár gesaget . .. Sit von in beiden ist niht geschehen, dá von gekrenket sin diu wort... des helfet mir, her Gawan... so gedinge ich ir dn alle vir ir reht daz si haben sol... (mit rechter urteil daz geschach) herre, ir sult vrdgen an diesem ringe a] umbe . . . ich vráge iuch alle gelich ... des gestuonden alle geliche, daz Tandareis unt disiu meit solher dinge niht habent getàn. Artüs sprach „ich lege iu vür: wil Tandareis mir einen eit swern, daz er si bereit ze leisten allez min gebot... 80 wil ich minen zorn lan, „herre min, daz si getàn* sprach Tandareis, der helt gemeit. só sol. dżu juncvrowe sin bt der kiinegin, miner vrowen. .. dà solt durch áventiure von hinnen varn in vremdiu lant SÓ daz dir nimmer werde erkant dins vater lant noch lute, ez si den mit dem willen min. Účinek rozsudku toho ovšem v obou básních jest stejný; milenci zarmoutí se velice, že jim jest se rozloučiti, oba si umíní, že neoddají se radosti žádné, dokud se zase neshledají. 426. Floribella s& tiem smińż że s& jima rozlůčiti; 3818. Tandareis, der junge man, vil sére trüren began, 3810. daz er sich muoste scheiden von der meide wol gevar
Strana 17
17 3820. ouch wart diu maget wol getân mit jâmer gebunden. 3846. die wîle ich niht vernomen hân, wie ez Tandareis erge, ich wil niht haben vröuden ê; ouch swuor ir des der werde man er wolde alle vröude lân die wîle er von ir waere. Podivno jest poněkud, že v české básni v celé této stati panic zůstává v pozadí a hlavní jednatelkou jest panna — ale přímo nejapný jest přídavek, jehož Pleier nezná, že Flor. vyprosí si dovolení od Artuše, aby směla Tand. ještě doprovoditi do jeho země, kdež se s ním teprve loučí. — Loučení samo Pleier vypisuje svým rozvlačným způsobem v. 3867—3914.: Č. nemaje záliby v podobných scénách nasládlých, odbyl to zkrátka slovy: 446. a tak sobě zamyslila aby veselé nejměla, ani sě jemu dívala, doniž by jeho neviděla. 435. tuž sú sě smutně žehnali: o tom nemluvím jiného, než jako milá milého 1) i dnes, kdež jest rozlúčenie, jimaž spolu býti nenie. Také vynechal, co v německé básni přidáno, že když Floribella se vrátila ke dvoru, králová ji těší a slibuje, že se přičiní, aby jí Tand. zase opatřila. Slovně souhlasné verše jsou zase: 435. tuž sú se smutně žehnali: 440. Tandariuš žalostivě vzem (od panny) odpuštěnie. 3914. dô ergienc ein trûric scheiden von den gelieben beiden... 3864. Tandareis der wigant von (dem künege) urloup nam... 3980. urloup nam der junge man. Veršem 3958. Pleier přechází k Tandariovým âventiurám, líčí kterak jej otec vypravil, kterak panic s matkou, otcem a všemi známými se rozloučil, kterak Dulcemâr až na hranice země ho doprovodil a s otcovským napomenutím konečně propustil (v. 3958—4056.). Č. toto zase odbyl summárně: 450. Tandariuš pobyv málo u otce, což jemu sě zdálo rytieřstva i lidí přebrav, s sebú střiebra mnoho nabrav, jede s nimi dlúho sám, nevěda v té chvíli kam. 3961. . . . diu vart diu wart niht langer ûf gespart... 3975. zwelf knaben vuorte er mit im dan unt vier juncherren wol getân... 3968. lieht gesteine unt rôtes golt gap er dem degen maere. 4056. hin reit der êren rîche degen. V německé básni pak vloženo 30 veršův osobních zpráv Pleierových, jež jsou zajímavým dokladem jeho rozvláčnosti, poněvadž v řece těch slov obsaženy jsou jen ty skrovné kapky 1) Podobné místo přece Pleier má níže v. 13779: Hie lâze wir die rede sin von ir liebe, der was vil, dâ von ich nimmer reden wil, wan ich iu vil ze sagen hân. 3
17 3820. ouch wart diu maget wol getân mit jâmer gebunden. 3846. die wîle ich niht vernomen hân, wie ez Tandareis erge, ich wil niht haben vröuden ê; ouch swuor ir des der werde man er wolde alle vröude lân die wîle er von ir waere. Podivno jest poněkud, že v české básni v celé této stati panic zůstává v pozadí a hlavní jednatelkou jest panna — ale přímo nejapný jest přídavek, jehož Pleier nezná, že Flor. vyprosí si dovolení od Artuše, aby směla Tand. ještě doprovoditi do jeho země, kdež se s ním teprve loučí. — Loučení samo Pleier vypisuje svým rozvlačným způsobem v. 3867—3914.: Č. nemaje záliby v podobných scénách nasládlých, odbyl to zkrátka slovy: 446. a tak sobě zamyslila aby veselé nejměla, ani sě jemu dívala, doniž by jeho neviděla. 435. tuž sú sě smutně žehnali: o tom nemluvím jiného, než jako milá milého 1) i dnes, kdež jest rozlúčenie, jimaž spolu býti nenie. Také vynechal, co v německé básni přidáno, že když Floribella se vrátila ke dvoru, králová ji těší a slibuje, že se přičiní, aby jí Tand. zase opatřila. Slovně souhlasné verše jsou zase: 435. tuž sú se smutně žehnali: 440. Tandariuš žalostivě vzem (od panny) odpuštěnie. 3914. dô ergienc ein trûric scheiden von den gelieben beiden... 3864. Tandareis der wigant von (dem künege) urloup nam... 3980. urloup nam der junge man. Veršem 3958. Pleier přechází k Tandariovým âventiurám, líčí kterak jej otec vypravil, kterak panic s matkou, otcem a všemi známými se rozloučil, kterak Dulcemâr až na hranice země ho doprovodil a s otcovským napomenutím konečně propustil (v. 3958—4056.). Č. toto zase odbyl summárně: 450. Tandariuš pobyv málo u otce, což jemu sě zdálo rytieřstva i lidí přebrav, s sebú střiebra mnoho nabrav, jede s nimi dlúho sám, nevěda v té chvíli kam. 3961. . . . diu vart diu wart niht langer ûf gespart... 3975. zwelf knaben vuorte er mit im dan unt vier juncherren wol getân... 3968. lieht gesteine unt rôtes golt gap er dem degen maere. 4056. hin reit der êren rîche degen. V německé básni pak vloženo 30 veršův osobních zpráv Pleierových, jež jsou zajímavým dokladem jeho rozvláčnosti, poněvadž v řece těch slov obsaženy jsou jen ty skrovné kapky 1) Podobné místo přece Pleier má níže v. 13779: Hie lâze wir die rede sin von ir liebe, der was vil, dâ von ich nimmer reden wil, wan ich iu vil ze sagen hân. 3
Strana 18
18 rozumu, „že básník předmět svůj nalezl „ve francouzské knize (an einem buoche ich die vant im wälhischen getihtet) že jej vzdělal pro zábavu (durch kurzwile) a že se jmenuje Pleiaere." Po té pokračuje se u vypravování: 456. Tak jezdieše dlúhý časy, až mu sě přihodi kdesi,1) že jedú skrz veliký les. 4092. Dô er von sinem vater dan vuor, dô kêrt der degen balt, sîn rehte strâze in einen walt. Pleier vysvětluje (čeho Č. nečiní), že chtěl jeti ke strýci svému, králi Ascalůnskému do Schaffenzůna, ale neštěstí se ho zmocnilo a nedalo mu dojeti cíle. 460. až sě panic ztúžil bieš', poče svých prositi velmi, aby napřed sami jeli, řka: já po vás poostanu a na svú milú zpomanu, ať mi tiem čas bude kratší, pro niž jsem u veliké práci Tuž jede znenáhla po nich, až by u pól míle ot nich, zpomínaje dřevní chvíle, což přebýval s milú mile. 465. 4112. Vrou Flordibel, diu sueze meit kom in sins herzen gedanc, sô daz er mit der liebe ranc, daz er sin selbes gar vergaz,.. 4135. unt hiez sîn zoc vür sich varn... ich wil iuch biten des, daz ir mit mir iht ze schaffen hat unt mich mit gemache lât nâch iu rîten disen tac.. . 4128. ich wil der meide valsches laz... 4131. mit gedanken dienen disen tac... 4145. sim zoge was vor im gâch, aleine reit er hinden nâch, mit gedanken was im wol. Však v lese byli zběhové (schâchman), poddaní loupežného obra, o jehož hradu Pleier hned činí zmínku (Č. teprve později), kteří ve čtyřech četách po čtyřech stranách lesa byli rozloženi a pocestné přepadali, a tak učinili i družině Tandariově: 471. až i napřed na lid jeho udeřilo zběhóv mnoho dřiev, než jim přispěl na pomoc, až nad nimi jměli svú moc, 476. panic poče naslýchati, ano křičie lid všeliký, i učini k nim běh veliký, chtě je retovati v spěchu. 4185. vier und zweinzic schâchman die randen sîn gesinde an... des wart der ritter niht gewar, wan er sô verre nâch in reit; 4190. nû hôrt der degen unverzeit schrîen unde wuofen, nâch helfe lûte ruofen... dar gâht der helt balde... 4197. vil snelleclîche er kom gerant... Panic, jsa na cestě, jest jen lehce oděn, kůň jeho jízdou unaven; přes to dá se do lupičů, kteří jsou všickni obrněni, a jednoho zabije. Když však druzí naň doléhají, a unavený kůň mu v půtce nic není platen, seskočí a tím i protivníky k opěšání přinutí a brání se statně. Z pěti ran krváceje musí ustupovati. Přeskočí kládu (ronen) v cestě ležící a maje za sebou skalní stěnu, již uhajuje se zdárněji, neboť jak který zběh chce přes kládu za ním, zabije ho. Tak jich pobil z osmi šest; ostatní vidouce, že ho nepřemohou, nechají ho, vezmou kořisť s sebou a ujedou. Tak líčí Pleier; Č. praví, že mu koně zabili, ke skále ho přitiskli, a jej, 1) Text české básně na tomto místě nelze zcela spolehlivě stanoviti; zdá se, že v obou rukopisech jest porušen.
18 rozumu, „že básník předmět svůj nalezl „ve francouzské knize (an einem buoche ich die vant im wälhischen getihtet) že jej vzdělal pro zábavu (durch kurzwile) a že se jmenuje Pleiaere." Po té pokračuje se u vypravování: 456. Tak jezdieše dlúhý časy, až mu sě přihodi kdesi,1) že jedú skrz veliký les. 4092. Dô er von sinem vater dan vuor, dô kêrt der degen balt, sîn rehte strâze in einen walt. Pleier vysvětluje (čeho Č. nečiní), že chtěl jeti ke strýci svému, králi Ascalůnskému do Schaffenzůna, ale neštěstí se ho zmocnilo a nedalo mu dojeti cíle. 460. až sě panic ztúžil bieš', poče svých prositi velmi, aby napřed sami jeli, řka: já po vás poostanu a na svú milú zpomanu, ať mi tiem čas bude kratší, pro niž jsem u veliké práci Tuž jede znenáhla po nich, až by u pól míle ot nich, zpomínaje dřevní chvíle, což přebýval s milú mile. 465. 4112. Vrou Flordibel, diu sueze meit kom in sins herzen gedanc, sô daz er mit der liebe ranc, daz er sin selbes gar vergaz,.. 4135. unt hiez sîn zoc vür sich varn... ich wil iuch biten des, daz ir mit mir iht ze schaffen hat unt mich mit gemache lât nâch iu rîten disen tac.. . 4128. ich wil der meide valsches laz... 4131. mit gedanken dienen disen tac... 4145. sim zoge was vor im gâch, aleine reit er hinden nâch, mit gedanken was im wol. Však v lese byli zběhové (schâchman), poddaní loupežného obra, o jehož hradu Pleier hned činí zmínku (Č. teprve později), kteří ve čtyřech četách po čtyřech stranách lesa byli rozloženi a pocestné přepadali, a tak učinili i družině Tandariově: 471. až i napřed na lid jeho udeřilo zběhóv mnoho dřiev, než jim přispěl na pomoc, až nad nimi jměli svú moc, 476. panic poče naslýchati, ano křičie lid všeliký, i učini k nim běh veliký, chtě je retovati v spěchu. 4185. vier und zweinzic schâchman die randen sîn gesinde an... des wart der ritter niht gewar, wan er sô verre nâch in reit; 4190. nû hôrt der degen unverzeit schrîen unde wuofen, nâch helfe lûte ruofen... dar gâht der helt balde... 4197. vil snelleclîche er kom gerant... Panic, jsa na cestě, jest jen lehce oděn, kůň jeho jízdou unaven; přes to dá se do lupičů, kteří jsou všickni obrněni, a jednoho zabije. Když však druzí naň doléhají, a unavený kůň mu v půtce nic není platen, seskočí a tím i protivníky k opěšání přinutí a brání se statně. Z pěti ran krváceje musí ustupovati. Přeskočí kládu (ronen) v cestě ležící a maje za sebou skalní stěnu, již uhajuje se zdárněji, neboť jak který zběh chce přes kládu za ním, zabije ho. Tak jich pobil z osmi šest; ostatní vidouce, že ho nepřemohou, nechají ho, vezmou kořisť s sebou a ujedou. Tak líčí Pleier; Č. praví, že mu koně zabili, ke skále ho přitiskli, a jej, 1) Text české básně na tomto místě nelze zcela spolehlivě stanoviti; zdá se, že v obou rukopisech jest porušen.
Strana 19
19 ač se rytiřsky bránil a jich mnoho zabil, zranili — a pak přece, nemohouce mu nic „zdieti“ od něho odejeli s kořistí. Nezmiňuje se o kládě v cestě, která zajisté byla mu platnou pomůckou obrany, Č. tudy motivování odjezdu jejich značně pokazil. Jinak i tato čásť boje téměř slovně v obou básních se shoduje, ač Pleier jako všude líčí rozvláčněji: 481. oř pod ním ihned zabichu a jej všickni oskočichu, až jej k skále přitištěchu. A on sě rytieřsky bránil, mnoho jich zsekl, také zranil a sám také posečen byl. Nemohúce jemu nic zdieti, tu jeho musichu odjeti, pojemše vše lidi jeho, i jeli všickni od něho. 4252. zuo im nider in den tan ir ahte stuonden sâ ze hant. dô wart der küene wigant von in wol vunf wunden wunt, doch werte er sich an der stunt harte degenlîchen, doch muoste er in entwichen... 4264. hinder im was ein steinwant 4272. er het in kurzen stunden ir wol sechs tôt gevalt... 4294. hie mit wurden sie enein, daz sie disen küenen man liezen bi dem steine stân unt nâmen allen ir gewin unt kêrten gên dem walde hin, hin vuortens liute unde guot. Zraněný Tand. v lese sám a sám ostaven: 491. Panic, když sám ostal bieše, co by učinil, nevědieše. 4301. Tandareis stuont vröuden eine in dem walde bi dem steine... 4315. „welh rât sol min nû werden?“ V německé básni naříká velice nad sebou i nade zbitými soudruhy, doufá, že mu bůh popřeje zběhy potrestati, a pak, ač je raněn, mečem vyhrabe jámu, a soudruhy pohřbí. Nevěda kam se obrátiti, naříká na novo, modlí se k bohu o ochranu, a pak umíní si, že lesem půjde hledat lidí, kteří by rány jeho obvázali. Učiní tak a vyjde ve kraj dobře vzdělaný, v němž stojí hrad a pod ním město — kraj jmenuje se Poytowe, vladař jeho Teschelarz. Panic dovleče se do města, z unavení konečně i štít zahodiv, který s počátku ještě nesl s sebou. V městě pod loubím klesne na lavičku před domem kupeckým a omdlí. Kupec jménem Todila nalezne ho, vzkřísí studenou vodou, a pak s ním — při jeho ranách! — zavádí dlouhý hovor, a vida že to není ledajaký člověk, slíbí pomoc. Vejde do domu, uradí se s paní, načež káže rytíře vnésti do vnitř a pošle pro lékaře, jehož pomocí a péčí kupcovy ženy a dcery Tand. po půl létě se pozdraví. Rozvláčnosť Pleierova hlavně v této stati jest závadna a ruší pravdě po- dobnosť, poněvadž kupec i kupcová s raněným, sotva ze mdloby vzkříseným Tandariem roz- přádají sáhodlouhé hovory. Č. tu stručnosť svou položil na dobré místo. Dlouhé lamentace panicovy odbyl jediným veršem „zatiem v túhách z lesa jide“ a když z lesa vyšel, dal ho nejprve od lidí útrpných obvázati. Teprve když tito rány jeho sice opatřili, ale přechovati ho delší dobu nechtěli, přihodí se k tomu „měštěnín,“ který s ním se domlouvá — to ovšem zase stručněji nežli u Pleiera — jej do domu přijme a vyléčiti dá.1) Jména všecka jsou vy- nechána. Jinak verše mnohé zase i slovně se shodují. 1) Škoda, že přes zdařilejší toto motivování v hovoru potom Č. neporozuměl zcela správně Pleierovi a vyvedl přece zas nejapnosť. Kupec se ptá (u Pl.) ze skromnosti, zdali by rytíř vzal za vděk jeho 3*
19 ač se rytiřsky bránil a jich mnoho zabil, zranili — a pak přece, nemohouce mu nic „zdieti“ od něho odejeli s kořistí. Nezmiňuje se o kládě v cestě, která zajisté byla mu platnou pomůckou obrany, Č. tudy motivování odjezdu jejich značně pokazil. Jinak i tato čásť boje téměř slovně v obou básních se shoduje, ač Pleier jako všude líčí rozvláčněji: 481. oř pod ním ihned zabichu a jej všickni oskočichu, až jej k skále přitištěchu. A on sě rytieřsky bránil, mnoho jich zsekl, také zranil a sám také posečen byl. Nemohúce jemu nic zdieti, tu jeho musichu odjeti, pojemše vše lidi jeho, i jeli všickni od něho. 4252. zuo im nider in den tan ir ahte stuonden sâ ze hant. dô wart der küene wigant von in wol vunf wunden wunt, doch werte er sich an der stunt harte degenlîchen, doch muoste er in entwichen... 4264. hinder im was ein steinwant 4272. er het in kurzen stunden ir wol sechs tôt gevalt... 4294. hie mit wurden sie enein, daz sie disen küenen man liezen bi dem steine stân unt nâmen allen ir gewin unt kêrten gên dem walde hin, hin vuortens liute unde guot. Zraněný Tand. v lese sám a sám ostaven: 491. Panic, když sám ostal bieše, co by učinil, nevědieše. 4301. Tandareis stuont vröuden eine in dem walde bi dem steine... 4315. „welh rât sol min nû werden?“ V německé básni naříká velice nad sebou i nade zbitými soudruhy, doufá, že mu bůh popřeje zběhy potrestati, a pak, ač je raněn, mečem vyhrabe jámu, a soudruhy pohřbí. Nevěda kam se obrátiti, naříká na novo, modlí se k bohu o ochranu, a pak umíní si, že lesem půjde hledat lidí, kteří by rány jeho obvázali. Učiní tak a vyjde ve kraj dobře vzdělaný, v němž stojí hrad a pod ním město — kraj jmenuje se Poytowe, vladař jeho Teschelarz. Panic dovleče se do města, z unavení konečně i štít zahodiv, který s počátku ještě nesl s sebou. V městě pod loubím klesne na lavičku před domem kupeckým a omdlí. Kupec jménem Todila nalezne ho, vzkřísí studenou vodou, a pak s ním — při jeho ranách! — zavádí dlouhý hovor, a vida že to není ledajaký člověk, slíbí pomoc. Vejde do domu, uradí se s paní, načež káže rytíře vnésti do vnitř a pošle pro lékaře, jehož pomocí a péčí kupcovy ženy a dcery Tand. po půl létě se pozdraví. Rozvláčnosť Pleierova hlavně v této stati jest závadna a ruší pravdě po- dobnosť, poněvadž kupec i kupcová s raněným, sotva ze mdloby vzkříseným Tandariem roz- přádají sáhodlouhé hovory. Č. tu stručnosť svou položil na dobré místo. Dlouhé lamentace panicovy odbyl jediným veršem „zatiem v túhách z lesa jide“ a když z lesa vyšel, dal ho nejprve od lidí útrpných obvázati. Teprve když tito rány jeho sice opatřili, ale přechovati ho delší dobu nechtěli, přihodí se k tomu „měštěnín,“ který s ním se domlouvá — to ovšem zase stručněji nežli u Pleiera — jej do domu přijme a vyléčiti dá.1) Jména všecka jsou vy- nechána. Jinak verše mnohé zase i slovně se shodují. 1) Škoda, že přes zdařilejší toto motivování v hovoru potom Č. neporozuměl zcela správně Pleierovi a vyvedl přece zas nejapnosť. Kupec se ptá (u Pl.) ze skromnosti, zdali by rytíř vzal za vděk jeho 3*
Strana 20
20 493. zatiem v túhách z lesa jide, tu jedno město nadjide, všed v ně poče žádati, zdaby jej chtěl kto schovati.. až jednomu měštěnínu uda sě přijíti k tomu; poče na něm vztazovati, koho by chtěl dočekati. Panic je sě mu túžiti... 499. 505. vece jemu ten měštěnín: Velmi-liť by vděk učinil, kto by tě pojal do domu? Panic odpovědě k tomu: Bych mohl zde hospodu mieti, chtěl bych na to rád pomnieti, zda bych kdy (lépe) mohl ještě chtěl bych jemu zaplatiti jistě. 510. Když jej spatři sám kolivěk, žeť to nenie matný člověk, 515. poje jej do domu svého i doby lékaře dobrého; počechu jeho léčiti, dobré bydlo jemu činiti. Hospodář káza své paní 520. i dcerám, aby vždy s kázní jemu kratochvíli činily i jemu s věrú slúžily. 4381. sus (tj. klagend) gienc er durch den walt dan. 4388. ein burc er mit den ougen vant, dar under lac ein witiu stat. 4399. in die schoenen stat er gie... 4424. nů kom, als ez got gebôt, der koufman gangen vür sin tor... 4462. der koufman zuo im nider saz unt begunde in vrâgen maere... 4466. Tandareis der sprach ze hant: 4470. min kumber manecvalde der muoz got geklaget sin. 4486. zuo dem ritter er dô sprach, „wolt irz von mir enpfâhen, kunt ez iu niht versmáhen, daz gemach daz ich möhte hân, ich wolde iu...heilen iwer wunden. dô bôt sich an den stunden gèn sinen vüezen Tandareis... 4625. kume ich immer von dirre nôt, daz ich niht lige der wunden tôt, iu wirt vergolten noch von mir... 4517. er mac vil wol ein herre sin, daz ist an sin gebaerden schin. 4545. unt hiez in inz hûs leiten unt hiez im schôn bereiten sunder harte guot gemach. 4555. nâch dem besten arzât den er vant... 4511. der wirt zer husvrowen sprach... 4576. einer meide wol getân bevalh si den ritter wunt, daz si sin pflaege zaller stunt, si mohte wol ir tohter sin... 4582. daz si sin wol mit triwen pflac... Když výbornou péčí panic konečně se pozdravil, byl velice smuten; rád by soudruhy své byl pomstil a spatřil svou militkú. Hospodář se tomu smutku diví i ptá se ho, proč truchlí, a slibuje bude-li možno, mu pomoci: 524. vece jemu ten hospodář, cožkoli na mně požádáš, to vše na mně hotovo máš. Tand. mu se svěří se vším, co dosud s ním se dálo; kupec znova ubezpečuje ho svou ochotou, za niž der wirt sprach... 4683. mir ist des wol ze muote, mit libe unt mit guote tuon ich allez daz ir welt. 527. panic poče děkovati... 532. panic poděkova mile... 4732. Tandareis, der werde man mit worten danket im genuoc, domem pouze měšťanským, k čemuž ovšem Tand. ochotně svědčí. U Č. vzdělavatele ptá se měštěnín, bylo-li by mu vůbec milo, kdyby jej kdo přijal do domu?
20 493. zatiem v túhách z lesa jide, tu jedno město nadjide, všed v ně poče žádati, zdaby jej chtěl kto schovati.. až jednomu měštěnínu uda sě přijíti k tomu; poče na něm vztazovati, koho by chtěl dočekati. Panic je sě mu túžiti... 499. 505. vece jemu ten měštěnín: Velmi-liť by vděk učinil, kto by tě pojal do domu? Panic odpovědě k tomu: Bych mohl zde hospodu mieti, chtěl bych na to rád pomnieti, zda bych kdy (lépe) mohl ještě chtěl bych jemu zaplatiti jistě. 510. Když jej spatři sám kolivěk, žeť to nenie matný člověk, 515. poje jej do domu svého i doby lékaře dobrého; počechu jeho léčiti, dobré bydlo jemu činiti. Hospodář káza své paní 520. i dcerám, aby vždy s kázní jemu kratochvíli činily i jemu s věrú slúžily. 4381. sus (tj. klagend) gienc er durch den walt dan. 4388. ein burc er mit den ougen vant, dar under lac ein witiu stat. 4399. in die schoenen stat er gie... 4424. nů kom, als ez got gebôt, der koufman gangen vür sin tor... 4462. der koufman zuo im nider saz unt begunde in vrâgen maere... 4466. Tandareis der sprach ze hant: 4470. min kumber manecvalde der muoz got geklaget sin. 4486. zuo dem ritter er dô sprach, „wolt irz von mir enpfâhen, kunt ez iu niht versmáhen, daz gemach daz ich möhte hân, ich wolde iu...heilen iwer wunden. dô bôt sich an den stunden gèn sinen vüezen Tandareis... 4625. kume ich immer von dirre nôt, daz ich niht lige der wunden tôt, iu wirt vergolten noch von mir... 4517. er mac vil wol ein herre sin, daz ist an sin gebaerden schin. 4545. unt hiez in inz hûs leiten unt hiez im schôn bereiten sunder harte guot gemach. 4555. nâch dem besten arzât den er vant... 4511. der wirt zer husvrowen sprach... 4576. einer meide wol getân bevalh si den ritter wunt, daz si sin pflaege zaller stunt, si mohte wol ir tohter sin... 4582. daz si sin wol mit triwen pflac... Když výbornou péčí panic konečně se pozdravil, byl velice smuten; rád by soudruhy své byl pomstil a spatřil svou militkú. Hospodář se tomu smutku diví i ptá se ho, proč truchlí, a slibuje bude-li možno, mu pomoci: 524. vece jemu ten hospodář, cožkoli na mně požádáš, to vše na mně hotovo máš. Tand. mu se svěří se vším, co dosud s ním se dálo; kupec znova ubezpečuje ho svou ochotou, za niž der wirt sprach... 4683. mir ist des wol ze muote, mit libe unt mit guote tuon ich allez daz ir welt. 527. panic poče děkovati... 532. panic poděkova mile... 4732. Tandareis, der werde man mit worten danket im genuoc, domem pouze měšťanským, k čemuž ovšem Tand. ochotně svědčí. U Č. vzdělavatele ptá se měštěnín, bylo-li by mu vůbec milo, kdyby jej kdo přijal do domu?
Strana 21
21 však toho dne — u Pleiera — na těch řečích se přestává. Č. všecko velmi, ba příliš zkrátil; o smutku panicově se nezmiňuje, ani vypravování o jeho osudech nemá, nýbrž hned jeho žádosť, aby hospodář „jej učinil jiezdna.“ Kupec prosbu jeho vyplní, dá mu koně „nelstivě, panic poděkova mile i jede zasě preč túž cestú.“ Tak úsečně Pleier vypravovati nedovede. U něho kupec, „jiného dne“ vida zase smutek panicův, sám nabízí mu koně a brnění a vy- kládá široce, že podobného zboží má hojnosť, i také odkud ho nabyl. Pak vyptává se po jeho znaku (panna na štítě i na helmu) a oznamuje, že podle rozsekaného štítu, jenž se nalezl v den příchodu panicova, již dal mu zhotoviti nový. Panic všecko vděčně přijav konečně jednoho rána s pomocí kupcovy dcery se vyzbrojí, obšírně poděkuje, odplatu slíbí a se roz- loučí. Celá episoda o kupci u Pleiera zabírá skoro 500 veršů (4406—4890.), v české básni pouze 32. Jede tedy Tand. na novo do svéta a sice nejprve na téže místo, kde doznal škody: 533. Jede zasě preč túž cestú, by opět přijel k tomu miestu, tu kdežto zbyl lidu svého. Poče velmi žádati toho,1) s kým by počal svádu znovu, až křik uslyše před sebú, i pospieši tam v tu dobu; přihnav pozna ty zlé zběhy, i učini po nich běhy, kopím dávaje jim rány, tepa, tlače na vše strany; netaže větších zjímati, 545. menší musichu sě jemu dáti. A tu retova rytieře an se s paní, s dětmi béře, chtě přes les s lidmi přejeti. 540. 4894. Dó kért der küene wigant gên dem walde da er ê schaden kôs, dô er sîn gesinde vlôs... 4900. er wolde rehte ervinden, war sin gesinde waere komen... 4912. nû hôrte er vor im einen schal... 4915. ein vrowe jaemerlichen schre... 4921. dô der ritter dise klage vernam ... 4923. begunde dar gâhen, dô er nů kom sô náhen... 4928. die strâzenroubaere, heten der vrowen wol getân bestanden ir vil lieben man... 4938. daz ros nam er mit den sporn unt rant die roubaere an... 4942. daz sper er durch ir einen stach. Pleier nepropásl tak krásné příležitosti k obšírnému výpisu boje, na který vynakládá stotřicet veršů (v. 4935—5065.) kdežto Č. půtku odbyl jen slovy právě uvedenými. Po boji zachráněná paní a rytíř u Pleiera panicovi vřele děkují, a oznamují, že pomohl Liodarzovi, synu Teschelarzovu, jenž jak již z básně jest známo, jest pánem této země a bydlí v Poytowé, kde Tand. u kupce byl vyhojen. Panic posýlá po Liodarzovi svému hospodáři na znamení vděčnosti kořisť na zbězích dobytou (v. 5075—5180). — Episody této Č. nemá. Ze všech zběhův živeni byli toliko tři; těch Tand. pak jme se vyptávati, proč tu loupili: 5182. die drîe er vrâgen began, war umb sie alsô lepten, daz sie nách roube strepten. U Pleiera odpovídají zbězi nejprve líčíce způsob svého lupičství, a vypravují Tandariovi, nepoznávajíce ho, co jemu samému učinili. Panic neprozrazuje se a ptá, kam tenkráte zajaté dovedli a jsou-li dosud na živu. 549. Panic poče tomu chtieti, by jemu zbězi zjevili, čí by zbězi koli byli. 1) Text tuto v obou rukopiseoh patrně jest porušen.
21 však toho dne — u Pleiera — na těch řečích se přestává. Č. všecko velmi, ba příliš zkrátil; o smutku panicově se nezmiňuje, ani vypravování o jeho osudech nemá, nýbrž hned jeho žádosť, aby hospodář „jej učinil jiezdna.“ Kupec prosbu jeho vyplní, dá mu koně „nelstivě, panic poděkova mile i jede zasě preč túž cestú.“ Tak úsečně Pleier vypravovati nedovede. U něho kupec, „jiného dne“ vida zase smutek panicův, sám nabízí mu koně a brnění a vy- kládá široce, že podobného zboží má hojnosť, i také odkud ho nabyl. Pak vyptává se po jeho znaku (panna na štítě i na helmu) a oznamuje, že podle rozsekaného štítu, jenž se nalezl v den příchodu panicova, již dal mu zhotoviti nový. Panic všecko vděčně přijav konečně jednoho rána s pomocí kupcovy dcery se vyzbrojí, obšírně poděkuje, odplatu slíbí a se roz- loučí. Celá episoda o kupci u Pleiera zabírá skoro 500 veršů (4406—4890.), v české básni pouze 32. Jede tedy Tand. na novo do svéta a sice nejprve na téže místo, kde doznal škody: 533. Jede zasě preč túž cestú, by opět přijel k tomu miestu, tu kdežto zbyl lidu svého. Poče velmi žádati toho,1) s kým by počal svádu znovu, až křik uslyše před sebú, i pospieši tam v tu dobu; přihnav pozna ty zlé zběhy, i učini po nich běhy, kopím dávaje jim rány, tepa, tlače na vše strany; netaže větších zjímati, 545. menší musichu sě jemu dáti. A tu retova rytieře an se s paní, s dětmi béře, chtě přes les s lidmi přejeti. 540. 4894. Dó kért der küene wigant gên dem walde da er ê schaden kôs, dô er sîn gesinde vlôs... 4900. er wolde rehte ervinden, war sin gesinde waere komen... 4912. nû hôrte er vor im einen schal... 4915. ein vrowe jaemerlichen schre... 4921. dô der ritter dise klage vernam ... 4923. begunde dar gâhen, dô er nů kom sô náhen... 4928. die strâzenroubaere, heten der vrowen wol getân bestanden ir vil lieben man... 4938. daz ros nam er mit den sporn unt rant die roubaere an... 4942. daz sper er durch ir einen stach. Pleier nepropásl tak krásné příležitosti k obšírnému výpisu boje, na který vynakládá stotřicet veršů (v. 4935—5065.) kdežto Č. půtku odbyl jen slovy právě uvedenými. Po boji zachráněná paní a rytíř u Pleiera panicovi vřele děkují, a oznamují, že pomohl Liodarzovi, synu Teschelarzovu, jenž jak již z básně jest známo, jest pánem této země a bydlí v Poytowé, kde Tand. u kupce byl vyhojen. Panic posýlá po Liodarzovi svému hospodáři na znamení vděčnosti kořisť na zbězích dobytou (v. 5075—5180). — Episody této Č. nemá. Ze všech zběhův živeni byli toliko tři; těch Tand. pak jme se vyptávati, proč tu loupili: 5182. die drîe er vrâgen began, war umb sie alsô lepten, daz sie nách roube strepten. U Pleiera odpovídají zbězi nejprve líčíce způsob svého lupičství, a vypravují Tandariovi, nepoznávajíce ho, co jemu samému učinili. Panic neprozrazuje se a ptá, kam tenkráte zajaté dovedli a jsou-li dosud na živu. 549. Panic poče tomu chtieti, by jemu zbězi zjevili, čí by zbězi koli byli. 1) Text tuto v obou rukopiseoh patrně jest porušen.
Strana 22
22 Zbězi přisvědčují. Ó. tento mezidéj pominuv stále mnohem stručněji vypravuje: 552. 560. 580. 585. Počechu jemu praviti, Fkic: jest jeden pohan lily, tomu mnoho kniežat slúží, a z těch každý vždy v rok musí poslati mezi kiestany, by jimali panie i panny, i vedli je k jeho dvoru; cożkoli jest toho sboru, ti vżdy tam musi délati. Panic pode jich tázati, řka: ukažte mi cestu k němu! Oni tak vecechu jemu: Nelze jeho tobě dojeti. . On vece: Chci to zvěděti. Zbězi počechu praviti: Jest daleko tam dojíti do té meze jeho země; jest jediná úzká náspě . skrze zemi všichnu jeho, v niež jest bahen velmi mnoho. Kto by k němu chtěl dojeti, musil by násep věděti; ta jest tak úzka, že sotně . dvoje kola minü sé volně; na nieZ stojé tíie hradové, na nichäto jsû tfie obrové, každý na svém jest purkrabí, jeden za druhym ve dvü milí; a čtvrtý hrad, na němž ten jest, k němužto nenie jiných cest, пей skrzě ty hrady jeti; tepruv by pak musil jmieti vždy péči z čtvrtého hradu pro toho pohana vádu, u něhožto tvoji lidé délají v noci i ve dne. 5262, 5273, 5278. £284. 5294. 5297. 5309. 5316. 5331. 5349, 5356. odtud zase s Pleierem se srovnává, ač ovšem dem ritler sagen er began: herre, in disem walde hie wont ein man, der noch ie vil grózen mort gevrumet hát... €r ist ein rise harte gróz, wol des tiuvels genóz; der hat ein burc erbowen hie... diu burc lit einhalp an dem mer... vor einem hóhen steine... von dem steine geht ein müre dan, wol sehs rosseloufe lanc, diu müre hát den umbeswanc von dem steine unz an daz mer genomen... die bure ein os umbe zóch ... daz mos ze keinen ziten niemen mac geriten, wan ein geschihte stráze diu ist breit ze guoter máze; ûf der stráze sint driu his geworht, der pflegent dri risen unervorht... die selben portenaere sint aller güete laere. in der müre hàt er gevangen wol vunf hundert man unt als manec vrowen wol getán, vil edeler kinde unt knaben vil... die ritter ... die müezen arbeiten als ein vihe... als müezen ouch diu edelen kint; swaz vrowen dà gevangen sint... von golde unt ouch von siden, wurkents maneger hande wat... die stráze diu durch daz mos gat, reht üf dem dritteile ie stat ein his wol erbowen... ez giht der rise unervorht, ob im ein man angesige unt ob er sigelós gelige unt sine portenaere al dri, er wel die ritter làzen vri unt die vrowen wol getàn. Shoda aZ do posledních podrobností jest patrna, ač myšlénky jsou rüzné sporádány. Jen slova můre a stráze Č. patrně pokládal za totožna i učinil z nich ,násep,* po které „bahnem“ (mos) ke hradu se jede. Je to viděti hlavně z toho, že Pleierovu míru hradby kolem zámku „sehs rosseloufe, t. j. asi šest „hon jeden za druhým ve dvú mílí.“ Že obr tento jest „pohanem,“ který křesťany jímá a k robotným © (С ů“ přenesl na násep, na kteréž, „tři hradové jsou
22 Zbězi přisvědčují. Ó. tento mezidéj pominuv stále mnohem stručněji vypravuje: 552. 560. 580. 585. Počechu jemu praviti, Fkic: jest jeden pohan lily, tomu mnoho kniežat slúží, a z těch každý vždy v rok musí poslati mezi kiestany, by jimali panie i panny, i vedli je k jeho dvoru; cożkoli jest toho sboru, ti vżdy tam musi délati. Panic pode jich tázati, řka: ukažte mi cestu k němu! Oni tak vecechu jemu: Nelze jeho tobě dojeti. . On vece: Chci to zvěděti. Zbězi počechu praviti: Jest daleko tam dojíti do té meze jeho země; jest jediná úzká náspě . skrze zemi všichnu jeho, v niež jest bahen velmi mnoho. Kto by k němu chtěl dojeti, musil by násep věděti; ta jest tak úzka, že sotně . dvoje kola minü sé volně; na nieZ stojé tíie hradové, na nichäto jsû tfie obrové, každý na svém jest purkrabí, jeden za druhym ve dvü milí; a čtvrtý hrad, na němž ten jest, k němužto nenie jiných cest, пей skrzě ty hrady jeti; tepruv by pak musil jmieti vždy péči z čtvrtého hradu pro toho pohana vádu, u něhožto tvoji lidé délají v noci i ve dne. 5262, 5273, 5278. £284. 5294. 5297. 5309. 5316. 5331. 5349, 5356. odtud zase s Pleierem se srovnává, ač ovšem dem ritler sagen er began: herre, in disem walde hie wont ein man, der noch ie vil grózen mort gevrumet hát... €r ist ein rise harte gróz, wol des tiuvels genóz; der hat ein burc erbowen hie... diu burc lit einhalp an dem mer... vor einem hóhen steine... von dem steine geht ein müre dan, wol sehs rosseloufe lanc, diu müre hát den umbeswanc von dem steine unz an daz mer genomen... die bure ein os umbe zóch ... daz mos ze keinen ziten niemen mac geriten, wan ein geschihte stráze diu ist breit ze guoter máze; ûf der stráze sint driu his geworht, der pflegent dri risen unervorht... die selben portenaere sint aller güete laere. in der müre hàt er gevangen wol vunf hundert man unt als manec vrowen wol getán, vil edeler kinde unt knaben vil... die ritter ... die müezen arbeiten als ein vihe... als müezen ouch diu edelen kint; swaz vrowen dà gevangen sint... von golde unt ouch von siden, wurkents maneger hande wat... die stráze diu durch daz mos gat, reht üf dem dritteile ie stat ein his wol erbowen... ez giht der rise unervorht, ob im ein man angesige unt ob er sigelós gelige unt sine portenaere al dri, er wel die ritter làzen vri unt die vrowen wol getàn. Shoda aZ do posledních podrobností jest patrna, ač myšlénky jsou rüzné sporádány. Jen slova můre a stráze Č. patrně pokládal za totožna i učinil z nich ,násep,* po které „bahnem“ (mos) ke hradu se jede. Je to viděti hlavně z toho, že Pleierovu míru hradby kolem zámku „sehs rosseloufe, t. j. asi šest „hon jeden za druhým ve dvú mílí.“ Že obr tento jest „pohanem,“ který křesťany jímá a k robotným © (С ů“ přenesl na násep, na kteréž, „tři hradové jsou
Strana 23
23 pracím nutí, vzdělavatel si smyslil samostatně, a také níže zase o pohanech několikrát mluví, o nichž Pleier ničeho neví.1) Od této stati básně nějaký kus jdou různem. Pleier pokračuje, připínaje k posledním uvedeným slovům zběhů, že obr by propustil zajaté, kdyby ho někdo přemohl, Tandariovu otázku, proč tedy nepouští k sobě rytířů, kteří by s ním bojovali, a proč, jsa mužem statečným, provozuje lupičství v lese. Zběhové odpovídají, že oni sami jsou přemožení jeho nepřátelé, jež k loupení přinutil, a že by děkovali bohu, kdyby je kdo vysvobodil. Tand. je k tomu ochoten, a dá si ještě pověděti jména hradu (Malmontána) obra a jeho tří purkrabí, a jeden ze zběhů nabídne se — ač ho napřed všickni varovali, aby s obrem do boje se nepouštěl — že ho na onu silnici dovede. Že však dnes již jest pozdě, pozve ho zachráněný Liodarz na blízký svůj hrad, kde přenocují. Ráno panic jede do Malmontána, Liodarz do Poytowé, kde kupci Todilovi odevzdá dary a vyřídí vzkazy Tandariovy, otci svému pak a matce vypravuje, kterak panicem byl zachráněn, začež všichni šlechetnému obhájci žehnají (v. 5364—5540.). Č. o tomto všem nic nepraví; za to však vložil první poslání přemožených a osvobo- zených k panně Floribelle, jimž ukládá, aby se jí u vězení dali vyřídíce, že je poslal panic, „jenž na helmě nosí sobě v zeleném poli červenú pannu, zlatem obloženú“ se vzkazem, aby je po své vůli buď podržela u vězení nebo propustila. Oni skutečně k panně se odeberou ke dvoru Artušovu a vyřídí jí poselství slovně (po homérsku!) Jí tím obnoví se bolesť z roz- loučení s milým, i zajde s nimi ke králové prosit, aby s ní a s vězni šla přimlouvat se u krále, by Tandariovi dal milosť. Král na ten čas uprositi se ještě nedá, prosebníci odejdou s nepo- řízenou. Floribella vězňům „učiní dobré bydlo,“ a po třech dnech je domů propustí. Myšlénka tato, posýlati totiž vězně k Artušovi prosit o milosť, jest původem sice také Pleierova, a vzdělavatel ji vzal jednak z předcházející již rady Floribelliny za doby obléhání Tandernasa, jednak, a to hlavně, ze stati u Pleiera pozdější, kde Teschelarz k podobnému prostředku nabádá: avšak přece jí samostatně pozměnil dvojím směrem tak, že ji s patrnou zálibou opakuje jako motiv refrainovitý a za druhé, že vězně posýlá vždy předně k Floribelle, aby jí „byli ke všemu chtění,“ a teprve ona je zavádí ke králové a s touto k Artušovi prosit. — Přechod k tomuto poslání na našem místě básně jest poněkud náhlý (jako ostatně přechody všecky) a jest v něm nedůslednosť potud, že řeč byla původně jen o jedné paní, kdežto zde praví se: „s lidmi, s dětmi, se paními“ (ač druhý rukopis má: „se panami“). Přechodem opět náhlým, ale v následující stati několikrát stejně se opakujícím (zde pak panic .. ., a zde Tandariuš..., a zde panic...) Č. převádí čtenáře k vypravování dalšímu, jež zase s Pleierem jest souběžné, ač, možná-li, ještě více krácené, nežli bylo do- posud — k výpravě panicově na Malmontán. U Pleiera jede se třemi zběhy, jež v lese byl na živu nechal, a kteří, zavázavše se přísahou k jeho službě, dovedou ho přes hory doly ke známému již bahnu na dohled hradu, odtud však vrátí se do lesa vyprosivše si dovolení na sedm dní, ve kterých chtějí soudruhy v lese zabité pochovati. Tand. po náspi jede dál sám, ve třetině cesty dospěje k prvnímu 1) Jen ve verši 6722. praví: die tâten manegen schaden grôzen den liuten in der kristenheit, ale patrně slova „kristenheit“ užil jen smyslem obecným, jako by řekl „po všem světě“.
23 pracím nutí, vzdělavatel si smyslil samostatně, a také níže zase o pohanech několikrát mluví, o nichž Pleier ničeho neví.1) Od této stati básně nějaký kus jdou různem. Pleier pokračuje, připínaje k posledním uvedeným slovům zběhů, že obr by propustil zajaté, kdyby ho někdo přemohl, Tandariovu otázku, proč tedy nepouští k sobě rytířů, kteří by s ním bojovali, a proč, jsa mužem statečným, provozuje lupičství v lese. Zběhové odpovídají, že oni sami jsou přemožení jeho nepřátelé, jež k loupení přinutil, a že by děkovali bohu, kdyby je kdo vysvobodil. Tand. je k tomu ochoten, a dá si ještě pověděti jména hradu (Malmontána) obra a jeho tří purkrabí, a jeden ze zběhů nabídne se — ač ho napřed všickni varovali, aby s obrem do boje se nepouštěl — že ho na onu silnici dovede. Že však dnes již jest pozdě, pozve ho zachráněný Liodarz na blízký svůj hrad, kde přenocují. Ráno panic jede do Malmontána, Liodarz do Poytowé, kde kupci Todilovi odevzdá dary a vyřídí vzkazy Tandariovy, otci svému pak a matce vypravuje, kterak panicem byl zachráněn, začež všichni šlechetnému obhájci žehnají (v. 5364—5540.). Č. o tomto všem nic nepraví; za to však vložil první poslání přemožených a osvobo- zených k panně Floribelle, jimž ukládá, aby se jí u vězení dali vyřídíce, že je poslal panic, „jenž na helmě nosí sobě v zeleném poli červenú pannu, zlatem obloženú“ se vzkazem, aby je po své vůli buď podržela u vězení nebo propustila. Oni skutečně k panně se odeberou ke dvoru Artušovu a vyřídí jí poselství slovně (po homérsku!) Jí tím obnoví se bolesť z roz- loučení s milým, i zajde s nimi ke králové prosit, aby s ní a s vězni šla přimlouvat se u krále, by Tandariovi dal milosť. Král na ten čas uprositi se ještě nedá, prosebníci odejdou s nepo- řízenou. Floribella vězňům „učiní dobré bydlo,“ a po třech dnech je domů propustí. Myšlénka tato, posýlati totiž vězně k Artušovi prosit o milosť, jest původem sice také Pleierova, a vzdělavatel ji vzal jednak z předcházející již rady Floribelliny za doby obléhání Tandernasa, jednak, a to hlavně, ze stati u Pleiera pozdější, kde Teschelarz k podobnému prostředku nabádá: avšak přece jí samostatně pozměnil dvojím směrem tak, že ji s patrnou zálibou opakuje jako motiv refrainovitý a za druhé, že vězně posýlá vždy předně k Floribelle, aby jí „byli ke všemu chtění,“ a teprve ona je zavádí ke králové a s touto k Artušovi prosit. — Přechod k tomuto poslání na našem místě básně jest poněkud náhlý (jako ostatně přechody všecky) a jest v něm nedůslednosť potud, že řeč byla původně jen o jedné paní, kdežto zde praví se: „s lidmi, s dětmi, se paními“ (ač druhý rukopis má: „se panami“). Přechodem opět náhlým, ale v následující stati několikrát stejně se opakujícím (zde pak panic .. ., a zde Tandariuš..., a zde panic...) Č. převádí čtenáře k vypravování dalšímu, jež zase s Pleierem jest souběžné, ač, možná-li, ještě více krácené, nežli bylo do- posud — k výpravě panicově na Malmontán. U Pleiera jede se třemi zběhy, jež v lese byl na živu nechal, a kteří, zavázavše se přísahou k jeho službě, dovedou ho přes hory doly ke známému již bahnu na dohled hradu, odtud však vrátí se do lesa vyprosivše si dovolení na sedm dní, ve kterých chtějí soudruhy v lese zabité pochovati. Tand. po náspi jede dál sám, ve třetině cesty dospěje k prvnímu 1) Jen ve verši 6722. praví: die tâten manegen schaden grôzen den liuten in der kristenheit, ale patrně slova „kristenheit“ užil jen smyslem obecným, jako by řekl „po všem světě“.
Strana 24
24 pevnému domu, do něhož přes hluboký příkop vede most padací, a žádá o vpuštění. Panoše nad vraty radí mu, aby raději prchl, což když Tand. učiniti nechce, vpustí jej, vrata zamkne, a jde příchozího ohlásit pánovi. Č. toto všecko (v. 5540—5724.) vynechal a nahradil třemi ba dvěma řádkami: 643. Již přijel po náspi k hradu, (učinil s tiem obrem svádu) tlúkl mu u vrata před mostem. 5610. Tandareis der unverzeit die strâze unz an die brücken reit... 5617. nů stuont ein knabe ob dem tor. Obr je rád, že nalezla se zase jednou oběť, už napřed odevzdává panicova koně a co vůbec má, pod dohlídku panošovu, a zvolna se zbrojí, což Pleier do podrobna popisuje, do- kládaje, že jmenoval se Durkiôn, bratr jeho Margôn, třetí Uliân a všickni že měli „mysl vra- žednou.“ Č., jehož stručnosť snad nikde není tak nejasna, jako právě zde, ze zbrojení podržel jen jedinou podrobnosť: 646. obr vyšel s sochorem zlosten s železným, počal naň svádu. 5746. ein stahelstange er in die hant nam unt gienc mit vröuden dan dà er vant den werden man. Vyšed na dvůr Durkiôn, nalezl panice stojícího vedle koně, a začal naň láteřiti. Tand. pevně odpovídá, až strhne se boj: 646. obr vyšel s sochorem zlosten s železným, počal naň svádu... 649. obr jej sochorem porazi a on jej svým mečem potasi; na hrad vběže zabiv jeho. 5783. der rise zorneclichen sprach: 5788. ir muezt dar umbe enpfähen strît... 5829. der rise mit siner stangen... 5832. mit kreften nach dem ritter sluoc... 5828. manlich zuket er daz swert. 5842. Tandareis mit beiden handen sluoc im an den stunden eine starke wunden. Líčení boje u Pleiera jest skutečně zdařilé, živě vystihujíc jednotlivé momenty půtky, která opravdu nebyla snadna; český popis je příliš hubený a nelogický; kdyby obr byl panice sochorem porazil, jak Č. praví, bylo by zajisté po boji a vítězem by nebyl Tand., nýbrž obr. Pleier dobře líčí, že obr sochorem sice metal, ale Tand. se vždy rychle uhnul, a protivníku první těžkou ránu zasadil, když on rozehnav se těžkým sochorem zároveň s ním vzal pochop; a tak konečně při novém rozmachu a pochopu obrovi uťal hlavu. Č. také snad — alespoň ta myšlénka se vnucuje mimoděk — buď předloze dobře nerozuměl, nebo nedbale četl, neboť praví 651. na hrad vběže zabiv jeho, boje se viece jiného, aby někto nemstil jeho,1) která slova mu snad vnuklo Pleierovo „entwichen von der nôt,“ jež čte se několikrát o Tan- dariově uhýbání se ranám obrovým. Že by ve hradě obr měl, kdo by ho mstíti chtěl, o tom u Pleiera nic není, pročež i verše 1) Čtení české v rukopisech poněkud se různí. A píše: 652. boje sě, by viec jiného nebylo zlého pohanstva. Naliť bylo mnoho křesťanstva atd.
24 pevnému domu, do něhož přes hluboký příkop vede most padací, a žádá o vpuštění. Panoše nad vraty radí mu, aby raději prchl, což když Tand. učiniti nechce, vpustí jej, vrata zamkne, a jde příchozího ohlásit pánovi. Č. toto všecko (v. 5540—5724.) vynechal a nahradil třemi ba dvěma řádkami: 643. Již přijel po náspi k hradu, (učinil s tiem obrem svádu) tlúkl mu u vrata před mostem. 5610. Tandareis der unverzeit die strâze unz an die brücken reit... 5617. nů stuont ein knabe ob dem tor. Obr je rád, že nalezla se zase jednou oběť, už napřed odevzdává panicova koně a co vůbec má, pod dohlídku panošovu, a zvolna se zbrojí, což Pleier do podrobna popisuje, do- kládaje, že jmenoval se Durkiôn, bratr jeho Margôn, třetí Uliân a všickni že měli „mysl vra- žednou.“ Č., jehož stručnosť snad nikde není tak nejasna, jako právě zde, ze zbrojení podržel jen jedinou podrobnosť: 646. obr vyšel s sochorem zlosten s železným, počal naň svádu. 5746. ein stahelstange er in die hant nam unt gienc mit vröuden dan dà er vant den werden man. Vyšed na dvůr Durkiôn, nalezl panice stojícího vedle koně, a začal naň láteřiti. Tand. pevně odpovídá, až strhne se boj: 646. obr vyšel s sochorem zlosten s železným, počal naň svádu... 649. obr jej sochorem porazi a on jej svým mečem potasi; na hrad vběže zabiv jeho. 5783. der rise zorneclichen sprach: 5788. ir muezt dar umbe enpfähen strît... 5829. der rise mit siner stangen... 5832. mit kreften nach dem ritter sluoc... 5828. manlich zuket er daz swert. 5842. Tandareis mit beiden handen sluoc im an den stunden eine starke wunden. Líčení boje u Pleiera jest skutečně zdařilé, živě vystihujíc jednotlivé momenty půtky, která opravdu nebyla snadna; český popis je příliš hubený a nelogický; kdyby obr byl panice sochorem porazil, jak Č. praví, bylo by zajisté po boji a vítězem by nebyl Tand., nýbrž obr. Pleier dobře líčí, že obr sochorem sice metal, ale Tand. se vždy rychle uhnul, a protivníku první těžkou ránu zasadil, když on rozehnav se těžkým sochorem zároveň s ním vzal pochop; a tak konečně při novém rozmachu a pochopu obrovi uťal hlavu. Č. také snad — alespoň ta myšlénka se vnucuje mimoděk — buď předloze dobře nerozuměl, nebo nedbale četl, neboť praví 651. na hrad vběže zabiv jeho, boje se viece jiného, aby někto nemstil jeho,1) která slova mu snad vnuklo Pleierovo „entwichen von der nôt,“ jež čte se několikrát o Tan- dariově uhýbání se ranám obrovým. Že by ve hradě obr měl, kdo by ho mstíti chtěl, o tom u Pleiera nic není, pročež i verše 1) Čtení české v rukopisech poněkud se různí. A píše: 652. boje sě, by viec jiného nebylo zlého pohanstva. Naliť bylo mnoho křesťanstva atd.
Strana 25
25 653. i nebylo tu pohanstva, naliť bylo mnoho křesťanstva jsou jen přídavkem vzdělavatelovým. 655. Ti, jenž tu v robotě byli, toho jsú skrzě něho zbyli; jehožto rádi uzřechu mužie, ženy, jenž tu biechu; že ten pohan již zabit byl, 660. to ten panic vše učinil, byl s nimi tu do večera. 5954. swaz volkes bi dem risen was ... 5959. sie vröuten sich des risen tôt, sie muosten im dienen durch nôt, dâ mit vristen si ir leben; im wart lobes vil gegeben von dem gesinde, daz da was... 5968. die naht was da der wigant. Ráno připravuje se na jízdu ke druhémn domu na náspi. 6004. Tandareis, der werde man, gie dâ er sîn ros vant... urloup nam der werde degen von dem gesinde, daz er dâ vant, hin reit der ritter wert erkant, gên der anderen klüse. 667. na zajtřie pojem oř.1) (z jitra vzem od nich slib) vzě od nich odpuštěnie, (a je zaváže slíbeniem, aby ten vešken lid) šli k krále Artuševu dvoru. V některých podrobnostech tu odchylka: Pleier vypravuje, že lid zajatý a osvobozený ráno hodil obrovo tělo do příkopu, a voda jím tekoucí je odnesla; lidé pak po Tandariově odjezdu rozebrali, co v domě cenného nalezli, a dům zapálili, sami pak každý odejel do svého domova. Č. praví, že Tand. ráno voděn jsa po hradě dal „zbožie, klenoty, oře pryč berúc nésti, a na vozech domóv vézti.“ Lid pak přítomný zase jakožto druhé poselství pošle ke dvoru Artušovu k Floribelle, kteréž zase „žalosť obnoví“ a s ní a s královou prosí Artuše o milosť. Král se ještě hněvá, ale už aspoň nic neříká. Floribella jim učiní dobré bydlo a třetí den je propustí domů. Byl-li v líčení zápasu s prvním obrem skoupý, Č. jest při druhém ještě skoupější. Praví prostě: 690. A zde Tandariuš zabil druhého obra i všel v hrad, tu ho křesťan každý viděl rád. Zbaviv je toho úsilé, dařiv opět všechny mile i posla je v slib své panně atd. právě jako po vítězství nad obrem prvním: panna s nimi a s královou zase jdou prosit krále o milosť, ničeho nesvedou, a opatřeni byvše dobrým bydlem propuštěni jsou domů. — Pleier ovšem i druhému boji popřál hojně veršů. Požár prvního hradu na náspi už z daleka pro- zradil druhému obru, že se něco stalo neobyčejného; i ozbrojí se (zase sochorem) a jede se podívat co to; lidé jeho za ním se dívajíce nic dobrého mu nežádají. Potká se s panicem, jenž se založeným dřevcem žene se proti němu úprkem a měře mu na prsa udeří a svalí jej na stranu do bahna; pak honem seskočí s koně, a obra, jenž do bahna tíhou těla se noří, nejprve ranou meče do hlavy omráčí a pak hlavu mu utne. Lidé ve hradu dívali se na boj z dálky a jsou rádi, že tak dopadl; vítají panice, jenž hned zase vsedl na kůň a jel dále, s velikou vděčností. 1) Rukopisy české zase vykazují různá čtení.
25 653. i nebylo tu pohanstva, naliť bylo mnoho křesťanstva jsou jen přídavkem vzdělavatelovým. 655. Ti, jenž tu v robotě byli, toho jsú skrzě něho zbyli; jehožto rádi uzřechu mužie, ženy, jenž tu biechu; že ten pohan již zabit byl, 660. to ten panic vše učinil, byl s nimi tu do večera. 5954. swaz volkes bi dem risen was ... 5959. sie vröuten sich des risen tôt, sie muosten im dienen durch nôt, dâ mit vristen si ir leben; im wart lobes vil gegeben von dem gesinde, daz da was... 5968. die naht was da der wigant. Ráno připravuje se na jízdu ke druhémn domu na náspi. 6004. Tandareis, der werde man, gie dâ er sîn ros vant... urloup nam der werde degen von dem gesinde, daz er dâ vant, hin reit der ritter wert erkant, gên der anderen klüse. 667. na zajtřie pojem oř.1) (z jitra vzem od nich slib) vzě od nich odpuštěnie, (a je zaváže slíbeniem, aby ten vešken lid) šli k krále Artuševu dvoru. V některých podrobnostech tu odchylka: Pleier vypravuje, že lid zajatý a osvobozený ráno hodil obrovo tělo do příkopu, a voda jím tekoucí je odnesla; lidé pak po Tandariově odjezdu rozebrali, co v domě cenného nalezli, a dům zapálili, sami pak každý odejel do svého domova. Č. praví, že Tand. ráno voděn jsa po hradě dal „zbožie, klenoty, oře pryč berúc nésti, a na vozech domóv vézti.“ Lid pak přítomný zase jakožto druhé poselství pošle ke dvoru Artušovu k Floribelle, kteréž zase „žalosť obnoví“ a s ní a s královou prosí Artuše o milosť. Král se ještě hněvá, ale už aspoň nic neříká. Floribella jim učiní dobré bydlo a třetí den je propustí domů. Byl-li v líčení zápasu s prvním obrem skoupý, Č. jest při druhém ještě skoupější. Praví prostě: 690. A zde Tandariuš zabil druhého obra i všel v hrad, tu ho křesťan každý viděl rád. Zbaviv je toho úsilé, dařiv opět všechny mile i posla je v slib své panně atd. právě jako po vítězství nad obrem prvním: panna s nimi a s královou zase jdou prosit krále o milosť, ničeho nesvedou, a opatřeni byvše dobrým bydlem propuštěni jsou domů. — Pleier ovšem i druhému boji popřál hojně veršů. Požár prvního hradu na náspi už z daleka pro- zradil druhému obru, že se něco stalo neobyčejného; i ozbrojí se (zase sochorem) a jede se podívat co to; lidé jeho za ním se dívajíce nic dobrého mu nežádají. Potká se s panicem, jenž se založeným dřevcem žene se proti němu úprkem a měře mu na prsa udeří a svalí jej na stranu do bahna; pak honem seskočí s koně, a obra, jenž do bahna tíhou těla se noří, nejprve ranou meče do hlavy omráčí a pak hlavu mu utne. Lidé ve hradu dívali se na boj z dálky a jsou rádi, že tak dopadl; vítají panice, jenž hned zase vsedl na kůň a jel dále, s velikou vděčností. 1) Rukopisy české zase vykazují různá čtení.
Strana 26
26 Učiní mu dobré bydlo, pohostí ho jídlem, pitím, pohodlným noclehem. Ráno rytíř je pro- pouští na svobodu, oni mu žehnají na cestu a jak odjel, seberou co kde jest cenného, zapálí dům a odjedou domů (v. 6018—6180.). Ostatně i u Pleiera (jako v Č. vzdělání) mnoho veršů zcela stejných se opakuje. Tand. pak již ubírá se do půtky třetí. Obr Ulián také sice viděl požár druhého hradu, ale podívat se nejede, mysle si, že bratří dosti jsou silni, aby se uhájili. V tom vidí panice se blížiť a pomyslí si hned, ten že mu bude moci pověděti co se stalo. Vyjde naproti pěšky, dobře jsa ozbrojen a ptá se, co se sběhlo. Tand. odpovídá směle a s úsměškem, že jsou oba bratří jeho o hlavu kratší. Obr myslí, že je zajisté zabil ve spaní; rytíř odmítá od sebe nařčení z nečestné vraždy, založí kopí a prorazí protivníka skrz na skrz — však prudkým roz- jezdem zanesen byl sám také s koněm tak blízko mimo obra, že obrova rána, již namířená před probodením, zasáhla koně za sedlem a jej přerazila. — Obr potom padl a zaduněl jako by věž se sřítila, však přece ještě vzchopil se „des tiufels knabe“, až Tand. ho několika ranami dorazil, hlavu mu sťal a hodil do příkopu. Pak obrátí se a lituje koně, za útěchu maje, že smrť jeho pomstil, a doufá, že ve hradě najde koně jiného. Brána hradu zatím již se otevřela; lid ho vítá, děkuje mu a dobré bydlo upraví. Panic je všecky propouští na svobodu a dovoluje jim, aby odnesli co jest tam statků. Dodatkem praví se, že v každém domě bylo po 24 mužích, které panic všecky takto propustil na svobodu. Ráno tedy odjedou, davše Tandariovi nej- lepšího koně, jejž měli, a na cestu mu požehnavše. Dům zase před odjezdem svým osvobození zapálí. — Č. i třetí boj odbývá summárně: 709. A zde Tandariuš zabil obra i hradu pak dobyl třetieho, jenž byl najlepší v té zemi, v posádce tvrdší; křesťané jej ctně přijeli a radosť velikú jměli, 715. potom jim vše bráti káza, slibem je všechny zaváza... a pošle je zase k Floribelle, jež s nimi jde prosit krále o milosť, který jí sice ještě „nerodi dáti“, ale přece už vlídně odpoví „chci málo pomeškati“, načež panna vězně zase propustí. I poslání toto a prosby u krále Č. vylíčil stručněji, nežli poslání první a druhé; po- stupně ve třech poselstvích ubývá veršův, ale postupně ubývá také hněvu Artušova: po prvé odpovídá hněvivě, po druhé mlčí, po třetí odpovídá již vlídněji, což jest zvláštnosť, která českému vzdělání dobře sluší. Jeden verš z této stati přece i slovným zněním upomíná na Pleiera: 715. Potom jim vše bráti káza. 6343. Tandareis der sprach ze hant: „nemet swaz hie guotes si.“ Otevřev si tímto trojnásobným bojem cestu, panic jede ke hnízdu vlastního dravce, obra Karedôza na Malmontáně, jejž Č. prostě nazývá „lítým pohanem“ beze zvláštního jména. Pleier dle svého způsobu ovšem již jízdu líčí přeobšírně. Kolem poledne rytíř ke hradu se blíží. Na hradě pozorovali již požár třetího domu na náspi, a oznámili to Karedôzovi, jenž se diví, kterak se to stalo, ozbrojí se a chce sám jeti se podívat, hroze smrtí tomu, kdo mu
26 Učiní mu dobré bydlo, pohostí ho jídlem, pitím, pohodlným noclehem. Ráno rytíř je pro- pouští na svobodu, oni mu žehnají na cestu a jak odjel, seberou co kde jest cenného, zapálí dům a odjedou domů (v. 6018—6180.). Ostatně i u Pleiera (jako v Č. vzdělání) mnoho veršů zcela stejných se opakuje. Tand. pak již ubírá se do půtky třetí. Obr Ulián také sice viděl požár druhého hradu, ale podívat se nejede, mysle si, že bratří dosti jsou silni, aby se uhájili. V tom vidí panice se blížiť a pomyslí si hned, ten že mu bude moci pověděti co se stalo. Vyjde naproti pěšky, dobře jsa ozbrojen a ptá se, co se sběhlo. Tand. odpovídá směle a s úsměškem, že jsou oba bratří jeho o hlavu kratší. Obr myslí, že je zajisté zabil ve spaní; rytíř odmítá od sebe nařčení z nečestné vraždy, založí kopí a prorazí protivníka skrz na skrz — však prudkým roz- jezdem zanesen byl sám také s koněm tak blízko mimo obra, že obrova rána, již namířená před probodením, zasáhla koně za sedlem a jej přerazila. — Obr potom padl a zaduněl jako by věž se sřítila, však přece ještě vzchopil se „des tiufels knabe“, až Tand. ho několika ranami dorazil, hlavu mu sťal a hodil do příkopu. Pak obrátí se a lituje koně, za útěchu maje, že smrť jeho pomstil, a doufá, že ve hradě najde koně jiného. Brána hradu zatím již se otevřela; lid ho vítá, děkuje mu a dobré bydlo upraví. Panic je všecky propouští na svobodu a dovoluje jim, aby odnesli co jest tam statků. Dodatkem praví se, že v každém domě bylo po 24 mužích, které panic všecky takto propustil na svobodu. Ráno tedy odjedou, davše Tandariovi nej- lepšího koně, jejž měli, a na cestu mu požehnavše. Dům zase před odjezdem svým osvobození zapálí. — Č. i třetí boj odbývá summárně: 709. A zde Tandariuš zabil obra i hradu pak dobyl třetieho, jenž byl najlepší v té zemi, v posádce tvrdší; křesťané jej ctně přijeli a radosť velikú jměli, 715. potom jim vše bráti káza, slibem je všechny zaváza... a pošle je zase k Floribelle, jež s nimi jde prosit krále o milosť, který jí sice ještě „nerodi dáti“, ale přece už vlídně odpoví „chci málo pomeškati“, načež panna vězně zase propustí. I poslání toto a prosby u krále Č. vylíčil stručněji, nežli poslání první a druhé; po- stupně ve třech poselstvích ubývá veršův, ale postupně ubývá také hněvu Artušova: po prvé odpovídá hněvivě, po druhé mlčí, po třetí odpovídá již vlídněji, což jest zvláštnosť, která českému vzdělání dobře sluší. Jeden verš z této stati přece i slovným zněním upomíná na Pleiera: 715. Potom jim vše bráti káza. 6343. Tandareis der sprach ze hant: „nemet swaz hie guotes si.“ Otevřev si tímto trojnásobným bojem cestu, panic jede ke hnízdu vlastního dravce, obra Karedôza na Malmontáně, jejž Č. prostě nazývá „lítým pohanem“ beze zvláštního jména. Pleier dle svého způsobu ovšem již jízdu líčí přeobšírně. Kolem poledne rytíř ke hradu se blíží. Na hradě pozorovali již požár třetího domu na náspi, a oznámili to Karedôzovi, jenž se diví, kterak se to stalo, ozbrojí se a chce sám jeti se podívat, hroze smrtí tomu, kdo mu
Strana 27
27 škodu způsobil. Č. připomenul sice, že Tand. jeda z třetího hradu „ihned jej ohněm zažehl“ (tedy sám, nikoli lidé osvobození); avšak později k momentu tomuto nehledí, nýbrž vypravuje že panic ke hradu přijev, nalezl železná vrata zamčena a jal se silně tlouci — a tomu obr diví se: 6480. der rise sprach, ich weste gern diu maere... ûf welhe rede sit ir komen ze minem hůse? 6498. unt saget mir vil drâte, waz ir werbet oder waz ir welt... 6423. er wolde selbe daz besehen... 6548. er büezt mir dise missetât... 6433. dô der rise gewâpent wart... 6554. Tandareis, der werde man, zukte manlîch daz swert, ze wer stuont der degen wert. Ač jak patrno, verše porůznu i slovně se srovnávají, přece u Pleiera jest scéna jiná; Tand. hrad nalezne otevřený, bez překážky vjede na dvůr, na němž stojí krásná lípa s roz- ložitými, dlouhými větvemi. Pod ní rytíř zajede a s koně sleze. Nikdo ho nevítal vlídnými slovy, ale koně mu hned odvedli a obru oznámili, že přijel cizinec. Karedôz sejde v plné zbroji (zase má „stahelstangen“) ptá se panice, kterak se sem dostal, co chce, a co dělají jeho lidé na náspi. Tand. odpovídá posměšně, že už mu sloužiti nebudou, protože je zabil. Tu obr zaúpěv nad smrtí svých věrných sluhů sám „poče svádu“ (nikoli Tand.), žena se naň sochorem (u Č. mečem!) Panic tasí meč a brání se; uskakuje až pod lípu, kdež pro větve lípové sochor nemůže dobře dopadati; sám obru zasadí tři rány do nohou a do strany. Karedôz oklestí sochorem lípu, a mrští jím pak tak mocně, až mu se zláme a v ruce mu zůstane „drum,“ kterým po panici hodí tak prudce, že se úlomek do země zarazí. Tu teprve obr dobývá meče. Panic zatím podběhnuv meč mu zasadí ránu, ale také Karedôz ho tne „daz er weder gehôrte noch ensach.“ On však přece rychle se vzpamatuje a skočí za lípu, do které obr, ve slepé zuřivosti po něm se žena, meč zatne tak, že ho nemůže vytrhnouti. Tand. vida to, žene se po něm; obr ho chce zašlapati; panic ho zase tne hlubokou ranou do nohy; obr padaje lapá po něm rukama, aby ho rozmačkal; panic však uskočí a Karedôz padna zaduní, jakoby věž se sřítila, a vida porážku svou, laje přemožiteli a vyzývá ho, aby dobil. Tand. by ho živil, kdyby se mu chtěl zavázati k poslušnosti; to však obr nechce, pročež panic mu konečně srazí hlavu za jeho pýchu, o níž básník přidává zbytečnou reflexí. — Č. boj rozhodný líčí kratšími slovy a s podstatnými úchylkami, jež nejsou právě dobře vymyšleny. 742. Pohan lítý k němu kroče, velmi naň přieliš sečieše, že Tandariuš před ním jdieše, až pod jednu zeď uteče. Obr pro dlúhosť svého meče nemože ho pro zeď sieci. Panic popraviv své věci, je sě odtad vyšívati, 750. v nohy jeho dosiehati 733. Kto tak tluče velmi silně, co-li chce zde kto tak pilně; vždy toho chci zkusiti, jeho pýchy ukrátiti. Když sě v oděnie obleče, ihned k vratóm hněvy teče, káza otevřieti jemu; 740. an vběh na hrad ihned k němu, vytrhna meč, svádu poče. 6552. ein swaere stahelstangen zukt der rise unt lief in an... 6557. der rise mit zorne nách im sluoc, sin snelheit in dannen truoc... 6573. Tandareis, der werde man, entweich gên der linden dan, er mohte im an der wite niht geschaden, sô daz maere giht... 6584. mit sus getânen listen
27 škodu způsobil. Č. připomenul sice, že Tand. jeda z třetího hradu „ihned jej ohněm zažehl“ (tedy sám, nikoli lidé osvobození); avšak později k momentu tomuto nehledí, nýbrž vypravuje že panic ke hradu přijev, nalezl železná vrata zamčena a jal se silně tlouci — a tomu obr diví se: 6480. der rise sprach, ich weste gern diu maere... ûf welhe rede sit ir komen ze minem hůse? 6498. unt saget mir vil drâte, waz ir werbet oder waz ir welt... 6423. er wolde selbe daz besehen... 6548. er büezt mir dise missetât... 6433. dô der rise gewâpent wart... 6554. Tandareis, der werde man, zukte manlîch daz swert, ze wer stuont der degen wert. Ač jak patrno, verše porůznu i slovně se srovnávají, přece u Pleiera jest scéna jiná; Tand. hrad nalezne otevřený, bez překážky vjede na dvůr, na němž stojí krásná lípa s roz- ložitými, dlouhými větvemi. Pod ní rytíř zajede a s koně sleze. Nikdo ho nevítal vlídnými slovy, ale koně mu hned odvedli a obru oznámili, že přijel cizinec. Karedôz sejde v plné zbroji (zase má „stahelstangen“) ptá se panice, kterak se sem dostal, co chce, a co dělají jeho lidé na náspi. Tand. odpovídá posměšně, že už mu sloužiti nebudou, protože je zabil. Tu obr zaúpěv nad smrtí svých věrných sluhů sám „poče svádu“ (nikoli Tand.), žena se naň sochorem (u Č. mečem!) Panic tasí meč a brání se; uskakuje až pod lípu, kdež pro větve lípové sochor nemůže dobře dopadati; sám obru zasadí tři rány do nohou a do strany. Karedôz oklestí sochorem lípu, a mrští jím pak tak mocně, až mu se zláme a v ruce mu zůstane „drum,“ kterým po panici hodí tak prudce, že se úlomek do země zarazí. Tu teprve obr dobývá meče. Panic zatím podběhnuv meč mu zasadí ránu, ale také Karedôz ho tne „daz er weder gehôrte noch ensach.“ On však přece rychle se vzpamatuje a skočí za lípu, do které obr, ve slepé zuřivosti po něm se žena, meč zatne tak, že ho nemůže vytrhnouti. Tand. vida to, žene se po něm; obr ho chce zašlapati; panic ho zase tne hlubokou ranou do nohy; obr padaje lapá po něm rukama, aby ho rozmačkal; panic však uskočí a Karedôz padna zaduní, jakoby věž se sřítila, a vida porážku svou, laje přemožiteli a vyzývá ho, aby dobil. Tand. by ho živil, kdyby se mu chtěl zavázati k poslušnosti; to však obr nechce, pročež panic mu konečně srazí hlavu za jeho pýchu, o níž básník přidává zbytečnou reflexí. — Č. boj rozhodný líčí kratšími slovy a s podstatnými úchylkami, jež nejsou právě dobře vymyšleny. 742. Pohan lítý k němu kroče, velmi naň přieliš sečieše, že Tandariuš před ním jdieše, až pod jednu zeď uteče. Obr pro dlúhosť svého meče nemože ho pro zeď sieci. Panic popraviv své věci, je sě odtad vyšívati, 750. v nohy jeho dosiehati 733. Kto tak tluče velmi silně, co-li chce zde kto tak pilně; vždy toho chci zkusiti, jeho pýchy ukrátiti. Když sě v oděnie obleče, ihned k vratóm hněvy teče, káza otevřieti jemu; 740. an vběh na hrad ihned k němu, vytrhna meč, svádu poče. 6552. ein swaere stahelstangen zukt der rise unt lief in an... 6557. der rise mit zorne nách im sluoc, sin snelheit in dannen truoc... 6573. Tandareis, der werde man, entweich gên der linden dan, er mohte im an der wite niht geschaden, sô daz maere giht... 6584. mit sus getânen listen
Strana 28
28 tak, až jemu bóh pomože, že toho lítce přemože: zabil jej ihned v tom čase a sám také sečen bieše. generte sich der küene man... 6593. er sluoc in kurzen stunden dem risen dri wunden in diu bein unt in die siten... 6638. mit beiden henden sluoc er dem ritter einen starken slac. 6754. dô Tandareis, der junge man den risen hete tôt gevalt... Shodně tedy ponecháno, že panic před obrem nejprve ustupuje, až najde jakousi zá- štitu, pro kterou obr naň nemůže dobře dorážeti, a že obra nejvíce ranil v nohy, a tedy ho konečně přemohl, ač sám také posečen byl. Vynechán však sochor a poslední podrobnosti půtky, a záštita změněna z lípy v zeď, zajisté málo vhodně, poněvadž zeď ovšem chrání boju- jícímu záda, ale že by proto mečem nebylo možná „dosiehati,“ není pravda; kdežto větve lípové skutečně rozmachu sochorem překážejí. I v dalším postupu děje jest menší neshoda. Pleier vypravuje, že Tand. zabiv obra, sedl pod lípu, uvolnil brnění a odpočíval; v tom vidí, že z „paláce“ blíží se člověk v plné zbroji; byl to vrátný, který domnívaje se, že panic jest unaven, chtěl ho přemoci a hradu zmocniti se sám. Ale zmýlil se: Tand. rychle zase přihotoví se k boji a brzy ho překoná, avšak na prosbu jeho a slib poslušnosti život mu daruje. Pak teprve když od něho se dozví, že už tu nikoho není, kdo by se mu postavil, a když všecka čeleď se sejde a jemu poslušnosť přisáhne, odloží zbroj i brnění a pohoví sobě. Č. o tom dodatečném boji nic nepraví, jen poslední slova podržel: 755. Neby viec nic proti němu (nižádný na tom hradu). 6893. hie ist niemen mêre der iu, degen hêre, wider si, geloubet daz. Jízda na Malmontán a boj zaujímá u Pleiera v. 6378—6905., v české básni celkem jen 28 veršů. Po krutém čtvernásobném boji následuje pak několik výjevů klidných, skoro idyl- lických na Malmontáně. Pleier vypravuje, jak všecken lid služebný Tandariovi za pomoc dě- koval a jak strojí se hostina. Po ní Tand. se ptá, kde jsou zajatí, mezi nimiž jsou i jeho lidé; a když vrátný ukazuje mu, že jsou ve zvláštní budově, vzkáže jim, že je nazejtří všecky propustí na svobodu. Panic po té pohodlně se prospí a po boji odpočine. Hned ráno pak zajel ke vězení, kde bylo pět set rytířův a pět set paní ve zvláštních oddělených místnostech, nepočítajíc v to „edeliu kint unt knaben vil,“ všickni v nedostatečném oděvu. Panic je po- lituje a nejprve poručí slušně obléci. Mezi zajatými jsou i původní družina Tandariova, ze kterých panoše jeden velitele hned pozná, a druhým to poví, načež všickni jej obklopují a radostným pláčem vítají. Panic sám až k slzám jsa dojat, vypravuje jim, co s ním dosud se dálo, a kterak právě pro ně podnikl všecka nebezpečenství, aby je vysvobodil. Shledání toto náleží k nejzdařilejším kusům líčení Pleierova. Č. po způsobě svém všecko velmi zkrátil, o hostění, noclehu a návštěvě ve vězení se nezmiňuje, nýbrž lid panici hned předvolati dává; také rozdílu mezi čeledí hradní a vlastními zajatými se nedotýká, vůbec Pleierových 350 veršů svými sedmnácti nahrazuje a tudy s ním jen v nejpodstatnějších myšlénkách srovnávati se může. Zejména myšlénku, že zajatí byli ve zvláštní budově, označil i dvakrát: „ten (hrad)
28 tak, až jemu bóh pomože, že toho lítce přemože: zabil jej ihned v tom čase a sám také sečen bieše. generte sich der küene man... 6593. er sluoc in kurzen stunden dem risen dri wunden in diu bein unt in die siten... 6638. mit beiden henden sluoc er dem ritter einen starken slac. 6754. dô Tandareis, der junge man den risen hete tôt gevalt... Shodně tedy ponecháno, že panic před obrem nejprve ustupuje, až najde jakousi zá- štitu, pro kterou obr naň nemůže dobře dorážeti, a že obra nejvíce ranil v nohy, a tedy ho konečně přemohl, ač sám také posečen byl. Vynechán však sochor a poslední podrobnosti půtky, a záštita změněna z lípy v zeď, zajisté málo vhodně, poněvadž zeď ovšem chrání boju- jícímu záda, ale že by proto mečem nebylo možná „dosiehati,“ není pravda; kdežto větve lípové skutečně rozmachu sochorem překážejí. I v dalším postupu děje jest menší neshoda. Pleier vypravuje, že Tand. zabiv obra, sedl pod lípu, uvolnil brnění a odpočíval; v tom vidí, že z „paláce“ blíží se člověk v plné zbroji; byl to vrátný, který domnívaje se, že panic jest unaven, chtěl ho přemoci a hradu zmocniti se sám. Ale zmýlil se: Tand. rychle zase přihotoví se k boji a brzy ho překoná, avšak na prosbu jeho a slib poslušnosti život mu daruje. Pak teprve když od něho se dozví, že už tu nikoho není, kdo by se mu postavil, a když všecka čeleď se sejde a jemu poslušnosť přisáhne, odloží zbroj i brnění a pohoví sobě. Č. o tom dodatečném boji nic nepraví, jen poslední slova podržel: 755. Neby viec nic proti němu (nižádný na tom hradu). 6893. hie ist niemen mêre der iu, degen hêre, wider si, geloubet daz. Jízda na Malmontán a boj zaujímá u Pleiera v. 6378—6905., v české básni celkem jen 28 veršů. Po krutém čtvernásobném boji následuje pak několik výjevů klidných, skoro idyl- lických na Malmontáně. Pleier vypravuje, jak všecken lid služebný Tandariovi za pomoc dě- koval a jak strojí se hostina. Po ní Tand. se ptá, kde jsou zajatí, mezi nimiž jsou i jeho lidé; a když vrátný ukazuje mu, že jsou ve zvláštní budově, vzkáže jim, že je nazejtří všecky propustí na svobodu. Panic po té pohodlně se prospí a po boji odpočine. Hned ráno pak zajel ke vězení, kde bylo pět set rytířův a pět set paní ve zvláštních oddělených místnostech, nepočítajíc v to „edeliu kint unt knaben vil,“ všickni v nedostatečném oděvu. Panic je po- lituje a nejprve poručí slušně obléci. Mezi zajatými jsou i původní družina Tandariova, ze kterých panoše jeden velitele hned pozná, a druhým to poví, načež všickni jej obklopují a radostným pláčem vítají. Panic sám až k slzám jsa dojat, vypravuje jim, co s ním dosud se dálo, a kterak právě pro ně podnikl všecka nebezpečenství, aby je vysvobodil. Shledání toto náleží k nejzdařilejším kusům líčení Pleierova. Č. po způsobě svém všecko velmi zkrátil, o hostění, noclehu a návštěvě ve vězení se nezmiňuje, nýbrž lid panici hned předvolati dává; také rozdílu mezi čeledí hradní a vlastními zajatými se nedotýká, vůbec Pleierových 350 veršů svými sedmnácti nahrazuje a tudy s ním jen v nejpodstatnějších myšlénkách srovnávati se může. Zejména myšlénku, že zajatí byli ve zvláštní budově, označil i dvakrát: „ten (hrad)
Strana 29
29 bieše v takú ohradu jako dobré město hodné" a zase níže „v tom hrade bieše mnoho domóv" Počet vězňův dospělých Pleier udává na tisíc osob, Č. přidal pravě „v nichž lida mnoho tisícóv.“ Slovnou shodou v oči bijí jen ještě tyto verše: 763. Ti sě všichni předeň bráchu, jemu česť i chválu vzdachu, že je zbavil roboty té. Tu pak naleze lidi své, ježto mu byli pojeli, (tu sú s nim veseli byli) řka: že jsem na svój život netbal, tak jsem vás věrně dobýval. 7156. sie giengen vür den werden man... 7158. unt dankten im unde got, daz er sie het von nôt erlôst.. . 7178. vil sehiere ersach der werde man sîn knaben gên im dringen her... 7224. ich wil iu mit der warheit jehen, daz hân ich gar durch iuch getân, daz ich iuch (hie) erloeset hân. U Pleiera pak dočítáme se episody, které Č. pominul, ač z ní právě pochází myšlénka na poselství k Floribelle a králi Artušovi, které v českém vzdělání již třikrát se stalo a hned po té děje se po čtvrté. Vítězný panic totiž pošle k Teschelarzovi a Liodarzovi, aby ho na Malmontáně navští- vili a „hospodáře jeho měštěnína“ z Poytowé přivedli s sebou („mînen wirt, den koufman suln sie bringen her mit in“). Nežli přijedou, Tand. dá naházeti těla obrů do moře a hledí si osvobozeného lidu. Když pak dostavili se hosté, uvítáni jsou vlídnými řečmi a slavným ban- ketem, při němž panic ošetřovatele kupce má vedle sebe. Všecko Pleier líčí až do únavy podrobně. Po jídle hostitel s knížaty, otcem a synem, zasednou „v okence“ (in ein venster an der want) a radí se s nimi, kterak by rekovných skutků svých dosud vykonaných použiti měl ku smíření Artušovu. Teschelarz pak mu dává radu těmito slovy: 7500. ich râte iu, helt unverzaget, daz ich niht bezzers enkan: der juncvrowen wol getân in der dienest ir vertriben sit, der sult ir senden an dirre zit ritter unde vrowen gar unt alle die gevangen schar. êrt ouch den künec Artûs dâ mite... waz ob durch sine werdikeit, Artûs iu sin hulde git unt in des dunket rehtiu zit, daz ir wider ze lande komt. Tandariovi se rada tato líbila (a Č. vzdělavateli patrně také, poněvadž jí tak hojně použil!) i vzdává za ni díky, které však Teschelarz odmítá říkaje, že sám více je mu zavázán za zachránění syna. — Po té panic obešle hradského komořího, maršálka, truksasa, číšníka a ptá se jich, neměl-li obr pokladův, i dovídá se, že ovšem jest tu stříbra, zlata, koní, oděvu rytířského, potravin a vína hojnosť. 7510. 7575. hie ist vil kemenâten. 773. v tom hradě bieše mnoho domóv. I poručí Tand., aby maršálek přichystal pět set koní, že hodlá zajaté odeslati. Na další otázky oznamuje vrátný, že země, které obr vládl, jmenuje se Mermin, a ta že nyní náleží panicovi. Opakuje zároveň, kterak loupežením po lese obr hromadil na hradě svém zboží i zajaté, kteří rovně nyní panicovi náležejí. Toto opakování bezpochyby přimělo také
29 bieše v takú ohradu jako dobré město hodné" a zase níže „v tom hrade bieše mnoho domóv" Počet vězňův dospělých Pleier udává na tisíc osob, Č. přidal pravě „v nichž lida mnoho tisícóv.“ Slovnou shodou v oči bijí jen ještě tyto verše: 763. Ti sě všichni předeň bráchu, jemu česť i chválu vzdachu, že je zbavil roboty té. Tu pak naleze lidi své, ježto mu byli pojeli, (tu sú s nim veseli byli) řka: že jsem na svój život netbal, tak jsem vás věrně dobýval. 7156. sie giengen vür den werden man... 7158. unt dankten im unde got, daz er sie het von nôt erlôst.. . 7178. vil sehiere ersach der werde man sîn knaben gên im dringen her... 7224. ich wil iu mit der warheit jehen, daz hân ich gar durch iuch getân, daz ich iuch (hie) erloeset hân. U Pleiera pak dočítáme se episody, které Č. pominul, ač z ní právě pochází myšlénka na poselství k Floribelle a králi Artušovi, které v českém vzdělání již třikrát se stalo a hned po té děje se po čtvrté. Vítězný panic totiž pošle k Teschelarzovi a Liodarzovi, aby ho na Malmontáně navští- vili a „hospodáře jeho měštěnína“ z Poytowé přivedli s sebou („mînen wirt, den koufman suln sie bringen her mit in“). Nežli přijedou, Tand. dá naházeti těla obrů do moře a hledí si osvobozeného lidu. Když pak dostavili se hosté, uvítáni jsou vlídnými řečmi a slavným ban- ketem, při němž panic ošetřovatele kupce má vedle sebe. Všecko Pleier líčí až do únavy podrobně. Po jídle hostitel s knížaty, otcem a synem, zasednou „v okence“ (in ein venster an der want) a radí se s nimi, kterak by rekovných skutků svých dosud vykonaných použiti měl ku smíření Artušovu. Teschelarz pak mu dává radu těmito slovy: 7500. ich râte iu, helt unverzaget, daz ich niht bezzers enkan: der juncvrowen wol getân in der dienest ir vertriben sit, der sult ir senden an dirre zit ritter unde vrowen gar unt alle die gevangen schar. êrt ouch den künec Artûs dâ mite... waz ob durch sine werdikeit, Artûs iu sin hulde git unt in des dunket rehtiu zit, daz ir wider ze lande komt. Tandariovi se rada tato líbila (a Č. vzdělavateli patrně také, poněvadž jí tak hojně použil!) i vzdává za ni díky, které však Teschelarz odmítá říkaje, že sám více je mu zavázán za zachránění syna. — Po té panic obešle hradského komořího, maršálka, truksasa, číšníka a ptá se jich, neměl-li obr pokladův, i dovídá se, že ovšem jest tu stříbra, zlata, koní, oděvu rytířského, potravin a vína hojnosť. 7510. 7575. hie ist vil kemenâten. 773. v tom hradě bieše mnoho domóv. I poručí Tand., aby maršálek přichystal pět set koní, že hodlá zajaté odeslati. Na další otázky oznamuje vrátný, že země, které obr vládl, jmenuje se Mermin, a ta že nyní náleží panicovi. Opakuje zároveň, kterak loupežením po lese obr hromadil na hradě svém zboží i zajaté, kteří rovně nyní panicovi náležejí. Toto opakování bezpochyby přimělo také
Strana 30
30 Č. vzdělavatele, že na počátku vypravování toho, co se sběhlo po obrově smrti na Malmontáně, také opakoval, co již alespoň částečně pověděl dříve: 758. ten (hrad) bieše v takú ohradu jako dobré město hodné, v němž křesťané vždy robotně dělachu bohaté dielo, že sě všecko čistě skvělo (což se lítci hodné zdálo). Tand. po vrátném a maršálkovi obešle přední šlechtu země a dá jim statky, jež drželi od obra, také svým jménem v léno. Spořádav takto záležitosti domácí, Mermínské, svolá před sebe vězně — odtud zase Č. s Pleierem vypravuje souběžně — a žádá je, aby všickni, se ženami i dětmi jeli ke dvoru krále Artuše. Č. již při prvním posýlání patrně tuto scénu Pleierovu měl před sebou a nápodobil ji tam v některých podrobnostech i slovně, zde však, poněvadž poselství již po čtvrté se opakuje, obmezil se na zprávu stručnější, třemi verši vy- slovenou: 775. ti všichni slib na to dali, by sě u vězenie brali se znamením k Floribelle. Ke srovnání tedy potřebí se k první scéně Č-ově vrátiti: 589. Tehdy mu všichni slibichu ti zbězi i rytieř s nimi, s lidmi, s dětmi, se paními, aby sě zasě vrátili, k králi Artuševi jeli, a když by sě tam doptali, by sě u vězenie dali panně Floribelle krásné ... 606. To všechno jemu slíbichu. 7778. sie sprâchen alle gelîche: 7785. vüert imer vrowen mit iu dar... 7787. knaben unde edeliu kint... 7789. ze dem künege Artûse... 7793. unt bringet iwer sicherheit einer minneclichen meit, diu ist geheizen Flordibel... sie sprâchen, „herr, wir sin bereit ze varn durch iwer werdikeit, swar ir in der werlde welt.“ 7797. U Pleiera panic nařizuje poslům ještě, aby vyřídili službu jeho králi, králové i také všem rytířům s prosbou, aby se zaň u krále přimlouvali. Poslové rádi jedou: 778. Tu nemeškavše nic déle, šli k nie a zbožie nabrali. 7826. Tandareis der wol geslaht gap in gâbe rîche, sie vuoren vroelîche in daz Artûses lant. Panic zatím sám zůstal na Malmontáně: 780. Zde pak jediné ostali Tandariuš s svými lidmi na tom hradě, jsúc uklidni. Byl s nimi, až sě ran zléčil. 7841. unt sîn gesint von Tandernas... 7843. swaz liute er bi dem risen vant, die beliben bi im alle sant. A níže Pleier dí: 7856. Tandareis, der werde degen, mit Teschelarz er sich beriet, ê er von im dannen schiet,
30 Č. vzdělavatele, že na počátku vypravování toho, co se sběhlo po obrově smrti na Malmontáně, také opakoval, co již alespoň částečně pověděl dříve: 758. ten (hrad) bieše v takú ohradu jako dobré město hodné, v němž křesťané vždy robotně dělachu bohaté dielo, že sě všecko čistě skvělo (což se lítci hodné zdálo). Tand. po vrátném a maršálkovi obešle přední šlechtu země a dá jim statky, jež drželi od obra, také svým jménem v léno. Spořádav takto záležitosti domácí, Mermínské, svolá před sebe vězně — odtud zase Č. s Pleierem vypravuje souběžně — a žádá je, aby všickni, se ženami i dětmi jeli ke dvoru krále Artuše. Č. již při prvním posýlání patrně tuto scénu Pleierovu měl před sebou a nápodobil ji tam v některých podrobnostech i slovně, zde však, poněvadž poselství již po čtvrté se opakuje, obmezil se na zprávu stručnější, třemi verši vy- slovenou: 775. ti všichni slib na to dali, by sě u vězenie brali se znamením k Floribelle. Ke srovnání tedy potřebí se k první scéně Č-ově vrátiti: 589. Tehdy mu všichni slibichu ti zbězi i rytieř s nimi, s lidmi, s dětmi, se paními, aby sě zasě vrátili, k králi Artuševi jeli, a když by sě tam doptali, by sě u vězenie dali panně Floribelle krásné ... 606. To všechno jemu slíbichu. 7778. sie sprâchen alle gelîche: 7785. vüert imer vrowen mit iu dar... 7787. knaben unde edeliu kint... 7789. ze dem künege Artûse... 7793. unt bringet iwer sicherheit einer minneclichen meit, diu ist geheizen Flordibel... sie sprâchen, „herr, wir sin bereit ze varn durch iwer werdikeit, swar ir in der werlde welt.“ 7797. U Pleiera panic nařizuje poslům ještě, aby vyřídili službu jeho králi, králové i také všem rytířům s prosbou, aby se zaň u krále přimlouvali. Poslové rádi jedou: 778. Tu nemeškavše nic déle, šli k nie a zbožie nabrali. 7826. Tandareis der wol geslaht gap in gâbe rîche, sie vuoren vroelîche in daz Artûses lant. Panic zatím sám zůstal na Malmontáně: 780. Zde pak jediné ostali Tandariuš s svými lidmi na tom hradě, jsúc uklidni. Byl s nimi, až sě ran zléčil. 7841. unt sîn gesint von Tandernas... 7843. swaz liute er bi dem risen vant, die beliben bi im alle sant. A níže Pleier dí: 7856. Tandareis, der werde degen, mit Teschelarz er sich beriet, ê er von im dannen schiet,
Strana 31
31 daz er dâ wolde beliben 7860. unt die zit vertriben úf dem hůs ze Malmontán, unz in Artüs, der werde man, wider ladete in daz lant. Sit sin ellenthaftiu hant 7865. die grôzen êre het erstriten, war solde er vürbaz sin geriten? er beleip wol mit êren dâ. O tom, že by byl potřeboval zléčiti své rány, Pleier nic nepraví a Č. ho tu zase zdárnějším motivováním předstihl. Teschelarz brzy hotoví se k odjezdu; syna Liodarze ke prosbě panicově nechá mu za společníka na hradě, sám s kupcem a bohatými dary odjíždějí domů. Po kupci Tand. i choti a dceři jeho poslal vděčné vzkazy a bohatá roucha a skvosty darem. Brzo pak z Malmontána odjede i šlechta Mermînská a Tand. tam s Liodarzem zůstali sami. Tento meziděj, jenž v ně- mecké básni zaujímá v. 7833—7972., Č. zcela vynechal. Veršem 7973. Pleier vrací se ku poselstvu, jež panic poslal ke dvoru Artušovu, a Č. s ním ve hlavních rysech líčení a zhusta také ve slovných podrobnostech se srovnává, v jiných zase ne na svůj prospěch se liší: 784. A zde lid sě již přiblížil k dvoru krále Artuševu. 7973. Die ritter, die er het gesant der meide in Artûses lant, die kômen ze Dyanazrûn geriten. Artuš právě se dvorem zase leží „vor dem walt ze Prizilján“; tu se mu oznamuje, že přijela skvělá družina: 784. A zde lid se již přiblížil k dvoru krále Artuševu, ano sě jim divie s hradu, že jeli jako u vojště, tak jich bylo k tomu množstvie na koních, na vozech druzí, pěšky také, ženy i muži; jakž sě kto mohl najlép jmieti, mohli je všickni z hradu viděti. 7991. ez waere ein wunneclîchiu schar von rittern unt von vrôwen klâr an des küneges rinc geriten... 7998. Artûs den künec wundert, von wannen sie koemen in daz lant... 8006. den zoc begunde schowen alle die da wâren. Že by byli v poselstvě někteří také jeli na vozech, jiní šli pěšky, není velmi ducha- plným přídavkem vzdělavatele, kterého k němu zajisté svedla myšlénka, že tu byly také dle Pleiera v. 7787. vil knaben und edeliu kint, které Č. patrně bral příliš doslovně za děti, kdežto se tím po zvyku středoněmecké mluvy myslí „panoši a děvčata“. — Pěšky snad myslil si, že za panstvem šlo služebnictvo. 793. Zatiem proti nim vyslachu, kam by jeli, vztazovachu, přijechu je všickni mile. 7998. Artüs den künec wundert, von wannen sie koemen in daz lant... 8023. Artůs úz sim gezelte gie, vil minneclîche ers enpfie. Všecka situace pozměněna jest tím, že u Pleiera poselstvo přijímá „před stanem na pláni“ Artuš sám, v české básni družina přijede před hrad. Že by jim byli poslali naproti, Č. patrně vyvedl ze slov Pleierových ve verš. 8020, 21:
31 daz er dâ wolde beliben 7860. unt die zit vertriben úf dem hůs ze Malmontán, unz in Artüs, der werde man, wider ladete in daz lant. Sit sin ellenthaftiu hant 7865. die grôzen êre het erstriten, war solde er vürbaz sin geriten? er beleip wol mit êren dâ. O tom, že by byl potřeboval zléčiti své rány, Pleier nic nepraví a Č. ho tu zase zdárnějším motivováním předstihl. Teschelarz brzy hotoví se k odjezdu; syna Liodarze ke prosbě panicově nechá mu za společníka na hradě, sám s kupcem a bohatými dary odjíždějí domů. Po kupci Tand. i choti a dceři jeho poslal vděčné vzkazy a bohatá roucha a skvosty darem. Brzo pak z Malmontána odjede i šlechta Mermînská a Tand. tam s Liodarzem zůstali sami. Tento meziděj, jenž v ně- mecké básni zaujímá v. 7833—7972., Č. zcela vynechal. Veršem 7973. Pleier vrací se ku poselstvu, jež panic poslal ke dvoru Artušovu, a Č. s ním ve hlavních rysech líčení a zhusta také ve slovných podrobnostech se srovnává, v jiných zase ne na svůj prospěch se liší: 784. A zde lid sě již přiblížil k dvoru krále Artuševu. 7973. Die ritter, die er het gesant der meide in Artûses lant, die kômen ze Dyanazrûn geriten. Artuš právě se dvorem zase leží „vor dem walt ze Prizilján“; tu se mu oznamuje, že přijela skvělá družina: 784. A zde lid se již přiblížil k dvoru krále Artuševu, ano sě jim divie s hradu, že jeli jako u vojště, tak jich bylo k tomu množstvie na koních, na vozech druzí, pěšky také, ženy i muži; jakž sě kto mohl najlép jmieti, mohli je všickni z hradu viděti. 7991. ez waere ein wunneclîchiu schar von rittern unt von vrôwen klâr an des küneges rinc geriten... 7998. Artûs den künec wundert, von wannen sie koemen in daz lant... 8006. den zoc begunde schowen alle die da wâren. Že by byli v poselstvě někteří také jeli na vozech, jiní šli pěšky, není velmi ducha- plným přídavkem vzdělavatele, kterého k němu zajisté svedla myšlénka, že tu byly také dle Pleiera v. 7787. vil knaben und edeliu kint, které Č. patrně bral příliš doslovně za děti, kdežto se tím po zvyku středoněmecké mluvy myslí „panoši a děvčata“. — Pěšky snad myslil si, že za panstvem šlo služebnictvo. 793. Zatiem proti nim vyslachu, kam by jeli, vztazovachu, přijechu je všickni mile. 7998. Artüs den künec wundert, von wannen sie koemen in daz lant... 8023. Artůs úz sim gezelte gie, vil minneclîche ers enpfie. Všecka situace pozměněna jest tím, že u Pleiera poselstvo přijímá „před stanem na pláni“ Artuš sám, v české básni družina přijede před hrad. Že by jim byli poslali naproti, Č. patrně vyvedl ze slov Pleierových ve verš. 8020, 21:
Strana 32
32 ir knaben die enpfiengen in gar diu ros, diu sie dâ riten. V německé básni poselstvo zvolí ze sebe řečníka, jenž králi oznamuje, kdo je poslal, a pak se ptá po Flor., o které básník přidává, že neustále truchlila po panicovi, jedinou útěchu majíc v pobožnosti. I v tu chvíli byla v kapli, odkudž ji Art. dá povolati, a když ji Gâván přivede, vedle sebe jí místo vykáže. Č. tento meziděj pominuv, praví hned souhlasně s Pleierem: 796. Tuť jdú k Floribelle v sile, dachu sě jí u vězenie, pravíce jí to znamenie: ten ny poslal panic k tobě, jenž nosí na helmě sobě v zeleném poli červenú pannu, zlatem obloženú, bychom byli u vězení, dokudž libo tvému chtění. Řečník po té u Pleiera vyřizuje, stále mluvě ke králi a Flor., Tandariovy vzkazy, a vypravuje, že panic mnoho vytrpěl, ale rytířsky ve všech nebezpečenstvích obstál a je vy- svobodil. Č. patrně předpokládá, že poslové Floribelle vyřizují poselství soukromí, poněvadž praví, že šla s nimi pak před krále s královou a za milosť pro panice prosila. Prosbu ostatně i Pleier líčí souhlasně: 805. Panna mile je přijala, žalosť velikú v srdce vzala, slyšieci také příhody, bojéci sě jeho škody; šla před krále s králevú s nimi, 800. 8107. ez gie diu gevangen schar, die ritter und die vrowen klâr, die Tandareis dar het gesant, vür die maget wert erkant unt ergâben sich alle gelîche der meide zühte riche, als in Tandareis gebôt. 8150. Flordibel wart sorgen ân... 8154. ie doch sô muot die schoenen daz, daz si den helt niht ensach. 810. prosiec hlasy žalostivými, aby vida jeho snažnosť, ráčil dáti jemu milosť. Mnoho křiklo dobrých hlasóv, řkúc: králi, viz jeho skutkóv dobrých, což jest již učinil; ač-li jest kdy co zavinil, zákon, jemu odpustiti a vždy jej při sobě jmieti. 8170. diu küneginne wip und man, swaz ir vor dem künege saz... 8173. den künec alle bâten... 8175. daz er den küenen wigant wider in daz lant mit siner hulde lieze komen... den künec biten dô began diu künegin triwen riche unt die ritter alle geliche, daz er lieze sinen zorn gen Tandareis dem ûz erkorn. 8212. Pleier však v tyto prosby, v něž horlivě vkládá se u něho také zvláštní řečí Gâván, vložil (8180—8210.) zcela zbytečnou reflexí o čtyřech citech, které Floribelliným srdcem bou- řily, t. j. lásce, radosti, žalu a starosti — což Č. ovšem zase vynechal. Výsledek přímluvy v obou básních jest stejný, panicovi příznivý: 819. Král vece: Jižť má milosť mú. 823. Panna tiem radostna byla. 8243. Artûs, der werde man... 8246. zuo der süezen er dô sprach: ich wil in lâzen hulde hân... 8253. dô wart diu minneclîche ganzer vröuden rîche, si stuont üf unde wart vrô.
32 ir knaben die enpfiengen in gar diu ros, diu sie dâ riten. V německé básni poselstvo zvolí ze sebe řečníka, jenž králi oznamuje, kdo je poslal, a pak se ptá po Flor., o které básník přidává, že neustále truchlila po panicovi, jedinou útěchu majíc v pobožnosti. I v tu chvíli byla v kapli, odkudž ji Art. dá povolati, a když ji Gâván přivede, vedle sebe jí místo vykáže. Č. tento meziděj pominuv, praví hned souhlasně s Pleierem: 796. Tuť jdú k Floribelle v sile, dachu sě jí u vězenie, pravíce jí to znamenie: ten ny poslal panic k tobě, jenž nosí na helmě sobě v zeleném poli červenú pannu, zlatem obloženú, bychom byli u vězení, dokudž libo tvému chtění. Řečník po té u Pleiera vyřizuje, stále mluvě ke králi a Flor., Tandariovy vzkazy, a vypravuje, že panic mnoho vytrpěl, ale rytířsky ve všech nebezpečenstvích obstál a je vy- svobodil. Č. patrně předpokládá, že poslové Floribelle vyřizují poselství soukromí, poněvadž praví, že šla s nimi pak před krále s královou a za milosť pro panice prosila. Prosbu ostatně i Pleier líčí souhlasně: 805. Panna mile je přijala, žalosť velikú v srdce vzala, slyšieci také příhody, bojéci sě jeho škody; šla před krále s králevú s nimi, 800. 8107. ez gie diu gevangen schar, die ritter und die vrowen klâr, die Tandareis dar het gesant, vür die maget wert erkant unt ergâben sich alle gelîche der meide zühte riche, als in Tandareis gebôt. 8150. Flordibel wart sorgen ân... 8154. ie doch sô muot die schoenen daz, daz si den helt niht ensach. 810. prosiec hlasy žalostivými, aby vida jeho snažnosť, ráčil dáti jemu milosť. Mnoho křiklo dobrých hlasóv, řkúc: králi, viz jeho skutkóv dobrých, což jest již učinil; ač-li jest kdy co zavinil, zákon, jemu odpustiti a vždy jej při sobě jmieti. 8170. diu küneginne wip und man, swaz ir vor dem künege saz... 8173. den künec alle bâten... 8175. daz er den küenen wigant wider in daz lant mit siner hulde lieze komen... den künec biten dô began diu künegin triwen riche unt die ritter alle geliche, daz er lieze sinen zorn gen Tandareis dem ûz erkorn. 8212. Pleier však v tyto prosby, v něž horlivě vkládá se u něho také zvláštní řečí Gâván, vložil (8180—8210.) zcela zbytečnou reflexí o čtyřech citech, které Floribelliným srdcem bou- řily, t. j. lásce, radosti, žalu a starosti — což Č. ovšem zase vynechal. Výsledek přímluvy v obou básních jest stejný, panicovi příznivý: 819. Král vece: Jižť má milosť mú. 823. Panna tiem radostna byla. 8243. Artûs, der werde man... 8246. zuo der süezen er dô sprach: ich wil in lâzen hulde hân... 8253. dô wart diu minneclîche ganzer vröuden rîche, si stuont üf unde wart vrô.
Strana 33
33 Však vzdělavateli našemu tu zase přihodilo se dosti nejapné nedopatření. Poslové, kteří přímo od Tand. přijeli, stojí před králem, a on přece neví, kterak by reka slavného měl hledati; vyzývá všecky kolem stojící: 820. poraďtež mi všickni k tomu, kterak bychom jej nalezli a všickni tiem v radosť vešli. Patrně již Č. na mysli měl, co později skutečně se stalo, že totiž posel vrátiv se na Malmontán, Tand. již tam nezastihl, poněvadž zatím, zastesknuv si z nečinnosti, vyjel na nová dobrodružství. Na tomto místě však jest to neodůvodněné předjímání, a také brzy ukáže se nedůslednosť, neboť když Flor. vězně zase propustila, jen jednoho za posla podrževši, tento dobře ví, kam má jeti a rovnou nohou vrátí se „na tu násep, na hrad, kdež vězal mnoho let.“ — Proto u Pleiera správněji Art. jest jen na rozpacích o posla a praví: 8270. möhte ich einen boten hân nâch Tandareis, dem werden man, dem ich wol aller êren gan, der im seite maere, daz ich sin vriunt waere, sô koeme er wider in daz lant! Dôdineis nabídne se za posla, a dobře ví, kam má jeti, a právě proto se nabízí: 8277. ob ich gên Malmontâne rite... mir ist diu strâze vil wol kunt. Art. službu jeho přijímá a slibuje mu odměnu. 825. Kromě jednoho ostavichu rytieře, jehož prosichu, by ráčil jeho hledati, chtiec' mu veliká zbožé dáti. 8282. Artûs sprach an der selben stunt: viel lieber vriunt, nû vart dâ hin... 8286. unt bringet uns den werden helt... 8288. des lône ich in, vil werder man. Dôdineis bez odkladu odjede. Tandariovi zatím na Malmontáně vedlo se dobře, leda že vzpomínal na Flor. a po ní toužil. Však náhle umíní si, že vyjede na nové âventiury do lesa Malmontânského; čeleď ho zrazuje, on však nedá si říci, odevzdá správu hradu Liodarzovi, ozbrojí se a jede po náspi do lesa.1) Brnění jeho Pleier obšírně líčí a zase zde zmiňuje se, že panic Flor. ke cti na „deku“, na štítě a na přilbici měl obraz korunované panny, jenž Č. vzdělavateli tak se líbil, že ho tolikrát za sebou užil jako charakteristického znamení panice, jenž Floribelle posýlá vězně. Popis znaku tohoto v některých rysech i slovně se srovnává: ten ny panic poslal k tobě, 800. jenž nosí na helmě sobě 8365. nâch einer meide wol gevar diu bilde wâren alsô klâr 1) Meyer na místě cit. domnívá se, že Pleier původně báseň svou o Tandariovi zde již chtěl skončiti. Svědčilo by tomu, co ve verších 7856. a násl. básník pověděl, že totiž Tandareis, dobyv již tolik cti, klidně mohl na Malmontáně vyčkati rozsudku Artušova. Avšak, že reku tak energickému příliš dlouhé čekání se znechutilo, a že chtěl zkusiti ještě více dobrodružstev, také není nepodobno. Mimo to by báseň o 8—10.000 veršů na Pleiera byla příliš krátka a není proč domnívati se, že ji básník později teprve na novo vzal do ruky a větší polovici ještě přidělal. 5
33 Však vzdělavateli našemu tu zase přihodilo se dosti nejapné nedopatření. Poslové, kteří přímo od Tand. přijeli, stojí před králem, a on přece neví, kterak by reka slavného měl hledati; vyzývá všecky kolem stojící: 820. poraďtež mi všickni k tomu, kterak bychom jej nalezli a všickni tiem v radosť vešli. Patrně již Č. na mysli měl, co později skutečně se stalo, že totiž posel vrátiv se na Malmontán, Tand. již tam nezastihl, poněvadž zatím, zastesknuv si z nečinnosti, vyjel na nová dobrodružství. Na tomto místě však jest to neodůvodněné předjímání, a také brzy ukáže se nedůslednosť, neboť když Flor. vězně zase propustila, jen jednoho za posla podrževši, tento dobře ví, kam má jeti a rovnou nohou vrátí se „na tu násep, na hrad, kdež vězal mnoho let.“ — Proto u Pleiera správněji Art. jest jen na rozpacích o posla a praví: 8270. möhte ich einen boten hân nâch Tandareis, dem werden man, dem ich wol aller êren gan, der im seite maere, daz ich sin vriunt waere, sô koeme er wider in daz lant! Dôdineis nabídne se za posla, a dobře ví, kam má jeti, a právě proto se nabízí: 8277. ob ich gên Malmontâne rite... mir ist diu strâze vil wol kunt. Art. službu jeho přijímá a slibuje mu odměnu. 825. Kromě jednoho ostavichu rytieře, jehož prosichu, by ráčil jeho hledati, chtiec' mu veliká zbožé dáti. 8282. Artûs sprach an der selben stunt: viel lieber vriunt, nû vart dâ hin... 8286. unt bringet uns den werden helt... 8288. des lône ich in, vil werder man. Dôdineis bez odkladu odjede. Tandariovi zatím na Malmontáně vedlo se dobře, leda že vzpomínal na Flor. a po ní toužil. Však náhle umíní si, že vyjede na nové âventiury do lesa Malmontânského; čeleď ho zrazuje, on však nedá si říci, odevzdá správu hradu Liodarzovi, ozbrojí se a jede po náspi do lesa.1) Brnění jeho Pleier obšírně líčí a zase zde zmiňuje se, že panic Flor. ke cti na „deku“, na štítě a na přilbici měl obraz korunované panny, jenž Č. vzdělavateli tak se líbil, že ho tolikrát za sebou užil jako charakteristického znamení panice, jenž Floribelle posýlá vězně. Popis znaku tohoto v některých rysech i slovně se srovnává: ten ny panic poslal k tobě, 800. jenž nosí na helmě sobě 8365. nâch einer meide wol gevar diu bilde wâren alsô klâr 1) Meyer na místě cit. domnívá se, že Pleier původně báseň svou o Tandariovi zde již chtěl skončiti. Svědčilo by tomu, co ve verších 7856. a násl. básník pověděl, že totiž Tandareis, dobyv již tolik cti, klidně mohl na Malmontáně vyčkati rozsudku Artušova. Avšak, že reku tak energickému příliš dlouhé čekání se znechutilo, a že chtěl zkusiti ještě více dobrodružstev, také není nepodobno. Mimo to by báseň o 8—10.000 veršů na Pleiera byla příliš krátka a není proč domnívati se, že ji básník později teprve na novo vzal do ruky a větší polovici ještě přidělal. 5
Strana 34
34 v zeleném poli červenů pannu zlatem obloženú. 8371. gemacht mit koste schône, úf blôzem hâre ein krône von arâbischem golde... an sime schilt vuort er die magel, ouch vuort der degen unverzaget ûf sîme helme schône ein maget mit einer krône. Č. nežli panice doprovází na novou výpravu, krátce (15 verši) odbývá marnou jízdu posla na Malmontán. Nalezl tam sice rytířovy lidi, ale jeho již nezastihl, poněvadž zatím odejel „chtě sobě dobyti více cti.“ Posel se vrátí k Artušovi, jenž uslyšev o tom, lituje, že mu již dávno milosti nedal. U Pleiera pořízení Dôdineisovo položeno až níže. V tom co následuje, obsažena jest největší odchylka českého vzdělání od německého vzoru. Pleier totiž vypravuje, kterak Tand. přijede do hradu královny trpaslíkův Albiůny a po její žádosti vysvobodí ji od útisků zlého Kuriôna (který však není sám trpaslík, nýbrž mocný rytíř!), se kterým jest mu podstoupiti boj tím krutější, že sveřepý protivník ke své pomoci má dva levharty. Přes to jej rek náš slavně překoná a levharty zabije, načež kolik dní u Al- biůny v rozkoši tráví, a jen proti vůli její — poněvadž by ho ráda měla za muže — konečně odjede dál na nová dobrodružství. Z této jedné âventiury Č. udělal dvě. Poněvadž Albión byla královna trpaslíků, píše, že panic přijel nejprve k „jedné královně“, které v zemi mocně se uvázal „třpaslek“, jenž měl dva levharty, se kterým Tand. bojuje, levharty zabije a jej samého přemoženého ke dvoru krále Artuše a k Flor. pošle, aby tam byl dvorním šaškem.) Pak jede panic dál a dostane se ke druhé „panně“, kterou utiskoval jiný „pohan černý“, tak jako u Pleiera Kuriôn Albiůnu. I toho ovšem rek přemůže a pannu osvobodí. Podrobnosti Pleierova vypravování Č. rozdělil dle svého zdání na obě dobrodružstva; zejména příjezd na hrad Albiůny, o němž Pleier obšírně se rozepsal, přidělil ke své druhé stati, v první hlavně obrátiv zření k boji s levharty. — Ostatně však souběžnosť s německou básní v obou českých příhodách lze sledovati. U Pleiera Tand. tedy jede z Malmontána po náspi do lesa a vzhůru do hor. Se tmou dospěje na vrchol, a poněvadž tam není potravy pro koně, jede druhou stranou s vrchu dolů po šumu vody, jejž slyší z dálky. V údolí najde při vodě krásný hrad. Vjede na dvůr, na němž stojí krásná lípa (Pleierova vynalézavosť není z nejbohatších; lípa stála také na dvoře v Malmontáně!) Nikoho tu nevidí; vejde do paláce, však ani tam nikoho není, ač hostina na stolech připravena. I vrátí se opatřit koně, a pak zase vejde do síně a že má hlad, zasedne k jídlu. Tyto podrobnosti Č. vypravuje při své druhé âventiuře stručněji sice, ale zhusta slovnou shodou: 972. Tandariuš sě vždy tam ptal, až sě jako bludem přibral, že jeden den mnoho blúdil i po noci sě bludem trudil, i po půšti až je-liž ráno, bylo jemu jakžto dáno, 8427. sus vuor er allen den tac, daz er ruowe niht enpflac... 8434. in het diu müede überstriten unt ouch diu grôze arbeit, daz der degen unverzeit die naht niht trowet vürbaz komen. 1) Podrobnosť tato upomíná na Luarina (Laurina či malou Růžovou zahradu), kterážto báseň českému vzdělavateli patrně byla známa.
34 v zeleném poli červenů pannu zlatem obloženú. 8371. gemacht mit koste schône, úf blôzem hâre ein krône von arâbischem golde... an sime schilt vuort er die magel, ouch vuort der degen unverzaget ûf sîme helme schône ein maget mit einer krône. Č. nežli panice doprovází na novou výpravu, krátce (15 verši) odbývá marnou jízdu posla na Malmontán. Nalezl tam sice rytířovy lidi, ale jeho již nezastihl, poněvadž zatím odejel „chtě sobě dobyti více cti.“ Posel se vrátí k Artušovi, jenž uslyšev o tom, lituje, že mu již dávno milosti nedal. U Pleiera pořízení Dôdineisovo položeno až níže. V tom co následuje, obsažena jest největší odchylka českého vzdělání od německého vzoru. Pleier totiž vypravuje, kterak Tand. přijede do hradu královny trpaslíkův Albiůny a po její žádosti vysvobodí ji od útisků zlého Kuriôna (který však není sám trpaslík, nýbrž mocný rytíř!), se kterým jest mu podstoupiti boj tím krutější, že sveřepý protivník ke své pomoci má dva levharty. Přes to jej rek náš slavně překoná a levharty zabije, načež kolik dní u Al- biůny v rozkoši tráví, a jen proti vůli její — poněvadž by ho ráda měla za muže — konečně odjede dál na nová dobrodružství. Z této jedné âventiury Č. udělal dvě. Poněvadž Albión byla královna trpaslíků, píše, že panic přijel nejprve k „jedné královně“, které v zemi mocně se uvázal „třpaslek“, jenž měl dva levharty, se kterým Tand. bojuje, levharty zabije a jej samého přemoženého ke dvoru krále Artuše a k Flor. pošle, aby tam byl dvorním šaškem.) Pak jede panic dál a dostane se ke druhé „panně“, kterou utiskoval jiný „pohan černý“, tak jako u Pleiera Kuriôn Albiůnu. I toho ovšem rek přemůže a pannu osvobodí. Podrobnosti Pleierova vypravování Č. rozdělil dle svého zdání na obě dobrodružstva; zejména příjezd na hrad Albiůny, o němž Pleier obšírně se rozepsal, přidělil ke své druhé stati, v první hlavně obrátiv zření k boji s levharty. — Ostatně však souběžnosť s německou básní v obou českých příhodách lze sledovati. U Pleiera Tand. tedy jede z Malmontána po náspi do lesa a vzhůru do hor. Se tmou dospěje na vrchol, a poněvadž tam není potravy pro koně, jede druhou stranou s vrchu dolů po šumu vody, jejž slyší z dálky. V údolí najde při vodě krásný hrad. Vjede na dvůr, na němž stojí krásná lípa (Pleierova vynalézavosť není z nejbohatších; lípa stála také na dvoře v Malmontáně!) Nikoho tu nevidí; vejde do paláce, však ani tam nikoho není, ač hostina na stolech připravena. I vrátí se opatřit koně, a pak zase vejde do síně a že má hlad, zasedne k jídlu. Tyto podrobnosti Č. vypravuje při své druhé âventiuře stručněji sice, ale zhusta slovnou shodou: 972. Tandariuš sě vždy tam ptal, až sě jako bludem přibral, že jeden den mnoho blúdil i po noci sě bludem trudil, i po půšti až je-liž ráno, bylo jemu jakžto dáno, 8427. sus vuor er allen den tac, daz er ruowe niht enpflac... 8434. in het diu müede überstriten unt ouch diu grôze arbeit, daz der degen unverzeit die naht niht trowet vürbaz komen. 1) Podrobnosť tato upomíná na Luarina (Laurina či malou Růžovou zahradu), kterážto báseň českému vzdělavateli patrně byla známa.
Strana 35
35 8492. že přijede pod jeden hrad; tento ssedl tu s koně rád, 980. jide nahoru na séně, ano niktož nikdež nenie; an uzřev stoly přikryté, jedením i pitím syté, opatřiv sě právě všady, 985. umyv ruce sě zasadí za stál, helm postavi před sě, jiesti, píti poče prudce, neb bieše dávno nejedl, protož bieše tak velmi mdel. ... dô vant er ein schoene burc vor im stân... 8506. in der bürge noch dâ vor vant er nindert wîp noch man... 8510. da erbeizt der degen unverzeit... 8522. niemen er hôrte noch ensach... 8533. nû gie der degen wert erkant ûf den palas dâ er vant die tische al umbe wol bereit, tischlachen unt brôt dar ûf geleit allez daz diu werlt haben sol, des was der tisch alles vol... 8554. sin swert er abe bant unt leite ez zuo dem helme dort... 8560. nû saz der klâre degen vier zuo dem tische, az unt tranc, er hete vil manegen gedanc. V tom, co panic za stolem ukájí krutý hlad svůj, přijde ke dveřím dívka, a spatřivši cizince, honem se vrátí povědět o něm své velitelce, kterou předběhla jen ode brány; velitelka byla královna hradní (u Pleiera královna trpaslíků!): 990. A králevna toho hradu s pannami šla na dúbravu, (kdež rok mievala s pohanem pod jedniem krásným stanem). On přijev vze jednu pannu, 995. jiné jdú na hrad po jinú; tuž jedna je předběhši napřed a jeho sezřevši, vrátivši sě panně povědě, že panic krásný na hradě, 1000. řkúc: tak mi sě velmi zdá, že veš svět krášieho nemá. 8571. diu was ein edeliu künegin... 8580. si was durch kurzwil geriten schowen ûz dem hûse in eine wilde owen, dâ ir ein herzeleit geschach, wan si mit ir ougen sach, daz ir ein man vorhtsam eine juncvrowen nam... nů kom ouch dâ zer tür hin in ein vil minniclichiu maget; dô si den helt unverzaget ob dem tische sitzen sach, sie gie wider ûz daz si ensprach... si sprach: vil liebiu vrôwe min, ob iurem tische sitzt ein man, daz ich in wol gesagen kan, der schoenste den ich ie gesach. 8564. 8597. Dívka hned tuší, že je to asi rytíř z Malmontána, a Albiůn praví, je-li to on vskutku, že ho mileráda přivítá, poněvadž doufá, že ji také zbaví útisků Kuriônových. Č. to nápodobil tak, že „panna“, t. j. královna hradu, přímo vysloví přání, aby to byl slavný rytíř, „jenž na helmě pannu nosí v zeleném poli červenú, zlatem obloženú“, a děvče, které jej vidělo, radostně potvrzuje, že on to jest, poněvadž právě takové znamení viděla. 1002. Panna vece: ach, by ten byl, jenž mnohé roboty zbavil, jenž na helmě pannu nosí červenú v zeleném poli! Ta jie panna tak povědě, řkúc: tenť jest, toť jistě vědě, 8610. unt ist ez der ritter guot, der durch aventiure muot vil manegen prîs hât bejaget... 8601. mir was von im niht sô gâch, ich sache in kuntliche ... 8604. er ist gewâpent rehte wol
35 8492. že přijede pod jeden hrad; tento ssedl tu s koně rád, 980. jide nahoru na séně, ano niktož nikdež nenie; an uzřev stoly přikryté, jedením i pitím syté, opatřiv sě právě všady, 985. umyv ruce sě zasadí za stál, helm postavi před sě, jiesti, píti poče prudce, neb bieše dávno nejedl, protož bieše tak velmi mdel. ... dô vant er ein schoene burc vor im stân... 8506. in der bürge noch dâ vor vant er nindert wîp noch man... 8510. da erbeizt der degen unverzeit... 8522. niemen er hôrte noch ensach... 8533. nû gie der degen wert erkant ûf den palas dâ er vant die tische al umbe wol bereit, tischlachen unt brôt dar ûf geleit allez daz diu werlt haben sol, des was der tisch alles vol... 8554. sin swert er abe bant unt leite ez zuo dem helme dort... 8560. nû saz der klâre degen vier zuo dem tische, az unt tranc, er hete vil manegen gedanc. V tom, co panic za stolem ukájí krutý hlad svůj, přijde ke dveřím dívka, a spatřivši cizince, honem se vrátí povědět o něm své velitelce, kterou předběhla jen ode brány; velitelka byla královna hradní (u Pleiera královna trpaslíků!): 990. A králevna toho hradu s pannami šla na dúbravu, (kdež rok mievala s pohanem pod jedniem krásným stanem). On přijev vze jednu pannu, 995. jiné jdú na hrad po jinú; tuž jedna je předběhši napřed a jeho sezřevši, vrátivši sě panně povědě, že panic krásný na hradě, 1000. řkúc: tak mi sě velmi zdá, že veš svět krášieho nemá. 8571. diu was ein edeliu künegin... 8580. si was durch kurzwil geriten schowen ûz dem hûse in eine wilde owen, dâ ir ein herzeleit geschach, wan si mit ir ougen sach, daz ir ein man vorhtsam eine juncvrowen nam... nů kom ouch dâ zer tür hin in ein vil minniclichiu maget; dô si den helt unverzaget ob dem tische sitzen sach, sie gie wider ûz daz si ensprach... si sprach: vil liebiu vrôwe min, ob iurem tische sitzt ein man, daz ich in wol gesagen kan, der schoenste den ich ie gesach. 8564. 8597. Dívka hned tuší, že je to asi rytíř z Malmontána, a Albiůn praví, je-li to on vskutku, že ho mileráda přivítá, poněvadž doufá, že ji také zbaví útisků Kuriônových. Č. to nápodobil tak, že „panna“, t. j. královna hradu, přímo vysloví přání, aby to byl slavný rytíř, „jenž na helmě pannu nosí v zeleném poli červenú, zlatem obloženú“, a děvče, které jej vidělo, radostně potvrzuje, že on to jest, poněvadž právě takové znamení viděla. 1002. Panna vece: ach, by ten byl, jenž mnohé roboty zbavil, jenž na helmě pannu nosí červenú v zeleném poli! Ta jie panna tak povědě, řkúc: tenť jest, toť jistě vědě, 8610. unt ist ez der ritter guot, der durch aventiure muot vil manegen prîs hât bejaget... 8601. mir was von im niht sô gâch, ich sache in kuntliche ... 8604. er ist gewâpent rehte wol
Strana 36
36 nebť jsem to vše opatřila, což jsi nynie pověděla. als ein man ze strite sol, ich meine er rite von Malmontân. Co dále Č. praví, špatně srovnává se s důstojností královninou, které Pleier šetřil lépe, ač podstatou praví totéž: 1010. Panna beze studu všeho běže, chtiec viděti jeho. 8636. mit vil zühteclichen siten die vrowen in die burc riten. U Pleiera rek, když se najedl, sešel na dvůr, kam královna vjede s průvodem 150 panen a dvanácti rytířů; Č. ho nechává seděti za stolem v paláci. Vítání za to jest zase stejné; ač Č. trochu nadsazuje.1) 1012. A kdyžkoli na sieň vkroči, panic pannu ihned zoči, vzchopi sě zhuoru neleně, panna jemu da vítánie; tuž jej tak mile vítachu, až jej všeckny objímachu, chválu jemu vzdávajíce a převelmi jeho ctiece; 1020. tu jej počechu svláčeti, jedením, pitím jej ctíti. 8645. nû sach der wol gezogen man die vrowen in die burc varn... 8658. mit zühten stuont der helt gemeit... 8665. den helt si minneclîche enpfie, von den andern vrowen wart im genigen... 8670. diu künegin zem ritter gie, bî der hende si in gevie... 8675. diu künegîn mit ir selben hant entwâpent in... Dodatečná pocta jedením a pitím (ač Tand. se již najedl!) Č. vzdělavateli asi při- padla odtud, že u Pleiera teď Albiůn skutečně sama teprve začíná večeřeti, čímž zahanbuje panice, který omlouvá svůj nemrav, že už jedl před paními. Královna mu však velikomyslně odpouští. Vítání ve hradu pannami Č. ostatně vylíčil souhlasně, ač kratčeji, také již při prvním ze svých dvou dobrodružstev: 857. Jide před pannu u spěchu. A když jeho panny uzřechu, tu jemu dachu přivítánie králevá, panny i panie. A když jej ctichu velice... Albiůn panicovi připíjí a dovídá se z jeho úst, co už tušila, že jede z Malmontána, a když jí se nabízí službami, stěžuje si mu na násilí, jež jí činí zlý Kurión, který patrně se chce zmocniti její země. — V české básni o zmocnění se země královniny řeč jest již při první příhodě 851. Jenž byl jedné ctné králevně uvázal sě v zemi mocně. A níže: 862. Panna žalobu ihned poče na toho třpaslka zlého, řkúc, buď žel násilé mého, žeť mi sě v zemi uvázal. Na druhém místě stesk panny jest jen všeobecný: 1) Skoro by se zdálo, že nadsazuje i humoristicky, kdyby to nebyla báseň rytířská. Či snad přece vzdělavatel se již posmívá nejapnostem rytířské služby?
36 nebť jsem to vše opatřila, což jsi nynie pověděla. als ein man ze strite sol, ich meine er rite von Malmontân. Co dále Č. praví, špatně srovnává se s důstojností královninou, které Pleier šetřil lépe, ač podstatou praví totéž: 1010. Panna beze studu všeho běže, chtiec viděti jeho. 8636. mit vil zühteclichen siten die vrowen in die burc riten. U Pleiera rek, když se najedl, sešel na dvůr, kam královna vjede s průvodem 150 panen a dvanácti rytířů; Č. ho nechává seděti za stolem v paláci. Vítání za to jest zase stejné; ač Č. trochu nadsazuje.1) 1012. A kdyžkoli na sieň vkroči, panic pannu ihned zoči, vzchopi sě zhuoru neleně, panna jemu da vítánie; tuž jej tak mile vítachu, až jej všeckny objímachu, chválu jemu vzdávajíce a převelmi jeho ctiece; 1020. tu jej počechu svláčeti, jedením, pitím jej ctíti. 8645. nû sach der wol gezogen man die vrowen in die burc varn... 8658. mit zühten stuont der helt gemeit... 8665. den helt si minneclîche enpfie, von den andern vrowen wart im genigen... 8670. diu künegin zem ritter gie, bî der hende si in gevie... 8675. diu künegîn mit ir selben hant entwâpent in... Dodatečná pocta jedením a pitím (ač Tand. se již najedl!) Č. vzdělavateli asi při- padla odtud, že u Pleiera teď Albiůn skutečně sama teprve začíná večeřeti, čímž zahanbuje panice, který omlouvá svůj nemrav, že už jedl před paními. Královna mu však velikomyslně odpouští. Vítání ve hradu pannami Č. ostatně vylíčil souhlasně, ač kratčeji, také již při prvním ze svých dvou dobrodružstev: 857. Jide před pannu u spěchu. A když jeho panny uzřechu, tu jemu dachu přivítánie králevá, panny i panie. A když jej ctichu velice... Albiůn panicovi připíjí a dovídá se z jeho úst, co už tušila, že jede z Malmontána, a když jí se nabízí službami, stěžuje si mu na násilí, jež jí činí zlý Kurión, který patrně se chce zmocniti její země. — V české básni o zmocnění se země královniny řeč jest již při první příhodě 851. Jenž byl jedné ctné králevně uvázal sě v zemi mocně. A níže: 862. Panna žalobu ihned poče na toho třpaslka zlého, řkúc, buď žel násilé mého, žeť mi sě v zemi uvázal. Na druhém místě stesk panny jest jen všeobecný: 1) Skoro by se zdálo, že nadsazuje i humoristicky, kdyby to nebyla báseň rytířská. Či snad přece vzdělavatel se již posmívá nejapnostem rytířské služby?
Strana 37
37 1022. potom králevna žalova jemu na toho pohana, což jest kdy měla násilé, avšak básník sám v úvodu dobrodružství toho učinil „pohana“ násilníkem surovým ohromně, poněvadž královně nejen odňal zemi, nýbrž „každé jitro“ vymáhá poplatek „jedné panny“. — Nápad ten, podivný zajisté, Č-ovi vnuklo to, že u Pleiera Kuriôn v den příjezdu panicova Albiúně jednu pannu unesl. Ochota panicova k pomoci v německé i na obou místech v české básni jest stejna, na druhém i poněkud slovně souhlasna: 1025. Panic jie tak vece mile: Ufaj v buoh, žeť to vše stavím i tvé žalosti popravím. 8807. dô sprach der degen unverzeit, vrowe, ich wil in bestân... 8811. ich bevride iu liute unt guot. Co Č. praví pak dále (ve II. dobrodružství), zdá se, že zakládá se na nedorozumění, nebo na zběžném čtení básně německé: 1028. Tuž pak byly s ním vesely, i což kde klenotóv jměly, tu jemu vše chtěly dáti, by jediné ráčil bráti. 8816. diu vrowe wart des trôstes vrô... 8825. nû truoc man mit zühten dar vür die edelen künegin manegen kopf guldin. Zdá se, že vzdělavatel slova „manegen kopf guldin“ vykládal si za klenoty, kdežto zde značí nádobu, ze které pily nápoj před spaním. Pleier pak líčí, jak pěkně panic spal do rána. Č. použil té chvíle ke kratičkému vý- kladu, kdo vlastně ta královna byla, výkladu bohužel naprosto nedostatečnému a v rukopisech patrně také popletenému, tak že bez německé předlohy místo toto jest skoro nesrozumitelno. Předjímá se tím částečně, co Pleier pověděl o královně a říši její později, když už bylo po boji s Kuriônem, ve verších 9675—9750. „kopf“ 1032. Ta králevna krásna bieše, třpaslková zemi mějieše; ti jim všecko připravili, což jediné samy chtěly. (a v tej zemi, kdežto byla, tu jediné panny jměla připuzením ot pohana). 9678. des abents si ûf die burc reit, dâ vant si schône bereit, swaz man haben solde unt noch mêr dan man wolde von trinken unt von spise... „ich hân von den bergen von den wilden twergen disen dienest alle tage... 9733. daz hân ich âne koufen wol von minen getwergen, diu wonent in den bergen.“ 9724. Že by královna ve své zemi „jediné panny“ byla měla, jest Č.-ův výmysl. Ráno chystá se panic k boji s utiskovatelem královniným: 1039. A když jitro bylo z rána, panic vzhóru vsta neleně, panny přinesechu oděnie počechu jej obláčeti i všelikak velmi ctíti; 8858. des morgens dô der tac ûf brach, dô lac er langer niht, dar nâch er stuont ûf und legt sich an... 8949. sîn harnasch bat er bringen sân, der wart im suelle dar getragen;
37 1022. potom králevna žalova jemu na toho pohana, což jest kdy měla násilé, avšak básník sám v úvodu dobrodružství toho učinil „pohana“ násilníkem surovým ohromně, poněvadž královně nejen odňal zemi, nýbrž „každé jitro“ vymáhá poplatek „jedné panny“. — Nápad ten, podivný zajisté, Č-ovi vnuklo to, že u Pleiera Kuriôn v den příjezdu panicova Albiúně jednu pannu unesl. Ochota panicova k pomoci v německé i na obou místech v české básni jest stejna, na druhém i poněkud slovně souhlasna: 1025. Panic jie tak vece mile: Ufaj v buoh, žeť to vše stavím i tvé žalosti popravím. 8807. dô sprach der degen unverzeit, vrowe, ich wil in bestân... 8811. ich bevride iu liute unt guot. Co Č. praví pak dále (ve II. dobrodružství), zdá se, že zakládá se na nedorozumění, nebo na zběžném čtení básně německé: 1028. Tuž pak byly s ním vesely, i což kde klenotóv jměly, tu jemu vše chtěly dáti, by jediné ráčil bráti. 8816. diu vrowe wart des trôstes vrô... 8825. nû truoc man mit zühten dar vür die edelen künegin manegen kopf guldin. Zdá se, že vzdělavatel slova „manegen kopf guldin“ vykládal si za klenoty, kdežto zde značí nádobu, ze které pily nápoj před spaním. Pleier pak líčí, jak pěkně panic spal do rána. Č. použil té chvíle ke kratičkému vý- kladu, kdo vlastně ta královna byla, výkladu bohužel naprosto nedostatečnému a v rukopisech patrně také popletenému, tak že bez německé předlohy místo toto jest skoro nesrozumitelno. Předjímá se tím částečně, co Pleier pověděl o královně a říši její později, když už bylo po boji s Kuriônem, ve verších 9675—9750. „kopf“ 1032. Ta králevna krásna bieše, třpaslková zemi mějieše; ti jim všecko připravili, což jediné samy chtěly. (a v tej zemi, kdežto byla, tu jediné panny jměla připuzením ot pohana). 9678. des abents si ûf die burc reit, dâ vant si schône bereit, swaz man haben solde unt noch mêr dan man wolde von trinken unt von spise... „ich hân von den bergen von den wilden twergen disen dienest alle tage... 9733. daz hân ich âne koufen wol von minen getwergen, diu wonent in den bergen.“ 9724. Že by královna ve své zemi „jediné panny“ byla měla, jest Č.-ův výmysl. Ráno chystá se panic k boji s utiskovatelem královniným: 1039. A když jitro bylo z rána, panic vzhóru vsta neleně, panny přinesechu oděnie počechu jej obláčeti i všelikak velmi ctíti; 8858. des morgens dô der tac ûf brach, dô lac er langer niht, dar nâch er stuont ûf und legt sich an... 8949. sîn harnasch bat er bringen sân, der wart im suelle dar getragen;
Strana 38
38 a když jej koli oblečechu, 1045. osedlavše oř přivedechu, on jakžkoli na oř vsede, ihned s nimi k stanu jede. dô wâpent in, sus hôrte ich sagen, diu künegin mit ir blanken hant... 9018. nů zôch man im daz ros dar .. . 9020. er spranc dar ûf al da erz vant... 9027. sie riten von der bürge dan... Pleier však mezi tím podal některé výklady, jichž ku porozumění děje jest naprosto potřebí. Královna ráno vystřídavši zdvořilé řeči s panicem, oznamuje mu, že odtud nedaleko u lesa jest luh, kam ona se svými pannami jezdívá ráda pro zábavu; a tam právě utiskovatel její rušívá ji, a včera odtamtud jednu pannu jí odnesl. Tam také pod krásnou lípou, kde vedle studánky královna ráda meškává, stojí „stan“, o němž Č. se zmiňuje, nepověděv, kde se tam vzal, a proč k němu rytíř jede. U stanu právě strhne se boj rozhodný, ale ne tak rychle, jak v české básni pověděno. Když rytíř je hotov k jízdě, vyjde panoše na věž a třikrát zatroubí. V odpověď na to ozve se tisíceré troubení se všech stran a když panic ptá se, co to znamená, praví mu královna, že takto svolává své lidi. Sama i s družinou jednoho sta panen a dvanácti rytířů hned se vypraví koňmo na cestu a s Tandariem jede na onen luh pod lípu, kdežto lid její již hojně se shromáždil a pro sebe i pro ni „stany“ upravil. Tam panic v plné zbroji sedí vedle ní, čekaje, až objeví se sveřepý Kuriôn. — Z těchto podrobností Č. jen „troubení na trúby“ podržel, ale zcela jinak použil, totiž jako znamení příchodu „pohanova“, který nedá na sebe dlouho čekati. 1048. Tu postáchu malý čas, až uslyšechu od trúbenie hlas (neb pohan obyčej jmějieše, kdyžkoli k stanu jezdieše, tehdy na trúby trúbieše).1) Od lesa vyjede Kuriôn, všechen v černé, ale nad míru nádherné úpravě. V průvodu jeho běží dva levharti, jež Č. vzdělavatel přidělil třpaslkovi v prvním dobrodružství, ve druhém uváděje pouze „pohana“ sveřepého. Většina podrobností děje odtud se rozvíjejícího však přece ve druhé âventiuře srovnává se s líčením Pleierovým. Jakmile objeví se protivník, upozorňuje královna panice: 1050. Panna jemu ihned vece: Buď hotov, milý paniče, neboť sě ten již k nám blíží, pro něhož mé oko slzí. Panic vzem jich požehnánie, učini s ním hned potkánie. 9124. dô sprach diu minnecliche maget... 9126. herre, lât iu min leit uf iwer genâde sin gekleit; nû kumt aber derselbe man, der mir hât leides vil getân... 9151. von allen den edelen kinden nam er urloup unt gie dan. Kuriôn přijížděje křičí na Albiůnu, aby s lidem svým odešla s jeho půdy. Tand. jede mu naproti a dá se s ním nejprve do vyjednávání: 1059. S kázní ho poče prositi, by jeho ráčil uslyšeti pro všech panen i paní česť, nechť králevna s pokojem jest. 9189. unt wil iuch des durch vuoge bitten, daz ir der vrowen lât ir lant. 1) Verše v závorkách jsou pouze v rukopisu B, a snad jen opisovačem přidány na vysvětlenou.
38 a když jej koli oblečechu, 1045. osedlavše oř přivedechu, on jakžkoli na oř vsede, ihned s nimi k stanu jede. dô wâpent in, sus hôrte ich sagen, diu künegin mit ir blanken hant... 9018. nů zôch man im daz ros dar .. . 9020. er spranc dar ûf al da erz vant... 9027. sie riten von der bürge dan... Pleier však mezi tím podal některé výklady, jichž ku porozumění děje jest naprosto potřebí. Královna ráno vystřídavši zdvořilé řeči s panicem, oznamuje mu, že odtud nedaleko u lesa jest luh, kam ona se svými pannami jezdívá ráda pro zábavu; a tam právě utiskovatel její rušívá ji, a včera odtamtud jednu pannu jí odnesl. Tam také pod krásnou lípou, kde vedle studánky královna ráda meškává, stojí „stan“, o němž Č. se zmiňuje, nepověděv, kde se tam vzal, a proč k němu rytíř jede. U stanu právě strhne se boj rozhodný, ale ne tak rychle, jak v české básni pověděno. Když rytíř je hotov k jízdě, vyjde panoše na věž a třikrát zatroubí. V odpověď na to ozve se tisíceré troubení se všech stran a když panic ptá se, co to znamená, praví mu královna, že takto svolává své lidi. Sama i s družinou jednoho sta panen a dvanácti rytířů hned se vypraví koňmo na cestu a s Tandariem jede na onen luh pod lípu, kdežto lid její již hojně se shromáždil a pro sebe i pro ni „stany“ upravil. Tam panic v plné zbroji sedí vedle ní, čekaje, až objeví se sveřepý Kuriôn. — Z těchto podrobností Č. jen „troubení na trúby“ podržel, ale zcela jinak použil, totiž jako znamení příchodu „pohanova“, který nedá na sebe dlouho čekati. 1048. Tu postáchu malý čas, až uslyšechu od trúbenie hlas (neb pohan obyčej jmějieše, kdyžkoli k stanu jezdieše, tehdy na trúby trúbieše).1) Od lesa vyjede Kuriôn, všechen v černé, ale nad míru nádherné úpravě. V průvodu jeho běží dva levharti, jež Č. vzdělavatel přidělil třpaslkovi v prvním dobrodružství, ve druhém uváděje pouze „pohana“ sveřepého. Většina podrobností děje odtud se rozvíjejícího však přece ve druhé âventiuře srovnává se s líčením Pleierovým. Jakmile objeví se protivník, upozorňuje královna panice: 1050. Panna jemu ihned vece: Buď hotov, milý paniče, neboť sě ten již k nám blíží, pro něhož mé oko slzí. Panic vzem jich požehnánie, učini s ním hned potkánie. 9124. dô sprach diu minnecliche maget... 9126. herre, lât iu min leit uf iwer genâde sin gekleit; nû kumt aber derselbe man, der mir hât leides vil getân... 9151. von allen den edelen kinden nam er urloup unt gie dan. Kuriôn přijížděje křičí na Albiůnu, aby s lidem svým odešla s jeho půdy. Tand. jede mu naproti a dá se s ním nejprve do vyjednávání: 1059. S kázní ho poče prositi, by jeho ráčil uslyšeti pro všech panen i paní česť, nechť králevna s pokojem jest. 9189. unt wil iuch des durch vuoge bitten, daz ir der vrowen lât ir lant. 1) Verše v závorkách jsou pouze v rukopisu B, a snad jen opisovačem přidány na vysvětlenou.
Strana 39
39 Kuriôn však odpovídá vzdorovitě, chce-li panic, aby země nechal na pokoji, že s ním musí bojovati; pak-li jej přemůže, že i sám sloužiti mu bude: 1064. pohan (křiče) poče sě zlobiti, nechtě toho učiniti... 1068. Pohan vece (s) hněvy: poně ty chceš jie brániti, braniž jie — chciť (samu) ji pojieti, a tě na hrušce oběsiti. Tak sě naň pohan rozlíti 1073. Hnašta na sě bez meškánie, bieše dobré přihlédánie, že to učiništa ruče, zetřešta kopie do kotúče. 9161. den hôrte man mit unsiten ruofen, daz gên im erhal beidiu berc unde tal... 9229. Kuriôn mit zornes siten sprach: sô si iu widerseit... 9198. hât ir iuch des an genomen... 9200. daz ir bevriden welt daz lant von mir, sô muoz iwer hant mich mit strîte alrest bestân... 9305. dů muozt hiute an disem tage in ze leide hangen... 9242. sie liezen von einander gân, daz sie den puneiz mohten hân, unt kêrten gén einander her; âne zageheit sie diu sper under die arme sluogen, diu ros ze samen sie truogen... Kuriôn sletěl s koně, a tu vmíchají se v půtku levharti, jejichž účasť Č. vylíčil shodně s Pleierem v prvním svém dobrodružství, ve kterém panic přijev na hrad ke královně, které „třpaslek“ uvazoval se v zemi, a přivítán byv ctně i stesk její vyslechnuv, hned nabídl se za osvoboditele, a druhého rána pod hradem se „třpaslkem“ se utkal bojem. 881. Jede dolóv pod hrad spieše, tu kdež třpaslek bieše, maje dva levharty s sebú, tak sě uzřešta v tu dobu. Tuž levharty bez meškánie učiništa naň prudké hnánie, jeden druhého předběže, ihned na kóň jeho seže; on vychvátiv meč, jej přetě, tuž ten levhart ihned letě; druhý ihned s druhé strany neujide takéž rány, když jej, skáče, velmi trha, a on jej hned mečem přeťa. Třpaslek sě proto leče, jimaž dřieve byl bez péče, ana každého v smrť dala, až sě jima tu smrť stala. 9105. ouch het der maere degen balt zwêne liebart erzogen... 9254. die zwêne liebarte den ritter muoten harte... 9257. mit snellen sprüngen wart in gâch... 9259. unt zarten im sin kastelân dâ zen lanken enzwei... 9264. das ros viel nider ûf den plân... 9269. der helt sich kûm vor in bewart, vil dicke sprungen sie an in, beidiu her unde hin wankten sie vor sinen slegen; ie doch traf der werde degen den einen mit einem swanc 9275. unt sluoc in, daz er nienâ spranc, der ander lief den ritter an... 9311. sin liebart der spranc dicke an in 9312. unt zarte im abe diu wâpenkleit, 9326. dô stach er im zer brust in, daz der liebart von im hin strûchte unde tôt gelac ... 9283. den hôrte man Kurjôn klagen. Boj s „třpaslkem“ po zabití levhartů byl pak krátký; ve „druhém hnání“ panic jej ranil tak „převelmi“, že mu se na milosť vzdal. Tand mu přikázal, aby na zejtří se dostavil 885. 890. 895.
39 Kuriôn však odpovídá vzdorovitě, chce-li panic, aby země nechal na pokoji, že s ním musí bojovati; pak-li jej přemůže, že i sám sloužiti mu bude: 1064. pohan (křiče) poče sě zlobiti, nechtě toho učiniti... 1068. Pohan vece (s) hněvy: poně ty chceš jie brániti, braniž jie — chciť (samu) ji pojieti, a tě na hrušce oběsiti. Tak sě naň pohan rozlíti 1073. Hnašta na sě bez meškánie, bieše dobré přihlédánie, že to učiništa ruče, zetřešta kopie do kotúče. 9161. den hôrte man mit unsiten ruofen, daz gên im erhal beidiu berc unde tal... 9229. Kuriôn mit zornes siten sprach: sô si iu widerseit... 9198. hât ir iuch des an genomen... 9200. daz ir bevriden welt daz lant von mir, sô muoz iwer hant mich mit strîte alrest bestân... 9305. dů muozt hiute an disem tage in ze leide hangen... 9242. sie liezen von einander gân, daz sie den puneiz mohten hân, unt kêrten gén einander her; âne zageheit sie diu sper under die arme sluogen, diu ros ze samen sie truogen... Kuriôn sletěl s koně, a tu vmíchají se v půtku levharti, jejichž účasť Č. vylíčil shodně s Pleierem v prvním svém dobrodružství, ve kterém panic přijev na hrad ke královně, které „třpaslek“ uvazoval se v zemi, a přivítán byv ctně i stesk její vyslechnuv, hned nabídl se za osvoboditele, a druhého rána pod hradem se „třpaslkem“ se utkal bojem. 881. Jede dolóv pod hrad spieše, tu kdež třpaslek bieše, maje dva levharty s sebú, tak sě uzřešta v tu dobu. Tuž levharty bez meškánie učiništa naň prudké hnánie, jeden druhého předběže, ihned na kóň jeho seže; on vychvátiv meč, jej přetě, tuž ten levhart ihned letě; druhý ihned s druhé strany neujide takéž rány, když jej, skáče, velmi trha, a on jej hned mečem přeťa. Třpaslek sě proto leče, jimaž dřieve byl bez péče, ana každého v smrť dala, až sě jima tu smrť stala. 9105. ouch het der maere degen balt zwêne liebart erzogen... 9254. die zwêne liebarte den ritter muoten harte... 9257. mit snellen sprüngen wart in gâch... 9259. unt zarten im sin kastelân dâ zen lanken enzwei... 9264. das ros viel nider ûf den plân... 9269. der helt sich kûm vor in bewart, vil dicke sprungen sie an in, beidiu her unde hin wankten sie vor sinen slegen; ie doch traf der werde degen den einen mit einem swanc 9275. unt sluoc in, daz er nienâ spranc, der ander lief den ritter an... 9311. sin liebart der spranc dicke an in 9312. unt zarte im abe diu wâpenkleit, 9326. dô stach er im zer brust in, daz der liebart von im hin strûchte unde tôt gelac ... 9283. den hôrte man Kurjôn klagen. Boj s „třpaslkem“ po zabití levhartů byl pak krátký; ve „druhém hnání“ panic jej ranil tak „převelmi“, že mu se na milosť vzdal. Tand mu přikázal, aby na zejtří se dostavil 885. 890. 895.
Strana 40
40 na hrad před královnu, a pak jej dle stálého svého receptu pošle Floribelle ke dvoru krále Artuše. Shodné v té stati verše jsou ještě tyto: 900. prudké rány sobě dašta... Tandariuš v druhém hnání trpaslka velmi rani. Hůře však vede se mu v boji s Kuriônem u Pleiera, a také ve druhém dobrodružství české básně, které tohoto líčení Pleierova těsněji se přidržuje. Boj obrací se proti panicovi: Kuriôna sice s koně shodil, ale sám také zuřivostí lev- hartův opěšal; (Č. praví, že oba seskočili sami). 9387. treip in mit ungevüegen slegen... 9398. sluoc im aber einen slac, daz er vor im nider lac. 1077. tuž dolóv s ořóv skočišťa, meče na sě vytrhašta, počešta sě velmi bíti, 1080. až Tandariuš poče jíti před pohanem zasě k stanu pro mnohů neskrovnú ránu; tak před ním daleko jide, až již mezi panny vjide; panny počechu volati, řkúc: kterého nám opykati, našie-li cti či[li] rytieře toho u šlechetné mieře? Když panenský hlas uslyše, na svú milú rozpomanu sě, křiče naň, řka: hyběti, braň sě! musíš tolik jíti zasě, jako jsem já šel před tebú. Tuž mu odplati v tu dobu, 1095. že jej na to miesto přihna, tuž mu sě na milosť da. Kuriôn začne prositi o milosť slovy podobnými k těm, kterými v české básní před bojem Kuriôna prosil Tand., aby od bezpráví upustil: 1085. 1090. 9340. Kuriôn, der wigant, sluoc durch den schildes rant... 9343. Tandareis sluoc im hin wider... 9346. Kuriôn, der starke man, den werden ritter treip er dan gên der linden mil starken slegen... 9351. nů huop sich harte grôziu klage von den vrowen, die daz sâhen an... 9356. sol dirre werde man sin leben dem tôt durch minen willen geben... 9373. nû sach der degen unverzaget der vrowen klage, daz tet im wê... 9380. er muost den selben wec hin vor im wichen den er in het getriben über daz velt; er vant dâ strîtes vollen gelt... 9387. treip in mit ungevüegen slegen, verre von den vrowen dan. 1061. pro všech panen i paní česť... 1067. řka: ale učiň to pro mě. 9415. durch elliu wîp unt durch got... 9411. durch dîner werdikeite leben. Panic nejprve milosť dáti mu nechce, nýbrž oběsiti jej, jak on mu hrozil; ale pak se dá pohnouti: 1099. Panic vece: chceš to zdieti, cožkoli já budu chtieti, tehdy tě živa ostavi! On vece: jáť přísahaji, že což kážeš mi kolivěk, toť vše chci učiniti vděk. 1105. Panic jemu popřé lhóty a řka: zbav pannu roboty a sám buď robotník její, to čiň, cožť kolivěk ději. 9436. Tandareis, der degen wert, gedâht: „sit er genaden gert, ich wil genade an im begân, wil er mir werden undertân"... „ich wil in gerne an allen haz dienstes wesen undertan unt wil werden iwer man"... 9440. er sprach hinz im „wil dů genesen, sô la die küneginne wesen mit vride in ir lande... 9447. swaz dû der vrowen hast genomen, daz muozt dû ir wider geben. 9433.
40 na hrad před královnu, a pak jej dle stálého svého receptu pošle Floribelle ke dvoru krále Artuše. Shodné v té stati verše jsou ještě tyto: 900. prudké rány sobě dašta... Tandariuš v druhém hnání trpaslka velmi rani. Hůře však vede se mu v boji s Kuriônem u Pleiera, a také ve druhém dobrodružství české básně, které tohoto líčení Pleierova těsněji se přidržuje. Boj obrací se proti panicovi: Kuriôna sice s koně shodil, ale sám také zuřivostí lev- hartův opěšal; (Č. praví, že oba seskočili sami). 9387. treip in mit ungevüegen slegen... 9398. sluoc im aber einen slac, daz er vor im nider lac. 1077. tuž dolóv s ořóv skočišťa, meče na sě vytrhašta, počešta sě velmi bíti, 1080. až Tandariuš poče jíti před pohanem zasě k stanu pro mnohů neskrovnú ránu; tak před ním daleko jide, až již mezi panny vjide; panny počechu volati, řkúc: kterého nám opykati, našie-li cti či[li] rytieře toho u šlechetné mieře? Když panenský hlas uslyše, na svú milú rozpomanu sě, křiče naň, řka: hyběti, braň sě! musíš tolik jíti zasě, jako jsem já šel před tebú. Tuž mu odplati v tu dobu, 1095. že jej na to miesto přihna, tuž mu sě na milosť da. Kuriôn začne prositi o milosť slovy podobnými k těm, kterými v české básní před bojem Kuriôna prosil Tand., aby od bezpráví upustil: 1085. 1090. 9340. Kuriôn, der wigant, sluoc durch den schildes rant... 9343. Tandareis sluoc im hin wider... 9346. Kuriôn, der starke man, den werden ritter treip er dan gên der linden mil starken slegen... 9351. nů huop sich harte grôziu klage von den vrowen, die daz sâhen an... 9356. sol dirre werde man sin leben dem tôt durch minen willen geben... 9373. nû sach der degen unverzaget der vrowen klage, daz tet im wê... 9380. er muost den selben wec hin vor im wichen den er in het getriben über daz velt; er vant dâ strîtes vollen gelt... 9387. treip in mit ungevüegen slegen, verre von den vrowen dan. 1061. pro všech panen i paní česť... 1067. řka: ale učiň to pro mě. 9415. durch elliu wîp unt durch got... 9411. durch dîner werdikeite leben. Panic nejprve milosť dáti mu nechce, nýbrž oběsiti jej, jak on mu hrozil; ale pak se dá pohnouti: 1099. Panic vece: chceš to zdieti, cožkoli já budu chtieti, tehdy tě živa ostavi! On vece: jáť přísahaji, že což kážeš mi kolivěk, toť vše chci učiniti vděk. 1105. Panic jemu popřé lhóty a řka: zbav pannu roboty a sám buď robotník její, to čiň, cožť kolivěk ději. 9436. Tandareis, der degen wert, gedâht: „sit er genaden gert, ich wil genade an im begân, wil er mir werden undertân"... „ich wil in gerne an allen haz dienstes wesen undertan unt wil werden iwer man"... 9440. er sprach hinz im „wil dů genesen, sô la die küneginne wesen mit vride in ir lande... 9447. swaz dû der vrowen hast genomen, daz muozt dû ir wider geben. 9433.
Strana 41
41 Takto se srovnavše oba bojovníci usednou a odpočívají. Královna přiblíží se k nim a děkuje Tand. za osvobození a zavede všecky ke svým stanům pod lípu. Tam panic přimlouvá se za Kuriôna, aby mu již odpustila, což ona také učiní a oba stejně pohostí. Myšlénka tato zajisté přiměla českého vzdělavatele ke slovům, jež panicovi v prvním dobrodružství klade v ústa po přemožení „třpaslka“ a jimiž vítěz mu slibuje: 909. „řka: jáť budu u tvé radě, žeť životu nic nebude.“ Po hostině pod lipou Tand. vyzývá Kuriôna, aby skutkem osvědčil svou poddanosť, i velí mu, aby jel ke dvoru Artušovu a k Flor. a vyřídil jim služby jeho. Č. tohoto zakončení užil v obou dobrodružstvích: I. 924. Rozkáza mu Tandariuš a řka: ptaj sě, kdež král Artuš, přijeda tam, jdi ku panně a pověz jí to znamenie, řka: poslal mne panic k tobě... II 1109. A jeď k dvoru Artuševu, zvěda pannu Floribellu, poddaj sě jie u vězenie a pověz jie to znamenie, řka: poslal mě panic k tobě ... 9611. sô vart von hinnen, werder helt, gên Pritanjen in daz lant unt tuot dem künege daz bekant, daz ich iuch dar gesant hân: einer meide wol getân, der sult ir sagen den dienest min, ich welle ir ritter immer sin, diu ist Flordibel genant; hôch gelopter wigant, sagt Artûs unt dem wibe sin den willeclichen dienest min unt al der tavelrunder schar. 9615. Na obou místech také shodně s Pleierem vypravuje se, že rozkaz ihned jest vykonán; u Pleiera jen podivno, že na poslání Dôdineisovo, jenž pro Tand. byl vypraven na Malmontân. tuto docela zapomenuto: Artuš s Kuriônem mluví, jako by poselstva toho docela nebylo. České dobrodružství první končí scénou žertovnou, o které Pleier ovšem ničeho neví, poněvadž boje s „třpaslkem“ vůbec nemá. Panicové Artušovi třpaslkovi se vysmívají; on však brzy jim opře se, a vyzve je na souboj jakéhokoli druhu jim by se líbilo. Tu oni vzpomenou si, že „není dítě Tandariuš“, a kdyby třpaslek nebyl udatný muž, že by ho sem nebyl poslal. A tak třpa- slka nechali s pokojem. Přechod k vypravování dalšímu ještě nutno srovnati s oběma statěma českýma. I. 956. A zde Tandariuš přebyv pět dní ve všie rozkoši byv, bieše sě ta panna nadála, že by s ním vždy zůstala: an vzem ot nich odpuštěnie, i jel odtud bez meškánie, dále dálež u pohany! II. 1128. A zde Tandariuš ve cti by(v) osm dní se pannami, any nevědí, co samy pášíc (jeho) vším veselím. Králevna nazvala jej milým, nadějíc sě, by ji pojal. An pak již odpuštěnie bral, i jede zasě v křesťanstvie! Tak stručně přechod poříditi Pleier ovšem nedovede. U něho panic hoví si u Albiůny dvě neděle; každý den vyjížděli pro zábavu pod onu lípu, na večer vraceli se domů a na- lézali všecko k hostině připraveno, ač panic nepozoroval, že by kdo byl zůstával na hradě. I ptá se konečně Albiůny, odkud se ty věci berou, a tu ona mu praví (co Č. položil již dříve), 6
41 Takto se srovnavše oba bojovníci usednou a odpočívají. Královna přiblíží se k nim a děkuje Tand. za osvobození a zavede všecky ke svým stanům pod lípu. Tam panic přimlouvá se za Kuriôna, aby mu již odpustila, což ona také učiní a oba stejně pohostí. Myšlénka tato zajisté přiměla českého vzdělavatele ke slovům, jež panicovi v prvním dobrodružství klade v ústa po přemožení „třpaslka“ a jimiž vítěz mu slibuje: 909. „řka: jáť budu u tvé radě, žeť životu nic nebude.“ Po hostině pod lipou Tand. vyzývá Kuriôna, aby skutkem osvědčil svou poddanosť, i velí mu, aby jel ke dvoru Artušovu a k Flor. a vyřídil jim služby jeho. Č. tohoto zakončení užil v obou dobrodružstvích: I. 924. Rozkáza mu Tandariuš a řka: ptaj sě, kdež král Artuš, přijeda tam, jdi ku panně a pověz jí to znamenie, řka: poslal mne panic k tobě... II 1109. A jeď k dvoru Artuševu, zvěda pannu Floribellu, poddaj sě jie u vězenie a pověz jie to znamenie, řka: poslal mě panic k tobě ... 9611. sô vart von hinnen, werder helt, gên Pritanjen in daz lant unt tuot dem künege daz bekant, daz ich iuch dar gesant hân: einer meide wol getân, der sult ir sagen den dienest min, ich welle ir ritter immer sin, diu ist Flordibel genant; hôch gelopter wigant, sagt Artûs unt dem wibe sin den willeclichen dienest min unt al der tavelrunder schar. 9615. Na obou místech také shodně s Pleierem vypravuje se, že rozkaz ihned jest vykonán; u Pleiera jen podivno, že na poslání Dôdineisovo, jenž pro Tand. byl vypraven na Malmontân. tuto docela zapomenuto: Artuš s Kuriônem mluví, jako by poselstva toho docela nebylo. České dobrodružství první končí scénou žertovnou, o které Pleier ovšem ničeho neví, poněvadž boje s „třpaslkem“ vůbec nemá. Panicové Artušovi třpaslkovi se vysmívají; on však brzy jim opře se, a vyzve je na souboj jakéhokoli druhu jim by se líbilo. Tu oni vzpomenou si, že „není dítě Tandariuš“, a kdyby třpaslek nebyl udatný muž, že by ho sem nebyl poslal. A tak třpa- slka nechali s pokojem. Přechod k vypravování dalšímu ještě nutno srovnati s oběma statěma českýma. I. 956. A zde Tandariuš přebyv pět dní ve všie rozkoši byv, bieše sě ta panna nadála, že by s ním vždy zůstala: an vzem ot nich odpuštěnie, i jel odtud bez meškánie, dále dálež u pohany! II. 1128. A zde Tandariuš ve cti by(v) osm dní se pannami, any nevědí, co samy pášíc (jeho) vším veselím. Králevna nazvala jej milým, nadějíc sě, by ji pojal. An pak již odpuštěnie bral, i jede zasě v křesťanstvie! Tak stručně přechod poříditi Pleier ovšem nedovede. U něho panic hoví si u Albiůny dvě neděle; každý den vyjížděli pro zábavu pod onu lípu, na večer vraceli se domů a na- lézali všecko k hostině připraveno, ač panic nepozoroval, že by kdo byl zůstával na hradě. I ptá se konečně Albiůny, odkud se ty věci berou, a tu ona mu praví (co Č. položil již dříve), 6
Strana 42
42 že jest královnou trpaslíků, kteří ji takto obsluhují, a nejen jídlo, ale i šat a poklady všeliké dle potřeby jí donášejí z hor, kde bydlí také ještě jiní poddaní její, divocí mužové a divé ženy — země její jmenuje se La Salvasch Montán. Při té příležitosti Albiůn znova děkuje panicovi, že ji vysvobodil a na důkaz vděčnosti dá mu upraviti skvostný oděv a zbroj, hojně ozdobenou „arabským“ zlatem a drahými kameny. — Za znak vyšit a vytvořen zase na roz- ličných kusech obraz korunované panny. Tand. prosí také o koně a obdrží jej, když chce po čtrnácti dnech zase odejeti. Nazejtří ustanoven veliký sjezd všech poddaných pod známou lípu, aby spatřili reka, jenž velitelku osvobodil od násilí Kuriônova. Sejde se jich množství nesčíslné. Panic dá se uprositi a zůstane ještě tři dni. Všecko se diví jeho kráse a udatnosti: 9951. sie wunschten, daz diu künegin disen ritter solde nemen. Pak ho Albiůn vede do hor podívat se na trpaslíky, a ještě výše na divoké muže, kteří zase panicovi děkují za osvobození. Když se vrátili z vyjíždky, Tand. vyprosí si pro- puštění a královna, ač nerada, dá přinésti mu zbroj, do níž jej sama obleče, a panic rozloučí se za pláče a za žehnání všech. Pleier tuto vyplýtval skoro pět set veršů na to, co Č. vzdělavatel — ovšem více nežli hubeně — pověděl verši 7—8! Ještě jednu kratší episodu Pleier vkládá, o které Č. nic neví. Tand. jeda dál, dostane se do země Kurnewâlské. Nocuje tam na hradě hraběte Lischaita čili, jak stojí v rukopisu Mnichovském, Ryschaita, což E. H. Meyer vykládá za lichotivou zmínku Richarda Cornwall- ského, nějaký čas císaře německého! — Ráno panic jede dále a odtud česká báseň zase s Pleierovým vypravováním rozvíjí se zcela souběžně. Jednoho rána přijede k horám před velikou řeku, přes niž vede most, na němž stihlo ho neštěstí: na samém konci mostu prolomí se pod koněm prkno a kůň zláme nohu: 1136. I přijede k jedné řece: jeda přes (ni) na konci mosta, tu mu sě zlá příhoda sta, že jemu sě oř provali, 1140. sobě jednu nohu zlomi; nemože na něm dále jeti, ssede, nevěda, co (sobě) zdieti, až uslyše hlas panenský křičéc a velmi veliký, a čiem déle, tiem blížeje k němu jeden blíž klusaje, pannu za vlasy držéše a bičem velmi mrskáše. 1145. 10216. sus reit er inz birge dan, dà durch ein starkez wazzer ran, dar über ein brücke was geworht. Tandareis der unervorht vür sich an die brücke reit, dâ von kom er in arbeit... under im ein dil zerbrach unt brast dem rosse abe ein bein... der ritter von dem rosse spranc, von disem unheil wart kranc sin vröude unt ouch sin hôher muot. „owê“, sprach der ritter guot, „war sol ich nu kêren hin?“... nu sach er wâ dort her reit ein ritter, der vuorte ein maget, diu sêre weinet unde klaget, daz si im muoste volgen dan. under wîlen sluoc si der man, daz si weinet unde schrê. 10220. 10226. 10271.
42 že jest královnou trpaslíků, kteří ji takto obsluhují, a nejen jídlo, ale i šat a poklady všeliké dle potřeby jí donášejí z hor, kde bydlí také ještě jiní poddaní její, divocí mužové a divé ženy — země její jmenuje se La Salvasch Montán. Při té příležitosti Albiůn znova děkuje panicovi, že ji vysvobodil a na důkaz vděčnosti dá mu upraviti skvostný oděv a zbroj, hojně ozdobenou „arabským“ zlatem a drahými kameny. — Za znak vyšit a vytvořen zase na roz- ličných kusech obraz korunované panny. Tand. prosí také o koně a obdrží jej, když chce po čtrnácti dnech zase odejeti. Nazejtří ustanoven veliký sjezd všech poddaných pod známou lípu, aby spatřili reka, jenž velitelku osvobodil od násilí Kuriônova. Sejde se jich množství nesčíslné. Panic dá se uprositi a zůstane ještě tři dni. Všecko se diví jeho kráse a udatnosti: 9951. sie wunschten, daz diu künegin disen ritter solde nemen. Pak ho Albiůn vede do hor podívat se na trpaslíky, a ještě výše na divoké muže, kteří zase panicovi děkují za osvobození. Když se vrátili z vyjíždky, Tand. vyprosí si pro- puštění a královna, ač nerada, dá přinésti mu zbroj, do níž jej sama obleče, a panic rozloučí se za pláče a za žehnání všech. Pleier tuto vyplýtval skoro pět set veršů na to, co Č. vzdělavatel — ovšem více nežli hubeně — pověděl verši 7—8! Ještě jednu kratší episodu Pleier vkládá, o které Č. nic neví. Tand. jeda dál, dostane se do země Kurnewâlské. Nocuje tam na hradě hraběte Lischaita čili, jak stojí v rukopisu Mnichovském, Ryschaita, což E. H. Meyer vykládá za lichotivou zmínku Richarda Cornwall- ského, nějaký čas císaře německého! — Ráno panic jede dále a odtud česká báseň zase s Pleierovým vypravováním rozvíjí se zcela souběžně. Jednoho rána přijede k horám před velikou řeku, přes niž vede most, na němž stihlo ho neštěstí: na samém konci mostu prolomí se pod koněm prkno a kůň zláme nohu: 1136. I přijede k jedné řece: jeda přes (ni) na konci mosta, tu mu sě zlá příhoda sta, že jemu sě oř provali, 1140. sobě jednu nohu zlomi; nemože na něm dále jeti, ssede, nevěda, co (sobě) zdieti, až uslyše hlas panenský křičéc a velmi veliký, a čiem déle, tiem blížeje k němu jeden blíž klusaje, pannu za vlasy držéše a bičem velmi mrskáše. 1145. 10216. sus reit er inz birge dan, dà durch ein starkez wazzer ran, dar über ein brücke was geworht. Tandareis der unervorht vür sich an die brücke reit, dâ von kom er in arbeit... under im ein dil zerbrach unt brast dem rosse abe ein bein... der ritter von dem rosse spranc, von disem unheil wart kranc sin vröude unt ouch sin hôher muot. „owê“, sprach der ritter guot, „war sol ich nu kêren hin?“... nu sach er wâ dort her reit ein ritter, der vuorte ein maget, diu sêre weinet unde klaget, daz si im muoste volgen dan. under wîlen sluoc si der man, daz si weinet unde schrê. 10220. 10226. 10271.
Strana 43
43 Pleier však v toto vypravování vložil v. 10237—10267. rozvláčnou a zbytečnou reflexi o neštěstí (unheil, ungelücke), které nechtělo panice úplně ponechati v moci štěstí (saelde). Č. úvahu tuto jako všecky jiné pominul. 1149. Tak sě přivede až k němu; vece Tandariuš jemu: učiň pro vše panny, panie, odpusť vinu této panně. Čím viece jeho prosieše, tiem ji on viece tepieše, 1155. řka: jest-lit žel, pomsti toho. On vece: jmám nerovno, ty jsi na koni a já pěš! Tento skoči s koně spieš, i vece: toť po tvé vóli! On vece, že ty nikoli, ač bóh dá, nebudeš mieti této panny viec v svém jetí. 10289. Tandareis, der kurteise, sach zuo im komen disen man... 10297. Tandareis mit zühten sprach... 10303. ritter guot, nû volget mir, swaz iu diu maget habe getân, daz sult ir durch al vrowen lân... 10308. der ritter zorneclichen sprach... 10328. ich hân si geslagen ê, des wirt ir zehen stunt mê durch iuren willen hie ze stete. 10340. iu ist ir kumber nie sô leit, ir komt sîn selbe in arbeit! 10347. haet ich ein ros alsam ir... 10349. ir müezt an disen ziten die juncvrowen slege erlân... 10361. von dem rosse ûf den plân erbeizte er nider al ze hant... 10364. des vröut sich min her Tandareis... 10371. ich waene uns niemen scheide, ist, daz ichs iuch erbiten kan, ir müezt die maget slege erlân. U Pleiera se ještě mluví sem a tam, pak veršem 10390. začne boj, jehož konec jest, že cizí rytíř (jenž jmenuje se Kalubin) vzdá se na milosť (v. 10456). Č. boj odbyl pouze dvěma verši: 1163. takž toho ihned useda, an sě jemu na milosť da. 10443. Tandareis in nider swanc... 10453. „ir sult genâde an mir begân! V německé básni Tand. dává mu milosť pod tou výminkou, aby zajel k Flor. na dvoře Artušově a vyřídil služby jeho, napřed však aby mu vydal tuto pannu i koně. Kalubîn ochotně slibuje. Po té oba rekové usednou a odpočívají si a dívka klečíc děkuje za své osvobození. Tand. ji zdvořile zdvihne. Kalubín pak nevyzván omlouvá svou krutosť k panně tím, že ona mu za lásku, kterou k ní pojal a pro kterou své jmění promrhal, odměnila se klamem a vý- směchem. Za to že bojem porazil jejího otce a ji že včera zajal, když na louce trhala kvítí; úmyslu zlého že neměl, že ji chtěl přivésti nejprve ke své sestře a čekati, zda-li by k němu jinak se rozmyslila. Když pak poražen jest, že prosí, aby ji Tand. dovedl nazpět k jejímu otci. Pak sám dav panicovi koně svého, pěšky zajde do blízkého svého domova a odtud hned vypraví se ke dvoru krále Artuše a vyřídí, co mu nařízeno. — Č. od tohoto vypravování dějů po boji odchýlil se potud, že Tand. sám vyzývá Kalubína (jehož učinil králevicem, kdežto u Pleiera jest jen hrabětem), aby vysvětlil, proč pannu trýznil, a pak mu nařizuje, aby „ji donesl, kde ji vzal“. — Teprve když „panna sě mu hrdla chváti, řkúc: neroď mě jemu dáti v ruce, raději zabí mne“, panic dá jemu rozkaz, aby zajel k Flor. I tu jsou verše v obou básních i slovně shodné: 6"
43 Pleier však v toto vypravování vložil v. 10237—10267. rozvláčnou a zbytečnou reflexi o neštěstí (unheil, ungelücke), které nechtělo panice úplně ponechati v moci štěstí (saelde). Č. úvahu tuto jako všecky jiné pominul. 1149. Tak sě přivede až k němu; vece Tandariuš jemu: učiň pro vše panny, panie, odpusť vinu této panně. Čím viece jeho prosieše, tiem ji on viece tepieše, 1155. řka: jest-lit žel, pomsti toho. On vece: jmám nerovno, ty jsi na koni a já pěš! Tento skoči s koně spieš, i vece: toť po tvé vóli! On vece, že ty nikoli, ač bóh dá, nebudeš mieti této panny viec v svém jetí. 10289. Tandareis, der kurteise, sach zuo im komen disen man... 10297. Tandareis mit zühten sprach... 10303. ritter guot, nû volget mir, swaz iu diu maget habe getân, daz sult ir durch al vrowen lân... 10308. der ritter zorneclichen sprach... 10328. ich hân si geslagen ê, des wirt ir zehen stunt mê durch iuren willen hie ze stete. 10340. iu ist ir kumber nie sô leit, ir komt sîn selbe in arbeit! 10347. haet ich ein ros alsam ir... 10349. ir müezt an disen ziten die juncvrowen slege erlân... 10361. von dem rosse ûf den plân erbeizte er nider al ze hant... 10364. des vröut sich min her Tandareis... 10371. ich waene uns niemen scheide, ist, daz ichs iuch erbiten kan, ir müezt die maget slege erlân. U Pleiera se ještě mluví sem a tam, pak veršem 10390. začne boj, jehož konec jest, že cizí rytíř (jenž jmenuje se Kalubin) vzdá se na milosť (v. 10456). Č. boj odbyl pouze dvěma verši: 1163. takž toho ihned useda, an sě jemu na milosť da. 10443. Tandareis in nider swanc... 10453. „ir sult genâde an mir begân! V německé básni Tand. dává mu milosť pod tou výminkou, aby zajel k Flor. na dvoře Artušově a vyřídil služby jeho, napřed však aby mu vydal tuto pannu i koně. Kalubîn ochotně slibuje. Po té oba rekové usednou a odpočívají si a dívka klečíc děkuje za své osvobození. Tand. ji zdvořile zdvihne. Kalubín pak nevyzván omlouvá svou krutosť k panně tím, že ona mu za lásku, kterou k ní pojal a pro kterou své jmění promrhal, odměnila se klamem a vý- směchem. Za to že bojem porazil jejího otce a ji že včera zajal, když na louce trhala kvítí; úmyslu zlého že neměl, že ji chtěl přivésti nejprve ke své sestře a čekati, zda-li by k němu jinak se rozmyslila. Když pak poražen jest, že prosí, aby ji Tand. dovedl nazpět k jejímu otci. Pak sám dav panicovi koně svého, pěšky zajde do blízkého svého domova a odtud hned vypraví se ke dvoru krále Artuše a vyřídí, co mu nařízeno. — Č. od tohoto vypravování dějů po boji odchýlil se potud, že Tand. sám vyzývá Kalubína (jehož učinil králevicem, kdežto u Pleiera jest jen hrabětem), aby vysvětlil, proč pannu trýznil, a pak mu nařizuje, aby „ji donesl, kde ji vzal“. — Teprve když „panna sě mu hrdla chváti, řkúc: neroď mě jemu dáti v ruce, raději zabí mne“, panic dá jemu rozkaz, aby zajel k Flor. I tu jsou verše v obou básních i slovně shodné: 6"
Strana 44
44 1168. On vece: též panna povie, žeť jsem jie od dávna slúžil, i svój život pro ni vážil, ana ze mne měla svoj klam; (otec její přál mi jie sám, jest královna z urozenie, já královic této země), unesl jsem ji sobě k ženě, a ježto jsem ji bil nynie, to jsem činil pro její klam. 1175. 1179. chci tomu, aby mi oř dal, pannu donesl, kdežs ji vzal. 10574. si sitzet hie unt hoert ez an!... 10546. nu gerieten mir min sinne, daz ich nách ir minne diente tac unde naht... 10555. ich enweiz ob si in spotte nam min dienest alsô manegen tac... 10561. lip unt guot ich zerte in ir dienste volleclich ... 10621. unt wolt si des erzogen han, daz si in spot min dienest nam ... 10629. swaz von ir schulden mir geschach... 10631. ich was doch in dem muote... 10637. unz ob diu maget wol gevar sich gên mir baz het bedâht... 10478. dar zuo wil ich von dir hân dise maget unt dîn kastelân... 10643. nû wil ich iuch durch zuht des biten, daz ir die maget wert erkant wider bringet in ir vater lant. Když se rozešel s Kalubinem, panic jede vykonat první svůj úkol, odevzdat totiž pannu jejímu otci. Pleier dodatečně přidává, že jmenovala se Claudin a otec její byl hrabě „Moralde von dem schoenen walde". — K tomu lesu tedy jedou a Č. o něm se také zmiňuje, ač určitějšího vysvětlení nepodává a jmén vůbec žádných dle zvyku neuvádí. — Než daleko panic klidně nedojel; potká ho dobrodružství nové, velmi neblahé: 1195. Tandariuš pannu nesa k otci, když vyjide z lesa, uzře jedúce jedno knieže, jenž byl ve všie nectné mieře, ten jmějéše lida branného 1200. šestdesát a přípravného; spatřiv toho ji nesúce, pannu, ke svým sluhám vece: já vezmu onuno ženu! Všickni tak vecechu jemu: 1205. snad jej dřiev musíš zabiti, nežť on dá k tomu přijíti. 10717. mit der meide wolde er dan riten, der degen wert erkant, er wolde si in ir vater lant mit êren gerne haben brâht... 10728. gên dem walde wiset in diu meit... 10734. dô sach er an den zîten gewâpent liute gên im rîten der wâren vierzic oder mêr, ir herre was ein vürste hêr, der herzoge Kandaljôn... 10742. wan daz er untugende pflac... 10772. als in der herzoge ersach, zuo den sînen er dô sprach: dort kumt ein man unt sin wip, 10775. dem manne wil ich nemen den lip, bi dem wibe sule wir alle ligen! sine ritter alle swigen wan einer der sprach... Pleier v týchže verších také vykládá — což Č. pominul — v čem ona „nectná míra“ rytířova záležela, že totiž k ženám neměl pražádné rytířské úcty a že byl rváč; koho pře- mohl, hodil na svém hradě do věže „Malmort“ zvané. Z družiny jeho jediný, který mu při potkání s Tand. odvážil se odporovati, varuje ho příkladem Erekovým, který krutě trestal
44 1168. On vece: též panna povie, žeť jsem jie od dávna slúžil, i svój život pro ni vážil, ana ze mne měla svoj klam; (otec její přál mi jie sám, jest královna z urozenie, já královic této země), unesl jsem ji sobě k ženě, a ježto jsem ji bil nynie, to jsem činil pro její klam. 1175. 1179. chci tomu, aby mi oř dal, pannu donesl, kdežs ji vzal. 10574. si sitzet hie unt hoert ez an!... 10546. nu gerieten mir min sinne, daz ich nách ir minne diente tac unde naht... 10555. ich enweiz ob si in spotte nam min dienest alsô manegen tac... 10561. lip unt guot ich zerte in ir dienste volleclich ... 10621. unt wolt si des erzogen han, daz si in spot min dienest nam ... 10629. swaz von ir schulden mir geschach... 10631. ich was doch in dem muote... 10637. unz ob diu maget wol gevar sich gên mir baz het bedâht... 10478. dar zuo wil ich von dir hân dise maget unt dîn kastelân... 10643. nû wil ich iuch durch zuht des biten, daz ir die maget wert erkant wider bringet in ir vater lant. Když se rozešel s Kalubinem, panic jede vykonat první svůj úkol, odevzdat totiž pannu jejímu otci. Pleier dodatečně přidává, že jmenovala se Claudin a otec její byl hrabě „Moralde von dem schoenen walde". — K tomu lesu tedy jedou a Č. o něm se také zmiňuje, ač určitějšího vysvětlení nepodává a jmén vůbec žádných dle zvyku neuvádí. — Než daleko panic klidně nedojel; potká ho dobrodružství nové, velmi neblahé: 1195. Tandariuš pannu nesa k otci, když vyjide z lesa, uzře jedúce jedno knieže, jenž byl ve všie nectné mieře, ten jmějéše lida branného 1200. šestdesát a přípravného; spatřiv toho ji nesúce, pannu, ke svým sluhám vece: já vezmu onuno ženu! Všickni tak vecechu jemu: 1205. snad jej dřiev musíš zabiti, nežť on dá k tomu přijíti. 10717. mit der meide wolde er dan riten, der degen wert erkant, er wolde si in ir vater lant mit êren gerne haben brâht... 10728. gên dem walde wiset in diu meit... 10734. dô sach er an den zîten gewâpent liute gên im rîten der wâren vierzic oder mêr, ir herre was ein vürste hêr, der herzoge Kandaljôn... 10742. wan daz er untugende pflac... 10772. als in der herzoge ersach, zuo den sînen er dô sprach: dort kumt ein man unt sin wip, 10775. dem manne wil ich nemen den lip, bi dem wibe sule wir alle ligen! sine ritter alle swigen wan einer der sprach... Pleier v týchže verších také vykládá — což Č. pominul — v čem ona „nectná míra“ rytířova záležela, že totiž k ženám neměl pražádné rytířské úcty a že byl rváč; koho pře- mohl, hodil na svém hradě do věže „Malmort“ zvané. Z družiny jeho jediný, který mu při potkání s Tand. odvážil se odporovati, varuje ho příkladem Erekovým, který krutě trestal
Strana 45
45 každého, kdo opovážil se dotknouti cti jeho ženy. I toto varování Č. vynechal, ale odpověď Kandaljônovu vytvářil ještě drsnější, nežli jest u Pleiera: 1207. On vece: ktož mi nepomóž', brzotě zabit býti móž'! Nechciť bez nie nikakž býti! 10801. er sprach mit zorne „ir sit verzeit, ich waen ir niht den bern bestât... 10806. er muoz mir daz wip lan! A tak nedbaje ničeho, jede proti Tand. a nezdvořilý s ním zavede rozhovor, ve kterém Č. od Pleiera poněkud se odchýlil a to nikoli prospěšně, uváděje, že Tand. surovce prosí, aby dbal cností rytířských „pro všech česť panen i paní, a vždy ve přisluhování!“ — kdežto v německé básni panic na povinnosti rytířské se odvolávaje, klidně, ale pevně žádosť jeho odmítá. Také v tom jest odchylka, že Č. výslovně konstatuje, že Claudina není Tanda- riovou ženou, nýbrž panna, a že nežli začne boj, panic pamatuje na to, že pannu musí ssaditi s koně, což Pleier neučinil. Slovně shodné verše z hovoru obou rytířů jsou jen tyto dva: 1221. budeš-li mi jie brániti, musíť tvój život platiti. 10842. unt sprechet ir dâ wider iht, sô lâze ich iu daz leben niht. Boj nezbytný začíná u Pleiera tjostem, ve kterém panic vítězí; než družina Kandal- jônova pánu přispěje na pomoc a Tand., jakkoli se statně brání, musí ujížděti, až mu konečně zabijí koně. Na opěšalého vrhnou se ostatní také s koní sestoupivše; panic uchýlí se ke skále (zase!), kdež znova brání se udatně, až konečně raněn byv, přemoci podléhá. Kandaljôn zatím zmocnil se panny a vyzývá rytíře, chce-li jí ubrániti od zneuctění, aby vzdal se na milosť i nemilosť. Panic nejprve vymiňuje si život, ale když Kandaljôn stojí na tom, aby vzdal se bez podmínek, konečně povolí a odevzdá meč protivníku. Kandaljôn jak slíbil, Claudînu pro- pustil hned, ale Tand. chce zabiti. Družina mu zabrání, ukazujíc k tomu, že by se zneuctil vraždou bezbranného. Za to zavezou ho na hrad Montániklůse a hodí do lidomorny, věže Malmorta, kdež má zhynouti hladem. — Č. všechen boj vylíčil souběžně, jen tjost a pak ochrannou skálu vynechal a všecko velmi ukrátil; pouze lidomorně, o které Pleier praví, že v ní bylo tma, později také že smrad, přidal „škaredstva bez meze, hadóv, ještěróv i žab“, a pak, že ani nebyla přikryta. Kandaljôn zatím se léčí ze svých ran. 1225. Ssadiv pannu s oře svého, poče svádu na kniežete zlého, poče jej bez brani séci, tak že by nebylo pomoci, byl by jej až na smrť ranil; ale lid silně ho bránil: až Tandariáše rani, an před nimi jide v strany, jeliž pod ním oř zabichu, však zisku na něm nejměchu, an sě odtad vyšíváše, hrozné jim rány dáváše. Tak tu pannu chtěchu vzéti, s ní od něho pryč ujeti. 1230. 1235. 10874. Tandareis, der wigant, der valte nider ûf daz lant den unverzagten Kandaljôn, daz er lac unschôn... 10883. dô hulfen im die sînen wider, daz er niht den lip verlôs... 10956. dô der helt was worden wunt... 10899. mit were reit der werde man vor in über die heide... 10921. nû wart im erslagen tôt sîn vil guot kastelân... 10954. der in durch den arm schôz vil lützel er des genôz... ... mit starken slegen werte sich der wigant... 10957. nu kom ouch an derselben stunt 10941.
45 každého, kdo opovážil se dotknouti cti jeho ženy. I toto varování Č. vynechal, ale odpověď Kandaljônovu vytvářil ještě drsnější, nežli jest u Pleiera: 1207. On vece: ktož mi nepomóž', brzotě zabit býti móž'! Nechciť bez nie nikakž býti! 10801. er sprach mit zorne „ir sit verzeit, ich waen ir niht den bern bestât... 10806. er muoz mir daz wip lan! A tak nedbaje ničeho, jede proti Tand. a nezdvořilý s ním zavede rozhovor, ve kterém Č. od Pleiera poněkud se odchýlil a to nikoli prospěšně, uváděje, že Tand. surovce prosí, aby dbal cností rytířských „pro všech česť panen i paní, a vždy ve přisluhování!“ — kdežto v německé básni panic na povinnosti rytířské se odvolávaje, klidně, ale pevně žádosť jeho odmítá. Také v tom jest odchylka, že Č. výslovně konstatuje, že Claudina není Tanda- riovou ženou, nýbrž panna, a že nežli začne boj, panic pamatuje na to, že pannu musí ssaditi s koně, což Pleier neučinil. Slovně shodné verše z hovoru obou rytířů jsou jen tyto dva: 1221. budeš-li mi jie brániti, musíť tvój život platiti. 10842. unt sprechet ir dâ wider iht, sô lâze ich iu daz leben niht. Boj nezbytný začíná u Pleiera tjostem, ve kterém panic vítězí; než družina Kandal- jônova pánu přispěje na pomoc a Tand., jakkoli se statně brání, musí ujížděti, až mu konečně zabijí koně. Na opěšalého vrhnou se ostatní také s koní sestoupivše; panic uchýlí se ke skále (zase!), kdež znova brání se udatně, až konečně raněn byv, přemoci podléhá. Kandaljôn zatím zmocnil se panny a vyzývá rytíře, chce-li jí ubrániti od zneuctění, aby vzdal se na milosť i nemilosť. Panic nejprve vymiňuje si život, ale když Kandaljôn stojí na tom, aby vzdal se bez podmínek, konečně povolí a odevzdá meč protivníku. Kandaljôn jak slíbil, Claudînu pro- pustil hned, ale Tand. chce zabiti. Družina mu zabrání, ukazujíc k tomu, že by se zneuctil vraždou bezbranného. Za to zavezou ho na hrad Montániklůse a hodí do lidomorny, věže Malmorta, kdež má zhynouti hladem. — Č. všechen boj vylíčil souběžně, jen tjost a pak ochrannou skálu vynechal a všecko velmi ukrátil; pouze lidomorně, o které Pleier praví, že v ní bylo tma, později také že smrad, přidal „škaredstva bez meze, hadóv, ještěróv i žab“, a pak, že ani nebyla přikryta. Kandaljôn zatím se léčí ze svých ran. 1225. Ssadiv pannu s oře svého, poče svádu na kniežete zlého, poče jej bez brani séci, tak že by nebylo pomoci, byl by jej až na smrť ranil; ale lid silně ho bránil: až Tandariáše rani, an před nimi jide v strany, jeliž pod ním oř zabichu, však zisku na něm nejměchu, an sě odtad vyšíváše, hrozné jim rány dáváše. Tak tu pannu chtěchu vzéti, s ní od něho pryč ujeti. 1230. 1235. 10874. Tandareis, der wigant, der valte nider ûf daz lant den unverzagten Kandaljôn, daz er lac unschôn... 10883. dô hulfen im die sînen wider, daz er niht den lip verlôs... 10956. dô der helt was worden wunt... 10899. mit were reit der werde man vor in über die heide... 10921. nû wart im erslagen tôt sîn vil guot kastelân... 10954. der in durch den arm schôz vil lützel er des genôz... ... mit starken slegen werte sich der wigant... 10957. nu kom ouch an derselben stunt 10941.
Strana 46
46 nemóžieše brániti jie, 1240. nebo bieše daleko od nie; poče velmi naň volati, zdaby jie ráčil nechati? An jemu tak vece sám, řka: jinak jie nenechám, leč ač mi sě dáš sám jieti. Vece: jest-li mi umřieti, chci to všecko učiniti, jedno kaž ji provoditi k otci vedle jejie ctnosti! To sč sta k jeho libosti, to jemu ctně naplnichu, ale zle jemu zaplatichu: vzemše jej nesechu do věže, v níž škaredstva nebieše meze, od hadóv, ještěróv i žab; káza jej hladem mučiti tak; ta věže nebieše přikryta. 1245. 1250. 1255. Kandaliôn her nach gegán, der het die maget wol getân gevangen üf der heide. dô Tandareis der ûz erkorn die juncvrowen gevangen sach, in aller sîner nôt er sprach: „waz hât iu diu maget getân? die sult ir âne kumber lân unt rechet iwer leit an mir." Kandaljôn sprach „unt welt ir die maget vor laster machen vri, ob iu ir êre liep si, sô ergebet iuch an genâde mir"... sol aber ich hie sterben unt diu maget verderben an êrn, sô hân ich missevarn... ... unt welt ir rîten lân von hinnen die maget ane leit, sô gibe ich iu min sicherheit ûf genâde... daz lobete Kandaliôn, daz er die maget schôn mit êren lieze rîten... 11161. dô man nu brâht den werden degen, dô entwâpent man in sâ ze hant... 11165. unt vuorte in ûf den turn dan... 11170. in dem turne dâ er lac, dà schein vil selten in der tac, ez was vinster unde kalt... 11195. er wolde daz der degen klar vor hunger müeste ligen tôt... 10965. 10970. 11032. 11043. 11048. Pleier po té píše ze široka, že byla na hradě dívka, tou měrou dokonalá, jakou Kan- daljôn byl nectný, jeho sestra, jejíž jméno proti svému obyčeji prozrazuje teprve daleko po- zději. Ta jak uslyšela, že bratr jest raněn, hned odebéře se k němu, lituje jeho poranění, a dovídá se, že původce ran těch zavřen ve věži Malmortě. Politovavši jej, odebírá se zpět do svých pokojů, kam za ní jdou dva rytíři z průvodu bratrova. Tito jí zajatce vychválili tak, že vzbudí její soustrasť a předsevzetí, že ubožáka vysvobodí. Básník líčí velmi podrobně, jak ke skutku tomu konala přípravy, všecky své panny zapřisáhla k tajení svého úmyslu, a jak konečně Tand. z věže vytáhla, rány jeho obvázala a jej vůbec vším pohodlím opatřila, jen tolik si vymínivši, aby bez vůle její z hradu neodcházel (v. 11205—11661.). — Český vzdělavatel stať tuto o sobě dosti zajímavou až příliš zkrátil; nic nepraví o tom proč, ani jak panna rytíře z věže vysvobodila, ale přece ze svého přidal, že panna naučila se léčiti rány od lékaře, který bratra ošetřoval. Jedno motivování tedy, a to podrobnější opomíjí, druhé, ač méně nutné, přidává. V nečetných (17) verších svých, jimiž věc tuto odbyl, zase hojnosť jest podobností s verši Pleierovými: 1258. Zvědě to kniežecé sestra, . . der vürste riche, 11219. des swester was diu minnecliche...
46 nemóžieše brániti jie, 1240. nebo bieše daleko od nie; poče velmi naň volati, zdaby jie ráčil nechati? An jemu tak vece sám, řka: jinak jie nenechám, leč ač mi sě dáš sám jieti. Vece: jest-li mi umřieti, chci to všecko učiniti, jedno kaž ji provoditi k otci vedle jejie ctnosti! To sč sta k jeho libosti, to jemu ctně naplnichu, ale zle jemu zaplatichu: vzemše jej nesechu do věže, v níž škaredstva nebieše meze, od hadóv, ještěróv i žab; káza jej hladem mučiti tak; ta věže nebieše přikryta. 1245. 1250. 1255. Kandaliôn her nach gegán, der het die maget wol getân gevangen üf der heide. dô Tandareis der ûz erkorn die juncvrowen gevangen sach, in aller sîner nôt er sprach: „waz hât iu diu maget getân? die sult ir âne kumber lân unt rechet iwer leit an mir." Kandaljôn sprach „unt welt ir die maget vor laster machen vri, ob iu ir êre liep si, sô ergebet iuch an genâde mir"... sol aber ich hie sterben unt diu maget verderben an êrn, sô hân ich missevarn... ... unt welt ir rîten lân von hinnen die maget ane leit, sô gibe ich iu min sicherheit ûf genâde... daz lobete Kandaliôn, daz er die maget schôn mit êren lieze rîten... 11161. dô man nu brâht den werden degen, dô entwâpent man in sâ ze hant... 11165. unt vuorte in ûf den turn dan... 11170. in dem turne dâ er lac, dà schein vil selten in der tac, ez was vinster unde kalt... 11195. er wolde daz der degen klar vor hunger müeste ligen tôt... 10965. 10970. 11032. 11043. 11048. Pleier po té píše ze široka, že byla na hradě dívka, tou měrou dokonalá, jakou Kan- daljôn byl nectný, jeho sestra, jejíž jméno proti svému obyčeji prozrazuje teprve daleko po- zději. Ta jak uslyšela, že bratr jest raněn, hned odebéře se k němu, lituje jeho poranění, a dovídá se, že původce ran těch zavřen ve věži Malmortě. Politovavši jej, odebírá se zpět do svých pokojů, kam za ní jdou dva rytíři z průvodu bratrova. Tito jí zajatce vychválili tak, že vzbudí její soustrasť a předsevzetí, že ubožáka vysvobodí. Básník líčí velmi podrobně, jak ke skutku tomu konala přípravy, všecky své panny zapřisáhla k tajení svého úmyslu, a jak konečně Tand. z věže vytáhla, rány jeho obvázala a jej vůbec vším pohodlím opatřila, jen tolik si vymínivši, aby bez vůle její z hradu neodcházel (v. 11205—11661.). — Český vzdělavatel stať tuto o sobě dosti zajímavou až příliš zkrátil; nic nepraví o tom proč, ani jak panna rytíře z věže vysvobodila, ale přece ze svého přidal, že panna naučila se léčiti rány od lékaře, který bratra ošetřoval. Jedno motivování tedy, a to podrobnější opomíjí, druhé, ač méně nutné, přidává. V nečetných (17) verších svých, jimiž věc tuto odbyl, zase hojnosť jest podobností s verši Pleierovými: 1258. Zvědě to kniežecé sestra, . . der vürste riche, 11219. des swester was diu minnecliche...
Strana 47
47 že taký rytieř u věži, 1260. ihned k svému bratru běží, ano lékař jej vázáše, to vše dobře znamenáše, potom v noci k věži běže, toho rytieře vytěže, poje jej v svój pokoj tajně a zjevi své jedné panně; tu jej poče velmi ctíti a sama jej poče léčiti, jakž od lékaře viděla, bratra léčéc, též činila, až jej tak zléčila právě, že měl jako dřieve zdravie, ale bratr její to mněl, by již tento dávno umřel. 1265. 1270. 11228. (si) gienc mit zühten al ze hant, dâ si ir bruoder ligen vant an einem bette, der was wunt vür den saz si an der stunt... 11426. als uns kumt diu vinster nalt... 11514. die vrowen den degen maere zugen ûz dem kerkaere... 11552. diu maget mit zühten wise brâht den ritter lise in eine kemenâten... nů nam diu juncvrowe klâr ein ir heimelîche maget, verholne si ir daz saget... 11559. im wart mit guoten witzen an den selben stunden sîn wunder arm verbunden... 11643. im dienten juncvrowen klar, die stuonden vor im zühteclich, im sneit diu maget saelden rich mit ir selber hant die spise unt pflac sin wol ze prise. 11347. Nechávaje panice v tajném léčení na hradě, Pleier v nejbližší episodě, které Č. zcela vynechal, oznamuje, co se stalo s Claudinou, za niž Tand. od Kandaljôna byl raněn a do věže uvržen. Jela zkormoucena i samotna k lesu směrem k domovu a brzy potkala otce svého Moralda, který pohřešiv jí doma, vyjel stíhat únosce. Dcera vypravuje mu, co se sběhlo, a jakkoli otec, a když se vrátili domů, i matka ji těší, ona přece zaříká se, že nebude míti radosti, pokud se nedoví, že panic jest zbaven svízelův (v. 11662—11745.). Vypravování pak v obou básních vrací se ke dvoru Artušovu. Pleier teprve tuto praví, že dobrovolný posel na Malmontán, Dôdineis, vrátil se k Artušovi s vyřízenou, že Tand. odejel na nová dobrodružství a že nikdo o něm neví. Spojuje s tím teprve zde poselstva Kuriônovo a Kalubínovo, kdežto dříve o nich zprávu podávaje, k výpravě Dôdineisově ani slovem se ne- táhl. Č. na předchozí vyslání schválního posla na Malmontán ani slovem neukazuje, nýbrž věc líčí tak, jako by z čista jasna konala se při dvoře Artušově nová porada, kterak by panice bylo lze přivolati. Při tom Artušovi klade v ústa slova o návratu Tand., která u Pleiera král pronesl již po vyslechnutí Kuriôna ve verších 9664.: 1275. Zde král Artuš v radě seděl, Tandariáše by rád zvěděl, řka: bychom jej v zemi měli, česť bychom obdrželi. (Artůs) über al diu massenie sprach, Tandareis, der wigant, kumt er wider in daz lant, des hât immer mêre, der hof vrume unt êre. Artuš ovšem i na druhém místě mluví podobně: 11781. ez waere an vröuden ein gewin, daz der küene wigant mir wider kaeme iu daz lant... 11804. ich braehte in gerne, weste ich wie, wan ich saehe in gerne hie.
47 že taký rytieř u věži, 1260. ihned k svému bratru běží, ano lékař jej vázáše, to vše dobře znamenáše, potom v noci k věži běže, toho rytieře vytěže, poje jej v svój pokoj tajně a zjevi své jedné panně; tu jej poče velmi ctíti a sama jej poče léčiti, jakž od lékaře viděla, bratra léčéc, též činila, až jej tak zléčila právě, že měl jako dřieve zdravie, ale bratr její to mněl, by již tento dávno umřel. 1265. 1270. 11228. (si) gienc mit zühten al ze hant, dâ si ir bruoder ligen vant an einem bette, der was wunt vür den saz si an der stunt... 11426. als uns kumt diu vinster nalt... 11514. die vrowen den degen maere zugen ûz dem kerkaere... 11552. diu maget mit zühten wise brâht den ritter lise in eine kemenâten... nů nam diu juncvrowe klâr ein ir heimelîche maget, verholne si ir daz saget... 11559. im wart mit guoten witzen an den selben stunden sîn wunder arm verbunden... 11643. im dienten juncvrowen klar, die stuonden vor im zühteclich, im sneit diu maget saelden rich mit ir selber hant die spise unt pflac sin wol ze prise. 11347. Nechávaje panice v tajném léčení na hradě, Pleier v nejbližší episodě, které Č. zcela vynechal, oznamuje, co se stalo s Claudinou, za niž Tand. od Kandaljôna byl raněn a do věže uvržen. Jela zkormoucena i samotna k lesu směrem k domovu a brzy potkala otce svého Moralda, který pohřešiv jí doma, vyjel stíhat únosce. Dcera vypravuje mu, co se sběhlo, a jakkoli otec, a když se vrátili domů, i matka ji těší, ona přece zaříká se, že nebude míti radosti, pokud se nedoví, že panic jest zbaven svízelův (v. 11662—11745.). Vypravování pak v obou básních vrací se ke dvoru Artušovu. Pleier teprve tuto praví, že dobrovolný posel na Malmontán, Dôdineis, vrátil se k Artušovi s vyřízenou, že Tand. odejel na nová dobrodružství a že nikdo o něm neví. Spojuje s tím teprve zde poselstva Kuriônovo a Kalubínovo, kdežto dříve o nich zprávu podávaje, k výpravě Dôdineisově ani slovem se ne- táhl. Č. na předchozí vyslání schválního posla na Malmontán ani slovem neukazuje, nýbrž věc líčí tak, jako by z čista jasna konala se při dvoře Artušově nová porada, kterak by panice bylo lze přivolati. Při tom Artušovi klade v ústa slova o návratu Tand., která u Pleiera král pronesl již po vyslechnutí Kuriôna ve verších 9664.: 1275. Zde král Artuš v radě seděl, Tandariáše by rád zvěděl, řka: bychom jej v zemi měli, česť bychom obdrželi. (Artůs) über al diu massenie sprach, Tandareis, der wigant, kumt er wider in daz lant, des hât immer mêre, der hof vrume unt êre. Artuš ovšem i na druhém místě mluví podobně: 11781. ez waere an vröuden ein gewin, daz der küene wigant mir wider kaeme iu daz lant... 11804. ich braehte in gerne, weste ich wie, wan ich saehe in gerne hie.
Strana 48
48 Tu radí mu (u Pleiera) králová, aby ohlásil po všech zemích zábavu, jež by trvala po celý rok, s velikým turnajem každý měsíc; k té že sjížděti se bude panstvo odevšad, a je-li Tand. na živě, že zajisté také přijede. Král s radostí tak učiniti slíbí a hned nařídí, aby poslové se rozjeli. Č. to nápodobil, ale pozměnil potud, že rada pochází od pánův, a spo- léhání, že panic, bude-li moci, zajisté přijede, již praví se přímými slovy Artušovými: 1279. (Páni jemu to radili), aby posli všady jeli, řkúc, že má milosť Tandariuš. Viece přikáza král Artuš, aby jeli u pohany, praviec i mezi křesťany, že já chci tři dvory jmieti v roce, zdaby mohl zvěděti, že má ote mne již milosť; viem, budelit jediné prost, žeť sě vždy k tomu vypraví. 1285. 11806. (diu künegin sprach an der stunt): 11810. ir sult durch den wigant heizen kunden iu diu lant ein kurzwil diu ein jar wer, swer rehter ritterschefte ger... (daz sie) komen, die vinden dâ ein turnei al mânôtlich... lept Tandareis, der wigant, sô kumt er sicherlichen her .. . 11833. dò sande er an derselben stunt, von im manegen boten dan. 11815. 11823. Pleier pak obšírně líčí přípravy k těmto turnajům. Artuš přestěhoval se ze svého stálého sídla Karidôla do Loveru „ze Sabins bi der Karonicâ“, a tam nejprve pro královou a paní dal vystavěti „palác“, ze kterého by se na turnaje dívaly. Hnedle pak začínají se sjížděti hosté, mnoho již známých, mnoho také dosud nejmenovaných, a tu zajímavo jest, že Pleier k rekům báječným, jen z pověstí artušovských známým, přidělil také všecky potentáty evropské, o kterých měl jakou známosť. Tak jsou tu králové von Frankrich, von Irelande, von Navarren unt von Arragun, von Portigal, von Sweben unt von Isenlant, von Hispâne, von Castel, von Schotten, vévoda von Prâwant, hrabě Schampaneis a pod. Jen blízcí mocnáři, na př. Německý, Český, Uherský král tu nejsou.1) V následujících pak kolbách bojovníky básník sestavuje tak, že proti báječným rekům vždy staví hrdiny, ať tak díme, historické. Č. tyto všecky přípravy vynechal a přechod pořídil si zase velmi náhlý, pravě, že z těch poslů mnohých, jež Artuš rozeslal, jeden stavěl se také na hradě, kde Tand. byl. O zvláštním „paláci“ však, či jak v české básni psáno, o „sieni“, ze které královna se dívá turnajům, Č. později několikráte mluví, ač tuto zmínky o ní neučinil. Pleier na hrad Montâniklůse k Tand. vrací se veršem 11931. Líčí, že tam byl celý rok; panna si ho oblíbila tak, že jen jemu chtěla náležeti, ovšem jeho nepropustiti. Jemu však zasteskne se po svobodě tak, že ani nemůže spáti smutkem. Hostitelka to pozoruje, na- vštíví ho časně ráno, kdy panic ještě na loži a dává mu na jevo, že by mu praničeho ne- odepřela (což Pleier za dobré uznal, několikrát na rozličných místech opakovati — mravní cit vzdělavatele jest choulostivější; ve vší české básni ani slova není dvojsmyslného). Tand. však proti pokušení obrňuje stálá láska k Flor., i prosí tudy pannu, aby mu odtud pomohla. Ona by k tomu byla ochotna, ale přidává, že tajně ujede s ním a uvádí jej do nemalých rozpaků, poněvadž by nerad k ní byl nevděčen a nerad také Flor. nevěren. I mlčí moudře a umíní si, kdyby bylo zle, že by jí se svým tajemstvím se svěřil, a zatím jen za velikou péči děkuje. Tou dobou Kandaljôn bratr její chystá se k turnajům od krále Artuše opověděným. 1) Kterak věc tuto vyložiti lze aspoň podobně, povíme níže.
48 Tu radí mu (u Pleiera) králová, aby ohlásil po všech zemích zábavu, jež by trvala po celý rok, s velikým turnajem každý měsíc; k té že sjížděti se bude panstvo odevšad, a je-li Tand. na živě, že zajisté také přijede. Král s radostí tak učiniti slíbí a hned nařídí, aby poslové se rozjeli. Č. to nápodobil, ale pozměnil potud, že rada pochází od pánův, a spo- léhání, že panic, bude-li moci, zajisté přijede, již praví se přímými slovy Artušovými: 1279. (Páni jemu to radili), aby posli všady jeli, řkúc, že má milosť Tandariuš. Viece přikáza král Artuš, aby jeli u pohany, praviec i mezi křesťany, že já chci tři dvory jmieti v roce, zdaby mohl zvěděti, že má ote mne již milosť; viem, budelit jediné prost, žeť sě vždy k tomu vypraví. 1285. 11806. (diu künegin sprach an der stunt): 11810. ir sult durch den wigant heizen kunden iu diu lant ein kurzwil diu ein jar wer, swer rehter ritterschefte ger... (daz sie) komen, die vinden dâ ein turnei al mânôtlich... lept Tandareis, der wigant, sô kumt er sicherlichen her .. . 11833. dò sande er an derselben stunt, von im manegen boten dan. 11815. 11823. Pleier pak obšírně líčí přípravy k těmto turnajům. Artuš přestěhoval se ze svého stálého sídla Karidôla do Loveru „ze Sabins bi der Karonicâ“, a tam nejprve pro královou a paní dal vystavěti „palác“, ze kterého by se na turnaje dívaly. Hnedle pak začínají se sjížděti hosté, mnoho již známých, mnoho také dosud nejmenovaných, a tu zajímavo jest, že Pleier k rekům báječným, jen z pověstí artušovských známým, přidělil také všecky potentáty evropské, o kterých měl jakou známosť. Tak jsou tu králové von Frankrich, von Irelande, von Navarren unt von Arragun, von Portigal, von Sweben unt von Isenlant, von Hispâne, von Castel, von Schotten, vévoda von Prâwant, hrabě Schampaneis a pod. Jen blízcí mocnáři, na př. Německý, Český, Uherský král tu nejsou.1) V následujících pak kolbách bojovníky básník sestavuje tak, že proti báječným rekům vždy staví hrdiny, ať tak díme, historické. Č. tyto všecky přípravy vynechal a přechod pořídil si zase velmi náhlý, pravě, že z těch poslů mnohých, jež Artuš rozeslal, jeden stavěl se také na hradě, kde Tand. byl. O zvláštním „paláci“ však, či jak v české básni psáno, o „sieni“, ze které královna se dívá turnajům, Č. později několikráte mluví, ač tuto zmínky o ní neučinil. Pleier na hrad Montâniklůse k Tand. vrací se veršem 11931. Líčí, že tam byl celý rok; panna si ho oblíbila tak, že jen jemu chtěla náležeti, ovšem jeho nepropustiti. Jemu však zasteskne se po svobodě tak, že ani nemůže spáti smutkem. Hostitelka to pozoruje, na- vštíví ho časně ráno, kdy panic ještě na loži a dává mu na jevo, že by mu praničeho ne- odepřela (což Pleier za dobré uznal, několikrát na rozličných místech opakovati — mravní cit vzdělavatele jest choulostivější; ve vší české básni ani slova není dvojsmyslného). Tand. však proti pokušení obrňuje stálá láska k Flor., i prosí tudy pannu, aby mu odtud pomohla. Ona by k tomu byla ochotna, ale přidává, že tajně ujede s ním a uvádí jej do nemalých rozpaků, poněvadž by nerad k ní byl nevděčen a nerad také Flor. nevěren. I mlčí moudře a umíní si, kdyby bylo zle, že by jí se svým tajemstvím se svěřil, a zatím jen za velikou péči děkuje. Tou dobou Kandaljôn bratr její chystá se k turnajům od krále Artuše opověděným. 1) Kterak věc tuto vyložiti lze aspoň podobně, povíme níže.
Strana 49
49 Sestra mu připravuje skvostná roucha. Tand. vidí práci tuto a ptá se, nač bratrovi tuto úpravu strojí, ona mu odpovídá novinou o turnajích — a tu zase vpadá také vypravování vzdělavatele, jenž i toto líčení poměru Tand. k panně osvoboditelce (mimo některá nečetná, později vpletená slova, jež hned níže uvedena budou) úplně vynechal: 1293. A panna to uslyševši... 1295. ty jemu noviny povědě. 12129. dô sagete si im diu maere gar, wie Artûs, der künec rich atd. Panic tím ještě více se zkormoutí a odešed do svého pokoje, spustí dlouhý nářek na své vězení (12147—12185.). Panna brzy přijde za ním, uhádla, co by si přál, totiž také jeti ke dvoru Artušovu, a slíbí mu, že ho tam vypraví, zaváže-li se jí, že se zase vrátí: 12204. ... diu maget sprach: ich weiz wol, iu ist ungemach, daz ir niht müget komen dar, da die ritter unt die vrowen klar bi Artus dem künege rich sint... 12218. genâd, vrou, sprach der werde man, swaz ich iu gedienen kan, daz tuon ich willecliche. (11943. in ir gedanken si des jach... 11956. si wolt den werden jungen man immer ê gevangen hân... 12191. wan er ir an dem herzen lac)... ... welt ir getriwelich 12209. iwer êre an mir behalten, kunnet ir triwen walten, daz ir her wider komt zuo mir... sô wil ich iuch, vil werder man, 12215. da hin senden in dem dienste mîn. 12221. unt wizzet, vrowe, sicherliche, ich kume her wider unt sol ich leben, des wil ich in min triwe geben! dô sprach diu zühte rîche: nû saget mir, ûz erwelter man, waz kleinoetes welt ir hân? 1305. Panic vece: tot by mi vděk byl, ktož by mě tam vypravil; rádbych jeho robotný byl! (Panna to na mysli jmějieše, zda by ji pojal, tak mnieše bieše přenásilně krásna, k jeho věci velmi snažna.) Tak vece: slib mi věrú svú, 1310. (vypravím tě se vší přípravú), 1298. Opět vece jemu kněžna: Pověz, rád-li by chtěl jeti k těm dvoróm, a všechno jmieti, což k té věci jest kolivěk? aby mi sě vrátil zase! Tandariuš to slíbi vše. Panna poče jeho tázati, čímby chtěl dek znamenati? 12229. U Pleiera panic hlásí hned, že by rád jel na tři turnaje (proto Č. řekl hned ve v. 1285., „že já chci tři dvory mieti v roce!“) a ke každému si přeje úpravu jiné barvy: ku prvnímu černou úpravu, na štítě však a přilbě (také černé) bílý „poyen“, t. j. pouto — patrně poněvadž bude rytířem panny, které náleží jako vězeň! — ke druhému červenou úpravu a zase bílé pouto; ke třetímu bílou úpravu a černé pouto. — Č. na tomto místě mluví jen o jedné úpravě „na bielém černá lučiště“, ve které pěkný vztah k panicovu „vězení“ jest ztracen. Později pak před každou jízdou k turnaji k úpravě zvláště se vrací, a ke druhé praví, že panic měl „na bielém červená lučiště“, ke třetí „na černém bielá lučiště“. Pleier ohlásiv všecky tři strůje napřed, přes to později před každou jízdou výpravu rytířovu přece zvláště popisuje. Panna slíbí mu oděv a hned dá se do práce, kterou Č. vypsal podrobněji, nežli Pleier, jenž si to ovšem zase při pozdějších popisech nahradil:
49 Sestra mu připravuje skvostná roucha. Tand. vidí práci tuto a ptá se, nač bratrovi tuto úpravu strojí, ona mu odpovídá novinou o turnajích — a tu zase vpadá také vypravování vzdělavatele, jenž i toto líčení poměru Tand. k panně osvoboditelce (mimo některá nečetná, později vpletená slova, jež hned níže uvedena budou) úplně vynechal: 1293. A panna to uslyševši... 1295. ty jemu noviny povědě. 12129. dô sagete si im diu maere gar, wie Artûs, der künec rich atd. Panic tím ještě více se zkormoutí a odešed do svého pokoje, spustí dlouhý nářek na své vězení (12147—12185.). Panna brzy přijde za ním, uhádla, co by si přál, totiž také jeti ke dvoru Artušovu, a slíbí mu, že ho tam vypraví, zaváže-li se jí, že se zase vrátí: 12204. ... diu maget sprach: ich weiz wol, iu ist ungemach, daz ir niht müget komen dar, da die ritter unt die vrowen klar bi Artus dem künege rich sint... 12218. genâd, vrou, sprach der werde man, swaz ich iu gedienen kan, daz tuon ich willecliche. (11943. in ir gedanken si des jach... 11956. si wolt den werden jungen man immer ê gevangen hân... 12191. wan er ir an dem herzen lac)... ... welt ir getriwelich 12209. iwer êre an mir behalten, kunnet ir triwen walten, daz ir her wider komt zuo mir... sô wil ich iuch, vil werder man, 12215. da hin senden in dem dienste mîn. 12221. unt wizzet, vrowe, sicherliche, ich kume her wider unt sol ich leben, des wil ich in min triwe geben! dô sprach diu zühte rîche: nû saget mir, ûz erwelter man, waz kleinoetes welt ir hân? 1305. Panic vece: tot by mi vděk byl, ktož by mě tam vypravil; rádbych jeho robotný byl! (Panna to na mysli jmějieše, zda by ji pojal, tak mnieše bieše přenásilně krásna, k jeho věci velmi snažna.) Tak vece: slib mi věrú svú, 1310. (vypravím tě se vší přípravú), 1298. Opět vece jemu kněžna: Pověz, rád-li by chtěl jeti k těm dvoróm, a všechno jmieti, což k té věci jest kolivěk? aby mi sě vrátil zase! Tandariuš to slíbi vše. Panna poče jeho tázati, čímby chtěl dek znamenati? 12229. U Pleiera panic hlásí hned, že by rád jel na tři turnaje (proto Č. řekl hned ve v. 1285., „že já chci tři dvory mieti v roce!“) a ke každému si přeje úpravu jiné barvy: ku prvnímu černou úpravu, na štítě však a přilbě (také černé) bílý „poyen“, t. j. pouto — patrně poněvadž bude rytířem panny, které náleží jako vězeň! — ke druhému červenou úpravu a zase bílé pouto; ke třetímu bílou úpravu a černé pouto. — Č. na tomto místě mluví jen o jedné úpravě „na bielém černá lučiště“, ve které pěkný vztah k panicovu „vězení“ jest ztracen. Později pak před každou jízdou k turnaji k úpravě zvláště se vrací, a ke druhé praví, že panic měl „na bielém červená lučiště“, ke třetí „na černém bielá lučiště“. Pleier ohlásiv všecky tři strůje napřed, přes to později před každou jízdou výpravu rytířovu přece zvláště popisuje. Panna slíbí mu oděv a hned dá se do práce, kterou Č. vypsal podrobněji, nežli Pleier, jenž si to ovšem zase při pozdějších popisech nahradil:
Strana 50
50 1317. Kněžna aksamit připravi bielý, na něm lučiště zstavi... 12277. unt hiez ir balde tragen dar samit unde pfelle rich... Aby panic mohl k turnajům jezditi a přece tajným vězněm Kandaljônovy sestry zůstati, k tomu potřebí jest pomoci ještě třetího člověka, který zejména opatřiti musí koně. O tohoto pomocníka postaral se Pleier a po něm Č. vzdělavatel tak, že uvádějí na jeviště „strýce“ kněžnina Kilimâra (Č. ovšem zase beze jména vlastního): 1324. Ta panna jmějéše strýce, jemuž násilně věřieše, pro něho poslala bieše. 12282. diu maget vür die kemnâten trat, ir garzûn si gewinnen bat, den sande si vil balde dan nâch einem triwen richen man, der was von hôher art ir mâc. Kilimár ochotně se dostaví a panně nejprve slíbí mlčelivosť, načež ona hned mu praví, že potřebuje tři koně pro rytíře, který v její službě pojede k turnajům Artušovým. Kilimár ptá se, kdo ten rytíř jest, načež ona mu vypravuje to, co v české básni kněžna strýci praví beze všeho jeho ptaní: 1327. takž jemu zjevi vše příhody, což jest měla v které doby, že vyněvši jej zléčila 1330. a vždy před bratrem tajila. Strýc jie poděkova mile, že proň jměla to úsilé. Poče jeho kněžna žádati, by ráčil jemu oř poslati v ten čas do lesa jednoho, když by mu třeba bylo jeho. To strýc mile slíbi zdieti, když by chtěl ke dvoru jeti, i oděnie rytieřského, což bieše potřebie jeho. 1335. 12325. dô saget im diu schoene maget wer der ritter waere... 12329. er sprach: vrowe, hât ir den man ernert, den mîn herre vienc... 12332. sô hât ir saeleclich getân... 12311. wil du mir ze staten komen... 12314. ich solde haben driu kastelân unt schilt und satel einem man... 12347. Kilimâr, der grave rich, sprach: „vrowe, sît von mir gewert, swes iwer wille an mich gert... 12353. harnasch, ros unde swert dar zuo allez daz er haben sol.“ Kilimâr pak radí (u Pleiera), aby panic hned jel s ním na jeho hrad, jinak že se branou nedostane ven, aby nebyl prozrazen. Kněžna však tomu nechce, troufajíc si, že jej tajně ven vyvede sama. Kilimâr odjede tedy domů: 1343. strýc její ten doma byl, oř i oděnie připravil. 12375. er vuor heim, der werde man hiez bereiten kostelich... 12379. satel, harnasch, helm unt swert unt ouch driu ros starc unt guot. Zatím Kandaljôn též se vypraví na cestu a jede ke dvoru Artušovu; sestře, která ho opatřila pěkným oděvem, napřed odevzdá správu a moc nad hradem, o čem Č. nic nepraví. Jakmile odejel, kněžna k večeru povolá k sobě vrátného, jehož desíti markami podplatí, aby jí tajně odemkl bránu, kdykoli by chtěla; pak vzkáže Kilimârovi, který zbroj pro panice tajně po jednotlivých kusích dopraví do hradu. K večeru přijde sám a uveden byv do komnat kněž- niných seznámí se osobně s Tand., načež panna káže přinésti panicův oděv, jenž na novo se obšírně popisuje. Sama pomáhá jej zbrojiti, konečně až před hradní bránu vyprovodí, kdež pod lipou čeká kůň, štít a oštěp, jež Kilimár sem dal tajně dopraviti:
50 1317. Kněžna aksamit připravi bielý, na něm lučiště zstavi... 12277. unt hiez ir balde tragen dar samit unde pfelle rich... Aby panic mohl k turnajům jezditi a přece tajným vězněm Kandaljônovy sestry zůstati, k tomu potřebí jest pomoci ještě třetího člověka, který zejména opatřiti musí koně. O tohoto pomocníka postaral se Pleier a po něm Č. vzdělavatel tak, že uvádějí na jeviště „strýce“ kněžnina Kilimâra (Č. ovšem zase beze jména vlastního): 1324. Ta panna jmějéše strýce, jemuž násilně věřieše, pro něho poslala bieše. 12282. diu maget vür die kemnâten trat, ir garzûn si gewinnen bat, den sande si vil balde dan nâch einem triwen richen man, der was von hôher art ir mâc. Kilimár ochotně se dostaví a panně nejprve slíbí mlčelivosť, načež ona hned mu praví, že potřebuje tři koně pro rytíře, který v její službě pojede k turnajům Artušovým. Kilimár ptá se, kdo ten rytíř jest, načež ona mu vypravuje to, co v české básni kněžna strýci praví beze všeho jeho ptaní: 1327. takž jemu zjevi vše příhody, což jest měla v které doby, že vyněvši jej zléčila 1330. a vždy před bratrem tajila. Strýc jie poděkova mile, že proň jměla to úsilé. Poče jeho kněžna žádati, by ráčil jemu oř poslati v ten čas do lesa jednoho, když by mu třeba bylo jeho. To strýc mile slíbi zdieti, když by chtěl ke dvoru jeti, i oděnie rytieřského, což bieše potřebie jeho. 1335. 12325. dô saget im diu schoene maget wer der ritter waere... 12329. er sprach: vrowe, hât ir den man ernert, den mîn herre vienc... 12332. sô hât ir saeleclich getân... 12311. wil du mir ze staten komen... 12314. ich solde haben driu kastelân unt schilt und satel einem man... 12347. Kilimâr, der grave rich, sprach: „vrowe, sît von mir gewert, swes iwer wille an mich gert... 12353. harnasch, ros unde swert dar zuo allez daz er haben sol.“ Kilimâr pak radí (u Pleiera), aby panic hned jel s ním na jeho hrad, jinak že se branou nedostane ven, aby nebyl prozrazen. Kněžna však tomu nechce, troufajíc si, že jej tajně ven vyvede sama. Kilimâr odjede tedy domů: 1343. strýc její ten doma byl, oř i oděnie připravil. 12375. er vuor heim, der werde man hiez bereiten kostelich... 12379. satel, harnasch, helm unt swert unt ouch driu ros starc unt guot. Zatím Kandaljôn též se vypraví na cestu a jede ke dvoru Artušovu; sestře, která ho opatřila pěkným oděvem, napřed odevzdá správu a moc nad hradem, o čem Č. nic nepraví. Jakmile odejel, kněžna k večeru povolá k sobě vrátného, jehož desíti markami podplatí, aby jí tajně odemkl bránu, kdykoli by chtěla; pak vzkáže Kilimârovi, který zbroj pro panice tajně po jednotlivých kusích dopraví do hradu. K večeru přijde sám a uveden byv do komnat kněž- niných seznámí se osobně s Tand., načež panna káže přinésti panicův oděv, jenž na novo se obšírně popisuje. Sama pomáhá jej zbrojiti, konečně až před hradní bránu vyprovodí, kdež pod lipou čeká kůň, štít a oštěp, jež Kilimár sem dal tajně dopraviti:
Strana 51
51 1344. Oř i oděnie připravil, i posla do toho háje, kdež Tandariuš bieše čakaje, provozen jsa tajně s hrada. 12557. dà vant der werde ritter vor ein ros, schilt unde sper, daz was in heimelîchen her vür die burc under ein linden brâht. Kněžna loučí se s ním něžně, on vsedne na kůň a jede kam ho srdce táhne: 1348. v oděnie na ten oř vseda, sám pobrav všecku přípravu, i jede pryč cestú jinú, nežli té kněžny bratr jel. 12569. von ir gie der werde degen gên der linden da er sin ros vant, dar ûf saz der wîgant, man reichte im schilt unde sper... 12577. nû kêrt der degen von in dan von der bürge den bere hin nider... Poslední tyto přípravy po odjezdu bratrově u Pleiera zaujímají v. 12408—12588. Č. odbyl je uvedenými naposled osmi verši. Že Kilimâr na hradě zůstal do rána a pak také od- jíždí k turnaji, v české básni rovně není pověděno. Jízda panicova nebyla beze šťastné náhody na cestě, která v obou básních s nepatrnou jen odchylkou stejně jest vylíčena. Tand. sjede se ráno časně na dúbravě (později praví se lúce) s jinými rytíři (u Pleiera jsou tři a bratří, v českém vzdělání „dva panici“), kteří také jedou ke dvoru Artušovu, jej pozvou, aby byl jich tovařišem, těžké brnění mu pomohou do- praviti (u Pleiera na soumařích, v české básni na voze), na cestu mu půjčí kus lehčího oděvu, a když dojeli, pro nedostatek jiných hospod ubytují se ve mlýně, odkud vždy ráno vyjíždějí k turnajům: 1352. až na jednu dúbravu vjel: tu nadjede dva panice ana sniedáta sediece, 1355. a ta také k dvoru jela; a když tohoto viděla, že sě tak s prací nesieše, jeden k druhému mluvieše, řka: viz, kak tento pracuje! milý, s sebú jej pojměme, vezmúc jemu oděnie u vóz, všelikť vždy dobrý býti móž. Takž to ihned učinichu a na to jeho prosichu, 1365. aby jich tovařiš byl. Tento rád to učinil. Tuž mu oděnie pobrachu, oř jeho vésti kázachu, prusa jemu pójčichu, 1370. v chudobě jej býti mněchu. 1360. 12595. dô kom der unverzagte geriten ûf einen grüenen plân... 12601. dri man unwandelbaere, die wâren bruoder alle dri... 12604. die wolden zuo dem turnei varn... 12634. sie bâten zühteclîchen den degen ellens richen, daz er erbeize dâ bi in... ir knaben sprungen dar ze hant unt enpfiengen dem wigant sin ros unde vuortenz dan... 12653. dô sie den klâren degen vier ersâhen also wunneclich, sie jâhen er waere saelden rich... 12658. dô truoc man vür den degen klâr, brôt unt tischlachen dar ... 12661. vier hüenre wâren brâten... 12663. sie bâten disen degen klar... 12693. wir sin des vrô ob ir mit uns welt varn in daz lant, wir loben iu an iwer hant mit triwen reht gesellekeit... 12710. des wart der ritter harte vrô... 12727. sîn harnasch wart im ze hant, ûf einen soumaere geleit ... 12644.
51 1344. Oř i oděnie připravil, i posla do toho háje, kdež Tandariuš bieše čakaje, provozen jsa tajně s hrada. 12557. dà vant der werde ritter vor ein ros, schilt unde sper, daz was in heimelîchen her vür die burc under ein linden brâht. Kněžna loučí se s ním něžně, on vsedne na kůň a jede kam ho srdce táhne: 1348. v oděnie na ten oř vseda, sám pobrav všecku přípravu, i jede pryč cestú jinú, nežli té kněžny bratr jel. 12569. von ir gie der werde degen gên der linden da er sin ros vant, dar ûf saz der wîgant, man reichte im schilt unde sper... 12577. nû kêrt der degen von in dan von der bürge den bere hin nider... Poslední tyto přípravy po odjezdu bratrově u Pleiera zaujímají v. 12408—12588. Č. odbyl je uvedenými naposled osmi verši. Že Kilimâr na hradě zůstal do rána a pak také od- jíždí k turnaji, v české básni rovně není pověděno. Jízda panicova nebyla beze šťastné náhody na cestě, která v obou básních s nepatrnou jen odchylkou stejně jest vylíčena. Tand. sjede se ráno časně na dúbravě (později praví se lúce) s jinými rytíři (u Pleiera jsou tři a bratří, v českém vzdělání „dva panici“), kteří také jedou ke dvoru Artušovu, jej pozvou, aby byl jich tovařišem, těžké brnění mu pomohou do- praviti (u Pleiera na soumařích, v české básni na voze), na cestu mu půjčí kus lehčího oděvu, a když dojeli, pro nedostatek jiných hospod ubytují se ve mlýně, odkud vždy ráno vyjíždějí k turnajům: 1352. až na jednu dúbravu vjel: tu nadjede dva panice ana sniedáta sediece, 1355. a ta také k dvoru jela; a když tohoto viděla, že sě tak s prací nesieše, jeden k druhému mluvieše, řka: viz, kak tento pracuje! milý, s sebú jej pojměme, vezmúc jemu oděnie u vóz, všelikť vždy dobrý býti móž. Takž to ihned učinichu a na to jeho prosichu, 1365. aby jich tovařiš byl. Tento rád to učinil. Tuž mu oděnie pobrachu, oř jeho vésti kázachu, prusa jemu pójčichu, 1370. v chudobě jej býti mněchu. 1360. 12595. dô kom der unverzagte geriten ûf einen grüenen plân... 12601. dri man unwandelbaere, die wâren bruoder alle dri... 12604. die wolden zuo dem turnei varn... 12634. sie bâten zühteclîchen den degen ellens richen, daz er erbeize dâ bi in... ir knaben sprungen dar ze hant unt enpfiengen dem wigant sin ros unde vuortenz dan... 12653. dô sie den klâren degen vier ersâhen also wunneclich, sie jâhen er waere saelden rich... 12658. dô truoc man vür den degen klâr, brôt unt tischlachen dar ... 12661. vier hüenre wâren brâten... 12663. sie bâten disen degen klar... 12693. wir sin des vrô ob ir mit uns welt varn in daz lant, wir loben iu an iwer hant mit triwen reht gesellekeit... 12710. des wart der ritter harte vrô... 12727. sîn harnasch wart im ze hant, ûf einen soumaere geleit ... 12644.
Strana 52
52 1375. Takž jedechu spolu mile, až přijide čas té chvíle, že sě v tom městě stavichu, tu kdež svú kratochvil jměchu. Nemohú hospody jmieti, až sě jim uda nadjeti mlýnec a velmi hubený, o nějž netbal nikto jiný: tu oni hospodu jměchu, 1380. jak možechu, tak činichu. A když by na zajtřie ráno, oděnie mu vše vydáno, jakž sě koli vypravichu, tak všichni pospolu jechu 1385. na to pole, kdežto kláchu. Tu velicí slúpi stáchu, na nichžto sieň krásná bieše, a tu královna stojíeše, s nie biechu i krásné panie, 1390. shlédajíce na to klánie. 12732. dô gâben sie dem werden man von scharlât ein kappen an unt einen roc grüene... 12738. langer wart dâ niht gebiten, mit vröuden sie dannen riten, unz daz die vier man kômen ze Lover in daz lant... 12757. die herberge sint al vol von gesten und von kunden... ein oede müle sie vunden da bi der stat nâhen, des endorft sie niht versmâhen, gên der müle sie kèrten dan Tandareis, der werde man, unt sîn gesellen alle dri... in die müle sie herbergeten hie unt schuofen schône ir gemach. des morgens dô der tac ûf brach, dô wârn die viere wol bereit unt komen in ir wâpenkleit... uf sâzen sin gesellen dô von der müle sie riten sâ ... gên dem palas ûf den plân, dâ der turnei solde sîn, dar ûf was diu künegîn mit maneger klâren vrowen, die gerne wolden schowen al der helde arbeit. 12779. 12805. 12853. 12861. O „paláci“ pro královou a paní zřízeném Č., jak již řečeno, teprve zde se zmiňuje. Pleier pověděl mezi tím ještě, že jak Tand. ráno vsedl na koně, soudruhové podlé statného držení jeho tušili hned, že jest asi nějaký urozený člověk. To bezpochyby vzdělavateli vnuklo verš právě opačného smyslu „v chudobě jej býti mněchu“, který jinak nebyl by ani odůvodněn, poněvadž panic jede v bohatém oděvu, jejž od kněžny obdržel. O podivu bratří jinak Č., jenž jak patrno, stať tuto překládal dosti věrně, ničeho nemá, ani o tom, že Tand. jeda k prvnímu klání, od nejstaršího z nich šest panošů se vypůjčil. Když vyjedou před „sieň“ králové, stojí ona s četnými paními nahoře a dívá se na ruch na kolbišti; Floribelly však tam není. Pleier vykládá, že právě v kapli se modlila, truchlíc o rytíře svého; Č. praví jen, že „v smutku trvala“: 1391. Floribelly tu nebieše, když Tandariuš jedieše (neb jest toho nevěděla a pro něho v smutku byla).1) 12885. vrou Flordibel diu maget was in der kappeln an ir gebet... 12892. si het sich vröuden gar bewegen. Pleier praví, že Tand., nevida panny své vedle králové, zarmoutil se tak, až smyslů pozbyl; Č. za to samostatně přidává, že králová, jak ho spatřila, hned pomyslila na něho, 1) Verše v závorkách jsou pouze v rukopisu B.
52 1375. Takž jedechu spolu mile, až přijide čas té chvíle, že sě v tom městě stavichu, tu kdež svú kratochvil jměchu. Nemohú hospody jmieti, až sě jim uda nadjeti mlýnec a velmi hubený, o nějž netbal nikto jiný: tu oni hospodu jměchu, 1380. jak možechu, tak činichu. A když by na zajtřie ráno, oděnie mu vše vydáno, jakž sě koli vypravichu, tak všichni pospolu jechu 1385. na to pole, kdežto kláchu. Tu velicí slúpi stáchu, na nichžto sieň krásná bieše, a tu královna stojíeše, s nie biechu i krásné panie, 1390. shlédajíce na to klánie. 12732. dô gâben sie dem werden man von scharlât ein kappen an unt einen roc grüene... 12738. langer wart dâ niht gebiten, mit vröuden sie dannen riten, unz daz die vier man kômen ze Lover in daz lant... 12757. die herberge sint al vol von gesten und von kunden... ein oede müle sie vunden da bi der stat nâhen, des endorft sie niht versmâhen, gên der müle sie kèrten dan Tandareis, der werde man, unt sîn gesellen alle dri... in die müle sie herbergeten hie unt schuofen schône ir gemach. des morgens dô der tac ûf brach, dô wârn die viere wol bereit unt komen in ir wâpenkleit... uf sâzen sin gesellen dô von der müle sie riten sâ ... gên dem palas ûf den plân, dâ der turnei solde sîn, dar ûf was diu künegîn mit maneger klâren vrowen, die gerne wolden schowen al der helde arbeit. 12779. 12805. 12853. 12861. O „paláci“ pro královou a paní zřízeném Č., jak již řečeno, teprve zde se zmiňuje. Pleier pověděl mezi tím ještě, že jak Tand. ráno vsedl na koně, soudruhové podlé statného držení jeho tušili hned, že jest asi nějaký urozený člověk. To bezpochyby vzdělavateli vnuklo verš právě opačného smyslu „v chudobě jej býti mněchu“, který jinak nebyl by ani odůvodněn, poněvadž panic jede v bohatém oděvu, jejž od kněžny obdržel. O podivu bratří jinak Č., jenž jak patrno, stať tuto překládal dosti věrně, ničeho nemá, ani o tom, že Tand. jeda k prvnímu klání, od nejstaršího z nich šest panošů se vypůjčil. Když vyjedou před „sieň“ králové, stojí ona s četnými paními nahoře a dívá se na ruch na kolbišti; Floribelly však tam není. Pleier vykládá, že právě v kapli se modlila, truchlíc o rytíře svého; Č. praví jen, že „v smutku trvala“: 1391. Floribelly tu nebieše, když Tandariuš jedieše (neb jest toho nevěděla a pro něho v smutku byla).1) 12885. vrou Flordibel diu maget was in der kappeln an ir gebet... 12892. si het sich vröuden gar bewegen. Pleier praví, že Tand., nevida panny své vedle králové, zarmoutil se tak, až smyslů pozbyl; Č. za to samostatně přidává, že králová, jak ho spatřila, hned pomyslila na něho, 1) Verše v závorkách jsou pouze v rukopisu B.
Strana 53
53 1399. řkúc: nenie podobnějšieho k němu, ač on nenie sám! zatím to však „na mysli schová“. „Nepomnění“ panicovo v české básni teprve při třetí jízdě se připomíná; za to Pleier zase králové domnění na Tand. vplétá teprve později při druhé jízdě. Celkem v popisu koleb Č. vedl si zase poněkud samostatněji a podal opět ukázky svého oblíbeného parallelismu. Každý turnaj jest u něho dvoudenní (u Pleiera jen jednodenní), v každém panic Kandaljôna, svého přemožitele, zraní tak, že doma musí pak se léčiti, a za to sestra jeho „paříc“ Tand. „stéblem“ tepe, poněvadž jí způsobil u bratra mrzutosť. Jiné po- drobnosti ovšem zase jsou shodné. První turnaj, v němž právě Tand. nevida Floribelly, smutkem sám sebe zapomněl, Pleier líčiti začíná (v. 12909.) opakuje, kdo všecko se tu hlučně sjeli a kterak se proti sobě stavěli — vždy rek z pověsti proti některému králi skutečnému, na př. Lancilet proti králi Švédskému, Iván proti Portugalskému, Karél proti Navarskému, Melianz proti Španělskému atd. Tand. konečně z „nepomnění“ vzkřísí král Francouzský, ne bez pomoci jeho tovařišů, kteří vidouce protivníka naň se ženoucího, jej napomínají 13003. „versinnet iuch, dêst an der zit!“ A on vskutku se vzpamatoval, Francouze a hned po něm krále Arragůnského a pak ještě sedm jiných rytířův seklál; koně jejich všecky, rytířským právem vítězi připadající, tova- řiši odvedli stranou. 13042. nů mischte sich der turnei vil vremder krie man dô schrei dodává Pleier, a pak s rozkoší přímo nevázanou až po verš 13126. líčí všeobecnou vřavu, jež na kolbišti se strhla a v níž cizí slova (francouzská) a báječná rekův jména jenjen se hemží. Č. to všecko vynechal a píše jen, kterak panic v prvním klání setkal se „s tím, u něhož vězéše“: 1401. Takž Tandariuš jede tam, kdež kláli králi i kniežata, chtiec shořeti všichni od zlata, an svój helm dávno podvázal, chtě, by ho nikto nepoznal, maje lučiště znamenie. Takž učini první hnánie s tiem, u něhožto vězéše; Tandariuš jeho dobře znáše, 1410. knieže jeho nepoznal; a když s ním v hromadu hnal, da mu Tandariuš ránu, že knieže letě na stranu. Tak by najlepší v tom dni, že s ním nehna nižádný. A když byl turnej na zajtřie, tento opět knieže spatři, i bi jej, až právě měl dosti, (musichu jej domóv nésti), 1420. hrozné hrdinstvo okáza. 1405. 1415. 13127. Tandareis der kêrte dan... 13130. da er den herzogen vant... 13135. des küneges sun von Tandernas kom gedrungen durch die schar, er nam des vil rehte war, daz der herzoge Kandaljôn... 13140. gewalteclich die poinder stôrte... 13143. Tandareis sich des bewac, daz er disen küenen man mit ritterschefte wolt bestân... ein richiu tjoste dâ geschach, Tandareis den herzogen stach mit ros mit alle ûf den plan... er tet dem wol geliche schin, daz er dem vürsten waz gehaz von grôzen schulden tet er daz... Tandareis. der degen klâr, sölih tât al dâ begie, daz sie alle gelîche jâhen hie... 13167. ez het niemen als wol getân, uf dem velde bi dem tage... 13150. 13155. 13163.
53 1399. řkúc: nenie podobnějšieho k němu, ač on nenie sám! zatím to však „na mysli schová“. „Nepomnění“ panicovo v české básni teprve při třetí jízdě se připomíná; za to Pleier zase králové domnění na Tand. vplétá teprve později při druhé jízdě. Celkem v popisu koleb Č. vedl si zase poněkud samostatněji a podal opět ukázky svého oblíbeného parallelismu. Každý turnaj jest u něho dvoudenní (u Pleiera jen jednodenní), v každém panic Kandaljôna, svého přemožitele, zraní tak, že doma musí pak se léčiti, a za to sestra jeho „paříc“ Tand. „stéblem“ tepe, poněvadž jí způsobil u bratra mrzutosť. Jiné po- drobnosti ovšem zase jsou shodné. První turnaj, v němž právě Tand. nevida Floribelly, smutkem sám sebe zapomněl, Pleier líčiti začíná (v. 12909.) opakuje, kdo všecko se tu hlučně sjeli a kterak se proti sobě stavěli — vždy rek z pověsti proti některému králi skutečnému, na př. Lancilet proti králi Švédskému, Iván proti Portugalskému, Karél proti Navarskému, Melianz proti Španělskému atd. Tand. konečně z „nepomnění“ vzkřísí král Francouzský, ne bez pomoci jeho tovařišů, kteří vidouce protivníka naň se ženoucího, jej napomínají 13003. „versinnet iuch, dêst an der zit!“ A on vskutku se vzpamatoval, Francouze a hned po něm krále Arragůnského a pak ještě sedm jiných rytířův seklál; koně jejich všecky, rytířským právem vítězi připadající, tova- řiši odvedli stranou. 13042. nů mischte sich der turnei vil vremder krie man dô schrei dodává Pleier, a pak s rozkoší přímo nevázanou až po verš 13126. líčí všeobecnou vřavu, jež na kolbišti se strhla a v níž cizí slova (francouzská) a báječná rekův jména jenjen se hemží. Č. to všecko vynechal a píše jen, kterak panic v prvním klání setkal se „s tím, u něhož vězéše“: 1401. Takž Tandariuš jede tam, kdež kláli králi i kniežata, chtiec shořeti všichni od zlata, an svój helm dávno podvázal, chtě, by ho nikto nepoznal, maje lučiště znamenie. Takž učini první hnánie s tiem, u něhožto vězéše; Tandariuš jeho dobře znáše, 1410. knieže jeho nepoznal; a když s ním v hromadu hnal, da mu Tandariuš ránu, že knieže letě na stranu. Tak by najlepší v tom dni, že s ním nehna nižádný. A když byl turnej na zajtřie, tento opět knieže spatři, i bi jej, až právě měl dosti, (musichu jej domóv nésti), 1420. hrozné hrdinstvo okáza. 1405. 1415. 13127. Tandareis der kêrte dan... 13130. da er den herzogen vant... 13135. des küneges sun von Tandernas kom gedrungen durch die schar, er nam des vil rehte war, daz der herzoge Kandaljôn... 13140. gewalteclich die poinder stôrte... 13143. Tandareis sich des bewac, daz er disen küenen man mit ritterschefte wolt bestân... ein richiu tjoste dâ geschach, Tandareis den herzogen stach mit ros mit alle ûf den plan... er tet dem wol geliche schin, daz er dem vürsten waz gehaz von grôzen schulden tet er daz... Tandareis. der degen klâr, sölih tât al dâ begie, daz sie alle gelîche jâhen hie... 13167. ez het niemen als wol getân, uf dem velde bi dem tage... 13150. 13155. 13163.
Strana 54
54 13160. der turnei der werte... den tac unz an die naht gar... 13172. den turnei in diu naht benam. Že panic chtěl, aby ho nikdo nepoznal, dodává Pleier teprve po kolbě, když vrátil se Tand. k soudruhům do mlýna a daroval jim 25 koní ukořistěných: 13188. dô bat er die dri man, daz sie mit im vüeren dan, tougenliche unt verholn, daz sin vart dem here waer verstoln, daz niemen west war er waer komen. Zároveň s nimi hned umlouvá, že za čtyři neděle k nejbližšímu turnaji zase sjedou se na téže dúbravě, kde poprve se setkali. Č. úmluvu tuto položil o něco níže, vylíčiv nej- prve, co po turnaji při dvoře se dálo: 1421. Král s kniežaty naň sě táza, řka: odkud ten mladý rytieř života svého jest vítěz? 13230. die geste vrâgten maere, wer der ritter waere... 13240. niemen west war er was komen. Odchylkou od Pleiera a předjímaje pozdější jeho líčení vkládá sem také, kterak krá- lová domnění své na Tand. pověděla Floribelle, která truchlí, že nic o něm neví, ani vězňův nemá, kterých by se naň mohla zeptati. Pak teprve zmiňuje se o panicově úmluvě se soudruhy: 1440. A když Tandariuš s svými tovařiši milostnými domóv jel, to s nimi smluvil, když by již ten čas byl, jenž by opět k dvoru jeli, by sě na té lúce sjeli. To sobě všichni slíbichu a mile sě rozjedechu. 13209. do der werde degen klâr kom an die stat, dâ er sie vant, dô vrâgte sie der wigant ob sie dar wider wolden komen... sie jâhen sie wolden gerne dar; dô bat sie der degen klâr, daz sie sîn ûf der heide biten... 13220. daz lobetens unde wârn sîn vrô, mit urloup schiedens von im dô. 13216. Tand. jak slíbil kněžně, vrací se na Montâniklůse, kdež Antonie (kterou Pleier teprve zde a Č. dle zvyku svého nikde jménem nejmenuje), dověděvši se již od strýce, jak si statně vedl, toužebně ho očekává s Kilimârem pod touž lipou, kde se s ním rozloučila. 1448. Tandariuš jede tamo v to miesto, kde jeho čakáno; tuž jej tajně na hrad vedú, oř k jejie strýci dovedú; kněžna jej mile vidieše, i snažně jemu hovieše. 13264. Tandareis, der degen wert... 13266. was zuo Montânikluse komen verholne, als ich hân vernomen... der werde grâve Kilimâr 13269. sîn warte bi der linden breit unt diu juncvrowe gemeit... 13299. Kilimâr, der degeu vier, enpfie daz ros sâ ze hant... 13305. . .. diu maget was vrô, daz der helt was her wider komen... 13308. si nam den helt unt vuorte in dan in die burc den werden man an ir heimelîch gemach, dâ in allez guot geschach.
54 13160. der turnei der werte... den tac unz an die naht gar... 13172. den turnei in diu naht benam. Že panic chtěl, aby ho nikdo nepoznal, dodává Pleier teprve po kolbě, když vrátil se Tand. k soudruhům do mlýna a daroval jim 25 koní ukořistěných: 13188. dô bat er die dri man, daz sie mit im vüeren dan, tougenliche unt verholn, daz sin vart dem here waer verstoln, daz niemen west war er waer komen. Zároveň s nimi hned umlouvá, že za čtyři neděle k nejbližšímu turnaji zase sjedou se na téže dúbravě, kde poprve se setkali. Č. úmluvu tuto položil o něco níže, vylíčiv nej- prve, co po turnaji při dvoře se dálo: 1421. Král s kniežaty naň sě táza, řka: odkud ten mladý rytieř života svého jest vítěz? 13230. die geste vrâgten maere, wer der ritter waere... 13240. niemen west war er was komen. Odchylkou od Pleiera a předjímaje pozdější jeho líčení vkládá sem také, kterak krá- lová domnění své na Tand. pověděla Floribelle, která truchlí, že nic o něm neví, ani vězňův nemá, kterých by se naň mohla zeptati. Pak teprve zmiňuje se o panicově úmluvě se soudruhy: 1440. A když Tandariuš s svými tovařiši milostnými domóv jel, to s nimi smluvil, když by již ten čas byl, jenž by opět k dvoru jeli, by sě na té lúce sjeli. To sobě všichni slíbichu a mile sě rozjedechu. 13209. do der werde degen klâr kom an die stat, dâ er sie vant, dô vrâgte sie der wigant ob sie dar wider wolden komen... sie jâhen sie wolden gerne dar; dô bat sie der degen klâr, daz sie sîn ûf der heide biten... 13220. daz lobetens unde wârn sîn vrô, mit urloup schiedens von im dô. 13216. Tand. jak slíbil kněžně, vrací se na Montâniklůse, kdež Antonie (kterou Pleier teprve zde a Č. dle zvyku svého nikde jménem nejmenuje), dověděvši se již od strýce, jak si statně vedl, toužebně ho očekává s Kilimârem pod touž lipou, kde se s ním rozloučila. 1448. Tandariuš jede tamo v to miesto, kde jeho čakáno; tuž jej tajně na hrad vedú, oř k jejie strýci dovedú; kněžna jej mile vidieše, i snažně jemu hovieše. 13264. Tandareis, der degen wert... 13266. was zuo Montânikluse komen verholne, als ich hân vernomen... der werde grâve Kilimâr 13269. sîn warte bi der linden breit unt diu juncvrowe gemeit... 13299. Kilimâr, der degeu vier, enpfie daz ros sâ ze hant... 13305. . .. diu maget was vrô, daz der helt was her wider komen... 13308. si nam den helt unt vuorte in dan in die burc den werden man an ir heimelîch gemach, dâ in allez guot geschach.
Strana 55
55 Kterak se mu hovělo, Pleier vypisuje do podrobna. Na ráno kněžna poručila mu při- chystati pohodlnou lázeň: 1456. Kněžna káza káď činiti, chtiec Tandariáše pařiti, v niž naklade dosti kořenie, i káza mu vsésti do nie. 13360. dô gebôt diu minneclîche maget, daz dem helde unverzaget, bereit würde ein reinez bat... V tom přijel domů také Kandaljôn; sestra hned jde ho vítat a ptá se, kterak se mu dařilo. Otázkou touto pohněván jsa — vypadáť vskutku jako úsměšek, ač Antonie zajisté ptá se jen s nejlepším úmyslem — Kandaljôn hrubě ji odbývá, pročež ona, také jsouc uražena, zase odejde k Tand., jenž zatím seděl v lázni. — Že by Kandaljôn byl raněn, Pleier nepraví. Č. za to vynechal nezdvořilosť jeho k sestře, která tudy má ještě méně příčiny jíti k Tand., když sedí v lázni, nežli v německé básni. Mravnosť její ostatně v obou básních jest pochyb- ného rázu. Pleier praví, když k panicovi přišla, že on sám se styděl, ona nikoli. Ostatek scény při „paření“ v obou básních jest souběžný: 1460. A kdyžto sč on pařieše, tak jej ona mrskáše stéblem, jako jemu lajíc, pro bratra sě s ním hněvajíc, řkúc: čemus tak nelítostiv, žes bratra zbil, až ledva živ? A to mnohokrát činieše, tak s ním kratochvil jmějieše. 13407. dâ si vant den jungen man in dem bade ... 13417. ez nam diu maget wol getân ein halm in ir wîze hant, da mit sluoc si den wîgant in dem bade als ein kindelîn... war umbe hât ir daz getân, daz ir den wirt hât gesant, sô zornigen in daz lant? 13434. dô des schimpfes was genuoc... 13413. Pleier dodává, kterak panic po lázni s pannou obědval a s ní se bavil; Č. toto vy- nechav, zase náhlým přechodem strhuje děj dále. 1464. A to mnohokrát činieše, tak s ním kratochvil jmějieše. A když jeho opět otáza o znamenie... 13483. vil dicke si sich vereinde bi dem edel ritter wert... 13498. si pflac des heldes unverzaget, vil wol (sô wart mir gesaget) 13500. unz er aber solde varn. Nejprve vypisuje se, jaké „znamenie“ panic si vyžádal ke druhé jízdě. — Pleier také líčí úpravu (nadbytkem, poněvadž už z dřívějších statí jest známa), ale až když Tand. už skutečně jede. 1477. Když by opět k dvoru jeti, knieže, když by při svém zdraví, opět k dvoru sč vypravi. 1480. A kněžna jakž dřieve byla Tandariáše vypravila, takéž s hradu jej tajně svedú a jemu v les oř přivedú. An vzem s sebú vši přípravu, 1485. i jede na túž dúbravu; 13509. nů huop sich von sîm hûse Kandaliôn des endes dar mit manegen schilde lieht gevar; sin swester sande nach im dar Tandareis, den werden man, heimeliche von ir dan... der getriwe grâve Kilimâr brâhte im vür die burc dar ein ros rôt unde guot... 13565. hin reit der lobebaere... 13567. des morgens vant der werde man 13517. 13554.
55 Kterak se mu hovělo, Pleier vypisuje do podrobna. Na ráno kněžna poručila mu při- chystati pohodlnou lázeň: 1456. Kněžna káza káď činiti, chtiec Tandariáše pařiti, v niž naklade dosti kořenie, i káza mu vsésti do nie. 13360. dô gebôt diu minneclîche maget, daz dem helde unverzaget, bereit würde ein reinez bat... V tom přijel domů také Kandaljôn; sestra hned jde ho vítat a ptá se, kterak se mu dařilo. Otázkou touto pohněván jsa — vypadáť vskutku jako úsměšek, ač Antonie zajisté ptá se jen s nejlepším úmyslem — Kandaljôn hrubě ji odbývá, pročež ona, také jsouc uražena, zase odejde k Tand., jenž zatím seděl v lázni. — Že by Kandaljôn byl raněn, Pleier nepraví. Č. za to vynechal nezdvořilosť jeho k sestře, která tudy má ještě méně příčiny jíti k Tand., když sedí v lázni, nežli v německé básni. Mravnosť její ostatně v obou básních jest pochyb- ného rázu. Pleier praví, když k panicovi přišla, že on sám se styděl, ona nikoli. Ostatek scény při „paření“ v obou básních jest souběžný: 1460. A kdyžto sč on pařieše, tak jej ona mrskáše stéblem, jako jemu lajíc, pro bratra sě s ním hněvajíc, řkúc: čemus tak nelítostiv, žes bratra zbil, až ledva živ? A to mnohokrát činieše, tak s ním kratochvil jmějieše. 13407. dâ si vant den jungen man in dem bade ... 13417. ez nam diu maget wol getân ein halm in ir wîze hant, da mit sluoc si den wîgant in dem bade als ein kindelîn... war umbe hât ir daz getân, daz ir den wirt hât gesant, sô zornigen in daz lant? 13434. dô des schimpfes was genuoc... 13413. Pleier dodává, kterak panic po lázni s pannou obědval a s ní se bavil; Č. toto vy- nechav, zase náhlým přechodem strhuje děj dále. 1464. A to mnohokrát činieše, tak s ním kratochvil jmějieše. A když jeho opět otáza o znamenie... 13483. vil dicke si sich vereinde bi dem edel ritter wert... 13498. si pflac des heldes unverzaget, vil wol (sô wart mir gesaget) 13500. unz er aber solde varn. Nejprve vypisuje se, jaké „znamenie“ panic si vyžádal ke druhé jízdě. — Pleier také líčí úpravu (nadbytkem, poněvadž už z dřívějších statí jest známa), ale až když Tand. už skutečně jede. 1477. Když by opět k dvoru jeti, knieže, když by při svém zdraví, opět k dvoru sč vypravi. 1480. A kněžna jakž dřieve byla Tandariáše vypravila, takéž s hradu jej tajně svedú a jemu v les oř přivedú. An vzem s sebú vši přípravu, 1485. i jede na túž dúbravu; 13509. nů huop sich von sîm hûse Kandaliôn des endes dar mit manegen schilde lieht gevar; sin swester sande nach im dar Tandareis, den werden man, heimeliche von ir dan... der getriwe grâve Kilimâr brâhte im vür die burc dar ein ros rôt unde guot... 13565. hin reit der lobebaere... 13567. des morgens vant der werde man 13517. 13554.
Strana 56
56 1490. tu naleze tovařiše, k nima opět přivinu sě, a jakž dřieve spolu byli, též v tu dobu sú činili. Když k tomu dvoru přijeli, hospody jiné nejměli, než mlýnec, v němž dříve stáli, v tenž sě opět uvázali. sin gesellen an der stat, da sie der helt warten bat... 13579. mit ein ander sie dô riten ze Sabins bi der Karonicâ, ir müle vunden sie noch da, da herbergten in die vier man... 13623. Tandareis, der degen kluoc, in der müle verholne lac, sins gemaches er dâ pflac, er unt die gesellen sin. Ostatní panstvo jest již pohromadě a často vzpomíná neznámého rytíře, zvědavo jsouc, zdali se dostaví. Příchodu jeho do odlehlého mlýna nikdo nepozoroval a Tand. naschvál se tají. Další postup děje zase v obou básních jest souběžný: 1498. Jel s svýma tovařišema pod tu siéň, kdežto králevá z okénce jeho viděla, takž vždy jej na očí měla. 13635. mit sînen gesellen zogte er her über velt gên dem palas, dâ diu küneginne ûf was... 13651. nů was ouch an den ziten diu küneginne úf gestân unt an ein venster gegân... 13655. diu edel küneginne ersach disen ritter halten hie... Pleier praví dále, že králová hned šla králi povědět, že přijel rytíř, jenž v posledním turnaji tak se vyznačil. Art. přikročí k oknu a znalecky jej prohlédnuv prorokuje, že dnes vyznačí se zase. Sám sejde k němu a začne se ho vyptávati; Tand. však poodjede a neodpoví; vždyť pak, jak již pověděno: 1404. an svój helm dávno podvázal, chtě, aby jeho nikto nepoznal. 13693. ez wolde niht der werde man, daz er iemen waer bekant. Artuš jen se podiví a dále nepátrá; panic postaví se zase přímo proti „sieni“, kde králová jest s paními. Pozorujíc, kterak se Art. vyhnul, pomyslí si, co v české básni řečeno bylo hned před první kolbou: 1398. ihned pomyslí na něho, řkúc: nenie podobnějšieho k němu, ač on nenie sám. 13717. ich waen der degen valsches vrî uns allen ist vil wol bekant: ob Tandareis, der wigant, lebet, er mac ez vil wol sîn. I jde králová k Flor., oznámí jí, koho spatřila i své domnění a zavede ji k oknu se podívat. V tom již ji zahlédne Tand. a láskou zase všechen se zapomene. I Flor. ho poznala a zbledla pohnutím, ale pak zajásá z hloubí srdce a praví: 13768. mir kann nû leides niht geschehen, sit ich den helt hân gesehen. Králová jí v tom ještě utvrdí, slibujíc, že je-li to vskutku Tand., že jí ho zajisté opatří. — V českém vzdělání jest tuto zase poněkud značnější odchylka. Všecky Pleierovy podrobnosti jsou vynechány. Hned jak panic se pod „sieň“ postavil, kde jej králová na očích měla, následuje popis koleb a teprve, „když sě dvór skona“, básník přistupuje k Flor. Jako při prvním turnaji panice ani nespatřila a truchlila dále, tak Flor. ani při druhém k oknu
56 1490. tu naleze tovařiše, k nima opět přivinu sě, a jakž dřieve spolu byli, též v tu dobu sú činili. Když k tomu dvoru přijeli, hospody jiné nejměli, než mlýnec, v němž dříve stáli, v tenž sě opět uvázali. sin gesellen an der stat, da sie der helt warten bat... 13579. mit ein ander sie dô riten ze Sabins bi der Karonicâ, ir müle vunden sie noch da, da herbergten in die vier man... 13623. Tandareis, der degen kluoc, in der müle verholne lac, sins gemaches er dâ pflac, er unt die gesellen sin. Ostatní panstvo jest již pohromadě a často vzpomíná neznámého rytíře, zvědavo jsouc, zdali se dostaví. Příchodu jeho do odlehlého mlýna nikdo nepozoroval a Tand. naschvál se tají. Další postup děje zase v obou básních jest souběžný: 1498. Jel s svýma tovařišema pod tu siéň, kdežto králevá z okénce jeho viděla, takž vždy jej na očí měla. 13635. mit sînen gesellen zogte er her über velt gên dem palas, dâ diu küneginne ûf was... 13651. nů was ouch an den ziten diu küneginne úf gestân unt an ein venster gegân... 13655. diu edel küneginne ersach disen ritter halten hie... Pleier praví dále, že králová hned šla králi povědět, že přijel rytíř, jenž v posledním turnaji tak se vyznačil. Art. přikročí k oknu a znalecky jej prohlédnuv prorokuje, že dnes vyznačí se zase. Sám sejde k němu a začne se ho vyptávati; Tand. však poodjede a neodpoví; vždyť pak, jak již pověděno: 1404. an svój helm dávno podvázal, chtě, aby jeho nikto nepoznal. 13693. ez wolde niht der werde man, daz er iemen waer bekant. Artuš jen se podiví a dále nepátrá; panic postaví se zase přímo proti „sieni“, kde králová jest s paními. Pozorujíc, kterak se Art. vyhnul, pomyslí si, co v české básni řečeno bylo hned před první kolbou: 1398. ihned pomyslí na něho, řkúc: nenie podobnějšieho k němu, ač on nenie sám. 13717. ich waen der degen valsches vrî uns allen ist vil wol bekant: ob Tandareis, der wigant, lebet, er mac ez vil wol sîn. I jde králová k Flor., oznámí jí, koho spatřila i své domnění a zavede ji k oknu se podívat. V tom již ji zahlédne Tand. a láskou zase všechen se zapomene. I Flor. ho poznala a zbledla pohnutím, ale pak zajásá z hloubí srdce a praví: 13768. mir kann nû leides niht geschehen, sit ich den helt hân gesehen. Králová jí v tom ještě utvrdí, slibujíc, že je-li to vskutku Tand., že jí ho zajisté opatří. — V českém vzdělání jest tuto zase poněkud značnější odchylka. Všecky Pleierovy podrobnosti jsou vynechány. Hned jak panic se pod „sieň“ postavil, kde jej králová na očích měla, následuje popis koleb a teprve, „když sě dvór skona“, básník přistupuje k Flor. Jako při prvním turnaji panice ani nespatřila a truchlila dále, tak Flor. ani při druhém k oknu
Strana 57
57 nepřijde a jeho neuhlídá, však svou vinou, tak že jí králová „měla za zlé, že by byla uviděla rytíře vším podobenstvím, činy i všelikým vítězstvím, ačť-li on Tand. není.“ Panna pak si umíní, že při budoucím turnaji už najisto půjde se dívat, jen jestliže Tand. přijede. Klání samo u Pleiera vylíčeno velice rozvláčně a úplně souběžně s turnajem prvním. Tand. láskou zbaveného smyslů zase vzkřísí tovařiši, když žene se naň král Arragůnský, jejž on brzy za koně srazí. Za ním poroučí se touž cestou dvanácte rytířů výborných, jichžto koně vítězi připadnou. Vedle panice našeho však zápolí také všickni ostatní páni, jež básník za dobré uznal — už po třetí — všecky vypočísti. Kolby trvají do večera. Tand. mimo jiné uchránil — nepoznán jsa — otce svého Dulcemâra, když naň útočili vévoda „von Prâwant" a hrabě „von Schampâne“, a co hlavního, svého nepřítele Kandaljóna také přemohl a 24 koní na něm dobyl. Č. má turnaj zase dvoudenní a Kandaljônu vede se v něm tak zle, že sotva zůstal živ; ale odbyl jej desíti verši (Pleier 13780—13925.). 1502. Ktož proti němu sě vyrazi, on každého dolóv srazi, že ten den bude najlepší. A když bude turnej v zajtří, objev vókol činie hnánie, tlače pod sě vše bez braně; a když to uhlédá knieže, jenž u něho bieše věze, 1510. tlači jej až jmějíše dosti, že jej s duší ledva pustí. 13829. ze rehter tjoste vall sin hant (zwelf ritter) uf daz gras, é der turnei erhaben was... Kandaliôn den lêrte er pin von der Montânikluse, den habet er wol ze hûse, den valte er nider ûf den plân, vier unt zweinzic ros gwan er im an. 13899. Následující kus o druhém návratu panicově na hrad zase až příliš je zkrácen. Pleier líčí, kterak panic na večer vrátil se do hospody, ukořistěných padesát koní daroval soudruhům a vymínil si jen, aby s ním ujeli tak, aby nikdo se nedověděl, odkud jest a kam se poděl. Proto hned za svitání ze mlýna všickni odejeli. Art. a rytířstvo marně se po něm ptají a nový turnaj ustanoví, aby byl po čtyřech nedělích. O tom všem v české básni není zmínky. Praví se jen: 1527. Tak sě Tandariuš rozjel, s svými tovařiši smluviv, že ktož by kolivěk byl živ, by sě na též lúce sjeli, opět spolu k dvoru jeli. I jede, kdež ho čekachu, takž jeho na hrad pojechu. 13979. Tandareis, der werde degen, streich mit sînen gesellen dan; dô er kom úf den plân, dà er die ritter alrest vant, dô bat sie der wigant, wenn sie zem dritten turnei riten, daz sie sin ûf der heide biten... 13989. die naht streich der werde man zer Montâniklůse ... 14010. diu maget vuort den werden man mit ir in die bure dan... Kterak panna Tand. přijala a dobré bydlo mu strojila, co Pleier zase do podrobna líčí, Č. také nemá; chvátá ku předu a přechodem, možná-li ještě náhlejším nežli jsou ostatní, přímo dí: 1537. Panna stéblem poče bíti Tandariáše, řkúci jemu: čemu's mi zbil bratra, čemu? 14054. mit einem halme si in sluoc, dô sprach die juncvrowe kluoc: „herre, ir sult hân vermiten,
57 nepřijde a jeho neuhlídá, však svou vinou, tak že jí králová „měla za zlé, že by byla uviděla rytíře vším podobenstvím, činy i všelikým vítězstvím, ačť-li on Tand. není.“ Panna pak si umíní, že při budoucím turnaji už najisto půjde se dívat, jen jestliže Tand. přijede. Klání samo u Pleiera vylíčeno velice rozvláčně a úplně souběžně s turnajem prvním. Tand. láskou zbaveného smyslů zase vzkřísí tovařiši, když žene se naň král Arragůnský, jejž on brzy za koně srazí. Za ním poroučí se touž cestou dvanácte rytířů výborných, jichžto koně vítězi připadnou. Vedle panice našeho však zápolí také všickni ostatní páni, jež básník za dobré uznal — už po třetí — všecky vypočísti. Kolby trvají do večera. Tand. mimo jiné uchránil — nepoznán jsa — otce svého Dulcemâra, když naň útočili vévoda „von Prâwant" a hrabě „von Schampâne“, a co hlavního, svého nepřítele Kandaljóna také přemohl a 24 koní na něm dobyl. Č. má turnaj zase dvoudenní a Kandaljônu vede se v něm tak zle, že sotva zůstal živ; ale odbyl jej desíti verši (Pleier 13780—13925.). 1502. Ktož proti němu sě vyrazi, on každého dolóv srazi, že ten den bude najlepší. A když bude turnej v zajtří, objev vókol činie hnánie, tlače pod sě vše bez braně; a když to uhlédá knieže, jenž u něho bieše věze, 1510. tlači jej až jmějíše dosti, že jej s duší ledva pustí. 13829. ze rehter tjoste vall sin hant (zwelf ritter) uf daz gras, é der turnei erhaben was... Kandaliôn den lêrte er pin von der Montânikluse, den habet er wol ze hûse, den valte er nider ûf den plân, vier unt zweinzic ros gwan er im an. 13899. Následující kus o druhém návratu panicově na hrad zase až příliš je zkrácen. Pleier líčí, kterak panic na večer vrátil se do hospody, ukořistěných padesát koní daroval soudruhům a vymínil si jen, aby s ním ujeli tak, aby nikdo se nedověděl, odkud jest a kam se poděl. Proto hned za svitání ze mlýna všickni odejeli. Art. a rytířstvo marně se po něm ptají a nový turnaj ustanoví, aby byl po čtyřech nedělích. O tom všem v české básni není zmínky. Praví se jen: 1527. Tak sě Tandariuš rozjel, s svými tovařiši smluviv, že ktož by kolivěk byl živ, by sě na též lúce sjeli, opět spolu k dvoru jeli. I jede, kdež ho čekachu, takž jeho na hrad pojechu. 13979. Tandareis, der werde degen, streich mit sînen gesellen dan; dô er kom úf den plân, dà er die ritter alrest vant, dô bat sie der wigant, wenn sie zem dritten turnei riten, daz sie sin ûf der heide biten... 13989. die naht streich der werde man zer Montâniklůse ... 14010. diu maget vuort den werden man mit ir in die bure dan... Kterak panna Tand. přijala a dobré bydlo mu strojila, co Pleier zase do podrobna líčí, Č. také nemá; chvátá ku předu a přechodem, možná-li ještě náhlejším nežli jsou ostatní, přímo dí: 1537. Panna stéblem poče bíti Tandariáše, řkúci jemu: čemu's mi zbil bratra, čemu? 14054. mit einem halme si in sluoc, dô sprach die juncvrowe kluoc: „herre, ir sult hân vermiten,
Strana 58
58 že jsi naň tak nemilostiv? A netbajíc, by nebyl živ, aby s ním volnějí byla, tak jej měla sobě mila. daz ir mit sölhen unsiten den wirt her heim iht hetet gesant“... 14079. diu juncvrowe wise, behielt disen ritter klar... V pohodlí a rozkoši minuly čtyři neděle, po kterých panic zase jede ke dvoru, a sice v německé básni zcela stejně jsa vypravován, propouštěn a žehnán, jako v obou případech předchozích (jen barvy oděvu a znaku jeho jsou jiné). — Č. tu provedl zase změnu neodvislou. Panic znova musí prositi kněžnu, aby ho propustila a vypravila, a ona vyhoví prosbě jeho jen po novém slibu, že k ní se vrátí. Po té líčí se, kterak mu zhotovila „znamení“. A pak — jedenkráte přece — vzdělavatele zmocňuje se nálada hovornější, jejíž vý- sledkem jest jediná reflexe české básně, připojená k odjezdu Kandaljônovu, které na tomto místě u Pleiera není. 1562. Řeč sě mluví, čas otchodí, a když sě ten čas přihodi, že jmějieše třetí dvór býti, knieže netáhl sě zhojiti, jede k dvoru v mysli maje, řka: že sem byl často slýchaje, že po štěstí bývá neštěstí, také po neštěstí štěstí. 14086. ... unz an die stunt, daz man über daz lant tet kunt, daz der herzoge mit sinen scharn zem dritten turnei wolde varn. Je v těch slovech patrná reminiscence na Pleierovu úvahu o „saelde a unheil či un- gelücke“ (ve verších 10237—10267.) — Ostatek jest zase souběžný: 1570. A když knieže pryč ujede, Tandariuš jede do háje, vsede na oř, všechno maje, jede k tovařišóm svým; tak bieše velmi mil jim, že jeho tu den čekali, kdež sú spolu srokovali. Tu jej mile přivítachu, tak sě spolu k dvoru brachu a když sú tam přijeli, 1580. ihned v ten mlýnec vjeli, tu kdež sú v něm dříve stali. A vždy na to pole vstali. 1575. 14090. dô er von dannen was gewant, diu juncvrowe wert erkant ir ritter ouch dar sande ... bî der linden dâ vor vundens den grâven Kilimar... ein ros guot unde blanc... 14141. des morgens kom der werde man, dâ er sîn gesellen vant, die enpfiengen wol den wîgant, die heten sin al dâ gebiten; 14145. mit ein ander sie dô riten gên Lover in daz lant, diu herberge was in wol bekant; sie riten úf bi der Karonica in ein tal, sie vunden dâ... 14150. ir müle, die sie dá liezen... 14157. unt zogten gen dem palas dan. 14123. V den turnaje královna a Flor. s Artušem ráno domlouvají se, proč asi Tand. (nebo že on to jest, králová i panna jsou přesvědčeny) se skrývá. Artuš uhodl, že jest asi zajat a slibuje, že vyšle zálohu padesáti rytířův, aby mu ten den nedali ujetí. — Č., u něhož Flor. rytíře dosud nespatřila, nahradil tuto úmluvu scenou jen podobnou: 1583. Králevá když k dvoru jela, Floribellu s sebú jměla,
58 že jsi naň tak nemilostiv? A netbajíc, by nebyl živ, aby s ním volnějí byla, tak jej měla sobě mila. daz ir mit sölhen unsiten den wirt her heim iht hetet gesant“... 14079. diu juncvrowe wise, behielt disen ritter klar... V pohodlí a rozkoši minuly čtyři neděle, po kterých panic zase jede ke dvoru, a sice v německé básni zcela stejně jsa vypravován, propouštěn a žehnán, jako v obou případech předchozích (jen barvy oděvu a znaku jeho jsou jiné). — Č. tu provedl zase změnu neodvislou. Panic znova musí prositi kněžnu, aby ho propustila a vypravila, a ona vyhoví prosbě jeho jen po novém slibu, že k ní se vrátí. Po té líčí se, kterak mu zhotovila „znamení“. A pak — jedenkráte přece — vzdělavatele zmocňuje se nálada hovornější, jejíž vý- sledkem jest jediná reflexe české básně, připojená k odjezdu Kandaljônovu, které na tomto místě u Pleiera není. 1562. Řeč sě mluví, čas otchodí, a když sě ten čas přihodi, že jmějieše třetí dvór býti, knieže netáhl sě zhojiti, jede k dvoru v mysli maje, řka: že sem byl často slýchaje, že po štěstí bývá neštěstí, také po neštěstí štěstí. 14086. ... unz an die stunt, daz man über daz lant tet kunt, daz der herzoge mit sinen scharn zem dritten turnei wolde varn. Je v těch slovech patrná reminiscence na Pleierovu úvahu o „saelde a unheil či un- gelücke“ (ve verších 10237—10267.) — Ostatek jest zase souběžný: 1570. A když knieže pryč ujede, Tandariuš jede do háje, vsede na oř, všechno maje, jede k tovařišóm svým; tak bieše velmi mil jim, že jeho tu den čekali, kdež sú spolu srokovali. Tu jej mile přivítachu, tak sě spolu k dvoru brachu a když sú tam přijeli, 1580. ihned v ten mlýnec vjeli, tu kdež sú v něm dříve stali. A vždy na to pole vstali. 1575. 14090. dô er von dannen was gewant, diu juncvrowe wert erkant ir ritter ouch dar sande ... bî der linden dâ vor vundens den grâven Kilimar... ein ros guot unde blanc... 14141. des morgens kom der werde man, dâ er sîn gesellen vant, die enpfiengen wol den wîgant, die heten sin al dâ gebiten; 14145. mit ein ander sie dô riten gên Lover in daz lant, diu herberge was in wol bekant; sie riten úf bi der Karonica in ein tal, sie vunden dâ... 14150. ir müle, die sie dá liezen... 14157. unt zogten gen dem palas dan. 14123. V den turnaje královna a Flor. s Artušem ráno domlouvají se, proč asi Tand. (nebo že on to jest, králová i panna jsou přesvědčeny) se skrývá. Artuš uhodl, že jest asi zajat a slibuje, že vyšle zálohu padesáti rytířův, aby mu ten den nedali ujetí. — Č., u něhož Flor. rytíře dosud nespatřila, nahradil tuto úmluvu scenou jen podobnou: 1583. Králevá když k dvoru jela, Floribellu s sebú jměla,
Strana 59
59 vodieci ji vždy pod paží a řkúc jiej, ažť jeho pokáži! Rek brzo vskutku se objeví: 1587. Tandariuš sě vypravi s tovařiši, helm svój vstavi, podváza jej, k séni jede, a když pod tu sieň přijede, králová jej ihned vidě, Floribelle to povědě, řkúc: patřiž toho rytieře, jestliť podoben k té mieře? 14155. des morgens do der tac ûf brach, dô wârn bereit die vier man unt zogten gên dem palas dan... 14188. nû sâhen sie den werden man halden uf dem grüenen plan... 14197. dô sprach der künec valsches vri: unser ritter der ist komen... 14203. sin manheit ist an wandel gar. Pokračuje pak Č. ze svého výmyslu vložil tuto, že ve Flor., jakž jej spatřila, srdce vzkvílilo,1) i dala se do pláče, až jí královna laje, řkouc: hanbať jest plakati! Panna však stojí tam „celý den žalosť majíc a naň vzhlédajíc“. Konečně i on ji spatří a pohled alespoň v tento den turnaje působí naň zcela jinak, nežli v básni německé: „radostí nevěda co páše, kdežkoli koho potkáše, to vše přes hlavu metáše!“ Jen v úvodních slovech těchto jest přece podobnosť: 14205. dô er die künegîn unt die maget bi dem künege stên sach... 14209. dô er ersach der meide lichten schin... Teprve druhý den — neboť kolba v české básni jest zase dvoudenní — nadchází zase souběžnosť s básní německou: 1601. až sě mu uda ozřieti, tak že ji može viděti. 1609. Když vyjde v turnaj na zajtřie, sta na svú zmilitkú patře, až sám sebe zapomanu; tuž mu dachu mnohú ránu, an jako jiný peň sedí a vždy tam v okénce hledí, 1615. až pak jeho tovařišie zvolachu naň, řkúc, pomni sě, tu sě tepruv k smyslu vráti, poče také rány dávati, že před ním všichni běháchu, tak sě jeho velmi báchu. 14155. (des morgens dô der tac uf brach) 14236. Tandareis hielt unversunnen hie... 14264. Tandareis muost kumber dulden, von der minne schulden hielt er unversunnen hie. sîner gesellen einer des niht enlie, er sprach: „herre, sît gemant“ ... 14272. versinnet iuch! wie tuot ir sô? Tandareis sach umbe dô ... 14283. vor der künegin palas er vier unt zweinzic sper verstach. Pleier pak dodává všeobecně, že klání se smísilo („nů mischet sich der turnei“), ale odolal lákání k obšírnému popisu, dokládaje pouze o Tand., že nad jiné všecky vynikl. I třetího turnaje dokonává Č. zase slovy: 1621. až mu sě knieže navrže, tuž jej v bláto hned uvrže, i tlačí jej bez milosti, že v něm zetře mnohé kosti. 1) Také Pleier ostatně praví v. 14219.: vrou Flordibel sprach: „herre min, er ist ez endecliche!“ A odtud patrně vzdělavatelovo vzkvílení. 8'
59 vodieci ji vždy pod paží a řkúc jiej, ažť jeho pokáži! Rek brzo vskutku se objeví: 1587. Tandariuš sě vypravi s tovařiši, helm svój vstavi, podváza jej, k séni jede, a když pod tu sieň přijede, králová jej ihned vidě, Floribelle to povědě, řkúc: patřiž toho rytieře, jestliť podoben k té mieře? 14155. des morgens do der tac ûf brach, dô wârn bereit die vier man unt zogten gên dem palas dan... 14188. nû sâhen sie den werden man halden uf dem grüenen plan... 14197. dô sprach der künec valsches vri: unser ritter der ist komen... 14203. sin manheit ist an wandel gar. Pokračuje pak Č. ze svého výmyslu vložil tuto, že ve Flor., jakž jej spatřila, srdce vzkvílilo,1) i dala se do pláče, až jí královna laje, řkouc: hanbať jest plakati! Panna však stojí tam „celý den žalosť majíc a naň vzhlédajíc“. Konečně i on ji spatří a pohled alespoň v tento den turnaje působí naň zcela jinak, nežli v básni německé: „radostí nevěda co páše, kdežkoli koho potkáše, to vše přes hlavu metáše!“ Jen v úvodních slovech těchto jest přece podobnosť: 14205. dô er die künegîn unt die maget bi dem künege stên sach... 14209. dô er ersach der meide lichten schin... Teprve druhý den — neboť kolba v české básni jest zase dvoudenní — nadchází zase souběžnosť s básní německou: 1601. až sě mu uda ozřieti, tak že ji može viděti. 1609. Když vyjde v turnaj na zajtřie, sta na svú zmilitkú patře, až sám sebe zapomanu; tuž mu dachu mnohú ránu, an jako jiný peň sedí a vždy tam v okénce hledí, 1615. až pak jeho tovařišie zvolachu naň, řkúc, pomni sě, tu sě tepruv k smyslu vráti, poče také rány dávati, že před ním všichni běháchu, tak sě jeho velmi báchu. 14155. (des morgens dô der tac uf brach) 14236. Tandareis hielt unversunnen hie... 14264. Tandareis muost kumber dulden, von der minne schulden hielt er unversunnen hie. sîner gesellen einer des niht enlie, er sprach: „herre, sît gemant“ ... 14272. versinnet iuch! wie tuot ir sô? Tandareis sach umbe dô ... 14283. vor der künegin palas er vier unt zweinzic sper verstach. Pleier pak dodává všeobecně, že klání se smísilo („nů mischet sich der turnei“), ale odolal lákání k obšírnému popisu, dokládaje pouze o Tand., že nad jiné všecky vynikl. I třetího turnaje dokonává Č. zase slovy: 1621. až mu sě knieže navrže, tuž jej v bláto hned uvrže, i tlačí jej bez milosti, že v něm zetře mnohé kosti. 1) Také Pleier ostatně praví v. 14219.: vrou Flordibel sprach: „herre min, er ist ez endecliche!“ A odtud patrně vzdělavatelovo vzkvílení. 8'
Strana 60
60 Tohoto nemilosrdného konce německá báseň nezná; tam ve třetím klání panic s Kan- daljônem ani se nesetká, nýbrž, jakmile zase noc ukončí turnaj, snaží se nepozorovaně ujeti do hospody. Než Art. zálohu padesáti rytířů nastřehl a tito obklopí jej a nechtějí ho pustiti. Panic uváživ rychle, že prozrazen býti nesmí, poněvadž zavázal se čestným slovem k návratu k panně, pokusí se nejprve po dobrém, aby ho propustili, a když přemluviti se nedají, pro- klestí si cestu násilím, při čemž mu i tma, zatím nastalá, pomáhá. O záloze této ničeho není v básni české; za to jest tam nový nářek Flor., která přece zase jest v nejistotě, byl-li to Tand. čili nic. Mateť ji myšlénka, že by jí byl se dal znáti, kdyby on to byl skutečně. Ovšem připadá jí — co německá báseň má dříve jako domněnku Artušovu: 1638. „aneb někde tvrdě vězí!“ V žalosti její konečně jen s obtíží králová ji poněkud upokojí. Panic zatím vrátí se do mlýna k soudruhům, daruje jim zase kořisť (60 koní) a po- něvadž mu byly učiněny nástrahy, ještě v noci všickni odjedou. Když dospěli na místo, kde poprve se sešli: 14415. mit zühten nam der wigant urloup von den gesellen sin... 14419. dem helde dankten sie dô mit triwen vlizecliche ... dô der degen unverzeit kom zuo der linden vür daz tor... 14437. Kilimâr sich underwant des rosses unde vuorte ez dan, diu juncvrowe den werden man brâht verholn an sin gemach, dâ im allez guot geschach von den vrowen wol getân. Na hradě po té Č. opakuje po třetí scénu v lázni a bití steblem, které v německé básni na tomto místě již není. Jest to poslední ukázka oblíbeného u Č. vzdělavatele pa- rallelismu. Následuje nové radění při dvoře Artušově, v obou básních souběžné, kterak by Tand. přiměli k návratu; ale v české opět zkráceno tak, že některé podrobnosti bez německé před- lohy byly by skoro nesrozumitelny. Když rytíři ze zálohy oznámili Artušovi, kterak jim cizí rytíř ujel, lituje toho král a dá zavolati do rady Dulcemára a ostatní panstvo. Č. nejapně praví, že dal „po všem světě rozhlásiti v křesťanstvě i pohanstvě, což kde králóv i knížat všech, by sě jeden den sebrali, před králem Artušem stáli!“ — zapomněl, že právě při kolbách všecko panstvo jest beztoho již shromážděno. Proto správnější jest líčení německé básně, ve které Art. pouze obešle pány, 14464. „die gên im ze velde lâgen" a když se sejdou, jim praví, že cizí rytíř beze vší pochybnosti byl Tand., poněvadž pohledem na Flor. pominul se smyslem. Slibuje, kdo by ho přivedl, že by mu dal odměnou vévodství, a poněvadž snad všichni nevědí, oč běží, dodatkem vykládá, kterak panice pro Flor. vypověděl ode dvora, kterak on, na štítu a helmě maje za znak obraz panny, po světě konal skutky nevyrovnaného rekovství. přijev v les, tu sě rozhosti; ten oř ihned pryč pojechu a jej na hrad provodichu (mnoho panen to zvěděchu). 14429. 1648. s tovařiši sě rozjede, děkovav jim ze všie ctnosti,
60 Tohoto nemilosrdného konce německá báseň nezná; tam ve třetím klání panic s Kan- daljônem ani se nesetká, nýbrž, jakmile zase noc ukončí turnaj, snaží se nepozorovaně ujeti do hospody. Než Art. zálohu padesáti rytířů nastřehl a tito obklopí jej a nechtějí ho pustiti. Panic uváživ rychle, že prozrazen býti nesmí, poněvadž zavázal se čestným slovem k návratu k panně, pokusí se nejprve po dobrém, aby ho propustili, a když přemluviti se nedají, pro- klestí si cestu násilím, při čemž mu i tma, zatím nastalá, pomáhá. O záloze této ničeho není v básni české; za to jest tam nový nářek Flor., která přece zase jest v nejistotě, byl-li to Tand. čili nic. Mateť ji myšlénka, že by jí byl se dal znáti, kdyby on to byl skutečně. Ovšem připadá jí — co německá báseň má dříve jako domněnku Artušovu: 1638. „aneb někde tvrdě vězí!“ V žalosti její konečně jen s obtíží králová ji poněkud upokojí. Panic zatím vrátí se do mlýna k soudruhům, daruje jim zase kořisť (60 koní) a po- něvadž mu byly učiněny nástrahy, ještě v noci všickni odjedou. Když dospěli na místo, kde poprve se sešli: 14415. mit zühten nam der wigant urloup von den gesellen sin... 14419. dem helde dankten sie dô mit triwen vlizecliche ... dô der degen unverzeit kom zuo der linden vür daz tor... 14437. Kilimâr sich underwant des rosses unde vuorte ez dan, diu juncvrowe den werden man brâht verholn an sin gemach, dâ im allez guot geschach von den vrowen wol getân. Na hradě po té Č. opakuje po třetí scénu v lázni a bití steblem, které v německé básni na tomto místě již není. Jest to poslední ukázka oblíbeného u Č. vzdělavatele pa- rallelismu. Následuje nové radění při dvoře Artušově, v obou básních souběžné, kterak by Tand. přiměli k návratu; ale v české opět zkráceno tak, že některé podrobnosti bez německé před- lohy byly by skoro nesrozumitelny. Když rytíři ze zálohy oznámili Artušovi, kterak jim cizí rytíř ujel, lituje toho král a dá zavolati do rady Dulcemára a ostatní panstvo. Č. nejapně praví, že dal „po všem světě rozhlásiti v křesťanstvě i pohanstvě, což kde králóv i knížat všech, by sě jeden den sebrali, před králem Artušem stáli!“ — zapomněl, že právě při kolbách všecko panstvo jest beztoho již shromážděno. Proto správnější jest líčení německé básně, ve které Art. pouze obešle pány, 14464. „die gên im ze velde lâgen" a když se sejdou, jim praví, že cizí rytíř beze vší pochybnosti byl Tand., poněvadž pohledem na Flor. pominul se smyslem. Slibuje, kdo by ho přivedl, že by mu dal odměnou vévodství, a poněvadž snad všichni nevědí, oč běží, dodatkem vykládá, kterak panice pro Flor. vypověděl ode dvora, kterak on, na štítu a helmě maje za znak obraz panny, po světě konal skutky nevyrovnaného rekovství. přijev v les, tu sě rozhosti; ten oř ihned pryč pojechu a jej na hrad provodichu (mnoho panen to zvěděchu). 14429. 1648. s tovařiši sě rozjede, děkovav jim ze všie ctnosti,
Strana 61
61 V radě sedí také Kandaljón a podlé tohoto znaku poznává, že to byl rytíř, jejž na svém hradě zavřel do lidomorny. Teď toho lituje, jednak z lakoty, poněvadž by rád měl ono slíbené vévodství, jednak ze strachu, že smrť Tand. od přátel jeho bude pomstěna. Proto když rozjede se panstvo se slibem, že ke čtvrtému turnaji zase se sejdou, Kandaljôn umíní si, že už se vícekrát nevrátí, aby ušel trestu. Přišed domů, jest k sestře, laskavě ho vítající, ještě nezdvořilejší nežli jindy, což ona nahrazuje si opět zábavou s panicem. Artuš čeká zatím na místě na turnaj čtvrtý. Č. na „sněmě“ sešlém vyřizuje poselství Artušovo (král tedy ani přímo sám nemluví): 1667. A kdyžto sě byli sjeli, 14455. die kômen zuo dem künege dar, mit den wart er ze râte des... to jim vóbec pověděli slovem ot krále Artuše: 14494. ir werden degen wol bekant, der mir in brachte, ich hân ein lant, zda vie kto Tandariuše, by jej přivedl před krále, ein herzoctuom riche, že dařil by jej neumále; daz wolte ich willeclîche které-li by byl podstaty, im dar umb ze lône geben... chce mu zemi jednu dáti, haet aber in ein sölih man, 14500. der von mir niht lêhen wolde hân, 1675. aby v nie byl korunován; leč bude knieže nebo pán! dem diente ich immer al min leben, Tak sě rózno rozjedechu. des wolde ich im min triwe geben. Slovům „leč bude knieže nebo pán“ bez německého textu nikdo by neporozuměl. — Ještě hůře jest s přechodem k dalšímu ději. Kadaljôna Č. již před sněmem zraněného poslal domů, není tedy ve shromáždění přítomen, neslyší slibů králových a nemůže litosť svou, že panice zahubil, vysloviti. Činí to tedy, když domů přijeli, strýc (Kilimâr), ač skoro slovným překladem samomluvu Kandaljônova: 1677. Tak sě rózno rozjedechu, a když domóv přijedechu, strýc mu za zlé poče mieti, řka: žes jeho nechal umřieti, viz, jaké by byl zbožie měl, by mu byl toho nezděl! Také že jemu toho by žel mně, by on již dávno umřel. 14544. (die herrn vuoren heim ze lande). 14523. wolde got unt möhte ez sin, daz der degen maere 14525. noch bi leben waere! von im sô würde ich rîche; ich hân vil kintlîche an dem werden man getân, daz ich den helt ertoetet hân... 14521. ich weiz wol daz der helt ist tôt. Kilimár tato slova mluví patrně v radě, kterou i podle Pleiera Kandaljôn svolal na svůj hrad, když nadešel čas ke čtvrtému turnaji, chtěje vyptati se svých lidí, uznávají-li za bez- pečné, aby ke kolbám jel. Když jim pověděl, oč běží, radili mu všickni, aby nejezdil; mezi nimi také Kilimár. Tento však po poradě honem zašel k panně oznámit jí, že bratr už lituje zhouby rytířovy. Kněžna jest tomu ráda a zase o své újmě umlouvá s Kilimârem, že svolají poradu „der besten im lande“, aby ujednali, kterak by tajemství o zachránění panicově nej- moudřeji odhalili. Tak se stane: páni jí slíbí, že se jí proti hněvu bratrovu zastanou, a všickni na novo odeberou se ke Kandaljônovi. Řečníkem jest Kilimâr. Všecky tyto předběžné porady Č. skrátil velice: do první čtenáře strhl střemhlav hned ode sněmu Artušova, jak nahoře na- značeno; druhou (u kněžny) vynechal docela, třetí uvedl jediným veršem, hned líče průběh jednání:
61 V radě sedí také Kandaljón a podlé tohoto znaku poznává, že to byl rytíř, jejž na svém hradě zavřel do lidomorny. Teď toho lituje, jednak z lakoty, poněvadž by rád měl ono slíbené vévodství, jednak ze strachu, že smrť Tand. od přátel jeho bude pomstěna. Proto když rozjede se panstvo se slibem, že ke čtvrtému turnaji zase se sejdou, Kandaljôn umíní si, že už se vícekrát nevrátí, aby ušel trestu. Přišed domů, jest k sestře, laskavě ho vítající, ještě nezdvořilejší nežli jindy, což ona nahrazuje si opět zábavou s panicem. Artuš čeká zatím na místě na turnaj čtvrtý. Č. na „sněmě“ sešlém vyřizuje poselství Artušovo (král tedy ani přímo sám nemluví): 1667. A kdyžto sě byli sjeli, 14455. die kômen zuo dem künege dar, mit den wart er ze râte des... to jim vóbec pověděli slovem ot krále Artuše: 14494. ir werden degen wol bekant, der mir in brachte, ich hân ein lant, zda vie kto Tandariuše, by jej přivedl před krále, ein herzoctuom riche, že dařil by jej neumále; daz wolte ich willeclîche které-li by byl podstaty, im dar umb ze lône geben... chce mu zemi jednu dáti, haet aber in ein sölih man, 14500. der von mir niht lêhen wolde hân, 1675. aby v nie byl korunován; leč bude knieže nebo pán! dem diente ich immer al min leben, Tak sě rózno rozjedechu. des wolde ich im min triwe geben. Slovům „leč bude knieže nebo pán“ bez německého textu nikdo by neporozuměl. — Ještě hůře jest s přechodem k dalšímu ději. Kadaljôna Č. již před sněmem zraněného poslal domů, není tedy ve shromáždění přítomen, neslyší slibů králových a nemůže litosť svou, že panice zahubil, vysloviti. Činí to tedy, když domů přijeli, strýc (Kilimâr), ač skoro slovným překladem samomluvu Kandaljônova: 1677. Tak sě rózno rozjedechu, a když domóv přijedechu, strýc mu za zlé poče mieti, řka: žes jeho nechal umřieti, viz, jaké by byl zbožie měl, by mu byl toho nezděl! Také že jemu toho by žel mně, by on již dávno umřel. 14544. (die herrn vuoren heim ze lande). 14523. wolde got unt möhte ez sin, daz der degen maere 14525. noch bi leben waere! von im sô würde ich rîche; ich hân vil kintlîche an dem werden man getân, daz ich den helt ertoetet hân... 14521. ich weiz wol daz der helt ist tôt. Kilimár tato slova mluví patrně v radě, kterou i podle Pleiera Kandaljôn svolal na svůj hrad, když nadešel čas ke čtvrtému turnaji, chtěje vyptati se svých lidí, uznávají-li za bez- pečné, aby ke kolbám jel. Když jim pověděl, oč běží, radili mu všickni, aby nejezdil; mezi nimi také Kilimár. Tento však po poradě honem zašel k panně oznámit jí, že bratr už lituje zhouby rytířovy. Kněžna jest tomu ráda a zase o své újmě umlouvá s Kilimârem, že svolají poradu „der besten im lande“, aby ujednali, kterak by tajemství o zachránění panicově nej- moudřeji odhalili. Tak se stane: páni jí slíbí, že se jí proti hněvu bratrovu zastanou, a všickni na novo odeberou se ke Kandaljônovi. Řečníkem jest Kilimâr. Všecky tyto předběžné porady Č. skrátil velice: do první čtenáře strhl střemhlav hned ode sněmu Artušova, jak nahoře na- značeno; druhou (u kněžny) vynechal docela, třetí uvedl jediným veršem, hned líče průběh jednání:
Strana 62
62 1685. strýc jeho sezva přátely, i prosi ho za dar malý, což by jemu zjevil koli, by toho nenesl k zlé vóli. I v německé básni Kilimâr nejprve takto se ohražuje proti hněvu, jenže ovšem obšír- něji (v. 14733—14757.). Konec ohražení jeho se slovy českého vzdělání souhlasí: 14752. ir müezet uns ê daz verloben, daz ir lâzet iwer toben dar umb; des gebet uns sicherheit, sô wirt iu von mir geseit ein maer, daz iu ze staten kumt. Kandaljôn slib a jistotu dává a Kilimár u Pleiera (proti obyčeji básníkovu) zkrátka a řečí nepřímou, v českém vzdělání řečí přímou oznamuje, že Tand. jest živ, zachráněn byv sestrou jeho: 1689. On jemu to slíbi mile. Strýc mu povědě té chvíle, řka: Tandariuš v tvém hradě schován živ jsa v mé radě, tvá sestra jest jej živila, jak mohúci, tak jej ctila. 14764. darumbe gap er sicherheit. Kilimâr im dô seit, wie diu maget wol getân, het ernert den werden man unt wie in diu süeze sande zem turnei âne schande... Kandaljôn uslyšev zprávu tuto, lituje, že dal slib jistoty, neboť praví: 14778. haet ich dar umbe niht gesworn, sie müesten hân den lip verlorn, der ritter unt die swester min. ir lip muoz unsaelic sin, daz si sô gar lept âne scham... 14788. daz ich hân gên ir verlobet zorn, des hân ich getobet, mich riwet daz ez ie geschach ! Č. verše tyto opsal dvěma řádky, ze kterých zdá se, že jde na jevo, že slovům „des hân ich getobet“, která zde značí jen „bylo to nemoudré ode mne“ — zcela určitě neporoz- uměl, an praví: 1695. Knieže proto sě rozliti, chtieše je proto zabiti. Kilimâr a ostatní rytíři (v českém vzdělání jen Kilimâr) však domlouvají Kandaljônovi ukazujíce k tomu, že sestra zachránivši život člověka, vykonala bohulibý skutek milosrdenství, za který jemu od Artuše dostane se ještě veliké odměny (Č. hlavní váhu klade na hrozící trest, kdyby Artuš se dověděl, že Tandariuš Kandaljônovou vinou zahynul) a Kandaljôn sám uváží, že panic sestru jeho může si vzíti za ženu, což Č. ve formě poněkud jiné vložil o něco níže, kde již jde o to, aby kněžna panice ze svého „vězení“ propustila. 1759. jejž bratr káza propustiti, řka: on to móž učiniti a tě sobě sám zvoliti. 14819. ich wil minen zorn lân... 14822. waz ob den helt des gezimt, daz er mine swester nimt. Tak Kandaljôn rozhodnuv se oznámí Kilimárovi, že mu odpouští.
62 1685. strýc jeho sezva přátely, i prosi ho za dar malý, což by jemu zjevil koli, by toho nenesl k zlé vóli. I v německé básni Kilimâr nejprve takto se ohražuje proti hněvu, jenže ovšem obšír- něji (v. 14733—14757.). Konec ohražení jeho se slovy českého vzdělání souhlasí: 14752. ir müezet uns ê daz verloben, daz ir lâzet iwer toben dar umb; des gebet uns sicherheit, sô wirt iu von mir geseit ein maer, daz iu ze staten kumt. Kandaljôn slib a jistotu dává a Kilimár u Pleiera (proti obyčeji básníkovu) zkrátka a řečí nepřímou, v českém vzdělání řečí přímou oznamuje, že Tand. jest živ, zachráněn byv sestrou jeho: 1689. On jemu to slíbi mile. Strýc mu povědě té chvíle, řka: Tandariuš v tvém hradě schován živ jsa v mé radě, tvá sestra jest jej živila, jak mohúci, tak jej ctila. 14764. darumbe gap er sicherheit. Kilimâr im dô seit, wie diu maget wol getân, het ernert den werden man unt wie in diu süeze sande zem turnei âne schande... Kandaljôn uslyšev zprávu tuto, lituje, že dal slib jistoty, neboť praví: 14778. haet ich dar umbe niht gesworn, sie müesten hân den lip verlorn, der ritter unt die swester min. ir lip muoz unsaelic sin, daz si sô gar lept âne scham... 14788. daz ich hân gên ir verlobet zorn, des hân ich getobet, mich riwet daz ez ie geschach ! Č. verše tyto opsal dvěma řádky, ze kterých zdá se, že jde na jevo, že slovům „des hân ich getobet“, která zde značí jen „bylo to nemoudré ode mne“ — zcela určitě neporoz- uměl, an praví: 1695. Knieže proto sě rozliti, chtieše je proto zabiti. Kilimâr a ostatní rytíři (v českém vzdělání jen Kilimâr) však domlouvají Kandaljônovi ukazujíce k tomu, že sestra zachránivši život člověka, vykonala bohulibý skutek milosrdenství, za který jemu od Artuše dostane se ještě veliké odměny (Č. hlavní váhu klade na hrozící trest, kdyby Artuš se dověděl, že Tandariuš Kandaljônovou vinou zahynul) a Kandaljôn sám uváží, že panic sestru jeho může si vzíti za ženu, což Č. ve formě poněkud jiné vložil o něco níže, kde již jde o to, aby kněžna panice ze svého „vězení“ propustila. 1759. jejž bratr káza propustiti, řka: on to móž učiniti a tě sobě sám zvoliti. 14819. ich wil minen zorn lân... 14822. waz ob den helt des gezimt, daz er mine swester nimt. Tak Kandaljôn rozhodnuv se oznámí Kilimárovi, že mu odpouští.
Strana 63
63 1705. Knieže strýce uposlúcha a tak jima svú milosť da. 14832. er sprach zem grâven Kilimâr... der sol nû nîne hulde hân... Kilimár jde a panně oznámí výsledek jednání; ona radujíc se tomu sama přivede pa- nice k bratrovi: 14860. dô in der wirt komen sach, 1707. Tandariuš když přijide, knieže jemu v pokoru jide er stuont ûf gên im unde sprach: a tak sě s ním ihned smieřie. „herre, sit got willekomen ! V německé básni následují zdvořilé řeči, kterých Č. vynechal: Kandaljôn mimo jiné se ptá, kdo Tand. vypravoval k turnajům, a panic z té příčiny chvále sestru jeho zaslibuje se, že jí za to sloužiti bude pokud bude živ. — Kandaljôn konečně pomyslí na jízdu ke dvoru Artušovu, a vypraví se s četnou družinou, ve které jest také Tand. a sestra Antonie s padesáti pannami. Když se blíží k dočasnému sídlu královu, sám Kandaljôn jede napřed pouze se dvanácti průvodci, a najde všecko rytířstvo s Artušem shromážděné v paláci krá- lovnině. Přivítán byv zdvořile, prozrazuje, proč sbor svůj předejel. Jest lakomý, a chce se dověděti, zdali Artuš splní co slíbil tomu, kdoby Tand. přivedl; král svůj slib obnovuje. — Č. jízdu tuto pozměnil tak, že Kandaljôn hned z domu jede sám napřed s Kilimârem, Tand. se sestrou zatím ještě doma nechávaje. Jinak jest průběh děje parallelný, jen v české básni daleko stručnější: 1714. Tak sě to sta jedné chvíle, že před krále přijedechu, na něm všechen slib zvěděchu. Král Artuš die: jinak nenie, jedno veškerno slíbenie to chci mile naplniti. 14991. ûf den palas vür die werden schar Kandaliôn der vürste gîe... 15013. durch den degen hôch gemuot... welt ir lihen ein herzoctuom?... 15016. Artůs sprach: „daz ist wâr, ob ez ist der degen klâr... sô sol diu rede staete sîn." Kandaljôn pak vypravuje, kterak Tan. sám zajal a kterak jej sestra s věže vytáhla tajně a zachovala, a kterak jej po té na turnaje posýlala. Art. za odměnu („botenbrôt“) dává jemu 1000 hřiven zlata, a zemi lénem slibuje ochranitelce sestře. Také králová a otec pa- nicův Dulcemár dávají mu po tisíci hřivnách zlata. Flor. slyšíc radostnou novinu, bledne a červená se, ale samou rozkoší mlčí. 1729. Když to zvědě Floribella, jest radostna velmi byla. 15090. vrou Flordibel ouch dâ saz... dô si vernam daz maere . . . des vröute sich diu maget klâr... Č. tyto podrobnosti vynechav nahradil je episodou jinou, nehrubě duchaplnou: Kan- daljôn se ptá, kdy si Artuš přeje, aby Tand, byl přiveden, a král ustanovuje, aby se tak stalo ve čtvrti létě, kdy mají se sejíti „králi, kniežata i panie“ na veliké hody. — Mohly by to ovšem býti ony hody, které Artuš již dle verše 1665. a násl. ustanovil — ale básník ke slovům těm se netáhne, a mimo to situace pro takový odklad není nikterak vhodná. Vždyť všecko při dvoře Artušově příchodu Tandariova čeká s netrpělivostí. Jest to však zase před- jímání Pleierových veršů pozdějších, kterými Artuš již po příjezdě Tandariově panstvo, k tur- najům shromážděné, zve zvlášť na „hôchzit“ (v. níže). Za to radosti Floribelliny dotkl se Č. jako Pleier a méně nevhodně přidal zase předjímaje, že Flor. při vší radosti přece měla obavy, že panic někde je u „vězení“.
63 1705. Knieže strýce uposlúcha a tak jima svú milosť da. 14832. er sprach zem grâven Kilimâr... der sol nû nîne hulde hân... Kilimár jde a panně oznámí výsledek jednání; ona radujíc se tomu sama přivede pa- nice k bratrovi: 14860. dô in der wirt komen sach, 1707. Tandariuš když přijide, knieže jemu v pokoru jide er stuont ûf gên im unde sprach: a tak sě s ním ihned smieřie. „herre, sit got willekomen ! V německé básni následují zdvořilé řeči, kterých Č. vynechal: Kandaljôn mimo jiné se ptá, kdo Tand. vypravoval k turnajům, a panic z té příčiny chvále sestru jeho zaslibuje se, že jí za to sloužiti bude pokud bude živ. — Kandaljôn konečně pomyslí na jízdu ke dvoru Artušovu, a vypraví se s četnou družinou, ve které jest také Tand. a sestra Antonie s padesáti pannami. Když se blíží k dočasnému sídlu královu, sám Kandaljôn jede napřed pouze se dvanácti průvodci, a najde všecko rytířstvo s Artušem shromážděné v paláci krá- lovnině. Přivítán byv zdvořile, prozrazuje, proč sbor svůj předejel. Jest lakomý, a chce se dověděti, zdali Artuš splní co slíbil tomu, kdoby Tand. přivedl; král svůj slib obnovuje. — Č. jízdu tuto pozměnil tak, že Kandaljôn hned z domu jede sám napřed s Kilimârem, Tand. se sestrou zatím ještě doma nechávaje. Jinak jest průběh děje parallelný, jen v české básni daleko stručnější: 1714. Tak sě to sta jedné chvíle, že před krále přijedechu, na něm všechen slib zvěděchu. Král Artuš die: jinak nenie, jedno veškerno slíbenie to chci mile naplniti. 14991. ûf den palas vür die werden schar Kandaliôn der vürste gîe... 15013. durch den degen hôch gemuot... welt ir lihen ein herzoctuom?... 15016. Artůs sprach: „daz ist wâr, ob ez ist der degen klâr... sô sol diu rede staete sîn." Kandaljôn pak vypravuje, kterak Tan. sám zajal a kterak jej sestra s věže vytáhla tajně a zachovala, a kterak jej po té na turnaje posýlala. Art. za odměnu („botenbrôt“) dává jemu 1000 hřiven zlata, a zemi lénem slibuje ochranitelce sestře. Také králová a otec pa- nicův Dulcemár dávají mu po tisíci hřivnách zlata. Flor. slyšíc radostnou novinu, bledne a červená se, ale samou rozkoší mlčí. 1729. Když to zvědě Floribella, jest radostna velmi byla. 15090. vrou Flordibel ouch dâ saz... dô si vernam daz maere . . . des vröute sich diu maget klâr... Č. tyto podrobnosti vynechav nahradil je episodou jinou, nehrubě duchaplnou: Kan- daljôn se ptá, kdy si Artuš přeje, aby Tand, byl přiveden, a král ustanovuje, aby se tak stalo ve čtvrti létě, kdy mají se sejíti „králi, kniežata i panie“ na veliké hody. — Mohly by to ovšem býti ony hody, které Artuš již dle verše 1665. a násl. ustanovil — ale básník ke slovům těm se netáhne, a mimo to situace pro takový odklad není nikterak vhodná. Vždyť všecko při dvoře Artušově příchodu Tandariova čeká s netrpělivostí. Jest to však zase před- jímání Pleierových veršů pozdějších, kterými Artuš již po příjezdě Tandariově panstvo, k tur- najům shromážděné, zve zvlášť na „hôchzit“ (v. níže). Za to radosti Floribelliny dotkl se Č. jako Pleier a méně nevhodně přidal zase předjímaje, že Flor. při vší radosti přece měla obavy, že panic někde je u „vězení“.
Strana 64
64 Poněvadž v české básní Tand, byl zůstal zatím s kněžnou na hradě, vrací se Kandaljôn dříve domů a teprve jej skvostně vypravuje na cestu: 14938. Antonie diu wol getân unt Tandareis, der werde man, wolden dâ gesellen sin. V německé básni se ovšem Kandaljôn vrátil jen ke družině, která je na cestě, ale nikoli sám, neboť: 1742. Král přikáza všemu sboru, aby hrady, města vstaly, chválu i česť jemu vzdaly. 1745. A kdyžto sú jej vítali, tisíckrát jsú jej objali. 15117. gên dem werden degen klâr er verre ûf die heide reit mit manegem ritter unverzeit, swaz dâ künege unt vürsten was... 15138. sin vater in mit vröude enpfie, vil dicke er in umbevie. Artůs děkuje kněžně, že ho zachovala při životě. Všichni vracejí se ku paláci, kde čeká královna s Floribellou, a vítají panice s líbáním, Antonii na novo děkujíce za jeho za- chránění: 15182. „Artûs sinen neven vie bi der hende unde gie mit al der tavelrunder schar“... Č. praví teprve později: 1776. tuž sě s ním král Artuš vodil. Pleier pak vypravuje, kterak po uvítání panice panstvo na paláci jest shromážděno a všelikým vínem častováno. Při tom Kandaljôn krále upomíná na slib. Artůs znovu ho ubez- pečuje, že co slíbil splní: 1717. Král Artuš die: jinak nenie, jedno veškerno slibenie to chci mile naplniti. 15214. . .. der künec sprach: daz gelübede daz von mir geschach, daz wil ich leisten sicherlîch. a položiv jedinou podmínku, aby Tand. z „vězení“ byl propuštěn na svobodu, což kněžna hned učiní ochotně, na místě jí slíbené vévodství uděluje lénem. Č. ve krácení svém tu zase zaběhl příliš daleko. Podrobnosti vítání (mimo uvedené již verše) vynechal, o scéně v paláci nic nemá — za to přidal hned k prvnímu vítání pod širým nebem episodu dosti nejapnou: 1751. Tandariuš děkováše, tiše, jakž v vězení stáše. Králevi to pověděchu.1) Tak mnoho dobrých jedechu k kněžně, aby jej z slibu pustila. Ona nikakž nerodila, řkúc: já jsem jej živila, protož chci, abych s ním byla. Teprve k domluvě bratrově, jenž praví, že on sám ji může zvoliti, konečně kněžna 1) Verš naprosto nejapný, poněvadž král stojí vedle a sám se na všecko dívá! Pleier má podobný verš 15584: „Artûsen saget man maere“.
64 Poněvadž v české básní Tand, byl zůstal zatím s kněžnou na hradě, vrací se Kandaljôn dříve domů a teprve jej skvostně vypravuje na cestu: 14938. Antonie diu wol getân unt Tandareis, der werde man, wolden dâ gesellen sin. V německé básni se ovšem Kandaljôn vrátil jen ke družině, která je na cestě, ale nikoli sám, neboť: 1742. Král přikáza všemu sboru, aby hrady, města vstaly, chválu i česť jemu vzdaly. 1745. A kdyžto sú jej vítali, tisíckrát jsú jej objali. 15117. gên dem werden degen klâr er verre ûf die heide reit mit manegem ritter unverzeit, swaz dâ künege unt vürsten was... 15138. sin vater in mit vröude enpfie, vil dicke er in umbevie. Artůs děkuje kněžně, že ho zachovala při životě. Všichni vracejí se ku paláci, kde čeká královna s Floribellou, a vítají panice s líbáním, Antonii na novo děkujíce za jeho za- chránění: 15182. „Artûs sinen neven vie bi der hende unde gie mit al der tavelrunder schar“... Č. praví teprve později: 1776. tuž sě s ním král Artuš vodil. Pleier pak vypravuje, kterak po uvítání panice panstvo na paláci jest shromážděno a všelikým vínem častováno. Při tom Kandaljôn krále upomíná na slib. Artůs znovu ho ubez- pečuje, že co slíbil splní: 1717. Král Artuš die: jinak nenie, jedno veškerno slibenie to chci mile naplniti. 15214. . .. der künec sprach: daz gelübede daz von mir geschach, daz wil ich leisten sicherlîch. a položiv jedinou podmínku, aby Tand. z „vězení“ byl propuštěn na svobodu, což kněžna hned učiní ochotně, na místě jí slíbené vévodství uděluje lénem. Č. ve krácení svém tu zase zaběhl příliš daleko. Podrobnosti vítání (mimo uvedené již verše) vynechal, o scéně v paláci nic nemá — za to přidal hned k prvnímu vítání pod širým nebem episodu dosti nejapnou: 1751. Tandariuš děkováše, tiše, jakž v vězení stáše. Králevi to pověděchu.1) Tak mnoho dobrých jedechu k kněžně, aby jej z slibu pustila. Ona nikakž nerodila, řkúc: já jsem jej živila, protož chci, abych s ním byla. Teprve k domluvě bratrově, jenž praví, že on sám ji může zvoliti, konečně kněžna 1) Verš naprosto nejapný, poněvadž král stojí vedle a sám se na všecko dívá! Pleier má podobný verš 15584: „Artûsen saget man maere“.
Strana 65
65 jej propustí „z viery, slibu i z vězenie“. Jest to už zase předjato ze scény u Pleiera později a na vhodnějším místě uvedené. Artuš zatím (v něm. básni) nezapomínaje svých hostí, již se sjíždějících k turnaji, (který radostnou událostí ovšem jest přerušen a odkládá se na dobu pozdější), vyjede k nim ven na pole a všechny je zve „zuo siner hochzite." Tu pak Pleier má teprve verše, které Č. nápodobil, klada je hned za příjezd Kandaljônův k Artušovi, když se ho ptal, kdy má Tan- daria přivésti: 1724. I přikáza po všem světě, by králi, kniežata, páni se dcerami sě k němu brali, že král Artuš na to hodí, chtě jmieti veliké hody. 15245. Artus der hiez âne scham künege unde vürsten biten, die in sin lant wârn geriten, daz sie zer hôchzit waern gebeten. Prozatím panstvo shromážděné rozjede se po svých hospodách, mimo Dulcemára, Gâvána, Karéla a Fergulahta, kteří s Artušem vrátí se do paláce. Tam Tand. vyzván byv od krále vypravuje stručně (řečí nepřímou 37 veršů) svá dobrodružství všecka od té chvíle, co odjel ze země otcovy. Pleier těmito verši dokázal, že by také uměl vypravovati stručně, kdyby chtěl! Všickni znova děkují kněžně, jež panice z věže vysvobodila. Č. tuto recapitulaci dobro- družstev vynechal. Když dokončil panic vypravování, rozjedou se i poslední rekové po svých hospodách a Tand. ubírá se s otcem Dulcemârem do jeho bytu ke krajanům, kteří z návratu jeho se těšíce, všichni vřele jej vítají. — Zatím rozhlásí se po krajích, že Art. k oslavení návratu Tandariova koná veliké hody. Pověsť donese se i ke sluchu hraběte Moralda, jehož dcera Claudina neustále truchlí, vědouc, že Tand., aby ji zachránil, vydal se v moc přemožitele svého Kandaljôna, od něhož ona, znajíc sveřepou jeho povahu, nenaděje se pro ušlechtilého panice žádného šetření. — Tou dobou Tand. i Flor. jsou šťastni vědomím, že jsou sobě zase na blízku. — Současně také panna, která panice vysvobodila z vězení, domnívala se, že k němu má právo větší, nežli kterákoli jiná. Ze slov, kterými Pleier toto poslední vypravuje, Č. vzal my- šlénku svou, kterou v děj vřadil již dříve, hned po příjezdu Kandaljônovy družiny s Tand. a Antoníí ke dvoru, kde kněžna panice ze slibu nechce propustiti: 1756. Ona nikakž nerodila, řkác: já jsem jej živila, protož chci, abych s ním byla. 15474. ouch wânt si des genozzen hân, daz si ernert den werden man... 15472. si solde behaben den ritter kluoc. Ukázkou ke Claudině, dceři Moraldově, za kterou Tand. se obětoval; k Floribelle kterou věrně miloval; k Antoníi, které zavázán byl vděčností za osvobození z lidomorny, ně- mecký básník zapřádá nové a poslední dobrodružství rekovo. Všecky tři panny dělají si k němu právo: která ho dostane? jest teď rozhodující otázkou. — Němec vrací se ke Claudíně, které otec Moralde pověděl, že panic jest zachráněn a při dvoře Artušově. Ona se zaraduje a hned chce ke dvoru, aby mu za lásku láskou se odsloužila; otec jí sice připomíná, že snad on ji nebude chtíti; ona však spoléhá na to, že panic zajisté odmění její stálou věrnosť a obrátí dlouhý smutek v radosť — pročež tedy otec povolí a s nádherným průvodem ke dvoru Artušovu s ní přijede. Artuš uslyšev, oč běží, vyjede jim naproti a ctně je uvítá. Claudína hned se hlásí ke svému domnělému právu, uvádějíc také své dva důvody, že chce se panicovi odsloužiti 9
65 jej propustí „z viery, slibu i z vězenie“. Jest to už zase předjato ze scény u Pleiera později a na vhodnějším místě uvedené. Artuš zatím (v něm. básni) nezapomínaje svých hostí, již se sjíždějících k turnaji, (který radostnou událostí ovšem jest přerušen a odkládá se na dobu pozdější), vyjede k nim ven na pole a všechny je zve „zuo siner hochzite." Tu pak Pleier má teprve verše, které Č. nápodobil, klada je hned za příjezd Kandaljônův k Artušovi, když se ho ptal, kdy má Tan- daria přivésti: 1724. I přikáza po všem světě, by králi, kniežata, páni se dcerami sě k němu brali, že král Artuš na to hodí, chtě jmieti veliké hody. 15245. Artus der hiez âne scham künege unde vürsten biten, die in sin lant wârn geriten, daz sie zer hôchzit waern gebeten. Prozatím panstvo shromážděné rozjede se po svých hospodách, mimo Dulcemára, Gâvána, Karéla a Fergulahta, kteří s Artušem vrátí se do paláce. Tam Tand. vyzván byv od krále vypravuje stručně (řečí nepřímou 37 veršů) svá dobrodružství všecka od té chvíle, co odjel ze země otcovy. Pleier těmito verši dokázal, že by také uměl vypravovati stručně, kdyby chtěl! Všickni znova děkují kněžně, jež panice z věže vysvobodila. Č. tuto recapitulaci dobro- družstev vynechal. Když dokončil panic vypravování, rozjedou se i poslední rekové po svých hospodách a Tand. ubírá se s otcem Dulcemârem do jeho bytu ke krajanům, kteří z návratu jeho se těšíce, všichni vřele jej vítají. — Zatím rozhlásí se po krajích, že Art. k oslavení návratu Tandariova koná veliké hody. Pověsť donese se i ke sluchu hraběte Moralda, jehož dcera Claudina neustále truchlí, vědouc, že Tand., aby ji zachránil, vydal se v moc přemožitele svého Kandaljôna, od něhož ona, znajíc sveřepou jeho povahu, nenaděje se pro ušlechtilého panice žádného šetření. — Tou dobou Tand. i Flor. jsou šťastni vědomím, že jsou sobě zase na blízku. — Současně také panna, která panice vysvobodila z vězení, domnívala se, že k němu má právo větší, nežli kterákoli jiná. Ze slov, kterými Pleier toto poslední vypravuje, Č. vzal my- šlénku svou, kterou v děj vřadil již dříve, hned po příjezdu Kandaljônovy družiny s Tand. a Antoníí ke dvoru, kde kněžna panice ze slibu nechce propustiti: 1756. Ona nikakž nerodila, řkác: já jsem jej živila, protož chci, abych s ním byla. 15474. ouch wânt si des genozzen hân, daz si ernert den werden man... 15472. si solde behaben den ritter kluoc. Ukázkou ke Claudině, dceři Moraldově, za kterou Tand. se obětoval; k Floribelle kterou věrně miloval; k Antoníi, které zavázán byl vděčností za osvobození z lidomorny, ně- mecký básník zapřádá nové a poslední dobrodružství rekovo. Všecky tři panny dělají si k němu právo: která ho dostane? jest teď rozhodující otázkou. — Němec vrací se ke Claudíně, které otec Moralde pověděl, že panic jest zachráněn a při dvoře Artušově. Ona se zaraduje a hned chce ke dvoru, aby mu za lásku láskou se odsloužila; otec jí sice připomíná, že snad on ji nebude chtíti; ona však spoléhá na to, že panic zajisté odmění její stálou věrnosť a obrátí dlouhý smutek v radosť — pročež tedy otec povolí a s nádherným průvodem ke dvoru Artušovu s ní přijede. Artuš uslyšev, oč běží, vyjede jim naproti a ctně je uvítá. Claudína hned se hlásí ke svému domnělému právu, uvádějíc také své dva důvody, že chce se panicovi odsloužiti 9
Strana 66
66 za to, co za ni vytrpěl, a že sama za smutek svůj pro něho chce býti odměněna. Artuš od- poví diplomaticky: 15706. vrowe, swaz iwer reht si, da sol man iuch lâzen bi vrátí se do paláce a před Floribellou i Antoníí královně vypravuje, co se sběhlo. Flor. zardívajíc se pohnutím mlčí; Antonie však hned ozve se: 1757. řkúc: já jsem jej živila, protož chci, abych s ním byla. 15740. „herre, ich hân ernert den man, ich sol in ouch ze rehte hân. Art. také jí odpovídá opatrně: 15753. vrowe, iu ist unverseit min dienest, den ich bringen kan. Flor. neozývajíc se klopí hlavu, až sám Art. jí polituje, a těší, že Tand. zajisté jí zůstane věren. Tím ona poněkud nabude mysli, ale básník dodává, co Č. naznačil verši, vřa- děnými hned po prvním příjezdu Kandaljôna se strýcem (když přijel se přeptávat, zda Art. slib splní): 1729. ...Floribella jest radostna velmi byla, ale však majíc domněnie jeho v některém vězenie, že by jie nemohl pojieti! 15809. des vröute sich diu maget dô... 15813. doch leit si von gedanken nôt, si vorht, daz si den helt verlür unt daz er ein ander erkür... Č. snahou svou po krácení tuto zase dal se zavésti až přes míru. O Claudině Moraldově vůbec nic nepraví, zápas o panice mezi Floribellou a Antoníí jen naznačil verši na různých místech vloženými, v jednu scénu vůbec jich nespojil, všecky podrobnosti vynechal a tím zbavil se účinného prostředku jednak k objasnění Floribelliny skromnosti a stydlivosti, kterou nad ostatní dívky daleko vyniká, jednak také k vylíčení Tandariovy věrnosti. — Že však věc v tomto světle i českému překladateli se jevila, a že cítil potřebu, aby k ní pozornosť obrátil, viděti z toho, že o něco níže přece položil verše tyto: 1776. tuž sě s ním král Artuš vodil, kterú by koli sobě zvolil, aby ta viec jeho byla. A nejedna pak z nich mněla, by ji pojal; an vše mine, k Floribelle sě přivine. Opověděv závod tří panen o panice více než obšírně, Pleier učiní jej předmětem řádného sedění soudního. Opáčil na novo, že ke cti Tand. byla slavnosť, slovy, s nimiž i Č. částečně se srovnává: 1768. Král jej poče velmi ctíti a s ním velmi vesel býti, že kto sú s ním koli byli, nikdy jsú jeho neviděli, by kdy sě tak vesele jměl. 15831. Artûs het âne schande die hochzit vil werdeclich, durch den degen ellens rich... 15831. daz im der was wider komen des vröute sich der künec hêr. Vypravuje však dále, kterak ráno po mši Claudina poprvé spatřivši Tandaria zase k němu se hlásí přede vším dvorem, také Antonie žádosť svou opakuje, a za Floribellu,
66 za to, co za ni vytrpěl, a že sama za smutek svůj pro něho chce býti odměněna. Artuš od- poví diplomaticky: 15706. vrowe, swaz iwer reht si, da sol man iuch lâzen bi vrátí se do paláce a před Floribellou i Antoníí královně vypravuje, co se sběhlo. Flor. zardívajíc se pohnutím mlčí; Antonie však hned ozve se: 1757. řkúc: já jsem jej živila, protož chci, abych s ním byla. 15740. „herre, ich hân ernert den man, ich sol in ouch ze rehte hân. Art. také jí odpovídá opatrně: 15753. vrowe, iu ist unverseit min dienest, den ich bringen kan. Flor. neozývajíc se klopí hlavu, až sám Art. jí polituje, a těší, že Tand. zajisté jí zůstane věren. Tím ona poněkud nabude mysli, ale básník dodává, co Č. naznačil verši, vřa- děnými hned po prvním příjezdu Kandaljôna se strýcem (když přijel se přeptávat, zda Art. slib splní): 1729. ...Floribella jest radostna velmi byla, ale však majíc domněnie jeho v některém vězenie, že by jie nemohl pojieti! 15809. des vröute sich diu maget dô... 15813. doch leit si von gedanken nôt, si vorht, daz si den helt verlür unt daz er ein ander erkür... Č. snahou svou po krácení tuto zase dal se zavésti až přes míru. O Claudině Moraldově vůbec nic nepraví, zápas o panice mezi Floribellou a Antoníí jen naznačil verši na různých místech vloženými, v jednu scénu vůbec jich nespojil, všecky podrobnosti vynechal a tím zbavil se účinného prostředku jednak k objasnění Floribelliny skromnosti a stydlivosti, kterou nad ostatní dívky daleko vyniká, jednak také k vylíčení Tandariovy věrnosti. — Že však věc v tomto světle i českému překladateli se jevila, a že cítil potřebu, aby k ní pozornosť obrátil, viděti z toho, že o něco níže přece položil verše tyto: 1776. tuž sě s ním král Artuš vodil, kterú by koli sobě zvolil, aby ta viec jeho byla. A nejedna pak z nich mněla, by ji pojal; an vše mine, k Floribelle sě přivine. Opověděv závod tří panen o panice více než obšírně, Pleier učiní jej předmětem řádného sedění soudního. Opáčil na novo, že ke cti Tand. byla slavnosť, slovy, s nimiž i Č. částečně se srovnává: 1768. Král jej poče velmi ctíti a s ním velmi vesel býti, že kto sú s ním koli byli, nikdy jsú jeho neviděli, by kdy sě tak vesele jměl. 15831. Artûs het âne schande die hochzit vil werdeclich, durch den degen ellens rich... 15831. daz im der was wider komen des vröute sich der künec hêr. Vypravuje však dále, kterak ráno po mši Claudina poprvé spatřivši Tandaria zase k němu se hlásí přede vším dvorem, také Antonie žádosť svou opakuje, a za Floribellu,
Strana 67
67 stydlivě mlčící, Gâván povstane a za právo její se ozve. Art., aby věc se skončila, ustanoví, aby na soudě každá právo své dolíčila. Tak se stane a Claudína prosí, aby za ni mluviti směl otec, jenž také hned se slova ujme, a jen opakuje, co básník již dvakrát jejími vlastními ústy byl pověděl, na čem dcera své právo k Tand. zakládá. Po něm Antonie sama zase osobně přednáší své důvody a konečně Flor. vyprosí si, aby král sám jí ustanovil obhájce, jímž stane se Gâván. Tento dorozuměv se krátce se svěřenkou, rovně krátce ukáže k rozhodujícímu důvodu, obapolné lásce, která jim už mnoho utrpení způsobila, a tedy zasluhuje také odměny. — Art. ptá se pánů, co uznávají; oni jdou různem. Art. konečně rozhodnutí vznese na panice, aby „sám si vzal, kterou chce“. 1777. Kterú by koli sobě zvolil, aby ta viec jeho byla. 16150. sô sol mîn neve Tandareis nemen swelhe er haben wil... 16164. neve, dû solt dir selbe weln. Za šalomounský tento rozsudek všichni jej chválí. Tand. pak, jakoby naschvál chtěl trápení každé nápadnice zvýšiti, přistoupí k ní nejprve tak, že myslí, že ona jest vyvolenou, kdežto on jí pouze děkuje za dobrou vůli a konečně zvolí Floribellu. Je to u básníka němec- kého patrná a veliká nejapnosť. Č. jak už pověděno, všecku tuto scénu pouze naznačil — a to při změněné situaci: u něho rozhodná volba děje se při zábavě, při které se tančí v německé básni na slavném soudním sezení Artušově a všeho panstva. Slova však, kterými to vyjádřeno, jsou přece zase jen z Pleiera: 1779. a nejedna pak z nich mněla, by ji pojal; an vše mine, k Floribelle sě přivine. Tuž tepruv vesela byla, že viery jeho neztratila.1) 16178. diu wânt, der degen wol geborn, daz er si haete erkorn... 16227. si wânt, der helt unverzaget solde bi ir beliben (Antonie)... 16316. dá er vrou Flordibeln sach, vür die stuont er unde sprach: „vrowe, ich hân iuch mir erwelt“, si sprach: „vil tugent richer helt... mir ist nû trûren gar benomen". Odtud česká báseň končí se summárně líčíc, jaké komu dostalo se panny za choť. Neboť všecky, jež tu byly, opatřeny jsou — zase dle vzoru německé básně — ale tu na jevo vy- chází zmatek, jenž vzniká nedostatkem určitých jmen: v chaosu „neurčitých oněch královen“, „oněch králů“, „těch jistých vězňů“ a pod. těžko jest se orientovati. Vynikající jsou ještě momenty dva: jeden, že Art. osvoboditeli panicovu dal slíbenou zemi a jeho v ní korunoval, a druhý, že básník nezapomněl vděčnosti panicovy k onomu „měštěnínu“, u něhož ležel po- prvé, „kdyžto byl sečen, u něhožto byl všech ran zléčen.“ Báseň končí (v rukopisu mu- sejním) slovy: 1822. Tuž Tandariuš přebýva, s svú zmilitkú sě kochaje a maje s ní dosti ráje. Tak zkrátka Pleier svých čtenářů nepropouští. Za posledních 40 veršů české básně 1) Rukopis A čte: Tuž tepruv vesela byla, že k sobě viery nezrušila. 9
67 stydlivě mlčící, Gâván povstane a za právo její se ozve. Art., aby věc se skončila, ustanoví, aby na soudě každá právo své dolíčila. Tak se stane a Claudína prosí, aby za ni mluviti směl otec, jenž také hned se slova ujme, a jen opakuje, co básník již dvakrát jejími vlastními ústy byl pověděl, na čem dcera své právo k Tand. zakládá. Po něm Antonie sama zase osobně přednáší své důvody a konečně Flor. vyprosí si, aby král sám jí ustanovil obhájce, jímž stane se Gâván. Tento dorozuměv se krátce se svěřenkou, rovně krátce ukáže k rozhodujícímu důvodu, obapolné lásce, která jim už mnoho utrpení způsobila, a tedy zasluhuje také odměny. — Art. ptá se pánů, co uznávají; oni jdou různem. Art. konečně rozhodnutí vznese na panice, aby „sám si vzal, kterou chce“. 1777. Kterú by koli sobě zvolil, aby ta viec jeho byla. 16150. sô sol mîn neve Tandareis nemen swelhe er haben wil... 16164. neve, dû solt dir selbe weln. Za šalomounský tento rozsudek všichni jej chválí. Tand. pak, jakoby naschvál chtěl trápení každé nápadnice zvýšiti, přistoupí k ní nejprve tak, že myslí, že ona jest vyvolenou, kdežto on jí pouze děkuje za dobrou vůli a konečně zvolí Floribellu. Je to u básníka němec- kého patrná a veliká nejapnosť. Č. jak už pověděno, všecku tuto scénu pouze naznačil — a to při změněné situaci: u něho rozhodná volba děje se při zábavě, při které se tančí v německé básni na slavném soudním sezení Artušově a všeho panstva. Slova však, kterými to vyjádřeno, jsou přece zase jen z Pleiera: 1779. a nejedna pak z nich mněla, by ji pojal; an vše mine, k Floribelle sě přivine. Tuž tepruv vesela byla, že viery jeho neztratila.1) 16178. diu wânt, der degen wol geborn, daz er si haete erkorn... 16227. si wânt, der helt unverzaget solde bi ir beliben (Antonie)... 16316. dá er vrou Flordibeln sach, vür die stuont er unde sprach: „vrowe, ich hân iuch mir erwelt“, si sprach: „vil tugent richer helt... mir ist nû trûren gar benomen". Odtud česká báseň končí se summárně líčíc, jaké komu dostalo se panny za choť. Neboť všecky, jež tu byly, opatřeny jsou — zase dle vzoru německé básně — ale tu na jevo vy- chází zmatek, jenž vzniká nedostatkem určitých jmen: v chaosu „neurčitých oněch královen“, „oněch králů“, „těch jistých vězňů“ a pod. těžko jest se orientovati. Vynikající jsou ještě momenty dva: jeden, že Art. osvoboditeli panicovu dal slíbenou zemi a jeho v ní korunoval, a druhý, že básník nezapomněl vděčnosti panicovy k onomu „měštěnínu“, u něhož ležel po- prvé, „kdyžto byl sečen, u něhožto byl všech ran zléčen.“ Báseň končí (v rukopisu mu- sejním) slovy: 1822. Tuž Tandariuš přebýva, s svú zmilitkú sě kochaje a maje s ní dosti ráje. Tak zkrátka Pleier svých čtenářů nepropouští. Za posledních 40 veršů české básně 1) Rukopis A čte: Tuž tepruv vesela byla, že k sobě viery nezrušila. 9
Strana 68
68 má jich ještě skoro dva tisíce (16347 — 18339.). Uvodní řádky ještě jsou v obou básních shodné: 1784. Což sě pak stalo v ty doby? Král Artuš učiniv hody, ve cti ostal při štědrosti, mile dařiv všecky hosti. 16347. dô wart niht gebiten me, der künec unt die künegin wolden mit hochziten sîn mit vröuden uf dem grüenen plan. Tand. pak krále poprosí stranou a sám přimlouvá se, aby Art. dívkám, jež si o něj získaly zásluhy, podal náhradu. Král jest ochoten, a Antoníi složí se svým synovcem Béâcursem Norvéžským. (Č. praví svým neurčitym způsobem „a jeho sestru dal panici“ a přimyslil, že by tento panic byl rád měl Floribellu, kdyby ho byla chtěla). Po té jde o Claudînu. Tand. praví, že Kalubín si ji věrnou službou zasloužil, ale že třeba uprositi otce Moralda, jenž se naň hněvá. — I prosí hned Art. sám, králová, Tand. a všickni přítomní rekové a Moralde i dcera jeho povolí prosbám, nechají hněvu na Kalubina, a druhý párek jest Claudína s Ka- lubínem. Č. také praví: 1805. Opět tomu jistému dal, jemuž Tandariuš otjal pannu, vedúc za vrkoče, tu dal jemu k pravé manželce, ale bez německého textu těžko jest mu porozuměti. Ostatní dva párky české básně, první „ona královna, jenžto černému pohanu byla v robotě“ (tedy Albiůn!) a „onen král, jehož ten čas korunoval, u něhož Tand. vězal“ (t. jest Kandaljón); druhý „třpaslek s třpaslkyní“, jsou vlastnictvím vzdělavatelovým. — Když tyto záležitosti srdcí tou měrou byly urovnány, Art. (u Pleiera) se třemi páry snoubencův a ostatním panstvem užšího kruhu odebéře se na pláň, kdež pak koná se nejprve slavnostní „bůhurt“ (kolba houfná), po ní obecný rozhovor rytířů s paními (16490 — 16550). Když vše odjíždí na hospody, Art. sám s královou každý párek dovedou do zvláštního stanu se žertovnými řečmi (16550 — 16638.), jež básník dokládá líčením lásky jejich (—16670.). Ráno slouží se mše, koná hostina, a takový pořádek se opakuje dvě neděle (— 16715.). Po té závěrkem odbývá se veliký turnaj, ve kterém hlavně ženichové, a nade všecky Tand. se vyznačují. Všecky hříčky rytířské z Pleierových veršů (16490—17157.) Č. dle zvyku svého úplně pominul mlčením, leda že zmínil se zkrátka o štědrosti Artušově, která u Pleiera právě při rozchodu hostí na novo se osvědčuje: 1785. Král Artuš učiniv hody, ve cti ostal při štědrosti, mile dařiv všecky hosti. 17151. Artûs tet sîner milte schîn, die geste unt sine werde man liez er von im scheiden dan mit rîcher gâbe volleclîch. Tandaria král i královna zvou, aby s nimi pobyl ještě déle, když však on děkuje, umluví s ním, aby alespoň jednou do roka přijížděli ke dvoru návštěvou. Tak rozloučí se a odjedou všickni. Když odjíždějí, doprovází je Art. s družinou, od něhož nové loučení básník zase po- pisuje, řadou probíraje skupinu za skupinou (—17396.). Konečně i Art. sám odjede domů. Rozvláčnou reflexí o veliké ceně dokonalé ženy a ošklivosti ženy zlé (17422—17514.) Pleier — každý by očekával, že báseň uzavře; však neuzavírá, nýbrž líčí ještě, kterak Tandareis s chotí a otcem přiblížili se k domovu, poslali napřed posly k matce Anticonii, jež s nejlepšími pány
68 má jich ještě skoro dva tisíce (16347 — 18339.). Uvodní řádky ještě jsou v obou básních shodné: 1784. Což sě pak stalo v ty doby? Král Artuš učiniv hody, ve cti ostal při štědrosti, mile dařiv všecky hosti. 16347. dô wart niht gebiten me, der künec unt die künegin wolden mit hochziten sîn mit vröuden uf dem grüenen plan. Tand. pak krále poprosí stranou a sám přimlouvá se, aby Art. dívkám, jež si o něj získaly zásluhy, podal náhradu. Král jest ochoten, a Antoníi složí se svým synovcem Béâcursem Norvéžským. (Č. praví svým neurčitym způsobem „a jeho sestru dal panici“ a přimyslil, že by tento panic byl rád měl Floribellu, kdyby ho byla chtěla). Po té jde o Claudînu. Tand. praví, že Kalubín si ji věrnou službou zasloužil, ale že třeba uprositi otce Moralda, jenž se naň hněvá. — I prosí hned Art. sám, králová, Tand. a všickni přítomní rekové a Moralde i dcera jeho povolí prosbám, nechají hněvu na Kalubina, a druhý párek jest Claudína s Ka- lubínem. Č. také praví: 1805. Opět tomu jistému dal, jemuž Tandariuš otjal pannu, vedúc za vrkoče, tu dal jemu k pravé manželce, ale bez německého textu těžko jest mu porozuměti. Ostatní dva párky české básně, první „ona královna, jenžto černému pohanu byla v robotě“ (tedy Albiůn!) a „onen král, jehož ten čas korunoval, u něhož Tand. vězal“ (t. jest Kandaljón); druhý „třpaslek s třpaslkyní“, jsou vlastnictvím vzdělavatelovým. — Když tyto záležitosti srdcí tou měrou byly urovnány, Art. (u Pleiera) se třemi páry snoubencův a ostatním panstvem užšího kruhu odebéře se na pláň, kdež pak koná se nejprve slavnostní „bůhurt“ (kolba houfná), po ní obecný rozhovor rytířů s paními (16490 — 16550). Když vše odjíždí na hospody, Art. sám s královou každý párek dovedou do zvláštního stanu se žertovnými řečmi (16550 — 16638.), jež básník dokládá líčením lásky jejich (—16670.). Ráno slouží se mše, koná hostina, a takový pořádek se opakuje dvě neděle (— 16715.). Po té závěrkem odbývá se veliký turnaj, ve kterém hlavně ženichové, a nade všecky Tand. se vyznačují. Všecky hříčky rytířské z Pleierových veršů (16490—17157.) Č. dle zvyku svého úplně pominul mlčením, leda že zmínil se zkrátka o štědrosti Artušově, která u Pleiera právě při rozchodu hostí na novo se osvědčuje: 1785. Král Artuš učiniv hody, ve cti ostal při štědrosti, mile dařiv všecky hosti. 17151. Artûs tet sîner milte schîn, die geste unt sine werde man liez er von im scheiden dan mit rîcher gâbe volleclîch. Tandaria král i královna zvou, aby s nimi pobyl ještě déle, když však on děkuje, umluví s ním, aby alespoň jednou do roka přijížděli ke dvoru návštěvou. Tak rozloučí se a odjedou všickni. Když odjíždějí, doprovází je Art. s družinou, od něhož nové loučení básník zase po- pisuje, řadou probíraje skupinu za skupinou (—17396.). Konečně i Art. sám odjede domů. Rozvláčnou reflexí o veliké ceně dokonalé ženy a ošklivosti ženy zlé (17422—17514.) Pleier — každý by očekával, že báseň uzavře; však neuzavírá, nýbrž líčí ještě, kterak Tandareis s chotí a otcem přiblížili se k domovu, poslali napřed posly k matce Anticonii, jež s nejlepšími pány
Strana 69
69 a paními celé země jim vyjede naproti. Nové vítání, nová radosť, nové řeči, nové líčení. Tak dojedou konečně před domácí hlavní město Tandernas, kde má se odbývati slavnosť na počesť snoubenců (—17620.). Básník patrně už sám nabažil se líčení podobných slavností rytířských, pročež hned a zkrátka „hôchzít“ odbývá (celkem 22 verši). — I z tohoto všeho posledního líčení vzdělavatel český nápodobil jen poslední řádky: Tuž Tandariuš přebýva, s svú zmilitkú sě kochaje a maje s ní dosti ráje. 17651. Tandareis, der werde degen... 17654. unt Flordibel diu schoene... 17657. beliben hie mit vröuden gar. Tand. pak rozpomene se na hrad Malmontán, jejž odňal obru Karedôzovi se zemí Mermînskou, jež k němu náležela a jemu se v poslušnosť poddala. I zajede tam s chotí a rodiči, a uvítán byv zase vším národem ubytuje se v hlavním městě Karmilu. Na hradě samém Malmontáně vykoná návštěvu, a Liodarz, od něho tam správcem zanechaný, milerád jej vítá a propuštěn byv s poděkováním, jede k otci svému Teschelarzovi. Pak Tand. splácí dluhy vděčnosti: Kalubínovi za koně, jejž mu dáti musil „u mostu“, poslal dva soumary s ná- kladem zlata a stříbra; Kilimárovi za služby prokázané čtyři koně s nákladem stejným. — Z bohatých pokladů, jimiž naplněna byla věž na Malmontáně, vůbec štědře rozdává dary kaž- dému, kdo jest jich potřeben. — Pobyv na hradě nějaký čas, vrátí se do Karmila a dá se tam korunovati, při čemž zase jest slavnosť právě o letnicích. Korunovace, po ní hostina, pak udílení lén rytířům obšírněji se popisuje. Po té Dulcemár s chotí odjíždějí domů, Tand. s Flor. zůstávají v Mermíně v městě Karmilu a panují tam šťastně mnoho let. — Vděčnosti k „měštěnínu“ Tôdilovi, kterou připomíná Č. koncem básně, Pleier na tomto místě již se ne- dotekl; učinilť tak již dosti obšírně dříve (v. 7900. seq.) Uzavírá novou zmínkou svého jména a tvrzením, že báseň z „vlašského“ převedl na jazyk německý a sice ke cti lidí poctivých, jimž vždycky sloužiti chce. Ke konci přidává modlitbu, aby „nám všem bůh hříchy odpustil, abychom s ním, s blahoslavenou pannou a s anděli v nebesích radovati se mohli“. V Jebsově rukopisu české básně, který od Pinvičkova (musejního) — jakož níže po- drobněji bude vyloženo — podstatně se liší, přidána jest na konci nehrubě duchaplná úvaha, kterak z „milosti“, které se „lehce nabude, ale těžce odbude“, bývá veliká „nemoc a starosť“, ale za to také, když žalosť mine, tím větší radosť. Pročež vyzývá básník čtenáře: 1843. .. . chovaj se věrně toho, služ pannám i paniem mnoho, snažně, ať přijde odplata milá tobě i tvému srdci jediná. I budeta spolu v cnosti bojíce sě boží milosti. Amen. Přehlédnemeli výsledky podrobného tohoto srovnání obou básní souborně, shledáváme toto: Hlavní osnova děje a všecky stěžejné momenty jeho se srovnávají úplně. Větší odchylky, jež zasahují v pásmo děje Č. provedl pouze dvě. Jednu tím, že boj s utiskovatelem královny Albiůny, kterým jest u Pleiera Kuriôn, rytíř s levharty, rozložil ve dvě dobrodružstva, totiž v boj s třpaslkem a levharty, a v zápas s rytířem pohanským — druhou tím, že poselstva rytířův a paní zachráněných (nebo rytířů přemožených) k Flor., „aby se jí dali u vězení“ a s ní u krále Artuše orodovali za panice, vypravena jsou v české básni
69 a paními celé země jim vyjede naproti. Nové vítání, nová radosť, nové řeči, nové líčení. Tak dojedou konečně před domácí hlavní město Tandernas, kde má se odbývati slavnosť na počesť snoubenců (—17620.). Básník patrně už sám nabažil se líčení podobných slavností rytířských, pročež hned a zkrátka „hôchzít“ odbývá (celkem 22 verši). — I z tohoto všeho posledního líčení vzdělavatel český nápodobil jen poslední řádky: Tuž Tandariuš přebýva, s svú zmilitkú sě kochaje a maje s ní dosti ráje. 17651. Tandareis, der werde degen... 17654. unt Flordibel diu schoene... 17657. beliben hie mit vröuden gar. Tand. pak rozpomene se na hrad Malmontán, jejž odňal obru Karedôzovi se zemí Mermînskou, jež k němu náležela a jemu se v poslušnosť poddala. I zajede tam s chotí a rodiči, a uvítán byv zase vším národem ubytuje se v hlavním městě Karmilu. Na hradě samém Malmontáně vykoná návštěvu, a Liodarz, od něho tam správcem zanechaný, milerád jej vítá a propuštěn byv s poděkováním, jede k otci svému Teschelarzovi. Pak Tand. splácí dluhy vděčnosti: Kalubínovi za koně, jejž mu dáti musil „u mostu“, poslal dva soumary s ná- kladem zlata a stříbra; Kilimárovi za služby prokázané čtyři koně s nákladem stejným. — Z bohatých pokladů, jimiž naplněna byla věž na Malmontáně, vůbec štědře rozdává dary kaž- dému, kdo jest jich potřeben. — Pobyv na hradě nějaký čas, vrátí se do Karmila a dá se tam korunovati, při čemž zase jest slavnosť právě o letnicích. Korunovace, po ní hostina, pak udílení lén rytířům obšírněji se popisuje. Po té Dulcemár s chotí odjíždějí domů, Tand. s Flor. zůstávají v Mermíně v městě Karmilu a panují tam šťastně mnoho let. — Vděčnosti k „měštěnínu“ Tôdilovi, kterou připomíná Č. koncem básně, Pleier na tomto místě již se ne- dotekl; učinilť tak již dosti obšírně dříve (v. 7900. seq.) Uzavírá novou zmínkou svého jména a tvrzením, že báseň z „vlašského“ převedl na jazyk německý a sice ke cti lidí poctivých, jimž vždycky sloužiti chce. Ke konci přidává modlitbu, aby „nám všem bůh hříchy odpustil, abychom s ním, s blahoslavenou pannou a s anděli v nebesích radovati se mohli“. V Jebsově rukopisu české básně, který od Pinvičkova (musejního) — jakož níže po- drobněji bude vyloženo — podstatně se liší, přidána jest na konci nehrubě duchaplná úvaha, kterak z „milosti“, které se „lehce nabude, ale těžce odbude“, bývá veliká „nemoc a starosť“, ale za to také, když žalosť mine, tím větší radosť. Pročež vyzývá básník čtenáře: 1843. .. . chovaj se věrně toho, služ pannám i paniem mnoho, snažně, ať přijde odplata milá tobě i tvému srdci jediná. I budeta spolu v cnosti bojíce sě boží milosti. Amen. Přehlédnemeli výsledky podrobného tohoto srovnání obou básní souborně, shledáváme toto: Hlavní osnova děje a všecky stěžejné momenty jeho se srovnávají úplně. Větší odchylky, jež zasahují v pásmo děje Č. provedl pouze dvě. Jednu tím, že boj s utiskovatelem královny Albiůny, kterým jest u Pleiera Kuriôn, rytíř s levharty, rozložil ve dvě dobrodružstva, totiž v boj s třpaslkem a levharty, a v zápas s rytířem pohanským — druhou tím, že poselstva rytířův a paní zachráněných (nebo rytířů přemožených) k Flor., „aby se jí dali u vězení“ a s ní u krále Artuše orodovali za panice, vypravena jsou v české básni
Strana 70
70 ne méně nežli osmkrát, kdežto u Pleiera jen třikrát s nimi se potkáváme. Jeví se v tom parallelismus, který ještě několikrát v české básni se opakuje. Již v tom, že nejen poselství samo, ale i vzkazy, které vyřizovati má, takořka po homérsku vždycky stejnými neb alespoň jen málo změněnými slovy se oznamují: „poslal ny jest panic k tobě, jenž nosí na helmě sobě v zeleném poli červenú pannu, zlatem obloženú.“ Také ve stati o bojích před hradem otce panicova, o zbrojení a žehnání Floribellou, zápas jeho sám, na nějž panna se dívá, návrat k ní s přemoženým „vězněm“ a příprava „do- brého bydla milému i vězni“, třikráte stejně se popisují. Konečně trojí turnaje na sklonku básně, výpravy Tand. k nim, dvoudenní při každém kolby a jiné podrobnosti líčí se slovy souběžnými. Již v těchto změnách osnovy jeví se samostatnosť vzdělavatelova, a podrobným roz- borem přesvědčujeme se všude, že se zásobou látky, ode vzoru svého přijaté, nakládal s nej- větší volností a především s patrnou snahou, aby vyhnul se hlavní vadě, která německou báseň hyzdí, t. j. nesnesitelné rozvláčnosti, se kterou Pleier plouží se po nepřehledných tratích veršů. Tak podařilo se mu skladbu 18.339 řádek sraziti v báseň o 1824 verších. Z prostředků, jichž k účelu tomuto užíval, první byl ten, že věci, které méně se mu líbily, naprosto vynechával, mnohdy sice na prospěch své práce, ale také nezřídka s patrným jejím neprospěchem. Mimo jiné pominul také všeliké dokládání se cizím pramenem, jež u Pleiera na velmi hojných místech čteme,1) a všecky formálné přechody od děje k ději, které Pleier větším dílem 1) Pleier pramen své básně na dvou místech přímo nazývá francouzským: 4064. min kranker sin mir daz gebôt, daz ich mich der rede underwant: an einem buoche ich die vant in wälhischem getihtet... 18304. Disiu vremde maere hât der Pleiaere von der wälsche an die tiutsche brâht. — Jinde jen jim všeobecnými, stejně nebo podobně se opakujícími slovy se dokládá: 197. Diu aventiur tuot uns be- kant; 223. uns tuot diu âventiur bekant wie der knabe was genant... 335. nû het der künec die ge- wonheit, als mir diu aventiure seit... (též 5602, 16529, 16663, 16879). 456. mir wart daz vür wâr gesaget... 478. michn habe diu aventiur getrogen ... 636. nâch der âventiure sage (též 3178, 16715). 738. mir tuot diu aventiure kunt ... 1133 als mir diu aventiure saget (též 1497, 4642, 15235, 12975, 15995). 1420. mit zühten, sô ist mir gesaget... 1488. die huoben sich, sô man saget... 1614. ich sage in als ich hân vernomen (též 14963, 8092). 1684. als mir diu âventiure swuor ... 2088. als ich daz maere hân vernomen (též 13375, 12792, 11848, 3354, 13800, 14247, 14565, 15931, 17701). 2360. mir seit ditze maere ... 3358. als ich daz maere vernomen hân (též 15457, 11895). 5574. diu was, als ichz vernomen hân (též 9057). 8356. er wapent sich, sus hôrte ich sagen (též 8676, 8951). 8863. mit ir vrowen, sus han ich vernomen (též 11865). 9049. mit zühten, sô wart mir gesaget (též 13499). 9074. als mir diu âventiure jach (též 14549). 9673. nach der âventiure sage (též 9831, 18153, 17859). 9801. mit edelen steinen (hôrte ich sagen) (též 11491, 13547). 10401. vahten, sô wart mir gesaget (též 9871). 9881. sie vunden, als ich hân vernomen ... 9975. sie dankten im (wart mir gesaget) (též 13037, 13095, 13373, 14114, 16487). 9991. als ich an der âventiure las (též 17649, 16429, 13893, 14452, 16491, 14727, 15267). 11205. diu âventiure uns wizzen lât (též 18039, 18275). 11899. von Irelande ist mir gesaget... 12743. uns tuot diu aventiur bekant... 12787.... ich hôrte sagen... 13267. verholne, als ich hân vernomen... 13788. vor den vrowen (ich hôrte sagen). 15192. Artus saz (ist mir gesaget).
70 ne méně nežli osmkrát, kdežto u Pleiera jen třikrát s nimi se potkáváme. Jeví se v tom parallelismus, který ještě několikrát v české básni se opakuje. Již v tom, že nejen poselství samo, ale i vzkazy, které vyřizovati má, takořka po homérsku vždycky stejnými neb alespoň jen málo změněnými slovy se oznamují: „poslal ny jest panic k tobě, jenž nosí na helmě sobě v zeleném poli červenú pannu, zlatem obloženú.“ Také ve stati o bojích před hradem otce panicova, o zbrojení a žehnání Floribellou, zápas jeho sám, na nějž panna se dívá, návrat k ní s přemoženým „vězněm“ a příprava „do- brého bydla milému i vězni“, třikráte stejně se popisují. Konečně trojí turnaje na sklonku básně, výpravy Tand. k nim, dvoudenní při každém kolby a jiné podrobnosti líčí se slovy souběžnými. Již v těchto změnách osnovy jeví se samostatnosť vzdělavatelova, a podrobným roz- borem přesvědčujeme se všude, že se zásobou látky, ode vzoru svého přijaté, nakládal s nej- větší volností a především s patrnou snahou, aby vyhnul se hlavní vadě, která německou báseň hyzdí, t. j. nesnesitelné rozvláčnosti, se kterou Pleier plouží se po nepřehledných tratích veršů. Tak podařilo se mu skladbu 18.339 řádek sraziti v báseň o 1824 verších. Z prostředků, jichž k účelu tomuto užíval, první byl ten, že věci, které méně se mu líbily, naprosto vynechával, mnohdy sice na prospěch své práce, ale také nezřídka s patrným jejím neprospěchem. Mimo jiné pominul také všeliké dokládání se cizím pramenem, jež u Pleiera na velmi hojných místech čteme,1) a všecky formálné přechody od děje k ději, které Pleier větším dílem 1) Pleier pramen své básně na dvou místech přímo nazývá francouzským: 4064. min kranker sin mir daz gebôt, daz ich mich der rede underwant: an einem buoche ich die vant in wälhischem getihtet... 18304. Disiu vremde maere hât der Pleiaere von der wälsche an die tiutsche brâht. — Jinde jen jim všeobecnými, stejně nebo podobně se opakujícími slovy se dokládá: 197. Diu aventiur tuot uns be- kant; 223. uns tuot diu âventiur bekant wie der knabe was genant... 335. nû het der künec die ge- wonheit, als mir diu aventiure seit... (též 5602, 16529, 16663, 16879). 456. mir wart daz vür wâr gesaget... 478. michn habe diu aventiur getrogen ... 636. nâch der âventiure sage (též 3178, 16715). 738. mir tuot diu aventiure kunt ... 1133 als mir diu aventiure saget (též 1497, 4642, 15235, 12975, 15995). 1420. mit zühten, sô ist mir gesaget... 1488. die huoben sich, sô man saget... 1614. ich sage in als ich hân vernomen (též 14963, 8092). 1684. als mir diu âventiure swuor ... 2088. als ich daz maere hân vernomen (též 13375, 12792, 11848, 3354, 13800, 14247, 14565, 15931, 17701). 2360. mir seit ditze maere ... 3358. als ich daz maere vernomen hân (též 15457, 11895). 5574. diu was, als ichz vernomen hân (též 9057). 8356. er wapent sich, sus hôrte ich sagen (též 8676, 8951). 8863. mit ir vrowen, sus han ich vernomen (též 11865). 9049. mit zühten, sô wart mir gesaget (též 13499). 9074. als mir diu âventiure jach (též 14549). 9673. nach der âventiure sage (též 9831, 18153, 17859). 9801. mit edelen steinen (hôrte ich sagen) (též 11491, 13547). 10401. vahten, sô wart mir gesaget (též 9871). 9881. sie vunden, als ich hân vernomen ... 9975. sie dankten im (wart mir gesaget) (též 13037, 13095, 13373, 14114, 16487). 9991. als ich an der âventiure las (též 17649, 16429, 13893, 14452, 16491, 14727, 15267). 11205. diu âventiure uns wizzen lât (též 18039, 18275). 11899. von Irelande ist mir gesaget... 12743. uns tuot diu aventiur bekant... 12787.... ich hôrte sagen... 13267. verholne, als ich hân vernomen... 13788. vor den vrowen (ich hôrte sagen). 15192. Artus saz (ist mir gesaget).
Strana 71
71 stejnými nebo podobnými obraty pořizuje.1) — V českém vzdělání přechody náhlé při čtení veliké pozornosti vymáhají, zejména proto, že rýmem zcela pravidelně vázán bývá první verš děje nového s posledním veršem děje předchozího.2) Jiným ještě větším neprospěchem české básně jest, že vlastní jména osob i místností skoro všecka jsou opominuta. Mimo krále Artuše, reka Tand. a pannu Flor., pak Kaji, Ivana (či Jivana) a Gavína, ani jednoho vlastního jména není v básni, ba ani královny Jenovéry vzdělavatel vlastním jménem nepojmenoval. Kalí se tím jasnosť vypravování velice. Pleier ovšem má vlastních jmén až příliš mnoho a Č. nechybil vynechav názvy báječných rytířův a obrův a jejich říší a domovin; ale chybou jest, že ani jména hlavních osob děje (na př. otce rekova Dulcemára, královny trpaslíků Albiůny, rytířů Kalubína, Kilimâra, Kuriôna, Kan- daljôna), ani hlavních dějišť (Lover ze Sabins bí der Karonicâ, kde se odbývají dvory a tur- naje; hradů Malmontána, Montániklůse, měst Tandernasa a Poytowé) se neuvádějí. Všeobecným pouze označováním osob (nehledíc k „otci, strýci“, které zmatku nedopouštějí) jako „pohan černý“, „onen král“, „královna, panna, kněžna“, mate se pozornosť čtenářova — a co se dotkne názvů místopisných, dlužno uznati sice, že v divoké geografii a topografii bájí artu- šovských jména nemají žádné skutečné podstaty, ale přece důležita jsou pro to, že pomáhají čtenáři orientovati se na jevišti mlhavém, poněvadž alespoň označují jisté stálé body, k nimž čtenář může vraceti se jako k pevným středům děje. Druhým prostředkem stručnosti českému vzdělavateli bylo obecné krácení Pleierova vypravování. Tu pak uznati sluší, že celkem si vedl velmi zdárně a z nekonečných řad veršů německé předlohy obyčejně vybral a jadrně pověděl jen rozum jejich hlavní. Než proti případům zdárného krácení dosti hojně jest také takových, kde vzdělavatel snahou svou po stručnosti dal se zavésti příliš daleko tak, že nejednou jest těžko, ba jednou dokonce nemožno mu porozuměti bez německého textu. Zcela nepatrné jsou proti tomu úkazy opačné, ve kterých Č. líčí obšírněji, t. j. ne sice 15209. sie trunken (als ich hôrte sagen). 15605. ich hoere diu aventiure sagen (též 17922). 15625. unt ouch ir vater, als man saget... 15830. Tandareis, ich hân vernomen (též 16737). 16719. ich sage iu als mir ist geseit (též 18055). 156. Hie wil ich dise rede lân... 264. Die rede lât sin, ich wil iu sagen ... 655. Nu hoert ein ander maere (též 15817). 984. Nu geruochet hoern, ich wil iu sagen ... 1436. Nû lâze wirz beliben hie unde hoeret wie ez ergie... 1590. Hie sul wir dise rede lân; takto ještě: 5540, 14443, 15363, 17989. 1597. Nû hoeret von dem künege rich... 1907. Nû hoeret ouch wie Dulcemar... 3958. Die maget sul wir lazen hie... 4891. Die rede lât sin unt hoeret hie, wie ez dem helde sit ergie... 7969. Nu lâze wir beliben daz... 8301. Nů lâzen daz beliben hie ... též 9668 s přídavkem: unt lât iu sagen wie ez ergie... 10715. Die rede lat sin, hoert wie geschach... 11662. Hie laze wir den werden degen... 11746. Hie sule wir die maget lan, wan ich iu vil ze sagen han... 11931. Wolt iuch des niht betrâgen, ich wolt daz maere lâzen hie unt wolde iu sagen wie ez ergie... 12801. Die künege lâz wir ligen hie unt sagen von dem werden man, den diu aventiure erbet an, wie der sin dinc ane vie... 13496. Die rede lât sin unt hoeret hie ... 13976. Hie lâze wir den künec sin... 15453. Nů sule wir lan beliben, daz maer von siner missetât unt geruochet hoeren wie ez ergât... 17513. der rede waere al ze vil, dâ von ich ir geswigen wil unt wil wider an min maere komen... 18032. Nû hoeret wie ez dô ergie... Tak věc se má ve verších 641 a 642, 675 a 676, 689 a 690, 783 a 784, 845 a 846, 910 a 911, 1127 a 1128, 1289 a 1290, 1323 a 1324, 1400 a 1401, 1476 a 1477, 1626 a 1527.
71 stejnými nebo podobnými obraty pořizuje.1) — V českém vzdělání přechody náhlé při čtení veliké pozornosti vymáhají, zejména proto, že rýmem zcela pravidelně vázán bývá první verš děje nového s posledním veršem děje předchozího.2) Jiným ještě větším neprospěchem české básně jest, že vlastní jména osob i místností skoro všecka jsou opominuta. Mimo krále Artuše, reka Tand. a pannu Flor., pak Kaji, Ivana (či Jivana) a Gavína, ani jednoho vlastního jména není v básni, ba ani královny Jenovéry vzdělavatel vlastním jménem nepojmenoval. Kalí se tím jasnosť vypravování velice. Pleier ovšem má vlastních jmén až příliš mnoho a Č. nechybil vynechav názvy báječných rytířův a obrův a jejich říší a domovin; ale chybou jest, že ani jména hlavních osob děje (na př. otce rekova Dulcemára, královny trpaslíků Albiůny, rytířů Kalubína, Kilimâra, Kuriôna, Kan- daljôna), ani hlavních dějišť (Lover ze Sabins bí der Karonicâ, kde se odbývají dvory a tur- naje; hradů Malmontána, Montániklůse, měst Tandernasa a Poytowé) se neuvádějí. Všeobecným pouze označováním osob (nehledíc k „otci, strýci“, které zmatku nedopouštějí) jako „pohan černý“, „onen král“, „královna, panna, kněžna“, mate se pozornosť čtenářova — a co se dotkne názvů místopisných, dlužno uznati sice, že v divoké geografii a topografii bájí artu- šovských jména nemají žádné skutečné podstaty, ale přece důležita jsou pro to, že pomáhají čtenáři orientovati se na jevišti mlhavém, poněvadž alespoň označují jisté stálé body, k nimž čtenář může vraceti se jako k pevným středům děje. Druhým prostředkem stručnosti českému vzdělavateli bylo obecné krácení Pleierova vypravování. Tu pak uznati sluší, že celkem si vedl velmi zdárně a z nekonečných řad veršů německé předlohy obyčejně vybral a jadrně pověděl jen rozum jejich hlavní. Než proti případům zdárného krácení dosti hojně jest také takových, kde vzdělavatel snahou svou po stručnosti dal se zavésti příliš daleko tak, že nejednou jest těžko, ba jednou dokonce nemožno mu porozuměti bez německého textu. Zcela nepatrné jsou proti tomu úkazy opačné, ve kterých Č. líčí obšírněji, t. j. ne sice 15209. sie trunken (als ich hôrte sagen). 15605. ich hoere diu aventiure sagen (též 17922). 15625. unt ouch ir vater, als man saget... 15830. Tandareis, ich hân vernomen (též 16737). 16719. ich sage iu als mir ist geseit (též 18055). 156. Hie wil ich dise rede lân... 264. Die rede lât sin, ich wil iu sagen ... 655. Nu hoert ein ander maere (též 15817). 984. Nu geruochet hoern, ich wil iu sagen ... 1436. Nû lâze wirz beliben hie unde hoeret wie ez ergie... 1590. Hie sul wir dise rede lân; takto ještě: 5540, 14443, 15363, 17989. 1597. Nû hoeret von dem künege rich... 1907. Nû hoeret ouch wie Dulcemar... 3958. Die maget sul wir lazen hie... 4891. Die rede lât sin unt hoeret hie, wie ez dem helde sit ergie... 7969. Nu lâze wir beliben daz... 8301. Nů lâzen daz beliben hie ... též 9668 s přídavkem: unt lât iu sagen wie ez ergie... 10715. Die rede lat sin, hoert wie geschach... 11662. Hie laze wir den werden degen... 11746. Hie sule wir die maget lan, wan ich iu vil ze sagen han... 11931. Wolt iuch des niht betrâgen, ich wolt daz maere lâzen hie unt wolde iu sagen wie ez ergie... 12801. Die künege lâz wir ligen hie unt sagen von dem werden man, den diu aventiure erbet an, wie der sin dinc ane vie... 13496. Die rede lât sin unt hoeret hie ... 13976. Hie lâze wir den künec sin... 15453. Nů sule wir lan beliben, daz maer von siner missetât unt geruochet hoeren wie ez ergât... 17513. der rede waere al ze vil, dâ von ich ir geswigen wil unt wil wider an min maere komen... 18032. Nû hoeret wie ez dô ergie... Tak věc se má ve verších 641 a 642, 675 a 676, 689 a 690, 783 a 784, 845 a 846, 910 a 911, 1127 a 1128, 1289 a 1290, 1323 a 1324, 1400 a 1401, 1476 a 1477, 1626 a 1527.
Strana 72
72 obšírnějšími slovy, kterých v českém vzdělání není vůbec nikde, ale uvedením četnějších mo- mentů děje. Mimo krácení a vynechávání jednotlivých momentů děje český vzdělavatel samostatnosť práce své dokázal ještě četnými odchylkami menší váhy v podrobnostech vypravování, z nichž mnohé zase básni jsou na prospěch, jiné — a litovati jest, že četnější — s patrnou škodou Ke změnám těmto náležejí zejména odchylky v motivování dějů, ve kterých Č. porůznu sice osvědčil úsudek lepší, ale větším dílem přece jen zase věc spíše pokazil nežli napravil. Nejplatnějším konečně důkazem samostatné českého vzdělavatele práce jest to, že dosti zhusta přestavil myšlénky Pleierovy na jiná místa děje, nebo slova, která v německé básni mluví některá osoba jednající, přidělil osobě jiné. Že i při těchto změnách některá vy- dařila se básni na prospěch, jiná naopak, samo sebou pochopitelno. Odchylky tyto a podobné, především permutace na posledním místě dotčené, mimoděk uvádějí čtenáře na myšlénku, že vzdělavatel snad německou báseň sice dobře měl na mysli, znaje ji ze čtení mnohokrát opakovaného; avšak že práci svou vykonal pouze po paměti, ně- meckého vzoru před sebou nemaje. Než této myšlénce přece jen místa dáti nelze. Rozhodující vahou staví se proti ní skutek, že české verše i slovným zněním na tolika místech s německými se sbíhají, což prací pouze po paměti vysvětliti nelze. Zejména nepochybným dokladem zdá se místo, k němuž poukázáno na str. 11., kde totiž Č. Pleierových „devět králů korunovaných“ neuvádí sice jmény osobními, ale určitě je spočítal v rukopisu německé básně, který při práci měl před sebou. Ke všem volnostem tedy zavedla jej pouze snaha po krácení, ze které i permutace lze- dobře vyložiti. Na základě srovnání obou básní nelze tedy skoro ani pochybovati o tom, že český Tandariuš zdělán jest podlé německé básně Pleierovy a to nikoli snad pouze po paměti, nýbrž skutečně podle nějakého opisu, jejž vzdělavatel stále měl po ruce. Než otázka po původu české básně nebyla by rozřešena ještě na jisto, kdyby nepři- hlédlo se a neodpovědělo k některým námitkám, které mimoděk se vnucují. Hlavní, ke které poukázal již Nebeský, jest, že není hrubě ku pravdě podobno, aby český vzdělavatel tak roz- hodně byl krátil předlohu svou, a to v době, ve které bychom spíše opaku, rozšířování a roz- vodňování mohli se nadíti. Ovšem Pleierova nesmírná rozvláčnosť dalšího ještě šíření skoro ani nedopouštěla; naopak takořka přímo vyzývala vzdělavatele, aby ji zkrátil. Avšak krácení, které ze 18 tisíc veršův udělalo 18 set, t. j. z každých desíti řádek jednu jedinou, přece jen zůstává úkazem neobyčejným. A druhá námitka této první svědčí: pochybnosť z německé básně samy nabývá podpory. Pleier dovolává se pramene cizího, jejž dvakrát přímo nazývá „wälhisch“, t. j. francouzským. I jest zajisté možno, že českému vzdělavateli pramen tento, snad stručnější, byl vzorem, a že o básni Pleierově ani nevěděl! Podnět k básním rytířsko-romantickým u nás klade se obyčejně v dobu posledních Přemyslovců nebo dobrodružného krále Jana Lucemburského, jenž po výtce rád dlel při dvoře krále francouzského. Snadno mohlo se státi, že některý člen družiny jeho příležitostně báseň francouzskou poznal a ji s sebou do vlasti přinesl alespoň v českém vzdělání. — Možnosti této neodpíral by ani souhlas v osnově děje s básní Pleierovou, ani jednotlivé verše smyslem ba i slovně s ním se srovnávající, ba ani ne germanismy, kterých Č. ve vzdělání svém dosti
72 obšírnějšími slovy, kterých v českém vzdělání není vůbec nikde, ale uvedením četnějších mo- mentů děje. Mimo krácení a vynechávání jednotlivých momentů děje český vzdělavatel samostatnosť práce své dokázal ještě četnými odchylkami menší váhy v podrobnostech vypravování, z nichž mnohé zase básni jsou na prospěch, jiné — a litovati jest, že četnější — s patrnou škodou Ke změnám těmto náležejí zejména odchylky v motivování dějů, ve kterých Č. porůznu sice osvědčil úsudek lepší, ale větším dílem přece jen zase věc spíše pokazil nežli napravil. Nejplatnějším konečně důkazem samostatné českého vzdělavatele práce jest to, že dosti zhusta přestavil myšlénky Pleierovy na jiná místa děje, nebo slova, která v německé básni mluví některá osoba jednající, přidělil osobě jiné. Že i při těchto změnách některá vy- dařila se básni na prospěch, jiná naopak, samo sebou pochopitelno. Odchylky tyto a podobné, především permutace na posledním místě dotčené, mimoděk uvádějí čtenáře na myšlénku, že vzdělavatel snad německou báseň sice dobře měl na mysli, znaje ji ze čtení mnohokrát opakovaného; avšak že práci svou vykonal pouze po paměti, ně- meckého vzoru před sebou nemaje. Než této myšlénce přece jen místa dáti nelze. Rozhodující vahou staví se proti ní skutek, že české verše i slovným zněním na tolika místech s německými se sbíhají, což prací pouze po paměti vysvětliti nelze. Zejména nepochybným dokladem zdá se místo, k němuž poukázáno na str. 11., kde totiž Č. Pleierových „devět králů korunovaných“ neuvádí sice jmény osobními, ale určitě je spočítal v rukopisu německé básně, který při práci měl před sebou. Ke všem volnostem tedy zavedla jej pouze snaha po krácení, ze které i permutace lze- dobře vyložiti. Na základě srovnání obou básní nelze tedy skoro ani pochybovati o tom, že český Tandariuš zdělán jest podlé německé básně Pleierovy a to nikoli snad pouze po paměti, nýbrž skutečně podle nějakého opisu, jejž vzdělavatel stále měl po ruce. Než otázka po původu české básně nebyla by rozřešena ještě na jisto, kdyby nepři- hlédlo se a neodpovědělo k některým námitkám, které mimoděk se vnucují. Hlavní, ke které poukázal již Nebeský, jest, že není hrubě ku pravdě podobno, aby český vzdělavatel tak roz- hodně byl krátil předlohu svou, a to v době, ve které bychom spíše opaku, rozšířování a roz- vodňování mohli se nadíti. Ovšem Pleierova nesmírná rozvláčnosť dalšího ještě šíření skoro ani nedopouštěla; naopak takořka přímo vyzývala vzdělavatele, aby ji zkrátil. Avšak krácení, které ze 18 tisíc veršův udělalo 18 set, t. j. z každých desíti řádek jednu jedinou, přece jen zůstává úkazem neobyčejným. A druhá námitka této první svědčí: pochybnosť z německé básně samy nabývá podpory. Pleier dovolává se pramene cizího, jejž dvakrát přímo nazývá „wälhisch“, t. j. francouzským. I jest zajisté možno, že českému vzdělavateli pramen tento, snad stručnější, byl vzorem, a že o básni Pleierově ani nevěděl! Podnět k básním rytířsko-romantickým u nás klade se obyčejně v dobu posledních Přemyslovců nebo dobrodružného krále Jana Lucemburského, jenž po výtce rád dlel při dvoře krále francouzského. Snadno mohlo se státi, že některý člen družiny jeho příležitostně báseň francouzskou poznal a ji s sebou do vlasti přinesl alespoň v českém vzdělání. — Možnosti této neodpíral by ani souhlas v osnově děje s básní Pleierovou, ani jednotlivé verše smyslem ba i slovně s ním se srovnávající, ba ani ne germanismy, kterých Č. ve vzdělání svém dosti
Strana 73
73 zhusta se dopouští.1) Souhlas v osnově děje nebyl by na odpor možnosti společného pouze pramene třetího, naopak snad právě by jí svědčily obě větší odchylky, které v české básni se objevují (rozklad âventiury s Kuriônem v dobrodružstva dvě, a osmeré poselství k Flo- ribelle), a které snad právě původ mají ve prameni francouzském. — Verše smyslem, ano i slovně se srovnávající jsou sice závadou vážnější, ale přece by možnosti dotčené nevylučovaly, poněvadž vůbec známo jest, kterak i nejlepší středohornoněmečtí básníci dvorští francouzské prameny převáděli do němčiny, neštítíce se nikterak i slovně překládati. Pleier z nejlepších básníků ani nebyl a tím spíše mohl také slovně překládati sám. Germanismy konečně v české básni jsou sice dosti patrné a hojné, ale společnou vlastnosť mají tu, že jim na místech, kde je pisatel položil, v Pleierově skládání shodná rčení nikde neodpovídají, pročež je z přímého působení německé předlohy odvozovati nelze, nýbrž uznati náleží, že vzdělavatel němčinou byl tak nasáklý, že mu německý způsob mluvení sa- moděk dral se do péra. Možnosť tedy společného pramene třetího potud jest nepochybna. I jest třeba ohléd- nouti se po něm důkladněji, a přesvědčiti se zejména, zdali Pleierovo skládání skutečně ukazuje ku prameni cizímu. — A tu dovídáme se právě opaku toho, čeho bychom se nadáli podlé vlastního Pleierova hojného dokládání. „Že by Pleier byl pracoval podle nějakého pramene cizího, jest velice pochybno, ba skoro najisto nepravdou“.2) Pleier ve všech svých třech básních odvolává se k původům cizím, ale činí to po- někud nestejně. V Meleranzi mluví jen všeobecně o „âventiure“ a „maere“, ze kterých se pověsti své dověděl; v Garêlu alespoň jednou praví, že pověsť četl; v Tandariovi osmkrát tvrdí, že pověsť četl, jednou výslovně jmenuje knihu („buoch“), ve které prý ji nalezl. Zin- gerle 3) patrně slovům básníkovým věří a z verše „als ich an der âventiure las“ vyvozuje, že byl čtení znalý, což jak známo, nelze tvrditi o všech básnících kruhu dvorského. Však sám Zingerle přece (1. c. pag. 28.) dokládá toto: „Vůbec zdá se, že Pleier vzoru přísně se nepři- držel, nýbrž leccos z jiných pověstí a básní sobě známých přidal. Tak zdá se mi, že třpaslci a divoké ženky pocházejí z německé půdy. Myslím, že na místech, kde vypravuje obratně a s patrnou chutí, nepřidržuje se âventiury a vede si volněji. Právě ujišťování tolikrát opa- 1) Mimo slova přímo německá: komnata (v. 118, 124), hynšt (225), hynštík (211), retovánie (275), reto- vati (479, 546), helm (282, 303, 599, 613), purkrabí (578), dek (1314), weiffnklét (1471) básník podle německých vzorů klade práce (= arbeit) za svízel, namáhání (466, 1192, 1802); pracovati (1359); hody (= hochzit, 1728, 1785); ctnosť (= tugend) o rytířské dokonalosti (1649); s kázní (= mit zühten, 74), kázaný (= zühteclích, 102); kázaně (= zühteclichen, 106); táhnouti místo meškati (= verziehen, 153, 544, 1210, 1565); ke brani jíti (= zuo den wâfen, 245); dobré bydlo učiniti (= guot(en) gemach schaffen [u Pleiera velmi oblíbená frase: schuof im guot gemach], v české básni 295, 332, 518, 639, 687, 1126); ze všech rekóv vyvolený (der üzerwelte degen, der degen üzerkorn) 327. Zajímavé, ač i jinak v češtině doložené vazby jsou: an jako jiný peň sedí 1613 (cf. Iw. 4817 niuwan als ein ander schâf; a ještě Simplicissimus 337, da lag ich wie ein anderer bärenhäuter — v nové němčině přirovnavací platnosť slova anderer zanikla); 963 slyšie ot jedné panny; 1175 unesl jsem ji sobě k ženě; 1808 tu dal jemu ku pravé manželce. Závětí začíná částicí tak v. 698, 1436, 1461, 1472, 1754 a pod. 2) Důkazy toho podal E. H. Meyer na místě citovaném (Haupt, Ztf., XII. 1865, I. str. 470), jehož po- stupu myšlének tuto v podstatě se přidržíme, přidadouce, co odjinud k témuž konci lze bylo sebrati. 3) Germania, III. 23. J. V. Zingerle, „Uber Garêl vom Blühenden Thal von dem Pleier.“ 10
73 zhusta se dopouští.1) Souhlas v osnově děje nebyl by na odpor možnosti společného pouze pramene třetího, naopak snad právě by jí svědčily obě větší odchylky, které v české básni se objevují (rozklad âventiury s Kuriônem v dobrodružstva dvě, a osmeré poselství k Flo- ribelle), a které snad právě původ mají ve prameni francouzském. — Verše smyslem, ano i slovně se srovnávající jsou sice závadou vážnější, ale přece by možnosti dotčené nevylučovaly, poněvadž vůbec známo jest, kterak i nejlepší středohornoněmečtí básníci dvorští francouzské prameny převáděli do němčiny, neštítíce se nikterak i slovně překládati. Pleier z nejlepších básníků ani nebyl a tím spíše mohl také slovně překládati sám. Germanismy konečně v české básni jsou sice dosti patrné a hojné, ale společnou vlastnosť mají tu, že jim na místech, kde je pisatel položil, v Pleierově skládání shodná rčení nikde neodpovídají, pročež je z přímého působení německé předlohy odvozovati nelze, nýbrž uznati náleží, že vzdělavatel němčinou byl tak nasáklý, že mu německý způsob mluvení sa- moděk dral se do péra. Možnosť tedy společného pramene třetího potud jest nepochybna. I jest třeba ohléd- nouti se po něm důkladněji, a přesvědčiti se zejména, zdali Pleierovo skládání skutečně ukazuje ku prameni cizímu. — A tu dovídáme se právě opaku toho, čeho bychom se nadáli podlé vlastního Pleierova hojného dokládání. „Že by Pleier byl pracoval podle nějakého pramene cizího, jest velice pochybno, ba skoro najisto nepravdou“.2) Pleier ve všech svých třech básních odvolává se k původům cizím, ale činí to po- někud nestejně. V Meleranzi mluví jen všeobecně o „âventiure“ a „maere“, ze kterých se pověsti své dověděl; v Garêlu alespoň jednou praví, že pověsť četl; v Tandariovi osmkrát tvrdí, že pověsť četl, jednou výslovně jmenuje knihu („buoch“), ve které prý ji nalezl. Zin- gerle 3) patrně slovům básníkovým věří a z verše „als ich an der âventiure las“ vyvozuje, že byl čtení znalý, což jak známo, nelze tvrditi o všech básnících kruhu dvorského. Však sám Zingerle přece (1. c. pag. 28.) dokládá toto: „Vůbec zdá se, že Pleier vzoru přísně se nepři- držel, nýbrž leccos z jiných pověstí a básní sobě známých přidal. Tak zdá se mi, že třpaslci a divoké ženky pocházejí z německé půdy. Myslím, že na místech, kde vypravuje obratně a s patrnou chutí, nepřidržuje se âventiury a vede si volněji. Právě ujišťování tolikrát opa- 1) Mimo slova přímo německá: komnata (v. 118, 124), hynšt (225), hynštík (211), retovánie (275), reto- vati (479, 546), helm (282, 303, 599, 613), purkrabí (578), dek (1314), weiffnklét (1471) básník podle německých vzorů klade práce (= arbeit) za svízel, namáhání (466, 1192, 1802); pracovati (1359); hody (= hochzit, 1728, 1785); ctnosť (= tugend) o rytířské dokonalosti (1649); s kázní (= mit zühten, 74), kázaný (= zühteclích, 102); kázaně (= zühteclichen, 106); táhnouti místo meškati (= verziehen, 153, 544, 1210, 1565); ke brani jíti (= zuo den wâfen, 245); dobré bydlo učiniti (= guot(en) gemach schaffen [u Pleiera velmi oblíbená frase: schuof im guot gemach], v české básni 295, 332, 518, 639, 687, 1126); ze všech rekóv vyvolený (der üzerwelte degen, der degen üzerkorn) 327. Zajímavé, ač i jinak v češtině doložené vazby jsou: an jako jiný peň sedí 1613 (cf. Iw. 4817 niuwan als ein ander schâf; a ještě Simplicissimus 337, da lag ich wie ein anderer bärenhäuter — v nové němčině přirovnavací platnosť slova anderer zanikla); 963 slyšie ot jedné panny; 1175 unesl jsem ji sobě k ženě; 1808 tu dal jemu ku pravé manželce. Závětí začíná částicí tak v. 698, 1436, 1461, 1472, 1754 a pod. 2) Důkazy toho podal E. H. Meyer na místě citovaném (Haupt, Ztf., XII. 1865, I. str. 470), jehož po- stupu myšlének tuto v podstatě se přidržíme, přidadouce, co odjinud k témuž konci lze bylo sebrati. 3) Germania, III. 23. J. V. Zingerle, „Uber Garêl vom Blühenden Thal von dem Pleier.“ 10
Strana 74
74 kované, ba skoro úzkostlivé, že věrně podává, co slyšel, mohlo by sváděti k úsudku, že nečiní tak, nýbrž jinak.“ Také K. Bartsch (v doslovu k vydání Meleranze) patrně ve pramen francouzský věří, ale soudí, že Pleier básnil jen dle ústního podání. Praví tam slovně: „Za pramen Meleranze básník uvádí francouzskou nějakou báseň. Jména rekova jsem jinde nenalezl: v Garêlu tento (to jest Garêl) nazývá Meleranze svým otcem. — Zdali básník pracoval podle ústního podání čili pí- semného, musí zůstati nerozhodnuto: mně ku pravdě podobnějším zdá se ono, poněvadž nikde nedokládá se knihou. — Že uměl čísti, na jevo jde z Garêla“. Zcela jinak soudí Meyer, jenž všecko básníkovo dokládání prohlašuje za smyšlénky a sice již proto, že zcela neurčitě kolísá odvolávaje se brzy ke knize (buoch), kterou by byl četl, brzo k „maere“, „âventiure“, které by byl slyšel, a dále proto, že často právě velmi nepatrné, nerozhodující, vedlejší okolnosti uznává za nutno dokládati pramenem a naopak děje velmi rozhodující, stěžejné ponechává beze všeho dokladu. Již proto, prý, jsou doklady Pleierovy „blosse füllwörter, die höchstens die kraft einer versicherungspartikel, nicht aber den beweis einer quelle mit sich führen.“ Přidati možno k tomuto důvodu, že přečasto patrně jen potřeba doplnění řádky, nebo nedostatek vhodného rýmu zavedl básníka k dovolavacím formulím, jako nepochybně na jevo jde z přehledu jejich, jejž jsme podali nahoře na str. 70. Jsou však důvody ještě vážnější, které věrohodnosti dokladů Pleierových ubírají váhy. Koberstein 1) o invencí básníků středověkých praví: „O skutečné, zcela volné invenci toho, co se v nejobecnějším slova rozumu nazývá bajkou básně, zdá se, že středohornoněmečtí (a roz- umí se, vůbec středověcí) básníci neměli ještě ani ponětí. Všecka jejich díla výpravná spočívají buď na podáních, ústních a písemních, bájepravných a dějepisných, nebo na tom, co sami zažili... I tam, kde z vlastní obrazotvornosti básnili, uznávali pro pověření za nutné, odvo- lávati se k nějakému pramenu.“ A Bennecke 2) praví podobně: „Das maere“, vypravování musí býti pověřeno: eposu z lichých bájek vzniklého žádná stará poesie nezná: pověřeno pak, podle názorů našich německých (— i jiných všech středověkých!) básníků může býti toliko trojím způsobem. Buď vypravovatel ohlašuje se jako očitý svědek; nebo ve vypravování svém při- držuje se spolehlivé zprávy; nebo vyšší bytosť „âventiure“ oznamuje mu, kterak věc se sběhla.“ Proto dokládací formule naskytají se také u jiných básníků, nemajíce váhy skutečného pramene. V nizozemské knize „Roman van Heinric and Margriet van Limborch“ čte se také věta „als ict in den Walsche las“, o které vydavatel románu van den Bergh (v úvodě na str. 19.) prohlásil, že jest lichou formulí. — Také v německých básních nebyla neobvyklá. Stricker, jenž věkem a domovem byl Pleierovi velmi blízký, v básni „Daniel von blüenden tal“ také odvolává se k „vlašskému“ pramenu, ba dokonce i k určitému básníku „Alberich von Bisenze“. Adolf Holtzmann však v pojednání o původci písně o arcibiskupu Hannovi 3) 1) August Koberstein, „Grundriss der Geschichte der deutschen Nationalliteratur.“ (V. vydání opatřil Karl Bartsch.) I. str. 137. 2) Haupt, Z. f. d. A. I. 53. 3) Germania, II. 29. Ad. Holtzmann „Der Dichter des Annoliedes“. Slova, o něž jde, jsou tato: Stricker: Lamprecht: Von Bisenze meister Alberich Elberich von Bisenzen der brâchte ein rede an mich der brâhte uns diz liet zu
74 kované, ba skoro úzkostlivé, že věrně podává, co slyšel, mohlo by sváděti k úsudku, že nečiní tak, nýbrž jinak.“ Také K. Bartsch (v doslovu k vydání Meleranze) patrně ve pramen francouzský věří, ale soudí, že Pleier básnil jen dle ústního podání. Praví tam slovně: „Za pramen Meleranze básník uvádí francouzskou nějakou báseň. Jména rekova jsem jinde nenalezl: v Garêlu tento (to jest Garêl) nazývá Meleranze svým otcem. — Zdali básník pracoval podle ústního podání čili pí- semného, musí zůstati nerozhodnuto: mně ku pravdě podobnějším zdá se ono, poněvadž nikde nedokládá se knihou. — Že uměl čísti, na jevo jde z Garêla“. Zcela jinak soudí Meyer, jenž všecko básníkovo dokládání prohlašuje za smyšlénky a sice již proto, že zcela neurčitě kolísá odvolávaje se brzy ke knize (buoch), kterou by byl četl, brzo k „maere“, „âventiure“, které by byl slyšel, a dále proto, že často právě velmi nepatrné, nerozhodující, vedlejší okolnosti uznává za nutno dokládati pramenem a naopak děje velmi rozhodující, stěžejné ponechává beze všeho dokladu. Již proto, prý, jsou doklady Pleierovy „blosse füllwörter, die höchstens die kraft einer versicherungspartikel, nicht aber den beweis einer quelle mit sich führen.“ Přidati možno k tomuto důvodu, že přečasto patrně jen potřeba doplnění řádky, nebo nedostatek vhodného rýmu zavedl básníka k dovolavacím formulím, jako nepochybně na jevo jde z přehledu jejich, jejž jsme podali nahoře na str. 70. Jsou však důvody ještě vážnější, které věrohodnosti dokladů Pleierových ubírají váhy. Koberstein 1) o invencí básníků středověkých praví: „O skutečné, zcela volné invenci toho, co se v nejobecnějším slova rozumu nazývá bajkou básně, zdá se, že středohornoněmečtí (a roz- umí se, vůbec středověcí) básníci neměli ještě ani ponětí. Všecka jejich díla výpravná spočívají buď na podáních, ústních a písemních, bájepravných a dějepisných, nebo na tom, co sami zažili... I tam, kde z vlastní obrazotvornosti básnili, uznávali pro pověření za nutné, odvo- lávati se k nějakému pramenu.“ A Bennecke 2) praví podobně: „Das maere“, vypravování musí býti pověřeno: eposu z lichých bájek vzniklého žádná stará poesie nezná: pověřeno pak, podle názorů našich německých (— i jiných všech středověkých!) básníků může býti toliko trojím způsobem. Buď vypravovatel ohlašuje se jako očitý svědek; nebo ve vypravování svém při- držuje se spolehlivé zprávy; nebo vyšší bytosť „âventiure“ oznamuje mu, kterak věc se sběhla.“ Proto dokládací formule naskytají se také u jiných básníků, nemajíce váhy skutečného pramene. V nizozemské knize „Roman van Heinric and Margriet van Limborch“ čte se také věta „als ict in den Walsche las“, o které vydavatel románu van den Bergh (v úvodě na str. 19.) prohlásil, že jest lichou formulí. — Také v německých básních nebyla neobvyklá. Stricker, jenž věkem a domovem byl Pleierovi velmi blízký, v básni „Daniel von blüenden tal“ také odvolává se k „vlašskému“ pramenu, ba dokonce i k určitému básníku „Alberich von Bisenze“. Adolf Holtzmann však v pojednání o původci písně o arcibiskupu Hannovi 3) 1) August Koberstein, „Grundriss der Geschichte der deutschen Nationalliteratur.“ (V. vydání opatřil Karl Bartsch.) I. str. 137. 2) Haupt, Z. f. d. A. I. 53. 3) Germania, II. 29. Ad. Holtzmann „Der Dichter des Annoliedes“. Slova, o něž jde, jsou tato: Stricker: Lamprecht: Von Bisenze meister Alberich Elberich von Bisenzen der brâchte ein rede an mich der brâhte uns diz liet zu
Strana 75
75 dokázal, že ani slova, jimiž Stricker ku svému pramenu ukazuje, nejsou jeho vlastnictvím, nýbrž opsána z Alexandra Lamprechtova, tím méně tedy, že lze věřiti ve skutečnosť onoho pramene. — Strickera pak, krajana svého, Pleier vůbec nápodobil tou měrou, že i příjmení svého Garêla „vom blüenden tal" prijal po jeho Danieli „vom blüenden tal“ 1) — a tak za- jisté nerozpakoval se spravovati jeho příkladem i v tomto dovolávání se pramenů smyšlených. Ostatně dokázáno,2) že také mistr Konrád von Stoffeln právě tak bezpodstatně před- stírá, že látku k hubené básni své Gauriel von Muntavel (der ritter mit dem bocke) byl by vzal ze knihy přinesené dokonce prý ze Španěl; a Heinrich vom Türlein pro svou „Krône“ dokládá se básně Chrétiena de Troyes, která dosud také nebyla nalezena.3) Nejvážnějším však důvodem pro smyšlenosť pramenů Pleierových jest to, že pro žádnou báseň jeho nejen žádného „welhisch“, t. j. francouzského nebo provençalského, nýbrž vůbec žádného cizojazyčného pramene nebylo lze najíti. Kdyby jich v skutku bylo bývalo, není ku pravdě podobno, že by všecky tři byly zmizely. Ba nejen že nenalezla se žádná báseň o recích Pleierových, nýbrž dvou z nich (Tandaria a Meleranze) ani jména v žádném artu- šovském románě před Pleierem se nenaskytají. Pouze Gârel jmenován jest několikrát u Wolf- rama z Eschenbachu a jednou také v Hartmannově Ereku (v. 1649.) ale i ten beze svého charakteristického přijmení „vom blüenden tal“. Na nejvýš tedy pro Garêla bylo by možno domýšleti se pramene cizího (ač k němu bezpochyby příčinu daly pouze zmínky ve Wolfra- mově Parcivalu) kdyby tomu neodporovalo několik příčin jiných. Jedna jest, že právě v Garêlu se Pleier romanského pramene nedovolává; druhá, že již totožný název se Strickerovým Danielem „vom blüenden tal“ sám ukazuje na pramen mnohem bližší, totiž na báseň Strickerovu. Tomu svědčí také podrobné přirovnání obou skladeb, jež vede k nezvratné jistotě, že Pleier ze Strickera vzal nejen epitheton rekovo, nýbrž i jména a popisy jeviště, ba i nejdůležitější rekovské výkony, které v obou básních srovnávají se často do nejposlednějších podrobností. Proti možné námítce, že by Stricker i Pleier byli mohli oba čerpati ze společného pramene třetího, právem se odpovídá, že ze skutku toho, že dva básníci (ne prvního, ale druhého řádu!) volili reky s týmž příjmením, které mimo to rázem smyšlenosti patrně se pro- zrazuje, pak že Stricker dovolává se pramene dokázaně fictitivného a Pleier žádného — nelze souditi na neodvislé obou čerpání ze staršího pramene třetího, nýbrž jen to, že mladší o něco Pleier vykořistil Strickera, jehož všechna původnosť zase záleží jen v tom, že v obecný rámec všude stejných pověstí artušovských vpletl biblického Daniela. ûz welhischer zungen; der het iz in walischen getihtet, ich hân iz uns in dûtischen berihtet. die hân ich des bezwungen, daz man si in tiusche vernimt, niemen ne schuldige mih, wan kurze wile gezimt. alse daz buoch saget, sô sagen ouch ih (a jinde:) nieman des enschelte mich: louc er, so leuge ich. loug er mir, sô liuge ouch ich. Karel Bartsch sice v téže German. II. str. 449. snaží se dokázati, že nelze naprosto upříti možnosť francouzského pramene Strickerova, ale více nežli možnosť velmi problematickou nedokázal. 1) Název Strickerovy básně sice uvádí se obyčejně tvarem „Daniel von Bluomental“; však neprávem. A byť i tomu bylo tak, nápodobení Pleierovo přece jest patrné. 2) Jeitteles v German. VI. 387. 3) Koberstein(-Bartsch) I. 173. 10*
75 dokázal, že ani slova, jimiž Stricker ku svému pramenu ukazuje, nejsou jeho vlastnictvím, nýbrž opsána z Alexandra Lamprechtova, tím méně tedy, že lze věřiti ve skutečnosť onoho pramene. — Strickera pak, krajana svého, Pleier vůbec nápodobil tou měrou, že i příjmení svého Garêla „vom blüenden tal" prijal po jeho Danieli „vom blüenden tal“ 1) — a tak za- jisté nerozpakoval se spravovati jeho příkladem i v tomto dovolávání se pramenů smyšlených. Ostatně dokázáno,2) že také mistr Konrád von Stoffeln právě tak bezpodstatně před- stírá, že látku k hubené básni své Gauriel von Muntavel (der ritter mit dem bocke) byl by vzal ze knihy přinesené dokonce prý ze Španěl; a Heinrich vom Türlein pro svou „Krône“ dokládá se básně Chrétiena de Troyes, která dosud také nebyla nalezena.3) Nejvážnějším však důvodem pro smyšlenosť pramenů Pleierových jest to, že pro žádnou báseň jeho nejen žádného „welhisch“, t. j. francouzského nebo provençalského, nýbrž vůbec žádného cizojazyčného pramene nebylo lze najíti. Kdyby jich v skutku bylo bývalo, není ku pravdě podobno, že by všecky tři byly zmizely. Ba nejen že nenalezla se žádná báseň o recích Pleierových, nýbrž dvou z nich (Tandaria a Meleranze) ani jména v žádném artu- šovském románě před Pleierem se nenaskytají. Pouze Gârel jmenován jest několikrát u Wolf- rama z Eschenbachu a jednou také v Hartmannově Ereku (v. 1649.) ale i ten beze svého charakteristického přijmení „vom blüenden tal“. Na nejvýš tedy pro Garêla bylo by možno domýšleti se pramene cizího (ač k němu bezpochyby příčinu daly pouze zmínky ve Wolfra- mově Parcivalu) kdyby tomu neodporovalo několik příčin jiných. Jedna jest, že právě v Garêlu se Pleier romanského pramene nedovolává; druhá, že již totožný název se Strickerovým Danielem „vom blüenden tal“ sám ukazuje na pramen mnohem bližší, totiž na báseň Strickerovu. Tomu svědčí také podrobné přirovnání obou skladeb, jež vede k nezvratné jistotě, že Pleier ze Strickera vzal nejen epitheton rekovo, nýbrž i jména a popisy jeviště, ba i nejdůležitější rekovské výkony, které v obou básních srovnávají se často do nejposlednějších podrobností. Proti možné námítce, že by Stricker i Pleier byli mohli oba čerpati ze společného pramene třetího, právem se odpovídá, že ze skutku toho, že dva básníci (ne prvního, ale druhého řádu!) volili reky s týmž příjmením, které mimo to rázem smyšlenosti patrně se pro- zrazuje, pak že Stricker dovolává se pramene dokázaně fictitivného a Pleier žádného — nelze souditi na neodvislé obou čerpání ze staršího pramene třetího, nýbrž jen to, že mladší o něco Pleier vykořistil Strickera, jehož všechna původnosť zase záleží jen v tom, že v obecný rámec všude stejných pověstí artušovských vpletl biblického Daniela. ûz welhischer zungen; der het iz in walischen getihtet, ich hân iz uns in dûtischen berihtet. die hân ich des bezwungen, daz man si in tiusche vernimt, niemen ne schuldige mih, wan kurze wile gezimt. alse daz buoch saget, sô sagen ouch ih (a jinde:) nieman des enschelte mich: louc er, so leuge ich. loug er mir, sô liuge ouch ich. Karel Bartsch sice v téže German. II. str. 449. snaží se dokázati, že nelze naprosto upříti možnosť francouzského pramene Strickerova, ale více nežli možnosť velmi problematickou nedokázal. 1) Název Strickerovy básně sice uvádí se obyčejně tvarem „Daniel von Bluomental“; však neprávem. A byť i tomu bylo tak, nápodobení Pleierovo přece jest patrné. 2) Jeitteles v German. VI. 387. 3) Koberstein(-Bartsch) I. 173. 10*
Strana 76
76 Tolik tedy lze říci o Garêlovi, jenž před Pleierem alespoň ze tří básníků (Wolframa, Hartmanna a Strickera) buď dle jména, buď dle činů byl znám. Avšak o Meleranzi a Tanda- riovi vůbec nikde není ani zmínky. Pleier první pro ně zjednal domov a spojení na svůj vrub, a beze všeho základu v bájích artušovských. Meleranze totiž učinil otcem Garêlovým; Tandaria do příbuzenstva Garêlova jen ledabylo vpravil podloudně, povídaje v. 3084., kterak Garêl Dulcemârovi, otci Tandariovu praví: „wan iwer wip, diu künegin miner muomen tohter ist“ a Anticoni, matka panicova ve verši 3429. nazývá Garêla „Garêl, miner muomen sun“. Jest tedy matka Tandariova Garêlovou několikátou „muome“. Mimo to jména Meleranz von Frankriche, Tandareis a Flordibel již samým zvukem svým jsou podezřelá: „Flordibel jest patrné nápodobení jmen Blancheflor, Beaflor; Tandareis zní skoro řecky, pro Meleranze vůbec není analogie“, leč Meljacanz a Melianz, oba známí z Wolframova Parcivala. — Důvod tento ovšem váží málo, poněvadž znění těchto jmen zajisté není dobrodružnější, nežli ostatních názvů z bájí artušovských, ale plnou měrou na váhu padá to, že jména Meleranz, Tandareis skutečně nenaskytají se ani v seznamech rekův Artušových, jaké podali Hartmann von Aue v Ereku (v. 1628—1692.) Heinrich vom Türlein v básni „Krône“ (v. 2291—2344) a ještě Stricker v Danieli, ani — co zvláště rozhoduje — v žádném seznamu francouzsko-anglickém, ačkoli tam jména dostupují počtu 168! Také Flordibely nejmenuje Krône, ačkoli tam Heinrich vom Türlein ve verších 1220—1630. snaží se vypočítati všecka ženská jména z bájí artu- šovských. Teprve Konrad von Stoffeln (jenž klade se v dobu kolem r. 1282.) jmenuje vedle jiných (Karêla, Edolanze) také Meleranze, ale už patrně na mysli má dílo Pleierovo. Konečně i z přirovnání tří Pleierových básní vespolek s jistotou lze dosouditi se, že nejsou dělány podle pramenů cizích, poněvadž jsou všecky tři na jedno brdo. Rekové jejich jsou nejen pokrevní příbuzní, ale také stejná dobrodružství a ta i stejným pořádkem pod- nikají. V první polovici básní objevují se obři, třpaslci, lesní muži a ženky, ve druhé hlavně turnaje; — poměry milostné ve všech třech ustupují do pozadí. (Toto ovšem platí jen relativně, poněvadž celkem zaujímají ještě dosti veršů; ale proti kolbám a zápasům jsou líčení milostná přece stručnější.) Stejné ingredience původní básník v různých plodech svých pro- míchal s obměnami zcela nepatrnými, obyčejně ducha prázdnými: v Garélu na př. poznáváme krále Albewína s třpaslicemi, v Tandariovi královnu Albiůn s třpaslky; Dulcemâr v Tan- dariu má království v Tandernas (z Wolframova Wilehalma!), pro Meleranze vyšetřeno odtud přestavením písmen Tarrandes — a pod. Ve všech básních s patrnou zálibou pozornosť obrací se k tomu, kterak rytířský rek staral se o vysvobození svého zajatého lidu služebného — a co hlavního konečně: stejné věci Pleier i souběžnými, leckde i slovně shodnými verši vy- pravuje, sám sebe opisuje! Z toho všeho s plnou téměř jistotou možno tvrditi, že Pleier ani pro Tandaria ani pro druhé dvě básně své žádných cizích pramenů nepoužil, a že zejména to nebyly a nemohly býti prameny francouzské, pro to ke všem předchozím lze přidati ještě jiný důvod ne- malé váhy.
76 Tolik tedy lze říci o Garêlovi, jenž před Pleierem alespoň ze tří básníků (Wolframa, Hartmanna a Strickera) buď dle jména, buď dle činů byl znám. Avšak o Meleranzi a Tanda- riovi vůbec nikde není ani zmínky. Pleier první pro ně zjednal domov a spojení na svůj vrub, a beze všeho základu v bájích artušovských. Meleranze totiž učinil otcem Garêlovým; Tandaria do příbuzenstva Garêlova jen ledabylo vpravil podloudně, povídaje v. 3084., kterak Garêl Dulcemârovi, otci Tandariovu praví: „wan iwer wip, diu künegin miner muomen tohter ist“ a Anticoni, matka panicova ve verši 3429. nazývá Garêla „Garêl, miner muomen sun“. Jest tedy matka Tandariova Garêlovou několikátou „muome“. Mimo to jména Meleranz von Frankriche, Tandareis a Flordibel již samým zvukem svým jsou podezřelá: „Flordibel jest patrné nápodobení jmen Blancheflor, Beaflor; Tandareis zní skoro řecky, pro Meleranze vůbec není analogie“, leč Meljacanz a Melianz, oba známí z Wolframova Parcivala. — Důvod tento ovšem váží málo, poněvadž znění těchto jmen zajisté není dobrodružnější, nežli ostatních názvů z bájí artušovských, ale plnou měrou na váhu padá to, že jména Meleranz, Tandareis skutečně nenaskytají se ani v seznamech rekův Artušových, jaké podali Hartmann von Aue v Ereku (v. 1628—1692.) Heinrich vom Türlein v básni „Krône“ (v. 2291—2344) a ještě Stricker v Danieli, ani — co zvláště rozhoduje — v žádném seznamu francouzsko-anglickém, ačkoli tam jména dostupují počtu 168! Také Flordibely nejmenuje Krône, ačkoli tam Heinrich vom Türlein ve verších 1220—1630. snaží se vypočítati všecka ženská jména z bájí artu- šovských. Teprve Konrad von Stoffeln (jenž klade se v dobu kolem r. 1282.) jmenuje vedle jiných (Karêla, Edolanze) také Meleranze, ale už patrně na mysli má dílo Pleierovo. Konečně i z přirovnání tří Pleierových básní vespolek s jistotou lze dosouditi se, že nejsou dělány podle pramenů cizích, poněvadž jsou všecky tři na jedno brdo. Rekové jejich jsou nejen pokrevní příbuzní, ale také stejná dobrodružství a ta i stejným pořádkem pod- nikají. V první polovici básní objevují se obři, třpaslci, lesní muži a ženky, ve druhé hlavně turnaje; — poměry milostné ve všech třech ustupují do pozadí. (Toto ovšem platí jen relativně, poněvadž celkem zaujímají ještě dosti veršů; ale proti kolbám a zápasům jsou líčení milostná přece stručnější.) Stejné ingredience původní básník v různých plodech svých pro- míchal s obměnami zcela nepatrnými, obyčejně ducha prázdnými: v Garélu na př. poznáváme krále Albewína s třpaslicemi, v Tandariovi královnu Albiůn s třpaslky; Dulcemâr v Tan- dariu má království v Tandernas (z Wolframova Wilehalma!), pro Meleranze vyšetřeno odtud přestavením písmen Tarrandes — a pod. Ve všech básních s patrnou zálibou pozornosť obrací se k tomu, kterak rytířský rek staral se o vysvobození svého zajatého lidu služebného — a co hlavního konečně: stejné věci Pleier i souběžnými, leckde i slovně shodnými verši vy- pravuje, sám sebe opisuje! Z toho všeho s plnou téměř jistotou možno tvrditi, že Pleier ani pro Tandaria ani pro druhé dvě básně své žádných cizích pramenů nepoužil, a že zejména to nebyly a nemohly býti prameny francouzské, pro to ke všem předchozím lze přidati ještě jiný důvod ne- malé váhy.
Strana 77
77 Ptáme-li se totiž, odkud tedy Pleier smyslil si pásma svých rozpředených skladeb, zdali je v skutku všecka vyčerpal pouze z bohaté snad obraznosti své? — nabízí se odpověď snadná. Obecné obrysy románů artušovských již bájí samou byly podány; a charakteristické právě při pověstech bretonských o Artušovi jest, že jen tyto všeobecné obrysy: stolování Artušovo, jeho štědrosť a rytířské ctnosti, jízdy rekův na dobrodružstva, boje s obry a ne- tvory, slavné návraty ke dvoru a pod. byly pevné a stálé, v podrobnostech vzdělavateli po- nechávajíce úplné volnosti. Proto také všecky skladby z jejich oboru jsou stejného rázu a Pleier mezi německými básníky měl předchůdců dosti, kteří romány podobné zdělali, a jichžto příkladem mohl se spravovati. A básně jeho také hojné ukazují stopy, že používal pilně Wolframa z Eschenbachu, z něhož přijal nejen názvy osob a jednotlivá slova, ale i celé frase, řádky, ba i řady veršův a vůbec podobné scény; a Hartmanna von Aue, jejž nápodobil celou dikcí, ani doslovným zase výňatkům se nevyhýbaje, a nejedním podobným výjevem a přímými narážkami na básně jeho o Iweinu a Erekovi upomínaje. Iwein, „rytíř se lvem“ patrně mu vnukl myšlénku na oba levharty, kteří Kuriôna doprovázejí, a proměna lva hned ve dva levharty zajisté jest ještě důmyslnější, nežli výmysl mistra Konráda von Stoffeln, který svému Gaurielu von Muntavel duchaplně za průvodce přidal dokonce kozla! — Také z Wirnta Gravenberského jednotlivé verše Pleier přijal a nejednou narážkou prozradil, že znal slavný, nyní ztracený Umbehanc Blikera ze Steinachu. — Méně patrné jsou reminiscence z Lan- celota; také báje o Tristramu zdá se, že Pleier vůbec jen poskrovnu užil, ačkoli přece také z ní čerpal.1) Nebylo mu tedy třeba pro látku, pokud přímo jest artušovskou, spravovati se pra- menem francouzským. A co s tímto základním pásmem spojil jiného, jsou dozvuky domácích bájí a pověstí německých, jak již pověděl J. V. Zingerle na místě uvedeném a po něm po- drobněji dovodil Meyer. Jsou zbytky tyto ovšem mlhavě zastřeny, ale prozrazují se přece nade vši pochybnosť určitě. Zejména, co se praví o třpaslcích, o jejich umělosti kovářské a nevidi- telném působení pro pohodlí královny Albiůny, i sama jména krále Albewina (v Garêlu) a Albiůny (v Tandariu) jsou rozhodně domácí, německé, a sice s určitějším obmezením domoviny, z Alpských končin pocházející povídačky. — Zběhové v lese, odjezd panicův s hradu Mal- montána, bloudění hvozdem a horami, příchod k šumné vodě, stanování pod lipou na květnatém luhu a jiné podrobné momenty jsou upomínky z domácí báje, a sice zvláště z Wolfdietricha, ve kterém jednotlivé výjevy úplně shodně jsou vylíčeny. I podřízenější úkazy k podobným pramenům se odnášejí. Při turnajích Pleier, jak nahoře pověděno, proti dvanácti rekům z báje staví dvanáct panovníků současných, jichž ovšem nenazývá jmény osobními, ale přece jmény zemí. A hle v Biterolfu, ve větší Růžové zahradě proti dvanácti rekům západozemským stává dvanáct východních, a vplétati potentaty současné básníka naučili také již dva předchůdcové, Berthold von Holle 2) a Konrad Wircburský Konečně i ve vlastních jménech místních a v udajích topografických vůbec poznávají 1) Doklady těchto reminiscencí zevrubně uvádějí J. V. Zingerle v Germanii III. 26 a násl., E. H. Meyer v Hauptově Z. f. d. A. XII. 470 násl., a K. Bartsch v doslovu k vydání Meleranze. V této úvaze zdálo se, že postačí k nim prostě poukázati. 2) V básni Crane, kterou Bartsch klade mezi 1. 1252—60.
77 Ptáme-li se totiž, odkud tedy Pleier smyslil si pásma svých rozpředených skladeb, zdali je v skutku všecka vyčerpal pouze z bohaté snad obraznosti své? — nabízí se odpověď snadná. Obecné obrysy románů artušovských již bájí samou byly podány; a charakteristické právě při pověstech bretonských o Artušovi jest, že jen tyto všeobecné obrysy: stolování Artušovo, jeho štědrosť a rytířské ctnosti, jízdy rekův na dobrodružstva, boje s obry a ne- tvory, slavné návraty ke dvoru a pod. byly pevné a stálé, v podrobnostech vzdělavateli po- nechávajíce úplné volnosti. Proto také všecky skladby z jejich oboru jsou stejného rázu a Pleier mezi německými básníky měl předchůdců dosti, kteří romány podobné zdělali, a jichžto příkladem mohl se spravovati. A básně jeho také hojné ukazují stopy, že používal pilně Wolframa z Eschenbachu, z něhož přijal nejen názvy osob a jednotlivá slova, ale i celé frase, řádky, ba i řady veršův a vůbec podobné scény; a Hartmanna von Aue, jejž nápodobil celou dikcí, ani doslovným zase výňatkům se nevyhýbaje, a nejedním podobným výjevem a přímými narážkami na básně jeho o Iweinu a Erekovi upomínaje. Iwein, „rytíř se lvem“ patrně mu vnukl myšlénku na oba levharty, kteří Kuriôna doprovázejí, a proměna lva hned ve dva levharty zajisté jest ještě důmyslnější, nežli výmysl mistra Konráda von Stoffeln, který svému Gaurielu von Muntavel duchaplně za průvodce přidal dokonce kozla! — Také z Wirnta Gravenberského jednotlivé verše Pleier přijal a nejednou narážkou prozradil, že znal slavný, nyní ztracený Umbehanc Blikera ze Steinachu. — Méně patrné jsou reminiscence z Lan- celota; také báje o Tristramu zdá se, že Pleier vůbec jen poskrovnu užil, ačkoli přece také z ní čerpal.1) Nebylo mu tedy třeba pro látku, pokud přímo jest artušovskou, spravovati se pra- menem francouzským. A co s tímto základním pásmem spojil jiného, jsou dozvuky domácích bájí a pověstí německých, jak již pověděl J. V. Zingerle na místě uvedeném a po něm po- drobněji dovodil Meyer. Jsou zbytky tyto ovšem mlhavě zastřeny, ale prozrazují se přece nade vši pochybnosť určitě. Zejména, co se praví o třpaslcích, o jejich umělosti kovářské a nevidi- telném působení pro pohodlí královny Albiůny, i sama jména krále Albewina (v Garêlu) a Albiůny (v Tandariu) jsou rozhodně domácí, německé, a sice s určitějším obmezením domoviny, z Alpských končin pocházející povídačky. — Zběhové v lese, odjezd panicův s hradu Mal- montána, bloudění hvozdem a horami, příchod k šumné vodě, stanování pod lipou na květnatém luhu a jiné podrobné momenty jsou upomínky z domácí báje, a sice zvláště z Wolfdietricha, ve kterém jednotlivé výjevy úplně shodně jsou vylíčeny. I podřízenější úkazy k podobným pramenům se odnášejí. Při turnajích Pleier, jak nahoře pověděno, proti dvanácti rekům z báje staví dvanáct panovníků současných, jichž ovšem nenazývá jmény osobními, ale přece jmény zemí. A hle v Biterolfu, ve větší Růžové zahradě proti dvanácti rekům západozemským stává dvanáct východních, a vplétati potentaty současné básníka naučili také již dva předchůdcové, Berthold von Holle 2) a Konrad Wircburský Konečně i ve vlastních jménech místních a v udajích topografických vůbec poznávají 1) Doklady těchto reminiscencí zevrubně uvádějí J. V. Zingerle v Germanii III. 26 a násl., E. H. Meyer v Hauptově Z. f. d. A. XII. 470 násl., a K. Bartsch v doslovu k vydání Meleranze. V této úvaze zdálo se, že postačí k nim prostě poukázati. 2) V básni Crane, kterou Bartsch klade mezi 1. 1252—60.
Strana 78
78 se určité vztahy k básníkově domovině, kterou byla (jak níže podrobněji ukážeme) krajina mezi Salcburkem a Reichenhallem.1) Mluví-li Pleier na př. v Garêlu o čtyřech mořích sousedních, mezi nimiž leží kraj divoký (wildez land), jest to patrné opsání čtyř jezer rakousko-salcburských Travenského, Atterského, Wolfgangského a Mondsee, mezi nimiž rozervaná vysoká hornatina má jméno Höllengebirge. Jeden výběžek její (egge, ecke) nazývá se Kranabitsattel, a Pleier odtud ukul svůj název Sattelegge. Zemi Meleranzovy milenky Tydonie Pleier dal jméno Kameri, a není zajisté příliš smělým domyslem, viděti původ názvu v Solní komoře (Salzkammergut) nebo městě Kammeru při jezeře Atterském, které také nazývá se Kammerským. Květnatý luh s krásnou lipou uprostřed, oblíbené u Pleiera místo a jeviště dobrodružstev rázu nebojovného upomíná na lučinu při jezeře Travenském, která dosud slyne názvem „himmelreichswiese“ a ozdobena jest ne sice lipou uprostřed, ale ovšem krásným prastarým smrkem. — Ba i ro- manská jména Pleierova nejsou z daleka od jeho kraje rodného. Jako pověsti o třpaslcích, pohorských divokých mužích a ženách vzal ze sousedního alpského údolí řeky Inna, jenž při- téká z romanských končin Švýcarských, tak ze Švýcar a romanských krajů Tirolska vypůjčil se názvy tvaru romanského a měnil je dosti jednoduše je rozpuluje a různé polovice zase všelijak lepě dohromady ve jména nová. Tak pánové z Belmunta, to jest hradu na Rýně v Graubündech poskytli mu jméno Belamunt (v Garêlu). Flordemunt, Monteflor, Belfortemunt slepeny jsou z Belmunta právě dotčeného a z názvů švýcarských Montforta a Belforta. V Grau- bündech jsou hojná jména počínající slabikou Mal — v Tirolsku leží Montán: z toho Pleier udělal Malmontán a Montâniklůse v Tandariu. Proto Meyer uzavírá souborným úsudkem o původu a invenci skladeb Pleierových v tento rozum: „Každý román Pleierův jest souborem reminiscencí ze všelikých básníků dvorských od Blikera po Strickera, s příměskem současných osob a okolních místností, zne- švařených domácích pověstí a chatrných výmyslů, které buď samoděk z ostatního plynou, buď různé vzory nápodobujíce přestavují a mění.“ Nelze tudy pomýšleti na jednotný pramen cizí, jednu celkovou báseň hotovou, ze které Pleier by čerpal byl svého Tandaria, a jeho dovolávání se pramene jest vskutku jen všeobecným prostředkem pověřovacím a paní „âventiure“ patrně jest mu jen personifikací pojmu abstrakt- ního, takořka „musou“ dvorské epiky. Tím také odpadá možnosť, že by český vzdělavatel byl měl jiný pramen po ruce, nežli právě báseň Pleierovu. Jediné, co by snad přece ještě bylo možno a čemu by svědčily germanismy českého vzdělání, jimž u Pleiera nic neodpovídá, jest to, že by snad někdo z Pleierovy básně byl po- řídil výtah německý, dle kterého by Čech byl pracoval. To však zajisté jest ještě méně po- dobno pravdě, nežli společný pramen třetí. Jednak není vůbec viděti, proč by byl krátil báseň, která nevyniká výtečností takovou, aby vyzývala k několikerému předělávání, a to v době, kdy právě veliká hojnosť veršů patrně pokládala se také za velikou zásluhu a kdy dosti nalézala písařův ochotných, kteří všecky tisíce řádek rádi opisovali; 2) jednak není proč 1) Meyer, na uvedeném místě. 2) Pleierův „Tandareis und Flordibel“ zachoval se ve třech rukopisech, které všecky pocházejí ze druhé polovice XV. století, a sice jsou to: 1. rukopis Heidelberský, na začátku a na konci neúplný; 2. Mni- chovský, o němž věděl již Nebeský a z něhož jest opis ve Vídeňské dvorní knihovně; 3. Hamburský,
78 se určité vztahy k básníkově domovině, kterou byla (jak níže podrobněji ukážeme) krajina mezi Salcburkem a Reichenhallem.1) Mluví-li Pleier na př. v Garêlu o čtyřech mořích sousedních, mezi nimiž leží kraj divoký (wildez land), jest to patrné opsání čtyř jezer rakousko-salcburských Travenského, Atterského, Wolfgangského a Mondsee, mezi nimiž rozervaná vysoká hornatina má jméno Höllengebirge. Jeden výběžek její (egge, ecke) nazývá se Kranabitsattel, a Pleier odtud ukul svůj název Sattelegge. Zemi Meleranzovy milenky Tydonie Pleier dal jméno Kameri, a není zajisté příliš smělým domyslem, viděti původ názvu v Solní komoře (Salzkammergut) nebo městě Kammeru při jezeře Atterském, které také nazývá se Kammerským. Květnatý luh s krásnou lipou uprostřed, oblíbené u Pleiera místo a jeviště dobrodružstev rázu nebojovného upomíná na lučinu při jezeře Travenském, která dosud slyne názvem „himmelreichswiese“ a ozdobena jest ne sice lipou uprostřed, ale ovšem krásným prastarým smrkem. — Ba i ro- manská jména Pleierova nejsou z daleka od jeho kraje rodného. Jako pověsti o třpaslcích, pohorských divokých mužích a ženách vzal ze sousedního alpského údolí řeky Inna, jenž při- téká z romanských končin Švýcarských, tak ze Švýcar a romanských krajů Tirolska vypůjčil se názvy tvaru romanského a měnil je dosti jednoduše je rozpuluje a různé polovice zase všelijak lepě dohromady ve jména nová. Tak pánové z Belmunta, to jest hradu na Rýně v Graubündech poskytli mu jméno Belamunt (v Garêlu). Flordemunt, Monteflor, Belfortemunt slepeny jsou z Belmunta právě dotčeného a z názvů švýcarských Montforta a Belforta. V Grau- bündech jsou hojná jména počínající slabikou Mal — v Tirolsku leží Montán: z toho Pleier udělal Malmontán a Montâniklůse v Tandariu. Proto Meyer uzavírá souborným úsudkem o původu a invenci skladeb Pleierových v tento rozum: „Každý román Pleierův jest souborem reminiscencí ze všelikých básníků dvorských od Blikera po Strickera, s příměskem současných osob a okolních místností, zne- švařených domácích pověstí a chatrných výmyslů, které buď samoděk z ostatního plynou, buď různé vzory nápodobujíce přestavují a mění.“ Nelze tudy pomýšleti na jednotný pramen cizí, jednu celkovou báseň hotovou, ze které Pleier by čerpal byl svého Tandaria, a jeho dovolávání se pramene jest vskutku jen všeobecným prostředkem pověřovacím a paní „âventiure“ patrně jest mu jen personifikací pojmu abstrakt- ního, takořka „musou“ dvorské epiky. Tím také odpadá možnosť, že by český vzdělavatel byl měl jiný pramen po ruce, nežli právě báseň Pleierovu. Jediné, co by snad přece ještě bylo možno a čemu by svědčily germanismy českého vzdělání, jimž u Pleiera nic neodpovídá, jest to, že by snad někdo z Pleierovy básně byl po- řídil výtah německý, dle kterého by Čech byl pracoval. To však zajisté jest ještě méně po- dobno pravdě, nežli společný pramen třetí. Jednak není vůbec viděti, proč by byl krátil báseň, která nevyniká výtečností takovou, aby vyzývala k několikerému předělávání, a to v době, kdy právě veliká hojnosť veršů patrně pokládala se také za velikou zásluhu a kdy dosti nalézala písařův ochotných, kteří všecky tisíce řádek rádi opisovali; 2) jednak není proč 1) Meyer, na uvedeném místě. 2) Pleierův „Tandareis und Flordibel“ zachoval se ve třech rukopisech, které všecky pocházejí ze druhé polovice XV. století, a sice jsou to: 1. rukopis Heidelberský, na začátku a na konci neúplný; 2. Mni- chovský, o němž věděl již Nebeský a z něhož jest opis ve Vídeňské dvorní knihovně; 3. Hamburský,
Strana 79
79 by německý vzdělavatel byl měl býti lépe schopen ke krácení tak rozhodnému, nežli český, a konečně germanismy v české básni, jak již podotčeno nahoře, nenutí nikterak k tomu, abychom myslili, že vznikly přímým působením německého vzoru, nýbrž zcela dobře dají se vyložiti tím, že pisatel byl tak prosáklý němčinou, že mu německé způsoby mluvení vtíraly se samo- děk. Mimo to nelze pochybovati, že za doby vzdělavatelovy v češtině vůbec a po výtce ve mluvě rytířův a všech, kdo s nimi se stýkali, germanismy hojnou měrou byly rozšířeny, po- něvadž všecka instituce rytířstva přes Německo do Čech byla uvedena. Takž tedy Pleier a jen Pleier zajisté byl pramenem, na jehož základě český vzděla- vatel pracoval, a sice již říci lze rozhodně — podle slovné shody tolika veršů vykázaných — ne pouze po paměti, nýbrž opis básně skutečně neustále maje před sebou. Cokoli tudíž o českém Tandariuši ještě v úvahu vzíti třeba, t. j. otázky, kdy asi vznikl a jak souditi sluší o ceně jeho literární, musí nezbytně opírati se o vzor německý a jeho původce. Doba, ve které asi povstal Tandareis německý i domov básníkův dosti určitě jest vy- šetřen. Básník sám výslovně ve všech skladbách svých se jmenuje Pleiaere (v Garêlu jednou, v Meleranzi dvakrát, v Tandariu také dvakrát). Z tohoto jména soudilo se, že náležel ke štýrskému rodu hrabat Pleienských, k témuž, z něhož dva členové Ota a Kunrát s naším Otakarem II. bojujíce proti Uhrům, hrdinskou smrtí padli u Lavy v Rakousích dne 26. června 1260.1) Však již Pfeiffer v Germanii II. 500 ukázal k tomu, že domnění toto nemůže býti správné, poněvadž básník sám nenazývá se nikde von Pleien, nýbrž jen Pleiaere, což upomíná na měšťanská appellativa jako Strickaere, Teich- naere, jaká zejména v Rakousích byla velmi rozšířena. O stránku výše (Germ. II. 499.) ke slovu „Stricker“ také vykládá Pfeiffer, v jaký rozum appellativa tato bráti sluší, že prý zna- menají „eine hantierung, ein bürgerliches gewerbe“. Přidal také domněnku — tomuto výkladu poněkud odporující — že domov Pleierův náleží hledati v Salcbursku a za důkaz uvádí, že v listině z r. 1305. vystavené pro „datz sand Zenen“ (t. j. St. Zeno u Reichenhalla) mezi svědky nalézá se „her Chunrat der Player“ (Monum. Boica II. 569.). Ze slov pak, kterými končí Meleranz, Pfeiffer odvádí, že Pleier byl rodu nízkého. Slova tato jsou: Ich heiz der Player; dis buoch ich getihtet hân durch einen tugenthaften man, der mich derzuo berâten hât; sin würdekeit des volg hât, daz er bi sinen tagen nie keinen unpris begie. Got geb im saeld und ern vil, desselben ich im wunschen wil. Der frum edel Wimar ez ist an sinem lip gar, nejúplnější, jenž pochází z bibliothéky Z. C. Uffenbachovy a vykazuje letopočty dva 1464 a 1474. Psán jest na papíře (folio) a maje 122 listy, vázán jest v silných dřevěných deskách. Palacký, Dějiny II. 1. str. 36. — Pulkava zmiňuje se o smrti „hraběte z Hardeka a z Plajvejna“ v kap. 73. (Výbor z literatury české I. 430.).
79 by německý vzdělavatel byl měl býti lépe schopen ke krácení tak rozhodnému, nežli český, a konečně germanismy v české básni, jak již podotčeno nahoře, nenutí nikterak k tomu, abychom myslili, že vznikly přímým působením německého vzoru, nýbrž zcela dobře dají se vyložiti tím, že pisatel byl tak prosáklý němčinou, že mu německé způsoby mluvení vtíraly se samo- děk. Mimo to nelze pochybovati, že za doby vzdělavatelovy v češtině vůbec a po výtce ve mluvě rytířův a všech, kdo s nimi se stýkali, germanismy hojnou měrou byly rozšířeny, po- něvadž všecka instituce rytířstva přes Německo do Čech byla uvedena. Takž tedy Pleier a jen Pleier zajisté byl pramenem, na jehož základě český vzděla- vatel pracoval, a sice již říci lze rozhodně — podle slovné shody tolika veršů vykázaných — ne pouze po paměti, nýbrž opis básně skutečně neustále maje před sebou. Cokoli tudíž o českém Tandariuši ještě v úvahu vzíti třeba, t. j. otázky, kdy asi vznikl a jak souditi sluší o ceně jeho literární, musí nezbytně opírati se o vzor německý a jeho původce. Doba, ve které asi povstal Tandareis německý i domov básníkův dosti určitě jest vy- šetřen. Básník sám výslovně ve všech skladbách svých se jmenuje Pleiaere (v Garêlu jednou, v Meleranzi dvakrát, v Tandariu také dvakrát). Z tohoto jména soudilo se, že náležel ke štýrskému rodu hrabat Pleienských, k témuž, z něhož dva členové Ota a Kunrát s naším Otakarem II. bojujíce proti Uhrům, hrdinskou smrtí padli u Lavy v Rakousích dne 26. června 1260.1) Však již Pfeiffer v Germanii II. 500 ukázal k tomu, že domnění toto nemůže býti správné, poněvadž básník sám nenazývá se nikde von Pleien, nýbrž jen Pleiaere, což upomíná na měšťanská appellativa jako Strickaere, Teich- naere, jaká zejména v Rakousích byla velmi rozšířena. O stránku výše (Germ. II. 499.) ke slovu „Stricker“ také vykládá Pfeiffer, v jaký rozum appellativa tato bráti sluší, že prý zna- menají „eine hantierung, ein bürgerliches gewerbe“. Přidal také domněnku — tomuto výkladu poněkud odporující — že domov Pleierův náleží hledati v Salcbursku a za důkaz uvádí, že v listině z r. 1305. vystavené pro „datz sand Zenen“ (t. j. St. Zeno u Reichenhalla) mezi svědky nalézá se „her Chunrat der Player“ (Monum. Boica II. 569.). Ze slov pak, kterými končí Meleranz, Pfeiffer odvádí, že Pleier byl rodu nízkého. Slova tato jsou: Ich heiz der Player; dis buoch ich getihtet hân durch einen tugenthaften man, der mich derzuo berâten hât; sin würdekeit des volg hât, daz er bi sinen tagen nie keinen unpris begie. Got geb im saeld und ern vil, desselben ich im wunschen wil. Der frum edel Wimar ez ist an sinem lip gar, nejúplnější, jenž pochází z bibliothéky Z. C. Uffenbachovy a vykazuje letopočty dva 1464 a 1474. Psán jest na papíře (folio) a maje 122 listy, vázán jest v silných dřevěných deskách. Palacký, Dějiny II. 1. str. 36. — Pulkava zmiňuje se o smrti „hraběte z Hardeka a z Plajvejna“ v kap. 73. (Výbor z literatury české I. 430.).
Strana 80
80 waz ein ritter haben sol: daz hât er erzeiget wol mit milt unt mit manheit. Min dinst sol im sin bereit mit trüwen all die wil ich leb’. Z toho, kterak tu chválí se štědrosť (milte) a rytířské cnosti patrona básníkova, sku- tečně na jevo jde, že hraběcího rodu asi nebyl, nýbrž, že žil v poměru služebnosti. Také Bartsch v doslovu k vydání Meleranze s tímto názorem Pfeifferovým se srov- nává, nic nového nepřidávaje, leda že ke jmenům na -aere uvádí za příklad také Marnaere, o vyložení appellativ podobných se nepokoušeje — a že řadou ukázek jazykových dovozuje, že zvláštnosti mluvy Pleierovy domovině Salcburské dobře svědčí. Podrobněji pojednal o věci E. H. Meyer v rozpravě již několikráte dotčené a po- dařilo mu se dospěti k výsledkům zcela uspokojivým. Jméno Pleier dle výkladu jeho odvozeno jest od domoviny básníkovy (jako Öster- reicher, Steirer, Salzburger a pod.), kterou bylo hrabství Pleien mezi jezery Salcburskými a jezerem Chiemským. Kolem zřícenin hradu Pleiena vede cesta ze Salcburka do Reichen- halla. Tomu svědčí také rozhodně jeho mluva, která má ráz bavorsko-rakouského nářečí.1) Že Pleier byl rodu nižšího, plyne mimo dedikaci Meleranze Wimarovi také z toho, že ve všech básních se zvláštní pochvalou zmiňuje se o tom, kterak rekové starali se o své pa- noše a lidi služebné; že sám několikrát nazývá se „getriuwer dienaere"; že v Meleranzi verš 28—30. praví: die uns fröude solten bringen, ich mein die edelen rîchen die lebent unfrôlichen. Že také nebyl stavu duchovního, patrno z toho, že v Tandariu líčí sebe sám ve službě vyvolené paní, pro niž báseň složil; a pak také prozradil, že neuměl latinsky, vykládaje v Meleranzi v. 692. nápis „amor dulcis labor“ slovy: daz sprichet, sô mir ist geseit, minne ist süeziu arbeit. Za to však měl velikou zečtělosť ve dvorské poësii současné a znal, jak nahoře již ukázáno, všecka klassická díla její z doby květu i skladby básníků méně dokonalých pozdějších (od r. 1180[90]—1230[40]). Co se dotkne času, kdy Pleier básnil, vymezen jest z hruba posledním předchůdcem jeho Strickerem, jejž nejhojněji nápodobil, a nejstarším svědkem, který již všecky tři básně jeho znal, Konradem von Stoffeln. Stricker básnil asi mezi léty 1225—1250:2) Konrad von Stoffeln, dotčený již několi- krát skladatel vyzáblého eposu „Gauriel von Muntavel“, vůbec pokládá se za totožna se štras- 1) Hlavní doklady jazykové poskytují rýmy, jež Meyer na místě dotčeném do podrobna probral. Z ostatních památek středohornoněmeckých nejpodobnější jsou mu po stránce jazyka básně Nitharda z Riwen- tâla, jenž byl domovem o něco dále na sever při Dunaji; Ulricha von dem Türlin, jehož vlastí byly Korutany, pak báseň Wigamůr, která náleží Bavorům. V rýmech Pleier jest o něco méně dokonalý nežli Nithart, ale správnější nežli Ulrich von dem Türlín a zejména pečlivější nežli Wigamůr. 2) Koberstein(-Bartsch). I. 174.
80 waz ein ritter haben sol: daz hât er erzeiget wol mit milt unt mit manheit. Min dinst sol im sin bereit mit trüwen all die wil ich leb’. Z toho, kterak tu chválí se štědrosť (milte) a rytířské cnosti patrona básníkova, sku- tečně na jevo jde, že hraběcího rodu asi nebyl, nýbrž, že žil v poměru služebnosti. Také Bartsch v doslovu k vydání Meleranze s tímto názorem Pfeifferovým se srov- nává, nic nového nepřidávaje, leda že ke jmenům na -aere uvádí za příklad také Marnaere, o vyložení appellativ podobných se nepokoušeje — a že řadou ukázek jazykových dovozuje, že zvláštnosti mluvy Pleierovy domovině Salcburské dobře svědčí. Podrobněji pojednal o věci E. H. Meyer v rozpravě již několikráte dotčené a po- dařilo mu se dospěti k výsledkům zcela uspokojivým. Jméno Pleier dle výkladu jeho odvozeno jest od domoviny básníkovy (jako Öster- reicher, Steirer, Salzburger a pod.), kterou bylo hrabství Pleien mezi jezery Salcburskými a jezerem Chiemským. Kolem zřícenin hradu Pleiena vede cesta ze Salcburka do Reichen- halla. Tomu svědčí také rozhodně jeho mluva, která má ráz bavorsko-rakouského nářečí.1) Že Pleier byl rodu nižšího, plyne mimo dedikaci Meleranze Wimarovi také z toho, že ve všech básních se zvláštní pochvalou zmiňuje se o tom, kterak rekové starali se o své pa- noše a lidi služebné; že sám několikrát nazývá se „getriuwer dienaere"; že v Meleranzi verš 28—30. praví: die uns fröude solten bringen, ich mein die edelen rîchen die lebent unfrôlichen. Že také nebyl stavu duchovního, patrno z toho, že v Tandariu líčí sebe sám ve službě vyvolené paní, pro niž báseň složil; a pak také prozradil, že neuměl latinsky, vykládaje v Meleranzi v. 692. nápis „amor dulcis labor“ slovy: daz sprichet, sô mir ist geseit, minne ist süeziu arbeit. Za to však měl velikou zečtělosť ve dvorské poësii současné a znal, jak nahoře již ukázáno, všecka klassická díla její z doby květu i skladby básníků méně dokonalých pozdějších (od r. 1180[90]—1230[40]). Co se dotkne času, kdy Pleier básnil, vymezen jest z hruba posledním předchůdcem jeho Strickerem, jejž nejhojněji nápodobil, a nejstarším svědkem, který již všecky tři básně jeho znal, Konradem von Stoffeln. Stricker básnil asi mezi léty 1225—1250:2) Konrad von Stoffeln, dotčený již několi- krát skladatel vyzáblého eposu „Gauriel von Muntavel“, vůbec pokládá se za totožna se štras- 1) Hlavní doklady jazykové poskytují rýmy, jež Meyer na místě dotčeném do podrobna probral. Z ostatních památek středohornoněmeckých nejpodobnější jsou mu po stránce jazyka básně Nitharda z Riwen- tâla, jenž byl domovem o něco dále na sever při Dunaji; Ulricha von dem Türlin, jehož vlastí byly Korutany, pak báseň Wigamůr, která náleží Bavorům. V rýmech Pleier jest o něco méně dokonalý nežli Nithart, ale správnější nežli Ulrich von dem Türlín a zejména pečlivější nežli Wigamůr. 2) Koberstein(-Bartsch). I. 174.
Strana 81
81 burským kanovníkem Konradem von Hohen-Stoffeln, jehož jméno (jako kanovníka) v listinách poprvé vyskytá se při r. 1279., pak 1282., naposled 1284; ale bez kanovnického titulu již dříve ve švábských listinách častěji.1) Celkovými čísly tedy obmezuje se básnická činnosť Pleierova na léta 1250—80. Určitější data Meyer odvádí nejprve z čestné zmínky o Richardu Cornwallském v Tan- dariu v. 10.178. seq. (Ryschait von Kurnewâl), kterou prý vyložiti možno tím, že Pleienští pro úzký svazek s naším Otakarem II., jenž byl věrným přivržencem krále Richarda,2) všichni při Richardovi stáli. Richard v Němcích de nomine vládl mezi léty 1257—1272., ale skutkem uznání a klidné vlády nedošel nikdy; ba již r. 1262. působením vévodů Bavorských a Mo- hučského arcibiskupa Wernera (i s protikrálem Alfonsem Kastilským) měl býti koruny zbaven; a usilování toto, poprvé hlavně Otakarem zmařeno byvši, obnoveno jest opět r. 1264., když Richard spolu s bratrem Jindřichem III., králem Anglickým, ztratil bitvu u Lewesa.3) Meyer sice myslí, že nepodobá se, aby Pleier o Richardu byl chtěl pochlebně zmiňo- vati se ještě po této bitvě, a proto klade původ Tandaria před r. 1264.; ale Otakar při Ri- chardovi stál do poslední chvíle, a tudy zcela dobře lze mysliti si, že i Pleier k němu pohlížel s úctou a báseň tedy mohla vzniknouti v létech 1260—1270. — Důvodění toto zakládá se ovšem na pouhých domněnkách a jest tím méně spolehlivo, že ani čtení jména Ryschait na místě dotčeném není zabezpečeno, poněvadž jest jen v rukopise Mnichovském a to jen na jediném místě vedle Lischait, jež ostatní rukopisy mají výhradně. Důležitější jest, čeho Meyer dopátral se ve příčině připsání Melerance štědrému pří- znivci Wimarovi. — Pfeifferovi a Bartschovi zdálo se, že ze jména rytíře Wimara ničeho nelze vytěžiti, poněvadž ve XIII. století bylo velmi rozšířeno. Však Meyer ukazuje k epithetu „der frum edel Wimar“, jež vykládá hříčkou slov za Frumesel, odvolávaje se k Hugovi z Trimberka, jenž v „Renneru“ v. 1456. žertovně proti sobě staví „edelinge: eselinge“ — a z z listin ba- vorských doložil k létům 1260., 1262., 1268., 1272., 1274., 1275., 1277., 1284., 1286., 1296. rytíře Wimara Frumesela ze Scherdinka, jehož manem tedy Pleier byl. Scherdink jest jižně od Pasova, málo mil ode hrabství Pleienského vzdálen a vývod tento, jemuž svědčí také mluva básníkova, i co nahoře pověděno o reminiscencích z domácích, alpských pověstí a o jménech místních, zcela jest ku pravdě podobný. Léta Wimarova také úplně srovnávají se s uvedenými již mezemi činnosti Pleierovy r. 1250—1280. Tandareis by tudy, ač-li se uzná za platnou zmínka o Richardu Cornwallském, připadal asi do středu této činnosti na léta 1260—1270. Také srovnání s ostatníma dvěma básněma Pleierovýma svědčí, že Tandareis asi vskutku byl prostřední prací básníkovou. Garêl byl bezpochyby prvním dílem jeho proto, že hlavně jménem rekovým i ostat- ními jmény vlastními, která vzata jsou z předchozích básní artušovských, přece ještě více se opírá o skutečné báje, nežli básně ostatní; nápodobení Strickera v něm nejpatrněji vystupuje na jevo; také Hartmanna výslovně jmenuje a konečně skladatel zavíraje báseň sám se přiznává: der daz buoch hât getihtet der ist noch unberihtet ganzer sinne ... 3) Totožnosť tato ostatně není jista. Srv. German. VI. 387. Však báseň Gauriel von Muntavel nepochybně náleží ke sklonku stol. XIII. Pro rok 1279. srov. též Stälin, Würtembergische Geschichte II. 769. 2) Palacký, Dějiny II. 1. 28 násl. — 3) Palacký, Dějiny II. 1. 59 násl. 11
81 burským kanovníkem Konradem von Hohen-Stoffeln, jehož jméno (jako kanovníka) v listinách poprvé vyskytá se při r. 1279., pak 1282., naposled 1284; ale bez kanovnického titulu již dříve ve švábských listinách častěji.1) Celkovými čísly tedy obmezuje se básnická činnosť Pleierova na léta 1250—80. Určitější data Meyer odvádí nejprve z čestné zmínky o Richardu Cornwallském v Tan- dariu v. 10.178. seq. (Ryschait von Kurnewâl), kterou prý vyložiti možno tím, že Pleienští pro úzký svazek s naším Otakarem II., jenž byl věrným přivržencem krále Richarda,2) všichni při Richardovi stáli. Richard v Němcích de nomine vládl mezi léty 1257—1272., ale skutkem uznání a klidné vlády nedošel nikdy; ba již r. 1262. působením vévodů Bavorských a Mo- hučského arcibiskupa Wernera (i s protikrálem Alfonsem Kastilským) měl býti koruny zbaven; a usilování toto, poprvé hlavně Otakarem zmařeno byvši, obnoveno jest opět r. 1264., když Richard spolu s bratrem Jindřichem III., králem Anglickým, ztratil bitvu u Lewesa.3) Meyer sice myslí, že nepodobá se, aby Pleier o Richardu byl chtěl pochlebně zmiňo- vati se ještě po této bitvě, a proto klade původ Tandaria před r. 1264.; ale Otakar při Ri- chardovi stál do poslední chvíle, a tudy zcela dobře lze mysliti si, že i Pleier k němu pohlížel s úctou a báseň tedy mohla vzniknouti v létech 1260—1270. — Důvodění toto zakládá se ovšem na pouhých domněnkách a jest tím méně spolehlivo, že ani čtení jména Ryschait na místě dotčeném není zabezpečeno, poněvadž jest jen v rukopise Mnichovském a to jen na jediném místě vedle Lischait, jež ostatní rukopisy mají výhradně. Důležitější jest, čeho Meyer dopátral se ve příčině připsání Melerance štědrému pří- znivci Wimarovi. — Pfeifferovi a Bartschovi zdálo se, že ze jména rytíře Wimara ničeho nelze vytěžiti, poněvadž ve XIII. století bylo velmi rozšířeno. Však Meyer ukazuje k epithetu „der frum edel Wimar“, jež vykládá hříčkou slov za Frumesel, odvolávaje se k Hugovi z Trimberka, jenž v „Renneru“ v. 1456. žertovně proti sobě staví „edelinge: eselinge“ — a z z listin ba- vorských doložil k létům 1260., 1262., 1268., 1272., 1274., 1275., 1277., 1284., 1286., 1296. rytíře Wimara Frumesela ze Scherdinka, jehož manem tedy Pleier byl. Scherdink jest jižně od Pasova, málo mil ode hrabství Pleienského vzdálen a vývod tento, jemuž svědčí také mluva básníkova, i co nahoře pověděno o reminiscencích z domácích, alpských pověstí a o jménech místních, zcela jest ku pravdě podobný. Léta Wimarova také úplně srovnávají se s uvedenými již mezemi činnosti Pleierovy r. 1250—1280. Tandareis by tudy, ač-li se uzná za platnou zmínka o Richardu Cornwallském, připadal asi do středu této činnosti na léta 1260—1270. Také srovnání s ostatníma dvěma básněma Pleierovýma svědčí, že Tandareis asi vskutku byl prostřední prací básníkovou. Garêl byl bezpochyby prvním dílem jeho proto, že hlavně jménem rekovým i ostat- ními jmény vlastními, která vzata jsou z předchozích básní artušovských, přece ještě více se opírá o skutečné báje, nežli básně ostatní; nápodobení Strickera v něm nejpatrněji vystupuje na jevo; také Hartmanna výslovně jmenuje a konečně skladatel zavíraje báseň sám se přiznává: der daz buoch hât getihtet der ist noch unberihtet ganzer sinne ... 3) Totožnosť tato ostatně není jista. Srv. German. VI. 387. Však báseň Gauriel von Muntavel nepochybně náleží ke sklonku stol. XIII. Pro rok 1279. srov. též Stälin, Würtembergische Geschichte II. 769. 2) Palacký, Dějiny II. 1. 28 násl. — 3) Palacký, Dějiny II. 1. 59 násl. 11
Strana 82
82 a něco níže dopouští, že jest také ještě neznámý: ich wil iuch rehte bediuten, swa ir hoeret in nennen, daz ir in mugt erkennen: man heizet in den Pleiaere. Druhou prací asi byl Tandareis, poněvadž básník o Garélu již činí zmínku, ale přece ještě ve verši 4057. projevuje, že by povděčen byl, kdyby mu někdo při vypravování byl ná- pomocen: Swer mir nů gaebe stiure ze dirre âventiure mit worten oder mit lêre, dem wolde ich immer mêre mit dienste wesen undertân, wan ich niht der sinne hân, mir waere guoter helfe nôt... Dále zavedl v něm novotu vpletením lyrických slok, které by se byl jako začátečník bezpochyby neodvážil; jména vlastní jsou větší měrou smyšlená nežli v Garêlu a přes to pro- zrazuje se větší zečtělosť v básních předchozích, zejména ve Wolframu, na nějž v Garélu ne- bylo ještě narážek. Také zkušenosti, kterých básník nabyl ze styku s paními, jsou alespoň v první polovici básně jen příjemné a ukazují na poměrnou mladosť. — Ve druhé polovici ovšem už v reflexi (v. 17422 seq.) káže ženským o pokutách za nelaskavosť a nestálosť. Meleranz konečně zdá se býti básní poslední. Svědčí tomu hned v úvodu stesk na ubývání všech věcí dobrých; patrná ještě větší zečtělosť v současné a předchozí literatuře, poněvadž mimo přímé zmínky Hartmanna a Wolframa naskytají se tu také upomínky na Bli- kerův Umbehanc; svědčí tomu dále podrobnější znalosť rytířských způsobův; ještě smělejší novota nežli jest lyrická v Tandariu, totiž vpletení dvou úplných milostných psaníček — a ko- nečně, že báseň už není připsána nijaké paní — básníkovy zkušenosti v tomto směru patrně nebyly nejlepší — nýbrž rytíři a příznivci Wimarovi. Rozhodujícím momentem ve příčině po- řádku básní byl by pokrok umělecký, kdyby ho při Pleierovi vůbec bylo pozorovati. Toho však znamenati není, ale přece možno jakýsi postup shledávati v tom, že počtu řádek od Ga- réla do Meleranze ubývá. Garél má veršů nejméně 20.000, Tandareis určitě 18.339, Meleranz jen 12.834.1) K těmto důvodům možno přičiniti ještě jeden, alespoň ku pravdě podobný, který by také svědčil vzniku Pleierova Tandaria v polovici let šedesátých třináctého století. Z dějepisu známo jest, kterak král Přemysl Otakar II. r. 1264. slavil sňatek neteře své Kunhuty Braniborské s uherským králevicem Belou, mladším synem krále Bely IV. Pa- lacký o tom vypravuje takto: 2) „ ... Ve slavnosti této zjevil se svrchovaný přepych středověký a pověsť o neslý- 2) 1) Khull domnívá se, že pořádek básní Pleierových naopak jest tento: 1. Meleranz, 2. Tandareis, 3. Garel. „Im Meleranz hat der Pleier seine Plagiatdichtungen begonnen, im Tandareis fortgesetzt und im Garêl zur Ausbildung gebracht.“ Tandareis i dle tohoto názoru byl prací prostřední. Palacký, Dějiny II. 1. 49. násl. Viz také Contin. Cosmae p. 407. seq., a Rýmov. kronik. Ottackera (oby- čejně Hornekem zvaného), Pez, Scriptor. rer. Austriacarum III. 78—81. a Histor. annor. 1264—1269, Pertz XI. 650.
82 a něco níže dopouští, že jest také ještě neznámý: ich wil iuch rehte bediuten, swa ir hoeret in nennen, daz ir in mugt erkennen: man heizet in den Pleiaere. Druhou prací asi byl Tandareis, poněvadž básník o Garélu již činí zmínku, ale přece ještě ve verši 4057. projevuje, že by povděčen byl, kdyby mu někdo při vypravování byl ná- pomocen: Swer mir nů gaebe stiure ze dirre âventiure mit worten oder mit lêre, dem wolde ich immer mêre mit dienste wesen undertân, wan ich niht der sinne hân, mir waere guoter helfe nôt... Dále zavedl v něm novotu vpletením lyrických slok, které by se byl jako začátečník bezpochyby neodvážil; jména vlastní jsou větší měrou smyšlená nežli v Garêlu a přes to pro- zrazuje se větší zečtělosť v básních předchozích, zejména ve Wolframu, na nějž v Garélu ne- bylo ještě narážek. Také zkušenosti, kterých básník nabyl ze styku s paními, jsou alespoň v první polovici básně jen příjemné a ukazují na poměrnou mladosť. — Ve druhé polovici ovšem už v reflexi (v. 17422 seq.) káže ženským o pokutách za nelaskavosť a nestálosť. Meleranz konečně zdá se býti básní poslední. Svědčí tomu hned v úvodu stesk na ubývání všech věcí dobrých; patrná ještě větší zečtělosť v současné a předchozí literatuře, poněvadž mimo přímé zmínky Hartmanna a Wolframa naskytají se tu také upomínky na Bli- kerův Umbehanc; svědčí tomu dále podrobnější znalosť rytířských způsobův; ještě smělejší novota nežli jest lyrická v Tandariu, totiž vpletení dvou úplných milostných psaníček — a ko- nečně, že báseň už není připsána nijaké paní — básníkovy zkušenosti v tomto směru patrně nebyly nejlepší — nýbrž rytíři a příznivci Wimarovi. Rozhodujícím momentem ve příčině po- řádku básní byl by pokrok umělecký, kdyby ho při Pleierovi vůbec bylo pozorovati. Toho však znamenati není, ale přece možno jakýsi postup shledávati v tom, že počtu řádek od Ga- réla do Meleranze ubývá. Garél má veršů nejméně 20.000, Tandareis určitě 18.339, Meleranz jen 12.834.1) K těmto důvodům možno přičiniti ještě jeden, alespoň ku pravdě podobný, který by také svědčil vzniku Pleierova Tandaria v polovici let šedesátých třináctého století. Z dějepisu známo jest, kterak král Přemysl Otakar II. r. 1264. slavil sňatek neteře své Kunhuty Braniborské s uherským králevicem Belou, mladším synem krále Bely IV. Pa- lacký o tom vypravuje takto: 2) „ ... Ve slavnosti této zjevil se svrchovaný přepych středověký a pověsť o neslý- 2) 1) Khull domnívá se, že pořádek básní Pleierových naopak jest tento: 1. Meleranz, 2. Tandareis, 3. Garel. „Im Meleranz hat der Pleier seine Plagiatdichtungen begonnen, im Tandareis fortgesetzt und im Garêl zur Ausbildung gebracht.“ Tandareis i dle tohoto názoru byl prací prostřední. Palacký, Dějiny II. 1. 49. násl. Viz také Contin. Cosmae p. 407. seq., a Rýmov. kronik. Ottackera (oby- čejně Hornekem zvaného), Pez, Scriptor. rer. Austriacarum III. 78—81. a Histor. annor. 1264—1269, Pertz XI. 650.
Strana 83
83 chaných k ní přípravách roznesla se až do dalekých krajin, takže nejedni knížata Europští vypravili podtají posly do Vídně, aby jen dověděli se pravdy . . . „Za místo, kde svatba slaviti se měla, ustanovil král rovinatá pole na pravém břehu Dunaje ... Již v létě, čtvrt léta před svatbou, rozbíhali se poslové od krále do všech zemí... ku knížatům i ke šlechtě vyřizujíce, že král český bude sobě pokládati za velikou česť, jestliže hodně mnoho hostův ráčí se dostaviti ke svatbě ... a k volným turnajům, ježto při tom se odbývati mají .. . manům měla tam slavně propůjčována býti léna jejich . . . „Den sv. Václava král český . . . vytáhl z Prahy . . . Se skvělým komonstvem utkav ne- věstu při vjezdu jejím, dal vůz její obklíčiti rytíři svými a provázeti skrze davy lidu .. . Na polích tábořilo na statisíce hostův a divákův, z nichž mnozí ve stanech draze ozdobených . . . K turnaji hlásilo se takové množství kolby chtivých šlechticův, že nelze bylo připustiti je všecky a ustanoven musel býti výbor losem . . . „V den sňatku (5. října) časně z rána viděti bylo dlouhé řady připravených pro hosty stanův, ověšené aksamítem i zlatohlavem a ozdobené erby, prapory a věnci. Král Otakar se objevil ve své nejskvostnější nádheře a slávě uprostřed Polských knížat, Německých markrabí a hrabat, i všech předních pánů svých zemí, vesměs nádherně oděných; také vzácné paní a slečny ozdobily se byly šperky nejdražšími. Nejvíce však poutala zraky všech nevěsta ve předrahém oděvu svém. Na sukni její nachové viděti bylo obrazy vyšívané zlatem arabským; ozdoba čepce co do ceny své převyšovala i anglickou korunu; spinadla na prsou jejích nedala se ani oceniti tak jako pás její, a na jejím plášti, lemovaném perlami a drahokamy, jevily se jakoby živé obrazy vzácnou umělostí vyšité. Král uvedl ji do velikého stanu, prostranného a připraveného co nějaký hlavní chrám i veskrz drahými sukny a zlatohlavy ověšeného, v němžto církevní obřady konati se měly . . . „Králové Otakar a Bela uvítavše a sestoupivše se, umluvili se nejprve laskavě o věně i obvěnění nevěstině; potom následovala ve stanu služba boží a po ní vykonán a požehnán jest sňatek nových manželův... Na to v témže stanu Otakar pasoval slavně na rytířství čtyři markrabě, jednoho Polského knížete a mnohé hrabata i šlechtice. Po stolování, jež s největším luxusem veskrze se stříbrným a zlatým náčiním, jak u Otakara obyčejně, a při hlučné hudbě odbýváno jest, počaly kolby čili slavné sedání, kdežto zvláště nově pasovaní rytíři vyznamenání svého pilni byli . . . „O slavnosti této svědčili, kdo té doby živi byli, s udivením, že co do velikolepé nádhery, skvostnosti a bohatství, podobného sňatku žádný císař ani král nikdy ještě byl ne- slavil. Pověsť o ní rozšířila se až do dalekých krajin a nebylo panovníka v Evropě, jenžby o králi Českém Otakarovi II. bral byl v pochybu slovo to, že on byl nejbohatším, nejštědřejším a ve slávě nejokázalejším pánem věku svého.“ Srovnejme s tímto líčením některé stati Pleierovy básně, zejména návrat panicův ke dvoru Artušovu a sňatek s Floribellou za hlučného sedání shromážděného panstva. Scenerie jest všecka stejna. V širém poli („úf dem grüenen plán“) při vtoku Fiše do Dunaje („ze Sabins bi der Karonicâ“) pod stany bydlí knížata, králové, kteří se sjeli ke slavným turnajům; sňatek odbývá se ve stanu; po něm kolby, ve kterých hlavně ženichové vynikají, po nich vždy slavné hostiny. — Nádherné roucho nevěstino srovnává se s Pleierovým popisem oděvu Floribellina, když poprvé ke dvoru přijela. — Jako Otakar se skvělým komonstvem utkal nevěstu při pří- 11*
83 chaných k ní přípravách roznesla se až do dalekých krajin, takže nejedni knížata Europští vypravili podtají posly do Vídně, aby jen dověděli se pravdy . . . „Za místo, kde svatba slaviti se měla, ustanovil král rovinatá pole na pravém břehu Dunaje ... Již v létě, čtvrt léta před svatbou, rozbíhali se poslové od krále do všech zemí... ku knížatům i ke šlechtě vyřizujíce, že král český bude sobě pokládati za velikou česť, jestliže hodně mnoho hostův ráčí se dostaviti ke svatbě ... a k volným turnajům, ježto při tom se odbývati mají .. . manům měla tam slavně propůjčována býti léna jejich . . . „Den sv. Václava král český . . . vytáhl z Prahy . . . Se skvělým komonstvem utkav ne- věstu při vjezdu jejím, dal vůz její obklíčiti rytíři svými a provázeti skrze davy lidu .. . Na polích tábořilo na statisíce hostův a divákův, z nichž mnozí ve stanech draze ozdobených . . . K turnaji hlásilo se takové množství kolby chtivých šlechticův, že nelze bylo připustiti je všecky a ustanoven musel býti výbor losem . . . „V den sňatku (5. října) časně z rána viděti bylo dlouhé řady připravených pro hosty stanův, ověšené aksamítem i zlatohlavem a ozdobené erby, prapory a věnci. Král Otakar se objevil ve své nejskvostnější nádheře a slávě uprostřed Polských knížat, Německých markrabí a hrabat, i všech předních pánů svých zemí, vesměs nádherně oděných; také vzácné paní a slečny ozdobily se byly šperky nejdražšími. Nejvíce však poutala zraky všech nevěsta ve předrahém oděvu svém. Na sukni její nachové viděti bylo obrazy vyšívané zlatem arabským; ozdoba čepce co do ceny své převyšovala i anglickou korunu; spinadla na prsou jejích nedala se ani oceniti tak jako pás její, a na jejím plášti, lemovaném perlami a drahokamy, jevily se jakoby živé obrazy vzácnou umělostí vyšité. Král uvedl ji do velikého stanu, prostranného a připraveného co nějaký hlavní chrám i veskrz drahými sukny a zlatohlavy ověšeného, v němžto církevní obřady konati se měly . . . „Králové Otakar a Bela uvítavše a sestoupivše se, umluvili se nejprve laskavě o věně i obvěnění nevěstině; potom následovala ve stanu služba boží a po ní vykonán a požehnán jest sňatek nových manželův... Na to v témže stanu Otakar pasoval slavně na rytířství čtyři markrabě, jednoho Polského knížete a mnohé hrabata i šlechtice. Po stolování, jež s největším luxusem veskrze se stříbrným a zlatým náčiním, jak u Otakara obyčejně, a při hlučné hudbě odbýváno jest, počaly kolby čili slavné sedání, kdežto zvláště nově pasovaní rytíři vyznamenání svého pilni byli . . . „O slavnosti této svědčili, kdo té doby živi byli, s udivením, že co do velikolepé nádhery, skvostnosti a bohatství, podobného sňatku žádný císař ani král nikdy ještě byl ne- slavil. Pověsť o ní rozšířila se až do dalekých krajin a nebylo panovníka v Evropě, jenžby o králi Českém Otakarovi II. bral byl v pochybu slovo to, že on byl nejbohatším, nejštědřejším a ve slávě nejokázalejším pánem věku svého.“ Srovnejme s tímto líčením některé stati Pleierovy básně, zejména návrat panicův ke dvoru Artušovu a sňatek s Floribellou za hlučného sedání shromážděného panstva. Scenerie jest všecka stejna. V širém poli („úf dem grüenen plán“) při vtoku Fiše do Dunaje („ze Sabins bi der Karonicâ“) pod stany bydlí knížata, králové, kteří se sjeli ke slavným turnajům; sňatek odbývá se ve stanu; po něm kolby, ve kterých hlavně ženichové vynikají, po nich vždy slavné hostiny. — Nádherné roucho nevěstino srovnává se s Pleierovým popisem oděvu Floribellina, když poprvé ke dvoru přijela. — Jako Otakar se skvělým komonstvem utkal nevěstu při pří- 11*
Strana 84
84 jezdu, tak Artuš vyjížděl vstříc vzácným hostům, zejména Tandariovi s Antoníí. — Jako Otakar manům chtěl slavně udělovati léna, tak Artuš Antoníi slíbené vévodství lénem uděluje. — Ba i ta čtvrtletní lhůta (v básni, jak nahoře ukázáno, celkem nejapná), kterou český vzdělavatel ustanovil pro příjezd Tandariův k posledním turnajům, jež ohlašují poslové na všecky strany se rozjíždějíce — má souběžný děj v Otakarově rozeslání poslův zvoucích panstvo, aby se sjeli ke svatbě po čtvrti létě. Zkrátka událosť tak neobyčejná, jakou byla nevídaně nádherná svatba Otakarovy ne- teře na polích Dunajských, ode všech současníků jsouc velebena, patrně zasáhla také v báseň souvěkovce Pleiera, nebyla-li dokonce první pohnutkou ku skládání, a prozrazuje se nepochyb- nými upomínkami ve všem líčení básníkově, který snad sám s pánem svým lénním mezi zá- stupy hostí byl přítomen. — Nepochybíme tedy, položíme-li vznik Pleierova Tandaria na léta hned po neobyčejné této události následující, pokud podrobnosti byly ještě v živé paměti, tedy asi 1265—1270. Je-li domnění tuto vyložené správné, pochopíme také, proč Pleier v báseň svou pojav všecky evropské mocnáře současné, aspoň dle názvů zemí, o nejslavnějším panovníku sou- dobém, králi Českém, nic nepraví, ačkoli Otakar u básníků dvorských byl u vážnosti veliké a štědrostí k nim zasloužené. Však Otakar jest právě Artuš sám, hostitel a hlava všech, vy- nikaje jako onen král mythický nezměrnou nádherou, bohatstvím a hlavně neobmezenou ště- drostí (milte) a všemi možnými ctnostmi rytířskými.1) Odtud také samoděk podává se výklad — zajisté velmi podobný ku pravdě — proč a kdy báseň Pleierova dostala se do Čech. Známo jest sice o králi Otakarovi a posledních Přemyslovcích vůbec, že byli horliví podporovatelé německého básnictví dvorského a příkladem svým i šlechtu českou naváděli, aby německých pěvců si všímala, a již tudy vykládá se, že plody jejich hojně se v Čechách čítaly a opisovaly. Pak na váhu padají dotčené již stálé a živé styky Bavorův a Pleienských s Otakarem II. — avšak pro Pleierova Tandaria, jenž vnitřní cenou svou nevynikal tak, aby cestu sám snadno si proklestil, přibyl skutkem vyloženým důvod nový. Není pochybnosti, že básník vylíčiv tak skvěle Artuše-Otakara a nádhernou slavnosť jeho, neopominul přičiniti se, aby báseň jeho také došla králova povšimnutí a naopak také, že skladba s patrnými vztahy k osobě bohatýrského krále a podnikům jeho při dvoře a mezi rytířstvem českým zvláště byla vítána. Jest tudy skoro nepochybno, že Pleierův Tan- dareis do Čech dostal se ne-li hned, zajisté záhy po svém dokonání. Odtud konečně bylo by také snáze pochopitelno, proč právě Pleierova báseň nalezla i českého vzdělavatele, jakkoli hrubě cenou nevyniká, kdežto básně daleko dokonalejší — a také stručnější, jako na př. Hartmannův Iwein a jiné — na jazyk český předělány nebyly. Avšak ustanoviti, kdy asi vzniklo české vzdělání, jest úkolem velice obtížným. Kdyby jisto bylo, že ona čtvrtletní lhůta k posledním kolbám a příjezdu Tandariovu, které Pleier ne- zná, jest přímým výsledkem lepší o věci vědomosti českého vzdělavatele, který ovšem určitěji nežli Pleier mohl věděti o přípravách Otakarových ke slavnosti, musilo by se souditi, že práce 1) Pak také Uherský král jest zastoupen Dulcemârem, otcem panice Tandaria (Bely), a tím vysvětleno, proč Pleier blízkých panovníků (jakož ukázáno výše str. 48.) v báseň svou nepojal. V Němcích tou dobou byli protikráli Alfons Kastilský a Richard Cornwallský, kteří těmito názvy (von Kastel, v. Kur- newal) v Tandariu skutečně jsou zastoupeni. Německými králi de facto nebyli, než jen dle jména.
84 jezdu, tak Artuš vyjížděl vstříc vzácným hostům, zejména Tandariovi s Antoníí. — Jako Otakar manům chtěl slavně udělovati léna, tak Artuš Antoníi slíbené vévodství lénem uděluje. — Ba i ta čtvrtletní lhůta (v básni, jak nahoře ukázáno, celkem nejapná), kterou český vzdělavatel ustanovil pro příjezd Tandariův k posledním turnajům, jež ohlašují poslové na všecky strany se rozjíždějíce — má souběžný děj v Otakarově rozeslání poslův zvoucích panstvo, aby se sjeli ke svatbě po čtvrti létě. Zkrátka událosť tak neobyčejná, jakou byla nevídaně nádherná svatba Otakarovy ne- teře na polích Dunajských, ode všech současníků jsouc velebena, patrně zasáhla také v báseň souvěkovce Pleiera, nebyla-li dokonce první pohnutkou ku skládání, a prozrazuje se nepochyb- nými upomínkami ve všem líčení básníkově, který snad sám s pánem svým lénním mezi zá- stupy hostí byl přítomen. — Nepochybíme tedy, položíme-li vznik Pleierova Tandaria na léta hned po neobyčejné této události následující, pokud podrobnosti byly ještě v živé paměti, tedy asi 1265—1270. Je-li domnění tuto vyložené správné, pochopíme také, proč Pleier v báseň svou pojav všecky evropské mocnáře současné, aspoň dle názvů zemí, o nejslavnějším panovníku sou- dobém, králi Českém, nic nepraví, ačkoli Otakar u básníků dvorských byl u vážnosti veliké a štědrostí k nim zasloužené. Však Otakar jest právě Artuš sám, hostitel a hlava všech, vy- nikaje jako onen král mythický nezměrnou nádherou, bohatstvím a hlavně neobmezenou ště- drostí (milte) a všemi možnými ctnostmi rytířskými.1) Odtud také samoděk podává se výklad — zajisté velmi podobný ku pravdě — proč a kdy báseň Pleierova dostala se do Čech. Známo jest sice o králi Otakarovi a posledních Přemyslovcích vůbec, že byli horliví podporovatelé německého básnictví dvorského a příkladem svým i šlechtu českou naváděli, aby německých pěvců si všímala, a již tudy vykládá se, že plody jejich hojně se v Čechách čítaly a opisovaly. Pak na váhu padají dotčené již stálé a živé styky Bavorův a Pleienských s Otakarem II. — avšak pro Pleierova Tandaria, jenž vnitřní cenou svou nevynikal tak, aby cestu sám snadno si proklestil, přibyl skutkem vyloženým důvod nový. Není pochybnosti, že básník vylíčiv tak skvěle Artuše-Otakara a nádhernou slavnosť jeho, neopominul přičiniti se, aby báseň jeho také došla králova povšimnutí a naopak také, že skladba s patrnými vztahy k osobě bohatýrského krále a podnikům jeho při dvoře a mezi rytířstvem českým zvláště byla vítána. Jest tudy skoro nepochybno, že Pleierův Tan- dareis do Čech dostal se ne-li hned, zajisté záhy po svém dokonání. Odtud konečně bylo by také snáze pochopitelno, proč právě Pleierova báseň nalezla i českého vzdělavatele, jakkoli hrubě cenou nevyniká, kdežto básně daleko dokonalejší — a také stručnější, jako na př. Hartmannův Iwein a jiné — na jazyk český předělány nebyly. Avšak ustanoviti, kdy asi vzniklo české vzdělání, jest úkolem velice obtížným. Kdyby jisto bylo, že ona čtvrtletní lhůta k posledním kolbám a příjezdu Tandariovu, které Pleier ne- zná, jest přímým výsledkem lepší o věci vědomosti českého vzdělavatele, který ovšem určitěji nežli Pleier mohl věděti o přípravách Otakarových ke slavnosti, musilo by se souditi, že práce 1) Pak také Uherský král jest zastoupen Dulcemârem, otcem panice Tandaria (Bely), a tím vysvětleno, proč Pleier blízkých panovníků (jakož ukázáno výše str. 48.) v báseň svou nepojal. V Němcích tou dobou byli protikráli Alfons Kastilský a Richard Cornwallský, kteří těmito názvy (von Kastel, v. Kur- newal) v Tandariu skutečně jsou zastoupeni. Německými králi de facto nebyli, než jen dle jména.
Strana 85
85 jeho vznikla také brzy po událostech vylíčených. Než na to nelze plnou měrou spolehnouti, a známka tato nabyla by ceny jen tenkráte, kdyby i jiné okolnosti tak časnému původu svěd- čily. Al. V. Šembera v dějinách literatury české (I. 84) původ Tristrama, Tandaria a Stilfrida klade v dobu posledních dvou Přemyslovcův a dobrodružného krále Jana (celkovými čísly tedy asi 1280/90—1340/50.). Také J. Jireček v Anthologii I. v úvodu klade původ jejich v tyto doby.1) Však o Tristramovi prof. Gebauer ve Filologických listech VI. (1879) str. 139. „po- chybuje, že by pocházel ze stol. XIV.; jazyk ukazuje do stol. XV.“ . . . myslí „tedy, že vzdělání českého Tristrama dlužno položiti do první polovice stol. XV.“ Šembera tvrzení svého podrobněji neodůvodňuje, předpokládaje patrně, že z povahy věci samo sebou plyne. Básně rytířsko-romantické, zejména z oboru bájí artušovských, které v Němcích, jak Meyer 1. c. právem dí, již v polovici XIII. stol. byly stanoviskem tak překonaným, že básníci nadanější, jako byli Rudolf von Ems a Konrad Wircburský, již od nich odvrátili se byli k látkám vážnějším, a jen slaboši jako Pleier, Konrad von Stoffeln a pod. ještě s nimi se obírali, na předměty lepšího rázu patrně si netroufajíce — básně takové ani v Čechách nemohli lákati vzdělavatele, leč pokud duch rytířský sám ještě kvetl. A to bylo za doby posledních Přemy- slovcův a na nejvýše na počátku kralování Janova. Nepodobá se ani, že by později, kdy dobro- družné královy jízdy v Čechách působily jen svízele a obecnou nevoli, někdo byl pomýšlel ještě na zvelebování rytířských dobrodružství, leda v samé družině králově, která však byla většinou německá. V dobách ještě pozdějších pak, za Karla a Václava IV. nejen rytířstvo samo daleko bylo pokleslo s původní výše, ale události politické i soukromé nesly se směrem zcela jiným. Z toho by tedy plynula pravdě podobnost, že český Tandariuš vzdělán byl nejdříve 1270. a snad 1330. nejpozději — pravdě podobnosť, ale pražádná jistota, neboť přese všecko rozumování zcela dobře možno jest, že někdo třeba i počátkem století XV. německou báseň dostal do ruky a z jakékoli příčiny puzen se cítil ji na česko přepracovati. Rozhodující slovo v té příčině náleželo by jazykové stránce básně, kdyby původní její podoba byla na jisto známa. Toho však tvrditi nelze, a právě rukopisy Tandariuše ukazují neomylně, že tradici v nich obsaženou nelze najisto prohlásiti za prvotnou podobu skladby, a že tudy nemožno z nich dosuzovati se výsledků spolehlivých. Tandariuš český zachoval se ve dvou rukopisech. Jeden (A.) ve sbírce Zebererově (nyní v bibliothéce Č. Musea 4. D. 4.; jsou v ní tyto kusy: 1. Dalemil tak řečený, 2. Nová rada, 3. Podkonie a žák, 4. Apollon Tyrský, 5. Walter a Grizelda, 6. Tandariuš, 6. Žena zlo- bivá, 8. Kroniky české, 9. Sibyllino proroctvie) — ve čtverci na papíře; psán jest, jak pisatel v doušce sám udává, Janem Pinvičkou, řečeným z Domažlic r. 1463. Druhý (B.) v malé osmerce, na papíře, zároveň s Tristramem r. 1483. psán jest mistrem Janem řečeným Jebsou, jenž sice pouze na konci Tristrama výslovně se jmenuje, ale i v Tand. stejnou rukou se prozrazuje. Rukopis tento byl ve Stockholmě, ale nyní nalézá se v zemském archivu v Brně. Podle tohoto rukopisu (B.) Václav Hanka Tandariuše vydal v V. svazku Starobylých skládání 1) Tristrama J. Jireček určitěji klade do poslední čtvrti XIV. stol. Viz Č. Č. M. 1861 str. 273. „O stáří českého Tristrama“.
85 jeho vznikla také brzy po událostech vylíčených. Než na to nelze plnou měrou spolehnouti, a známka tato nabyla by ceny jen tenkráte, kdyby i jiné okolnosti tak časnému původu svěd- čily. Al. V. Šembera v dějinách literatury české (I. 84) původ Tristrama, Tandaria a Stilfrida klade v dobu posledních dvou Přemyslovcův a dobrodružného krále Jana (celkovými čísly tedy asi 1280/90—1340/50.). Také J. Jireček v Anthologii I. v úvodu klade původ jejich v tyto doby.1) Však o Tristramovi prof. Gebauer ve Filologických listech VI. (1879) str. 139. „po- chybuje, že by pocházel ze stol. XIV.; jazyk ukazuje do stol. XV.“ . . . myslí „tedy, že vzdělání českého Tristrama dlužno položiti do první polovice stol. XV.“ Šembera tvrzení svého podrobněji neodůvodňuje, předpokládaje patrně, že z povahy věci samo sebou plyne. Básně rytířsko-romantické, zejména z oboru bájí artušovských, které v Němcích, jak Meyer 1. c. právem dí, již v polovici XIII. stol. byly stanoviskem tak překonaným, že básníci nadanější, jako byli Rudolf von Ems a Konrad Wircburský, již od nich odvrátili se byli k látkám vážnějším, a jen slaboši jako Pleier, Konrad von Stoffeln a pod. ještě s nimi se obírali, na předměty lepšího rázu patrně si netroufajíce — básně takové ani v Čechách nemohli lákati vzdělavatele, leč pokud duch rytířský sám ještě kvetl. A to bylo za doby posledních Přemy- slovcův a na nejvýše na počátku kralování Janova. Nepodobá se ani, že by později, kdy dobro- družné královy jízdy v Čechách působily jen svízele a obecnou nevoli, někdo byl pomýšlel ještě na zvelebování rytířských dobrodružství, leda v samé družině králově, která však byla většinou německá. V dobách ještě pozdějších pak, za Karla a Václava IV. nejen rytířstvo samo daleko bylo pokleslo s původní výše, ale události politické i soukromé nesly se směrem zcela jiným. Z toho by tedy plynula pravdě podobnost, že český Tandariuš vzdělán byl nejdříve 1270. a snad 1330. nejpozději — pravdě podobnosť, ale pražádná jistota, neboť přese všecko rozumování zcela dobře možno jest, že někdo třeba i počátkem století XV. německou báseň dostal do ruky a z jakékoli příčiny puzen se cítil ji na česko přepracovati. Rozhodující slovo v té příčině náleželo by jazykové stránce básně, kdyby původní její podoba byla na jisto známa. Toho však tvrditi nelze, a právě rukopisy Tandariuše ukazují neomylně, že tradici v nich obsaženou nelze najisto prohlásiti za prvotnou podobu skladby, a že tudy nemožno z nich dosuzovati se výsledků spolehlivých. Tandariuš český zachoval se ve dvou rukopisech. Jeden (A.) ve sbírce Zebererově (nyní v bibliothéce Č. Musea 4. D. 4.; jsou v ní tyto kusy: 1. Dalemil tak řečený, 2. Nová rada, 3. Podkonie a žák, 4. Apollon Tyrský, 5. Walter a Grizelda, 6. Tandariuš, 6. Žena zlo- bivá, 8. Kroniky české, 9. Sibyllino proroctvie) — ve čtverci na papíře; psán jest, jak pisatel v doušce sám udává, Janem Pinvičkou, řečeným z Domažlic r. 1463. Druhý (B.) v malé osmerce, na papíře, zároveň s Tristramem r. 1483. psán jest mistrem Janem řečeným Jebsou, jenž sice pouze na konci Tristrama výslovně se jmenuje, ale i v Tand. stejnou rukou se prozrazuje. Rukopis tento byl ve Stockholmě, ale nyní nalézá se v zemském archivu v Brně. Podle tohoto rukopisu (B.) Václav Hanka Tandariuše vydal v V. svazku Starobylých skládání 1) Tristrama J. Jireček určitěji klade do poslední čtvrti XIV. stol. Viz Č. Č. M. 1861 str. 273. „O stáří českého Tristrama“.
Strana 86
86 r. 1823. a podle jeho vydání také upraven výňatek, jenž nalézá se ve Výboru z české litera- tury I. str. 825—834. Oba rukopisy jsou patrně kopie, poněvadž vynechávají verše a mění tvary jazykové i v rýmu, což nebylo by možno v archetypu. V rukopisu A scházejí verše 274., 303., 304., 333., 478., 479., 537., 538., 541., 623., 714., 719., 762., 768., 769., 825., 829., 1004., 1071., 1072., 1089., 1204., 1294., 1559., 1576., 1577., 1578., 1695., 1760—63., 1786—96., 1814. V původní skladbě také snad již byly verše, jež má jen B, 123—126., 444—449., 1225—26., což však není jisto. Rukopis B vůbec jest obšírnější, ale přece také vynechal verše 167., 551., 655., 656., 669., 670., 708., 1306., 1260—62., 1420—23., 1461., 1518—19. Rýmy zmařené změnou tvarů slov jsou v obou rukopisech: v. 463—4. poostanu: zpomenu; 537—9. znovu: sebú: dobu; 883—4. sebú: dobú; jen v B: 924—5. a 1281—2. Tandariáš: Artuš; 952—3. Tandariáš: muž; 1669—70. Artuše: Tandariáše. — V obou též: 988—9. nejedl: mdel; pouze v A: 775—6. vzeli: brali.1) Však rukopisy vůbec žádné souvislosti neprozrazují, nejsou ani opsány jeden ze dru- hého, ani ze společného archetypu třetího. A není opsán z B, poněvadž jest starší; B nemůže býti opsán z A, poněvadž v tomto vynecháno jest, jak nahoře ukázáno, mnoho veršů, které v B všecky jsou. Ze společného pak rukopisu třetího nejsou opsány, poněvadž i v textu společném dosti podstatně se rozcházejí. Svědčí tomu následující místa souběžná: B. A. 322. Tu mu sě najlépe přihodi, že veň tak právě uhodi, až sě plíšti dolóv s oře... 374. A ctně sě velmi připravivše, otce i matku pojemše, tak idú do vojsky k lidu... 649. Obr jej sochorem porazi a on jej svým mečem potasi ... 723. Král ještě nerodi dáti, řka: chci málo pomeškati... 761. Dělachu bohaté dielo, což sě lítci hodné zdálo .. . 905. Tandariuš mu přikáza, aby jeho vězněm byl a na zajtřie sě postavil... I bi jej, až právě měl dosti, (musichu jej domóv nésti), hrozné hrdinstvo okáza, král s kniežaty naň sě táza, řka: odkud ten mladý rytieř života svého jest vítěz? 1418. Tu mu se najlépe přihodi, že jej tak dobře uhodi, až letieše křížem s oře... Tuť se ctně velmi vypravišta, otce i matku s sebú jměšta, tak jedechu do vojsky k súdu... Obr jej sochorem porazi a on jej svým kopím prorazi ... Král ještě milosti dáti nechtě, řka: chci málo počekati ještě... Dělachu bohaté dielo, tak že se všecko čistě stkvělo... Tandariuš ho zaváza, aby jeho vězněm byl a zajtra se postavil... Tlači jej, až právě měl dosti, musichu jej do domu nésti; na pospěch tak mu se to sta. Královna nikděž nepřesta, hlédajíc na jeho činěnie, panně povědúc znamenie; 1) O nespolehlivosti rýmů v Tandariuši viz ostatně výklad přidaný na konci této rozpravy.
86 r. 1823. a podle jeho vydání také upraven výňatek, jenž nalézá se ve Výboru z české litera- tury I. str. 825—834. Oba rukopisy jsou patrně kopie, poněvadž vynechávají verše a mění tvary jazykové i v rýmu, což nebylo by možno v archetypu. V rukopisu A scházejí verše 274., 303., 304., 333., 478., 479., 537., 538., 541., 623., 714., 719., 762., 768., 769., 825., 829., 1004., 1071., 1072., 1089., 1204., 1294., 1559., 1576., 1577., 1578., 1695., 1760—63., 1786—96., 1814. V původní skladbě také snad již byly verše, jež má jen B, 123—126., 444—449., 1225—26., což však není jisto. Rukopis B vůbec jest obšírnější, ale přece také vynechal verše 167., 551., 655., 656., 669., 670., 708., 1306., 1260—62., 1420—23., 1461., 1518—19. Rýmy zmařené změnou tvarů slov jsou v obou rukopisech: v. 463—4. poostanu: zpomenu; 537—9. znovu: sebú: dobu; 883—4. sebú: dobú; jen v B: 924—5. a 1281—2. Tandariáš: Artuš; 952—3. Tandariáš: muž; 1669—70. Artuše: Tandariáše. — V obou též: 988—9. nejedl: mdel; pouze v A: 775—6. vzeli: brali.1) Však rukopisy vůbec žádné souvislosti neprozrazují, nejsou ani opsány jeden ze dru- hého, ani ze společného archetypu třetího. A není opsán z B, poněvadž jest starší; B nemůže býti opsán z A, poněvadž v tomto vynecháno jest, jak nahoře ukázáno, mnoho veršů, které v B všecky jsou. Ze společného pak rukopisu třetího nejsou opsány, poněvadž i v textu společném dosti podstatně se rozcházejí. Svědčí tomu následující místa souběžná: B. A. 322. Tu mu sě najlépe přihodi, že veň tak právě uhodi, až sě plíšti dolóv s oře... 374. A ctně sě velmi připravivše, otce i matku pojemše, tak idú do vojsky k lidu... 649. Obr jej sochorem porazi a on jej svým mečem potasi ... 723. Král ještě nerodi dáti, řka: chci málo pomeškati... 761. Dělachu bohaté dielo, což sě lítci hodné zdálo .. . 905. Tandariuš mu přikáza, aby jeho vězněm byl a na zajtřie sě postavil... I bi jej, až právě měl dosti, (musichu jej domóv nésti), hrozné hrdinstvo okáza, král s kniežaty naň sě táza, řka: odkud ten mladý rytieř života svého jest vítěz? 1418. Tu mu se najlépe přihodi, že jej tak dobře uhodi, až letieše křížem s oře... Tuť se ctně velmi vypravišta, otce i matku s sebú jměšta, tak jedechu do vojsky k súdu... Obr jej sochorem porazi a on jej svým kopím prorazi ... Král ještě milosti dáti nechtě, řka: chci málo počekati ještě... Dělachu bohaté dielo, tak že se všecko čistě stkvělo... Tandariuš ho zaváza, aby jeho vězněm byl a zajtra se postavil... Tlači jej, až právě měl dosti, musichu jej do domu nésti; na pospěch tak mu se to sta. Královna nikděž nepřesta, hlédajíc na jeho činěnie, panně povědúc znamenie; 1) O nespolehlivosti rýmů v Tandariuši viz ostatně výklad přidaný na konci této rozpravy.
Strana 87
87 1621. Až jemu sě knieže navrže, tuž jej v bláto ihned uvrže. Text rukopisu A patrně jest bližší k původnímu znění, poněvadž verše rhythmicky mimo nečetné výminky jsou správné, kdežto v B větším dílem až k nepoznání jsou znešvařeny dvojím směrem: jednak opisovač nebo opisovači přidávali do jednotlivých řádek slova, která se jim zdála vyjadřovati smysl určitěji nežli původní, velmi úsečný text, který libuje si ve stručnosti, asyndetech, náhlých přechodech — nebo přidával i celé zbytečné řádky na výklad věcí, které výkladu nepotřebují. Příklady alespoň některé jsou tyto: Králevá sě na hrad vráti, ihned Floribellu chváti... 1454. A když bratra přinesú jejieho, an ledva živ, již mdlejícieho . . . 1466. A to mnohokrát činieše, tak s ním kratochvil jmějieše... 1573. Jede k tovařišóm svým; tak bieše velmi mil jim, že jeho tu den čekali; tak jsú spolu k dvoru jeli. když se na svuoj pokoj vrátí, ihned Floribelle chváti... A když bratra přinesú jí, an násilně zhuben velmi... A to mnohokrát činieše a tak s ním chvíli krátíše ... Jede k tovařišóm svým, neb bieše velmi mil jim, že jeho tu ten den čekali, kdež jsú spolu srokovali, tu jej mile přivítachu, tak se spolu k dvoru brachu .. . Až jemu knieže se naměte, tuž jím hned bláto zaměte. A. 61. I učini k nie prošenie, by ráčila ssésti dolóv a řka: jsem k tvé prosbě hotov. Odpověď vzda králi ctnému, řkúc: rač za zlé nemieti mému promluvení i k žádosti bych měla od tvé milosti, co bych chtěla požádati, by ráčil k tomu slib dáti. Král jie slíbi (ihned) v ten čas, řka: co zžádáš, to na mně máš: sseď dolóv a zjev imě své k tomu úmysl prosby tvé. 96. A když pannu provodichu... 103. Ten sě zdáše jim podobný ... 147. Panna sě poče diviti, že sebe nemohl číti. 493. Zatiem v túhách z lesa jide, tu jedno město nadjide ... 540. Přihnav pozna ty zlé zběhy I učini po nich běhy .. . 554. Tomu mnoho kniežat slúží a z těch každý vždy v rok musí poslati mezi křesťany ... B. I učini k ní to prošenie, by ráčila ssésti doluov a řka: jsem ke vší tvé prosbě hotov. Panna odpověď da králi ctnému, řkúc: rač za zlé nemieti promluvení mému. K mé žádosti bych měla od tvé milosti, což bych chtěla požádati, by mi ráčil slib k tomu dáti. Král jí slíbi ihned v ten čas, řka: co na mně žádáš, to vše máš a seď doluov, zjev mi jméno své a mysl vší prosby tvé. A když pannu v její pokoj provodichu... Ten se zda jim k té službě podobný... Panna poče se tomu diviti, že sebe nemohl číti (když jest počal svú ruku krájeti). Zatiem v túhách z lesa jide, (neb již oře nejmějíše), tu jedno město nadjide... Přihnav, pozna ty zlé zběhy (ješto mu mnoho zjímali jeho čeledi) i učini po nich běhy.. . Tomu mnoho kniežat slúží (křesťanských i také jiných) a z nich každý v rok musí poslati mezi křesťany ...
87 1621. Až jemu sě knieže navrže, tuž jej v bláto ihned uvrže. Text rukopisu A patrně jest bližší k původnímu znění, poněvadž verše rhythmicky mimo nečetné výminky jsou správné, kdežto v B větším dílem až k nepoznání jsou znešvařeny dvojím směrem: jednak opisovač nebo opisovači přidávali do jednotlivých řádek slova, která se jim zdála vyjadřovati smysl určitěji nežli původní, velmi úsečný text, který libuje si ve stručnosti, asyndetech, náhlých přechodech — nebo přidával i celé zbytečné řádky na výklad věcí, které výkladu nepotřebují. Příklady alespoň některé jsou tyto: Králevá sě na hrad vráti, ihned Floribellu chváti... 1454. A když bratra přinesú jejieho, an ledva živ, již mdlejícieho . . . 1466. A to mnohokrát činieše, tak s ním kratochvil jmějieše... 1573. Jede k tovařišóm svým; tak bieše velmi mil jim, že jeho tu den čekali; tak jsú spolu k dvoru jeli. když se na svuoj pokoj vrátí, ihned Floribelle chváti... A když bratra přinesú jí, an násilně zhuben velmi... A to mnohokrát činieše a tak s ním chvíli krátíše ... Jede k tovařišóm svým, neb bieše velmi mil jim, že jeho tu ten den čekali, kdež jsú spolu srokovali, tu jej mile přivítachu, tak se spolu k dvoru brachu .. . Až jemu knieže se naměte, tuž jím hned bláto zaměte. A. 61. I učini k nie prošenie, by ráčila ssésti dolóv a řka: jsem k tvé prosbě hotov. Odpověď vzda králi ctnému, řkúc: rač za zlé nemieti mému promluvení i k žádosti bych měla od tvé milosti, co bych chtěla požádati, by ráčil k tomu slib dáti. Král jie slíbi (ihned) v ten čas, řka: co zžádáš, to na mně máš: sseď dolóv a zjev imě své k tomu úmysl prosby tvé. 96. A když pannu provodichu... 103. Ten sě zdáše jim podobný ... 147. Panna sě poče diviti, že sebe nemohl číti. 493. Zatiem v túhách z lesa jide, tu jedno město nadjide ... 540. Přihnav pozna ty zlé zběhy I učini po nich běhy .. . 554. Tomu mnoho kniežat slúží a z těch každý vždy v rok musí poslati mezi křesťany ... B. I učini k ní to prošenie, by ráčila ssésti doluov a řka: jsem ke vší tvé prosbě hotov. Panna odpověď da králi ctnému, řkúc: rač za zlé nemieti promluvení mému. K mé žádosti bych měla od tvé milosti, což bych chtěla požádati, by mi ráčil slib k tomu dáti. Král jí slíbi ihned v ten čas, řka: co na mně žádáš, to vše máš a seď doluov, zjev mi jméno své a mysl vší prosby tvé. A když pannu v její pokoj provodichu... Ten se zda jim k té službě podobný... Panna poče se tomu diviti, že sebe nemohl číti (když jest počal svú ruku krájeti). Zatiem v túhách z lesa jide, (neb již oře nejmějíše), tu jedno město nadjide... Přihnav, pozna ty zlé zběhy (ješto mu mnoho zjímali jeho čeledi) i učini po nich běhy.. . Tomu mnoho kniežat slúží (křesťanských i také jiných) a z nich každý v rok musí poslati mezi křesťany ...
Strana 88
88 Jal se bíti v železná vrata pilně... Slyšéci také (o svém milém) příhody ... Tuž mu vše(chnu potřebu) na cestu dali... Tandariuš tu pannu (kterúž byl odjal tomu královici) nesa ji k otci jejiemu a když vyjide z lesa... Že já chci třie dvory jmieti v roce, zdabych mohl zvěděti a od někoho ščastného a aby mu to pověděli, ſpři tom dvoře že má ote mne milosť... I jede, kdež ho čekachu a když přijede k tomu hradu, na kterémžto vězněm bieše, takž jeho na hrad pojechu... A panna k Tandariášovi přišedši do vany ho vsadivši, steblem poče jeho mrskati, řkúc jemu: čemu's mi zbil bratra, čemu?... Svuoj helm na se vstavi a jej podvázal, k tej sieni jede, kdežto Floribella s královú se dívachu. Celé řádky takto na zbytečný výklad přidané jsou v B za veršem 151., 329., 332., 455., 538., 597., 623., 651., 755., 1038., 1050. (vloženy 3 verše), 1370., 1391. (dva verše), 1518., 1576., 1639. (šest řádek nesmyslu vloženo!), 1651., 1702., 1821. Ke přídavkům tohoto rázu patrně také přičísti sluší závěrečnou reflexi o 24 verších, o kterou báseň v rukopisu B jest rozmnožena, poněvadž s nimi srovnává se i zbytečností obsahu, i tím, že jasně ukazuje, kterak připisovatel neměl ani tušení o potřebě rhythmické, ani nejchatrnějšího sluchu hudebního. Z téže zbytečné snahy po větší srozumitelnosti snad vykládá se, že rukopis B lec- které starší tvary hlavně slovesné nahradil buď jinými, buď je dokonce opsal, na př.: 731. Vzbi v železná vrata pilně... 807. Slyšéci také příhody ... 829. Tuž mu vše na cestu dali... 1195. Tandariuš pannu nesa k otci, když vyjide z lesa... 1285. Že já chci tři dvory jmieti v roce, zdaby mohl zvěděti, že má ote mne již milosť... 1588. 1532. I jede, kdež jeho čekachu: takž jeho opět na hrad pojechu... 1537. Panna steblem poče bíti Tandariáše, řkúci jemu: čemu's mi zbil bratra, čemu? . ..helm svój vstavi, podváza jej, k sieni jede... 1101. Tehdy tě živa ostavi; on vece: jáť přísahaji. 731. Vzbi v železná vrata pilně... Velmi podezřelým znakem grammatického vědomí opisovače B jest, že na několika místech užívá vazeb přechodníkových bez slovesa určitého: 1428. Ale Floribella bieše smutna, že již nevědieše o něm, ani vězniev měla, ješto by sě otázala, kak by sě měl neb kde by byl proto ji smutek rozchodil... Poče žalosť hroznú mieti, že tak žalostivě lkáše, že jie krev z nosa skákáše. Králevá ji vždycky klidi, až ji na pokoj provodi. 1628. Ale Floribella bieše smutna, že nic nevědieše o něm, ani vězně majíc, ješto by se na nich zeptajíc, jak by se měl, kde by byl, protož ji smutek rozchodil. Poče žalosť veliku jmieti, tak žalostivě lkající, že krev svú z nosa i z úst lející. Králová ji vždy krotíše, takž ji na pokoj provodi. Tehdy tě živa nechám, on vece: jáť přísahám. Jal se bíti v žel. vrata pilně...
88 Jal se bíti v železná vrata pilně... Slyšéci také (o svém milém) příhody ... Tuž mu vše(chnu potřebu) na cestu dali... Tandariuš tu pannu (kterúž byl odjal tomu královici) nesa ji k otci jejiemu a když vyjide z lesa... Že já chci třie dvory jmieti v roce, zdabych mohl zvěděti a od někoho ščastného a aby mu to pověděli, ſpři tom dvoře že má ote mne milosť... I jede, kdež ho čekachu a když přijede k tomu hradu, na kterémžto vězněm bieše, takž jeho na hrad pojechu... A panna k Tandariášovi přišedši do vany ho vsadivši, steblem poče jeho mrskati, řkúc jemu: čemu's mi zbil bratra, čemu?... Svuoj helm na se vstavi a jej podvázal, k tej sieni jede, kdežto Floribella s královú se dívachu. Celé řádky takto na zbytečný výklad přidané jsou v B za veršem 151., 329., 332., 455., 538., 597., 623., 651., 755., 1038., 1050. (vloženy 3 verše), 1370., 1391. (dva verše), 1518., 1576., 1639. (šest řádek nesmyslu vloženo!), 1651., 1702., 1821. Ke přídavkům tohoto rázu patrně také přičísti sluší závěrečnou reflexi o 24 verších, o kterou báseň v rukopisu B jest rozmnožena, poněvadž s nimi srovnává se i zbytečností obsahu, i tím, že jasně ukazuje, kterak připisovatel neměl ani tušení o potřebě rhythmické, ani nejchatrnějšího sluchu hudebního. Z téže zbytečné snahy po větší srozumitelnosti snad vykládá se, že rukopis B lec- které starší tvary hlavně slovesné nahradil buď jinými, buď je dokonce opsal, na př.: 731. Vzbi v železná vrata pilně... 807. Slyšéci také příhody ... 829. Tuž mu vše na cestu dali... 1195. Tandariuš pannu nesa k otci, když vyjide z lesa... 1285. Že já chci tři dvory jmieti v roce, zdaby mohl zvěděti, že má ote mne již milosť... 1588. 1532. I jede, kdež jeho čekachu: takž jeho opět na hrad pojechu... 1537. Panna steblem poče bíti Tandariáše, řkúci jemu: čemu's mi zbil bratra, čemu? . ..helm svój vstavi, podváza jej, k sieni jede... 1101. Tehdy tě živa ostavi; on vece: jáť přísahaji. 731. Vzbi v železná vrata pilně... Velmi podezřelým znakem grammatického vědomí opisovače B jest, že na několika místech užívá vazeb přechodníkových bez slovesa určitého: 1428. Ale Floribella bieše smutna, že již nevědieše o něm, ani vězniev měla, ješto by sě otázala, kak by sě měl neb kde by byl proto ji smutek rozchodil... Poče žalosť hroznú mieti, že tak žalostivě lkáše, že jie krev z nosa skákáše. Králevá ji vždycky klidi, až ji na pokoj provodi. 1628. Ale Floribella bieše smutna, že nic nevědieše o něm, ani vězně majíc, ješto by se na nich zeptajíc, jak by se měl, kde by byl, protož ji smutek rozchodil. Poče žalosť veliku jmieti, tak žalostivě lkající, že krev svú z nosa i z úst lející. Králová ji vždy krotíše, takž ji na pokoj provodi. Tehdy tě živa nechám, on vece: jáť přísahám. Jal se bíti v žel. vrata pilně...
Strana 89
89 Druhá věc, kterou původní rhythmická podoba básně jest zmařena, záleží v tom, že B prvotné řádky docela trhá a nově kombinuje tak, že patrno, že předloha, ze které tento opis jest čerpán, nebyla psána stichicky, nýbrž veršů neoddělujíc per extensum, a opisovač nemaje, jak již doloženo, ani nejmenšího smyslu pro rhythmus, řádky dělal, jak mu se na- manulo. Nejmírnější případy zmatku jsou ještě ty, kde dva verše napsány jsou na řádku jedinou, jako v. 226. a 227., 471. a 472., 567. a 568., 732. a 733., 862. a 863., 1240. a 1241.; ale mimo to jest celkem 47 případů, kde verše naprosto jsou roztrhány, jako na př. ve v. 61. a násled. (nahoře již uvedených i s rušivými přídavky vykladacími) nebo: 157. Panna jemu mile vece: vstaň, pověz mi, co jsi myslil, zdali jsi sebe proč nečil, ješto si svú ruku krájel? co jsi ten čas na mysli měl?... 164. Panic vece tak kázaně: nebylo nic zapomněnie, než nechtiec mi sě to stalo. 370. Panna tak vece k panici: ač náma jest vše trpěti... 428. Však poče krále prositi, aby mohla spolu jeti až do té země králevě, ať sě spolu namilujevě. 450. Tandariuš pobyv málo u otce, což jemu sě zdálo rytieřstva i lidí přebrav, s sebú střiebra mnoho nabrav, jede s nimi dlúho sám, nevěda v té chvíli, kam ... 499. Až jednomu měštěnínu uda sě přijíti k tomu... 511. Zda bych kdy lépe mohl ještě, chtěl bych jemu zaplatiti jistě Když jej spatři... 519. Hospodář káza své paní i dcerám, aby vždy s kázní jemu kratochvíli činily .. . 580. A čtvrtý hrad, na němž ten jest, a k němu nenie jiných cest, než skrzě ty hrady jeti; tepruv by pak musil jmieti vždy péči z čtvrtého hradu pro toho pohana vádu, u něhož(to) tvoji lidé dělají v noci i ve dne. Panna jemu mile vece: vstaň, pověz mi, co si myslil, zdalis sebe pro nic nečil, ještos svú ruku krájel, ! kdyžtos před stolem přiklekuje slúžil. Panic vece tak kázaně nebylo Nic z nepomněnie než nechtě to mi se stalo. Panna také vece Panici ač náma vše jest trpěti... Však poče krále prositi, aby mohla spolu jeti až do té země králově, jehož daše po ně namluvil (sic!) Tandariuš přebyv málo u otce svého (i vece: co mám činiti smutný zde?) A tu což mu se zdálo rytieřstvo i lidi přebrav, s sebú střiebra zlata nabrav, i jede s nimi dlúhú chvili sám nevěda smutný kam.1) Až se jednomu měštěnínu uda přijíti. Zda bych kdy lépe mohl ještě, chtěl bych mu zaplatiti jistě. Když jej uzří... Hospodář káza své paní i dcerám, aby vždy s kázní kratochvíl mu činily ... A čtvrtý podál od nich, na němžto ten jest, k němužto nenie jiných [cest, než skrze ty hrady jeti; teprv by pak musil jmieti vždy čtvrtého [hradu pro toho pohana vádu, u něhož tvoji lidé] dělají v noci i ve dne | také. 1) Těmito verši počíná výňatek, podaný ve Výb. z čes. lit. I. 825. — Podivno jest, že vydavatelé Výboru, ač v úvodních řádkách praví, že „dokonalejší text nalézti v rukopise Zebererově“, přece ukázku svou vybrali z vydání Hankova, a to na místě snad nejhůře znešvařeném. 12
89 Druhá věc, kterou původní rhythmická podoba básně jest zmařena, záleží v tom, že B prvotné řádky docela trhá a nově kombinuje tak, že patrno, že předloha, ze které tento opis jest čerpán, nebyla psána stichicky, nýbrž veršů neoddělujíc per extensum, a opisovač nemaje, jak již doloženo, ani nejmenšího smyslu pro rhythmus, řádky dělal, jak mu se na- manulo. Nejmírnější případy zmatku jsou ještě ty, kde dva verše napsány jsou na řádku jedinou, jako v. 226. a 227., 471. a 472., 567. a 568., 732. a 733., 862. a 863., 1240. a 1241.; ale mimo to jest celkem 47 případů, kde verše naprosto jsou roztrhány, jako na př. ve v. 61. a násled. (nahoře již uvedených i s rušivými přídavky vykladacími) nebo: 157. Panna jemu mile vece: vstaň, pověz mi, co jsi myslil, zdali jsi sebe proč nečil, ješto si svú ruku krájel? co jsi ten čas na mysli měl?... 164. Panic vece tak kázaně: nebylo nic zapomněnie, než nechtiec mi sě to stalo. 370. Panna tak vece k panici: ač náma jest vše trpěti... 428. Však poče krále prositi, aby mohla spolu jeti až do té země králevě, ať sě spolu namilujevě. 450. Tandariuš pobyv málo u otce, což jemu sě zdálo rytieřstva i lidí přebrav, s sebú střiebra mnoho nabrav, jede s nimi dlúho sám, nevěda v té chvíli, kam ... 499. Až jednomu měštěnínu uda sě přijíti k tomu... 511. Zda bych kdy lépe mohl ještě, chtěl bych jemu zaplatiti jistě Když jej spatři... 519. Hospodář káza své paní i dcerám, aby vždy s kázní jemu kratochvíli činily .. . 580. A čtvrtý hrad, na němž ten jest, a k němu nenie jiných cest, než skrzě ty hrady jeti; tepruv by pak musil jmieti vždy péči z čtvrtého hradu pro toho pohana vádu, u něhož(to) tvoji lidé dělají v noci i ve dne. Panna jemu mile vece: vstaň, pověz mi, co si myslil, zdalis sebe pro nic nečil, ještos svú ruku krájel, ! kdyžtos před stolem přiklekuje slúžil. Panic vece tak kázaně nebylo Nic z nepomněnie než nechtě to mi se stalo. Panna také vece Panici ač náma vše jest trpěti... Však poče krále prositi, aby mohla spolu jeti až do té země králově, jehož daše po ně namluvil (sic!) Tandariuš přebyv málo u otce svého (i vece: co mám činiti smutný zde?) A tu což mu se zdálo rytieřstvo i lidi přebrav, s sebú střiebra zlata nabrav, i jede s nimi dlúhú chvili sám nevěda smutný kam.1) Až se jednomu měštěnínu uda přijíti. Zda bych kdy lépe mohl ještě, chtěl bych mu zaplatiti jistě. Když jej uzří... Hospodář káza své paní i dcerám, aby vždy s kázní kratochvíl mu činily ... A čtvrtý podál od nich, na němžto ten jest, k němužto nenie jiných [cest, než skrze ty hrady jeti; teprv by pak musil jmieti vždy čtvrtého [hradu pro toho pohana vádu, u něhož tvoji lidé] dělají v noci i ve dne | také. 1) Těmito verši počíná výňatek, podaný ve Výb. z čes. lit. I. 825. — Podivno jest, že vydavatelé Výboru, ač v úvodních řádkách praví, že „dokonalejší text nalézti v rukopise Zebererově“, přece ukázku svou vybrali z vydání Hankova, a to na místě snad nejhůře znešvařeném. 12
Strana 90
90 661. Byl s nimi tu do večera, ani jej vodie, kde která zbožie i klénoti kteří, komonstvo i kteří oři: to káza pryč berúc nésti a na vozech domóv vézti... 687. Učini bydlo těm vězniem dobré, káza třetí den všem, by jeli domóv, kdež kto byl. A zde Tandariuš zabil druhého obra i všel v hrad, tu ho křesťan (každý) viděl rád. Zbaviv je toho úsilé, dařiv je opět všechny mile, i posla je v slib své panně. S nimi tu do večera, ani jej vodie (po tom hradě), kde která zboží i klenoty drahé komonstvo i také oři to káza preč bráti i nésti, i na vozech domuov vézti... I učini bydlo těm vězňuom dobré, káza jim třetí den jeti domuov, kdež kto byl a ona doma v žalosti osta. A tam již Tandariáš zabil druhého obra, i šel v hrad druhý, tu jej křesťan viděl rád viděv a on zbaviv jej toho úsilé, dařiv opět všechny mile, poslal je v slibu k své panně. Tak ještě v. 244—247., 254—5., 279—284, 484—5., 567—70., 703—4., 709. násl., 789. násl., 899. násl., 930. násl., 956. násl., 994. násl., 1010—11., 1020—24., 1064—5., 1080. násl., 1115—6., 1161—2., 1165. násl., 1182—3., 1201—3., 1219—20., 1285—8., 1313—23. 1395. násl., 1431. násl., 1448—49., 1474. násl., 1462—3. a j. Na některých z těchto míst viděti, že opisovač snažil se své nové řádky spojiti a upev- niti jakýms takýms rýmem neb alespoň assonancí, z čeho plyne, že ani úsudek o stáří básně, který by zakládal se na poměrech rýmu, není spolehlivý, poněvadž i rýmy předělávány byly od opisovačův, a byl-li opisovač méně nejapný nežli mistra Jebsa, mohou býti rýmy i zdařilé! Znešvaření textu, jak je rukopis B vykazuje, jest tak veliké, že ani třetina veršů ne- zůstala v původní podobě, která na základě rukopisu A jest patrna. Proto také nepodobá se pravdě, že by všecky přídavky a nešvary spadaly na účet jednoho písaře; spíše zdá se, že B jest opis několikátý a že změny, jež vznikly v rozličných předchozích kopiích, nahrnuly se v něm až do té míry, která práci Jebsovu velmi nevýhodně liší od Pinvičkovy, jež ostatně bezpochyby také není opsána přímo z prvopisu, nýbrž z opisu snad také několikátého. Tento patrný průchod několika opisy jest novým důvodem pro možnosť starobylosti básně, poněvadž se nepodobá, že by opisy byly se hotovily velmi rychle za sebou. Zároveň ukazuje také, jak těžko jest spolehnouti na výsledky, jež podává zkoumání jazyka v zachované podobě písemné památky. I v této příčině ostatně rukopis A jest konservativnější. Charakteristické jest, že A píše pravidelně ó (v. 6. dvór, 175. životóv a j. všude), mimo tyto jen výminky: v. 232. ruozno (246. zuostati, 959. zuostala, 1750. zuostati, 1747. zuoči), 293., 1688., 1702. vuoli (ale 931., 1159., 1586. vóli), 468. puol, 1026. buch (ale 1161. bóh). — B má důsledně všude rozšíření v uo. A má některé případy nezrušeného přehlasování o—e 639. a 687. vězniem (: všem), [B vězňuom (: všem)], 1430. vězniev (B vězně!), 297. vězněvi (B vězni), 337. Artuševi (: hněvy) [B Artušovi (:hněvy)], Artuševi ještě 593., 1710. a 704. (vězni: Artuševi), za to 608. Artušovi (: hotovi), Artuševu 669., 785., 1741.; 320. Artuševým (: hnánie s ním), 1109. Artuševu (: Flo- ribellu), 632. a 1744. Tandariaševi, ale také 272. Artušově (:sobě) a pod. jinde. Největší ko- lísání jest po l ve slově král: 1753. králevi (jinde královi), 628., 637., 860., 1424., 1514., 1583., 1591., 1597., 1631: králevá (1499. kralevá: tovařišema); naproti tomu 89. a j. často
90 661. Byl s nimi tu do večera, ani jej vodie, kde která zbožie i klénoti kteří, komonstvo i kteří oři: to káza pryč berúc nésti a na vozech domóv vézti... 687. Učini bydlo těm vězniem dobré, káza třetí den všem, by jeli domóv, kdež kto byl. A zde Tandariuš zabil druhého obra i všel v hrad, tu ho křesťan (každý) viděl rád. Zbaviv je toho úsilé, dařiv je opět všechny mile, i posla je v slib své panně. S nimi tu do večera, ani jej vodie (po tom hradě), kde která zboží i klenoty drahé komonstvo i také oři to káza preč bráti i nésti, i na vozech domuov vézti... I učini bydlo těm vězňuom dobré, káza jim třetí den jeti domuov, kdež kto byl a ona doma v žalosti osta. A tam již Tandariáš zabil druhého obra, i šel v hrad druhý, tu jej křesťan viděl rád viděv a on zbaviv jej toho úsilé, dařiv opět všechny mile, poslal je v slibu k své panně. Tak ještě v. 244—247., 254—5., 279—284, 484—5., 567—70., 703—4., 709. násl., 789. násl., 899. násl., 930. násl., 956. násl., 994. násl., 1010—11., 1020—24., 1064—5., 1080. násl., 1115—6., 1161—2., 1165. násl., 1182—3., 1201—3., 1219—20., 1285—8., 1313—23. 1395. násl., 1431. násl., 1448—49., 1474. násl., 1462—3. a j. Na některých z těchto míst viděti, že opisovač snažil se své nové řádky spojiti a upev- niti jakýms takýms rýmem neb alespoň assonancí, z čeho plyne, že ani úsudek o stáří básně, který by zakládal se na poměrech rýmu, není spolehlivý, poněvadž i rýmy předělávány byly od opisovačův, a byl-li opisovač méně nejapný nežli mistra Jebsa, mohou býti rýmy i zdařilé! Znešvaření textu, jak je rukopis B vykazuje, jest tak veliké, že ani třetina veršů ne- zůstala v původní podobě, která na základě rukopisu A jest patrna. Proto také nepodobá se pravdě, že by všecky přídavky a nešvary spadaly na účet jednoho písaře; spíše zdá se, že B jest opis několikátý a že změny, jež vznikly v rozličných předchozích kopiích, nahrnuly se v něm až do té míry, která práci Jebsovu velmi nevýhodně liší od Pinvičkovy, jež ostatně bezpochyby také není opsána přímo z prvopisu, nýbrž z opisu snad také několikátého. Tento patrný průchod několika opisy jest novým důvodem pro možnosť starobylosti básně, poněvadž se nepodobá, že by opisy byly se hotovily velmi rychle za sebou. Zároveň ukazuje také, jak těžko jest spolehnouti na výsledky, jež podává zkoumání jazyka v zachované podobě písemné památky. I v této příčině ostatně rukopis A jest konservativnější. Charakteristické jest, že A píše pravidelně ó (v. 6. dvór, 175. životóv a j. všude), mimo tyto jen výminky: v. 232. ruozno (246. zuostati, 959. zuostala, 1750. zuostati, 1747. zuoči), 293., 1688., 1702. vuoli (ale 931., 1159., 1586. vóli), 468. puol, 1026. buch (ale 1161. bóh). — B má důsledně všude rozšíření v uo. A má některé případy nezrušeného přehlasování o—e 639. a 687. vězniem (: všem), [B vězňuom (: všem)], 1430. vězniev (B vězně!), 297. vězněvi (B vězni), 337. Artuševi (: hněvy) [B Artušovi (:hněvy)], Artuševi ještě 593., 1710. a 704. (vězni: Artuševi), za to 608. Artušovi (: hotovi), Artuševu 669., 785., 1741.; 320. Artuševým (: hnánie s ním), 1109. Artuševu (: Flo- ribellu), 632. a 1744. Tandariaševi, ale také 272. Artušově (:sobě) a pod. jinde. Největší ko- lísání jest po l ve slově král: 1753. králevi (jinde královi), 628., 637., 860., 1424., 1514., 1583., 1591., 1597., 1631: králevá (1499. kralevá: tovařišema); naproti tomu 89. a j. často
Strana 91
91 králová (1396. králová: schová), 680., 703., 809. králevú; naproti tomu 201., 207. kralovú (625. králová: prosbú), 990., 1032., 1062., 1132. králevna; ale 1022. královna, 1797. králevnu. V B důsledně všude přehlasování zrušeno jest; alespoň rýmy na prvním místě uvedené zdají se svědčiti tomu, že v prvopisu tvary přehlasované byly. V A čtou se dva tvary 1. pl. končící na my: 407. smy, 838. neviemy; B píše jsme, nevieme. Konečně A pravidelně píše sie (= sě), mimo v. 83., 707., 757., 986., 1090., 1507., 1657., které svědčí, že se za doby písařovy asi již nevyslovovalo sě, nýbrž se; B důsledně všude má se.1) Jinak však ani v Pinvičkově rukopisu není jediného spolehlivého znaku, který by nutně svědčil původu ze století XIV., natož pak původu z prvních let tohoto století. — Ze- jména není tam ani jediného nepřehlasovaného u! 2) Mluva zajisté všecka spíše ukazuje na dobu, na krátce předchozí před opsáním samým, jež výslovně datováno jest 1463! Přes to bylo by ukvapeno, z tohoto skutku souditi na jisto. Pinvička totiž v témže kodexu r. 1459. opsal také kroniku, jež přičítá se Dalemilovi a Smilovu Novou radu — obě mluvou zcela srovnávající se s Tandariušem. Zejména v Dalemilu neponechal ani jediného nepřehlasovaného u. Však Dalemilova kronika vznikla mezi léty 1308—1314. (resp. s přídavky 1326.)3) a Nová rada sepsána r. 1394.; 4) a proti starším jiným rukopisům Dalemila patrně viděti jest, že Pinvička měnil jazyk předlohy své, jak mu se zlíbilo — i nelze tudy, leč souditi, že by Tan- dariuš mohl dobou vzniku rovnati se i Dalemilovi, ba nic nepřekáží, aby byl i starší ještě. A tak domnění, že povstal za doby posledních Přemyslovců nebo za krále Jana, nikterak není zvráceno, ba uvážíme-li důvody, z poměrů vnějších výše dovozené, jest i ku pravdě podobno. Na jisto ovšem postaviti by se mohlo jen, kdyby snad někde nalezl se rukopis starší. Kdo byl původcem českého Tand., tolikéž musí zůstati hádankou. Že uměl dobře, až příliš dobře německy, již jsme pověděli; že byl dosti bystrého ducha, plyne z obratnosti jeho zkrácení rozvláčné předlohy. Poněvadž s patrnou znalostí věci líčí rytířská sedání, mohlo by se souditi, že sám byl rytířem, čemu by i germanismy jeho svědčily; ale odporuje tomu to, že vyhýbá se planým rytířským zdvořilůstkám. Než to by lze bylo vyložiti tím, že snad byl již usedlejšího věku, čemu by nasvědčovalo také, že nemá záliby v milostných rozhovorech. Ale to všecko jsou jen domněnky a jistého nic říci nelze. Zbývá promluviti o literární ceně našeho Tandariuše. I v té příčině opírati se musíme o Pleiera. Kterak o skladbách jeho soudí vlastní krajané, již naznačeno příležitostně. Ještě stůj zde, co praví Bartsch v doslovu k Meleranzi: „Žádná ze tří básní Pleierových neprozrazuje básníka vynikajícího. Ani v líčení, ani v rýmech 2) 2) 1) Linguistické analyse Tandariuše, jenž poskytuje dosti věcí zajímavých, ponechati musím odborným znalcům staré češtiny. Co jsem nahoře vytkl nejpatrněji v oči bijícího, učinil jsem dle Gebaurova Hláskosloví jaz. čes. § 60. (str. 53), § 81. (str. 72), § 89. 9. pozn. (str. 79); § 108. 3. pozn. (str. 101.) O důležitosti této přehlásky jakožto kriteria pro chronologii staročeských památek v. Hattala, Zvuko- sloví jaz. staroč. i novoč. a slov. str. 52, 53; pak Srovnavací mluv. jaz. čes. a slov. str. 124; a hlavně Předmluvu ke Zbytkům Alexandr. str. VII. Památky star. lit. česk. č. 2. str. XIII. 4) Památky star. lit. česk. č. 1. str. 8. 12*
91 králová (1396. králová: schová), 680., 703., 809. králevú; naproti tomu 201., 207. kralovú (625. králová: prosbú), 990., 1032., 1062., 1132. králevna; ale 1022. královna, 1797. králevnu. V B důsledně všude přehlasování zrušeno jest; alespoň rýmy na prvním místě uvedené zdají se svědčiti tomu, že v prvopisu tvary přehlasované byly. V A čtou se dva tvary 1. pl. končící na my: 407. smy, 838. neviemy; B píše jsme, nevieme. Konečně A pravidelně píše sie (= sě), mimo v. 83., 707., 757., 986., 1090., 1507., 1657., které svědčí, že se za doby písařovy asi již nevyslovovalo sě, nýbrž se; B důsledně všude má se.1) Jinak však ani v Pinvičkově rukopisu není jediného spolehlivého znaku, který by nutně svědčil původu ze století XIV., natož pak původu z prvních let tohoto století. — Ze- jména není tam ani jediného nepřehlasovaného u! 2) Mluva zajisté všecka spíše ukazuje na dobu, na krátce předchozí před opsáním samým, jež výslovně datováno jest 1463! Přes to bylo by ukvapeno, z tohoto skutku souditi na jisto. Pinvička totiž v témže kodexu r. 1459. opsal také kroniku, jež přičítá se Dalemilovi a Smilovu Novou radu — obě mluvou zcela srovnávající se s Tandariušem. Zejména v Dalemilu neponechal ani jediného nepřehlasovaného u. Však Dalemilova kronika vznikla mezi léty 1308—1314. (resp. s přídavky 1326.)3) a Nová rada sepsána r. 1394.; 4) a proti starším jiným rukopisům Dalemila patrně viděti jest, že Pinvička měnil jazyk předlohy své, jak mu se zlíbilo — i nelze tudy, leč souditi, že by Tan- dariuš mohl dobou vzniku rovnati se i Dalemilovi, ba nic nepřekáží, aby byl i starší ještě. A tak domnění, že povstal za doby posledních Přemyslovců nebo za krále Jana, nikterak není zvráceno, ba uvážíme-li důvody, z poměrů vnějších výše dovozené, jest i ku pravdě podobno. Na jisto ovšem postaviti by se mohlo jen, kdyby snad někde nalezl se rukopis starší. Kdo byl původcem českého Tand., tolikéž musí zůstati hádankou. Že uměl dobře, až příliš dobře německy, již jsme pověděli; že byl dosti bystrého ducha, plyne z obratnosti jeho zkrácení rozvláčné předlohy. Poněvadž s patrnou znalostí věci líčí rytířská sedání, mohlo by se souditi, že sám byl rytířem, čemu by i germanismy jeho svědčily; ale odporuje tomu to, že vyhýbá se planým rytířským zdvořilůstkám. Než to by lze bylo vyložiti tím, že snad byl již usedlejšího věku, čemu by nasvědčovalo také, že nemá záliby v milostných rozhovorech. Ale to všecko jsou jen domněnky a jistého nic říci nelze. Zbývá promluviti o literární ceně našeho Tandariuše. I v té příčině opírati se musíme o Pleiera. Kterak o skladbách jeho soudí vlastní krajané, již naznačeno příležitostně. Ještě stůj zde, co praví Bartsch v doslovu k Meleranzi: „Žádná ze tří básní Pleierových neprozrazuje básníka vynikajícího. Ani v líčení, ani v rýmech 2) 2) 1) Linguistické analyse Tandariuše, jenž poskytuje dosti věcí zajímavých, ponechati musím odborným znalcům staré češtiny. Co jsem nahoře vytkl nejpatrněji v oči bijícího, učinil jsem dle Gebaurova Hláskosloví jaz. čes. § 60. (str. 53), § 81. (str. 72), § 89. 9. pozn. (str. 79); § 108. 3. pozn. (str. 101.) O důležitosti této přehlásky jakožto kriteria pro chronologii staročeských památek v. Hattala, Zvuko- sloví jaz. staroč. i novoč. a slov. str. 52, 53; pak Srovnavací mluv. jaz. čes. a slov. str. 124; a hlavně Předmluvu ke Zbytkům Alexandr. str. VII. Památky star. lit. česk. č. 2. str. XIII. 4) Památky star. lit. česk. č. 1. str. 8. 12*
Strana 92
92 Pleier neukazuje zvláštní dovednosti . . . Vynalézavosť básníkova ve všech třech skladbách jest skrovna: popisy jeho až do únavy se opakují ... Podnikl jsem (Bartsch dokládá) vydání Me- leranze, aby o básníku budoucně více bylo známo nežli pouhé jméno, a by možno bylo vy- kázati mu místo nápodobitele, které mu přísluší.“ Ještě neuctivěji o něm mluví Meyer. Dokázav, že všecky skladby jeho jsou jen sbírkou upomínek z různých básníků dvorských, ze vztahů soudobých, z domácích pověstí a vlastních chatrných výmyslův, uzavírá pravě, že „v Garêlu (ačkoli jest nejrozvláčnější) přece jeví se ještě něco více svěžesti a přirozenosti, v Meleranzi snad něco více umění: Tandareis však spíše sdílí s oněma oběma chyby, nežli ctnosti . . . Nad Pleierovými skladbami rozestírá se sotva ještě slabá večerní záplava zbytkem z minulého denního výsluní; kalné, chladné, neplodné šero již nad nimi se rozlévá.“ I zrazuje Meyer dokonce od vydání Garéla a Tandaria, po- něvadž prý „Meleranze vydaného jest více nežli dosti.“ Meyer také dříve v pojednání svém ze široka vykládá, že i vrstevníci Pleierovi málo si ho všímali, čehož důkazem mu jest, že o něm a básních jeho ani pozdější doba často se nezmiňuje. Doklady jeho vskutku tomu svědčí. O Garélovi zmiňuje se první Konrád von Stoffeln okolo r. 1280.; 1) po něm teprve zase r. 1462. bavorský rytíř Jakub Püterich von Reichertshausen, jenž ze zvláštní libůstky staré romány rytířské sbíral2) a o sbírce své napsal básnický čestný list Mathildě, ovdovělé arcivévodkyni rakouské; pak okolo r. 1500. Ulrich Fueterer ve svém sborníku všech pověstí rytířských, ohromném románě „Buch der Abenteuer“ z Garêla jmenuje některé osoby. Za to však na Tirolském zámku Runkelsteině mezi freskami okolo r. 1400. malovanými 3) jest také 17 výjevů z Garêla. Meleranze zná Konrád von Stoffeln, a Ulrich Fueterer z něho jmenuje některé osoby a podává kratičký výtah. O Tandariovi konečně mimo české vzdělání (o němž Meyer ví, ale datum rukopisu Jebsova mylně udává na r. 1583. místo 1483!) jen Ulrich Fueterer má zmínku a to dosti hubenou, uváděje z něho jen jméno reka ve tvaru Tantarius. Proti těmto nehrubě chvalným úsudkům M. Walz 4) právem namítá, že již Runkel- steinské fresky (i zmínky u Konráda von Stoffeln, Pütericha i Fueterera) svědčí, že přece snad Pleier nebyl tak neoblíben; alespoň tam, kde artušovské romány se čítaly, že i on byl dobře znám; a Meyer konečně sám doznati musil, že i v Tandariu jsou některá zdařilejší 1) Nesluší však zatajiti, že Khull v recensi Walzových ukázek z Garêla (Zft. f. d. realschulw. VII. 378.) podotýká: „Ob Konrad von Stoffeln den Garêl Pleiers citiert, ist sehr zweifelhaft.“ Koberstein(-Bartsch) I. 265. pozn. 2. J. V. Zingerle, Germania II. 467. „Při ústí údolu Talferského do údolí Adiže stojí na skále porfyrové zámek Runkelstein. Vystavěn byv v polovici XIII. stol., hrad tento r. 1391. přešel v držení bratrů Mikuláše a Františka von Vintler, kteří jej dali obnoviti a mnohými obrazy po stěnách ozdobiti. Zbytky maleb těchto al fresco viděti jest ve zříceninách pokojů císařskými zvaných, a v bytu nájem- níkově několik obrazů jest ještě dobře zachováno. Nejvíce a nejpamátnějších obrazů chová však křídlo severní.“ Později je okreslil malíř G. Seelos a s vysvětlivkami Zingerlovými vydány jsou ná- kladem Tirolského zemského výboru. Ve „Výroční zprávě c. k. akad. gymnasia ve Vídni za r. 1880—81“, kde podány jsou dosti obšírné ukázky z Garêla. 2)
92 Pleier neukazuje zvláštní dovednosti . . . Vynalézavosť básníkova ve všech třech skladbách jest skrovna: popisy jeho až do únavy se opakují ... Podnikl jsem (Bartsch dokládá) vydání Me- leranze, aby o básníku budoucně více bylo známo nežli pouhé jméno, a by možno bylo vy- kázati mu místo nápodobitele, které mu přísluší.“ Ještě neuctivěji o něm mluví Meyer. Dokázav, že všecky skladby jeho jsou jen sbírkou upomínek z různých básníků dvorských, ze vztahů soudobých, z domácích pověstí a vlastních chatrných výmyslův, uzavírá pravě, že „v Garêlu (ačkoli jest nejrozvláčnější) přece jeví se ještě něco více svěžesti a přirozenosti, v Meleranzi snad něco více umění: Tandareis však spíše sdílí s oněma oběma chyby, nežli ctnosti . . . Nad Pleierovými skladbami rozestírá se sotva ještě slabá večerní záplava zbytkem z minulého denního výsluní; kalné, chladné, neplodné šero již nad nimi se rozlévá.“ I zrazuje Meyer dokonce od vydání Garéla a Tandaria, po- něvadž prý „Meleranze vydaného jest více nežli dosti.“ Meyer také dříve v pojednání svém ze široka vykládá, že i vrstevníci Pleierovi málo si ho všímali, čehož důkazem mu jest, že o něm a básních jeho ani pozdější doba často se nezmiňuje. Doklady jeho vskutku tomu svědčí. O Garélovi zmiňuje se první Konrád von Stoffeln okolo r. 1280.; 1) po něm teprve zase r. 1462. bavorský rytíř Jakub Püterich von Reichertshausen, jenž ze zvláštní libůstky staré romány rytířské sbíral2) a o sbírce své napsal básnický čestný list Mathildě, ovdovělé arcivévodkyni rakouské; pak okolo r. 1500. Ulrich Fueterer ve svém sborníku všech pověstí rytířských, ohromném románě „Buch der Abenteuer“ z Garêla jmenuje některé osoby. Za to však na Tirolském zámku Runkelsteině mezi freskami okolo r. 1400. malovanými 3) jest také 17 výjevů z Garêla. Meleranze zná Konrád von Stoffeln, a Ulrich Fueterer z něho jmenuje některé osoby a podává kratičký výtah. O Tandariovi konečně mimo české vzdělání (o němž Meyer ví, ale datum rukopisu Jebsova mylně udává na r. 1583. místo 1483!) jen Ulrich Fueterer má zmínku a to dosti hubenou, uváděje z něho jen jméno reka ve tvaru Tantarius. Proti těmto nehrubě chvalným úsudkům M. Walz 4) právem namítá, že již Runkel- steinské fresky (i zmínky u Konráda von Stoffeln, Pütericha i Fueterera) svědčí, že přece snad Pleier nebyl tak neoblíben; alespoň tam, kde artušovské romány se čítaly, že i on byl dobře znám; a Meyer konečně sám doznati musil, že i v Tandariu jsou některá zdařilejší 1) Nesluší však zatajiti, že Khull v recensi Walzových ukázek z Garêla (Zft. f. d. realschulw. VII. 378.) podotýká: „Ob Konrad von Stoffeln den Garêl Pleiers citiert, ist sehr zweifelhaft.“ Koberstein(-Bartsch) I. 265. pozn. 2. J. V. Zingerle, Germania II. 467. „Při ústí údolu Talferského do údolí Adiže stojí na skále porfyrové zámek Runkelstein. Vystavěn byv v polovici XIII. stol., hrad tento r. 1391. přešel v držení bratrů Mikuláše a Františka von Vintler, kteří jej dali obnoviti a mnohými obrazy po stěnách ozdobiti. Zbytky maleb těchto al fresco viděti jest ve zříceninách pokojů císařskými zvaných, a v bytu nájem- níkově několik obrazů jest ještě dobře zachováno. Nejvíce a nejpamátnějších obrazů chová však křídlo severní.“ Později je okreslil malíř G. Seelos a s vysvětlivkami Zingerlovými vydány jsou ná- kladem Tirolského zemského výboru. Ve „Výroční zprávě c. k. akad. gymnasia ve Vídni za r. 1880—81“, kde podány jsou dosti obšírné ukázky z Garêla. 2)
Strana 93
93 místa, zejména líčení vzniku lásky panicovy k Floribelle, hostění a léčení jeho u kupce Tô- dily a shledání s osvobozenými panoši na Malmontáně. Vskutku sluší uznati, že Pleier na místech, kde aspoň poněkud méně rozvláčně vy- pravuje, čte se docela příjemně. Pěknou ukázkou toho jsou na př. v. 15305—15342., kde panic všecka dobrodružství svá zkrátka rekapituluje verši velmi plynnými a lahodnými. Ale ta nudná rozvláčnosť jeho ovšem přímo odpuzuje a bylo by skutečně se diviti tomu, že právě Pleier nalezl českého vzdělavatele, kdežto básně daleko zdařilejší (na př. Hartmannovy) převedeny nebyly, kdyby dotčený vztah Tand. k Otakarovi a nádherné svatbě na rovinách Dunajských nepodával vysvětlení zajisté aspoň ku pravdě podobného. Nad takovým tedy pozadím třeba nyní utvořiti úsudek o ceně českého vzdělání po stránce obsahu i formy. O látce samé — rytířské artušovině — ovšem nelze souditi se stanoviska moderních názorů, před kterými by neobstála. Jest třeba vmysliti se v dobu rytířskou, kdy nádherná okázalosť královského dvorování, zjevy spanilých slečen hradních koňmo vyjíždějících na ve- řejnosť, skvělé kolby a sedání pro rytířstvo, vážnou prací málo zaměstnané, měly takový půvab ve skutečném životě denním, jako vypravování o bojích s obry, trpaslíky, šelmami a ne- tvory lahodilo sluchu jeho. S toho hlediště obsah Tand. nejeví se ani horším ani lepším, nežli nejslavnější skladby předních trouvěrů normanských nebo dvorských pěvců německých. Rovněž i myšlénka, která obsahem tím jako základní pásmo se táhne, jest velmi pěkná: každé porušení slova, byť i daného bez jakékoli nutnosti vnější, mstí se na rušiteli, jenž do- chází odpuštění a smíření jen, odpyká-li trpce za poklesek svůj. Jest tedy Tandariuš zvelebením nejpřísnější rytířské věrnosti v slově daném i věrnosti v lásce. — Ovšem nelze upříti, že příležitosť k osvědčení jejímu není podána právě ducha- plně: podmínka, na jakou Floribella ke dvoru Artušovu přistupuje, jest až skoro pošetilá, poněvadž již napřed se může věděti, — při pannině kráse a dokonalosti, kterou básník ná- ležitě osvítiti neopominul — že brzy bude porušena. Však hlavní váha spočívá na druhé části její, „sô deich ich in gewer“. A to také patrně poznal český vzdělavatel a proto změnil slovné znění myšlénky, jenže ji — zajisté nechtěje — jen pozatemnil: „pakli by kto byl bez bázni, jenž by sě k mé necti tázal.“ Mravní cit českého vzdělavatele vůbec jest dokonalejší, nežli Pleierův, jakož patrno z líčení poměru panicova k Albiúně, Claudíně a hlavně k Antoníi. Pleierovi však patrně bě- želo o to, aby panicovu věrnosť, vítězící nad pokušením, tím jasněji označil. Co se dotkne způsoby provedení, Č., jakož ukázali jsme podrobně, poznávaje hlavní vadu Pleierovu, rozvláčnosť, vyhýval se jí z úmysla a rozhodně ukrátiv básně ceny jí přidal. Škoda jen, že často krátil příliš a jednak tím, jednak vynechav všecka vlastní jména, ublížil jasnosti své skladby. Dobře mu také sluší samostatnosť, se kterou zpracoval látku podanou a která zajisté zcela dobře vyrovná se způsobu, kterým i nejlepší básníci dvorští v Německu počínali si, předělávajíce vzory francouzské. Ve středověku, jak nahoře ukázáno, vůbec nezáleželo na pů-
93 místa, zejména líčení vzniku lásky panicovy k Floribelle, hostění a léčení jeho u kupce Tô- dily a shledání s osvobozenými panoši na Malmontáně. Vskutku sluší uznati, že Pleier na místech, kde aspoň poněkud méně rozvláčně vy- pravuje, čte se docela příjemně. Pěknou ukázkou toho jsou na př. v. 15305—15342., kde panic všecka dobrodružství svá zkrátka rekapituluje verši velmi plynnými a lahodnými. Ale ta nudná rozvláčnosť jeho ovšem přímo odpuzuje a bylo by skutečně se diviti tomu, že právě Pleier nalezl českého vzdělavatele, kdežto básně daleko zdařilejší (na př. Hartmannovy) převedeny nebyly, kdyby dotčený vztah Tand. k Otakarovi a nádherné svatbě na rovinách Dunajských nepodával vysvětlení zajisté aspoň ku pravdě podobného. Nad takovým tedy pozadím třeba nyní utvořiti úsudek o ceně českého vzdělání po stránce obsahu i formy. O látce samé — rytířské artušovině — ovšem nelze souditi se stanoviska moderních názorů, před kterými by neobstála. Jest třeba vmysliti se v dobu rytířskou, kdy nádherná okázalosť královského dvorování, zjevy spanilých slečen hradních koňmo vyjíždějících na ve- řejnosť, skvělé kolby a sedání pro rytířstvo, vážnou prací málo zaměstnané, měly takový půvab ve skutečném životě denním, jako vypravování o bojích s obry, trpaslíky, šelmami a ne- tvory lahodilo sluchu jeho. S toho hlediště obsah Tand. nejeví se ani horším ani lepším, nežli nejslavnější skladby předních trouvěrů normanských nebo dvorských pěvců německých. Rovněž i myšlénka, která obsahem tím jako základní pásmo se táhne, jest velmi pěkná: každé porušení slova, byť i daného bez jakékoli nutnosti vnější, mstí se na rušiteli, jenž do- chází odpuštění a smíření jen, odpyká-li trpce za poklesek svůj. Jest tedy Tandariuš zvelebením nejpřísnější rytířské věrnosti v slově daném i věrnosti v lásce. — Ovšem nelze upříti, že příležitosť k osvědčení jejímu není podána právě ducha- plně: podmínka, na jakou Floribella ke dvoru Artušovu přistupuje, jest až skoro pošetilá, poněvadž již napřed se může věděti, — při pannině kráse a dokonalosti, kterou básník ná- ležitě osvítiti neopominul — že brzy bude porušena. Však hlavní váha spočívá na druhé části její, „sô deich ich in gewer“. A to také patrně poznal český vzdělavatel a proto změnil slovné znění myšlénky, jenže ji — zajisté nechtěje — jen pozatemnil: „pakli by kto byl bez bázni, jenž by sě k mé necti tázal.“ Mravní cit českého vzdělavatele vůbec jest dokonalejší, nežli Pleierův, jakož patrno z líčení poměru panicova k Albiúně, Claudíně a hlavně k Antoníi. Pleierovi však patrně bě- želo o to, aby panicovu věrnosť, vítězící nad pokušením, tím jasněji označil. Co se dotkne způsoby provedení, Č., jakož ukázali jsme podrobně, poznávaje hlavní vadu Pleierovu, rozvláčnosť, vyhýval se jí z úmysla a rozhodně ukrátiv básně ceny jí přidal. Škoda jen, že často krátil příliš a jednak tím, jednak vynechav všecka vlastní jména, ublížil jasnosti své skladby. Dobře mu také sluší samostatnosť, se kterou zpracoval látku podanou a která zajisté zcela dobře vyrovná se způsobu, kterým i nejlepší básníci dvorští v Německu počínali si, předělávajíce vzory francouzské. Ve středověku, jak nahoře ukázáno, vůbec nezáleželo na pů-
Strana 94
94 vodnosti invence, ba artušovské báje ji přímo vylučovaly. Pokud měně jednotlivé motivy děje, Č. jest lepší od Pleiera, pokud horší, nahoře podrobně provedeno jest. Doložíme několik pouze slov o vnější formě básně české, o verši a rýmu, poněvadž i po této stránce patrně jest viděti působení německého vzoru. Poněvadž Tandariuš šíře znám jest pouze z vydání Hankova ve Starobylých sklá- dáních, pořízeného na základě rukopisu Jebsova, v němž báseň až k nepoznání jest znešva- řena, zdálo by se skoro nemístné, mluviti o nějakém pravidelném verši jejím; avšak rukopis Pinvičkův svědčí, že tomu není tak. Tandariuš zveršován jest zcela slušným rhythmem, který v tomto rukopisu skoro úplně ještě jest zachován. Co na něm porušeno, spadá na vrub opisovačů. Verš Tandariuše 1) jest obvyklá ve staročeských skladbách řádka osmislabičná, čili verš o 4 taktech, z nichž každý skládá se z arse (dvihu), k níž rhythmem padavým (trochajským) řadí se z pravidla také po jedné thesi (kladu) tak, že řádka pravidelně má osm slabik.2) Však čtyřtaktový tento rhythmus nerušil se leckterými volnostmi, které si veršovci dovolovali a kterými slabik na pohled v řádkách objevovalo se více, nebo také, ač řídčeji, méně nežli osm. V Tandariuši jsou celkem 1824 verše (nepočítajíc 24 verše v rukopise B patrně po- zději zbytečně přidělané, ve kterých není rhythmus žádný!) — a z těch 1459 jest pravidelně osmislabičných, 277 na pohled nadměrných, 88 nedoměrných. I. Z veršů nadměrných velikou většinu uvésti lze na pravou míru těmito prostředky: 2) 1) K rozboru verše v Tand. použil jsem (a s náležitou vděčností připomínám) výsledky složené v Er- benově úvodu k legendě o sv. Kateřině; pak v Jirečkově pojednání „Staročeská prosodie a její zvlášť- nosti“ Č. Č. M. 1861. str. 320—342.; pak v rozpravě Gebaurově „O verši a rýmu v Nové radě pana Smila Flašky z Pardubic“ (Listy filolog. a paed. roč. III. 1876. str. 168—175 a Památky st. lit. čes č. 1. str. 28—36.), konečně v rozboru nepravidelných veršů v Alexandreidě, který přítel můj prof. H. Tůma vydal ve Výroční zprávě gymnasia v Domažlicích na r. 1885. a jehož rukopis mně ochotně zapůjčil. Obyčejnému přízvuku slov tím leckdy činí se násilí, avšak nikoli více nežli u básníků našich novodobých u nichžto nezřídka také do dvihu přicházejí slabiky nepřízvučné a naopak v klad padají slabiky pří- zvučné; na př.: přej, když nízký zisk dotýká hor samých se kořenů a své srdce v háv obliká z drahých rud a kamenů. (Čelakovský.) (Dvihy poznamenány jsou písmem tučným. Srv. Kosina & Bartoš, Malá slovesnosť str. 3.). Ostatně i ve středohornoněmeckých verších, které přízvuku pilně šetřily, se potkáváme s řádkami na př. takovýmito: Iw. 328. ich unsaeliger man... Iw. 610. ein tôtriuwesaere... Er. 2508. diu selben vertete er... Iw. 981. úf jeneme gevilde... Iw. 948. kunde gevristen... Trist. 19168. verirreter Tristan... Greg. 2328. mit tôtvinsterre naht... (Srv. Hahn-Pfeiffer, Mittelhochdeutsche Grammatik. Metrik § 492. str. 166. násl.)
94 vodnosti invence, ba artušovské báje ji přímo vylučovaly. Pokud měně jednotlivé motivy děje, Č. jest lepší od Pleiera, pokud horší, nahoře podrobně provedeno jest. Doložíme několik pouze slov o vnější formě básně české, o verši a rýmu, poněvadž i po této stránce patrně jest viděti působení německého vzoru. Poněvadž Tandariuš šíře znám jest pouze z vydání Hankova ve Starobylých sklá- dáních, pořízeného na základě rukopisu Jebsova, v němž báseň až k nepoznání jest znešva- řena, zdálo by se skoro nemístné, mluviti o nějakém pravidelném verši jejím; avšak rukopis Pinvičkův svědčí, že tomu není tak. Tandariuš zveršován jest zcela slušným rhythmem, který v tomto rukopisu skoro úplně ještě jest zachován. Co na něm porušeno, spadá na vrub opisovačů. Verš Tandariuše 1) jest obvyklá ve staročeských skladbách řádka osmislabičná, čili verš o 4 taktech, z nichž každý skládá se z arse (dvihu), k níž rhythmem padavým (trochajským) řadí se z pravidla také po jedné thesi (kladu) tak, že řádka pravidelně má osm slabik.2) Však čtyřtaktový tento rhythmus nerušil se leckterými volnostmi, které si veršovci dovolovali a kterými slabik na pohled v řádkách objevovalo se více, nebo také, ač řídčeji, méně nežli osm. V Tandariuši jsou celkem 1824 verše (nepočítajíc 24 verše v rukopise B patrně po- zději zbytečně přidělané, ve kterých není rhythmus žádný!) — a z těch 1459 jest pravidelně osmislabičných, 277 na pohled nadměrných, 88 nedoměrných. I. Z veršů nadměrných velikou většinu uvésti lze na pravou míru těmito prostředky: 2) 1) K rozboru verše v Tand. použil jsem (a s náležitou vděčností připomínám) výsledky složené v Er- benově úvodu k legendě o sv. Kateřině; pak v Jirečkově pojednání „Staročeská prosodie a její zvlášť- nosti“ Č. Č. M. 1861. str. 320—342.; pak v rozpravě Gebaurově „O verši a rýmu v Nové radě pana Smila Flašky z Pardubic“ (Listy filolog. a paed. roč. III. 1876. str. 168—175 a Památky st. lit. čes č. 1. str. 28—36.), konečně v rozboru nepravidelných veršů v Alexandreidě, který přítel můj prof. H. Tůma vydal ve Výroční zprávě gymnasia v Domažlicích na r. 1885. a jehož rukopis mně ochotně zapůjčil. Obyčejnému přízvuku slov tím leckdy činí se násilí, avšak nikoli více nežli u básníků našich novodobých u nichžto nezřídka také do dvihu přicházejí slabiky nepřízvučné a naopak v klad padají slabiky pří- zvučné; na př.: přej, když nízký zisk dotýká hor samých se kořenů a své srdce v háv obliká z drahých rud a kamenů. (Čelakovský.) (Dvihy poznamenány jsou písmem tučným. Srv. Kosina & Bartoš, Malá slovesnosť str. 3.). Ostatně i ve středohornoněmeckých verších, které přízvuku pilně šetřily, se potkáváme s řádkami na př. takovýmito: Iw. 328. ich unsaeliger man... Iw. 610. ein tôtriuwesaere... Er. 2508. diu selben vertete er... Iw. 981. úf jeneme gevilde... Iw. 948. kunde gevristen... Trist. 19168. verirreter Tristan... Greg. 2328. mit tôtvinsterre naht... (Srv. Hahn-Pfeiffer, Mittelhochdeutsche Grammatik. Metrik § 492. str. 166. násl.)
Strana 95
95 1. Polousamohláska I netvoří slabiky a sice v part. perf. act. (jako v dialektech): 13. toho nemohl ijeden zbýti...1) 21. dotud nejedl ižádný den ... 210. aby přivedl mimochodník... 485. mnoho jich zsekl, také zranil... 509. bych mohl zde hospodu mieti... Takto ještě mohl 791., 1216., 1286., 1733., 1794., tlúkl 645., povrhl 1097., unesl 1175., nenesl 1688., donesl 1180., netáhl 1565., přivedl 1671., vládl 1818. Jednou též v podstatném jméně úmysl 843. řka: zlý sem sobě úmysl vzal... a dvakrát ve slově třpaslkem (v. níže). 2. Polousamohláska r netvoří slabiky (jen ve slově obr třikrát 646., 649., 746.) na př.: 649. obr jej sochorem porazi. Analogicky též ř ve slově třpaslek, které dle potřeby rhythmické v nepřímých pádech (třpaslka(u), třpaslkem) čte se o dvou, třech i čtyřech slabikách; čtyřslabičně: trojslabičně: 943. třpaslka velmi rani... 849. že byl o třpaslku slyšal... 863. na toho třpaslka zlého ... 1820. až i třpaslka nemine, 1821. že jemu třpaslkyni da... (V těchto případech ovšem i l může se pokládati za liché); dvojslabičně: 932. aby sě třpaslkem nazýval... 937. a třpaslkem býti kázáno ... Nominativ třpaslek čte se trojslabičně ve v. 882., 895.; dvojslabičně: 922. třpaslek na zajtřie za rannie... 1809. jenž ji chtěl třpaslek pojieti. 3. Samohláska e netvoří slabiky tak, že a) vysouvá se; nejčastěji v zájmenných tvarech jeho, jemu, na př.: 449. doniž by jeho neviděla... tak ještě ve v. 488, 498, 564, 630, 921, 1230, 1313, 1333, 1440, 1468, 1497, 1532, 1533, 1556, 1627, 1654, 1680, 1686, 1772, 1796. 81. aby jemu hlavu stieti kázal ... tak ještě ve v. 295, 487, 512, 518, 530, 545, 859, 1252, 1295, 1327, 1334, 1361, 1362, 1459, 1640, 1683, 1808. — Pak v negaci ne dvakrát (po předchozí samohlásce): 13. toho nemohl ijeden zbýti... 1603. radostí nevěda co páše ... a jednotlivě ještě: 1076. zetřešta kopie do kotúče... 1120. splniv i jede u vězenie... b) odsouvá se; nejčastěji v předložkách: 213. aby panic se pannú kradem ... 1) Tiskem ležatým vytčeny jsou hlásky, jež pro metrum jsou liché.
95 1. Polousamohláska I netvoří slabiky a sice v part. perf. act. (jako v dialektech): 13. toho nemohl ijeden zbýti...1) 21. dotud nejedl ižádný den ... 210. aby přivedl mimochodník... 485. mnoho jich zsekl, také zranil... 509. bych mohl zde hospodu mieti... Takto ještě mohl 791., 1216., 1286., 1733., 1794., tlúkl 645., povrhl 1097., unesl 1175., nenesl 1688., donesl 1180., netáhl 1565., přivedl 1671., vládl 1818. Jednou též v podstatném jméně úmysl 843. řka: zlý sem sobě úmysl vzal... a dvakrát ve slově třpaslkem (v. níže). 2. Polousamohláska r netvoří slabiky (jen ve slově obr třikrát 646., 649., 746.) na př.: 649. obr jej sochorem porazi. Analogicky též ř ve slově třpaslek, které dle potřeby rhythmické v nepřímých pádech (třpaslka(u), třpaslkem) čte se o dvou, třech i čtyřech slabikách; čtyřslabičně: trojslabičně: 943. třpaslka velmi rani... 849. že byl o třpaslku slyšal... 863. na toho třpaslka zlého ... 1820. až i třpaslka nemine, 1821. že jemu třpaslkyni da... (V těchto případech ovšem i l může se pokládati za liché); dvojslabičně: 932. aby sě třpaslkem nazýval... 937. a třpaslkem býti kázáno ... Nominativ třpaslek čte se trojslabičně ve v. 882., 895.; dvojslabičně: 922. třpaslek na zajtřie za rannie... 1809. jenž ji chtěl třpaslek pojieti. 3. Samohláska e netvoří slabiky tak, že a) vysouvá se; nejčastěji v zájmenných tvarech jeho, jemu, na př.: 449. doniž by jeho neviděla... tak ještě ve v. 488, 498, 564, 630, 921, 1230, 1313, 1333, 1440, 1468, 1497, 1532, 1533, 1556, 1627, 1654, 1680, 1686, 1772, 1796. 81. aby jemu hlavu stieti kázal ... tak ještě ve v. 295, 487, 512, 518, 530, 545, 859, 1252, 1295, 1327, 1334, 1361, 1362, 1459, 1640, 1683, 1808. — Pak v negaci ne dvakrát (po předchozí samohlásce): 13. toho nemohl ijeden zbýti... 1603. radostí nevěda co páše ... a jednotlivě ještě: 1076. zetřešta kopie do kotúče... 1120. splniv i jede u vězenie... b) odsouvá se; nejčastěji v předložkách: 213. aby panic se pannú kradem ... 1) Tiskem ležatým vytčeny jsou hlásky, jež pro metrum jsou liché.
Strana 96
96 tak ještě 251, 636, 991, 1310, 1606, 1726, 1750. 720. ana beze všeho meškánie... tak ještě ve v. 1097. (tak ještě 458). 656. toho sú skrzč něho zbyli... 579. jeden za druhým ve dvů mílí, Často také ve spojce že, na př.: 23. tak ještě 31, 769, 1001, 1228, 1281, V jiných slovech vzácněji: 627. 511. 41. 1197. 1141. 1257. 196. že přihna panic k němu jeden... 1842, 1468, 1469, 1783. zdaby s nimi před krále chtěla ... zda bych kdy lépe mohl ještě... kdež jsú najlépe připraveny ... uzře jedúce jedno knieZe... nemože na nčm dále jeti... ta věže nebieše přikryta ... tomu bieše šest neděl právě ... tak breše ještě 460., kde stojí v rýmu: Ze jedá skrzé veliký les, aZ sé ztüZil panic bie8' ... pak 778, 988, 989, 1254, 1346. 4. Samohláska č netvoří slabiky tak, Ze 4) vysowvá se, jen 421. donévadz neuslyšíš ote mne... b) odsouvá se nejčastěji ve zvratném sé, na pf.: 25. a ta mi sč tak krásná zdá... tak ještě 322, 374, 391, 503, 545, 575, 642, 725, 958, 998, 1502, 1657, 1698, 1703, 1710, 1781 vždy za slovem končícím samohláskou a před náslovím souhláskovým; podobně: 538. i jede zasč pryč túž cestú... 1854. sama zvlásté jide v okence ... 828. kromé jednoho ostavichu... 5. Samohláska < netvoří slabiky tak, že a) vysouvá se: 7. tuť jest býval všeliký sbor... 623. i všeliké kratochvíle ... (tyto řádky rýmují s verši sedmislabičnými a tudy samy také musí se uvésti na 7 slabik): 30. 31. 654. 810. 1514. od tak velikého přikrytie ... zvonci velikými i malými ... nali bylo mnoho křesťanstva... proséc hlasy Zalostivjmi... králevá jide k Floribelle... b) odsouvá se nejčastěji v infinitivu sloves; na př.: 66. Fküc,raé za zlé nemietě mému...
96 tak ještě 251, 636, 991, 1310, 1606, 1726, 1750. 720. ana beze všeho meškánie... tak ještě ve v. 1097. (tak ještě 458). 656. toho sú skrzč něho zbyli... 579. jeden za druhým ve dvů mílí, Často také ve spojce že, na př.: 23. tak ještě 31, 769, 1001, 1228, 1281, V jiných slovech vzácněji: 627. 511. 41. 1197. 1141. 1257. 196. že přihna panic k němu jeden... 1842, 1468, 1469, 1783. zdaby s nimi před krále chtěla ... zda bych kdy lépe mohl ještě... kdež jsú najlépe připraveny ... uzře jedúce jedno knieZe... nemože na nčm dále jeti... ta věže nebieše přikryta ... tomu bieše šest neděl právě ... tak breše ještě 460., kde stojí v rýmu: Ze jedá skrzé veliký les, aZ sé ztüZil panic bie8' ... pak 778, 988, 989, 1254, 1346. 4. Samohláska č netvoří slabiky tak, Ze 4) vysowvá se, jen 421. donévadz neuslyšíš ote mne... b) odsouvá se nejčastěji ve zvratném sé, na pf.: 25. a ta mi sč tak krásná zdá... tak ještě 322, 374, 391, 503, 545, 575, 642, 725, 958, 998, 1502, 1657, 1698, 1703, 1710, 1781 vždy za slovem končícím samohláskou a před náslovím souhláskovým; podobně: 538. i jede zasč pryč túž cestú... 1854. sama zvlásté jide v okence ... 828. kromé jednoho ostavichu... 5. Samohláska < netvoří slabiky tak, že a) vysouvá se: 7. tuť jest býval všeliký sbor... 623. i všeliké kratochvíle ... (tyto řádky rýmují s verši sedmislabičnými a tudy samy také musí se uvésti na 7 slabik): 30. 31. 654. 810. 1514. od tak velikého přikrytie ... zvonci velikými i malými ... nali bylo mnoho křesťanstva... proséc hlasy Zalostivjmi... králevá jide k Floribelle... b) odsouvá se nejčastěji v infinitivu sloves; na př.: 66. Fküc,raé za zlé nemietě mému...
Strana 97
97 a tak ještě: užiti 364; stieti 81, 383; dáti 413; zaplatiti 512; dobyti 848; shořeti 1403; jíti 1795; pak dále: 1091. křiče naň, řka: hyběti! braň sě! 1157. ty jsi na koni a já pěš... 122. tehdy tiem raněji vstáváše ... 521. jemu kratochvíli činily ... 1458. v niž naklade dosti koření... 1720. oni vecechu: když jest býti... Analogicky také jednou y se odsouvá: 1318. bielý; na něm lučiště zstavi .. . c) čte se jako j a to: a) za samohláskou: 37. zvonci, velikými i malými... takto spojka i ještě v. 236, 262, 557, 634, 790, 1402, 1519; pak 307. tuž toho Ivana přemože... 862. panna žalobu ihned poče... 8) před samohláskou, zase spojka i: 332. i učini jim bydlo dobré... 478. i učini k nim běh veliký .. . 1344. oř i oděnie připravil... a velmi často ve jméně rekově, jež čte se dle potřeby buď Tandariuš, buď Tandarjuš, na př.: 238. Tandarjuš měl zemi hrdú... tak ještě 255, 305, 1080, 1215, 1276, 1346, 1409, 1457, 1481, 1538, 1571, 1804, 1812. 6. Samohláska u netvoří slabiky tak, že: a) odsouvá se v předložce ku: 610. jíti ku panně u vězenie .. . tak ještě 1808. b) čte se jako v: 886. učiništa naň prudké hnánie... 260. devět králóv korunovaných ... 7. Synizesí srážejí se dvě slabiky v jednu, zejména jsou-li odděleny souhláskou plynnou j, na př.: 28. její mimochodník bohatě... 58. s sebú jmějieše panen devět... takto jmějieše ještě 132, 194, 259, 340, 1033, 1051, 1199, 1305, 1439, 1510, 1564. 99. koho by ji chtěl v službu dáti... 1794. Floribellu, by ji mohl mieti... 631, aby je ráčil uslyšeti... 116. ani jiní kteří panici... 267. panna jej poče oblékati... takto jej ještě 1132, 1253, 1268, 1418, 1482, 1755. Jinak slabiky jinými souhláskami oddělené srážejí se jen zřídka; pouze: 13
97 a tak ještě: užiti 364; stieti 81, 383; dáti 413; zaplatiti 512; dobyti 848; shořeti 1403; jíti 1795; pak dále: 1091. křiče naň, řka: hyběti! braň sě! 1157. ty jsi na koni a já pěš... 122. tehdy tiem raněji vstáváše ... 521. jemu kratochvíli činily ... 1458. v niž naklade dosti koření... 1720. oni vecechu: když jest býti... Analogicky také jednou y se odsouvá: 1318. bielý; na něm lučiště zstavi .. . c) čte se jako j a to: a) za samohláskou: 37. zvonci, velikými i malými... takto spojka i ještě v. 236, 262, 557, 634, 790, 1402, 1519; pak 307. tuž toho Ivana přemože... 862. panna žalobu ihned poče... 8) před samohláskou, zase spojka i: 332. i učini jim bydlo dobré... 478. i učini k nim běh veliký .. . 1344. oř i oděnie připravil... a velmi často ve jméně rekově, jež čte se dle potřeby buď Tandariuš, buď Tandarjuš, na př.: 238. Tandarjuš měl zemi hrdú... tak ještě 255, 305, 1080, 1215, 1276, 1346, 1409, 1457, 1481, 1538, 1571, 1804, 1812. 6. Samohláska u netvoří slabiky tak, že: a) odsouvá se v předložce ku: 610. jíti ku panně u vězenie .. . tak ještě 1808. b) čte se jako v: 886. učiništa naň prudké hnánie... 260. devět králóv korunovaných ... 7. Synizesí srážejí se dvě slabiky v jednu, zejména jsou-li odděleny souhláskou plynnou j, na př.: 28. její mimochodník bohatě... 58. s sebú jmějieše panen devět... takto jmějieše ještě 132, 194, 259, 340, 1033, 1051, 1199, 1305, 1439, 1510, 1564. 99. koho by ji chtěl v službu dáti... 1794. Floribellu, by ji mohl mieti... 631, aby je ráčil uslyšeti... 116. ani jiní kteří panici... 267. panna jej poče oblékati... takto jej ještě 1132, 1253, 1268, 1418, 1482, 1755. Jinak slabiky jinými souhláskami oddělené srážejí se jen zřídka; pouze: 13
Strana 98
98 536. poče velmi žádati toho... (ždáti čte se v. 402. jehož chci vesele ždáti). 632. Tandaxjásevi milost pfieti . . . 1744. Tandarjáševi chválu vzdali... — 1618. i poée také rány dávati... — 8. Synaeresí sráží se samohláska záslovná s následující náslovnou v jednu v těchto případech: 32. 951. 1240. 1533. 745. 213. 329. 562. 421. 492. 650. 679. 1531. 442. 451. 1041. 1049. 1817 od tak drahého okovánie... takto oni k sobé vecechu... nebo bieše daleko od nie... takž jeho opět na hrad pojechu... aż pod jednu stěnu uteče ... zálohy ostavi po sobě ... Floribella uzří jej ráda... řka: ukažte mi cestu k němu... doněvadž neuslyšíš ote mne... co by učinil, nevědieše ee a on jej svým mečem potasi ... a ona opět s nimi sedéi... a opět spolu k dvoru jeli... jide ku otci do své země... u otce, což jemu sé zdálo... panny přinesechu oděnie ... až | uslyšechu od trúbenie hlas... město aneb dva hrady s zbožím. Kde záslovná samohláska jest e, č, neb z, možno uznati buď odsutí těchto hlásek neb synaeresi : 320. 669. 694. 1045. 707. 749. 698. 842. 1755 976 sestřencem króle Artusevym ... šli k krále Artuševu dvoru... dařiv je opět všechny mile... osedlavše of privedechu ... panna sě opět zasé vráti... pote sé odtad vy&ivati... tak sé ihned v vézenie dali... fka: zlý sem sobé ümysi vzal... . k knéZné, aby jej z slibu pustila... i po púšti, až jeliž ráno... Takovýmito volnostmi na pravou míru uvádí se celkem 240 veršů, z nichž ve mnohých i dvojím způsobem lze poříditi nápravu, v jiných třeba uznati i dvě licence metrické. Zbývá ještě 37 veršů nadmér ných, kterých nelze, tuším, vyložiti leč tím, že básník podle německého vzoru svého dovoloval si vlastnám čtyřem taktům verše předesýlati buď jednu slabiku (anakrusis), nebo dvě (basis), které v metrum se nevčítají. Jsou to větším dílem slůvka ne- patrné váhy, z nichž mnohá mimo to snad jsou jen přídavky opisovačů !) (zejména, kde v ana- krusi stojí spojky a nebo 2): 1044. a | když jej koli oblečechu... O 593. a | k králi Artuševi jeli... 1) Vskutku také nejsou všecka stejně v obou rukopisech.
98 536. poče velmi žádati toho... (ždáti čte se v. 402. jehož chci vesele ždáti). 632. Tandaxjásevi milost pfieti . . . 1744. Tandarjáševi chválu vzdali... — 1618. i poée také rány dávati... — 8. Synaeresí sráží se samohláska záslovná s následující náslovnou v jednu v těchto případech: 32. 951. 1240. 1533. 745. 213. 329. 562. 421. 492. 650. 679. 1531. 442. 451. 1041. 1049. 1817 od tak drahého okovánie... takto oni k sobé vecechu... nebo bieše daleko od nie... takž jeho opět na hrad pojechu... aż pod jednu stěnu uteče ... zálohy ostavi po sobě ... Floribella uzří jej ráda... řka: ukažte mi cestu k němu... doněvadž neuslyšíš ote mne... co by učinil, nevědieše ee a on jej svým mečem potasi ... a ona opět s nimi sedéi... a opět spolu k dvoru jeli... jide ku otci do své země... u otce, což jemu sé zdálo... panny přinesechu oděnie ... až | uslyšechu od trúbenie hlas... město aneb dva hrady s zbožím. Kde záslovná samohláska jest e, č, neb z, možno uznati buď odsutí těchto hlásek neb synaeresi : 320. 669. 694. 1045. 707. 749. 698. 842. 1755 976 sestřencem króle Artusevym ... šli k krále Artuševu dvoru... dařiv je opět všechny mile... osedlavše of privedechu ... panna sě opět zasé vráti... pote sé odtad vy&ivati... tak sé ihned v vézenie dali... fka: zlý sem sobé ümysi vzal... . k knéZné, aby jej z slibu pustila... i po púšti, až jeliž ráno... Takovýmito volnostmi na pravou míru uvádí se celkem 240 veršů, z nichž ve mnohých i dvojím způsobem lze poříditi nápravu, v jiných třeba uznati i dvě licence metrické. Zbývá ještě 37 veršů nadmér ných, kterých nelze, tuším, vyložiti leč tím, že básník podle německého vzoru svého dovoloval si vlastnám čtyřem taktům verše předesýlati buď jednu slabiku (anakrusis), nebo dvě (basis), které v metrum se nevčítají. Jsou to větším dílem slůvka ne- patrné váhy, z nichž mnohá mimo to snad jsou jen přídavky opisovačů !) (zejména, kde v ana- krusi stojí spojky a nebo 2): 1044. a | když jej koli oblečechu... O 593. a | k králi Artuševi jeli... 1) Vskutku také nejsou všecka stejně v obou rukopisech.
Strana 99
99 (lze ovšem také jotovati č: a k králi Artuševi jeli; a když jej koli oblečechu) 943. a | sě v svém udatenství znáte. Ll (&tsti as v svém bylo by príliš nelibozvučné). 1071. a | té na hrušce občsiti... (možna jest také synaeresis: hrušce oběsiti). 1174. 1292. 1544. 1595. 1811. 14.: K těmto řadí se také v. a | já královic této země... a | ty noviny vypravil... a | když chtieše třetí dvór býti... a | jakž jej vidě, tak v nie srdce... a | tomu měštěnínu kázal... a | by k dvoru nemusil jíti... Také v. 18., jenž rýmuje se sedmislabičným (jako 1292.), má anakrusi a: 17. aby všichni přijeli a | tu svú kratochvíl jměli. Spojka i v anakrusi jest v těchto verších: 155, 21 Jiná slova jen porůznu: 75. 242. 296. 354 (ačkoli zde snad lze čísti synizesí ty 393. 379, 1086. 431. (čísti ats” spolu atd. bylo by příliš m 692. 729. 845. 1049. 1090. Dvojslabičná basis ještě jest 408. 792. 836. 969. 1064. 2. 516. 637. 1618. . 1] zavola k sobé& panice... i | postavil ráno pod hradem... i | doby lékaře dobrého... i | jidechu na své pokoje... i | poče také rány dávati . . . své | jmě Floribella povědě... do | té zemé nikadyz vjeti... po | tom trudě svému milému... . tys | ižádného na smrť nedal... s i žádného) = což | na mne král žaloval koli... řka | musil jsem jie vieru dáti... řkúc | kterého nám opykati... at | sé spolu namilujevé... elibozvuéné). tu | ho křesťan každý viděl rád.. jel | k lítého pohana hradu... před | dávným časem mi toho žel... až | uslyšechu od trúbenie hlas... na | svi mild rozpomanu sé... vzácnější; jen v těchto případech : králi | i knieZata potaz vzechu... mohli | je všickni s hradu viděti... oni | vecechu, že pryč jest jel... kterúž | spatřil sobé zfetedlnu... pohan | křiče velikými hněvy... 18*
99 (lze ovšem také jotovati č: a k králi Artuševi jeli; a když jej koli oblečechu) 943. a | sě v svém udatenství znáte. Ll (&tsti as v svém bylo by príliš nelibozvučné). 1071. a | té na hrušce občsiti... (možna jest také synaeresis: hrušce oběsiti). 1174. 1292. 1544. 1595. 1811. 14.: K těmto řadí se také v. a | já královic této země... a | ty noviny vypravil... a | když chtieše třetí dvór býti... a | jakž jej vidě, tak v nie srdce... a | tomu měštěnínu kázal... a | by k dvoru nemusil jíti... Také v. 18., jenž rýmuje se sedmislabičným (jako 1292.), má anakrusi a: 17. aby všichni přijeli a | tu svú kratochvíl jměli. Spojka i v anakrusi jest v těchto verších: 155, 21 Jiná slova jen porůznu: 75. 242. 296. 354 (ačkoli zde snad lze čísti synizesí ty 393. 379, 1086. 431. (čísti ats” spolu atd. bylo by příliš m 692. 729. 845. 1049. 1090. Dvojslabičná basis ještě jest 408. 792. 836. 969. 1064. 2. 516. 637. 1618. . 1] zavola k sobé& panice... i | postavil ráno pod hradem... i | doby lékaře dobrého... i | jidechu na své pokoje... i | poče také rány dávati . . . své | jmě Floribella povědě... do | té zemé nikadyz vjeti... po | tom trudě svému milému... . tys | ižádného na smrť nedal... s i žádného) = což | na mne král žaloval koli... řka | musil jsem jie vieru dáti... řkúc | kterého nám opykati... at | sé spolu namilujevé... elibozvuéné). tu | ho křesťan každý viděl rád.. jel | k lítého pohana hradu... před | dávným časem mi toho žel... až | uslyšechu od trúbenie hlas... na | svi mild rozpomanu sé... vzácnější; jen v těchto případech : králi | i knieZata potaz vzechu... mohli | je všickni s hradu viděti... oni | vecechu, že pryč jest jel... kterúž | spatřil sobé zfetedlnu... pohan | křiče velikými hněvy... 18*
Strana 100
100 1226. poče svádu na kniežete zlého... 163. a tu] sebe zapomanul bieše... Skoro ve všech těchto verších lze by bylo jiným prostředkem (jotováním, synizesí, elisí) napočísti o jednu slabiku méně; avšak, poněvadž by se tím přízvuku učinilo přílišné násilí, lépe jest, tuším, uznati basi, poněvadž zásadního odporu proti ní býti nemůže, je-li již uznána možnosť anakruse. V jednom verši konečně 1315. „On vece: což bude které přikrytie“ jest basis i trojslabičná (v německých verších skutečně možná!); jinak bylo by možno, že podmět on jest přídavkem opisovače. II. Také z veršů nedoměrných mnoho jest řádek, které na pravou míru lze uvésti: 1. tím, že j čte se jako i v těchto: 72. sseď dolóv a zjev imě své... 289. toho, jenž Kají imě měl... 220. idú dolóv spolu tajně... 376. tak idú do vojsky k súdu... 796. idú k Floribelle v síle... 381. zdali by koho iměla... 1156. on vece: imám nerovno... 2. tím, že předložka v čte se jako u: 117. v zlatnici vodu maje... 291. řka: dávajiť jej v moc tvú... a tak ještě v. 434, 443, 468, 645, 822, 857, 909, 930, 1088, 1111, 1115, 1120, 1186, 1218, 1361, 1550, 1663, 1692, 1712, 1773. Však zbývá ještě 59 veršů nedoměrných, kterých nelze vyložiti jinak, nežli že básník celé takty rhythmické (t. j. dvih a klad) nahrazoval pouze dvihem. Nic neobyčejného (t. j. se stanoviska novodobého veršování nic neobyčejného) věc tato nemá do sebe v těch případech, kdy opominuta jest thesis poslední, čím vznikají řádky sedmislabičné, větším dílem vázané rýmem jednoslabičným. V Tandariuši jest takových dvojic 16 a sice tyto: 6. že v rok každý volal dvór, tuť jest býval všeliký sbor... 641. aby každý domóv jel. Zde pak panic dobře sě měl...1) tak ještě 141—2, 458—9, 906—7, 1000—1, 1157—8, 1219—20, 1365—6, 1410—11, 1414—15, 1800—1. Větší násilí přízvuku činí dvojice, které nekončí se slovy jednoslabičnými: 17. aby všichni přijeli a tu svú kratochvíl jměli... 168. vece: pověz, jakť věři, na tomť svú česť zavěži... 1) Patrno, že v. 7. a 642., které o sobě mají po osmi slabikách, pro shodu s předchozími řádkami musí se čísti sedmislabičně s elisí: všel(i)ký, stě).
100 1226. poče svádu na kniežete zlého... 163. a tu] sebe zapomanul bieše... Skoro ve všech těchto verších lze by bylo jiným prostředkem (jotováním, synizesí, elisí) napočísti o jednu slabiku méně; avšak, poněvadž by se tím přízvuku učinilo přílišné násilí, lépe jest, tuším, uznati basi, poněvadž zásadního odporu proti ní býti nemůže, je-li již uznána možnosť anakruse. V jednom verši konečně 1315. „On vece: což bude které přikrytie“ jest basis i trojslabičná (v německých verších skutečně možná!); jinak bylo by možno, že podmět on jest přídavkem opisovače. II. Také z veršů nedoměrných mnoho jest řádek, které na pravou míru lze uvésti: 1. tím, že j čte se jako i v těchto: 72. sseď dolóv a zjev imě své... 289. toho, jenž Kají imě měl... 220. idú dolóv spolu tajně... 376. tak idú do vojsky k súdu... 796. idú k Floribelle v síle... 381. zdali by koho iměla... 1156. on vece: imám nerovno... 2. tím, že předložka v čte se jako u: 117. v zlatnici vodu maje... 291. řka: dávajiť jej v moc tvú... a tak ještě v. 434, 443, 468, 645, 822, 857, 909, 930, 1088, 1111, 1115, 1120, 1186, 1218, 1361, 1550, 1663, 1692, 1712, 1773. Však zbývá ještě 59 veršů nedoměrných, kterých nelze vyložiti jinak, nežli že básník celé takty rhythmické (t. j. dvih a klad) nahrazoval pouze dvihem. Nic neobyčejného (t. j. se stanoviska novodobého veršování nic neobyčejného) věc tato nemá do sebe v těch případech, kdy opominuta jest thesis poslední, čím vznikají řádky sedmislabičné, větším dílem vázané rýmem jednoslabičným. V Tandariuši jest takových dvojic 16 a sice tyto: 6. že v rok každý volal dvór, tuť jest býval všeliký sbor... 641. aby každý domóv jel. Zde pak panic dobře sě měl...1) tak ještě 141—2, 458—9, 906—7, 1000—1, 1157—8, 1219—20, 1365—6, 1410—11, 1414—15, 1800—1. Větší násilí přízvuku činí dvojice, které nekončí se slovy jednoslabičnými: 17. aby všichni přijeli a tu svú kratochvíl jměli... 168. vece: pověz, jakť věři, na tomť svú česť zavěži... 1) Patrno, že v. 7. a 642., které o sobě mají po osmi slabikách, pro shodu s předchozími řádkami musí se čísti sedmislabičně s elisí: všel(i)ký, stě).
Strana 101
101 622. jsúcí vždy bez veselé i všeliké kratochvíle... 1579. a když jsú tam přijeli, ihned v ten mlýnec vjeli... Kde však řádka sedmislabičná rýmem dvojslabičným vázána jest s osmislabičnou pra- videlnou, nelze leč uznati, že licencí poetickou, německými vzory dobře odůvodněnou, 1) i v jiných taktech veršovec dovoloval si pomíjeti thesi; a sice v prvním taktu: 12. 120. 123. 365. 480. 495. 882. 993. 996. 1048. 1096. 1278. ten byl tak dobrý, tak mocný, 4. všie A pravdy všem spomocný... (dobrých druhóv tu musilo) všech A při tom dvoře býti, toho nemohl ijeden zbýti... když by Floribella vstala, by A sě ihned umyla... chtiec A aby jí zameškal, před její komniatú nestál... chceť vám pravdy užiti dáti, ač A chcete k súdu státi... chtě je retovati v spěchu, jakž A přihna k nim, pohřiechu... všed A v ně poče žádati, zda by jej chtěl kto schovati... jede dolóv pod hrad spieše, tu A kdež třpaslek bieše... kdež rok mievala s pohanem pod A jedniem krásným stanem... tuž A jedna je předběhši napřed a jeho sezřevši... tu A postáchu malý čas, až uslyšechu od trúbenie hlas... že jej na to miesto přihna, tuž A mu sě na milost da... řka: bychom jej v zemi měli, čest A bychom obdrželi... (Takž učini první hnánie) s tiem A u něhož vězéše, Tandarjuš jeho dobře znáše... 1408. 1) Že ostatně i v domácí rhythmice naší, nehledíc nikterak ke vzorům německým, úplné takty o pouhém dvihu na všech místech verše jsou možny, dokazují nade všecku pochybnosť jistě národní písně; na př. známé: Andulko, mé dítě, vy se mně líbíte, já] vás mám ] rád! Adámku náš, ty nic nedbáš, na louce ti pasou, ty jsi mezi chasou, ty nic ne dbáš!
101 622. jsúcí vždy bez veselé i všeliké kratochvíle... 1579. a když jsú tam přijeli, ihned v ten mlýnec vjeli... Kde však řádka sedmislabičná rýmem dvojslabičným vázána jest s osmislabičnou pra- videlnou, nelze leč uznati, že licencí poetickou, německými vzory dobře odůvodněnou, 1) i v jiných taktech veršovec dovoloval si pomíjeti thesi; a sice v prvním taktu: 12. 120. 123. 365. 480. 495. 882. 993. 996. 1048. 1096. 1278. ten byl tak dobrý, tak mocný, 4. všie A pravdy všem spomocný... (dobrých druhóv tu musilo) všech A při tom dvoře býti, toho nemohl ijeden zbýti... když by Floribella vstala, by A sě ihned umyla... chtiec A aby jí zameškal, před její komniatú nestál... chceť vám pravdy užiti dáti, ač A chcete k súdu státi... chtě je retovati v spěchu, jakž A přihna k nim, pohřiechu... všed A v ně poče žádati, zda by jej chtěl kto schovati... jede dolóv pod hrad spieše, tu A kdež třpaslek bieše... kdež rok mievala s pohanem pod A jedniem krásným stanem... tuž A jedna je předběhši napřed a jeho sezřevši... tu A postáchu malý čas, až uslyšechu od trúbenie hlas... že jej na to miesto přihna, tuž A mu sě na milost da... řka: bychom jej v zemi měli, čest A bychom obdrželi... (Takž učini první hnánie) s tiem A u něhož vězéše, Tandarjuš jeho dobře znáše... 1408. 1) Že ostatně i v domácí rhythmice naší, nehledíc nikterak ke vzorům německým, úplné takty o pouhém dvihu na všech místech verše jsou možny, dokazují nade všecku pochybnosť jistě národní písně; na př. známé: Andulko, mé dítě, vy se mně líbíte, já] vás mám ] rád! Adámku náš, ty nic nedbáš, na louce ti pasou, ty jsi mezi chasou, ty nic ne dbáš!
Strana 102
102 1461. 1682. a kdyžto sě on pařieše, tak A jej ona mrskáše... viz, jaké by byl zbožie měl, by A mu byl toho nezděl... Ona nikakž nerodila, 1757. řkúc, A já jsem jej živila... Patrno, že v takových osamělých arsích větším dílem stojí slova, na nichž spočívá veliký důraz, který vysvětluje pomeškání na dobu, již by zabrala thesis. A z této příčiny zdá se, že v následujících 5 dvojicích záhodno jest položiti přestávku do druhého taktu: 640. 959. 1213. 511. 388. práva-li A jest ostala v tej vině, na niž slib vzala... zdabych kdy A mohl ještě, chtěl bych jemu zaplatiti jistě... učini těm bydlo vězniem, po třech dnech A káza jim všem... bieše sě ta panna nadála, že by s ním A vždy zuostala... pannať jest! A knieže vece, cožť jest, tož A chci jie spieše... Tři konečně dvojice mají verše jen šestislabičné, a sice v jednom jsou oba verše šesti- slabičné a v nich souměrně přestávka ve druhém a čtvrtém taktu patrna: 667. ſ z jitra vzem A od nich slib A aby ten A všechen lid A Ve dvou dvojicích šestislabičný verš rýmuje s osmislabičným: (byl jest hotov k službě jejie) dřiev A než A komorníci, ani jiní, kteří panici... domóv jel, to s nimi smluvil, 1443. když by již A ten čas byl A 115. Poslední dvojice rhythmicky jest nejchatrnější. — Celkem však přehled rhythmických poměrů Tandariuše ukazuje, že v této příčině báseň dobře se může rovnati jiným skladbám staročeským. Méně příznivě dopadá úsudek o rýmu. Již sám začátek básně Byl král jeden, ten slul Artuš, toho mile každý poslyš ... jest znamením, čeho do této stránky umění veršovcova lze jest se nadíti a rozbor podrobný vskutku vykazuje dovednosť pranepatrnou.1) Sudý počet slabik ve verši vymáhá zakončení řádky rýmem dvojslabičným, lichý jedno- ) Není-liž nedokonalý rým také důvodem možné starobylosti básně? (W. Hahn, Gesch. der poët. Lit. der Deutschen [str. 38. § 31.] pravi: „Der hauptsächlichste Fortschritt, der in dieser Zeit [1180. až 1220., doba květu básn. dvorského] die Form betreffend gemacht wird, besteht darin, dass die Mangel- haftigkeit der Reime überwunden wird. Man findet bloss vokalische Anklänge nicht mehr genügend und strebt nach eigentlichen, Vokal und Konsonant umfassenden Reimen.“)
102 1461. 1682. a kdyžto sě on pařieše, tak A jej ona mrskáše... viz, jaké by byl zbožie měl, by A mu byl toho nezděl... Ona nikakž nerodila, 1757. řkúc, A já jsem jej živila... Patrno, že v takových osamělých arsích větším dílem stojí slova, na nichž spočívá veliký důraz, který vysvětluje pomeškání na dobu, již by zabrala thesis. A z této příčiny zdá se, že v následujících 5 dvojicích záhodno jest položiti přestávku do druhého taktu: 640. 959. 1213. 511. 388. práva-li A jest ostala v tej vině, na niž slib vzala... zdabych kdy A mohl ještě, chtěl bych jemu zaplatiti jistě... učini těm bydlo vězniem, po třech dnech A káza jim všem... bieše sě ta panna nadála, že by s ním A vždy zuostala... pannať jest! A knieže vece, cožť jest, tož A chci jie spieše... Tři konečně dvojice mají verše jen šestislabičné, a sice v jednom jsou oba verše šesti- slabičné a v nich souměrně přestávka ve druhém a čtvrtém taktu patrna: 667. ſ z jitra vzem A od nich slib A aby ten A všechen lid A Ve dvou dvojicích šestislabičný verš rýmuje s osmislabičným: (byl jest hotov k službě jejie) dřiev A než A komorníci, ani jiní, kteří panici... domóv jel, to s nimi smluvil, 1443. když by již A ten čas byl A 115. Poslední dvojice rhythmicky jest nejchatrnější. — Celkem však přehled rhythmických poměrů Tandariuše ukazuje, že v této příčině báseň dobře se může rovnati jiným skladbám staročeským. Méně příznivě dopadá úsudek o rýmu. Již sám začátek básně Byl král jeden, ten slul Artuš, toho mile každý poslyš ... jest znamením, čeho do této stránky umění veršovcova lze jest se nadíti a rozbor podrobný vskutku vykazuje dovednosť pranepatrnou.1) Sudý počet slabik ve verši vymáhá zakončení řádky rýmem dvojslabičným, lichý jedno- ) Není-liž nedokonalý rým také důvodem možné starobylosti básně? (W. Hahn, Gesch. der poët. Lit. der Deutschen [str. 38. § 31.] pravi: „Der hauptsächlichste Fortschritt, der in dieser Zeit [1180. až 1220., doba květu básn. dvorského] die Form betreffend gemacht wird, besteht darin, dass die Mangel- haftigkeit der Reime überwunden wird. Man findet bloss vokalische Anklänge nicht mehr genügend und strebt nach eigentlichen, Vokal und Konsonant umfassenden Reimen.“)
Strana 103
103 slabičným a patrno jest také, že skladatel měl snahu verše takto ukončovati, ale nepodařilo mu se to ani z polovice. V prvních pěti stech veršů 1) toliko 92 dvojice (řádky totiž skoro vesměs rýmují dvě a dvě, jak za sebou jdou) mají rýmy pravidelné, dvojslabičné, k nimž však počítáme nejen rýmy přísně souhlasné (jako páni: zváni 15., době: sobě 129. a pod.), nýbrž i dvojice, které nestejným přízvukem jeví shodu méně dokonalou, pokud jen skutečně dvě slabiky kvantitou a kvalitou se srovnávají (jako bylo: musilo 10., kamenie: nenie 44. a pod.). Jednou objevuje se i rým trojslabičný (všeliký: veliký 477.). K těm řadí se 33 dvojice, ve kterých rým jinak pravidelný rušen rozdílem kvantity (jako jemu: tvému 24., stanóm: pánóm 49., tázati: dáti 98., právě: zdravě 196., hradu: skladú 262., chvíle: mile 469. a jeden lichoslabičný dvór: sbor 6.), pak rýmy slovné, jichž jest celkem 21 (jako mocný: zpomocný 3., vstáti: státi 127., odpovědě: povědě 74., objemši: po- jemši 312., nedopustil: odpustil 424. a pod., a zcela stejná slova: jeho: jeho 236. a ještě 420., 454., 467. Méně dokonalé jsou již dvojice o sudém počtu slabik a přes to zakončené rýmem jednoslabičným, jenž přízvuku rhythmickému činí kruté násilí; na př.: 150. nevelmi to dlúhý čas sta, až panna jedno jitro vsta... a tak ještě 72, 290. Ještě nedokonalejší jsou případy, kde rýmuje slovo jednoslabičné s nepřízvučnou thesí dvojslabičného, jako 21. dotud nejedl ižádný den... přihna k němu panic jeden... a tak ještě 84, 94, 100, 160, 170, 250, 264, 268, 278, 382, 394, 485. Podobně učiněno násilí přízvuku také ve verších lichoslabičných, jež nekončí se rýmem mužským. (Ve vší básni jsou jen 4 dvojice takové, již uvedené výše str. 100. a 101.) Než básník spokojil se s rýmy ještě chatrnějšími, nežli jsou uvedené. V 50 dvojicích (z prvních 250, t. j. v celé pětině řádek) jest shoda pouze v poslední slabice slova více- slabičného, a ten pouze v 37 zasahuje souhlásku i samohlásku (jako přikrytie: na světě 30, šlechetný: podobný 102, službú: dobú 112, jmenovaný: vyvolený 326, zvěděti: raditi 366; nebo devět: prostřet 58, myslil: nečil 158 a pod.), v ostatních jen poslední samohláska jest stejná (jako pannu: jednomu 203, kopíma: Ivana 304, žalostivě: odpuštěnie 440 a pod. Sem přičísti sluší také hned první dvojici Artuš: poslyš!) Rým tedy nahrazen tu velmi nedostatečnou assonancí, nade kterou přece ještě po- někud lepší jsou assonance dvojslabičné, jichžto v týchž 500 verších jsou celkem 24 dvojice (jako počal: skonal 8, vídal: býval 46, meškal: nestál 123 a pod.). Také na místě jedno- slabičných rýmů jsou pouhé assonance tyto: čas: máš 70, naň: daj 141, les: bieš' 458. Bez rýmujícího verše stojí řád. 5., 114., 149., 345., 376. Za to tři řádky za sebou rýmují v. 21—23. a 377—379., čtyři dokonce 386—9. a (assonancí) 440—3. V Praze, 31. května 1885. 1) Poněvadž rým v Tandariuši jest rozhodně chatrný, pojato v rozbor pouze prvních 500 veršů, ve kterých již všecky nedostatky jeho vystupují na jevo.
103 slabičným a patrno jest také, že skladatel měl snahu verše takto ukončovati, ale nepodařilo mu se to ani z polovice. V prvních pěti stech veršů 1) toliko 92 dvojice (řádky totiž skoro vesměs rýmují dvě a dvě, jak za sebou jdou) mají rýmy pravidelné, dvojslabičné, k nimž však počítáme nejen rýmy přísně souhlasné (jako páni: zváni 15., době: sobě 129. a pod.), nýbrž i dvojice, které nestejným přízvukem jeví shodu méně dokonalou, pokud jen skutečně dvě slabiky kvantitou a kvalitou se srovnávají (jako bylo: musilo 10., kamenie: nenie 44. a pod.). Jednou objevuje se i rým trojslabičný (všeliký: veliký 477.). K těm řadí se 33 dvojice, ve kterých rým jinak pravidelný rušen rozdílem kvantity (jako jemu: tvému 24., stanóm: pánóm 49., tázati: dáti 98., právě: zdravě 196., hradu: skladú 262., chvíle: mile 469. a jeden lichoslabičný dvór: sbor 6.), pak rýmy slovné, jichž jest celkem 21 (jako mocný: zpomocný 3., vstáti: státi 127., odpovědě: povědě 74., objemši: po- jemši 312., nedopustil: odpustil 424. a pod., a zcela stejná slova: jeho: jeho 236. a ještě 420., 454., 467. Méně dokonalé jsou již dvojice o sudém počtu slabik a přes to zakončené rýmem jednoslabičným, jenž přízvuku rhythmickému činí kruté násilí; na př.: 150. nevelmi to dlúhý čas sta, až panna jedno jitro vsta... a tak ještě 72, 290. Ještě nedokonalejší jsou případy, kde rýmuje slovo jednoslabičné s nepřízvučnou thesí dvojslabičného, jako 21. dotud nejedl ižádný den... přihna k němu panic jeden... a tak ještě 84, 94, 100, 160, 170, 250, 264, 268, 278, 382, 394, 485. Podobně učiněno násilí přízvuku také ve verších lichoslabičných, jež nekončí se rýmem mužským. (Ve vší básni jsou jen 4 dvojice takové, již uvedené výše str. 100. a 101.) Než básník spokojil se s rýmy ještě chatrnějšími, nežli jsou uvedené. V 50 dvojicích (z prvních 250, t. j. v celé pětině řádek) jest shoda pouze v poslední slabice slova více- slabičného, a ten pouze v 37 zasahuje souhlásku i samohlásku (jako přikrytie: na světě 30, šlechetný: podobný 102, službú: dobú 112, jmenovaný: vyvolený 326, zvěděti: raditi 366; nebo devět: prostřet 58, myslil: nečil 158 a pod.), v ostatních jen poslední samohláska jest stejná (jako pannu: jednomu 203, kopíma: Ivana 304, žalostivě: odpuštěnie 440 a pod. Sem přičísti sluší také hned první dvojici Artuš: poslyš!) Rým tedy nahrazen tu velmi nedostatečnou assonancí, nade kterou přece ještě po- někud lepší jsou assonance dvojslabičné, jichžto v týchž 500 verších jsou celkem 24 dvojice (jako počal: skonal 8, vídal: býval 46, meškal: nestál 123 a pod.). Také na místě jedno- slabičných rýmů jsou pouhé assonance tyto: čas: máš 70, naň: daj 141, les: bieš' 458. Bez rýmujícího verše stojí řád. 5., 114., 149., 345., 376. Za to tři řádky za sebou rýmují v. 21—23. a 377—379., čtyři dokonce 386—9. a (assonancí) 440—3. V Praze, 31. května 1885. 1) Poněvadž rým v Tandariuši jest rozhodně chatrný, pojato v rozbor pouze prvních 500 veršů, ve kterých již všecky nedostatky jeho vystupují na jevo.
- 1: Titul
- 3: Studie - Edice