z 232 stránek
Titel




Inhalt-Vorwort








Christian Wurstisen




































Aeneas Sylvius















































Johannes Knebel












Desiderius Erasmus













































Beatus Renanus








Familie Amerbach





























Thomas Platter




















Grabschriften





















Personennamen


- s. 7: ...den Messemandaten 1527, im Toleranzmandat I528, in der Abrede vom Jan. 1529. 2I demegoria: irreführende Rede. 23 quin: ohne dass. 26...
- s. 17: ...nicht sicher. 12 Carinus: L. Kiel aus Luzern († 17. Jan. 1569). Er hatte sich einen Teil seiner Bildung in B....
- s. 31: ...stand- haften Konventualen gestattete, unbehelligt im Kloster auszuleben († 7. Jan. 1536). 18 adytum: er ließ d. flache Holzdecke des Chors...
- s. 84: ...Nov. 1442 in Basel und nochmals vom August 1446 bis Jan. 1447 (sonst in Lausanne). Die erhoffte An- erkennung durch d....
- s. 84: ...517. F., der letzte Gegenpapst, starb in Genf am 7. Jan. 1451; seine Gebeine ruhen in Turin. 85 (B Ch 2,...
- s. 91: ...Basiliensi proscriptus ... ... (p. 333) Die sancti Paulini (15. Jan. 1476) mane [obiit] mea canicula Frogindorumb moriebatur, quam habui ego...
- s. 91: ...obiit, vergaß aber dieses zu streichen. 7 eodem t.: im Jan. war d. burgund. Heer im Waadtland eingerückt; am 19. Febr....
- s. 92: ...... (p. 90) Die martis, que fuit crastino epiphanie (7. Jan. 1477), supervenerunt nuncii, qui dicebant, quod die dominica proxime preterita...
- s. 92: ...supervenerunt nuncii, qui dicebant, quod die dominica proxime preterita (5. Jan.) .. dux Lothoringie cum suis figens aciem contra Thurcum de...
- s. 92: ...22 sicque: im Verlauf der Schlacht bei Nancy am 5. Jan. 1477 (II 100; Dierauer II 281). 23 sustinere: = pati....
- s. 93: ...feci. ... (p. 113) In profesto conversionis sancti Pauli apostoli (Jan. 24) hora meridiei contigit, ut juvenis quidam adaquaret equum cuiusdam...
- s. 173: ...Bruch der Zusagen veranlaßten. Zugesagt hatte der Rat am 5. Jan. 1529 u. a., daß für Einheitlichkeit u. Friedlichkeit des Predigens...
- s. 176: ...verheiratet mit Barbara, einer Tochter des Hans Ber. Schon im Jan. hatte er Basel verlassen. Uebrigens heiratete 1533 der Bürgermeister Adelberg...
- s. 177: ...(bei Th. Burck- hardt B. A. Nr. 38 vom 8. Jan.). Glareanus: III 248. 429. s. S. 5. 178 homo ad...
- s. 178: ...(auf d. Münsterplatz) übernahm. Er starb im Ruhestand am 26. Jan. 1582. Köstliche Selbstbiographie (ed. Boos 1878); Porträt v. H. Bock...
- s. 207: ...muliere iuvencula esset expetendum.» An seinem 61. Geburts- tag (25. Jan. 1568) schenkte sie ihm sein erstes leibliches Kind. «Lae- titiam,...
- s. 217: ...Mai 1586). Er findet sich in d. Basler Matrikel im Jan. 1581; ebendort seine jüngsten Brüder Franz u. Thomas im Okt....
Název:
Basilea latina: lateinische Texte zur Zeit- und Kulturgeschichte der Stadt Basel im 15. und 16. Jahrhundert
Autor:
Hartmann, Alfred
Rok vydání:
1931
Místo vydání:
Basel
Počet stran celkem:
232
Obsah:
- I: Titel
- V: Inhalt-Vorwort
- 1: Christian Wurstisen
- 37: Aeneas Sylvius
- 84: Johannes Knebel
- 96: Desiderius Erasmus
- 141: Beatus Renanus
- 149: Familie Amerbach
- 178: Thomas Platter
- 198: Grabschriften
- 219: Personennamen
upravit
Strana I
BASILEA LATINA LATEINISCHE TEXTE ZUR ZEIT- UND KULTURGESCHICHTE DER STADT BASEL IM 15. UND 16. JAHRHUNDERT AUSGEWKHLT UND ERLAUTERT VON ALFRED HARTMANN I 9 3 1 LEHRMITTELVERLAG DES ERZIEHUNGSDEPARTEMENTS BASEL-STADT
BASILEA LATINA LATEINISCHE TEXTE ZUR ZEIT- UND KULTURGESCHICHTE DER STADT BASEL IM 15. UND 16. JAHRHUNDERT AUSGEWKHLT UND ERLAUTERT VON ALFRED HARTMANN I 9 3 1 LEHRMITTELVERLAG DES ERZIEHUNGSDEPARTEMENTS BASEL-STADT
Strana II
Strana III
Strana IV
Strana V
INHALTSVERZEICHNIS Verzeichnis der Abkürzungen I. Christian Wurstisen: Aus der Epitome historiae Basiliensis (ed. 1577) . . . II. Aeneas Sylvius: 1. Brief an Giuliano de' Cesarini (1433/4) . . . . . 38 (1. Beschreibung Basels) . 2. Brief an Philippe de Coetquis (1438) . . . . . (2. Beschreibung Basels) 3. Aus den Commentarii de gestis Basiliensis concilii (um 1440) . . . . . . . . . . . . (Wahl Felix' V.) 4. Brief an Joh. de Segobia (1440) . . . . . 76 (Krönung Felix' V.) 48 62 III. Joh. Knebel: Vermischte Nachrichten aus dem Tagebuch (1473—79) 84 IV. Desiderius Erasmus Roterodamus: 1. Aus Familiarium colloquiorum opus' Diversoria (ed. 1523) . . . . . . . . . . 97 Funus (ed. 1526) . . . . 103 . . . . . . . . 2. Aus De libero arbitrio collatio' (ed. 1524) . . . . 118 3. Briefe: an N. Varius (Explosion des Schneiderturms; 1526) . 126 » J. v. Heemstede (über Joh. Froben; 1527) . . . 130 » W. Pirckheimer (Abschied von Basel; 1529) . . 135 » N. Episcopius (1529) . . . 139 V. Beatus Rhenanus: Aus der Widmung der Gesamtausgabe der Werke des Erasmus an Karl V. (1540) (Ueber Leben und Werke des Erasmus) . . . 141
INHALTSVERZEICHNIS Verzeichnis der Abkürzungen I. Christian Wurstisen: Aus der Epitome historiae Basiliensis (ed. 1577) . . . II. Aeneas Sylvius: 1. Brief an Giuliano de' Cesarini (1433/4) . . . . . 38 (1. Beschreibung Basels) . 2. Brief an Philippe de Coetquis (1438) . . . . . (2. Beschreibung Basels) 3. Aus den Commentarii de gestis Basiliensis concilii (um 1440) . . . . . . . . . . . . (Wahl Felix' V.) 4. Brief an Joh. de Segobia (1440) . . . . . 76 (Krönung Felix' V.) 48 62 III. Joh. Knebel: Vermischte Nachrichten aus dem Tagebuch (1473—79) 84 IV. Desiderius Erasmus Roterodamus: 1. Aus Familiarium colloquiorum opus' Diversoria (ed. 1523) . . . . . . . . . . 97 Funus (ed. 1526) . . . . 103 . . . . . . . . 2. Aus De libero arbitrio collatio' (ed. 1524) . . . . 118 3. Briefe: an N. Varius (Explosion des Schneiderturms; 1526) . 126 » J. v. Heemstede (über Joh. Froben; 1527) . . . 130 » W. Pirckheimer (Abschied von Basel; 1529) . . 135 » N. Episcopius (1529) . . . 139 V. Beatus Rhenanus: Aus der Widmung der Gesamtausgabe der Werke des Erasmus an Karl V. (1540) (Ueber Leben und Werke des Erasmus) . . . 141
Strana VI
VI VI. Briefe der Familie Amerbach: 1. Johannes an seine Söhne Bruno und Basilius (1505) . 149 » Bruno (1505) » . . . . 153 . . . . 156 2. Bruno an den Vater (1506) . . . . . . . . . 3. Bonifacius an den Vater (1507) . . . . 157 . . . . » » » Sohn Basilius (1558) . . . . . 159 . . . . . . 4. Basilius an den Vater (1553) . 166 » » Neffen L. Iselin (1581) . . . . . 169 » VII. Seb. Castalio: Neujahrsgedicht an Bon. Amerbach (um 1546) . . . . 172 VIII. Joh. Oecolampadius: Brief an W. Capito (Sieg der Reformation; 1529) . IX. Thomas Platter: Briefe an seinen Sohn Felix (1551—55) . . . . . . 179 X. Grabschriften (1501—1604) . . . . . . . . . . 198 Verzeichnis der Personennamen . . . . . . . . . . 219 . . 172
VI VI. Briefe der Familie Amerbach: 1. Johannes an seine Söhne Bruno und Basilius (1505) . 149 » Bruno (1505) » . . . . 153 . . . . 156 2. Bruno an den Vater (1506) . . . . . . . . . 3. Bonifacius an den Vater (1507) . . . . 157 . . . . » » » Sohn Basilius (1558) . . . . . 159 . . . . . . 4. Basilius an den Vater (1553) . 166 » » Neffen L. Iselin (1581) . . . . . 169 » VII. Seb. Castalio: Neujahrsgedicht an Bon. Amerbach (um 1546) . . . . 172 VIII. Joh. Oecolampadius: Brief an W. Capito (Sieg der Reformation; 1529) . IX. Thomas Platter: Briefe an seinen Sohn Felix (1551—55) . . . . . . 179 X. Grabschriften (1501—1604) . . . . . . . . . . 198 Verzeichnis der Personennamen . . . . . . . . . . 219 . . 172
Strana VII
ABKURZUNGEN Römische Ziffern mit arab. Seitenzahlen ohne Titelangabe beziehen sich auf Rudolf Wackernagel Geschichte der Stadt Basel (Basel 1907—24) und die zugehö- rigen Anmerkungen hinter dem Text. BB = Basler Beiträge z. vaterl. Geschichte. Chroniken. B Ch » = Jahrbuch. B J Kirchen (1917 ff.). B K B N Neujahrsblatt. BUB= Urkundenbuch. » Zeitschrift f. Gesch. u. Altertumskunde. B Z= » Allen = Opus epistolarum Des. Erasmi Rot. edd. P. S. et H. M. Allen (Oxford 1906 ff.). Burckhardt Th., B. A. = Theophil Burckhardt Bonifacius Amerbach u. die Refor- mation (Basel 1894). Bürgerhaus = Das Bürgerhaus in der Schweiz Bd. XVII I. Teil. Heusler = Andreas Heusler Verfassungsgeschichte d. Stadt Basel im Mittelalter (Basel 1860). Kölner A. D. = Paul Kölner Anno Dazumal (Basel 1929). » U. B. = » Unterm Baselstab (1918, 2. Folge 1922). » Roth-Schmidt = Handschriftenproben zur Basler Geistesgeschichte des 15. u. 16. Jahrhunderts, hrg. von Carl Roth u. Ph. Schmidt (Basel 1926). Thommen = Rud. Thommen Geschichte d. Universität Basel 1532—1632 (Basel 1889). Wackernagel Basel = M. Wackernagel Berühmte Kunststätten Bd. 57 (Leipzig 1912). Eckige Klammern [ ] bezeichnen Zusätze des Herausgebers, die zur Herstel- lung des Zusammenhangs dienen.
ABKURZUNGEN Römische Ziffern mit arab. Seitenzahlen ohne Titelangabe beziehen sich auf Rudolf Wackernagel Geschichte der Stadt Basel (Basel 1907—24) und die zugehö- rigen Anmerkungen hinter dem Text. BB = Basler Beiträge z. vaterl. Geschichte. Chroniken. B Ch » = Jahrbuch. B J Kirchen (1917 ff.). B K B N Neujahrsblatt. BUB= Urkundenbuch. » Zeitschrift f. Gesch. u. Altertumskunde. B Z= » Allen = Opus epistolarum Des. Erasmi Rot. edd. P. S. et H. M. Allen (Oxford 1906 ff.). Burckhardt Th., B. A. = Theophil Burckhardt Bonifacius Amerbach u. die Refor- mation (Basel 1894). Bürgerhaus = Das Bürgerhaus in der Schweiz Bd. XVII I. Teil. Heusler = Andreas Heusler Verfassungsgeschichte d. Stadt Basel im Mittelalter (Basel 1860). Kölner A. D. = Paul Kölner Anno Dazumal (Basel 1929). » U. B. = » Unterm Baselstab (1918, 2. Folge 1922). » Roth-Schmidt = Handschriftenproben zur Basler Geistesgeschichte des 15. u. 16. Jahrhunderts, hrg. von Carl Roth u. Ph. Schmidt (Basel 1926). Thommen = Rud. Thommen Geschichte d. Universität Basel 1532—1632 (Basel 1889). Wackernagel Basel = M. Wackernagel Berühmte Kunststätten Bd. 57 (Leipzig 1912). Eckige Klammern [ ] bezeichnen Zusätze des Herausgebers, die zur Herstel- lung des Zusammenhangs dienen.
Strana VIII
Strana IX
VORWORT «Heimatkundliches Quellenbuch für den lateinischen Arbeits- unterricht» würde vielleicht ein Liebhaber der Reklame in pädago- gischen Dingen vorliegende Sammlung betiteln. Lassen wir die großsen Worte und halten wir uns an die Sache, so darf gesagt werden, daſs dieser Versuch in erster Linie beabsichtigt, dem Latein- unterricht an unsern Maturitätsschulen das ihm bisher fast unzu- gängliche Gebiet des Basler Humanismus zu erschließsen; und was die Verwendung der Texte anbelangt, so hofft ihr Bearbeiter, daſs sie reiferen Schülern genügend Gelegenheit bieten, ihre Kräfte in relativ selbständiger Arbeit an einem selbstgewählten Stoff zu er- proben und für die Klassengemeinschaft nutzbar zu machen. Wer freilich die Stundenzahlen ansieht, die dem Lateinunter- richt heute noch geblieben sind, stellt zunächst einem solchen Buch kaum eine günstige Prognose. Mir selbst wollten skeptische Ge- danken mehr als einmal das mühevolle Unternehmen verleiden, und daſ in einer Zeit besonders starker Zweifel meine Kollegen, auf deren Wunsch die Arbeit begonnen wurde, mit Zuspruch nicht kargten und auch der Vorsteher des Erziehungsdepartements, Herr Dr. F. Hauser, mir sein unvermindertes Interesse an dem von ihm begrüßsten neuen Lehrmittel bezeugen ließs, war mir eine unentbehr- liche Aufmunterung, für die ich gern hier öffentlich danke. Aber alle Freundlichkeiten enthoben mich keineswegs der Pflicht, mir über die Verwendbarkeit meiner Sammlung Rechenschaft zu geben. Davon ein Wort auch hier zu sagen, dürfte nicht unangebracht sein. Gewißs kann es sich nicht darum handeln, einen der klassischen Schulautoren von dem nachgerade schmal gewordenen Stück Boden, auf dem sie stehen, zugunsten des Humanistenlateins vollständig wegzudrängen. Wo aber der Lateinunterricht über das Elementare tatsächlich hinauszugelangen und mit gutem Gewissen mehr als das Unerläßsliche zu behandeln noch vermag, wird sich zweifellos hie und da eine Stunde finden, die der Lehrer, ohne das Hauptziel des
VORWORT «Heimatkundliches Quellenbuch für den lateinischen Arbeits- unterricht» würde vielleicht ein Liebhaber der Reklame in pädago- gischen Dingen vorliegende Sammlung betiteln. Lassen wir die großsen Worte und halten wir uns an die Sache, so darf gesagt werden, daſs dieser Versuch in erster Linie beabsichtigt, dem Latein- unterricht an unsern Maturitätsschulen das ihm bisher fast unzu- gängliche Gebiet des Basler Humanismus zu erschließsen; und was die Verwendung der Texte anbelangt, so hofft ihr Bearbeiter, daſs sie reiferen Schülern genügend Gelegenheit bieten, ihre Kräfte in relativ selbständiger Arbeit an einem selbstgewählten Stoff zu er- proben und für die Klassengemeinschaft nutzbar zu machen. Wer freilich die Stundenzahlen ansieht, die dem Lateinunter- richt heute noch geblieben sind, stellt zunächst einem solchen Buch kaum eine günstige Prognose. Mir selbst wollten skeptische Ge- danken mehr als einmal das mühevolle Unternehmen verleiden, und daſ in einer Zeit besonders starker Zweifel meine Kollegen, auf deren Wunsch die Arbeit begonnen wurde, mit Zuspruch nicht kargten und auch der Vorsteher des Erziehungsdepartements, Herr Dr. F. Hauser, mir sein unvermindertes Interesse an dem von ihm begrüßsten neuen Lehrmittel bezeugen ließs, war mir eine unentbehr- liche Aufmunterung, für die ich gern hier öffentlich danke. Aber alle Freundlichkeiten enthoben mich keineswegs der Pflicht, mir über die Verwendbarkeit meiner Sammlung Rechenschaft zu geben. Davon ein Wort auch hier zu sagen, dürfte nicht unangebracht sein. Gewißs kann es sich nicht darum handeln, einen der klassischen Schulautoren von dem nachgerade schmal gewordenen Stück Boden, auf dem sie stehen, zugunsten des Humanistenlateins vollständig wegzudrängen. Wo aber der Lateinunterricht über das Elementare tatsächlich hinauszugelangen und mit gutem Gewissen mehr als das Unerläßsliche zu behandeln noch vermag, wird sich zweifellos hie und da eine Stunde finden, die der Lehrer, ohne das Hauptziel des
Strana X
X Unterrichts aus dem Auge zu verlieren, einem oder mehreren Schülern zur Verfügung stellen darf, damit sie ein paar ihnen zu- sagende Seiten unserer Auswahl nach häuslicher Vorbereitung ihren Kameraden vorübersetzen: er verschafft ihnen so das reizvolle Ver- gnügen, unter der antiken Sprachform ein Leben zu belauschen, das vor wenigen Jahrhunderten erst, vielfach in Spuren und Wirkungen noch heute sichtbar, in unserer Vaterstadt sich abgespielt hat. Denn darin unterscheidet sich die vorliegende Sammlung von den zahl- reichen Florilegien aus der humanistischen Literatur, die in Deutsch- land seit der Neuordnung des preuſsischen Schulwesens erschienen sind, daß sie nur Bodenständiges berücksichtigt: sie enthält nichts, als was entweder von Basel handelt oder von Baslern stammt oder doch in Basel geschrieben wurde. Im ganzen arm an künstlerisch oder wissenschaftlich hervorragenden Autochthonen, bot Basel im 15. und 16. Jahrhundert eben doch einer ungewöhnlich großen Zahl wertvoller Persönlichkeiten eine geschätzte Wirkungsstätte, und diese haben so reiche und so bedeutsame Zeugnisse in lateinischer Sprache hinterlassen, daſ daraus leicht mehr als nur eine Anthologie zusammenzustellen wäre. Solches Eigengewächs aber dürften die Lateinschulen unserer Stadt wohl zu Ehren ziehen, selbst wenn seine Qualität weniger gut wäre, als sie ist. Wo in der Welt geistige Werte etwas gelten, erfreut sich Basel noch immer des Rufes einer Humanistenstadt im unverfälschten Sinne des Wortes, und unsere jungen Lateiner in direkte Berührung mit den Menschen zu bringen, denen die Vaterstadt diese Auszeichnung verdankt, scheint mir keine unpassende Aufgabe eines «humanistisch» orientierten Unterrichts, so fest ich auch davon überzeugt bin, daſ für ihn wie für den Humanismus jener Tage die griechisch-römische Antike den uner- setzlichen Nährboden bildet. Gilt das Buch somit in der Hauptsache der Schule, so hofft es doch auch auf Leser außerhalb ihres Bereiches. Noch manchem Liebhaber unserer älteren Geschichte dürften an Hand des Kom- mentars die nicht allzu schwierigen Texte verständlich werden, auch wenn es seinem Latein nach der Schulzeit nicht besser als den meisten andern Schuldisziplinen ergangen ist. Und schließlich wird mit dieser Ausgabe wohl auch der Wissenschaft ein bescheidener Dienst geleistet, indem Bekanntes da und dort richtiger wiederge- geben oder gedeutet und Unbekanntes aus dem Handschriftenschatz unserer Universitätsbibliothek ans Licht gezogen wurde.
X Unterrichts aus dem Auge zu verlieren, einem oder mehreren Schülern zur Verfügung stellen darf, damit sie ein paar ihnen zu- sagende Seiten unserer Auswahl nach häuslicher Vorbereitung ihren Kameraden vorübersetzen: er verschafft ihnen so das reizvolle Ver- gnügen, unter der antiken Sprachform ein Leben zu belauschen, das vor wenigen Jahrhunderten erst, vielfach in Spuren und Wirkungen noch heute sichtbar, in unserer Vaterstadt sich abgespielt hat. Denn darin unterscheidet sich die vorliegende Sammlung von den zahl- reichen Florilegien aus der humanistischen Literatur, die in Deutsch- land seit der Neuordnung des preuſsischen Schulwesens erschienen sind, daß sie nur Bodenständiges berücksichtigt: sie enthält nichts, als was entweder von Basel handelt oder von Baslern stammt oder doch in Basel geschrieben wurde. Im ganzen arm an künstlerisch oder wissenschaftlich hervorragenden Autochthonen, bot Basel im 15. und 16. Jahrhundert eben doch einer ungewöhnlich großen Zahl wertvoller Persönlichkeiten eine geschätzte Wirkungsstätte, und diese haben so reiche und so bedeutsame Zeugnisse in lateinischer Sprache hinterlassen, daſ daraus leicht mehr als nur eine Anthologie zusammenzustellen wäre. Solches Eigengewächs aber dürften die Lateinschulen unserer Stadt wohl zu Ehren ziehen, selbst wenn seine Qualität weniger gut wäre, als sie ist. Wo in der Welt geistige Werte etwas gelten, erfreut sich Basel noch immer des Rufes einer Humanistenstadt im unverfälschten Sinne des Wortes, und unsere jungen Lateiner in direkte Berührung mit den Menschen zu bringen, denen die Vaterstadt diese Auszeichnung verdankt, scheint mir keine unpassende Aufgabe eines «humanistisch» orientierten Unterrichts, so fest ich auch davon überzeugt bin, daſ für ihn wie für den Humanismus jener Tage die griechisch-römische Antike den uner- setzlichen Nährboden bildet. Gilt das Buch somit in der Hauptsache der Schule, so hofft es doch auch auf Leser außerhalb ihres Bereiches. Noch manchem Liebhaber unserer älteren Geschichte dürften an Hand des Kom- mentars die nicht allzu schwierigen Texte verständlich werden, auch wenn es seinem Latein nach der Schulzeit nicht besser als den meisten andern Schuldisziplinen ergangen ist. Und schließlich wird mit dieser Ausgabe wohl auch der Wissenschaft ein bescheidener Dienst geleistet, indem Bekanntes da und dort richtiger wiederge- geben oder gedeutet und Unbekanntes aus dem Handschriftenschatz unserer Universitätsbibliothek ans Licht gezogen wurde.
Strana XI
XI — Der Hauptzweck der Sammlung verbot es, in alle Gebiete ein- führen zu wollen, die der Humanismus angebaut hat; umgekehrt empfahl es sich bei dem einmal eingenommenen Standpunkt, auch Quellen Beachtung zu schenken, die nicht direkt aus humanistischem Erdreich fließsen, aber für die lokale Kulturgeschichte ergiebig sind. Daß ich dabei die Qual der Wahl sattsam gekostet habe, mag demjenigen eine Genugtuung sein, der sich die Auslese anders ge- wünscht hätte. Doch wird es ein Einsichtiger verstehen, wenn die Poesie fast ganz fehlt, wenn von der gelehrten Arbeit wenig die Rede ist, und wenn der konfessionelle Kampf in den Hintergrund tritt. Selbst innerhalb der gewählten Stücke zwang mich die Rück- sicht auf das Hauptkontingent der Leser und auf den verfügbaren Raum mehr, als einem Philologen lieb sein kann, zu Kürzungen, wenn sich die Neigung zur Weitschweifigkeit allzu stark bemerkbar machte oder wenn inhaltliche Schwierigkeiten auftauchten, die allzu ausführlichen oder belanglosen Erläuterungen gerufen hätten. Auch so noch dürfte das Ganze eher zu viel als zu wenig Stoff für die engere Auswahl des Benützers bieten. Zuerst macht uns Wurstisen auf einem Gang durch die Stadt mit ihrer Geschichte und ihren Baudenkmälern bekannt. Dann schildert Aeneas Sylvius das Basel der Konzilszeit und erzählt munter und witzig, wie in der «Mücke» der letzte Gegenpapst ge- wählt und vor dem Münster gekrönt wurde. Knebel führt uns in die rauhen Jahre der Burgunderkriege. Erasmus, dessen Leben uns Beatus Rhenanus beschreibt, lernen wir als realistischen Dar- steller zeitgenössischer Zustände und Mißsstände und als virtuosen Briefschreiber kennen; im Umrißs zeigt sich auch der wenig bekannte Theologe Erasmus und weist auf die für den Basler Humanismus bezeichnende Tendenz, die Erneuerung des Menschen durch die Bil- dungskräfte der Antike auch der christlichen Religion zugute kom- men zu lassen. Briefe dreier Generationen bringen uns die Amer- bachische Familie nahe, worauf ein Gedicht Castalios diskret das vielfach bewährte Mäzenatentum Bonifacius Amerbachs be- leuchtet; ein Schreiben Oekolampads verkündet den teuer er- kauften Triumph der Reformation; mit Thomas Platters gemüt- vollen Ergüssen an seinen Felix schließst die Gruppe dieser Lebens- dokumente, die noch heute so frisch sind wie am Tage ihrer Ent- stehung. Noch folgt eine Wanderung zwischen den Grab- schriften der Kreuzgänge und Kapellen, die in lapidarer Kürze
XI — Der Hauptzweck der Sammlung verbot es, in alle Gebiete ein- führen zu wollen, die der Humanismus angebaut hat; umgekehrt empfahl es sich bei dem einmal eingenommenen Standpunkt, auch Quellen Beachtung zu schenken, die nicht direkt aus humanistischem Erdreich fließsen, aber für die lokale Kulturgeschichte ergiebig sind. Daß ich dabei die Qual der Wahl sattsam gekostet habe, mag demjenigen eine Genugtuung sein, der sich die Auslese anders ge- wünscht hätte. Doch wird es ein Einsichtiger verstehen, wenn die Poesie fast ganz fehlt, wenn von der gelehrten Arbeit wenig die Rede ist, und wenn der konfessionelle Kampf in den Hintergrund tritt. Selbst innerhalb der gewählten Stücke zwang mich die Rück- sicht auf das Hauptkontingent der Leser und auf den verfügbaren Raum mehr, als einem Philologen lieb sein kann, zu Kürzungen, wenn sich die Neigung zur Weitschweifigkeit allzu stark bemerkbar machte oder wenn inhaltliche Schwierigkeiten auftauchten, die allzu ausführlichen oder belanglosen Erläuterungen gerufen hätten. Auch so noch dürfte das Ganze eher zu viel als zu wenig Stoff für die engere Auswahl des Benützers bieten. Zuerst macht uns Wurstisen auf einem Gang durch die Stadt mit ihrer Geschichte und ihren Baudenkmälern bekannt. Dann schildert Aeneas Sylvius das Basel der Konzilszeit und erzählt munter und witzig, wie in der «Mücke» der letzte Gegenpapst ge- wählt und vor dem Münster gekrönt wurde. Knebel führt uns in die rauhen Jahre der Burgunderkriege. Erasmus, dessen Leben uns Beatus Rhenanus beschreibt, lernen wir als realistischen Dar- steller zeitgenössischer Zustände und Mißsstände und als virtuosen Briefschreiber kennen; im Umrißs zeigt sich auch der wenig bekannte Theologe Erasmus und weist auf die für den Basler Humanismus bezeichnende Tendenz, die Erneuerung des Menschen durch die Bil- dungskräfte der Antike auch der christlichen Religion zugute kom- men zu lassen. Briefe dreier Generationen bringen uns die Amer- bachische Familie nahe, worauf ein Gedicht Castalios diskret das vielfach bewährte Mäzenatentum Bonifacius Amerbachs be- leuchtet; ein Schreiben Oekolampads verkündet den teuer er- kauften Triumph der Reformation; mit Thomas Platters gemüt- vollen Ergüssen an seinen Felix schließst die Gruppe dieser Lebens- dokumente, die noch heute so frisch sind wie am Tage ihrer Ent- stehung. Noch folgt eine Wanderung zwischen den Grab- schriften der Kreuzgänge und Kapellen, die in lapidarer Kürze
Strana XII
— XII — von manchem schweren Schicksal erzählen und auch den Frauen, den Märtyrerinnen jener Zeiten, die schuldige Ehre geben, und wir sind am Ende des Buches. Die Orthographie der Texte ist bei handschriftlich überlieferten Stücken nach Möglichkeit getreu wiedergegeben; bei gedruckten Quellen folgte ich meistens dem ältesten Druck. Die Interpunktion ist überall modernisiert. Ein Kommentar, der auch Elementares bringt, erwies sich als unbedingt nötig, wenn das Buch von Schülern selbständig benützt werden sollte. Er ist unvollkommen wie seine Brüder alle: der eine wird ihn zu geschwätzig, der andere zu wortkarg finden, und auch von Versehen wird er nicht frei sein, zumal da nur zu sehr wenig Stücken Erklärungen bereits vorlagen und ich in manches Gebiet mich erst neu einarbeiten mußte. Benützte Literatur und Quellen- zitate reichlicher anzugeben, verbot die Rücksicht auf den Raum; einen Ersatz für das Fehlende mögen die Verweise auf Rudolf Wackernagels Geschichte der Stadt Basel bilden, die nicht ohne Mühe aus den registerlosen Bänden gewonnen wurden. Damit ist das Werk genannt, dem ich den allergrößsten Dank schulde. Ohne seine Hilfe wäre mir namentlich eine Kommentierung Wurstisens unmöglich und vieles andere kaum auffindbar gewesen. Aber auch die Arbeiten anderer Basler Gelehrten, die an ihrer Stelle sollen angeführt werden, und last not least die monumentale Aus- gabe des Erasmischen Opus epistolarum von P. S. und H. M. Allen in Oxford waren mir treue Berater. Für das Hebräische durfte ich mich an die Herren Prof. Dr. W. Baumgartner und Pfr. D. J. Wirz in Basel wenden. Anderweitige persönliche Auskünfte verdanke ich den Herren Prof. Dr. Rud. Thommen und Dr. Emil Major in Basel, Prof. Dr. A. Bachmann und Frl. Dr. C. Stockmeyer vom Schweiz. Idiotikon in Zürich, namentlich aber dem stets hilfsbereiten Hüter des Handschriftenkabinetts der Basler Universitätsbibliothek, Herrn Dr. Carl Roth. Basel, im April 1931. Alfred Hartmann.
— XII — von manchem schweren Schicksal erzählen und auch den Frauen, den Märtyrerinnen jener Zeiten, die schuldige Ehre geben, und wir sind am Ende des Buches. Die Orthographie der Texte ist bei handschriftlich überlieferten Stücken nach Möglichkeit getreu wiedergegeben; bei gedruckten Quellen folgte ich meistens dem ältesten Druck. Die Interpunktion ist überall modernisiert. Ein Kommentar, der auch Elementares bringt, erwies sich als unbedingt nötig, wenn das Buch von Schülern selbständig benützt werden sollte. Er ist unvollkommen wie seine Brüder alle: der eine wird ihn zu geschwätzig, der andere zu wortkarg finden, und auch von Versehen wird er nicht frei sein, zumal da nur zu sehr wenig Stücken Erklärungen bereits vorlagen und ich in manches Gebiet mich erst neu einarbeiten mußte. Benützte Literatur und Quellen- zitate reichlicher anzugeben, verbot die Rücksicht auf den Raum; einen Ersatz für das Fehlende mögen die Verweise auf Rudolf Wackernagels Geschichte der Stadt Basel bilden, die nicht ohne Mühe aus den registerlosen Bänden gewonnen wurden. Damit ist das Werk genannt, dem ich den allergrößsten Dank schulde. Ohne seine Hilfe wäre mir namentlich eine Kommentierung Wurstisens unmöglich und vieles andere kaum auffindbar gewesen. Aber auch die Arbeiten anderer Basler Gelehrten, die an ihrer Stelle sollen angeführt werden, und last not least die monumentale Aus- gabe des Erasmischen Opus epistolarum von P. S. und H. M. Allen in Oxford waren mir treue Berater. Für das Hebräische durfte ich mich an die Herren Prof. Dr. W. Baumgartner und Pfr. D. J. Wirz in Basel wenden. Anderweitige persönliche Auskünfte verdanke ich den Herren Prof. Dr. Rud. Thommen und Dr. Emil Major in Basel, Prof. Dr. A. Bachmann und Frl. Dr. C. Stockmeyer vom Schweiz. Idiotikon in Zürich, namentlich aber dem stets hilfsbereiten Hüter des Handschriftenkabinetts der Basler Universitätsbibliothek, Herrn Dr. Carl Roth. Basel, im April 1931. Alfred Hartmann.
Strana 1
I. Christian Wurstisen. Chr. W. (lat. Urstisius), geb. am 23. Dez. 1544 in Liestal, be- gann dreizehnjährig das Studium der Theologie, Mathematik und Geschichte und wurde mit 21 Jahren Professor der Mathematik in Basel. 1577 ließ er die Epitome (Abriß) Historiae Basiliensis, I580 die "Baßler Chronick" erscheinen. I585 wurde er Prof. der Theologie, 1586 Stadtschreiber, starb aber schon am 30. März 1588. Er wohnte zuletzt im St. Vinzenzenhof am Münsterberg (jetzt Nr. 9). Schriftprobe bei Roth-Schmidt. Die folgende Auswahl hebt heraus, was für das 15. u. 16. Jh. von Bedeutung ist; die darin erwähnten Gebäude stehen mit ge- ringen Ausnahmen alle noch. Neudruck der Epitome v. J. H. Brucker in Scriptores rerum Bas. minores 1752; Uebersetzung v. [Mag. Freyburger und] J. Chr. Beck 1757. ... (p. 68) Primos episcopos Basilienses urbis legitimos fuisse dominos praeter insignia eius, pastorale pedum repraesentantia..., constituendorum magistratuum, iudicandi, de appellationibus cognos- cendi, iuramentum fidelitatis exigendi, telonia levandi, aurum argentumque cudendi iura aliaque regalia satis indicant, quae tem- porum successu ab iis vendita, bellicis impensis consumpta, variis contractibus et transactionibus alienata in civium manus per- venere... 1 primos: gehört zu dominos. 2 insignia: Wappen. Es zeigt (repraesentat) nur das Kopfstück des Hirtenstabs (pastorale pedum). Vgl. Kölner A. D. S. 69. 3 constituere: einsetzen. cognoscere: entscheiden. 4 exigere: abnehmen. telo- nia levare: Steuern, Zölle erheben. 5 cudere: prägen. regalia: Hoheitsrechte. Ueber ihre Veräußerung an die Stadt s. II 198; einseitig hob der Rat 1521 die Rechte des B. hinsichtlich der Wahl der Stadtbehörden auf (III 301). Völlig frei wurde die Stadt aber erst 1589, als sie nach Spruch eines eidg. Schiedsgerichtes dem Bischof Blarer v. Wartensee noch eine bedeutende Abfindungssumme bezahlt hatte (Heusler S. 458, Gesch. d. Stadt B. S. 107; Gauß BZ 21, 171).
I. Christian Wurstisen. Chr. W. (lat. Urstisius), geb. am 23. Dez. 1544 in Liestal, be- gann dreizehnjährig das Studium der Theologie, Mathematik und Geschichte und wurde mit 21 Jahren Professor der Mathematik in Basel. 1577 ließ er die Epitome (Abriß) Historiae Basiliensis, I580 die "Baßler Chronick" erscheinen. I585 wurde er Prof. der Theologie, 1586 Stadtschreiber, starb aber schon am 30. März 1588. Er wohnte zuletzt im St. Vinzenzenhof am Münsterberg (jetzt Nr. 9). Schriftprobe bei Roth-Schmidt. Die folgende Auswahl hebt heraus, was für das 15. u. 16. Jh. von Bedeutung ist; die darin erwähnten Gebäude stehen mit ge- ringen Ausnahmen alle noch. Neudruck der Epitome v. J. H. Brucker in Scriptores rerum Bas. minores 1752; Uebersetzung v. [Mag. Freyburger und] J. Chr. Beck 1757. ... (p. 68) Primos episcopos Basilienses urbis legitimos fuisse dominos praeter insignia eius, pastorale pedum repraesentantia..., constituendorum magistratuum, iudicandi, de appellationibus cognos- cendi, iuramentum fidelitatis exigendi, telonia levandi, aurum argentumque cudendi iura aliaque regalia satis indicant, quae tem- porum successu ab iis vendita, bellicis impensis consumpta, variis contractibus et transactionibus alienata in civium manus per- venere... 1 primos: gehört zu dominos. 2 insignia: Wappen. Es zeigt (repraesentat) nur das Kopfstück des Hirtenstabs (pastorale pedum). Vgl. Kölner A. D. S. 69. 3 constituere: einsetzen. cognoscere: entscheiden. 4 exigere: abnehmen. telo- nia levare: Steuern, Zölle erheben. 5 cudere: prägen. regalia: Hoheitsrechte. Ueber ihre Veräußerung an die Stadt s. II 198; einseitig hob der Rat 1521 die Rechte des B. hinsichtlich der Wahl der Stadtbehörden auf (III 301). Völlig frei wurde die Stadt aber erst 1589, als sie nach Spruch eines eidg. Schiedsgerichtes dem Bischof Blarer v. Wartensee noch eine bedeutende Abfindungssumme bezahlt hatte (Heusler S. 458, Gesch. d. Stadt B. S. 107; Gauß BZ 21, 171).
Strana 2
2 — Non .. certo constat, quando basilica maior, divae virgini dicata, primum condita sit... Templi tamen... primarii struc- turam sive per se ruinosam sive terrae motibus concussam aut Rheni eluvione periclitantem divus Henricus Bavarus Imp., qui et Pape- bergensem ecclesiam fundavit aliasque multas ornavit et auxit, anno 1010 passibus aliquot a flumine removens novo opere instauravit, binis turribus conspicuam fecit atque ditavit; eadem nono deinceps anno ab Adalberone episcopo Basiliensi 11. Octobris initiata solen- nique ritu dedicata est praesente imperatore cum principibus aliquot episcopisque vicinioribus.... (p. 72) Inter ornamenta huic ecclesiae collata tabula fuit arae principi imposita, auro Hungarico inducta, pretii 7000 florenorum, I basilica maior: (üblicher ecclesia maior) d. Münster als Hauptkirche der Diözese (I 3, 9, 117). 4 eluvio: Hochwasser. Henricus: Heinrich II. der Heilige, Herzog v. Bayern, Gründer des Bistums Bamberg. 1006 hatte er Basel aus burgun- dischem Besitz an d. Reich gebracht. Wie weit sein Interesse am Neubau des 917 von d. Ungarn zerstörten Münsters ging, ist umstritten. Bis auf die Untergeschosse d. Georgsturms ist von dem «Heinrichsbau» nichts mehr zu sehen (vgl. H. Rein- hardt Das M. zu Basel). 6 removens: nicht als ob «das östl. Ende des Chores chemals näher am Rheine gelegen hätte.. Wohl aber kann das M. in dem Sinne vom Rheine weggerückt worden sein, daß es in westl. Richtung vergrößsert wurde- (Stehlin, Münsterbuch S. 5). 8 initiare: einweihen. 11 collatus: geschenkt. ta- bula: mit Goldblech überzogenes (inducta) Zedernholzbrett; es schmückte an hohen Festtagen d. Vorderwand des Hauptaltars (ara princeps). Wert u. Herkunft des Geschenks u. d. Bedeutung der Figuren bespricht W. genau nach Beatus Rhenanus (Rer. Germ. III S. I40); wie dieser zählt er einen Erzengel (Archangelus) zu viel. Die Tafel war ihm vor 1587 (vgl. B B 12, 418) wohl gar nicht zugänglich, da d. Kirchenschatz 1529 unter Verschluß kam. Der Rat zog ihn dann an sich, ohne sich je mit dem rechtmäßsigen Eigentümer, dem Domkapitel, verständigen zu kön- nen. Als 1834 nach dem Spruch des eidg. Schiedsgerichtes in Aarau das Staatsgut d. Kantons Basel zwischen Stadt u. Landschaft zu teilen war, vereinbarten d. Par- teien, d. Altartafel nicht in die drei Lose einzubeziehen, die man aus dem Münster- schatze bildete, sondern separat unter sich zu versteigern. An der Gant ließs sich d. Stadt überbieten, u. auch als 1836 die Landschaft in Liestal ihren gesamten Anteil am Kirchenschatz verauktionierte, war d. Tafel offenbar der Stadt die 9050 (alten) Franken nicht wert, um die sie dort ein Basler Goldschmied erstand. Wirklich ver- loren ging sie erst 1854, als sie Napoleon III. erwarb. Heute steht sie mit der aus demselben Schatze stammenden, von der Akademischen Gesellschaft 1837 verkauften goldenen Rose im Musée de Cluny in Paris (Gipsabguß im Hist. Mus., Abb. bei Reinhardt S. 76 ff.). Nicht das Schiedsgericht also oder �bäuerlicher Unverstand, (Kölner U. B. I 93) trägt in erster Linie Schuld an dem Verlust (vgl. R. Wackernagel BJ 1888, 249). 12 floreni: der auch in Deutschland beliebte Goldgulden, den Florenz seit 1252 prägte, zeigt auf d. Rückseite eine Lilie, das Wappen der Stadt. Der Name ging dann auch auf die Goldmünzen über, welche d. Kurfürsten am Rhein seit 1356 ausgaben (fl. rinenses). Aug. Burckhardt (Basler Biogr. 1, 86) schätzt im J. I900 die Kaufkraft des Guldens auf Fr. 114.—.
2 — Non .. certo constat, quando basilica maior, divae virgini dicata, primum condita sit... Templi tamen... primarii struc- turam sive per se ruinosam sive terrae motibus concussam aut Rheni eluvione periclitantem divus Henricus Bavarus Imp., qui et Pape- bergensem ecclesiam fundavit aliasque multas ornavit et auxit, anno 1010 passibus aliquot a flumine removens novo opere instauravit, binis turribus conspicuam fecit atque ditavit; eadem nono deinceps anno ab Adalberone episcopo Basiliensi 11. Octobris initiata solen- nique ritu dedicata est praesente imperatore cum principibus aliquot episcopisque vicinioribus.... (p. 72) Inter ornamenta huic ecclesiae collata tabula fuit arae principi imposita, auro Hungarico inducta, pretii 7000 florenorum, I basilica maior: (üblicher ecclesia maior) d. Münster als Hauptkirche der Diözese (I 3, 9, 117). 4 eluvio: Hochwasser. Henricus: Heinrich II. der Heilige, Herzog v. Bayern, Gründer des Bistums Bamberg. 1006 hatte er Basel aus burgun- dischem Besitz an d. Reich gebracht. Wie weit sein Interesse am Neubau des 917 von d. Ungarn zerstörten Münsters ging, ist umstritten. Bis auf die Untergeschosse d. Georgsturms ist von dem «Heinrichsbau» nichts mehr zu sehen (vgl. H. Rein- hardt Das M. zu Basel). 6 removens: nicht als ob «das östl. Ende des Chores chemals näher am Rheine gelegen hätte.. Wohl aber kann das M. in dem Sinne vom Rheine weggerückt worden sein, daß es in westl. Richtung vergrößsert wurde- (Stehlin, Münsterbuch S. 5). 8 initiare: einweihen. 11 collatus: geschenkt. ta- bula: mit Goldblech überzogenes (inducta) Zedernholzbrett; es schmückte an hohen Festtagen d. Vorderwand des Hauptaltars (ara princeps). Wert u. Herkunft des Geschenks u. d. Bedeutung der Figuren bespricht W. genau nach Beatus Rhenanus (Rer. Germ. III S. I40); wie dieser zählt er einen Erzengel (Archangelus) zu viel. Die Tafel war ihm vor 1587 (vgl. B B 12, 418) wohl gar nicht zugänglich, da d. Kirchenschatz 1529 unter Verschluß kam. Der Rat zog ihn dann an sich, ohne sich je mit dem rechtmäßsigen Eigentümer, dem Domkapitel, verständigen zu kön- nen. Als 1834 nach dem Spruch des eidg. Schiedsgerichtes in Aarau das Staatsgut d. Kantons Basel zwischen Stadt u. Landschaft zu teilen war, vereinbarten d. Par- teien, d. Altartafel nicht in die drei Lose einzubeziehen, die man aus dem Münster- schatze bildete, sondern separat unter sich zu versteigern. An der Gant ließs sich d. Stadt überbieten, u. auch als 1836 die Landschaft in Liestal ihren gesamten Anteil am Kirchenschatz verauktionierte, war d. Tafel offenbar der Stadt die 9050 (alten) Franken nicht wert, um die sie dort ein Basler Goldschmied erstand. Wirklich ver- loren ging sie erst 1854, als sie Napoleon III. erwarb. Heute steht sie mit der aus demselben Schatze stammenden, von der Akademischen Gesellschaft 1837 verkauften goldenen Rose im Musée de Cluny in Paris (Gipsabguß im Hist. Mus., Abb. bei Reinhardt S. 76 ff.). Nicht das Schiedsgericht also oder �bäuerlicher Unverstand, (Kölner U. B. I 93) trägt in erster Linie Schuld an dem Verlust (vgl. R. Wackernagel BJ 1888, 249). 12 floreni: der auch in Deutschland beliebte Goldgulden, den Florenz seit 1252 prägte, zeigt auf d. Rückseite eine Lilie, das Wappen der Stadt. Der Name ging dann auch auf die Goldmünzen über, welche d. Kurfürsten am Rhein seit 1356 ausgaben (fl. rinenses). Aug. Burckhardt (Basler Biogr. 1, 86) schätzt im J. I900 die Kaufkraft des Guldens auf Fr. 114.—.
Strana 3
3 qua in sacrario suo Augustus ipse usus fuerat, unde et divos eos, quos praecipue coluit, efformatos habet, nempe praeter archangelos qua- tuor divum Benedictum inque eorum medio salvatoris effigiem, cuius pedibus ipse cum Cunigunda conjuge genibus flexis advolutus cernitur.... Inter ea, quae templo hoc spectanda sunt, occurrit primum in adyto, tumulo elevato, Annae, reginae Romanorum, Bernardi co- mitis Hohenbergensis Sueviae filiae, coniugis quondam Rodolphi Habspurgii Caesaris, monumentum, cui ipsa, anno 1281 humanis erepta, una cum Carolo filiolo in infantia mortuo illata est.... Tumba haec anno 1510 a canonicis aperta favillaceum reginae cor- pus exhibuit iuxtaque illud minutorum ossium congeriem, pueri de- functi reliquias. Argentea corona auro inducta caput eius redimitum invenere, quam in Hieronymi Brylingeri sacellani ... aedibus re- purgarunt, monile item cum sapphiro pretiosisque lapillis a collo pendulum. Quamquam autem Hartmannum quoque, alium Ro- dolphi regis filium, qui circa natalem Domini eodem anno, qui et matri prius fatalis fuerat, apud traiectum Confluentiae Helveticae Rheni undis naufragio passo perierat, ibidem sepultum esse feratur, de monumento tamen eius hodie nil extat. Nec mirum, cum templum hoc cum aliis aedificiis grandi terraemotu adeo concussum labefac- tatumque fuerit, ut magna ex parte procubuerit. 1 Augustus: Kaiser Heinrich. 2 efformatus: dargestellt. 3 Benedictus: 1022 bezeugt H. in einer Urkunde für d. Kloster Monte Cassino, das d. Gebeine Benedikts († nach 542) enthält, seinen Dank für vielfachen Beistand dieses Heili- gen (La Roche, Beitr. z. Gesch. d. Basler Münsters III, S. 12). 7 adytum: Chor (für die Laien nicht zugänglich). Annae: I 43. Die Königin starb in Wien, wünschte aber in B. begraben zu werden. Abb. des Denkmals bei Wackernagel «Basel, S. 29, Kölner A. D. 18. Es stand ursprünglich links hinter dem Hochaltar (BCh 7, 141). 10 Carolo: † 1276, 3 Monate alt. 11 tumba: Gruft. a canonicis: «Im 1510 jar beiße die thumbherren der wunderfitz, das sie das königklich grab öfneten» sagt W. in seiner Münsterbeschreibung (BB 12, 431). Canonici sind ganz allgemein die zu gemeinschaftlichem Leben vereinigten Kleriker einer Kirche, vermutlich nach dem Verzeichnis (canon) benannt, das ihre Namen enthielt. Ueber das Basler Domkapitel II 644. aperta: III 225, wo aus anderer Quelle 1512 als Jahres- zahl angegeben ist. favill.: aus Asche bestehend. 12 minutus: klein. 13 corona: mit Steinen besetzter Reif mit vier daraufstehenden Lilien (jetzt in Berlin). Das Halsgeschmeide (monile) ist verschollen; d. Gebeine sind in St. Paul (Kärnten) beigesetzt. 14 Brilinger war einer der vier obersten Münsterkapläne. Vgl. III 160. 16 Hartmann ertrank 18jährig, nicht b. Koblenz, sondern b. Rheinau unter- halb Breisach. 19 naufragio passo ist Verschen oder Druckfehler statt -ium passus (richtig B Ch 7, 141). 21 terraemotu: I 270. Kölner A. D. 20.
3 qua in sacrario suo Augustus ipse usus fuerat, unde et divos eos, quos praecipue coluit, efformatos habet, nempe praeter archangelos qua- tuor divum Benedictum inque eorum medio salvatoris effigiem, cuius pedibus ipse cum Cunigunda conjuge genibus flexis advolutus cernitur.... Inter ea, quae templo hoc spectanda sunt, occurrit primum in adyto, tumulo elevato, Annae, reginae Romanorum, Bernardi co- mitis Hohenbergensis Sueviae filiae, coniugis quondam Rodolphi Habspurgii Caesaris, monumentum, cui ipsa, anno 1281 humanis erepta, una cum Carolo filiolo in infantia mortuo illata est.... Tumba haec anno 1510 a canonicis aperta favillaceum reginae cor- pus exhibuit iuxtaque illud minutorum ossium congeriem, pueri de- functi reliquias. Argentea corona auro inducta caput eius redimitum invenere, quam in Hieronymi Brylingeri sacellani ... aedibus re- purgarunt, monile item cum sapphiro pretiosisque lapillis a collo pendulum. Quamquam autem Hartmannum quoque, alium Ro- dolphi regis filium, qui circa natalem Domini eodem anno, qui et matri prius fatalis fuerat, apud traiectum Confluentiae Helveticae Rheni undis naufragio passo perierat, ibidem sepultum esse feratur, de monumento tamen eius hodie nil extat. Nec mirum, cum templum hoc cum aliis aedificiis grandi terraemotu adeo concussum labefac- tatumque fuerit, ut magna ex parte procubuerit. 1 Augustus: Kaiser Heinrich. 2 efformatus: dargestellt. 3 Benedictus: 1022 bezeugt H. in einer Urkunde für d. Kloster Monte Cassino, das d. Gebeine Benedikts († nach 542) enthält, seinen Dank für vielfachen Beistand dieses Heili- gen (La Roche, Beitr. z. Gesch. d. Basler Münsters III, S. 12). 7 adytum: Chor (für die Laien nicht zugänglich). Annae: I 43. Die Königin starb in Wien, wünschte aber in B. begraben zu werden. Abb. des Denkmals bei Wackernagel «Basel, S. 29, Kölner A. D. 18. Es stand ursprünglich links hinter dem Hochaltar (BCh 7, 141). 10 Carolo: † 1276, 3 Monate alt. 11 tumba: Gruft. a canonicis: «Im 1510 jar beiße die thumbherren der wunderfitz, das sie das königklich grab öfneten» sagt W. in seiner Münsterbeschreibung (BB 12, 431). Canonici sind ganz allgemein die zu gemeinschaftlichem Leben vereinigten Kleriker einer Kirche, vermutlich nach dem Verzeichnis (canon) benannt, das ihre Namen enthielt. Ueber das Basler Domkapitel II 644. aperta: III 225, wo aus anderer Quelle 1512 als Jahres- zahl angegeben ist. favill.: aus Asche bestehend. 12 minutus: klein. 13 corona: mit Steinen besetzter Reif mit vier daraufstehenden Lilien (jetzt in Berlin). Das Halsgeschmeide (monile) ist verschollen; d. Gebeine sind in St. Paul (Kärnten) beigesetzt. 14 Brilinger war einer der vier obersten Münsterkapläne. Vgl. III 160. 16 Hartmann ertrank 18jährig, nicht b. Koblenz, sondern b. Rheinau unter- halb Breisach. 19 naufragio passo ist Verschen oder Druckfehler statt -ium passus (richtig B Ch 7, 141). 21 terraemotu: I 270. Kölner A. D. 20.
Strana 4
4 — — Accidit ista calamitas 15. Kal. Novembris anno 1356, quo die lugubri urbs tota horrendis terraemotibus ita concussa est, ut sub horam nonam pomeridianam inter tristissimos hominum eiulatus atque clamores pleraque tam publica quam privata aedificia terribili fragore conciderint, inaestimabili clade civibus eorumque fortunis illata. Planctus hos acerbissimos aliquot dierum incendium ex inso- pitis dirutarum aedium ignibus obortum auxit, quo residua flammis consumpta perierunt, hominibus prae metu sub dio agentibus. Fuit ista concussio adeo vehemens, ut in citeriore Rheni parte castra sexaginta circiter disiecerit, ut oppida villasque taceam ... Cathe- drale vero templum magna ex parte prostratum Johannes Senno, episcopus Basiliensis, instauravit... Idem etiam 7. Kal. Julii anno 1363 lustricis ceremoniis consecravit... Inter [viros, quorum cineres basilica haec continet,] Erasmus Roterodamus eruditorum Germaniae phoenix eminet, ad cuius se- pulcrum in divae virginis sacrario marmorea tabula extat. Etsi enim is, natione Batavus, ob praecellentem eruditionem a summis ponti- ficibus, Caesaribus, regibus atque principibus Christiani orbis expe- titus, vocatus humanissimeque invitatus fuerit, ut cardineo etiam honore perfrui potuisset, adeo tamen illi Basiliense coelum adlubuit, a Christophoro Utenhemio, episcopo Basiliensi doctissimo placidissi- moque, mirifice adamatus, ut nuspiam maiore cum voluptate versari videretur. Ei Johannes Frobenius typographus celeberrimus hospi- — .. . 3 eiulatus: Wehruf. 6 insopitus: ungelöscht. 7 residua: das Stehengeblie- bene. 9 castra: Burgen. 11 Johannes Senn v. Münsingen († 1365): I 249. 1363 war nur d. Chor wieder aufgebaut; d. Hauptschiffe wurden erst nach 1400 über- wölbt, d. Dachstuhl 1462 aufgerichtet, d. Georgsturm 1428, d. Martinsturm 1500 vollendet. 13 lustricus: entsühnend. 14 Erasmus: s. S. 96. 16 divae virginis sacr.: diese Marienkapelle befand sich links (vom Haupteingang) unter dem Lett- ner, der bis 1850 das Langhaus vom Chor trennte. Vor dem Pfeiler des Mittel- schiffs, dem jetzt die Kanzel gerade gegenüber steht, wurde E. beigesetzt. Diesem durch Anlage eines Heizungskanals Mitte des 19. Jhs. zertrümmerten Grabe wurden die Gebeine 1928 entnommen; sie liegen jetzt in einer neuen Gruft zwi- schen d. Taufstein u. dem schon früher versetzten Grabmonument. (Abguss des Schädels in d. Schatzkammer des Hist. Mus.). 19 cardineo hon.: von der Mög- lichkeit einer Ernennung zum Kardinal war erst kurz vor seinem Tode die Rede. 20 adlubuit: gefiel. 21 Christoph v. Utenheim, aus elsässischem Adel, Verweser des Bistums seit 1499, Bischof seit 1. Dez. 1502 († 1527 in Delsberg). Vgl. III 87. BCh 7, 152. 22 adamatus: Nom. statt Dativ, um eine falsche Bezichung auf den vorausgehenden Ablativ zu verhüten. 23 Joh. Froben: s. S. 130. hospitium: zuerst (seit 1514) im «Sessel» (Totengäßlein 3, s. Bürgerhaus S. XIX) vgl. III 208, 1522—29 im Haus zur alten Treue (Nadelberg 17119); vgl. III 422 mit Anm.
4 — — Accidit ista calamitas 15. Kal. Novembris anno 1356, quo die lugubri urbs tota horrendis terraemotibus ita concussa est, ut sub horam nonam pomeridianam inter tristissimos hominum eiulatus atque clamores pleraque tam publica quam privata aedificia terribili fragore conciderint, inaestimabili clade civibus eorumque fortunis illata. Planctus hos acerbissimos aliquot dierum incendium ex inso- pitis dirutarum aedium ignibus obortum auxit, quo residua flammis consumpta perierunt, hominibus prae metu sub dio agentibus. Fuit ista concussio adeo vehemens, ut in citeriore Rheni parte castra sexaginta circiter disiecerit, ut oppida villasque taceam ... Cathe- drale vero templum magna ex parte prostratum Johannes Senno, episcopus Basiliensis, instauravit... Idem etiam 7. Kal. Julii anno 1363 lustricis ceremoniis consecravit... Inter [viros, quorum cineres basilica haec continet,] Erasmus Roterodamus eruditorum Germaniae phoenix eminet, ad cuius se- pulcrum in divae virginis sacrario marmorea tabula extat. Etsi enim is, natione Batavus, ob praecellentem eruditionem a summis ponti- ficibus, Caesaribus, regibus atque principibus Christiani orbis expe- titus, vocatus humanissimeque invitatus fuerit, ut cardineo etiam honore perfrui potuisset, adeo tamen illi Basiliense coelum adlubuit, a Christophoro Utenhemio, episcopo Basiliensi doctissimo placidissi- moque, mirifice adamatus, ut nuspiam maiore cum voluptate versari videretur. Ei Johannes Frobenius typographus celeberrimus hospi- — .. . 3 eiulatus: Wehruf. 6 insopitus: ungelöscht. 7 residua: das Stehengeblie- bene. 9 castra: Burgen. 11 Johannes Senn v. Münsingen († 1365): I 249. 1363 war nur d. Chor wieder aufgebaut; d. Hauptschiffe wurden erst nach 1400 über- wölbt, d. Dachstuhl 1462 aufgerichtet, d. Georgsturm 1428, d. Martinsturm 1500 vollendet. 13 lustricus: entsühnend. 14 Erasmus: s. S. 96. 16 divae virginis sacr.: diese Marienkapelle befand sich links (vom Haupteingang) unter dem Lett- ner, der bis 1850 das Langhaus vom Chor trennte. Vor dem Pfeiler des Mittel- schiffs, dem jetzt die Kanzel gerade gegenüber steht, wurde E. beigesetzt. Diesem durch Anlage eines Heizungskanals Mitte des 19. Jhs. zertrümmerten Grabe wurden die Gebeine 1928 entnommen; sie liegen jetzt in einer neuen Gruft zwi- schen d. Taufstein u. dem schon früher versetzten Grabmonument. (Abguss des Schädels in d. Schatzkammer des Hist. Mus.). 19 cardineo hon.: von der Mög- lichkeit einer Ernennung zum Kardinal war erst kurz vor seinem Tode die Rede. 20 adlubuit: gefiel. 21 Christoph v. Utenheim, aus elsässischem Adel, Verweser des Bistums seit 1499, Bischof seit 1. Dez. 1502 († 1527 in Delsberg). Vgl. III 87. BCh 7, 152. 22 adamatus: Nom. statt Dativ, um eine falsche Bezichung auf den vorausgehenden Ablativ zu verhüten. 23 Joh. Froben: s. S. 130. hospitium: zuerst (seit 1514) im «Sessel» (Totengäßlein 3, s. Bürgerhaus S. XIX) vgl. III 208, 1522—29 im Haus zur alten Treue (Nadelberg 17119); vgl. III 422 mit Anm.
Strana 5
— tium gratum praebuit, cuius etiam officina ob ecclesiasticorum poli- tiorumque utriusque linguae scriptorum recognitiones emendatasque editiones inter Germaniae praecipuas merito numerata fuit. Grata fuit eius praesentia ipsi quoque magistratui, qui religionis discepta- tionibus ingravescentibus ipsius consilio aliquoties usus est. Cum autem anno 1529 Basiliensis populus armata manu iconibus vim intulisset, imaginibus per omnia fana deturbatis, eiectis atque com- bustis, isque debellandi modus ei non placeret (ferunt enim eum dicere solitum Lutheranos bonam comoediam male agere) atque non- nulli amicorum suorum secessissent, statuit et ipse, quamquam tum compositis rebus metus nullus urgeret, Friburgum Brisgoiae commi- grare, quo sese et Henricus Glareanus, Doctor Ludovicus Berus, collegium basilicae maioris religiosique multi ante contulerant, quo motu et civium nonnulli non infimae notae patriam potius quam religionem a maioribus acceptam deserere maluerant ... Verum sexto post anno reversus cum apud antiquum hospitem integro paene mense dysenteria laborasset, diem tandem clausit supremum, de bonis suis ita testatus, ut ea amicis partim suis, partim etiam pau- peribus studiosis, honestis virginibus aliisque egenis subsidio non indignis eroganda legarit. Heres quis fuerit quique postremae vo- luntatis executores, marmori insculptum epitaphium docet his verbis: Christo Servatori Sacrum. Des. Erasmo Roterodamo, viro omnibus modis maximo, cuius incomparabilem in omni disciplinarum genere eruditionem pari con- iunctam prudentia posteri et admirabuntur et praedicabunt, Boni- facius Amerbachius, Hier. Frobenius, Nic. Episcopius, haeres et .. . 1 politus: geschmackvoll. 2 recognitiones etc.: wissenschaftlich und tech- nisch korrekte Ausgaben (III 210, 175). 4 magistratui: III 465. 481; vgl. aber 253. 6 1529: im Bildersturm vom 9. Febr. s. S. 172. icones: Heiligenbilder. 12 Glareanus: Heinrich Loriti aus Mollis (Kt. Glarus), vielseitiger Humanist und Lehrer (III 150. 237. 429), † in Freiburg 1563. Berus: s. S. 152. 13 colle- gium: d. Domkapitel. Es blieb in F., bis es 1678 nach Arlesheim zog, während d. Bischof in Pruntrut residierte. 1828 siedelten der B. und d. reorganisierte Domkapitel n. Solothurn über. religiosi: Mönche. 16 hospitem: Joh. Froben war 1527 gestorben; gemeint ist sein Sohn Hieronymus (s. S. 201), in dessen Hause zum Luft (Ecke Luft- u. Bäumleingasse) E. sein letztes Quartier fand. 18 testatus: d. eigenhändige Testament vom 12. Febr. 1536 (in der Univ.-Bibl.) ist abgedruckt bei E. Major Erasmus v. R. S. 48. Erbe war nur Amerbach (s. S. 33); Froben u. Episcopius (s. S. 202) waren Testamentsvollstrecker (unten = supr. vol. vindices). 20 erogare: auszahlen. 25 disciplina: Wissenschaft.
— tium gratum praebuit, cuius etiam officina ob ecclesiasticorum poli- tiorumque utriusque linguae scriptorum recognitiones emendatasque editiones inter Germaniae praecipuas merito numerata fuit. Grata fuit eius praesentia ipsi quoque magistratui, qui religionis discepta- tionibus ingravescentibus ipsius consilio aliquoties usus est. Cum autem anno 1529 Basiliensis populus armata manu iconibus vim intulisset, imaginibus per omnia fana deturbatis, eiectis atque com- bustis, isque debellandi modus ei non placeret (ferunt enim eum dicere solitum Lutheranos bonam comoediam male agere) atque non- nulli amicorum suorum secessissent, statuit et ipse, quamquam tum compositis rebus metus nullus urgeret, Friburgum Brisgoiae commi- grare, quo sese et Henricus Glareanus, Doctor Ludovicus Berus, collegium basilicae maioris religiosique multi ante contulerant, quo motu et civium nonnulli non infimae notae patriam potius quam religionem a maioribus acceptam deserere maluerant ... Verum sexto post anno reversus cum apud antiquum hospitem integro paene mense dysenteria laborasset, diem tandem clausit supremum, de bonis suis ita testatus, ut ea amicis partim suis, partim etiam pau- peribus studiosis, honestis virginibus aliisque egenis subsidio non indignis eroganda legarit. Heres quis fuerit quique postremae vo- luntatis executores, marmori insculptum epitaphium docet his verbis: Christo Servatori Sacrum. Des. Erasmo Roterodamo, viro omnibus modis maximo, cuius incomparabilem in omni disciplinarum genere eruditionem pari con- iunctam prudentia posteri et admirabuntur et praedicabunt, Boni- facius Amerbachius, Hier. Frobenius, Nic. Episcopius, haeres et .. . 1 politus: geschmackvoll. 2 recognitiones etc.: wissenschaftlich und tech- nisch korrekte Ausgaben (III 210, 175). 4 magistratui: III 465. 481; vgl. aber 253. 6 1529: im Bildersturm vom 9. Febr. s. S. 172. icones: Heiligenbilder. 12 Glareanus: Heinrich Loriti aus Mollis (Kt. Glarus), vielseitiger Humanist und Lehrer (III 150. 237. 429), † in Freiburg 1563. Berus: s. S. 152. 13 colle- gium: d. Domkapitel. Es blieb in F., bis es 1678 nach Arlesheim zog, während d. Bischof in Pruntrut residierte. 1828 siedelten der B. und d. reorganisierte Domkapitel n. Solothurn über. religiosi: Mönche. 16 hospitem: Joh. Froben war 1527 gestorben; gemeint ist sein Sohn Hieronymus (s. S. 201), in dessen Hause zum Luft (Ecke Luft- u. Bäumleingasse) E. sein letztes Quartier fand. 18 testatus: d. eigenhändige Testament vom 12. Febr. 1536 (in der Univ.-Bibl.) ist abgedruckt bei E. Major Erasmus v. R. S. 48. Erbe war nur Amerbach (s. S. 33); Froben u. Episcopius (s. S. 202) waren Testamentsvollstrecker (unten = supr. vol. vindices). 20 erogare: auszahlen. 25 disciplina: Wissenschaft.
Strana 6
6 — nuncupati supremae suae voluntatis vindices, patrono optimo, non memoriae, quam immortalem sibi editis lucubrationibus comparavit, iis tantisper, dum orbis terrarum stabit, superfuturo ac eruditis ubique gentium colloquuturo, sed corporis mortalis, quo reconditum sit, ergo hoc saxum posuere. Mortuus est IIII. Eidus Julii iam sep- tuagenarius anno a Christo nato MDXXXVI. Saxo sepulcrali haec insunt: Des. Eras. Roterodamum amici sub hoc saxo condebant etc. Extra templum in maioris coemiterii ambitu laudatissimorum aliquot virorum inscriptiones sunt, una quidem Joanni Oecolam- padio dicata, quo organo apud Basilienses sincerioris evangelii doc- trina introducta atque plantata est. Fuerat is, Winspergio Fran- corum oppido oriundus, anno supra sesquimillesimum decimo quinto Basileam vocatus, ut maioris templi ecclesiastem ageret, ubi et se- quenti anno theologiae doctor creatus fuit... [Cum autem] ad concionandi munus ab Augustanis evocatus locum mutaret..., nihil minus verisimile videbatur, quam quod ipsius opera purior doctrina hic plantanda foret. Verum divina rem gubernante providentia variis iactatus casibus... anno 1522 Basileam reversus et ab An- drea Cratandro exceptus privatim egit, Chrysostomi nonnulla in Latinum transferens... Coeperat tum varias ob causas religionis nomine, quam Martinus Lutherus apud Saxones spargere non cessa- 1 nuncupatus: (dazu) bestellt. 2 memoriae: der Gen. hängt von ergo (Zeile 5) ab, welches = um.. willen. lucubratio: wissensch. Arbeit. 3 tant- isper, dum: solange. 4 quo: damit. 5 IIII. Eid.: s. S. 199. Anm. zu Nr. I. Die Schreibung Ei- ist altertümelnd. 8 saxum sep.: diese Grabplatte (in den Boden eingefügt) ist nicht mehr erhalten. 9 maioris coem. amb.: d. großse Kreuzgang. 10 Oecolamp.: Der Name lautete deutsch Hußgen od. ähnlich (= Häuschen); der Gräzisierung wurde aber eine Form Hus-schin zugrunde gelegt, wozu d. fränk. Aussprache des g Gelegenheit gab. 1482 in Weinsberg b. Heilbronn geb. (Sohn einer Baslerin), wurde Oec. 1515 nach Basel berufen, nicht um am Mün- ster zu predigen (dazu kam es erst 1518), sondern um Erasmus bei d. Edition des Neuen Testaments an die Hand zu gehen. 1516 wurde er hier Licentiat d. Theol., 1518 Doctor u. wirkte dann in Augsburg als Domprediger, bis ihn innere Kämpfe ins Kloster trieben. 1522 trat er wieder aus u. kam schließlich zum 4. Male nach Basel. Unterwegs übersetzte er mehrere Predigten des Joh. Chrysostomus († 407 als Patriarch v. Konstantinopel) ins Lateinische; er fand damit gute Aufnahme bei dem aus Straßsburg eingewanderten Andr. Cratander (Hartman), der im Schwarzen Bären (Petersgasse 13) einen bedeutenden Verlag betrieb (III 171). Vgl. III 182. 341; Ernst Staehelin Briefe u. Akten z. Leben Oek. Bd. I; Das Buch d. Basler Ref. (1929). 11 quo org.: d. Werkzeug, durch welches.. 13 sesquimill.: 1500 (sesqui = um d. Hälfte mehr). 14 ecclesiastes: Prediger. 16 concionari: predigen. August.: Augsburger. 22 nomine: wegen.
6 — nuncupati supremae suae voluntatis vindices, patrono optimo, non memoriae, quam immortalem sibi editis lucubrationibus comparavit, iis tantisper, dum orbis terrarum stabit, superfuturo ac eruditis ubique gentium colloquuturo, sed corporis mortalis, quo reconditum sit, ergo hoc saxum posuere. Mortuus est IIII. Eidus Julii iam sep- tuagenarius anno a Christo nato MDXXXVI. Saxo sepulcrali haec insunt: Des. Eras. Roterodamum amici sub hoc saxo condebant etc. Extra templum in maioris coemiterii ambitu laudatissimorum aliquot virorum inscriptiones sunt, una quidem Joanni Oecolam- padio dicata, quo organo apud Basilienses sincerioris evangelii doc- trina introducta atque plantata est. Fuerat is, Winspergio Fran- corum oppido oriundus, anno supra sesquimillesimum decimo quinto Basileam vocatus, ut maioris templi ecclesiastem ageret, ubi et se- quenti anno theologiae doctor creatus fuit... [Cum autem] ad concionandi munus ab Augustanis evocatus locum mutaret..., nihil minus verisimile videbatur, quam quod ipsius opera purior doctrina hic plantanda foret. Verum divina rem gubernante providentia variis iactatus casibus... anno 1522 Basileam reversus et ab An- drea Cratandro exceptus privatim egit, Chrysostomi nonnulla in Latinum transferens... Coeperat tum varias ob causas religionis nomine, quam Martinus Lutherus apud Saxones spargere non cessa- 1 nuncupatus: (dazu) bestellt. 2 memoriae: der Gen. hängt von ergo (Zeile 5) ab, welches = um.. willen. lucubratio: wissensch. Arbeit. 3 tant- isper, dum: solange. 4 quo: damit. 5 IIII. Eid.: s. S. 199. Anm. zu Nr. I. Die Schreibung Ei- ist altertümelnd. 8 saxum sep.: diese Grabplatte (in den Boden eingefügt) ist nicht mehr erhalten. 9 maioris coem. amb.: d. großse Kreuzgang. 10 Oecolamp.: Der Name lautete deutsch Hußgen od. ähnlich (= Häuschen); der Gräzisierung wurde aber eine Form Hus-schin zugrunde gelegt, wozu d. fränk. Aussprache des g Gelegenheit gab. 1482 in Weinsberg b. Heilbronn geb. (Sohn einer Baslerin), wurde Oec. 1515 nach Basel berufen, nicht um am Mün- ster zu predigen (dazu kam es erst 1518), sondern um Erasmus bei d. Edition des Neuen Testaments an die Hand zu gehen. 1516 wurde er hier Licentiat d. Theol., 1518 Doctor u. wirkte dann in Augsburg als Domprediger, bis ihn innere Kämpfe ins Kloster trieben. 1522 trat er wieder aus u. kam schließlich zum 4. Male nach Basel. Unterwegs übersetzte er mehrere Predigten des Joh. Chrysostomus († 407 als Patriarch v. Konstantinopel) ins Lateinische; er fand damit gute Aufnahme bei dem aus Straßsburg eingewanderten Andr. Cratander (Hartman), der im Schwarzen Bären (Petersgasse 13) einen bedeutenden Verlag betrieb (III 171). Vgl. III 182. 341; Ernst Staehelin Briefe u. Akten z. Leben Oek. Bd. I; Das Buch d. Basler Ref. (1929). 11 quo org.: d. Werkzeug, durch welches.. 13 sesquimill.: 1500 (sesqui = um d. Hälfte mehr). 14 ecclesiastes: Prediger. 16 concionari: predigen. August.: Augsburger. 22 nomine: wegen.
Strana 7
— 7 — bat, admodum suspectus esse, ut qui alibi specimina ediderat, quid de ipso sperandum foret; quocirca pristinum ecclesiastis munus ab iisdem numquam accepturus erat amplius. Accidit igitur occasio alia (facile enim fata viam inveniunt), ut, cum Martinus Zancher, parochus Martinianus, valetudinis causa muneri suo impar esset, Oecolampadium, quem eruditissimum virum esse noverat, ex umbratili vita in lucem et theatrum quasi evocaret consentientibus illius ecclesiae curatoribus. Hac ille vocatione usus pontificiam doctrinam de sacrificio missae, divorum invocatione, votis monasticis aliisque ritibus pedetentim impugnare..., Christi sufficiens meritum ad salutem consequendam animis infigere, hinc et assensum plurimorum mereri. Cum igitur... in aliis etiam tem- plis symmystas aliquot consona docentes nactus esset, adversae autem partis homines in publicis coetibus contra novatores hos acerrime debaccharentur iisque haereseos seductionisque crimina im- pingerent, praesertim cum iam anno 1526 multa immutassent no- vamque agendi in ecclesiis formam conscripsissent, non sine magno populi applausu, qui ad illorum conciones frequens confluebat, magistratus tandem edictis aliquot, quibus utrique parti a conviciis abstinendum et nil nisi e verbo dei hausta populo proponendum mandabat, contentiosis hisce demegoriis remedium adferre cupiens, frustra multa tentarat... Cum autem nulla pax firma sanciri posset, quin periculum sub- esset, ne res aliquando a verbis ad verbera perveniret..., plebs tandem huius rei discussionem solidam impetrare non valens 5. Idus Februarii anno 1529 correptis armis pauculis horis litem diremit, ita quidem, ut ira in statuas et imagines omni conversa in nullius cor- pus atque vitam durius quicquam statutum sit, non sine numinis 1 specimen: Probe. 2 quocirca: deswegen. 5 Der Pfarrer (parochus) zu St. Martin hieß Anton Zancker; er trat im Frühling 1523 von d. Kanzel ab, überließ sie aber erst Febr. 1525 endgültig seinem Vikar. 7 umbratilis vita: Leben in der Gelehrtenklause. Außer als Schriftsteller für Cratanders Verlag war O. seit 1522 auch als Dozent tätig. 8 curatores: Vertreter der Kirchunter- tanen II 643. III 344. 10 pedetentim: allmählich. 13 symmystae: Priester glei- chen Glaubens. Ihre Namen III 340. 473. consonus: übereinstimmend. 15 de- bacchari: wüten. haereseos crimen imp.: d. Vorwurf der Ketzerei erheben. 17 agendi forma: neue Gottesdienstordnung; sie führte neue Tauf- u. Abendmahl- riten u. den deutschen Gemeindegesang ein u. schaffte die Messe ab. 18 concio: Predigt. 19 edictis: so im Predigtmandat 1523, in den Messemandaten 1527, im Toleranzmandat I528, in der Abrede vom Jan. 1529. 2I demegoria: irreführende Rede. 23 quin: ohne dass. 26 Ueber den 9. Febr. 1529 s. S. 172 und III 513.
— 7 — bat, admodum suspectus esse, ut qui alibi specimina ediderat, quid de ipso sperandum foret; quocirca pristinum ecclesiastis munus ab iisdem numquam accepturus erat amplius. Accidit igitur occasio alia (facile enim fata viam inveniunt), ut, cum Martinus Zancher, parochus Martinianus, valetudinis causa muneri suo impar esset, Oecolampadium, quem eruditissimum virum esse noverat, ex umbratili vita in lucem et theatrum quasi evocaret consentientibus illius ecclesiae curatoribus. Hac ille vocatione usus pontificiam doctrinam de sacrificio missae, divorum invocatione, votis monasticis aliisque ritibus pedetentim impugnare..., Christi sufficiens meritum ad salutem consequendam animis infigere, hinc et assensum plurimorum mereri. Cum igitur... in aliis etiam tem- plis symmystas aliquot consona docentes nactus esset, adversae autem partis homines in publicis coetibus contra novatores hos acerrime debaccharentur iisque haereseos seductionisque crimina im- pingerent, praesertim cum iam anno 1526 multa immutassent no- vamque agendi in ecclesiis formam conscripsissent, non sine magno populi applausu, qui ad illorum conciones frequens confluebat, magistratus tandem edictis aliquot, quibus utrique parti a conviciis abstinendum et nil nisi e verbo dei hausta populo proponendum mandabat, contentiosis hisce demegoriis remedium adferre cupiens, frustra multa tentarat... Cum autem nulla pax firma sanciri posset, quin periculum sub- esset, ne res aliquando a verbis ad verbera perveniret..., plebs tandem huius rei discussionem solidam impetrare non valens 5. Idus Februarii anno 1529 correptis armis pauculis horis litem diremit, ita quidem, ut ira in statuas et imagines omni conversa in nullius cor- pus atque vitam durius quicquam statutum sit, non sine numinis 1 specimen: Probe. 2 quocirca: deswegen. 5 Der Pfarrer (parochus) zu St. Martin hieß Anton Zancker; er trat im Frühling 1523 von d. Kanzel ab, überließ sie aber erst Febr. 1525 endgültig seinem Vikar. 7 umbratilis vita: Leben in der Gelehrtenklause. Außer als Schriftsteller für Cratanders Verlag war O. seit 1522 auch als Dozent tätig. 8 curatores: Vertreter der Kirchunter- tanen II 643. III 344. 10 pedetentim: allmählich. 13 symmystae: Priester glei- chen Glaubens. Ihre Namen III 340. 473. consonus: übereinstimmend. 15 de- bacchari: wüten. haereseos crimen imp.: d. Vorwurf der Ketzerei erheben. 17 agendi forma: neue Gottesdienstordnung; sie führte neue Tauf- u. Abendmahl- riten u. den deutschen Gemeindegesang ein u. schaffte die Messe ab. 18 concio: Predigt. 19 edictis: so im Predigtmandat 1523, in den Messemandaten 1527, im Toleranzmandat I528, in der Abrede vom Jan. 1529. 2I demegoria: irreführende Rede. 23 quin: ohne dass. 26 Ueber den 9. Febr. 1529 s. S. 172 und III 513.
Strana 8
8 — praesidio... Post constitutam ecclesiam cruentamque religionis no- mine inter Helvetios tragoediam Oecolampadius magno urbis luctu inter fratrum manus pie obdormivit 21. Novembris anno 1531. Tricesimo tertio post anno conjux eius Wibrandis Rosenblat eidem tumulo illata est, quae ut ante Oecolampadium Magistro Ludovico Cellario ita post eum Doctori Wolphango Capitoni et Martino Bucero, omnibus viris doctissimis atque clarissimis, raro singularis fortunae exemplo nupserat. (p. 120) Retro basilicam planities est, gramineo solo amoenissi- ma aestivisque deambulationibus valde opportuna; palatium vulgo appellant. Praeterquam enim quod ex eo loco, firmissimo opere exstructo moleque fortissima Rheni alluentibus undis obiecto, ad ipsum flumen arvaque longe lateque patentia iucundissimus pro- spectus datur, tilia inibi ob ramos orbiculariter diductos duplici co- lumnarum serie suffulta sole sub ardente gratissimam umbram ex- hibet, aura ob loci commoditatem numquam non aspirante. Hoc e loco Basilienses tempore Ludovici Bavari imperatoris, cui invito papa constanter adhaerebant, legatum quondam Romanum diras ipsis intentantem fulminaque pontificia ferentem e sublimi praeci- pitem dedisse ex Vitodurano monacho Stumpfius retulit. Quando autem structura haec sumptuosiore opere restaurata sit, versus circa arborem docent, ab Heinrico ni fallor Glareano facti: 1 constitutam eccl.: durch d. Ref.-Ordnung vom 1. April 1529 (III 518; abgedr. bei E. Staehelin Das Buch d. Basler Reformation [1929] S. 192). 2 tra- goediam: der 2. Kappelerkrieg. 3 21. Nov.: vielmehr am 24. 4 Wibrandis: III 475. † 1564 im Pfarrhaus St. Alban. Sie war 1504 geb., heiratete als ver- witwete Keller I528 Oec., nach dessen Tode Wolfgang Capito und nach dessen Tode (1541) Martin Butzer (beides Prediger und Reformatoren in Straßburg). 10 deambul.: Spaziergang. palatium: d. Name läßt vermuten, daß dort einmal ein bischöfl. Palast gestanden hat (I 121; vorsichtiger II 665). 12 moleque: und als Damm .. 14 tilia: um 1470 gesetzt, stand sie bis 1734 (Kölner U. B. I 69). orbicul.: kreisförmig. 15 suffultus: gestützt. 18 quondam: vermutlich vor 1328, als sich zwei Gegenbischöfe befehdeten; den einen schützte die Stadt, den andern der Papst (I 239). diras intentare: mit Rache drohen. 19 fulm.: Bannstrahl. 20 Vitodurano: d. Franziskaner Johann v. Winterthur (1328 in Basel) schrieb eine lat. Chronik. Vgl. Ausgabe v. Baethgen (1924) S. 101. Joh. Stumpf, Pfarrer im Kt. Zürich, Freund Zwinglis, lief 1548 eine deutsche Schweizerchronik erscheinen; vgl. dort II S. 397. 21 restaurata: 1502 war ein großses Stück der Frontmauer gegen d. Rhein hinuntergestürzt. versus: auf einer den Baum umgebenden Steinbrü- stung. W. hat sie übersetzt (bei Kölner A. D. 32), wußte aber nicht, daß der letzte Vers Glareans eine Stelle in einem Gedicht Brants (Zarncke Narrenschiff S. I90) verwertet, der nicht den Rhein dort tosen, sondern den Chor der Vögel erschallen laßt: «Hic tepidus volucrum resonat concentibus aer, Quae modulis mulcent aethera dulcisonis» (nach Ovid fast. 1, 155).
8 — praesidio... Post constitutam ecclesiam cruentamque religionis no- mine inter Helvetios tragoediam Oecolampadius magno urbis luctu inter fratrum manus pie obdormivit 21. Novembris anno 1531. Tricesimo tertio post anno conjux eius Wibrandis Rosenblat eidem tumulo illata est, quae ut ante Oecolampadium Magistro Ludovico Cellario ita post eum Doctori Wolphango Capitoni et Martino Bucero, omnibus viris doctissimis atque clarissimis, raro singularis fortunae exemplo nupserat. (p. 120) Retro basilicam planities est, gramineo solo amoenissi- ma aestivisque deambulationibus valde opportuna; palatium vulgo appellant. Praeterquam enim quod ex eo loco, firmissimo opere exstructo moleque fortissima Rheni alluentibus undis obiecto, ad ipsum flumen arvaque longe lateque patentia iucundissimus pro- spectus datur, tilia inibi ob ramos orbiculariter diductos duplici co- lumnarum serie suffulta sole sub ardente gratissimam umbram ex- hibet, aura ob loci commoditatem numquam non aspirante. Hoc e loco Basilienses tempore Ludovici Bavari imperatoris, cui invito papa constanter adhaerebant, legatum quondam Romanum diras ipsis intentantem fulminaque pontificia ferentem e sublimi praeci- pitem dedisse ex Vitodurano monacho Stumpfius retulit. Quando autem structura haec sumptuosiore opere restaurata sit, versus circa arborem docent, ab Heinrico ni fallor Glareano facti: 1 constitutam eccl.: durch d. Ref.-Ordnung vom 1. April 1529 (III 518; abgedr. bei E. Staehelin Das Buch d. Basler Reformation [1929] S. 192). 2 tra- goediam: der 2. Kappelerkrieg. 3 21. Nov.: vielmehr am 24. 4 Wibrandis: III 475. † 1564 im Pfarrhaus St. Alban. Sie war 1504 geb., heiratete als ver- witwete Keller I528 Oec., nach dessen Tode Wolfgang Capito und nach dessen Tode (1541) Martin Butzer (beides Prediger und Reformatoren in Straßburg). 10 deambul.: Spaziergang. palatium: d. Name läßt vermuten, daß dort einmal ein bischöfl. Palast gestanden hat (I 121; vorsichtiger II 665). 12 moleque: und als Damm .. 14 tilia: um 1470 gesetzt, stand sie bis 1734 (Kölner U. B. I 69). orbicul.: kreisförmig. 15 suffultus: gestützt. 18 quondam: vermutlich vor 1328, als sich zwei Gegenbischöfe befehdeten; den einen schützte die Stadt, den andern der Papst (I 239). diras intentare: mit Rache drohen. 19 fulm.: Bannstrahl. 20 Vitodurano: d. Franziskaner Johann v. Winterthur (1328 in Basel) schrieb eine lat. Chronik. Vgl. Ausgabe v. Baethgen (1924) S. 101. Joh. Stumpf, Pfarrer im Kt. Zürich, Freund Zwinglis, lief 1548 eine deutsche Schweizerchronik erscheinen; vgl. dort II S. 397. 21 restaurata: 1502 war ein großses Stück der Frontmauer gegen d. Rhein hinuntergestürzt. versus: auf einer den Baum umgebenden Steinbrü- stung. W. hat sie übersetzt (bei Kölner A. D. 32), wußte aber nicht, daß der letzte Vers Glareans eine Stelle in einem Gedicht Brants (Zarncke Narrenschiff S. I90) verwertet, der nicht den Rhein dort tosen, sondern den Chor der Vögel erschallen laßt: «Hic tepidus volucrum resonat concentibus aer, Quae modulis mulcent aethera dulcisonis» (nach Ovid fast. 1, 155).
Strana 9
9 — Julius ecclesiae dum praefuit ecce secundus, Dum sceptra imperii Maxmilianus habet, Hoc opus excisum, quo Rhenum cernere amoenum, Quo nemora et campos monticulosque potes, Quo geminas turres et moenia conspicis urbis, Concentus audis dulcisonosque modos. Anno Domini M.D.XII. Contigua est huic episcopalis curia, loco ad Rhenum non minus insigni, cuius domum unam Jo. a Fleckenstein erexit, splen- didiorem alteram cum sacello Felix primum pontifex, dum concilii causa hic ageret, reparare et in accuratiorem cultum revocare coepit, Arnoldus vero e Rotbergia familia episcopus attestante inscriptione absolvit... In extimo urbis versus ortum angulo, loco ad ripam Rheni depresso, quod idcirco im Loch appellant, ad Birsae rivum eo de- ductum antiquissimum est coenobium, divo Albano martyri dicatum ... Templum hoc cum monasterio Burchardus Hasen- burgius, baro Ergovius, Basiliensis episcopus, anno 1083 fundavit atque dotavit monachosque Benedictinos Cluniacensis ordinis cultus divini illic assidue celebrandi causa introduxit... 8 contiguus: angrenzend. episcopalis curia: II 665; Bürgerhaus S. XVII. ".. das älteste Wohngebäude Basels, das sich erhalten hat, ohne dass tiefgreifende Veränderungen daran vorgenommen worden sind». Der Bischofshof ging anfangs des 19. Jh. an d. Kanton über; 1919 erwarb ihn d. evang.-ref. Kirche für ihre Verwaltung (renoviert 1921/2). 9 Joh. v. Fleckenstein: aus elsäßs. Adel, Bischof 1423—36. I 417. 434. Er baute vermutlich ein bescheidenes Haus an d. Stelle der jetzigen Turnhalle. Papst Felix (s. S. 76) wohnte im Bischofshof bei seinem zweiten Aufenthalt in Basel, Aug. 1446—Jan. 1447. 12 Arnold v. Rotberg, aus dem Rittergeschlecht, dessen Stammburg noch am Fuße des Blauen steht, war Bischof 1451—58. Die Inschrift ist verschwunden, sein Wappen jedoch an man- chen Stellen noch sichtbar. II, 203. 16 coenobium: d. Gründer des St. Alban- klosters, Burkhard v. Hasenburg (Bisch. 1072—1107), aus einem an der Aare und am Bielersee begüterten Adelsgeschlecht, hatte in Mainz als Kämmerer des Erzbischofs den dort verehrten Märtyrer Alban (um 406 bei Mainz von den Van- dalen enthauptet) besonders lieb gewonnen. Die jetzige Kirche stammt aus dem 15. Jh., litt aber durch Umbauten; vom roman. Kreuzgang ist ein Viertel erhal- ten. Teile d. Klosteranlage dienen noch als Wohnungen. I 5. 54. 127. II 687. Stückelberg BK IV. G. Burckhardt Basler Heimatkunde (1927) II 142. 19 Clu- niacensis o.: vom Benediktinerkloster Cluny in Burgund aus war im 10. Jh. eine Reformation dieses ältesten Ordens im Sinne strengerer Askese u. strafferer Or- ganisation erfolgt; seinem Abt unterstand auch d. Prior zu St. Alban.
9 — Julius ecclesiae dum praefuit ecce secundus, Dum sceptra imperii Maxmilianus habet, Hoc opus excisum, quo Rhenum cernere amoenum, Quo nemora et campos monticulosque potes, Quo geminas turres et moenia conspicis urbis, Concentus audis dulcisonosque modos. Anno Domini M.D.XII. Contigua est huic episcopalis curia, loco ad Rhenum non minus insigni, cuius domum unam Jo. a Fleckenstein erexit, splen- didiorem alteram cum sacello Felix primum pontifex, dum concilii causa hic ageret, reparare et in accuratiorem cultum revocare coepit, Arnoldus vero e Rotbergia familia episcopus attestante inscriptione absolvit... In extimo urbis versus ortum angulo, loco ad ripam Rheni depresso, quod idcirco im Loch appellant, ad Birsae rivum eo de- ductum antiquissimum est coenobium, divo Albano martyri dicatum ... Templum hoc cum monasterio Burchardus Hasen- burgius, baro Ergovius, Basiliensis episcopus, anno 1083 fundavit atque dotavit monachosque Benedictinos Cluniacensis ordinis cultus divini illic assidue celebrandi causa introduxit... 8 contiguus: angrenzend. episcopalis curia: II 665; Bürgerhaus S. XVII. ".. das älteste Wohngebäude Basels, das sich erhalten hat, ohne dass tiefgreifende Veränderungen daran vorgenommen worden sind». Der Bischofshof ging anfangs des 19. Jh. an d. Kanton über; 1919 erwarb ihn d. evang.-ref. Kirche für ihre Verwaltung (renoviert 1921/2). 9 Joh. v. Fleckenstein: aus elsäßs. Adel, Bischof 1423—36. I 417. 434. Er baute vermutlich ein bescheidenes Haus an d. Stelle der jetzigen Turnhalle. Papst Felix (s. S. 76) wohnte im Bischofshof bei seinem zweiten Aufenthalt in Basel, Aug. 1446—Jan. 1447. 12 Arnold v. Rotberg, aus dem Rittergeschlecht, dessen Stammburg noch am Fuße des Blauen steht, war Bischof 1451—58. Die Inschrift ist verschwunden, sein Wappen jedoch an man- chen Stellen noch sichtbar. II, 203. 16 coenobium: d. Gründer des St. Alban- klosters, Burkhard v. Hasenburg (Bisch. 1072—1107), aus einem an der Aare und am Bielersee begüterten Adelsgeschlecht, hatte in Mainz als Kämmerer des Erzbischofs den dort verehrten Märtyrer Alban (um 406 bei Mainz von den Van- dalen enthauptet) besonders lieb gewonnen. Die jetzige Kirche stammt aus dem 15. Jh., litt aber durch Umbauten; vom roman. Kreuzgang ist ein Viertel erhal- ten. Teile d. Klosteranlage dienen noch als Wohnungen. I 5. 54. 127. II 687. Stückelberg BK IV. G. Burckhardt Basler Heimatkunde (1927) II 142. 19 Clu- niacensis o.: vom Benediktinerkloster Cluny in Burgund aus war im 10. Jh. eine Reformation dieses ältesten Ordens im Sinne strengerer Askese u. strafferer Or- ganisation erfolgt; seinem Abt unterstand auch d. Prior zu St. Alban.
Strana 10
10 — Grandi illud damno affectum est calamitosissimo incendio, quo 3. Nonas Julii anno 1417 prope ptochotrophium maius insidiis cuiusdam excitato 250 domus (quarum structura iam inde a terrae- motu vilis, lignea scandulisque tecta erat) intra paucas horas con- flagrarunt, flammis in eum usque urbis angulum ventorum rabie proiectis. Meminit huius incendii Poggius orator Florentinus, qui ex concilio Constantiensi tum durante hac iter faciens illud offendit, unde in libro de humanae conditionis miseria sic scribit: «Paucis antea annis urbs Basilea nobilis, iuxta Rhenum posita, maiori nobi- liorique ex parte incendio conflagravit. Vidi ego illac iter faciens adhuc urbis illius fumantia aedificia et domus in cinerem versas.»... (p. 113) Coenobium ab ortiva borealique plaga Rhenus alluit, ab austrina Birsae rivus humana industria eo adductus succedit, in duo bracchia divisus, quorum unum frumentaceis molis, chartaceis alterum servit. Illae ut abolito duro pistrinorum labore ad hominum alimoniam ingeniose excogitatae sunt, ita hae invento non nimis antiquo ad propagandam divinam humanamque sapientiam, ad rerum memoriam conservandam et infinitas vitae nostrae utilitates introductae. Excusoria sane ars, cuius inventio Johanni Gutenberg Argentinensi circa annum 1440 ascribitur et Moguntinos primum docuisse fertur, quamquam per se nobilis, sine hac tamen finem suum neutiquam consequi potuisset. Galliciones autem, ex ea 1 incendio: II 290; Kölner A. D. 80. 2 ptochotrophium: d. Herberge beim Spital, das bis 1843 zwischen Barfüßser- und Streitgasse stand (Kölner A. D. 253; Abb. BK IV 54). 4 scandula: Schindel. 6 Poggius: nicht als florentinischer Gesandter (orator), sondern als Sekretär Papst Johanns XXIII. war Poggio Brac- ciolini (geb. 1380 in dem florentin. Kastell Terra nuova) 1414 zum Konzil nach Konstanz gekommen. Der Sturz seines Herrn ließ ihm Zeit zur Jagd auf Codices; seine vierte Expedition, die ihm in Langres u. Köln unbekannte Reden Ciceros einbrachte, führte ihn 1417 über Basel. Den Dialog de miseria humanae condi- tionis schrieb er erst 1455, vier Jahre vor seinem Tode. Das Zitat auf S. 109 der Basler Ausgabe v. 1538. 7 offendit: stieß darauf. 12 plaga: Himmelsrichtung (NO). 13 rivus: der St. Albanteich. II 274. 14 mola chartacea: Papiermühle. 15 abolito..: indem .. aufgegeben wurde. pistrinum: Stampfmühle. 16 invento: die Papiermühle erfanden die Araber in Spanien im 12. Jh. 19 excusoria a.: Druckerkunst. II 603. Gutenberg war Mainzer, aber in Straßsburg (Argen- tina, Argentoratum) ansässig, bevor er 1448 seine Erfindung in Mainz zu verwerten begann. 21 sine hac: ohne d. Papiermacherkunst. 22 Galliciones: die Galliziani stammten nicht aus Galicien, sondern aus Piemont u. fabrizierten schon lange vor 1459 im St. Albantal (Nr. 35; vgl. Bürgerhaus S. 20); zudem hatten sie einen Vorgänger in dem Basler Halbisen: II 604. 5I3; Kölner A. D. II8. Auf ihren glänzenden Aufstieg folgte 1521 ein übles Ende: III 3II. 416.
10 — Grandi illud damno affectum est calamitosissimo incendio, quo 3. Nonas Julii anno 1417 prope ptochotrophium maius insidiis cuiusdam excitato 250 domus (quarum structura iam inde a terrae- motu vilis, lignea scandulisque tecta erat) intra paucas horas con- flagrarunt, flammis in eum usque urbis angulum ventorum rabie proiectis. Meminit huius incendii Poggius orator Florentinus, qui ex concilio Constantiensi tum durante hac iter faciens illud offendit, unde in libro de humanae conditionis miseria sic scribit: «Paucis antea annis urbs Basilea nobilis, iuxta Rhenum posita, maiori nobi- liorique ex parte incendio conflagravit. Vidi ego illac iter faciens adhuc urbis illius fumantia aedificia et domus in cinerem versas.»... (p. 113) Coenobium ab ortiva borealique plaga Rhenus alluit, ab austrina Birsae rivus humana industria eo adductus succedit, in duo bracchia divisus, quorum unum frumentaceis molis, chartaceis alterum servit. Illae ut abolito duro pistrinorum labore ad hominum alimoniam ingeniose excogitatae sunt, ita hae invento non nimis antiquo ad propagandam divinam humanamque sapientiam, ad rerum memoriam conservandam et infinitas vitae nostrae utilitates introductae. Excusoria sane ars, cuius inventio Johanni Gutenberg Argentinensi circa annum 1440 ascribitur et Moguntinos primum docuisse fertur, quamquam per se nobilis, sine hac tamen finem suum neutiquam consequi potuisset. Galliciones autem, ex ea 1 incendio: II 290; Kölner A. D. 80. 2 ptochotrophium: d. Herberge beim Spital, das bis 1843 zwischen Barfüßser- und Streitgasse stand (Kölner A. D. 253; Abb. BK IV 54). 4 scandula: Schindel. 6 Poggius: nicht als florentinischer Gesandter (orator), sondern als Sekretär Papst Johanns XXIII. war Poggio Brac- ciolini (geb. 1380 in dem florentin. Kastell Terra nuova) 1414 zum Konzil nach Konstanz gekommen. Der Sturz seines Herrn ließ ihm Zeit zur Jagd auf Codices; seine vierte Expedition, die ihm in Langres u. Köln unbekannte Reden Ciceros einbrachte, führte ihn 1417 über Basel. Den Dialog de miseria humanae condi- tionis schrieb er erst 1455, vier Jahre vor seinem Tode. Das Zitat auf S. 109 der Basler Ausgabe v. 1538. 7 offendit: stieß darauf. 12 plaga: Himmelsrichtung (NO). 13 rivus: der St. Albanteich. II 274. 14 mola chartacea: Papiermühle. 15 abolito..: indem .. aufgegeben wurde. pistrinum: Stampfmühle. 16 invento: die Papiermühle erfanden die Araber in Spanien im 12. Jh. 19 excusoria a.: Druckerkunst. II 603. Gutenberg war Mainzer, aber in Straßsburg (Argen- tina, Argentoratum) ansässig, bevor er 1448 seine Erfindung in Mainz zu verwerten begann. 21 sine hac: ohne d. Papiermacherkunst. 22 Galliciones: die Galliziani stammten nicht aus Galicien, sondern aus Piemont u. fabrizierten schon lange vor 1459 im St. Albantal (Nr. 35; vgl. Bürgerhaus S. 20); zudem hatten sie einen Vorgänger in dem Basler Halbisen: II 604. 5I3; Kölner A. D. II8. Auf ihren glänzenden Aufstieg folgte 1521 ein übles Ende: III 3II. 416.
Strana 11
1I — Hispanorum regione orti, unde nomen traxerunt, post erectam aca- demiam et apertas veluti Musarum ianuas apud Basilienses primum chartaceam artem felici sidere exercuerunt excitaruntque; e quibus Antonius et Michael Galliciones anno 1470 vixere. Quae res tot tamque nobilibus chalcographiis occasionem dedit, ut hoc merci- monii genere Basilea nulli Germaniae, ne dicam aliarum quoque gentium urbi cedat. O divina et humano generi salutaria inventa, quibus Deus Opt. et Max. seram hanc mundi senectam dignatus est, ut pro immensa sua benignitate appetente evangelii luce, qua ante censorium diem intemerata salutis doctrina per omnes mundi partes spargenda erat, mortalium genus hisce adminiculis instruere voluerit, quibus sacrae literae — ut profana scripta sileam —, ante non nisi a paucissimis magnis sumptibus in membranis descriptae, cuilibet hodie suo idio- mate legendae pateant, quibus item prisci nostrique saeculi scrip- tores omnigeni, olim non nisi in publicis armariis et dispersim quidem asservati, a studioso fere quolibet aere exiguo comparari possint!.. (p. 115) Ad occiduam plagam extra antiquos civitatis muros monasterium est, pro mulieribus olim constructum, quae de Mariae Magdalenae poenitentia sive erant sive dicebantur. Ad Lapides vulgo nuncupatur, eo quod ad Birsici torrentem conditum sit, silici- bus atque lapidibus adeo abundantem, ut nonnumquam pro alvei ampliatione magna copia evehendi fuerint... (p. 141) E regione monasterii huius intra moenia prisca tutiorem sibi locum fratres Franciscani ordinis minores circa annum salutis 1234 elegerunt, ubi et successu temporis amplissimum coenobium cum templo con- 5 chalcographium: Druckerei. 10 appeto: herannahen. censorius dies: Tag des jüngsten Gerichts. 14 membrana: Pergament. idioma: Muttersprache. 16 armarium: Bibliothek. 19 monasterium: Kloster. Im Steinenkloster, wo jetzt d. Stadttheater u. d. Schulhaus steht, wohnten die «Reuerinnen der hl. M. M.», später dem Dominikanerorden angegliedert. Die längst profanierte Kirche wurde 1869 niedergelegt. Vgl. I 156; Walz B K IV. 23 pro ampliatione: zur Erwei- terung des Bettes. e regione: gegenüber. 25 Franciscanus ordo: der um 1220 organisierte Orden — als ordo fratrum minorum bezeichnete ihn in seiner Demut Franz v. Assisi selbst — baute sein erstes Kloster in B. vor 1238 außerhalb d. Mauern (auf d. Areal der heutigen Gewerbeschule); erst 1250 schenkte ihm Bi- schof Berchtold den Platz an dem noch offen fließenden Birsig. Den damals errichteten Bau ersetzte anfangs des 14. Jh. ein größserer; dessen Chor steht noch heute, während d. Langhaus aus d. Zeit nach d. Erdbeben stammt. Zum Histo- rischen Museum wurde die viel miſhandelte u. gefährdete Kirche 1890—4 um- gebaut. I 147; Stückelberg B K III.
1I — Hispanorum regione orti, unde nomen traxerunt, post erectam aca- demiam et apertas veluti Musarum ianuas apud Basilienses primum chartaceam artem felici sidere exercuerunt excitaruntque; e quibus Antonius et Michael Galliciones anno 1470 vixere. Quae res tot tamque nobilibus chalcographiis occasionem dedit, ut hoc merci- monii genere Basilea nulli Germaniae, ne dicam aliarum quoque gentium urbi cedat. O divina et humano generi salutaria inventa, quibus Deus Opt. et Max. seram hanc mundi senectam dignatus est, ut pro immensa sua benignitate appetente evangelii luce, qua ante censorium diem intemerata salutis doctrina per omnes mundi partes spargenda erat, mortalium genus hisce adminiculis instruere voluerit, quibus sacrae literae — ut profana scripta sileam —, ante non nisi a paucissimis magnis sumptibus in membranis descriptae, cuilibet hodie suo idio- mate legendae pateant, quibus item prisci nostrique saeculi scrip- tores omnigeni, olim non nisi in publicis armariis et dispersim quidem asservati, a studioso fere quolibet aere exiguo comparari possint!.. (p. 115) Ad occiduam plagam extra antiquos civitatis muros monasterium est, pro mulieribus olim constructum, quae de Mariae Magdalenae poenitentia sive erant sive dicebantur. Ad Lapides vulgo nuncupatur, eo quod ad Birsici torrentem conditum sit, silici- bus atque lapidibus adeo abundantem, ut nonnumquam pro alvei ampliatione magna copia evehendi fuerint... (p. 141) E regione monasterii huius intra moenia prisca tutiorem sibi locum fratres Franciscani ordinis minores circa annum salutis 1234 elegerunt, ubi et successu temporis amplissimum coenobium cum templo con- 5 chalcographium: Druckerei. 10 appeto: herannahen. censorius dies: Tag des jüngsten Gerichts. 14 membrana: Pergament. idioma: Muttersprache. 16 armarium: Bibliothek. 19 monasterium: Kloster. Im Steinenkloster, wo jetzt d. Stadttheater u. d. Schulhaus steht, wohnten die «Reuerinnen der hl. M. M.», später dem Dominikanerorden angegliedert. Die längst profanierte Kirche wurde 1869 niedergelegt. Vgl. I 156; Walz B K IV. 23 pro ampliatione: zur Erwei- terung des Bettes. e regione: gegenüber. 25 Franciscanus ordo: der um 1220 organisierte Orden — als ordo fratrum minorum bezeichnete ihn in seiner Demut Franz v. Assisi selbst — baute sein erstes Kloster in B. vor 1238 außerhalb d. Mauern (auf d. Areal der heutigen Gewerbeschule); erst 1250 schenkte ihm Bi- schof Berchtold den Platz an dem noch offen fließenden Birsig. Den damals errichteten Bau ersetzte anfangs des 14. Jh. ein größserer; dessen Chor steht noch heute, während d. Langhaus aus d. Zeit nach d. Erdbeben stammt. Zum Histo- rischen Museum wurde die viel miſhandelte u. gefährdete Kirche 1890—4 um- gebaut. I 147; Stückelberg B K III.
Strana 12
12 — struxerunt, quod magnificentia, celsitudine atque capacitate nulli totius urbis aedi cedit... Supra Minoritas edito in loco Leonardinum parochiale templum amplum ac spectabile eminet, collem maiori basilicae oppositum una cum coenobio occupans ... Hic [Rudolphus, Basi- liensis episcopus,] templum parochiale primum construi curavit, quod... anno 1033 Bartholomaei apostoli et Leonhardi confessoris sacris dedicavit... Anno post 1135 Adalbero, Basiliensium episco- pus, e comitibus Vroburgensibus prognatus... canonicae professionis religionem secundum divi Augustini regulam illic instituit... Anno salutis 1527, cum monasticae vitae superstitiones vanaque vota multis Germaniae locis in despectum abire coepissent atque Windes- I nulli aedi: nach den mir bekannten Zahlen ist das Innere der Barf.-Kirche 80,52 m lang, 26,10 m breit, der Chor 23 m hoch (die analogen Maſse des Mün- sters sind: 66 m, 23 m, 17,75 m. 3 minoritae: Franziskaner. parochiale t.: Pfarr- kirche. Vom alten Bau existiert nur noch die Krypta (Abb. bei W. R. Stachelin «Basel» S. 19). Turm u. Chor stammen aus d. 13./14. Jh., das Langhaus mit seinen drei gleich hohen Schiffen aus d. 15./16. Jh. Vgl. Stehlin Festbuch 1901, 341. 5 Rudolphus: Graf v. Homburg, Bischof 1107—22. 1033: so las W. in dem noch erhaltenen späteren Gründungsbericht; doch ist dort die Zahl absichtlich aus 1118 entstellt. 7 Bartholomaeus erlitt das Martyrium als Prediger in Ar- menien, indem ihm d. Haut abgezogen u. d. Haupt abgeschlagen wurde. Daher sind seine Attribute Buch und Messer (später auch die Haut) u. ist er der Patron der Gerber. Man vermutet, dass das jetzt als St. B. bezeichnete Gemälde des Konrad Witz in der öffentl. Kunstsammlung zum Altar des Heiligen in St. L. gehörte. Leonhard, Prediger u. Klostergründer in Frankreich († um 560), einer der beliebtesten Volksheiligen bei Alemannen u. Franken (Patron der Kranken, der Gefangenen u. der Haustiere). Zahlreiche Kirchen wurden ihm im 12. Jh. in Deutschland geweiht. 8 sacris: dem Kult. Adalbero III. Graf v. Froburg, Bischof 1133—37. 9 canonicae .. relig.: religiöse Gemeinschaft solcher, die sich zu kanonischem Leben verpflichten, «reguliertes Chorherrenstift»; II 675. 10 Augustini: diese berühmte Regel stammt erst aus dem 7./8. Jh., benützt aber Sätze Augustins († 430). Sie verpflichtet Kleriker einer Kirche zu gemeinsamem Leben in Armut, Keuschheit u. Gehorsam. Im Gebäude dieses Augustinerchor- herrenstifts scheint d. Burg Wildeck aufgegangen zu sein. Im 17. Jh. nahmen es die Lohnherren, die Leiter d. städt. Bauwesens, in Besitz; anfangs des 19. Jhs. wurde für d. Gefangenen u. d. Polizei Platz geschaffen. 11 superst.: der Aber- glaube von d. Verdienstlichkeit mönchischen Lebens. vana vota: die (nach prot. Polemik) nichtigen Mönchsgelübde. 12 Windesheimenses: schlechte Disziplin der Herren zu St. L. hatte 1462 Bischof Joh. v. Venningen bestimmt, sie der Kon- gregation zu unterstellen, deren Haupt d. Prior des Klosters Windesheim b. Zwolle war (II 831). Aber am 1. Febr. 1525 (nicht 1527) schenkten die 7 In- sassen gegen Zusicherung einer lebenslänglichen Rente ihr ganzes Kloster der Stadt Basel u. traten in d. Stand der Weltgeistlichen über. Der Vertrag zw. Rat u. Konvent (BUB X nr. 34) erklärt, der Pfarrkirche St. L. habe «abgang und minderung» gedroht, weil das Generalkapitel zu W. befohlen habe, «das nun
12 — struxerunt, quod magnificentia, celsitudine atque capacitate nulli totius urbis aedi cedit... Supra Minoritas edito in loco Leonardinum parochiale templum amplum ac spectabile eminet, collem maiori basilicae oppositum una cum coenobio occupans ... Hic [Rudolphus, Basi- liensis episcopus,] templum parochiale primum construi curavit, quod... anno 1033 Bartholomaei apostoli et Leonhardi confessoris sacris dedicavit... Anno post 1135 Adalbero, Basiliensium episco- pus, e comitibus Vroburgensibus prognatus... canonicae professionis religionem secundum divi Augustini regulam illic instituit... Anno salutis 1527, cum monasticae vitae superstitiones vanaque vota multis Germaniae locis in despectum abire coepissent atque Windes- I nulli aedi: nach den mir bekannten Zahlen ist das Innere der Barf.-Kirche 80,52 m lang, 26,10 m breit, der Chor 23 m hoch (die analogen Maſse des Mün- sters sind: 66 m, 23 m, 17,75 m. 3 minoritae: Franziskaner. parochiale t.: Pfarr- kirche. Vom alten Bau existiert nur noch die Krypta (Abb. bei W. R. Stachelin «Basel» S. 19). Turm u. Chor stammen aus d. 13./14. Jh., das Langhaus mit seinen drei gleich hohen Schiffen aus d. 15./16. Jh. Vgl. Stehlin Festbuch 1901, 341. 5 Rudolphus: Graf v. Homburg, Bischof 1107—22. 1033: so las W. in dem noch erhaltenen späteren Gründungsbericht; doch ist dort die Zahl absichtlich aus 1118 entstellt. 7 Bartholomaeus erlitt das Martyrium als Prediger in Ar- menien, indem ihm d. Haut abgezogen u. d. Haupt abgeschlagen wurde. Daher sind seine Attribute Buch und Messer (später auch die Haut) u. ist er der Patron der Gerber. Man vermutet, dass das jetzt als St. B. bezeichnete Gemälde des Konrad Witz in der öffentl. Kunstsammlung zum Altar des Heiligen in St. L. gehörte. Leonhard, Prediger u. Klostergründer in Frankreich († um 560), einer der beliebtesten Volksheiligen bei Alemannen u. Franken (Patron der Kranken, der Gefangenen u. der Haustiere). Zahlreiche Kirchen wurden ihm im 12. Jh. in Deutschland geweiht. 8 sacris: dem Kult. Adalbero III. Graf v. Froburg, Bischof 1133—37. 9 canonicae .. relig.: religiöse Gemeinschaft solcher, die sich zu kanonischem Leben verpflichten, «reguliertes Chorherrenstift»; II 675. 10 Augustini: diese berühmte Regel stammt erst aus dem 7./8. Jh., benützt aber Sätze Augustins († 430). Sie verpflichtet Kleriker einer Kirche zu gemeinsamem Leben in Armut, Keuschheit u. Gehorsam. Im Gebäude dieses Augustinerchor- herrenstifts scheint d. Burg Wildeck aufgegangen zu sein. Im 17. Jh. nahmen es die Lohnherren, die Leiter d. städt. Bauwesens, in Besitz; anfangs des 19. Jhs. wurde für d. Gefangenen u. d. Polizei Platz geschaffen. 11 superst.: der Aber- glaube von d. Verdienstlichkeit mönchischen Lebens. vana vota: die (nach prot. Polemik) nichtigen Mönchsgelübde. 12 Windesheimenses: schlechte Disziplin der Herren zu St. L. hatte 1462 Bischof Joh. v. Venningen bestimmt, sie der Kon- gregation zu unterstellen, deren Haupt d. Prior des Klosters Windesheim b. Zwolle war (II 831). Aber am 1. Febr. 1525 (nicht 1527) schenkten die 7 In- sassen gegen Zusicherung einer lebenslänglichen Rente ihr ganzes Kloster der Stadt Basel u. traten in d. Stand der Weltgeistlichen über. Der Vertrag zw. Rat u. Konvent (BUB X nr. 34) erklärt, der Pfarrkirche St. L. habe «abgang und minderung» gedroht, weil das Generalkapitel zu W. befohlen habe, «das nun
Strana 13
13 heimenses religiosi eiusque loci capitulum magnum, cui etiam Leo- nardini Basilienses eo usque in spiritualibus paruerant, publico edicto ordinem suum abrogassent nec quemquam in eum cooptandum amplius decrevissent, Lucas Rollenbutius Tigurinus prior ... cete- rique conventum Basiliensem repraesentantes monasterium cum om- nibus suis iuribus atque reditibus perpetuae donationis titulo senatui Basiliensi tradiderunt, vicissim ipsi in civitatis ius patrociniumque suscepti, assignata cuilibet in sui alimoniam certa pensione... Eodem in monte seu clivo extra Egolphi turrim veteresque muros coenobium quondam aliud fuit, sacris virginibus ordinis divae Clarae — quae Franciscanam religionem mulieribus tradidit — sub abbatissae disciplina viventibus dicatum, Gratiarum vallis nuncupa- tum... Templi ruinosi pars, in qua sepulturae nullae fuerant, ne otiose locum occuparet, pro necessitate pauperum sublevanda anno 1573 a magistratu in granarium publicum conversa est. Huic loco inferiore paulo aliud succedit, tempore Basiliensis concilii ampla magnificaque structura conditum. Cum enim id tempus annona gravi, potissimum anno 1438, affligeretur, ita ut Argentorato aliisque remotioribus locis non sine magno aerarii damno triticum convehendum esset, prudenti postea consilio ingens illa domus erecta fuit, inferiore loco tormentis bellicis asservandis,... superiore autem hinefur nieman me in iren orden uffgenommen werden sölle.» Schwerlich ver- dient diese Angabe das Vertrauen, das ihr geschenkt wird (III 364). Die De- creta capit. general. congreg. Windesemensis (Msc. der Kgl. Bibl. im Haag) wissen von einem solchen Befehl ebensowenig wie die Geschichte der ca. 80 übrigen Männerklöster, die um 1525 zum Verbande gehörten u. ihm fast alle bis zum gewaltsamen Ende (meist nach 1570) treu blieben. Die Kongr. war weit davon entfernt, sich selbst aufzugeben (falsch Herzog, Oekolampad I 281); wohl aber hatte der Basler Rat ein Interesse am Aussterben der Klöster (III 391) und der Konvent an einer möglichst günstigen Liquidation. Vgl. die im ganzen richtige Bemerkung von Acquoy Het Klooster te Windesheim (Utrecht 1875 f.) III 161, 2. 2 in spirit.: in geistlichen Dingen. 3 abrogare: aufheben. cooptare: auf- nehmen. 4 Tigurinus: aus Zürich. 6 reditus: Einnahmen. 9 Egolphi t.: so nennt W. nicht ganz korrekt das innere Spalentor (Fechter, Erdbebenbuch' S. 114). 11 Clarae: Clara Sciffi v. Assisi † 1253. Ueber d. Klarissen s. I 158. 12 Gra- tiarum vallis: Gnadental hiess das Gebäude, das d. erste Behausung der Barfüßser gewesen war, weil seine endgültigen Bewohnerinnen I282 aus dem Kloster Gna- dental zw. Bremgarten u. Mellingen kamen. I 158. II 687. Stückelberg B K I 70. 15 granarium: das Kornhaus, 1890 abgebrochen, um der Gewerbeschule Platz zu machen (Abb. BN 1915 S. 53). I6 aliud: das Werk- und Zeughaus mit dem Werkhof (II 286. 30I. 429), ausgebrannt 1775, wieder bezogen 1782 und als Zeughaus benützt bis 1914. 17 annona gravis: Teuerung. I 520. II 429. 21 torm. bell.: Geschütze.
13 heimenses religiosi eiusque loci capitulum magnum, cui etiam Leo- nardini Basilienses eo usque in spiritualibus paruerant, publico edicto ordinem suum abrogassent nec quemquam in eum cooptandum amplius decrevissent, Lucas Rollenbutius Tigurinus prior ... cete- rique conventum Basiliensem repraesentantes monasterium cum om- nibus suis iuribus atque reditibus perpetuae donationis titulo senatui Basiliensi tradiderunt, vicissim ipsi in civitatis ius patrociniumque suscepti, assignata cuilibet in sui alimoniam certa pensione... Eodem in monte seu clivo extra Egolphi turrim veteresque muros coenobium quondam aliud fuit, sacris virginibus ordinis divae Clarae — quae Franciscanam religionem mulieribus tradidit — sub abbatissae disciplina viventibus dicatum, Gratiarum vallis nuncupa- tum... Templi ruinosi pars, in qua sepulturae nullae fuerant, ne otiose locum occuparet, pro necessitate pauperum sublevanda anno 1573 a magistratu in granarium publicum conversa est. Huic loco inferiore paulo aliud succedit, tempore Basiliensis concilii ampla magnificaque structura conditum. Cum enim id tempus annona gravi, potissimum anno 1438, affligeretur, ita ut Argentorato aliisque remotioribus locis non sine magno aerarii damno triticum convehendum esset, prudenti postea consilio ingens illa domus erecta fuit, inferiore loco tormentis bellicis asservandis,... superiore autem hinefur nieman me in iren orden uffgenommen werden sölle.» Schwerlich ver- dient diese Angabe das Vertrauen, das ihr geschenkt wird (III 364). Die De- creta capit. general. congreg. Windesemensis (Msc. der Kgl. Bibl. im Haag) wissen von einem solchen Befehl ebensowenig wie die Geschichte der ca. 80 übrigen Männerklöster, die um 1525 zum Verbande gehörten u. ihm fast alle bis zum gewaltsamen Ende (meist nach 1570) treu blieben. Die Kongr. war weit davon entfernt, sich selbst aufzugeben (falsch Herzog, Oekolampad I 281); wohl aber hatte der Basler Rat ein Interesse am Aussterben der Klöster (III 391) und der Konvent an einer möglichst günstigen Liquidation. Vgl. die im ganzen richtige Bemerkung von Acquoy Het Klooster te Windesheim (Utrecht 1875 f.) III 161, 2. 2 in spirit.: in geistlichen Dingen. 3 abrogare: aufheben. cooptare: auf- nehmen. 4 Tigurinus: aus Zürich. 6 reditus: Einnahmen. 9 Egolphi t.: so nennt W. nicht ganz korrekt das innere Spalentor (Fechter, Erdbebenbuch' S. 114). 11 Clarae: Clara Sciffi v. Assisi † 1253. Ueber d. Klarissen s. I 158. 12 Gra- tiarum vallis: Gnadental hiess das Gebäude, das d. erste Behausung der Barfüßser gewesen war, weil seine endgültigen Bewohnerinnen I282 aus dem Kloster Gna- dental zw. Bremgarten u. Mellingen kamen. I 158. II 687. Stückelberg B K I 70. 15 granarium: das Kornhaus, 1890 abgebrochen, um der Gewerbeschule Platz zu machen (Abb. BN 1915 S. 53). I6 aliud: das Werk- und Zeughaus mit dem Werkhof (II 286. 30I. 429), ausgebrannt 1775, wieder bezogen 1782 und als Zeughaus benützt bis 1914. 17 annona gravis: Teuerung. I 520. II 429. 21 torm. bell.: Geschütze.
Strana 14
14 annonae accumulandae usibus serviens, quo ingravescente necessitate tenuioris fortunae cives inopsque plebecula sublevari posset... (p. 159) Magnificae huic domui cum amplissima area, quam opificum aulam vocant eo, quod fabri tam ferrarii quam lignarii magistratus stipendio conducti eius illic operibus invigilant, lucus Sanctopetrinus contiguus est, planities gramineo solo prati instar undique virens, tiliis eleganti ordine consita binisque fontibus irri- gua, iugerum circiter trium, aestivo tempore amoenitate sua mirifice blandiens. Quo fit, ut festis potissimum diebus atque vespertinis horis, quibus a laboribus missio datur, tam viri quam adolescentes, eo confluant, deambulandi, saltandi, ludendi vel aliis modis corporis exercendi gratia. Ibidem etiam viri atque iuvenes, quibus sagittas impellere nervo volupe est, locum designatum habent, praemiis huic lusui a magistratu propositis. Quinetiam quercus illic annosissima spectatur, ex cuius vasto robore trunci decem, singuli iustae arboris magnitudine, non in altum erecti sed in latum undiquaqua diducti ita explicantur, ut triplici columnarum sustentaculo egeant, quarum intima series hexagonum, media octogonum, extrema sedecagonum repraesentat, peripheria 112 gressuum, tam patulo ramorum fron- diumque tegmine, ut naturae simul et humanae industriae spectabile opus oculis obiciat, quamquam ante pauculos annos aedilium incuria damni nonnihil acceperit. Cum Fridericus Caesar, Maximiliano filio archiduce Austriae aliisque principibus comitatus, anno 1473 Sep- tembris principio per dies sex Basileae moraretur atque in coenaculo illic — ubi saepenumero amici principes eorumque legati, cane prae- sertim aestuante, convivio excepti sunt — regalibus epulis recreare- tur, universus eius comitatus cum senatu Basiliensi in huius arboris umbra discubuit. Erat enim is annus adeo fervens, ut in hisce parti- 5 lucus: Petersplatz. I 145. II 346. Kölner U. B. I 72. 7 irriguus: be- wässert. 8 iug. trium: die alte Basler Juchart = 28,3 a (L. Freivogel B J 1924, S. 143); die Anlage umfaßt heute 1 ha. 10 missio: Freiheit. 13 nervus: (Arm- brust)sehne. volupe: vergnüglich. «Im 14. u. 15. Jh. war das baslerische Fußvolk zum großen Teil mit Armbrüsten bewaffnet.. Als um die Mitte des 16. Jhs. der Bau an d. jetzigen Stelle errichtet wurde, hatten d. Stachel- d. h. Armbrustschützen ihre militärische Bedeutung bereits verloren; seit den Burgun- derkriegen war d. Armbrust nur noch Sportswaffe. Als solche war sie noch lange sehr beliebt.» (Bürgerhaus S. 36). 14 quercus: Kölner U. B. I 73. 16 undiqu.: nach allen Seiten. 17 sustentaculum: Stütze. 21 incuria: 1572 durch Schuld eines Lohnherrn. 1632 wurde sie umgehauen. 22 Friedrich III (II 64) wohnte damals im Bischofshof. 24 coenac.: Tafelzelt. 25 cane aest.: in den Hundstagen. 28 discumbere: tafeln.
14 annonae accumulandae usibus serviens, quo ingravescente necessitate tenuioris fortunae cives inopsque plebecula sublevari posset... (p. 159) Magnificae huic domui cum amplissima area, quam opificum aulam vocant eo, quod fabri tam ferrarii quam lignarii magistratus stipendio conducti eius illic operibus invigilant, lucus Sanctopetrinus contiguus est, planities gramineo solo prati instar undique virens, tiliis eleganti ordine consita binisque fontibus irri- gua, iugerum circiter trium, aestivo tempore amoenitate sua mirifice blandiens. Quo fit, ut festis potissimum diebus atque vespertinis horis, quibus a laboribus missio datur, tam viri quam adolescentes, eo confluant, deambulandi, saltandi, ludendi vel aliis modis corporis exercendi gratia. Ibidem etiam viri atque iuvenes, quibus sagittas impellere nervo volupe est, locum designatum habent, praemiis huic lusui a magistratu propositis. Quinetiam quercus illic annosissima spectatur, ex cuius vasto robore trunci decem, singuli iustae arboris magnitudine, non in altum erecti sed in latum undiquaqua diducti ita explicantur, ut triplici columnarum sustentaculo egeant, quarum intima series hexagonum, media octogonum, extrema sedecagonum repraesentat, peripheria 112 gressuum, tam patulo ramorum fron- diumque tegmine, ut naturae simul et humanae industriae spectabile opus oculis obiciat, quamquam ante pauculos annos aedilium incuria damni nonnihil acceperit. Cum Fridericus Caesar, Maximiliano filio archiduce Austriae aliisque principibus comitatus, anno 1473 Sep- tembris principio per dies sex Basileae moraretur atque in coenaculo illic — ubi saepenumero amici principes eorumque legati, cane prae- sertim aestuante, convivio excepti sunt — regalibus epulis recreare- tur, universus eius comitatus cum senatu Basiliensi in huius arboris umbra discubuit. Erat enim is annus adeo fervens, ut in hisce parti- 5 lucus: Petersplatz. I 145. II 346. Kölner U. B. I 72. 7 irriguus: be- wässert. 8 iug. trium: die alte Basler Juchart = 28,3 a (L. Freivogel B J 1924, S. 143); die Anlage umfaßt heute 1 ha. 10 missio: Freiheit. 13 nervus: (Arm- brust)sehne. volupe: vergnüglich. «Im 14. u. 15. Jh. war das baslerische Fußvolk zum großen Teil mit Armbrüsten bewaffnet.. Als um die Mitte des 16. Jhs. der Bau an d. jetzigen Stelle errichtet wurde, hatten d. Stachel- d. h. Armbrustschützen ihre militärische Bedeutung bereits verloren; seit den Burgun- derkriegen war d. Armbrust nur noch Sportswaffe. Als solche war sie noch lange sehr beliebt.» (Bürgerhaus S. 36). 14 quercus: Kölner U. B. I 73. 16 undiqu.: nach allen Seiten. 17 sustentaculum: Stütze. 21 incuria: 1572 durch Schuld eines Lohnherrn. 1632 wurde sie umgehauen. 22 Friedrich III (II 64) wohnte damals im Bischofshof. 24 coenac.: Tafelzelt. 25 cane aest.: in den Hundstagen. 28 discumbere: tafeln.
Strana 15
— 15 bus mense Iunio messis, Augusto autem vindemia ageretur atque October reflorescentium stirpium amoenitate ver novum referret. Hoc viridario solennis civium conventus agitur, privilegia praeleg- untur, novi magistratus pronuntiantur, sacramento astringuntur, ceteri ad oboedientiam praestandam commonefiunt. Exinde ponticulus intra antiquum urbis pomoerium ad divi Petri basilicam transmittit... Si clarorum civium, quorum cor- pora intra circumque templum hoc sita sunt, nomina, ne dicam vita, et in patriam merita memoranda forent, inexplicabili me silvae committerem ... Hic enim tot tantique heroes sanguinis nobilitate, prisca virtute, animi fortunaeque dotibus conspicui... humari vo- luerunt, quot alibi uspiam. Hic Zerkindi, Ruffi, Sincii, Surlii, Murarii, Sevoglii, Gruenenzwigii procerumque quamplures alii mo- numentis inter se contendisse videntur, quorum multa temporum iniuria obliteravit et abolevit... E Rufforum prosapia ... Johannem, qui anno 1444 civibus consilio praefuit, Basiliensium Fabium haud immerito appellaverim, utpote qui bello Armeniaco urbem infinitis Gallorum obequitantium copiis in summum discrimen adductam ab imminenti interitu non sine numinis praesidio vindicavit. Cum enim cives praecipiti consilio Helvetiis, qui iis suppetias laturi advenerant et non procul ab urbe equitatu Gallico obruti caedebantur, opitulari decrevissent pruden- tiumque matura consilia repudiassent, proinde urbe iam egressi hostium copias in insidiis collocatas, quibus cives urbe exclusuri erant, non animadvertissent (quod tamen cordatiores futurum praedi- 3 viridarium: mit Bäumen bestandener Platz. Die jetzige Anlage geht auf das J. 1778 zurück. conventus: bis zum Zerwürfnis mit d. Bischof 1521 fand d. Zeremonie am Sonntag vor Johanni (24. Juni) vor dem Bischofsthron an d. Nordwand des Münsters statt. II 224. III 302; Kölner A. D. 817. privilegia: d. vom Bischof gegebene Verfassung (Handfeste) und d. kaiserl. Freiheitsbrief v. 1433. 6 antiquum pomoerium: d. alte Stadtgraben aus dem 12. Jh. divi Petri b.: Gründungsjahr unbekannt. Der jetzige Bau stammt in der Hauptsache aus d. 14./15. Jh. Stückelberg B K II. 7 transm.: führt hinüber. 9 silva: Stoffülle. 12 quot al. usp.: wie nur irgendwo. Die Zerkinden, Rot, Sinz, Sürlin, Murer, Sevogel, Eberler gen. Grünenzwig wohnten in dem damals vornehmen Viertel um d. Petersberg (I. 53. 80. 144). Einige ihrer Häuser stehen noch; vgl. Bürgerhaus S. 23 ff. 13 quamplures: = complures. 16 prosapia: Geschlecht. Joh. Rot: I 559; Kölner A. D. 54. 386. Die Ritterwürde, die ihm ermöglichte, Bürgermeister zu wer- den, hat er I440 am Hl. Grabe geholt. 21 suppetias ferre: helfen. Verlangt hatte das die Stadt nicht: I 557. 22 opitulari: helfen. 25 cordatus: besonnen.
— 15 bus mense Iunio messis, Augusto autem vindemia ageretur atque October reflorescentium stirpium amoenitate ver novum referret. Hoc viridario solennis civium conventus agitur, privilegia praeleg- untur, novi magistratus pronuntiantur, sacramento astringuntur, ceteri ad oboedientiam praestandam commonefiunt. Exinde ponticulus intra antiquum urbis pomoerium ad divi Petri basilicam transmittit... Si clarorum civium, quorum cor- pora intra circumque templum hoc sita sunt, nomina, ne dicam vita, et in patriam merita memoranda forent, inexplicabili me silvae committerem ... Hic enim tot tantique heroes sanguinis nobilitate, prisca virtute, animi fortunaeque dotibus conspicui... humari vo- luerunt, quot alibi uspiam. Hic Zerkindi, Ruffi, Sincii, Surlii, Murarii, Sevoglii, Gruenenzwigii procerumque quamplures alii mo- numentis inter se contendisse videntur, quorum multa temporum iniuria obliteravit et abolevit... E Rufforum prosapia ... Johannem, qui anno 1444 civibus consilio praefuit, Basiliensium Fabium haud immerito appellaverim, utpote qui bello Armeniaco urbem infinitis Gallorum obequitantium copiis in summum discrimen adductam ab imminenti interitu non sine numinis praesidio vindicavit. Cum enim cives praecipiti consilio Helvetiis, qui iis suppetias laturi advenerant et non procul ab urbe equitatu Gallico obruti caedebantur, opitulari decrevissent pruden- tiumque matura consilia repudiassent, proinde urbe iam egressi hostium copias in insidiis collocatas, quibus cives urbe exclusuri erant, non animadvertissent (quod tamen cordatiores futurum praedi- 3 viridarium: mit Bäumen bestandener Platz. Die jetzige Anlage geht auf das J. 1778 zurück. conventus: bis zum Zerwürfnis mit d. Bischof 1521 fand d. Zeremonie am Sonntag vor Johanni (24. Juni) vor dem Bischofsthron an d. Nordwand des Münsters statt. II 224. III 302; Kölner A. D. 817. privilegia: d. vom Bischof gegebene Verfassung (Handfeste) und d. kaiserl. Freiheitsbrief v. 1433. 6 antiquum pomoerium: d. alte Stadtgraben aus dem 12. Jh. divi Petri b.: Gründungsjahr unbekannt. Der jetzige Bau stammt in der Hauptsache aus d. 14./15. Jh. Stückelberg B K II. 7 transm.: führt hinüber. 9 silva: Stoffülle. 12 quot al. usp.: wie nur irgendwo. Die Zerkinden, Rot, Sinz, Sürlin, Murer, Sevogel, Eberler gen. Grünenzwig wohnten in dem damals vornehmen Viertel um d. Petersberg (I. 53. 80. 144). Einige ihrer Häuser stehen noch; vgl. Bürgerhaus S. 23 ff. 13 quamplures: = complures. 16 prosapia: Geschlecht. Joh. Rot: I 559; Kölner A. D. 54. 386. Die Ritterwürde, die ihm ermöglichte, Bürgermeister zu wer- den, hat er I440 am Hl. Grabe geholt. 21 suppetias ferre: helfen. Verlangt hatte das die Stadt nicht: I 557. 22 opitulari: helfen. 25 cordatus: besonnen.
Strana 16
16 — xerant), Johannes Rot, eorum sectator potius quam ductor, accla- mantes urbis excubitores reditumque eorum obtestantes exaudiens non nisi gravissima interminatione, coniugum suavissimorumque pigno- rum inevitabili interitu ob oculos posito, ab incepto revocavit, omni- um vita fortunisque servatis. Petrus vero Rot consul, Hierosolymi- tanus eques, cruentissimo et funesto bello, quod magni foederis socii contra Carolum, Burgundionum et Belgarum potentissimum principem, gessere, in Grandisonensi primum pugna, 5. Nonas Martii anno 1476 commissa, octingentorum Basiliensium ductor fuit; in Moratensi vero clade, decimo Kal. Julii post insecuta, 2000 peditum et 100 equitum felicissimum imperatorem egit... (p. 171) Ante dominicam mensam Jacobi Rudini tumulus est, viri multis animi et fortunae dotibus cumulatissimi. Hic utroque parente ... prima pueritia orbatus ... tenuibus initiis, ferro, aere facto infectoque, salsamentis, oryza, melle, equis negotiari coepit, propitio ubique Mercurio, hoc est Deo Opt. Max., omnium bonorum datore et conservatore. Trapeziticam viginti annis privatam, S. P. Q. Basiliensis iubente volente publicam per unum et viginti annos bona fide, felici successu exercuit. Ab anno salutis 1533, quo primum in senatum adlectus est, per omnes honorum gradus, gravissimis interim legationibus (et inter eas ad Henricum II., Gallorum regem, ternis) ex dignitate votoque rei publicae susceptis confectisque ad summum plebeii magistratus fastigium anno 1559 evectus est. Quo octies ad- ministrato, ut post multa in politiam merita academiam quoque sibi devinciret, liberalis stipendii institutione paulo ante excessum rem literariam promovere voluit. Cetera sequens epitaphium continet: .. .. 1 sectator: Begleiter. 2 excubitor: Wächter. 3 interminatio: Drohung. pignora: Kinder. 5 Peter R., Sohn des Vorigen, ist 1487 zu Barfüßsern begraben worden; zu St. P. hing wohl nur eine Memorientafel. In Jerusalem war er I453 (II 91). 6 magni foed. socii: Eidgenossen, Niedere Vereinigung, Oesterreich, Frankreich. 8 5. Nonas: vielmehr am 2. März. 14 aes infectum: Roherz. 15 sal- samenta: Gepökeltes, namentlich wohl Heringe (vgl. II 450). oryza: Reis. 16 pro- pitius: günstig. 17 trapeziticam(rem): Wechslergeschäft. 1533 machte d. Stadt Geldwechsel u. Edelmetallhandel zum Monopol; doch blieb R. als Geschäftsführer u. Teilhaber an dem Unternehmen interessiert. Privatim als Wechsler mußs er also vorher tätig gewesen sein, so daß d. Zahl von 20 Jahren nicht stimmen kann, da er 1501 geboren ist. 21 Henricum: mit H. II., dem Sohne Franz' I., Gemahl der Katharina v. Medici, schloß Basel wie die meisten Kantone 1549 den Sold- vertrag von Compiègne (Dierauer III 327). 22 ex d. votoque: gemäss der Würde u. dem Wunsch der Stadt. summum... fast.: Oberstzunftmeisteramt. 24 po- litia: Staat. 25 stipendii: für einen Theologiestudenten (Urkunde im Staats- archiv). 26 epitaphium: nicht erhalten.
16 — xerant), Johannes Rot, eorum sectator potius quam ductor, accla- mantes urbis excubitores reditumque eorum obtestantes exaudiens non nisi gravissima interminatione, coniugum suavissimorumque pigno- rum inevitabili interitu ob oculos posito, ab incepto revocavit, omni- um vita fortunisque servatis. Petrus vero Rot consul, Hierosolymi- tanus eques, cruentissimo et funesto bello, quod magni foederis socii contra Carolum, Burgundionum et Belgarum potentissimum principem, gessere, in Grandisonensi primum pugna, 5. Nonas Martii anno 1476 commissa, octingentorum Basiliensium ductor fuit; in Moratensi vero clade, decimo Kal. Julii post insecuta, 2000 peditum et 100 equitum felicissimum imperatorem egit... (p. 171) Ante dominicam mensam Jacobi Rudini tumulus est, viri multis animi et fortunae dotibus cumulatissimi. Hic utroque parente ... prima pueritia orbatus ... tenuibus initiis, ferro, aere facto infectoque, salsamentis, oryza, melle, equis negotiari coepit, propitio ubique Mercurio, hoc est Deo Opt. Max., omnium bonorum datore et conservatore. Trapeziticam viginti annis privatam, S. P. Q. Basiliensis iubente volente publicam per unum et viginti annos bona fide, felici successu exercuit. Ab anno salutis 1533, quo primum in senatum adlectus est, per omnes honorum gradus, gravissimis interim legationibus (et inter eas ad Henricum II., Gallorum regem, ternis) ex dignitate votoque rei publicae susceptis confectisque ad summum plebeii magistratus fastigium anno 1559 evectus est. Quo octies ad- ministrato, ut post multa in politiam merita academiam quoque sibi devinciret, liberalis stipendii institutione paulo ante excessum rem literariam promovere voluit. Cetera sequens epitaphium continet: .. .. 1 sectator: Begleiter. 2 excubitor: Wächter. 3 interminatio: Drohung. pignora: Kinder. 5 Peter R., Sohn des Vorigen, ist 1487 zu Barfüßsern begraben worden; zu St. P. hing wohl nur eine Memorientafel. In Jerusalem war er I453 (II 91). 6 magni foed. socii: Eidgenossen, Niedere Vereinigung, Oesterreich, Frankreich. 8 5. Nonas: vielmehr am 2. März. 14 aes infectum: Roherz. 15 sal- samenta: Gepökeltes, namentlich wohl Heringe (vgl. II 450). oryza: Reis. 16 pro- pitius: günstig. 17 trapeziticam(rem): Wechslergeschäft. 1533 machte d. Stadt Geldwechsel u. Edelmetallhandel zum Monopol; doch blieb R. als Geschäftsführer u. Teilhaber an dem Unternehmen interessiert. Privatim als Wechsler mußs er also vorher tätig gewesen sein, so daß d. Zahl von 20 Jahren nicht stimmen kann, da er 1501 geboren ist. 21 Henricum: mit H. II., dem Sohne Franz' I., Gemahl der Katharina v. Medici, schloß Basel wie die meisten Kantone 1549 den Sold- vertrag von Compiègne (Dierauer III 327). 22 ex d. votoque: gemäss der Würde u. dem Wunsch der Stadt. summum... fast.: Oberstzunftmeisteramt. 24 po- litia: Staat. 25 stipendii: für einen Theologiestudenten (Urkunde im Staats- archiv). 26 epitaphium: nicht erhalten.
Strana 17
17 — Christo sacrum. Iacobum Rudinum, tribunum plebis Basil., cui praeter cetera illud etiam numinis benignitate contigit, ut ex IV uxoribus pater esset XII, avus XLV, proavus XXVII, liberi V, nepotes XXIV, pronepotes XXIII superstites piis cum lacrimis publico summo luctu anno salutis MDLXXIII., aetatis LXXII., die Novembris XXIV., quod virum vere magnum lapis, quem sibi vivus faciendum curaverat, non caperet, in aeternae spem resurrectionis sub hoc saxo condiderunt. Circa saxum hi versus leguntur: Clarus erat, quia magnus ; erit quoque clarior olim, Aemula si magni sit pia posteritas. Ludovicus vero Carinus, cuius memoria ibidem cernitur, medi- cus fuit singulari candore humanitateque praeditus, Fuggerorum quondam praeceptor, multis magnatibus familiaris ac virtutum causa acceptissimus. Qui ut se Basiliensibus gratum declararet, tribus bonae indolis adolescentibus liberalia stipendia constituit, quo nomine lege gratitudinis posteritati merito commendandus. Multum enim illis debemus, qui hoc tam improbo et avaro saeculo stipendia instituunt, hoc est, felicia ingenia, quorum conatibus alioquin fortunae tenuitas obstaret, ad verum cultum capessendum incitant, promovent atque fovent, quippe cum in tanto literarum contemptu plurimum intersit rei publicae viros doctos, sapientes atque peritos plantare, qui erudi- tione et intelligentia eam fulcire et illustrare queant ... Extra antiqua illic urbis pomoeria ... Dominicanorum (quos notiore nomine Praedicatores appellant) coenobium spatiosum et 1 tribunus pl.: Oberstzunftmeister. 3 uxoribus: seine vierte Ehe ging R. im Alter von 67 Jahren ein. Von d. Töchtern verheiratete sich Valeria mit Theodor Zwinger, Salome mit Ambr. Froben, Esther mit Bas. Amerbach. XII—XXVII: die Zahlen sind adverbial («mal») aufzufassen. 4 publico s. l.: unter allgemeiner großer Trauer. Doch ist die Auflösung der Abkürzung nicht sicher. 12 Carinus: L. Kiel aus Luzern († 17. Jan. 1569). Er hatte sich einen Teil seiner Bildung in B. erworben u. brachte nach bewegtem Wanderleben als Sekretär, Lehrer u. Arzt seine letzten Jahre wieder in B. zu. Hans Fugger in Augsburg erhielt einen Teil der Bücher des Testators. Die Grabtafel (memoria) ist verschwunden; ihr metrischer Text bei Groß u. Tonjola. 15 acceptus: teuer. 16 quo nomine: weswegen. 17 commendare: loben. 20 cultum cap.: s. Bildung aneignen. 24 Dominic.: d. Predigerorden wurde 1220 von d. Kastilier Dominicus Guzmann als Bettelorden organisiert. Zu seelsorgerischer Arbeit rief ihn Bischof Heinr. v. Thun 1233 nach B. Der Chor d. Kirche (1750—1856 als Salzmagazin benützt) stammt aus d. 13. Jh., das Langhaus aus d. 14./15. Jh. Das Türmchen ist 1423 aufgesetzt, seither aber völlig erneuert worden. Auf dem Klosterareal steht der von Chr. Merian gestiftete Spitalflügel. I 149. II. 636. 813. Küry B K II.
17 — Christo sacrum. Iacobum Rudinum, tribunum plebis Basil., cui praeter cetera illud etiam numinis benignitate contigit, ut ex IV uxoribus pater esset XII, avus XLV, proavus XXVII, liberi V, nepotes XXIV, pronepotes XXIII superstites piis cum lacrimis publico summo luctu anno salutis MDLXXIII., aetatis LXXII., die Novembris XXIV., quod virum vere magnum lapis, quem sibi vivus faciendum curaverat, non caperet, in aeternae spem resurrectionis sub hoc saxo condiderunt. Circa saxum hi versus leguntur: Clarus erat, quia magnus ; erit quoque clarior olim, Aemula si magni sit pia posteritas. Ludovicus vero Carinus, cuius memoria ibidem cernitur, medi- cus fuit singulari candore humanitateque praeditus, Fuggerorum quondam praeceptor, multis magnatibus familiaris ac virtutum causa acceptissimus. Qui ut se Basiliensibus gratum declararet, tribus bonae indolis adolescentibus liberalia stipendia constituit, quo nomine lege gratitudinis posteritati merito commendandus. Multum enim illis debemus, qui hoc tam improbo et avaro saeculo stipendia instituunt, hoc est, felicia ingenia, quorum conatibus alioquin fortunae tenuitas obstaret, ad verum cultum capessendum incitant, promovent atque fovent, quippe cum in tanto literarum contemptu plurimum intersit rei publicae viros doctos, sapientes atque peritos plantare, qui erudi- tione et intelligentia eam fulcire et illustrare queant ... Extra antiqua illic urbis pomoeria ... Dominicanorum (quos notiore nomine Praedicatores appellant) coenobium spatiosum et 1 tribunus pl.: Oberstzunftmeister. 3 uxoribus: seine vierte Ehe ging R. im Alter von 67 Jahren ein. Von d. Töchtern verheiratete sich Valeria mit Theodor Zwinger, Salome mit Ambr. Froben, Esther mit Bas. Amerbach. XII—XXVII: die Zahlen sind adverbial («mal») aufzufassen. 4 publico s. l.: unter allgemeiner großer Trauer. Doch ist die Auflösung der Abkürzung nicht sicher. 12 Carinus: L. Kiel aus Luzern († 17. Jan. 1569). Er hatte sich einen Teil seiner Bildung in B. erworben u. brachte nach bewegtem Wanderleben als Sekretär, Lehrer u. Arzt seine letzten Jahre wieder in B. zu. Hans Fugger in Augsburg erhielt einen Teil der Bücher des Testators. Die Grabtafel (memoria) ist verschwunden; ihr metrischer Text bei Groß u. Tonjola. 15 acceptus: teuer. 16 quo nomine: weswegen. 17 commendare: loben. 20 cultum cap.: s. Bildung aneignen. 24 Dominic.: d. Predigerorden wurde 1220 von d. Kastilier Dominicus Guzmann als Bettelorden organisiert. Zu seelsorgerischer Arbeit rief ihn Bischof Heinr. v. Thun 1233 nach B. Der Chor d. Kirche (1750—1856 als Salzmagazin benützt) stammt aus d. 13. Jh., das Langhaus aus d. 14./15. Jh. Das Türmchen ist 1423 aufgesetzt, seither aber völlig erneuert worden. Auf dem Klosterareal steht der von Chr. Merian gestiftete Spitalflügel. I 149. II. 636. 813. Küry B K II.
Strana 18
18 — amplum situm est, non quidem nimis vetustum..., verum eleganti templo pulcherrimisque hortis ornatum... Reliquum latus amplissimi coemiterii permultis tiliis consiti elegans pictura decorat — qualem fere omnia Dominicanorum coe- nobia spectandam proponunt —, universi humani generis cum morte ... colluctantis fragilem sortem longa serie repraesentans, qua lege ipsa omnis sexus, aetatis et condicionis personas avocet, deducat, volentes nolentesque sub umbras trahat sceptraque ligonibus aequet. ... Quod vero maiore spectaculo dignum, ipsum quondam coeno- bium bibliotheca varii generis librorum instructum fuit, quam Jo. de Ragusio, episcopus Argensis, theologus huius ordinis..., per- multis Graecis codicibus chartaceaque suppellectile sua locupletavit et auxit. Haec eo in loco male custodita anno 1559 Doctore Henrico Petri scholarcha procurante publico universitatis armario illata fuit, ubi hoc genus thesauri multo fidelius asservatur... Supra Rheni pontem in clivo undique (praeterquam versus austrum) admodum abrupto parochia eminet antiquissima, iis tem- poribus, quibus Francorum monarchae imperarunt, Martino Tu- ronensi episcopo primum, ut reor, sacrata, quamquam de primordio eius certi nihil habeatur ... Sunt in hac aede clari aliquot cives diversae condicionis. 3 amplissimi c.: d. Laienkirchhof, heute d. Platz vor d. Kirche. 4 pic- tura: nur in Nachzeichnungen u. Fragmenten (im Hist. Mus.) überdauerten die freilich längst übermalten u. defekten Fresken eines unbekannten Malers des 15. Jhs. den Abbruch der Kirchhofmauer im J. 1805. Vgl. M. Wackernagel «Basel» S. 83. fere omnia: Uebertreibung der Tatsache, daſs die D. im Sinne ihrer Predigt an ihren Friedhöfen u. Kreuzgängen gern derlei Malereien an- brachten. Auch das ihrer Aufsicht unterstellte Frauenkloster Klingental besaſs einen wohl noch älteren Totentanz (Wackernagel a. a. O. 84). 6 colluctor: ringen. qua lege: wie. 7 ipsa: mors. 8 ligo: Karst. 10 Jo. de Ragusio od. Ragusa (in Dalmatien), Bischof v. Ardjisch in d. Walachei († 1443), hatte als Gesandter des Basler Konzils auf seiner Reise n. Konstantinopel wertvolle Per- gamentcodices biblischer Bücher des 8.—14. Jhs. erworben. Sie u. mehrere Pa- piercodices theologischen u. kirchenpolitischen Inhalts testierte er dem Kloster, seiner Herberge während des Konzils. Inventar des noch heute in der Univ.- Bibl. Erhaltenen von Ph. Schmidt BZ 18, 160. 12 chart. suppellex: Besitz an Papierhandschriften. 14 scholarcha: Mitglied der Dreierdeputation des Rates für Schul- u. Kirchensachen. 14 armario: s. unten S. 22. 18 Martino: M., Bischof v. Tours († um 400), d. Nationalheilige der Franken, auch in alemann. Gebiet als Patron der von fränkischen Missionaren im 6. Jh. errichteten Kirchen viel verehrt. Der heutige Bau stammt aus d. 14./15. Jh.; das Innere 1928 gut restau- riert. I 2. 115. 270. Stockmeyer BK III.
18 — amplum situm est, non quidem nimis vetustum..., verum eleganti templo pulcherrimisque hortis ornatum... Reliquum latus amplissimi coemiterii permultis tiliis consiti elegans pictura decorat — qualem fere omnia Dominicanorum coe- nobia spectandam proponunt —, universi humani generis cum morte ... colluctantis fragilem sortem longa serie repraesentans, qua lege ipsa omnis sexus, aetatis et condicionis personas avocet, deducat, volentes nolentesque sub umbras trahat sceptraque ligonibus aequet. ... Quod vero maiore spectaculo dignum, ipsum quondam coeno- bium bibliotheca varii generis librorum instructum fuit, quam Jo. de Ragusio, episcopus Argensis, theologus huius ordinis..., per- multis Graecis codicibus chartaceaque suppellectile sua locupletavit et auxit. Haec eo in loco male custodita anno 1559 Doctore Henrico Petri scholarcha procurante publico universitatis armario illata fuit, ubi hoc genus thesauri multo fidelius asservatur... Supra Rheni pontem in clivo undique (praeterquam versus austrum) admodum abrupto parochia eminet antiquissima, iis tem- poribus, quibus Francorum monarchae imperarunt, Martino Tu- ronensi episcopo primum, ut reor, sacrata, quamquam de primordio eius certi nihil habeatur ... Sunt in hac aede clari aliquot cives diversae condicionis. 3 amplissimi c.: d. Laienkirchhof, heute d. Platz vor d. Kirche. 4 pic- tura: nur in Nachzeichnungen u. Fragmenten (im Hist. Mus.) überdauerten die freilich längst übermalten u. defekten Fresken eines unbekannten Malers des 15. Jhs. den Abbruch der Kirchhofmauer im J. 1805. Vgl. M. Wackernagel «Basel» S. 83. fere omnia: Uebertreibung der Tatsache, daſs die D. im Sinne ihrer Predigt an ihren Friedhöfen u. Kreuzgängen gern derlei Malereien an- brachten. Auch das ihrer Aufsicht unterstellte Frauenkloster Klingental besaſs einen wohl noch älteren Totentanz (Wackernagel a. a. O. 84). 6 colluctor: ringen. qua lege: wie. 7 ipsa: mors. 8 ligo: Karst. 10 Jo. de Ragusio od. Ragusa (in Dalmatien), Bischof v. Ardjisch in d. Walachei († 1443), hatte als Gesandter des Basler Konzils auf seiner Reise n. Konstantinopel wertvolle Per- gamentcodices biblischer Bücher des 8.—14. Jhs. erworben. Sie u. mehrere Pa- piercodices theologischen u. kirchenpolitischen Inhalts testierte er dem Kloster, seiner Herberge während des Konzils. Inventar des noch heute in der Univ.- Bibl. Erhaltenen von Ph. Schmidt BZ 18, 160. 12 chart. suppellex: Besitz an Papierhandschriften. 14 scholarcha: Mitglied der Dreierdeputation des Rates für Schul- u. Kirchensachen. 14 armario: s. unten S. 22. 18 Martino: M., Bischof v. Tours († um 400), d. Nationalheilige der Franken, auch in alemann. Gebiet als Patron der von fränkischen Missionaren im 6. Jh. errichteten Kirchen viel verehrt. Der heutige Bau stammt aus d. 14./15. Jh.; das Innere 1928 gut restau- riert. I 2. 115. 270. Stockmeyer BK III.
Strana 19
19 — ... (p. 208) E notioribus ... Hütschios atque Trutomannos, quibus illic etiam monumenta sunt, sicco pede praetervolare nequeo. Iohannes equidem Trutomannus toga sagoque laudem apud suos haud vulgarem sibi comparavit. Primum enim anno 1508 summum plebeium magistratum consecutus ea fuit animi moderatione, ut civi- bus gratissimus nomini suo responderet. Anno deinde 1515 in memo- rabili Helvetiorum pugna cum totius Galliae flore secundae Basi- liensis cohortis, quae 600 bellatoribus constabat, ductor strenuus rediit. Huc etiam Melchiorem Hütschium ... numero, qui anno 1512 militarem tribunum Basiliensis rei publicae nomine ea expeditione egit, qua Helvetii communibus viribus in Iulii pontificis gratiam intra bimestre Gallos ex Insubribus abegerunt eoque nomine titulum ecclesiae defensorum cum novis insignibus reportarunt... Illustri ibidem ad columnam inscriptione D. Iohannis Huberi archiatri Basiliensis memoria eleganti opere posteritati haud imme- rito commendata est, quippe cum artis Apollineae annis circiter triginta quinque felici professione usuque de universo civium coetu, e quo natales duxerat, fide, consilii promptitudine et erga egenos etiam liberalitate bene mereri non desierit, affabilitate comitateque sua cunctis gratissimus artisque successu principibus aliquot totique vicinae nobilitati notissimus. Hic ... 17 liberorum pater, anno 2 monumenta: nicht erhalten. sicco p.: gewagter Ausdruck für 'gleichgültig'. 3 Trutman war zuerst 1507 O.-Z.; I521 wurde er mit 15 andern wegen Annahme französ. Jahrgelder aus dem Rat entfernt. III 34. 119. 311. sagum: Kriegsmantel. 6 respondere: entsprechen, Ehre machen. 7 pugna: b. Marignano gegen Franz I. am 13./I4. Sept. 1515. Mit I600 Mann waren die Basler ausgezogen. III 34. 9 Hütsch(in), † 1518, diente auf d. Pavierzug als lütener (Lieutenant). 11 Iulii: Julius II. 12 bimestre: Zeit von 2 Monaten. ex Insubr.: d. alten I. wohnten um Mai- land. 13 insignibus: «Und gab der bapst und der cardinal (Schiner) denen von Basel ein nüw paner mit einem wyssen damast und einem guldinen baselstab, und den engelschen grusz oben by der stangen, den sy vor nye gefurt hatten» (Reste im Hist. Mus.; Kölner A. D. 365 mit Abb.) «... Deß glychen gab er ouch ge- meiner Eidgnoschafft zwey hüpsch baner zu einer gedechtnußs, das eine gemeine Eidgnoschafft mit der hilff gottes sant Peters schifflin wider uffgholffen hatt, das so gar versuncken was» (BCh 6, 37). III 25. Dierauer II 496. 14 columnam: an der ersten Säule rechts vom Chor aus (mit kräftigen Schnitzern). Huber, Felix Plat- ters väterlicher Freund, war sein Vorgänger als Stadtarzt und Prof. für praktische Medizin. Der Grabstein seiner in Baden 1579 verstorbenen Frau Marg. Wölflin steht in der Klosterkirche Königsfelden. 15 archiater: Arzt od. Stadtarzt. 18 natales ducere: stammen. 19 affabilitas: Leutseligkeit.
19 — ... (p. 208) E notioribus ... Hütschios atque Trutomannos, quibus illic etiam monumenta sunt, sicco pede praetervolare nequeo. Iohannes equidem Trutomannus toga sagoque laudem apud suos haud vulgarem sibi comparavit. Primum enim anno 1508 summum plebeium magistratum consecutus ea fuit animi moderatione, ut civi- bus gratissimus nomini suo responderet. Anno deinde 1515 in memo- rabili Helvetiorum pugna cum totius Galliae flore secundae Basi- liensis cohortis, quae 600 bellatoribus constabat, ductor strenuus rediit. Huc etiam Melchiorem Hütschium ... numero, qui anno 1512 militarem tribunum Basiliensis rei publicae nomine ea expeditione egit, qua Helvetii communibus viribus in Iulii pontificis gratiam intra bimestre Gallos ex Insubribus abegerunt eoque nomine titulum ecclesiae defensorum cum novis insignibus reportarunt... Illustri ibidem ad columnam inscriptione D. Iohannis Huberi archiatri Basiliensis memoria eleganti opere posteritati haud imme- rito commendata est, quippe cum artis Apollineae annis circiter triginta quinque felici professione usuque de universo civium coetu, e quo natales duxerat, fide, consilii promptitudine et erga egenos etiam liberalitate bene mereri non desierit, affabilitate comitateque sua cunctis gratissimus artisque successu principibus aliquot totique vicinae nobilitati notissimus. Hic ... 17 liberorum pater, anno 2 monumenta: nicht erhalten. sicco p.: gewagter Ausdruck für 'gleichgültig'. 3 Trutman war zuerst 1507 O.-Z.; I521 wurde er mit 15 andern wegen Annahme französ. Jahrgelder aus dem Rat entfernt. III 34. 119. 311. sagum: Kriegsmantel. 6 respondere: entsprechen, Ehre machen. 7 pugna: b. Marignano gegen Franz I. am 13./I4. Sept. 1515. Mit I600 Mann waren die Basler ausgezogen. III 34. 9 Hütsch(in), † 1518, diente auf d. Pavierzug als lütener (Lieutenant). 11 Iulii: Julius II. 12 bimestre: Zeit von 2 Monaten. ex Insubr.: d. alten I. wohnten um Mai- land. 13 insignibus: «Und gab der bapst und der cardinal (Schiner) denen von Basel ein nüw paner mit einem wyssen damast und einem guldinen baselstab, und den engelschen grusz oben by der stangen, den sy vor nye gefurt hatten» (Reste im Hist. Mus.; Kölner A. D. 365 mit Abb.) «... Deß glychen gab er ouch ge- meiner Eidgnoschafft zwey hüpsch baner zu einer gedechtnußs, das eine gemeine Eidgnoschafft mit der hilff gottes sant Peters schifflin wider uffgholffen hatt, das so gar versuncken was» (BCh 6, 37). III 25. Dierauer II 496. 14 columnam: an der ersten Säule rechts vom Chor aus (mit kräftigen Schnitzern). Huber, Felix Plat- ters väterlicher Freund, war sein Vorgänger als Stadtarzt und Prof. für praktische Medizin. Der Grabstein seiner in Baden 1579 verstorbenen Frau Marg. Wölflin steht in der Klosterkirche Königsfelden. 15 archiater: Arzt od. Stadtarzt. 18 natales ducere: stammen. 19 affabilitas: Leutseligkeit.
Strana 20
20 — aetatis 65, salutis vero 1571, ingenti bonorum luctu mortalitati exemptus, iuxta filios duos ... reconditus est, tali elogio: Heic urbis Aesculapius Scholaeque gloria Rauracae Medicique idea conditur. Nec dii pereunt neque ideae, Nec tu putato mortuum, Quem virtus, eruditio Perenni fama celebrat, Quem Christus aeternum beat. Abei et bonis cum vivere Discito, cum piis mori. ... Descensus hinc ad Rhenum admodum praeceps est, ut per gradus septuaginta anno 1352 lapideos primum factos descendendum sit. Atque illic ad fluminis ripam academia (collegium vulgo in- ferius vocant) amplum locum occupans adest. Aedes illae priscis temporibus Scalariis, nobilissimis hominibus, habitatae fuere... [Qui] praetorem constituendi ius ab episcopis diu obtinuere, ut rerum civilium iudicia ab eorum vicescultetis multorum annorum curriculo habita sint.... Domus haec a Jacobo postmodum Zibolio patricio, tribunitiae dignitatis viro, empta eo usque privata permansit, donec nurus eius, Burchardi Zibolii vidua, Sophia de Rotberg, ... religiosae vitae sese 2 elogium: Inschrift. 3 heic: hier. 4 schola: hier = Hochschule. 5 idea: Ideal, im nächsten Vers = Idee in platonischem Sinn. 11 abei: wie heic alter- tümelnd statt abi. 15 academia: a., gymnasium, studium, studium generale sind d. genauen Ausdrücke für «Hochschule»; universitas bezeichnet ursprünglich nicht d. Anstalt, sondern d. Korporation ihrer Lehrer u. Hörer. inferius: (Rheinsprung II) zum Unterschied vom c. superius im ehemaligen Augustinerkloster. 17 Scalarii: d. Ministerialengeschlecht der Schaler hatte bis I349 den Vorsitz im Schultheißsen- gericht (praetor = Schultheißs) als bischöfliches Lehen inne, betraute aber seit 1275 einen Stellvertreter (vicescultetus) damit (Heusler 207). 21 postmodum ge- hört zu empta. 21 Jacob Zibol war Achtbürger und viermal Oberstzunftmeister (tribunus); s. S. 29. 23 Sophia v. Rotberg, Schwester d. Bischofs, bezog 1455 ein Häuschen beim Steinenkloster u. lebte dort als freie Klosterinsassin († 1478). II 693. 868. Ein Karthäuser berichtet von ihr (BCh 1, 494): «.. nobili genealogia, paucis annis a puellari aetate vivens cum marito ... Quo defuncto contentabatur cum statu viduitatis, licet juvencula esset nobilis et abundans ac pulchra nimis valde, usque ad finem vitae. (Sie bedachte die Karthause mit reichen Gaben).. similiter aliis religiosis (Ordensleute) benefecit in vita, ne post mortem ipsius res aliter iret, quam ipsa volebat. Semper prudenter agebat in cunctis et patientiam servavit in magna et diutina infirmitate corporis, totam se deo offerens, hostiam vivam et immaculatam.» 23 se emancipare: s. ausliefern.
20 — aetatis 65, salutis vero 1571, ingenti bonorum luctu mortalitati exemptus, iuxta filios duos ... reconditus est, tali elogio: Heic urbis Aesculapius Scholaeque gloria Rauracae Medicique idea conditur. Nec dii pereunt neque ideae, Nec tu putato mortuum, Quem virtus, eruditio Perenni fama celebrat, Quem Christus aeternum beat. Abei et bonis cum vivere Discito, cum piis mori. ... Descensus hinc ad Rhenum admodum praeceps est, ut per gradus septuaginta anno 1352 lapideos primum factos descendendum sit. Atque illic ad fluminis ripam academia (collegium vulgo in- ferius vocant) amplum locum occupans adest. Aedes illae priscis temporibus Scalariis, nobilissimis hominibus, habitatae fuere... [Qui] praetorem constituendi ius ab episcopis diu obtinuere, ut rerum civilium iudicia ab eorum vicescultetis multorum annorum curriculo habita sint.... Domus haec a Jacobo postmodum Zibolio patricio, tribunitiae dignitatis viro, empta eo usque privata permansit, donec nurus eius, Burchardi Zibolii vidua, Sophia de Rotberg, ... religiosae vitae sese 2 elogium: Inschrift. 3 heic: hier. 4 schola: hier = Hochschule. 5 idea: Ideal, im nächsten Vers = Idee in platonischem Sinn. 11 abei: wie heic alter- tümelnd statt abi. 15 academia: a., gymnasium, studium, studium generale sind d. genauen Ausdrücke für «Hochschule»; universitas bezeichnet ursprünglich nicht d. Anstalt, sondern d. Korporation ihrer Lehrer u. Hörer. inferius: (Rheinsprung II) zum Unterschied vom c. superius im ehemaligen Augustinerkloster. 17 Scalarii: d. Ministerialengeschlecht der Schaler hatte bis I349 den Vorsitz im Schultheißsen- gericht (praetor = Schultheißs) als bischöfliches Lehen inne, betraute aber seit 1275 einen Stellvertreter (vicescultetus) damit (Heusler 207). 21 postmodum ge- hört zu empta. 21 Jacob Zibol war Achtbürger und viermal Oberstzunftmeister (tribunus); s. S. 29. 23 Sophia v. Rotberg, Schwester d. Bischofs, bezog 1455 ein Häuschen beim Steinenkloster u. lebte dort als freie Klosterinsassin († 1478). II 693. 868. Ein Karthäuser berichtet von ihr (BCh 1, 494): «.. nobili genealogia, paucis annis a puellari aetate vivens cum marito ... Quo defuncto contentabatur cum statu viduitatis, licet juvencula esset nobilis et abundans ac pulchra nimis valde, usque ad finem vitae. (Sie bedachte die Karthause mit reichen Gaben).. similiter aliis religiosis (Ordensleute) benefecit in vita, ne post mortem ipsius res aliter iret, quam ipsa volebat. Semper prudenter agebat in cunctis et patientiam servavit in magna et diutina infirmitate corporis, totam se deo offerens, hostiam vivam et immaculatam.» 23 se emancipare: s. ausliefern.
Strana 21
21 velut emancipans splendidiore hac neglecta, eam senatui vendidit atque iuxta Lapidum coenobium aliam sibi habitationem construens viduitatis suae annos illic sanctissime transegit... Postquam vero Basilienses a Pio II. pontifice academiam seu scholam publicam do- cendi promovendique privilegiis instructam impetrassent, domicilia haec collegio auditoriisque dicarunt, adeo ut, quae Scalariorum olim, nunc scholarium domus sit. Pius enim, prius Aeneas Sylvius appellatus, Senensis, cum tem- pore universalis concilii annis aliquot cardinalium et episcoporum famulum, publicum etiam scribam egisset inque Caesarea Sigismundi aula, quae septem illic mensibus haeserat, inter ceteros viros magnos Casparum Schlickium imperatoris cancellarium familiaritate sibi devinxisset atque ob Italici idiomatis cognitionem in scriniariorum numerum cooptatus fuisset, occasionem emergendi nactus in episco- pum primo Tergestinum, dein cardinalem promotus cathedram pon- tificiam tandem assecutus est. Apice igitur ecclesiastico conscenso a Basiliensibus, quibuscum tot annis iucunde conversatus fuerat, facile exoratus est, ut non solum ad suae rei publicae sed etiam vicinarum partium utilitatem in civitate sua tamquam loco insigni et accommodo, ubi aeris vigeret temperies, victualium ubertas cete- rarumque rerum ad usum vitae humanae pertinentium copia reperi- retur (sic enim bulla loquitur) et a qua famosa studia Alemanniae satis distarent, studium generale in qualibet licita facultate pro fidei 4 a Pio II.: über ihn s. S. 37, über d. Gründung der Universität s. II 550; Kölner A. D. 57. Anders als in außserdeutschen Ländern, wo im 13. Jh. über 30 U. entstanden waren, ist für alle deutschen U. von Prag (1347) bis Frankfurt a. d. O. (1506) von ihren Gründern eine Erlaubnis beim Papst oder beim Kaiser oder bei bei- den eingeholt worden. "Die Sitte ist durchaus herrschend.., aber es bestand keine Vorschrift.. Die Unterstützung des päpstl. Stuhles hatte man namentlich nötig bei d. Bestätigung von Schenkungen u. Ueberweisungen kirchlicher Pfründen u. Rechte» (Kaufmann Gesch. d. Deutschen Univ. II 3). 5 promovere: zu akadem. Graden befördern. 11 septem m.: 11. Okt. 1433—I1. Mai 1434. Den lebens- lustigen Kanzler Schlick konnte Ae. kaum schon in Basel kennen gelernt haben. Als er aber Sekretär (scriniarius) bei dessen nunmehrigem Herrn, Friedrich III., geworden war, verstanden sie sich schr gut; Ae. verdankt ihm seine Wahl zum Bischof v. Triest (Tergeste). 16 apex eccl.: Spitze der Hierarchie. Die Wahl erfolgte am 19. Aug. 1458. 17 iucunde: vgl. aber I 512. 18 ut: das Verbum folgt erst 7 Zeilen unten (institueret). 19 tamquam: als. 22 bulla: aus Mantua vom 12. Nov. 1459 (im Staatsarchiv). 23 licita: mit dieser üblichen Formel sollte namentlich die Zauberei als verbotene Wissenschaft von den Privilegien der U. ausgeschlossen sein (Kaufmann a. a. O. II 75). facultas: «Fakultät» (urspr. = scientia). pro ampl.: zur Ausbreitung.
21 velut emancipans splendidiore hac neglecta, eam senatui vendidit atque iuxta Lapidum coenobium aliam sibi habitationem construens viduitatis suae annos illic sanctissime transegit... Postquam vero Basilienses a Pio II. pontifice academiam seu scholam publicam do- cendi promovendique privilegiis instructam impetrassent, domicilia haec collegio auditoriisque dicarunt, adeo ut, quae Scalariorum olim, nunc scholarium domus sit. Pius enim, prius Aeneas Sylvius appellatus, Senensis, cum tem- pore universalis concilii annis aliquot cardinalium et episcoporum famulum, publicum etiam scribam egisset inque Caesarea Sigismundi aula, quae septem illic mensibus haeserat, inter ceteros viros magnos Casparum Schlickium imperatoris cancellarium familiaritate sibi devinxisset atque ob Italici idiomatis cognitionem in scriniariorum numerum cooptatus fuisset, occasionem emergendi nactus in episco- pum primo Tergestinum, dein cardinalem promotus cathedram pon- tificiam tandem assecutus est. Apice igitur ecclesiastico conscenso a Basiliensibus, quibuscum tot annis iucunde conversatus fuerat, facile exoratus est, ut non solum ad suae rei publicae sed etiam vicinarum partium utilitatem in civitate sua tamquam loco insigni et accommodo, ubi aeris vigeret temperies, victualium ubertas cete- rarumque rerum ad usum vitae humanae pertinentium copia reperi- retur (sic enim bulla loquitur) et a qua famosa studia Alemanniae satis distarent, studium generale in qualibet licita facultate pro fidei 4 a Pio II.: über ihn s. S. 37, über d. Gründung der Universität s. II 550; Kölner A. D. 57. Anders als in außserdeutschen Ländern, wo im 13. Jh. über 30 U. entstanden waren, ist für alle deutschen U. von Prag (1347) bis Frankfurt a. d. O. (1506) von ihren Gründern eine Erlaubnis beim Papst oder beim Kaiser oder bei bei- den eingeholt worden. "Die Sitte ist durchaus herrschend.., aber es bestand keine Vorschrift.. Die Unterstützung des päpstl. Stuhles hatte man namentlich nötig bei d. Bestätigung von Schenkungen u. Ueberweisungen kirchlicher Pfründen u. Rechte» (Kaufmann Gesch. d. Deutschen Univ. II 3). 5 promovere: zu akadem. Graden befördern. 11 septem m.: 11. Okt. 1433—I1. Mai 1434. Den lebens- lustigen Kanzler Schlick konnte Ae. kaum schon in Basel kennen gelernt haben. Als er aber Sekretär (scriniarius) bei dessen nunmehrigem Herrn, Friedrich III., geworden war, verstanden sie sich schr gut; Ae. verdankt ihm seine Wahl zum Bischof v. Triest (Tergeste). 16 apex eccl.: Spitze der Hierarchie. Die Wahl erfolgte am 19. Aug. 1458. 17 iucunde: vgl. aber I 512. 18 ut: das Verbum folgt erst 7 Zeilen unten (institueret). 19 tamquam: als. 22 bulla: aus Mantua vom 12. Nov. 1459 (im Staatsarchiv). 23 licita: mit dieser üblichen Formel sollte namentlich die Zauberei als verbotene Wissenschaft von den Privilegien der U. ausgeschlossen sein (Kaufmann a. a. O. II 75). facultas: «Fakultät» (urspr. = scientia). pro ampl.: zur Ausbreitung.
Strana 22
22 catholicae ampliatione, simplicium institutione mentiumque illustra- tione institueret, ita ut viros produceret consilii maturitate conspi- cuos, virtutum redimitos ornatibus et diversarum facultatum dog- matibus eruditos essetque illic scientiarum fons irriguus, de cuius plenitudine universi haurirent, qui literarum documentis imbui cu- perent. Et quidem academiam hanc ad exemplar Bononiensis iisdem prorsus privilegiis immunitatibusque perfrui voluit sub dato Man- tuae, pridie Idus Novembris anno 1459. Sic ergo pii magistratus cura haec tam utilis institutio introducta plantataque privilegiis etiam intra urbis moenia peculiaribus munita ac liberaliter hucusque conservata est... (p. 226) Etsi autem academia haec inter initia (quae erat sacer- dotiorum et ad eadem aspirantium multitudo) studiosorum copia magis floruisse videri possit, pronuntiare tamen audeo, eam promo- torum publicisque testimoniis dignissimorum frequentia nulla aetate fertiliorem exacto decennio fuisse, quo in omni facultate tot tan- tique viri velut ex Troiano equo non solum in universas Germaniae provincias, sed et in Galliam, Daniam, Angliam, Belgium aliasque nationes prodiere, ut illud postera magis aetas quam nostra cele- bratura sit. Cernitur hic ad Rhenum academiae bibliotheca, libris recentibus et antiquis, quinetiam multis manuscriptis Graecisque co- dicibus minime infrequens, supraque eam aula Rheno imposita ampla nitidaque, ... publicis actibus atque promotionibus destinata, aca- 1 simplicium inst.: Belehrung der Ungebildeten. illustratio: Erleuchtung. Die Bürgerschaft dachte freilich ebenso sehr an d. materiellen Vorteile für d. Stadt. 3 redimitus: bekränzt. dogmata: Lehren. 4 irriguus: strömend. 5 literarum doc.: wissensch. Bildung. 6 Bononiensis: d. Erwähnung der päpstlichen U. Bologna ist ebenfalls formelhaft; tatsächlich nahm man sich in Basel Pavia u. besonders Erfurt zum Muster (Vischer Gesch. d. Un. Basel S. 94 f.). 10 peculiaris: speziell. Diese städt. Priv. waren viel wichtiger als d. päpstlichen (aufgezählt II 559). «Sie schufen ... im Ganzen der städtischen Einwohnerschaft eine nach eigenem Recht lebende Fremdengemeinde». Die Befreiung der U.-angehörigen von Steuerpflichten hob d. Rat jedoch bald wieder auf, und als er die von d. Reformation vernichtete An- stalt 1532 neu begründete, schränkte er auch ihre Autonomie u. Jurisdiktion ein (Thommen S. 13). 12 quae erat..: begreiflich bei..'. sacerdotia: kirchl. Aemter u. Pfründen. 13 copia: für 1460—1500 gibt Vischer S. 256 3828 Imma- trikulationen an, Thommen S. 87 für 1532—72 2398. 15 publ. testimonia: öffentl. Auszeichnung. 19 illud: das verflossene Dezennium. 20 bibliotheca: sie zählte 1583 ca. 1400 Bände. Untergebracht war sie in einem auf der Rhein- mauer stehenden Gebäude, das 1710 abgetragen wurde. 1671 kam sie mit andern Sammlungen in d. Mücke, 1849 in d. neu erbaute Museum, 1896 in d. jetzige Gebäude auf dem ehemaligen Spalengottesacker. 22 aula: Saal. 23 actus: Anlass.
22 catholicae ampliatione, simplicium institutione mentiumque illustra- tione institueret, ita ut viros produceret consilii maturitate conspi- cuos, virtutum redimitos ornatibus et diversarum facultatum dog- matibus eruditos essetque illic scientiarum fons irriguus, de cuius plenitudine universi haurirent, qui literarum documentis imbui cu- perent. Et quidem academiam hanc ad exemplar Bononiensis iisdem prorsus privilegiis immunitatibusque perfrui voluit sub dato Man- tuae, pridie Idus Novembris anno 1459. Sic ergo pii magistratus cura haec tam utilis institutio introducta plantataque privilegiis etiam intra urbis moenia peculiaribus munita ac liberaliter hucusque conservata est... (p. 226) Etsi autem academia haec inter initia (quae erat sacer- dotiorum et ad eadem aspirantium multitudo) studiosorum copia magis floruisse videri possit, pronuntiare tamen audeo, eam promo- torum publicisque testimoniis dignissimorum frequentia nulla aetate fertiliorem exacto decennio fuisse, quo in omni facultate tot tan- tique viri velut ex Troiano equo non solum in universas Germaniae provincias, sed et in Galliam, Daniam, Angliam, Belgium aliasque nationes prodiere, ut illud postera magis aetas quam nostra cele- bratura sit. Cernitur hic ad Rhenum academiae bibliotheca, libris recentibus et antiquis, quinetiam multis manuscriptis Graecisque co- dicibus minime infrequens, supraque eam aula Rheno imposita ampla nitidaque, ... publicis actibus atque promotionibus destinata, aca- 1 simplicium inst.: Belehrung der Ungebildeten. illustratio: Erleuchtung. Die Bürgerschaft dachte freilich ebenso sehr an d. materiellen Vorteile für d. Stadt. 3 redimitus: bekränzt. dogmata: Lehren. 4 irriguus: strömend. 5 literarum doc.: wissensch. Bildung. 6 Bononiensis: d. Erwähnung der päpstlichen U. Bologna ist ebenfalls formelhaft; tatsächlich nahm man sich in Basel Pavia u. besonders Erfurt zum Muster (Vischer Gesch. d. Un. Basel S. 94 f.). 10 peculiaris: speziell. Diese städt. Priv. waren viel wichtiger als d. päpstlichen (aufgezählt II 559). «Sie schufen ... im Ganzen der städtischen Einwohnerschaft eine nach eigenem Recht lebende Fremdengemeinde». Die Befreiung der U.-angehörigen von Steuerpflichten hob d. Rat jedoch bald wieder auf, und als er die von d. Reformation vernichtete An- stalt 1532 neu begründete, schränkte er auch ihre Autonomie u. Jurisdiktion ein (Thommen S. 13). 12 quae erat..: begreiflich bei..'. sacerdotia: kirchl. Aemter u. Pfründen. 13 copia: für 1460—1500 gibt Vischer S. 256 3828 Imma- trikulationen an, Thommen S. 87 für 1532—72 2398. 15 publ. testimonia: öffentl. Auszeichnung. 19 illud: das verflossene Dezennium. 20 bibliotheca: sie zählte 1583 ca. 1400 Bände. Untergebracht war sie in einem auf der Rhein- mauer stehenden Gebäude, das 1710 abgetragen wurde. 1671 kam sie mit andern Sammlungen in d. Mücke, 1849 in d. neu erbaute Museum, 1896 in d. jetzige Gebäude auf dem ehemaligen Spalengottesacker. 22 aula: Saal. 23 actus: Anlass.
Strana 23
23 demiae �oapevvýoiov seu inauguratorium. In ea humana sceleta tria, virile, muliebre ac puerile, addita simiae ossium compage, proceres erigi curarunt. Quo id fine factum quibusve autoribus tribuendum, valvarum scrinii sive armarii inscriptiones docent his verbis: «Andr. Vesalius Bruxellensis, Caroli V. Augusti archiatrus, lau- datissimos anatomicarum administrationum commentarios in hac urbe regia publicaturus, virile quod cernis sceleton artis et industriae suae specimen anno Christiano MDXLIII exhibuit erexitque. Sexto post lustro Felix Platerus, archiatrus et medicae scholae antecessor, conatune maiore an meliore successu praeceptoris hospi- tale munus maritarit, foecundarit et exornarit, quisquis eris spectator gratiosus et eruditus, judicato. Utrumque sane donarium, hoc civis, hospitis illud sui, Basi- 1 Boaß.: Kampfplatz. Der Zusatz «inaug." (Promotionssaal) führt auf d. richtige (von M. Roth BB 12, 171 verfehlte) Ergänzung der Abkürzung in d. folgenden Inschrift. sceleta: Skelette, außser dem des Kindes noch erhalten in d. Sammlung der Anatom. Anstalt, ebendort im Treppenhaus die Inschriften der drei Schranktüren (valvae scrinii), 1885 im Auftrag des Anatomen u. Vesalfor- schers Moritz Roth restauriert. 2 simiae o. comp.: Knochengerüst eines Affen. proceres: Behörden. 3 quo fine: wozu. 4 his verbis: da W. die 4 letzten Verse nicht mitteilt, wird hier d. Original (ohne die Versehen) wiedergegeben, erstmals in richtiger Reihenfolge. Offenbar begann der Maler die Inschrift auf dem sich zuerst öffnenden, vom Beschauer aus rechten Türflügel d. Haupt- schrankes (mit den beiden großen Skeletten) u. ging dann auf den linken über; die Verse setzte er auf d. einflügelige Türe eines rechts angefügten Neben- schranks (mit den kleinen Skeletten). Wurstisen kopierte aber einfach von links nach rechts, und so wurde d. Text sinnwidrig immer wieder abgedruckt (und d. Original aufgestellt). 5 Vesalius, 1514l5 in Brüssel geb. († 1564), schrieb s. epochemachendes Werk De humani corporis fabrica («Bau..») noch als Prof. in Padua 1542. Zur Ueberwachung des Drucks bei Oporin kam er 1543 für einige Monate nach Basel. Damals sezierte er öffentlich einen am 12. Mai wegen ver- suchten Gattenmords enthaupteten Jak. Karrer von Basel; das Skelett, das er als Rarität der Univ. schenkte, "stellt das älteste historisch beglaubigte Anatomie- präparat der Welt dar» (M. Roth A. Vesalius S. 129). Etwas frei datiert d. In- schrift die Ernennung Vesals zum Leibarzt Karls V. (1544) vor u. nennt ihn Platters Lehrer, was er nur indirekt war; seltsamer ist (was Roth übersah), daſs die Fabrica mit dem Titel eines ganz andern Werkes V.'s bezeichnet wird, näm- lich seiner 1542 in Basel nur nachgedruckten Bearbeitung der Bücher Galens De anatomicis administrationibus ("Sektionstechnik»). 10 antecessor: Dekan der medizin. Fakultät. Er stellte neben das Skelett des Mannes die einer Frau, eines Kindes u. eines Affen, das letzte wohl nach dem Vorgang Vesals, der 1540 in Bologna bei gleichzeitiger Arbeit an einem Menschen- u. einem Affenskelett ent- deckt hatte, "daſs Galen niemals eine menschliche Leiche zergliedert hat, vielmehr im Wesentlichen die Anatomie des Affen lehrt» (Roth, Vesalius S. 112). co- natune: (abh. von judicato) ob mit mehr Mühe als Glück'. 13 sane: jedenfalls. donarium: Geschenk.
23 demiae �oapevvýoiov seu inauguratorium. In ea humana sceleta tria, virile, muliebre ac puerile, addita simiae ossium compage, proceres erigi curarunt. Quo id fine factum quibusve autoribus tribuendum, valvarum scrinii sive armarii inscriptiones docent his verbis: «Andr. Vesalius Bruxellensis, Caroli V. Augusti archiatrus, lau- datissimos anatomicarum administrationum commentarios in hac urbe regia publicaturus, virile quod cernis sceleton artis et industriae suae specimen anno Christiano MDXLIII exhibuit erexitque. Sexto post lustro Felix Platerus, archiatrus et medicae scholae antecessor, conatune maiore an meliore successu praeceptoris hospi- tale munus maritarit, foecundarit et exornarit, quisquis eris spectator gratiosus et eruditus, judicato. Utrumque sane donarium, hoc civis, hospitis illud sui, Basi- 1 Boaß.: Kampfplatz. Der Zusatz «inaug." (Promotionssaal) führt auf d. richtige (von M. Roth BB 12, 171 verfehlte) Ergänzung der Abkürzung in d. folgenden Inschrift. sceleta: Skelette, außser dem des Kindes noch erhalten in d. Sammlung der Anatom. Anstalt, ebendort im Treppenhaus die Inschriften der drei Schranktüren (valvae scrinii), 1885 im Auftrag des Anatomen u. Vesalfor- schers Moritz Roth restauriert. 2 simiae o. comp.: Knochengerüst eines Affen. proceres: Behörden. 3 quo fine: wozu. 4 his verbis: da W. die 4 letzten Verse nicht mitteilt, wird hier d. Original (ohne die Versehen) wiedergegeben, erstmals in richtiger Reihenfolge. Offenbar begann der Maler die Inschrift auf dem sich zuerst öffnenden, vom Beschauer aus rechten Türflügel d. Haupt- schrankes (mit den beiden großen Skeletten) u. ging dann auf den linken über; die Verse setzte er auf d. einflügelige Türe eines rechts angefügten Neben- schranks (mit den kleinen Skeletten). Wurstisen kopierte aber einfach von links nach rechts, und so wurde d. Text sinnwidrig immer wieder abgedruckt (und d. Original aufgestellt). 5 Vesalius, 1514l5 in Brüssel geb. († 1564), schrieb s. epochemachendes Werk De humani corporis fabrica («Bau..») noch als Prof. in Padua 1542. Zur Ueberwachung des Drucks bei Oporin kam er 1543 für einige Monate nach Basel. Damals sezierte er öffentlich einen am 12. Mai wegen ver- suchten Gattenmords enthaupteten Jak. Karrer von Basel; das Skelett, das er als Rarität der Univ. schenkte, "stellt das älteste historisch beglaubigte Anatomie- präparat der Welt dar» (M. Roth A. Vesalius S. 129). Etwas frei datiert d. In- schrift die Ernennung Vesals zum Leibarzt Karls V. (1544) vor u. nennt ihn Platters Lehrer, was er nur indirekt war; seltsamer ist (was Roth übersah), daſs die Fabrica mit dem Titel eines ganz andern Werkes V.'s bezeichnet wird, näm- lich seiner 1542 in Basel nur nachgedruckten Bearbeitung der Bücher Galens De anatomicis administrationibus ("Sektionstechnik»). 10 antecessor: Dekan der medizin. Fakultät. Er stellte neben das Skelett des Mannes die einer Frau, eines Kindes u. eines Affen, das letzte wohl nach dem Vorgang Vesals, der 1540 in Bologna bei gleichzeitiger Arbeit an einem Menschen- u. einem Affenskelett ent- deckt hatte, "daſs Galen niemals eine menschliche Leiche zergliedert hat, vielmehr im Wesentlichen die Anatomie des Affen lehrt» (Roth, Vesalius S. 112). co- natune: (abh. von judicato) ob mit mehr Mühe als Glück'. 13 sane: jedenfalls. donarium: Geschenk.
Strana 24
— 24 — lienses academici grato animo illustri hocce loco inauguratorio, a fronte potius quam ut in triumphis olim a tergo spectandum con- templandumque proposuere, non tanquam Phidiae et Praxitelis equos, sed ut, qui pii sunt bonique, mortalitatis suae argumento ad immortalitatem properare, naturae vero operum studiosi sexus et aetatis discrimen citra neg- otium in humanis ossibus observare discant et exercere.» Ipsa de se sceleta ita loquuntur: «Nostro perempti scelere Exempla vestris usibus, Aliena vivimus manu, Piis physicis et ethicis. Pueri auctiores ossibus Sic vasa gloriae sumus, Agilisque sceleto simiae, Qui eramus ignominiae.» Haud longe supra principem hunc gymnasii locum Eremitarum ordinis divi Augustini coenobium fuit — siquidem eiuscemodi structura, in qua nihil commoditatis desiderare queas, eremi nomen meretur —, ipsum quidem non nimis amplum, loco tamen urbis eleganti situm. Huic magistratus politicus anno 1276 initium dedit, eius professionis quibusdam e Mülhusiano conventu huc commigranti- bus. ... Abrogatis monachorum institutis, cum in turbis illis gym- nasium prorsus concidisset, musis supra quinquennium exulantibus, magistratus purioribus in pristinas sedes revocatis coenobium hoc studiosorum contubernio concessit, ubi etiamnum munificentia eius e civium liberis duodecim, ut in antiquo collegio peregrinorum octo, 2 a tergo: es dürfte die falsche Deutung einer Pliniusstelle (Hist. nat. 28, 39) sein, die glauben liess, die röm. Triumphatoren hätten auf ihrem Wagen rückwärts gestanden, um d.Götter nicht herauszufordern. 5 argum.: angesichts dieses Beweises. 6 citra: ohne. 9 peremptus: getötet. Auch d. weibl. Skelett muß von einer «malefitzischen Person» stammen; d. Leiche wäre sonst nicht zu haben gewesen. 10 physici usus: naturwissensch. Studien. 11 vasa gloriae: alttestamentl.; hier wohl = «Dokumente der Majestät Gottes».. 14 ordo d. Augustini: d. Bettel- orden der A.-Eremiten war 1256 aus älteren Einsiedlerkongregationen nach der sog. Regel A.'s organisiert worden. Sein Kloster in B. (auf dem Areal des 1849 vollendeten Museums) erfreute sich besonderer Gunst des Rates (mag. politicus). I 155. II 688. Wyß BK I. siquidem: wenn. 15 eremus: (Wüste) Ercmiten- haus. 18 professio: Orden. 19 in turbis: beim Siege d. Reformation im Früh- jahr 1529 verließen fast alle Professoren u. Studenten d. Stadt. Auch nachdem d. Rat die U. neu errichtet hatte, kam eine philosoph. Fakultät erst wieder I536 zustande. 21 purioribus: scil. musis 'als sie gereinigt (von der Möncherei) zurück- geholt wurden'. 22 munificentia: «Der Gedanke, mittellose junge Leute von Staats wegen ausbilden zu lassen, um sie dann auch von Staats wegen zu gebrau- chen ... ist neu in jener Zeit und für lange hinaus ohne Beispiel, (Thommen S. 75, wo Näheres über d. Ordnung des Alumnats).
— 24 — lienses academici grato animo illustri hocce loco inauguratorio, a fronte potius quam ut in triumphis olim a tergo spectandum con- templandumque proposuere, non tanquam Phidiae et Praxitelis equos, sed ut, qui pii sunt bonique, mortalitatis suae argumento ad immortalitatem properare, naturae vero operum studiosi sexus et aetatis discrimen citra neg- otium in humanis ossibus observare discant et exercere.» Ipsa de se sceleta ita loquuntur: «Nostro perempti scelere Exempla vestris usibus, Aliena vivimus manu, Piis physicis et ethicis. Pueri auctiores ossibus Sic vasa gloriae sumus, Agilisque sceleto simiae, Qui eramus ignominiae.» Haud longe supra principem hunc gymnasii locum Eremitarum ordinis divi Augustini coenobium fuit — siquidem eiuscemodi structura, in qua nihil commoditatis desiderare queas, eremi nomen meretur —, ipsum quidem non nimis amplum, loco tamen urbis eleganti situm. Huic magistratus politicus anno 1276 initium dedit, eius professionis quibusdam e Mülhusiano conventu huc commigranti- bus. ... Abrogatis monachorum institutis, cum in turbis illis gym- nasium prorsus concidisset, musis supra quinquennium exulantibus, magistratus purioribus in pristinas sedes revocatis coenobium hoc studiosorum contubernio concessit, ubi etiamnum munificentia eius e civium liberis duodecim, ut in antiquo collegio peregrinorum octo, 2 a tergo: es dürfte die falsche Deutung einer Pliniusstelle (Hist. nat. 28, 39) sein, die glauben liess, die röm. Triumphatoren hätten auf ihrem Wagen rückwärts gestanden, um d.Götter nicht herauszufordern. 5 argum.: angesichts dieses Beweises. 6 citra: ohne. 9 peremptus: getötet. Auch d. weibl. Skelett muß von einer «malefitzischen Person» stammen; d. Leiche wäre sonst nicht zu haben gewesen. 10 physici usus: naturwissensch. Studien. 11 vasa gloriae: alttestamentl.; hier wohl = «Dokumente der Majestät Gottes».. 14 ordo d. Augustini: d. Bettel- orden der A.-Eremiten war 1256 aus älteren Einsiedlerkongregationen nach der sog. Regel A.'s organisiert worden. Sein Kloster in B. (auf dem Areal des 1849 vollendeten Museums) erfreute sich besonderer Gunst des Rates (mag. politicus). I 155. II 688. Wyß BK I. siquidem: wenn. 15 eremus: (Wüste) Ercmiten- haus. 18 professio: Orden. 19 in turbis: beim Siege d. Reformation im Früh- jahr 1529 verließen fast alle Professoren u. Studenten d. Stadt. Auch nachdem d. Rat die U. neu errichtet hatte, kam eine philosoph. Fakultät erst wieder I536 zustande. 21 purioribus: scil. musis 'als sie gereinigt (von der Möncherei) zurück- geholt wurden'. 22 munificentia: «Der Gedanke, mittellose junge Leute von Staats wegen ausbilden zu lassen, um sie dann auch von Staats wegen zu gebrau- chen ... ist neu in jener Zeit und für lange hinaus ohne Beispiel, (Thommen S. 75, wo Näheres über d. Ordnung des Alumnats).
Strana 25
25 sub praepositi cura aluntur aliique plures degunt, qui in studiosorum potius conversatione quam alibi versari malunt. Hic etiam ante sep- tennium prytaneum academicum institutum, ubi honoris causa viri docti peregrini excipiuntur promotorumque convivia citra luxum inanemque profusionem — quippe quod singulis promotionibus non nisi singula eaque sumptuariis legibus moderata, definito scilicet hospitum atque ferculorum numero, instituere liceat — celebrantur, magistratu singulos actus vino honorario misso verbisque gratula- toriis prosequente. In templo autem monumenta si quae fuere (ut est omnium rerum vicissitudo), cum senatus autoritate, a quo con- structum fuerat, in publicum civitatis usum mutaretur, intercidere. Perlustrato urbis perimetro ad umbilicum eius, quem curia spectabilis tenet, descendo. Locus is fornicibus firmis supra Birsici fluentum in amplae planiciei aream redactus est, ut exteri artis opus ignorantes solidum calcare solum arbitrentur. Forum appellant fru- mentarium, cui ab antiquo serviit. Victualium enim ceterarumque rerum necessariarum forum in area quondam primarii templi datum fuit, generalis concilii tempore in Minoritarum vicum translatum. ... Anno salutis 1330 consulum aedes hodiernae curiae oppositas fuisse, ubi domus tres pavonibus insignitae, ... instrumentorum fide compertum habeo, cuius etiam rei indicia adhuc esse possunt ferreus torques illic appendens, quo infames viri mulieresque induuntur, publicae item subhastationis locus, quo anno 1376 cives nonnulli cruentae seditionis contra Leopoldum Austrium reliquosque mag- 1 aliique: der berühmteste Pensionär dürfte Calvin sein, der hier 1538 als 29- jähriger die 1536 bei Th. Platter u. Balthasar Ruch in Basel erschienene Erstauflage seiner z. T. jedenfalls in Basel geschriebenen Christianae religionis institutio umar- beitete u. erweiterte. 3 prytaneum: in Griechenland Amts- u. Speisclokal der Regie- rung. Vgl. Thommen S. 65 ; F. Burckhardt BJ 1906. 6 singula: scil. convivia. Auf eine Schlemmerei bei d. Promotion eines Juristen hin beschlossen d. Dekane, es dürf- ten künftig höchstens drei Tische aufgestellt und drei Gänge (fercula) gegeben wer- den. 11 publicum usum: 1556 diente d. Kirche als Kornspeicher. 12 umbilicus: Nabel, Zentrum. curia: das Rathaus (Richthaus). Der Birsig, der die untere Freiestr. vom Kornmarkt trennte, wurde wohl 1377 überwölbt, als eine Feuers- brunst einen Häuserblock an d. bisherigen Brücke niedergelegt u. Raum für einen größsern Marktplatz geschaffen hatte. II 280; Kölner A. D. 85. Ueber d. ältesten Markt vor d. Münster I 101. II 407. 13 fornix: Gewölbe. 14 exteri: Fremde. 19 oppositas: nicht an d. heutigen westl. Langseite des Marktplatzes, sondern an d. Ecke einer anfangs der I890er Jahre niedergelegten Häusergruppe (Haus z. Pfauenberg), die vom heutigen R. durch d. Sporengasse getrennt war. 1 68. 20 instrum. fide: nach Aussage von Urkunden. 22 torques: Halseisen. II 340. 23 subhast.: amtliche Versteigerung.
25 sub praepositi cura aluntur aliique plures degunt, qui in studiosorum potius conversatione quam alibi versari malunt. Hic etiam ante sep- tennium prytaneum academicum institutum, ubi honoris causa viri docti peregrini excipiuntur promotorumque convivia citra luxum inanemque profusionem — quippe quod singulis promotionibus non nisi singula eaque sumptuariis legibus moderata, definito scilicet hospitum atque ferculorum numero, instituere liceat — celebrantur, magistratu singulos actus vino honorario misso verbisque gratula- toriis prosequente. In templo autem monumenta si quae fuere (ut est omnium rerum vicissitudo), cum senatus autoritate, a quo con- structum fuerat, in publicum civitatis usum mutaretur, intercidere. Perlustrato urbis perimetro ad umbilicum eius, quem curia spectabilis tenet, descendo. Locus is fornicibus firmis supra Birsici fluentum in amplae planiciei aream redactus est, ut exteri artis opus ignorantes solidum calcare solum arbitrentur. Forum appellant fru- mentarium, cui ab antiquo serviit. Victualium enim ceterarumque rerum necessariarum forum in area quondam primarii templi datum fuit, generalis concilii tempore in Minoritarum vicum translatum. ... Anno salutis 1330 consulum aedes hodiernae curiae oppositas fuisse, ubi domus tres pavonibus insignitae, ... instrumentorum fide compertum habeo, cuius etiam rei indicia adhuc esse possunt ferreus torques illic appendens, quo infames viri mulieresque induuntur, publicae item subhastationis locus, quo anno 1376 cives nonnulli cruentae seditionis contra Leopoldum Austrium reliquosque mag- 1 aliique: der berühmteste Pensionär dürfte Calvin sein, der hier 1538 als 29- jähriger die 1536 bei Th. Platter u. Balthasar Ruch in Basel erschienene Erstauflage seiner z. T. jedenfalls in Basel geschriebenen Christianae religionis institutio umar- beitete u. erweiterte. 3 prytaneum: in Griechenland Amts- u. Speisclokal der Regie- rung. Vgl. Thommen S. 65 ; F. Burckhardt BJ 1906. 6 singula: scil. convivia. Auf eine Schlemmerei bei d. Promotion eines Juristen hin beschlossen d. Dekane, es dürf- ten künftig höchstens drei Tische aufgestellt und drei Gänge (fercula) gegeben wer- den. 11 publicum usum: 1556 diente d. Kirche als Kornspeicher. 12 umbilicus: Nabel, Zentrum. curia: das Rathaus (Richthaus). Der Birsig, der die untere Freiestr. vom Kornmarkt trennte, wurde wohl 1377 überwölbt, als eine Feuers- brunst einen Häuserblock an d. bisherigen Brücke niedergelegt u. Raum für einen größsern Marktplatz geschaffen hatte. II 280; Kölner A. D. 85. Ueber d. ältesten Markt vor d. Münster I 101. II 407. 13 fornix: Gewölbe. 14 exteri: Fremde. 19 oppositas: nicht an d. heutigen westl. Langseite des Marktplatzes, sondern an d. Ecke einer anfangs der I890er Jahre niedergelegten Häusergruppe (Haus z. Pfauenberg), die vom heutigen R. durch d. Sporengasse getrennt war. 1 68. 20 instrum. fide: nach Aussage von Urkunden. 22 torques: Halseisen. II 340. 23 subhast.: amtliche Versteigerung.
Strana 26
26 — nates infaustis Bacchanalibus rei cito capitis supplicio affecti sunt, unde a nostris communi fama der heiß Stein nuncupatur. Ibidem quoque Munatii Planci pictura extat cum inscriptione tali a Beato Rhenano concepta: L. Munatio Planco, civi Romano, viro consulari et praetorio oratorique ac M. Ciceronis discipulo, qui post devictos Rhaetos aede Saturni de manubiis extructa non modo Lugdunum sed et Rauricam coloniam deduxit, quae Augusta fuit appellata, ab Octaviano Au- gusto tum rerum potiente, S. P. Q. Basiliensis, tametsi Alemannorum transducti coloni subactis ac depulsis Rauricis, amore tamen virtutis, quae etiam in hoste venerationem meretur, vetustissimo tractus huius illustratori culpa temporum prorsus abolitam memoriam postliminio renovarunt anno M.D.XXVIII. Ceterum non multo post terraemotus Rauracos tempore prae- torium in hodiernae areae locum mutatum fuit, Waldenburgum tum 1 inf. Bacch.: die böse Fastnacht vom 26. Februar I376 (I 295). Ein Turnier österreichischer Herren vor dem Münster führte zu einem Auf- lauf der Zünfte, bei dem mehrere Edelleute erschlagen wurden; für diesen Stadtfriedensbruch verlangte und erhielt Herzog Leopold schwere Genug- tuung. 2 heiß Stein: I 47. II 341. Der Name war für d. Gerichtsstätte jeden- falls schon vorher üblich; er findet sich auch in andern Städten. 3 inscrip- tione: nachgebildet derjenigen an d. Grabrotunde des Plancus auf d. Vorgebirge v. Gaëta (zw. Rom u. Neapel): "L. Munatius Luci filius, Luci nepos, Luci pron- epos, Plancus, consul, censor, imperator iterum, VIIvir epulonum, triumphavit ex Raetis, aedem Saturni fecit de manibiis, agros divisit in Italia Beneventi, in Gallia colonias deduxit Lugudunum et Rauricam» [septemvir ep.: Mitglied eines Priesterkollegiums, das alljährlich den Göttern Juppiter, Juno u. Minerva im Namen des Senats einen Festschmaus zu spenden hatte. Raetis: erfochten wurde d. Sieg wohl beim Bodensee (F. Stachelin Die Schweiz in röm. Zeit S. 86 mit Anm. 2). Saturni: ein von Augustus gewünschter Neubau des alten Tem- pels u. Schatzhauses auf d. Forum in Rom; woher die Beute (manibiae) stammt, weiß man nicht]. Der Text des B. Rhenanus (s. S. 141) ist seinerseits wieder benützt in d. Inschrift unter d. Denkmal des Pl. im Ratshaushof, das 1580 Bür- gerrechtspetent Hans Michel aus Straßsburg schuf. 8 Octaviano: W. schrieb irrtümlich Octavio. Daſ die colonia Raurica zur Zeit des Augustus gegründet sei, sagt Beatus Rhen. irrtümlich auch Rer. Germ. III p. 137. Sie wurde an- gelegt im J. 44 v. Chr., vermutlich auf Anordnung Julius Caesars (Stachelin S. 80 u. 86); den Namen Augusta freilich erhielt sie von Kaiser Aug., aber erst etwa 30 Jahre später (Stachelin S. 97). 10 transducti col.: mißverständlich; die A. kamen als Eroberer. 11 tractus huius ill.: «Erleuchter dieses Landstrichs». 12 postliminio: "wieder». 15 mutatum: im J. 1359. Entsprechend ist im Text das vor multo aus- gefallene non ergänzt. Uebrigens befand sich das R. schon spätestens 1354 ge- genüber dem Pfauenberg. II 250.
26 — nates infaustis Bacchanalibus rei cito capitis supplicio affecti sunt, unde a nostris communi fama der heiß Stein nuncupatur. Ibidem quoque Munatii Planci pictura extat cum inscriptione tali a Beato Rhenano concepta: L. Munatio Planco, civi Romano, viro consulari et praetorio oratorique ac M. Ciceronis discipulo, qui post devictos Rhaetos aede Saturni de manubiis extructa non modo Lugdunum sed et Rauricam coloniam deduxit, quae Augusta fuit appellata, ab Octaviano Au- gusto tum rerum potiente, S. P. Q. Basiliensis, tametsi Alemannorum transducti coloni subactis ac depulsis Rauricis, amore tamen virtutis, quae etiam in hoste venerationem meretur, vetustissimo tractus huius illustratori culpa temporum prorsus abolitam memoriam postliminio renovarunt anno M.D.XXVIII. Ceterum non multo post terraemotus Rauracos tempore prae- torium in hodiernae areae locum mutatum fuit, Waldenburgum tum 1 inf. Bacch.: die böse Fastnacht vom 26. Februar I376 (I 295). Ein Turnier österreichischer Herren vor dem Münster führte zu einem Auf- lauf der Zünfte, bei dem mehrere Edelleute erschlagen wurden; für diesen Stadtfriedensbruch verlangte und erhielt Herzog Leopold schwere Genug- tuung. 2 heiß Stein: I 47. II 341. Der Name war für d. Gerichtsstätte jeden- falls schon vorher üblich; er findet sich auch in andern Städten. 3 inscrip- tione: nachgebildet derjenigen an d. Grabrotunde des Plancus auf d. Vorgebirge v. Gaëta (zw. Rom u. Neapel): "L. Munatius Luci filius, Luci nepos, Luci pron- epos, Plancus, consul, censor, imperator iterum, VIIvir epulonum, triumphavit ex Raetis, aedem Saturni fecit de manibiis, agros divisit in Italia Beneventi, in Gallia colonias deduxit Lugudunum et Rauricam» [septemvir ep.: Mitglied eines Priesterkollegiums, das alljährlich den Göttern Juppiter, Juno u. Minerva im Namen des Senats einen Festschmaus zu spenden hatte. Raetis: erfochten wurde d. Sieg wohl beim Bodensee (F. Stachelin Die Schweiz in röm. Zeit S. 86 mit Anm. 2). Saturni: ein von Augustus gewünschter Neubau des alten Tem- pels u. Schatzhauses auf d. Forum in Rom; woher die Beute (manibiae) stammt, weiß man nicht]. Der Text des B. Rhenanus (s. S. 141) ist seinerseits wieder benützt in d. Inschrift unter d. Denkmal des Pl. im Ratshaushof, das 1580 Bür- gerrechtspetent Hans Michel aus Straßsburg schuf. 8 Octaviano: W. schrieb irrtümlich Octavio. Daſ die colonia Raurica zur Zeit des Augustus gegründet sei, sagt Beatus Rhen. irrtümlich auch Rer. Germ. III p. 137. Sie wurde an- gelegt im J. 44 v. Chr., vermutlich auf Anordnung Julius Caesars (Stachelin S. 80 u. 86); den Namen Augusta freilich erhielt sie von Kaiser Aug., aber erst etwa 30 Jahre später (Stachelin S. 97). 10 transducti col.: mißverständlich; die A. kamen als Eroberer. 11 tractus huius ill.: «Erleuchter dieses Landstrichs». 12 postliminio: "wieder». 15 mutatum: im J. 1359. Entsprechend ist im Text das vor multo aus- gefallene non ergänzt. Uebrigens befand sich das R. schon spätestens 1354 ge- genüber dem Pfauenberg. II 250.
Strana 27
27 appellatum ... Anno vero huius saeculi octavo demolita priore structura e fundamentis iterum secto lapide opere non ignobili in splendidiorem cultum revocata est, Deo Virtutique dicata, inscrip- tione characteribus aureis teste. Spectatur in ipsius limine aenea ta- bula, ad exundantis ac portentose furentis Birsici memoriam facta, qui rivus per se modicus semel 18. Kal. Julii anno 1529 atque iterum ad quartum Nonas eiusdem mensis insequentis anni ingenti aquarum mole spumeus atque fervens maximo civium damno totam urbis convallem alte complevit, ita ut forum profundum lacum repraesen- taret ipsaque curia ex undis emineret, vestibulo ad viri paene sta- turam aquis tecto. In illius area dio subdita rerum capitalium iudicia exercen- tur...; in proximo illic vaporario civiles causae discutiuntur... Hibernaculo superiore senatus quem minorem vocant agitur, in duos divisus ordines, novum scilicet, cui in moderanda politia, disponendo decernendoque plena potestas, et antiquum, qui elapso anni curriculo eadem gubernacula tenuit. Is tamen non prorsus antiquatur, quin recenti consilio, negotiis praesertim maioris momenti occurrentibus, posterioribus subselliis assideat... (p. 250) In supremo cenaculo, ubi Holbeinii, celeberrimi Ger- 1 octavo: der Neubau des Vorderhauses mit den drei Toren dauerte 1504—14; doch stand der Rohbau 1508 fertig da (III 271). 1608 erfolgte die erste Erweiterung nach links, 1610 die Bemalung der Fassade durch Hans Bock. 1900/I wurde allgemein renoviert, links nochmals angebaut u. rechts der Turm auf d. Liegenschaft zum Hasen aufgeführt. Die neuen Malereien am Hauptgebäude u. am Turm, die Riesengestalt Hans Bärs, des Basler Banner- trägers bei Marignano, stammen von W. Balmer (Bürgerhaus S. 29. 22; Balmer Erinnerungen [1924] S. 257). Die alte Weihinschrift ist verschwunden. 4 cha- ract.: Buchstaben. tabula: noch am Ort. Der Halbmond bezeichnet d. Wasser- höhe v. 1530, d. untere Rand die v. I529. Ueber Birsiggrößsen II 271. Kölner A. D. 355. 12 area dio subd.: ungedeckter Hof. iudicia: II 338. 13 vapo- rarium: heizbarer Raum; ebenso nachher hibernaculum. 14 minor: der (Kleine) Rat, gesetzgebende, vollziehende u. richterliche Behörde zugleich (II 228), be- stehend aus neuem und altem Rat von je 42 Mitgliedern, geleitet von je 1 Bür- germeister u. je 1 Oberstzunftmeister. Seine Aufgaben verteilte er an zahlreiche Delegationen. 16 antiquatur: wird verabschiedet. Heusler 377 ff. 17 non prorsus, quin: «nicht ganz; vielmehr...». 20 cenaculo: d. Saal im obersten Stock des Hinterhauses dient umgebaut noch heute dem Großen Rat. Vor 1521 tagte dieser meistens im Augustiner- od. Predigerkloster. Reste der stark hergenommenen Malereien Holbeins wurden beim Umbau 1817/23 geborgen (in d. öff. Kunst- sammlung); erhalten sind auch Entwürfe u. Kopien. Dargestellt waren in d. großen Historienbildern der ersten Arbeitsperiode (1521/2) griech.-römische, in d. zweiten (1530) alttestamentl. Beispiele u. Gegenbeispiele der Regententugenden, dazu allegor. Einzelfiguren: III 281. 313. 461. M. Wackernagel Basel 138.
27 appellatum ... Anno vero huius saeculi octavo demolita priore structura e fundamentis iterum secto lapide opere non ignobili in splendidiorem cultum revocata est, Deo Virtutique dicata, inscrip- tione characteribus aureis teste. Spectatur in ipsius limine aenea ta- bula, ad exundantis ac portentose furentis Birsici memoriam facta, qui rivus per se modicus semel 18. Kal. Julii anno 1529 atque iterum ad quartum Nonas eiusdem mensis insequentis anni ingenti aquarum mole spumeus atque fervens maximo civium damno totam urbis convallem alte complevit, ita ut forum profundum lacum repraesen- taret ipsaque curia ex undis emineret, vestibulo ad viri paene sta- turam aquis tecto. In illius area dio subdita rerum capitalium iudicia exercen- tur...; in proximo illic vaporario civiles causae discutiuntur... Hibernaculo superiore senatus quem minorem vocant agitur, in duos divisus ordines, novum scilicet, cui in moderanda politia, disponendo decernendoque plena potestas, et antiquum, qui elapso anni curriculo eadem gubernacula tenuit. Is tamen non prorsus antiquatur, quin recenti consilio, negotiis praesertim maioris momenti occurrentibus, posterioribus subselliis assideat... (p. 250) In supremo cenaculo, ubi Holbeinii, celeberrimi Ger- 1 octavo: der Neubau des Vorderhauses mit den drei Toren dauerte 1504—14; doch stand der Rohbau 1508 fertig da (III 271). 1608 erfolgte die erste Erweiterung nach links, 1610 die Bemalung der Fassade durch Hans Bock. 1900/I wurde allgemein renoviert, links nochmals angebaut u. rechts der Turm auf d. Liegenschaft zum Hasen aufgeführt. Die neuen Malereien am Hauptgebäude u. am Turm, die Riesengestalt Hans Bärs, des Basler Banner- trägers bei Marignano, stammen von W. Balmer (Bürgerhaus S. 29. 22; Balmer Erinnerungen [1924] S. 257). Die alte Weihinschrift ist verschwunden. 4 cha- ract.: Buchstaben. tabula: noch am Ort. Der Halbmond bezeichnet d. Wasser- höhe v. 1530, d. untere Rand die v. I529. Ueber Birsiggrößsen II 271. Kölner A. D. 355. 12 area dio subd.: ungedeckter Hof. iudicia: II 338. 13 vapo- rarium: heizbarer Raum; ebenso nachher hibernaculum. 14 minor: der (Kleine) Rat, gesetzgebende, vollziehende u. richterliche Behörde zugleich (II 228), be- stehend aus neuem und altem Rat von je 42 Mitgliedern, geleitet von je 1 Bür- germeister u. je 1 Oberstzunftmeister. Seine Aufgaben verteilte er an zahlreiche Delegationen. 16 antiquatur: wird verabschiedet. Heusler 377 ff. 17 non prorsus, quin: «nicht ganz; vielmehr...». 20 cenaculo: d. Saal im obersten Stock des Hinterhauses dient umgebaut noch heute dem Großen Rat. Vor 1521 tagte dieser meistens im Augustiner- od. Predigerkloster. Reste der stark hergenommenen Malereien Holbeins wurden beim Umbau 1817/23 geborgen (in d. öff. Kunst- sammlung); erhalten sind auch Entwürfe u. Kopien. Dargestellt waren in d. großen Historienbildern der ersten Arbeitsperiode (1521/2) griech.-römische, in d. zweiten (1530) alttestamentl. Beispiele u. Gegenbeispiele der Regententugenden, dazu allegor. Einzelfiguren: III 281. 313. 461. M. Wackernagel Basel 138.
Strana 28
28 maniae Apellis, cuius exactum artificium Belgis atque Anglis etiam admirabile fuit, selectissimarum rerum picturae visuntur, maximum totius urbis consilium, viris supra 250 constans, considet. Namque praeter sanctiorem sive minorem senatum tribus quaelibet consilii sui reliquos, duodenos nempe, mittit, adscito minoris urbis praetore ac ex tribus illic societatibus delectis aliquot viris. Id summum totius rei publicae synedrion. Rarius tamen senatus hic colligitur et non nisi eiusmodi rebus urgentibus, in quibus universae civitatis sententias audire necesse est, quales sunt novorum foederum conciliatio, susci- piendi belli consultatio et quae his similia... Est nunc ad minorem Basileam transeundi tempus. Sita ea est trans Rhenum in Germanico solo, firmissimo elegantissimoque ponte pedum circiter sexcentorum, pilis ligneis septem, lapideis autem sex subnixo, maiori circa medium fere coniuncta... Supremum huius urbis latus meridiem spectans parochia Theodori et Carthusianorum magnificum coenobium claudunt. Illam ... antiquissimam esse nil ambigendum... H. A. Schmid, Oeff. Kunstsammlung Basel, Kleiner Führer Nr. 2 (1930). Hans Holbein d. J., um Neujahr 1498 in Augsburg geboren, kam 1515 auf d. Wan- derschaft nach B. u. wurde hier Bürger, zog aber 1532 n. London († 1543). 1 Apelles: berühmter Porträt- u. Allegorienmaler des 4. Jhs., besonders am mazedon. Hofe tätig. Belgis: In Brüssel hat H. nur kurz geweilt, um für Heinrich VIII. von England die als Braut in Aussicht genommene Christine v. Dänemark zu porträtieren. 4 tribus quaelibet: jede Zunft. Es waren ihrer 15 (II 413). consilii reliquos: den Zunftvorstand bildeten d. Meister u. ein alter u. ein neuer Sechserausschußs. Der Meister gehörte als solcher d. Kleinen Rate an. 5 praetor: Schultheiß (II 264). 6 societat.: Gesellschaften zur Hären (= Fangnetz), zum Rebhaus, zum Greifen. II 265. 7 synedrion: Rats- versammlung. II 252. III 96. Zur gesetzgebenden Behörde machte den Großen Rat erst d. Mediation; völlige Selbständigkeit gegenüber der Exekutive erlangte er erst 1875. 13 ponte: 1225 unter Bischof Heinrich v. Thun (I 22) vollendet, damals die einzige Rheinbrücke zw. Konstanz u. dem Meer, im Gebrauch bis 1903. Erst sie brachte die Entwicklung des bisherigen Dorfes Kl.-B. in Flußs. Grundherr war das Kloster St. Alban, Stadtherr der Bischof v. Basel. Geldnöte zwangen ihn, seine Rechte an Leopold v. Oesterreich zu verpfänden; Schlim- meres verhütete d. Schlacht bei Sempach (9. Juli 1386). "Dieser Sieg der Eid- genossen bedeutete für Basel eine Befreiung. Ganz ohne Zutun der Stadt er- fochten, ist er eines der wichtigsten Ereignisse ihrer Geschichte» (I 312). Leo- polds Söhne traten gegen gute Bezahlung ihr Pfandrecht dem Rat der Stadt Basel ab, und am 6. April 1392 erfolgte durch den Bischof die sewig verkouffung, um 29,800 Gulden (I 325). 14 maiori: mit Grossbasel..' 16 Theodori: I 206. Barth B K I. Die jetzige Kirche stammt aus d. 15. Jh.; das 19. Jh. bedachte auch sie mit entstellenden Umbauten. Ihr Patron, Soldat im Heer Maximinians (um 300), hatte einen Kybeletempel angezündet u. war deshalb zerfleischt u. verbrannt worden. Carthusianorum m.: seit 1669 Sitz der Waisenanstalt.
28 maniae Apellis, cuius exactum artificium Belgis atque Anglis etiam admirabile fuit, selectissimarum rerum picturae visuntur, maximum totius urbis consilium, viris supra 250 constans, considet. Namque praeter sanctiorem sive minorem senatum tribus quaelibet consilii sui reliquos, duodenos nempe, mittit, adscito minoris urbis praetore ac ex tribus illic societatibus delectis aliquot viris. Id summum totius rei publicae synedrion. Rarius tamen senatus hic colligitur et non nisi eiusmodi rebus urgentibus, in quibus universae civitatis sententias audire necesse est, quales sunt novorum foederum conciliatio, susci- piendi belli consultatio et quae his similia... Est nunc ad minorem Basileam transeundi tempus. Sita ea est trans Rhenum in Germanico solo, firmissimo elegantissimoque ponte pedum circiter sexcentorum, pilis ligneis septem, lapideis autem sex subnixo, maiori circa medium fere coniuncta... Supremum huius urbis latus meridiem spectans parochia Theodori et Carthusianorum magnificum coenobium claudunt. Illam ... antiquissimam esse nil ambigendum... H. A. Schmid, Oeff. Kunstsammlung Basel, Kleiner Führer Nr. 2 (1930). Hans Holbein d. J., um Neujahr 1498 in Augsburg geboren, kam 1515 auf d. Wan- derschaft nach B. u. wurde hier Bürger, zog aber 1532 n. London († 1543). 1 Apelles: berühmter Porträt- u. Allegorienmaler des 4. Jhs., besonders am mazedon. Hofe tätig. Belgis: In Brüssel hat H. nur kurz geweilt, um für Heinrich VIII. von England die als Braut in Aussicht genommene Christine v. Dänemark zu porträtieren. 4 tribus quaelibet: jede Zunft. Es waren ihrer 15 (II 413). consilii reliquos: den Zunftvorstand bildeten d. Meister u. ein alter u. ein neuer Sechserausschußs. Der Meister gehörte als solcher d. Kleinen Rate an. 5 praetor: Schultheiß (II 264). 6 societat.: Gesellschaften zur Hären (= Fangnetz), zum Rebhaus, zum Greifen. II 265. 7 synedrion: Rats- versammlung. II 252. III 96. Zur gesetzgebenden Behörde machte den Großen Rat erst d. Mediation; völlige Selbständigkeit gegenüber der Exekutive erlangte er erst 1875. 13 ponte: 1225 unter Bischof Heinrich v. Thun (I 22) vollendet, damals die einzige Rheinbrücke zw. Konstanz u. dem Meer, im Gebrauch bis 1903. Erst sie brachte die Entwicklung des bisherigen Dorfes Kl.-B. in Flußs. Grundherr war das Kloster St. Alban, Stadtherr der Bischof v. Basel. Geldnöte zwangen ihn, seine Rechte an Leopold v. Oesterreich zu verpfänden; Schlim- meres verhütete d. Schlacht bei Sempach (9. Juli 1386). "Dieser Sieg der Eid- genossen bedeutete für Basel eine Befreiung. Ganz ohne Zutun der Stadt er- fochten, ist er eines der wichtigsten Ereignisse ihrer Geschichte» (I 312). Leo- polds Söhne traten gegen gute Bezahlung ihr Pfandrecht dem Rat der Stadt Basel ab, und am 6. April 1392 erfolgte durch den Bischof die sewig verkouffung, um 29,800 Gulden (I 325). 14 maiori: mit Grossbasel..' 16 Theodori: I 206. Barth B K I. Die jetzige Kirche stammt aus d. 15. Jh.; das 19. Jh. bedachte auch sie mit entstellenden Umbauten. Ihr Patron, Soldat im Heer Maximinians (um 300), hatte einen Kybeletempel angezündet u. war deshalb zerfleischt u. verbrannt worden. Carthusianorum m.: seit 1669 Sitz der Waisenanstalt.
Strana 29
29 — Coemiterio templi huius fratrum Carthusianorum mo- nasterium amplum magnificumque paene contiguum est, vallis divae Margaritae nuncupatum, inter cetera totius urbis monachorum sodalitia ortu novissimum, sumptuosis vero structuris facile primum. Fuit eo loco quondam episcoporum Basiliensium domicilium, dum urbs ea illorum pareret imperio, ... [ut] more principum, qui no- bilioribus suae dicionis locis proprias habere domos consueverunt, si quando per dies aliquot eo secedere libuit, hoc in loco deverterint. Eum cum adiuncto pomario vinetoque Jacobus Zibolius tribunus plebis, cui Carthusiensis sectae religio ob artissimum secretioris vitae morem prae ceteris sanctior videbatur, ut huic plantandae locum acquireret, ... anno 1401 a senatu Basiliensi, ad quem domus ea cum tota urbe emptionis titulo spectabat, 600 Rhenanis aureis re- demit ac pro templo erigendo ceterisque necessariis structuris suarum facultatum haud paenitendam partem liberaliter impendit, reditibus praeterea instruxit, ita ut eremi huius cultissimi fundator fuerit, anno 1408 ante principem aram amplissimis exequiis funeratus... Dum ecclesiarum Christiani orbis proceres celebrandae synodi causa (quae ab anno 1431 Kal. Sextilibus usque ad 4. Kal. Julii anno 1448 annis septendecim integris variis procellis iactata duravit) convenissent, recenti huic religiosae societati adeo impense favere visi sunt, ut ingens illorum numerus beneficentia, liberalitate offi- ciorumque varietate eam certatim veluti prosecutus sit...; atque hi multo magis, qui per ea tempora vita functi et ad coelestem syno- dum translati hic sibi quietis locum delegerunt. Ueber die Bauten K. Stehlin Festbuch 1901, 333; W. R. Stachelin B K III; über das Kloster BCh I, 537. Die erhaltenen Teile der ganzen Anlage erfahren z. Zt. eine glückliche Restaurierung. Der Orden war 1084 vom hl. Bruno aus Köln im Felsental Cartusia (La Chartreuse) bei Grenoble gegründet worden; strengste Disziplin (u. a. Klausur in Einzelzellen, selten aufgehobenes Schweigegebot) sicherte ihn vor Entartung. II 688. 695. 699. 802. 845. BCh 1, 233. Zeitgenös- sische Urteile über den völligen Verzicht auf Wirksamkeit ausserhalb des Klo- sters II 682. 688. 6 ut: 'insofern, dass..' 9 pomarium: Baumgarten. Zibol: 1388 Bürger- meister, nachher mehrmals Oberstzunftmeister. Er hatte als Gesandter den Orden in Nürnberg kennen gelernt. Der auſsergewöhnlich unternehmende u. reiche Mann starb nach bittern Erfahrungen (1 371) 1414 (nicht 1408) in seinem Hause am Rheinsprung, dem jetzigen Kollegiengebäude. 10 artiss.: sehr streng. 13 emptionis t.: zufolge des Kaufs. spectare ad: gehören. 18 synodi: d. Konzil wurde schon am 23. Juli 1431 eröffnet (I 478). Vom 28. Juni 1448 datiert d. Ratsdekret, das ihm den Schutz der Stadt aufsagte (I 536). 22 benefic.: Bei- spiele I 513. Totenschilde dort begrabener Kardinäle u. Bischöfe hangen noch in d. Kirche.
29 — Coemiterio templi huius fratrum Carthusianorum mo- nasterium amplum magnificumque paene contiguum est, vallis divae Margaritae nuncupatum, inter cetera totius urbis monachorum sodalitia ortu novissimum, sumptuosis vero structuris facile primum. Fuit eo loco quondam episcoporum Basiliensium domicilium, dum urbs ea illorum pareret imperio, ... [ut] more principum, qui no- bilioribus suae dicionis locis proprias habere domos consueverunt, si quando per dies aliquot eo secedere libuit, hoc in loco deverterint. Eum cum adiuncto pomario vinetoque Jacobus Zibolius tribunus plebis, cui Carthusiensis sectae religio ob artissimum secretioris vitae morem prae ceteris sanctior videbatur, ut huic plantandae locum acquireret, ... anno 1401 a senatu Basiliensi, ad quem domus ea cum tota urbe emptionis titulo spectabat, 600 Rhenanis aureis re- demit ac pro templo erigendo ceterisque necessariis structuris suarum facultatum haud paenitendam partem liberaliter impendit, reditibus praeterea instruxit, ita ut eremi huius cultissimi fundator fuerit, anno 1408 ante principem aram amplissimis exequiis funeratus... Dum ecclesiarum Christiani orbis proceres celebrandae synodi causa (quae ab anno 1431 Kal. Sextilibus usque ad 4. Kal. Julii anno 1448 annis septendecim integris variis procellis iactata duravit) convenissent, recenti huic religiosae societati adeo impense favere visi sunt, ut ingens illorum numerus beneficentia, liberalitate offi- ciorumque varietate eam certatim veluti prosecutus sit...; atque hi multo magis, qui per ea tempora vita functi et ad coelestem syno- dum translati hic sibi quietis locum delegerunt. Ueber die Bauten K. Stehlin Festbuch 1901, 333; W. R. Stachelin B K III; über das Kloster BCh I, 537. Die erhaltenen Teile der ganzen Anlage erfahren z. Zt. eine glückliche Restaurierung. Der Orden war 1084 vom hl. Bruno aus Köln im Felsental Cartusia (La Chartreuse) bei Grenoble gegründet worden; strengste Disziplin (u. a. Klausur in Einzelzellen, selten aufgehobenes Schweigegebot) sicherte ihn vor Entartung. II 688. 695. 699. 802. 845. BCh 1, 233. Zeitgenös- sische Urteile über den völligen Verzicht auf Wirksamkeit ausserhalb des Klo- sters II 682. 688. 6 ut: 'insofern, dass..' 9 pomarium: Baumgarten. Zibol: 1388 Bürger- meister, nachher mehrmals Oberstzunftmeister. Er hatte als Gesandter den Orden in Nürnberg kennen gelernt. Der auſsergewöhnlich unternehmende u. reiche Mann starb nach bittern Erfahrungen (1 371) 1414 (nicht 1408) in seinem Hause am Rheinsprung, dem jetzigen Kollegiengebäude. 10 artiss.: sehr streng. 13 emptionis t.: zufolge des Kaufs. spectare ad: gehören. 18 synodi: d. Konzil wurde schon am 23. Juli 1431 eröffnet (I 478). Vom 28. Juni 1448 datiert d. Ratsdekret, das ihm den Schutz der Stadt aufsagte (I 536). 22 benefic.: Bei- spiele I 513. Totenschilde dort begrabener Kardinäle u. Bischöfe hangen noch in d. Kirche.
Strana 30
30 — ...Sed inter [primariae notae patres], qui sodalitatem hanc pro sua amplitudine subsidiis haud vulgaribus confirmarunt, pauper- culam eam referre non indignum forte fuerit, quae, ut huic reli- gioni adiumenti nonnihil adderet, singulis hebdomadibus minutissi- mum Basiliensis monetae denarium afferre seque fratrum precibus commendare assueverat. Agesilai namque liberalitatem, qui rebus feliciter gestis Apollini Delphico centum argenti talenta biennio contulit, animo aequasse videri potest. Cum enim id vivente ipsa a monachis neglectum post mortem eius demum animadversum esset, etsi, quaenam ipsa fuisset, rescire amplius non potuissent, ut tamen illius apud posteros memoria quaedam extaret, hanc ceu effusissimae pietatis notam annalibus suis consecrare voluerunt... [Anno 1487] illustres duo viri solitarium hoc vitae genus am- plexi sunt: Johannes de Lapide, Sorbonicus e Parisiensium schola theologus ... Fuerat theologus hic, canonicus Basiliensis ac summi templi ecclesiastes, qui, abdicato tandem eo munere, anno praedicto 1 prim. notae: ersten Ranges. 2 amplitudo: Reichtum. paupercula: die devota paup., die jeden Samstag an d. Pforte einen Stebler (Pfennig mit aufgeprägtem Bischofsstab) für den Kirchenbau spendete, figuriert im liber benefactorum (Staatsarchiv) und in der Chronica fundationis Carthusiae (B Ch 1, 268). Die Mönche vergleichen die Gabe mit dem Scherflein der armen Witwe, W. dagegen nach Humanistenart mit den I00 Talenten, die Agesilaus nach dem Siege b. Koroneia (394) aus seiner asiatischen Beute hin- gab. 12 nota: Beispiel. consecrare: verewigen. 14 Johannes de L.: J. Heyn- lin aus Stein bei Pforzheim; II 587 ff.; M. Hossfeld B Z 6. 7. Das collegium Sorbonicum in Paris, ein von dem Canonicus Robert aus Sorbon b. Reims ge- stiftetes Theologenalumnat, genoſs als Studienstätte u. wissenschaftliches Forum größstes Ansehen. 1484 wurde H. Domherr u. Prediger am Münster; für ihn baute man d. steinerne Kanzel. 1410 seiner lat. geschriebenen, aber deutsch gehaltenen Predigten bewahrt die Univ.-Bibl.; Probe bei Roth-Schmidt. Als vorgerückter Vierziger hielt er an Mariae Himmelfahrt seine letzte Predigt im Münster und begab sich in das Kloster, «amore quietis, silentii, solitudinis et contemplationis post innumeras fatigationes activae vitae» (B Ch I 343). In Paris hatte er die erste Druckerei betreiben helfen; viele ihrer Produkte u. andere ungewöhnlich schöne u. kostbare Bücher, 283 Bände, brachte er dem Kloster ein (heute eine Zierde der Univ.-Bibl.; über die reiche Karthäuserbibl. s. II 617). Als er 1496 starb, ersuchte die Universität den Prior Jacobus Louber, «ut ad locum privatum in ecclesia seu in ambitu corpus eius humaretur et insigni quodam epitaphio in lapide sculpto.. insigniretur.. Sed nequaquam hoc idem pater admittere vo- luit.., quia hoc contra morem ordinis esset et contra simplicitatem eorum, qui mundo quondam, penitus mortui vanitatibus istis, dum adhuc in hac mortali vita viverent, renunciassent; nec amplius necessarium fore, quod tales quasi in conspectu hominum denuo — talibus insignibus scilicet — vivere deberent, quo- rum vita jamdudum cum Christo abscondita fuisset in deo» (BCh I 346).
30 — ...Sed inter [primariae notae patres], qui sodalitatem hanc pro sua amplitudine subsidiis haud vulgaribus confirmarunt, pauper- culam eam referre non indignum forte fuerit, quae, ut huic reli- gioni adiumenti nonnihil adderet, singulis hebdomadibus minutissi- mum Basiliensis monetae denarium afferre seque fratrum precibus commendare assueverat. Agesilai namque liberalitatem, qui rebus feliciter gestis Apollini Delphico centum argenti talenta biennio contulit, animo aequasse videri potest. Cum enim id vivente ipsa a monachis neglectum post mortem eius demum animadversum esset, etsi, quaenam ipsa fuisset, rescire amplius non potuissent, ut tamen illius apud posteros memoria quaedam extaret, hanc ceu effusissimae pietatis notam annalibus suis consecrare voluerunt... [Anno 1487] illustres duo viri solitarium hoc vitae genus am- plexi sunt: Johannes de Lapide, Sorbonicus e Parisiensium schola theologus ... Fuerat theologus hic, canonicus Basiliensis ac summi templi ecclesiastes, qui, abdicato tandem eo munere, anno praedicto 1 prim. notae: ersten Ranges. 2 amplitudo: Reichtum. paupercula: die devota paup., die jeden Samstag an d. Pforte einen Stebler (Pfennig mit aufgeprägtem Bischofsstab) für den Kirchenbau spendete, figuriert im liber benefactorum (Staatsarchiv) und in der Chronica fundationis Carthusiae (B Ch 1, 268). Die Mönche vergleichen die Gabe mit dem Scherflein der armen Witwe, W. dagegen nach Humanistenart mit den I00 Talenten, die Agesilaus nach dem Siege b. Koroneia (394) aus seiner asiatischen Beute hin- gab. 12 nota: Beispiel. consecrare: verewigen. 14 Johannes de L.: J. Heyn- lin aus Stein bei Pforzheim; II 587 ff.; M. Hossfeld B Z 6. 7. Das collegium Sorbonicum in Paris, ein von dem Canonicus Robert aus Sorbon b. Reims ge- stiftetes Theologenalumnat, genoſs als Studienstätte u. wissenschaftliches Forum größstes Ansehen. 1484 wurde H. Domherr u. Prediger am Münster; für ihn baute man d. steinerne Kanzel. 1410 seiner lat. geschriebenen, aber deutsch gehaltenen Predigten bewahrt die Univ.-Bibl.; Probe bei Roth-Schmidt. Als vorgerückter Vierziger hielt er an Mariae Himmelfahrt seine letzte Predigt im Münster und begab sich in das Kloster, «amore quietis, silentii, solitudinis et contemplationis post innumeras fatigationes activae vitae» (B Ch I 343). In Paris hatte er die erste Druckerei betreiben helfen; viele ihrer Produkte u. andere ungewöhnlich schöne u. kostbare Bücher, 283 Bände, brachte er dem Kloster ein (heute eine Zierde der Univ.-Bibl.; über die reiche Karthäuserbibl. s. II 617). Als er 1496 starb, ersuchte die Universität den Prior Jacobus Louber, «ut ad locum privatum in ecclesia seu in ambitu corpus eius humaretur et insigni quodam epitaphio in lapide sculpto.. insigniretur.. Sed nequaquam hoc idem pater admittere vo- luit.., quia hoc contra morem ordinis esset et contra simplicitatem eorum, qui mundo quondam, penitus mortui vanitatibus istis, dum adhuc in hac mortali vita viverent, renunciassent; nec amplius necessarium fore, quod tales quasi in conspectu hominum denuo — talibus insignibus scilicet — vivere deberent, quo- rum vita jamdudum cum Christo abscondita fuisset in deo» (BCh I 346).
Strana 31
31 — cuculla sumpta in hanc concessit eremum. Eodem quinetiam sese contulit Hieronymus Schecapurlius, Johannis tribuni plebis Basi- liensis quondam filius, iuris licentiatus, iuvenis animi, corporis ac fortunae dotibus cumulatissimus. Hunc enim, praeterquam quod ei haud ignobili loco nato cognatio ampla possessionesque non vulgares essent, corporis decus et eruditio cum virtute iuncta commendabant. Is annos non plus quam viginti sex natus de relinquendo mundo consilio inito ... conventui huic universas suas opes in consistorio publico libere donavit, ita ut nihil retineret eumque sine mora in possessionem mitteret. Fratribus postea, cognatis atque amicis liberali convivio exceptis iisque velut in aliam vitam commigraturus vale- dictis coccinei coloris veste amictus, flavo capillo formaque insigni conspicuus, suis eum comitantibus monasterio hoc sese includi passus est, non sine multorum lacrimis, ... festo Pentecostes monachali habitu indutus. Atque eum tanta vitae temperantia gessit, ut annos post aliquot ceteris praeficeretur. Anno demum aetatis septuagesimo quinto, salutis vero 1536, naturae debitum exsolvit. Hic pro secundo fundatore habitus fuit, quod praeter adytum suis impensis concameratum — quod et Felix pontifex ante facere cogitaverat — coenobium aedificiis plurimis ornaverit atque una cum tota progenie multis beneficiis affecerit. Inter ceteras struc- turas hibernaculum est, amplum satis, cuius tabulata superiora arte 1 cuculla: Kutte. 2 Schecapurlius: den vielleicht italienischen (BCh 1, 235) Namen des schon im 14. Jh. in Basel ansässigen Wechsler- u. Kaufmannsgeschlechts schreibt Hier. selbst Zsch- u. Schegepurlin, sein Prior Louber schreibt Zschecken- bürlin. Vgl. II 846, 904. Porträts in d. öff. Kunstsammlung u. im Hist. Mus. Schriftprobe bei Roth-Schmidt. Sein Vater, 1469—73 dreimal O.-Z., Eigentümer des Hauses zur Augenweide (Rheinsprung 20; s. Bischoff BJ 1918), versteuerte 1475 das jedenfalls in seinem Steuerbezirk größste Vermögen, 12,800 Gulden. 3 licentiatus: Inhaber des zum Empfang der Doktorwürde berechtigenden aka- dem. Grades. 8 consistorio: «c. = locus, ubi consistunt judices sive ecclesias- tici sive seculares» (Du Cange). Nach d. Schenkungsurkunde (Staatsarchiv) fand der Akt vor einer Reihe Zeugen vor dem als Notar fungierenden bischöfl. Offi- zial (II 713) statt. 12 coccineus: scharlachrot. 16 praefic.: im J. 1501. Nach d. Reformation entzog er sich allen Zumutungen durch Flucht n. Freiburg. Die Rückkehr ermöglichte ihm 1532 ein Vertrag mit d. Rat, der ihm u. seinen stand- haften Konventualen gestattete, unbehelligt im Kloster auszuleben († 7. Jan. 1536). 18 adytum: er ließ d. flache Holzdecke des Chors durch ein gemauertes Gewölbe ersetzen. 22 hibern.: heizbare Schlafstube für d. Visitatoren, noch jetzt dort; s. Bürgerhaus S. XXVIII; Wackernagel Basel S. 61. tabulata sup.: Holzdecke. ars glyph.: Schnitzerei.
31 — cuculla sumpta in hanc concessit eremum. Eodem quinetiam sese contulit Hieronymus Schecapurlius, Johannis tribuni plebis Basi- liensis quondam filius, iuris licentiatus, iuvenis animi, corporis ac fortunae dotibus cumulatissimus. Hunc enim, praeterquam quod ei haud ignobili loco nato cognatio ampla possessionesque non vulgares essent, corporis decus et eruditio cum virtute iuncta commendabant. Is annos non plus quam viginti sex natus de relinquendo mundo consilio inito ... conventui huic universas suas opes in consistorio publico libere donavit, ita ut nihil retineret eumque sine mora in possessionem mitteret. Fratribus postea, cognatis atque amicis liberali convivio exceptis iisque velut in aliam vitam commigraturus vale- dictis coccinei coloris veste amictus, flavo capillo formaque insigni conspicuus, suis eum comitantibus monasterio hoc sese includi passus est, non sine multorum lacrimis, ... festo Pentecostes monachali habitu indutus. Atque eum tanta vitae temperantia gessit, ut annos post aliquot ceteris praeficeretur. Anno demum aetatis septuagesimo quinto, salutis vero 1536, naturae debitum exsolvit. Hic pro secundo fundatore habitus fuit, quod praeter adytum suis impensis concameratum — quod et Felix pontifex ante facere cogitaverat — coenobium aedificiis plurimis ornaverit atque una cum tota progenie multis beneficiis affecerit. Inter ceteras struc- turas hibernaculum est, amplum satis, cuius tabulata superiora arte 1 cuculla: Kutte. 2 Schecapurlius: den vielleicht italienischen (BCh 1, 235) Namen des schon im 14. Jh. in Basel ansässigen Wechsler- u. Kaufmannsgeschlechts schreibt Hier. selbst Zsch- u. Schegepurlin, sein Prior Louber schreibt Zschecken- bürlin. Vgl. II 846, 904. Porträts in d. öff. Kunstsammlung u. im Hist. Mus. Schriftprobe bei Roth-Schmidt. Sein Vater, 1469—73 dreimal O.-Z., Eigentümer des Hauses zur Augenweide (Rheinsprung 20; s. Bischoff BJ 1918), versteuerte 1475 das jedenfalls in seinem Steuerbezirk größste Vermögen, 12,800 Gulden. 3 licentiatus: Inhaber des zum Empfang der Doktorwürde berechtigenden aka- dem. Grades. 8 consistorio: «c. = locus, ubi consistunt judices sive ecclesias- tici sive seculares» (Du Cange). Nach d. Schenkungsurkunde (Staatsarchiv) fand der Akt vor einer Reihe Zeugen vor dem als Notar fungierenden bischöfl. Offi- zial (II 713) statt. 12 coccineus: scharlachrot. 16 praefic.: im J. 1501. Nach d. Reformation entzog er sich allen Zumutungen durch Flucht n. Freiburg. Die Rückkehr ermöglichte ihm 1532 ein Vertrag mit d. Rat, der ihm u. seinen stand- haften Konventualen gestattete, unbehelligt im Kloster auszuleben († 7. Jan. 1536). 18 adytum: er ließ d. flache Holzdecke des Chors durch ein gemauertes Gewölbe ersetzen. 22 hibern.: heizbare Schlafstube für d. Visitatoren, noch jetzt dort; s. Bürgerhaus S. XXVIII; Wackernagel Basel S. 61. tabulata sup.: Holzdecke. ars glyph.: Schnitzerei.
Strana 32
32 — glyphica elegantissime elaborata ita inter se contignata sunt, ut uno tantum clavo, quominus decidant, universa contineantur.... In interioris coemiterii ambitu... Amerbachiorum monumenta sunt, qui eruditione atque sapientia non solum propriam gentem sed totam etiam urbem illustrarunt. Johannes quippe Amerbachius ... quid arte chalcographica praestiterit, ex orthodoxorum ecclesiae patrum iurisque canonici editionibus, ut cetera taceam, theologis ac iurisconsultis praecipue notum est. Bibliothecam is huius monasterii ... magno librorum numero auxit. Filios habuit tres: Brunonem, Basilium et Bonifacium, viros doctrina linguarumque cognitione et usu celeberrimos, ab Erasmo Roterodamo, cuius iudicium per ea tempora monarchae atque principes totius Christiani orbis magni fecere, vehementer adamatos atque laudatos ... Inter eos tamen Bonifacius tantam legum cognitionem iurisque scientiam sibi comparavit, ut non solum vulgaria doctorum insignia ab Avinionensi gymnasio mature acceperit, sed etiam docendo con- sulendoque inter illustres iurisconsultos locum neutiquam postremum invenerit. Publicam sane iuris civilis interpretationem in academia Basiliensi multorum annorum curriculo tanta dignitate sustinuit, ut illius autoritate praecipue stetisse visa sit. Quin etiam rei publicae ambiguis difficilibusque causis de iure respondendo talem sese decla- ravit, ut Basiliensium Papinianus merito dici potuerit. Qui quidem sapientiae radii longe lateque ita emicuere, ut exteris principibus de summis rebus consilia saepe rogatus dederit amplissimisque praemiis 1 contignare: zusammenfügen. 2 clavus: Pflock. W. meint das mit dem segnenden Christus geschmückte Medaillon, in dem sich d. Rippen des hölzernen Netzgewölbes treffen. 3 ambitu: im kleinen Kreuzgang neben d. Chor; der von Tonjola S. 320 erwähnte Grabstein ist dort wieder sichtbar; die Epitaphien befinden s. im Hist. Mus. (s. S. 208). 6 praestare: leisten. 7 patrum: Joh. Amerbach (s. S. I49) druckte die erste Gesamtausgabe der Kirchenväter Am- brosius († 397) und Augustin († 430) und bereitete eine solche des Hieronymus († 420) vor. Zahlreich sind seine Ausgaben der Gesetzessammlungen der Kirche. Ausser seinen Drucken schenkte er auch Wein, Käse, Zucker, Gewürze, Papier u. a. 16 mature: B. (s. S. I57) war immerhin bald 30 Jahre alt u. schon zum Professor in Basel gewählt, als er sich 1525 entschloß, an d. Universität (gym- nasium) Avignon noch den Doktortitel zu erwerben. In Basel lehrte er 1525—48, neben dem Hebraisten u. Kosmographen Seb. Münster gewißs d. Bedeutendste (doch doktorierte bei ihm kein einziger Student: Thommen S. 151), seit 1535 auch als Rechtskonsulent (de iure respondens) der Stadt verpflichtet u. Berater vieler Städte u. Fürsten. 22 Papinianus: röm. Jurist, von Caracalla 212 hin- gerichtet. Er schrieb berühmte Sammlungen von Quaestiones u. Responsa.
32 — glyphica elegantissime elaborata ita inter se contignata sunt, ut uno tantum clavo, quominus decidant, universa contineantur.... In interioris coemiterii ambitu... Amerbachiorum monumenta sunt, qui eruditione atque sapientia non solum propriam gentem sed totam etiam urbem illustrarunt. Johannes quippe Amerbachius ... quid arte chalcographica praestiterit, ex orthodoxorum ecclesiae patrum iurisque canonici editionibus, ut cetera taceam, theologis ac iurisconsultis praecipue notum est. Bibliothecam is huius monasterii ... magno librorum numero auxit. Filios habuit tres: Brunonem, Basilium et Bonifacium, viros doctrina linguarumque cognitione et usu celeberrimos, ab Erasmo Roterodamo, cuius iudicium per ea tempora monarchae atque principes totius Christiani orbis magni fecere, vehementer adamatos atque laudatos ... Inter eos tamen Bonifacius tantam legum cognitionem iurisque scientiam sibi comparavit, ut non solum vulgaria doctorum insignia ab Avinionensi gymnasio mature acceperit, sed etiam docendo con- sulendoque inter illustres iurisconsultos locum neutiquam postremum invenerit. Publicam sane iuris civilis interpretationem in academia Basiliensi multorum annorum curriculo tanta dignitate sustinuit, ut illius autoritate praecipue stetisse visa sit. Quin etiam rei publicae ambiguis difficilibusque causis de iure respondendo talem sese decla- ravit, ut Basiliensium Papinianus merito dici potuerit. Qui quidem sapientiae radii longe lateque ita emicuere, ut exteris principibus de summis rebus consilia saepe rogatus dederit amplissimisque praemiis 1 contignare: zusammenfügen. 2 clavus: Pflock. W. meint das mit dem segnenden Christus geschmückte Medaillon, in dem sich d. Rippen des hölzernen Netzgewölbes treffen. 3 ambitu: im kleinen Kreuzgang neben d. Chor; der von Tonjola S. 320 erwähnte Grabstein ist dort wieder sichtbar; die Epitaphien befinden s. im Hist. Mus. (s. S. 208). 6 praestare: leisten. 7 patrum: Joh. Amerbach (s. S. I49) druckte die erste Gesamtausgabe der Kirchenväter Am- brosius († 397) und Augustin († 430) und bereitete eine solche des Hieronymus († 420) vor. Zahlreich sind seine Ausgaben der Gesetzessammlungen der Kirche. Ausser seinen Drucken schenkte er auch Wein, Käse, Zucker, Gewürze, Papier u. a. 16 mature: B. (s. S. I57) war immerhin bald 30 Jahre alt u. schon zum Professor in Basel gewählt, als er sich 1525 entschloß, an d. Universität (gym- nasium) Avignon noch den Doktortitel zu erwerben. In Basel lehrte er 1525—48, neben dem Hebraisten u. Kosmographen Seb. Münster gewißs d. Bedeutendste (doch doktorierte bei ihm kein einziger Student: Thommen S. 151), seit 1535 auch als Rechtskonsulent (de iure respondens) der Stadt verpflichtet u. Berater vieler Städte u. Fürsten. 22 Papinianus: röm. Jurist, von Caracalla 212 hin- gerichtet. Er schrieb berühmte Sammlungen von Quaestiones u. Responsa.
Strana 33
— 33 propositis evocatus patriam deserere noluerit. Erasmus sane virtute et eruditione eius ita delectatus est, ut inter tot amicos hunc solum testamento heredem fecerit. In cuius hereditatis cretione laudabile, eum ad illius summae amplificationem, quam moriens pauperibus studiosis, virginibus aliisque honestis personis subsidio egentibus destinarat, propria pietate motum sua sponte iuri suo cessisse in multis expressa testatoris voluntate ad ipsum spectantibus. Aetate tandem gravis anno supra climactericum quarto, 8. Kal. Maii, sa- lutis 1562, placide conquievit, parentum tumulo professorum umeris illatus, ubi istaec inscriptio legitur: Christo Servatori Sacrum. Quo nullus suo saeculo fuit cum in excudendis libris nitidior, quod sumptuosae dexteritatis est, tum in iisdem ad veterum exem- plarium fidem restituendis diligentior, quod eruditionem et laborem requirit: Ioannes Amerbachius hic cubat, cum Barbara Or- tenbergia, singularis pudicitiae foemina, ac Brunone Basilio- que filiis, praepropere quidem hinc ereptis, sed ante tamen erudi- tione sua trilingui per laboriosissimam Hieronymianorum operum recognitionem, quibus nunc docti ubique gentium fruuntur, orbi toti commendata. Bonifacius Amerbachius parentibus et fratribus optimis, sed et Marthae Fuchsiae uxori suae, Christianarum vir- tutum dotibus incomparabili, cum Ursula ac Hester duabus filiolis hic quiescenti, item sibi ipsi, liberis suis superstitibus Faustinae, Basilio, Iulianae posterisque in humanae fragilitatis memoriam faciendum curavit, parentibus fratribusque iam olim, uxore vero in 3 heredem: s. S. o0. Beim Antritt (cretio) der Erbschaft "verfuhr A. in liberalster Weise... Während er von einem Teil des Barvermögens den Drittel hätte beanspruchen können, nämlich 533 Goldgulden, 'so hab ich allein genommen 200, und das überig gott zuo eeren und armen lüten zu gut lossen faren'... Es blieb zur Verwendung übrig die sehr ansehnliche Summe von 5000 Gulden» (Th. Burckhardt, B. A., S. 110). 6 iuri s. cedere: auf s. Recht ver- zichten. 7 spectare ad: gehören. 8 climactericus a.: aus der griech. Medizin stammt der Glaube, daſ für den Menschen die Jahre («Stufenjahre») kritisch seien, die ein Produkt der Sieben-, auch der Neunzahl darstellen; als doppelt gefährlich galt darum das 63. Amerbach (geb. 11. Okt. 1495) starb im 67. Alters- jahre. Im ersten Teil der Grabschrift benützt er einen Entwurf des Beatus Rhenanus von I520; ihr Datum ist von Wurstisen falsch mit 1542 angegeben. 12 excudere: drucken. 13 sumpt. dext.: eine Sache der Geldopfer u. des Kön- nens. 17 praepropere: vorzeitig. 18 trilinguis: näml. latein., griech., hebräisch. 19 recognitio: sorgfältige Ausgabe. 21 Martha Fuchs war die Tochter des Bür- germeisters von Neuenburg a. Rhein, eine Großnichte des Priors Zscheckenbürlin.
— 33 propositis evocatus patriam deserere noluerit. Erasmus sane virtute et eruditione eius ita delectatus est, ut inter tot amicos hunc solum testamento heredem fecerit. In cuius hereditatis cretione laudabile, eum ad illius summae amplificationem, quam moriens pauperibus studiosis, virginibus aliisque honestis personis subsidio egentibus destinarat, propria pietate motum sua sponte iuri suo cessisse in multis expressa testatoris voluntate ad ipsum spectantibus. Aetate tandem gravis anno supra climactericum quarto, 8. Kal. Maii, sa- lutis 1562, placide conquievit, parentum tumulo professorum umeris illatus, ubi istaec inscriptio legitur: Christo Servatori Sacrum. Quo nullus suo saeculo fuit cum in excudendis libris nitidior, quod sumptuosae dexteritatis est, tum in iisdem ad veterum exem- plarium fidem restituendis diligentior, quod eruditionem et laborem requirit: Ioannes Amerbachius hic cubat, cum Barbara Or- tenbergia, singularis pudicitiae foemina, ac Brunone Basilio- que filiis, praepropere quidem hinc ereptis, sed ante tamen erudi- tione sua trilingui per laboriosissimam Hieronymianorum operum recognitionem, quibus nunc docti ubique gentium fruuntur, orbi toti commendata. Bonifacius Amerbachius parentibus et fratribus optimis, sed et Marthae Fuchsiae uxori suae, Christianarum vir- tutum dotibus incomparabili, cum Ursula ac Hester duabus filiolis hic quiescenti, item sibi ipsi, liberis suis superstitibus Faustinae, Basilio, Iulianae posterisque in humanae fragilitatis memoriam faciendum curavit, parentibus fratribusque iam olim, uxore vero in 3 heredem: s. S. o0. Beim Antritt (cretio) der Erbschaft "verfuhr A. in liberalster Weise... Während er von einem Teil des Barvermögens den Drittel hätte beanspruchen können, nämlich 533 Goldgulden, 'so hab ich allein genommen 200, und das überig gott zuo eeren und armen lüten zu gut lossen faren'... Es blieb zur Verwendung übrig die sehr ansehnliche Summe von 5000 Gulden» (Th. Burckhardt, B. A., S. 110). 6 iuri s. cedere: auf s. Recht ver- zichten. 7 spectare ad: gehören. 8 climactericus a.: aus der griech. Medizin stammt der Glaube, daſ für den Menschen die Jahre («Stufenjahre») kritisch seien, die ein Produkt der Sieben-, auch der Neunzahl darstellen; als doppelt gefährlich galt darum das 63. Amerbach (geb. 11. Okt. 1495) starb im 67. Alters- jahre. Im ersten Teil der Grabschrift benützt er einen Entwurf des Beatus Rhenanus von I520; ihr Datum ist von Wurstisen falsch mit 1542 angegeben. 12 excudere: drucken. 13 sumpt. dext.: eine Sache der Geldopfer u. des Kön- nens. 17 praepropere: vorzeitig. 18 trilinguis: näml. latein., griech., hebräisch. 19 recognitio: sorgfältige Ausgabe. 21 Martha Fuchs war die Tochter des Bür- germeisters von Neuenburg a. Rhein, eine Großnichte des Priors Zscheckenbürlin.
Strana 34
34 ipso aetatis flore cum filiolis haud ita dudum huc expectandi censorii novissimique diei ergo collocatis. Anno MDXLIIII. Kalendis Februariis. Medio longitudinis tractu ortum versus amplissimum quondam Clarissarum coenobium sub abbatissae disciplina agentium moenia contingit. Quid de eo afferam, nil datur, nisi quod e prima nobilitate multas hic vitam transegisse reperio ... Ita enim nobiles, comites atque principes, quibus numerosa proles, filiorum filiarum- que partem religiosae vitae emancipare inque coenobiorum claustra — quae hinc nobilium hospitalia dici coepta — abdere soliti sunt, eo plerumque fine, ut ceteris propagandae familiae reservatis tanto ampliores facultates relinquerentur. Hinc filias nonnumquam tenella aetate ... in hosce gurgites demerserunt, unde id minime postremam fuisse causam arbitror, quod pleraeque tam illustres amplaeque fa- miliae defecerint. ... Borei lateris dimidiam amplitudinem Clingenthalense coe- nobium, omnium utriusque urbis maximum, occupat. Enatum est id anno 1273 a sororibus sectae Augustinianae sub Dominicanorum regimine viventibus, Henrici cordigeri Basiliensis episcopi tempore, qui ad Moguntinum pontificatum postea vocatus fuit atque, ut monachus erat, ita sese monasticae vitae fautorem promotoremque declaravit... Perseveravit collegium hoc sub Praedicatorum cura usque ad an- num 1431, quo se feminae ab iis negligi variisque gravaminibus 2 ergo: wegen. 4 medio l. tractu: in d. Mitte der Längsrichtung. 5 Claris- sarum: 1279 waren d. Klarissen aus ihrem Hause vor d. alten Spalentor in d. leerstehenden Räume eines aufgelösten Eremitenordens versetzt worden (I 210). Die jetzige Kirche, seit 1798 teilweise, seit 1853 ganz der röm.-kathol. Gemeinde überlassen, stammt aus d. 14./15. Jh., erlitt aber starke Veränderungen. Die hin- tere Hälfte ist ein Anbau des 19. Jhs. Das Kloster dehnte sich rechts u. links von der Kirche breit aus (Wackernagel Festbuch 1892 S. 317). 8 comites: Grafen. 9 emancipare: ausliefern. 12 tenellus: zart. 13 gurgites: Abgründe. 15 deficere: aussterben. 16 boreus: nördlich. Clingenthal.: I 212. II 834. Schon ihre frühere Niederlassung im Wehratal hatten die Nonnen nach ihrem Gönner Walther v. Klingen († 1284) benannt. Der allein noch erhaltene Chor stammt vom Ende des 13. Jhs.; Nebengebäude d. Klosterbezirks stehen noch im Kleinen Klingental. Das Kloster wurde nach Abfindung der letzten Nonne (1559) zu allen möglichen Zwecken vermietet, diente auch frühe schon dem Militär, bis es in den 1860er Jahren der Kaserne weichen musste. 18 secta: Orden. Die Nonnen lebten nach d. Augustinerregel. 19 cordigeri: vom Seilgürtel seines Ordenshabits hieß der Minorit Heinrich v. Isny «bischoff Gürtelknopff- (I 41). 20 Mog. pontif.: Leitung des Erzbistums Mainz.
34 ipso aetatis flore cum filiolis haud ita dudum huc expectandi censorii novissimique diei ergo collocatis. Anno MDXLIIII. Kalendis Februariis. Medio longitudinis tractu ortum versus amplissimum quondam Clarissarum coenobium sub abbatissae disciplina agentium moenia contingit. Quid de eo afferam, nil datur, nisi quod e prima nobilitate multas hic vitam transegisse reperio ... Ita enim nobiles, comites atque principes, quibus numerosa proles, filiorum filiarum- que partem religiosae vitae emancipare inque coenobiorum claustra — quae hinc nobilium hospitalia dici coepta — abdere soliti sunt, eo plerumque fine, ut ceteris propagandae familiae reservatis tanto ampliores facultates relinquerentur. Hinc filias nonnumquam tenella aetate ... in hosce gurgites demerserunt, unde id minime postremam fuisse causam arbitror, quod pleraeque tam illustres amplaeque fa- miliae defecerint. ... Borei lateris dimidiam amplitudinem Clingenthalense coe- nobium, omnium utriusque urbis maximum, occupat. Enatum est id anno 1273 a sororibus sectae Augustinianae sub Dominicanorum regimine viventibus, Henrici cordigeri Basiliensis episcopi tempore, qui ad Moguntinum pontificatum postea vocatus fuit atque, ut monachus erat, ita sese monasticae vitae fautorem promotoremque declaravit... Perseveravit collegium hoc sub Praedicatorum cura usque ad an- num 1431, quo se feminae ab iis negligi variisque gravaminibus 2 ergo: wegen. 4 medio l. tractu: in d. Mitte der Längsrichtung. 5 Claris- sarum: 1279 waren d. Klarissen aus ihrem Hause vor d. alten Spalentor in d. leerstehenden Räume eines aufgelösten Eremitenordens versetzt worden (I 210). Die jetzige Kirche, seit 1798 teilweise, seit 1853 ganz der röm.-kathol. Gemeinde überlassen, stammt aus d. 14./15. Jh., erlitt aber starke Veränderungen. Die hin- tere Hälfte ist ein Anbau des 19. Jhs. Das Kloster dehnte sich rechts u. links von der Kirche breit aus (Wackernagel Festbuch 1892 S. 317). 8 comites: Grafen. 9 emancipare: ausliefern. 12 tenellus: zart. 13 gurgites: Abgründe. 15 deficere: aussterben. 16 boreus: nördlich. Clingenthal.: I 212. II 834. Schon ihre frühere Niederlassung im Wehratal hatten die Nonnen nach ihrem Gönner Walther v. Klingen († 1284) benannt. Der allein noch erhaltene Chor stammt vom Ende des 13. Jhs.; Nebengebäude d. Klosterbezirks stehen noch im Kleinen Klingental. Das Kloster wurde nach Abfindung der letzten Nonne (1559) zu allen möglichen Zwecken vermietet, diente auch frühe schon dem Militär, bis es in den 1860er Jahren der Kaserne weichen musste. 18 secta: Orden. Die Nonnen lebten nach d. Augustinerregel. 19 cordigeri: vom Seilgürtel seines Ordenshabits hieß der Minorit Heinrich v. Isny «bischoff Gürtelknopff- (I 41). 20 Mog. pontif.: Leitung des Erzbistums Mainz.
Strana 35
35 onerari sentientes Anna de Tierstein priorissa illorum imperium com- muni consilio excusserunt ac episcopi Constantiensis protectioni sese submiserunt. Ipsis interea a religionis severitate in dissolutam vitam diffluentibus ... praedicti eorum magistri occasionem arripuere eas in pristinam disciplinam regimenque suum revocandi. Anno itaque 1480 Jacobus de Stubach, huius sectae per Germaniam rector, quem provincialem appellant, a Sixto IV. pontifice mandatum commis- sionemque impetravit eas ad religiosae vitae mores deoque dicatam conversationem redigendi, episcopo atque senatu Basiliensi ... in illius rei executionem adscitis. Cui negotio cum se accinxissent, mo- niales diplomate audito tantopere excanduerunt, ut lectionem eius absolvi non sustinentes minacibus contumeliosisque verbis autores impeterent modisque omnibus aversarentur. Cum igitur observantiae subdi nollent, numero viginti quatuor exactae sunt, donec ad sanio- rem redirent mentem, tredecim aliis ex sacrato virginum choro Coeliportae Gebvillensi — oppidum id apud superiores Alsatas est, archimandritae Morbacensi parens —, quae reformatae religionis leges ante susceperant, in earum locum evocatis. Negotium istud tantas excitavit turbas, ut, cum velatac in exi- lium missae, nobilibus pleraeque familiis ortae, ignominiam hanc (ut ipsae interpretabantur), qua suarum rerum usu spoliatae essent, ad cognatos amicosque detulissent, parum abfuisset, quin hae rerum muliebrium flammae in bellicum huius regionis incendium erupissent. Nam et Osvaldus, Tiersteiniorum comes, Lotharingiae marescalcus, eam rem inscio ipso, cuius tamen maiores coenobium si non fun- dassent, ample tamen dotassent, factam indignissime tulit... Quin- 4 diffluere: s. gehen lassen. praed. magistri: d. vorgenannten Leiter (d. Do- minikaner). 6 1480: über den hauptsächlich in Rom geführten Kampf der Nonnen gegen die observantia oder reformatio (Erneuerung der alten strengen Klosterzucht) vgl. II 834. Achnlich ging es im Klarakloster, das den Barfüßsern unterstand (II 832). 9 conversatio: Wandel. 10 moniales: Nonnen. 11 diploma: Urkunde. ex- candescere: s. erbosen. 13 aversari: s. sträuben. 14 viginti quattuor: tatsächlich 37; W. hat von den 37 Unterschriften der Urkunde, welche die Austretenden unterzeichneten, irrtümlich 13 abgezogen, weil er sie für solche der neuen Schwe- stern ansah. 16 Coelip.: so heißt d. Dominikanerinnenkloster ob Wyhlen; das Gebwilerhaus hieß Aller Engel Kloster oder Engelport. 17 archimandrita: mit diesem Titel der griech. Kirche bezeichnet W. den Fürstabt der Benediktiner- abtei Murbach. 19 velata: Nonne. 24 Osvaldus: Herr zu Pfäffingen, Marschall Renats v. Lothringen, ein alter Feind der Stadt. II 111. 26 dotare: beschenken.
35 onerari sentientes Anna de Tierstein priorissa illorum imperium com- muni consilio excusserunt ac episcopi Constantiensis protectioni sese submiserunt. Ipsis interea a religionis severitate in dissolutam vitam diffluentibus ... praedicti eorum magistri occasionem arripuere eas in pristinam disciplinam regimenque suum revocandi. Anno itaque 1480 Jacobus de Stubach, huius sectae per Germaniam rector, quem provincialem appellant, a Sixto IV. pontifice mandatum commis- sionemque impetravit eas ad religiosae vitae mores deoque dicatam conversationem redigendi, episcopo atque senatu Basiliensi ... in illius rei executionem adscitis. Cui negotio cum se accinxissent, mo- niales diplomate audito tantopere excanduerunt, ut lectionem eius absolvi non sustinentes minacibus contumeliosisque verbis autores impeterent modisque omnibus aversarentur. Cum igitur observantiae subdi nollent, numero viginti quatuor exactae sunt, donec ad sanio- rem redirent mentem, tredecim aliis ex sacrato virginum choro Coeliportae Gebvillensi — oppidum id apud superiores Alsatas est, archimandritae Morbacensi parens —, quae reformatae religionis leges ante susceperant, in earum locum evocatis. Negotium istud tantas excitavit turbas, ut, cum velatac in exi- lium missae, nobilibus pleraeque familiis ortae, ignominiam hanc (ut ipsae interpretabantur), qua suarum rerum usu spoliatae essent, ad cognatos amicosque detulissent, parum abfuisset, quin hae rerum muliebrium flammae in bellicum huius regionis incendium erupissent. Nam et Osvaldus, Tiersteiniorum comes, Lotharingiae marescalcus, eam rem inscio ipso, cuius tamen maiores coenobium si non fun- dassent, ample tamen dotassent, factam indignissime tulit... Quin- 4 diffluere: s. gehen lassen. praed. magistri: d. vorgenannten Leiter (d. Do- minikaner). 6 1480: über den hauptsächlich in Rom geführten Kampf der Nonnen gegen die observantia oder reformatio (Erneuerung der alten strengen Klosterzucht) vgl. II 834. Achnlich ging es im Klarakloster, das den Barfüßsern unterstand (II 832). 9 conversatio: Wandel. 10 moniales: Nonnen. 11 diploma: Urkunde. ex- candescere: s. erbosen. 13 aversari: s. sträuben. 14 viginti quattuor: tatsächlich 37; W. hat von den 37 Unterschriften der Urkunde, welche die Austretenden unterzeichneten, irrtümlich 13 abgezogen, weil er sie für solche der neuen Schwe- stern ansah. 16 Coelip.: so heißt d. Dominikanerinnenkloster ob Wyhlen; das Gebwilerhaus hieß Aller Engel Kloster oder Engelport. 17 archimandrita: mit diesem Titel der griech. Kirche bezeichnet W. den Fürstabt der Benediktiner- abtei Murbach. 19 velata: Nonne. 24 Osvaldus: Herr zu Pfäffingen, Marschall Renats v. Lothringen, ein alter Feind der Stadt. II 111. 26 dotare: beschenken.
Strana 36
36 — etiam Sigismundum Austriae ducem, aliquot item Helvetiae urbes eo pertraxerunt, ut suae causae patrocinarentur. Unde subsecutum, ut Dominicanis simul et Basiliensibus census interdictis vincirentur et nonnulli eorum mercatores ad nundinas Francofordienses profecturi caperentur. Variis tandem partium tractatibus habitis ... controversia ad pontificem relata litis finiendae componendaeque commissarios de- signavit..., qui ita transegerunt, ut velatae in coenobium hoc veluti coloniam deductae in pristinum suum locum ablegarentur, exactis in veterem possessionem missis, ubi extra mendicantium monacho- rum sectas rerum spiritualium magistratus aliquis iis designaretur, inimicitiae omnes cuiuscumque generis tollerentur nec Dominicanis in istud feminarum consortium iuris quicquam relinqueretur. Quibus in effectum perductis, omni potestate, visitatione atque correctione saepedictorum coenobitarum simulque Constantiensis praesulis exemptae atque Romanae sedi sine medio subiectae fuere... Ponti- fex praeterea... anno 1483 potestatem illis fecit priorissae loco ab- batissam in posterum e suo coetu eligendi... Quam quidem histo- riam ideo hic brevibus exponere placuit, ut appareat, quam ob re- pudiatam disciplinam victoria non solum penes refractarias steterit, sed etiam veluti re bene gesta pontificale privilegium promerue- rint... Faxit Christus Opt. et Max., ut vitae nostrae fragilitatem bre- vitatemque, quam spiritus sanctus radii textorii per telam transcursui 1 Sigism.: der stets verschuldete Erzherzog v. Oesterreich u. Graf v. Tirol (1427—96), als Herr der vorderösterreich. Lande Basels Nachbar. Die Frauen hatten ihm 8000 Gulden Honorar versprochen, wogegen d. Rat mit seinem An- gebot von 3—4000 nicht aufkam. 2 patrocinari: helfen. 3 census: Zinse, die Baslern von Gütern in d. österreich. Gebieten zukamen, wurden mit Arrest (in- terdictum) belegt. 4 nundinae: Messe in Frankfurt: II 514. 7 design.: Subj. ist der Papst. 8 transigere: d. Sache erledigen. velatae: die Gebwilernonnen. Für sie begann damit eine lange Irrfahrt: II 837. 10 ubi: bezicht sich auf pos- sessio. 11 magistratus: weil Frauen die Sakramente nicht selbst verwalten kön- nen, benötigten sie einen männlichen geistl. Beistand. 15 saepedictorum: (im Original fälschlich -dictarum) 'die oft erwähnten (Prediger)mönche (coenobitae)'. Sie hatten außerdem I1500 Gulden Entschädigung zu bezahlen. praesul: Bischof. 16 sine medio: unmittelbar. pontifex: d. Bulle Papsts Sixtus IV. vom 7. Juni 1483 (im Staatsarchiv) bestätigte im wesentlichen nur d. Verfügun- gen seiner Kommissäre; er hatte ihnen schon 1482 anheimgestellt, pro decore et honore monasterii die Rangerhöhung der Vorsteherin zu bewilligen. 18 quam: wie sehr. 20 refract.: Widerspenstige. 23 faxit: altertümelnd statt faciat. ut: Verbum ist imitemur. fragilitatem: hängt von expendentes ab. 24 radius textorius: Weberschiffchen. tela: das aufgezogene Garn.
36 — etiam Sigismundum Austriae ducem, aliquot item Helvetiae urbes eo pertraxerunt, ut suae causae patrocinarentur. Unde subsecutum, ut Dominicanis simul et Basiliensibus census interdictis vincirentur et nonnulli eorum mercatores ad nundinas Francofordienses profecturi caperentur. Variis tandem partium tractatibus habitis ... controversia ad pontificem relata litis finiendae componendaeque commissarios de- signavit..., qui ita transegerunt, ut velatae in coenobium hoc veluti coloniam deductae in pristinum suum locum ablegarentur, exactis in veterem possessionem missis, ubi extra mendicantium monacho- rum sectas rerum spiritualium magistratus aliquis iis designaretur, inimicitiae omnes cuiuscumque generis tollerentur nec Dominicanis in istud feminarum consortium iuris quicquam relinqueretur. Quibus in effectum perductis, omni potestate, visitatione atque correctione saepedictorum coenobitarum simulque Constantiensis praesulis exemptae atque Romanae sedi sine medio subiectae fuere... Ponti- fex praeterea... anno 1483 potestatem illis fecit priorissae loco ab- batissam in posterum e suo coetu eligendi... Quam quidem histo- riam ideo hic brevibus exponere placuit, ut appareat, quam ob re- pudiatam disciplinam victoria non solum penes refractarias steterit, sed etiam veluti re bene gesta pontificale privilegium promerue- rint... Faxit Christus Opt. et Max., ut vitae nostrae fragilitatem bre- vitatemque, quam spiritus sanctus radii textorii per telam transcursui 1 Sigism.: der stets verschuldete Erzherzog v. Oesterreich u. Graf v. Tirol (1427—96), als Herr der vorderösterreich. Lande Basels Nachbar. Die Frauen hatten ihm 8000 Gulden Honorar versprochen, wogegen d. Rat mit seinem An- gebot von 3—4000 nicht aufkam. 2 patrocinari: helfen. 3 census: Zinse, die Baslern von Gütern in d. österreich. Gebieten zukamen, wurden mit Arrest (in- terdictum) belegt. 4 nundinae: Messe in Frankfurt: II 514. 7 design.: Subj. ist der Papst. 8 transigere: d. Sache erledigen. velatae: die Gebwilernonnen. Für sie begann damit eine lange Irrfahrt: II 837. 10 ubi: bezicht sich auf pos- sessio. 11 magistratus: weil Frauen die Sakramente nicht selbst verwalten kön- nen, benötigten sie einen männlichen geistl. Beistand. 15 saepedictorum: (im Original fälschlich -dictarum) 'die oft erwähnten (Prediger)mönche (coenobitae)'. Sie hatten außerdem I1500 Gulden Entschädigung zu bezahlen. praesul: Bischof. 16 sine medio: unmittelbar. pontifex: d. Bulle Papsts Sixtus IV. vom 7. Juni 1483 (im Staatsarchiv) bestätigte im wesentlichen nur d. Verfügun- gen seiner Kommissäre; er hatte ihnen schon 1482 anheimgestellt, pro decore et honore monasterii die Rangerhöhung der Vorsteherin zu bewilligen. 18 quam: wie sehr. 20 refract.: Widerspenstige. 23 faxit: altertümelnd statt faciat. ut: Verbum ist imitemur. fragilitatem: hängt von expendentes ab. 24 radius textorius: Weberschiffchen. tela: das aufgezogene Garn.
Strana 37
— 37 similem facit, expendentes, si quae nobis maiores nostri pietatis, religionis atque virtutis exempla (ut sunt plurima) reliquerunt, sic imitemur, ut vera probitate, sincerae religionis cultu aliisque honestae vitae actionibus non solum posteros (apud quos exemplum nostrum plurimum poterit) excitemus, sed ut post multiplices huius saeculi fatigationes et aerumnas aeterna quoque requie fruamur. Has ego primitias hausti documenta laboris offero; tu coeptis, patria cara, fave. II. Aeneas Sylvius. Enea Silvio de' Piccolomini (1405—1464), in Corsignano (nach- mals Pienza) bei Siena aus verarmtem Adelsgeschlecht geb., kam nach humanistischen u. juristischen Studien im Dienst eines ital. Bischofs im April 1432 an das Konzil zu Basel. Mit der Zeit Kon- zilsbeamter geworden, schrieb er hier seine Commentarii de gestis Bas. concilii. 1442 ging der diplomatisch äußerst brauch- bare Mann in den Dienst Friedrichs III., um 1446 trat er in den geistl. Stand und kam dann rasch vorwärts, bis er 1458 als Pius II. den päpstlichen Stuhl bestieg (s. S. 21). Die folgende Schrift über Basel und seine Einwohner verfaßste Ae. in Mailand Ende 1433 od. anfangs 1434 (Wolkan Briefwechsel des Enea S. Picc. I 1, S. 28); er widmete sie mit einer längeren philosophischen Einleitung — die hier wegbleibt — dem damaligen Präsidenten des Basler Konzils, dem päpstlichen Legaten Kard. Giuliano de' Cesarini. Einzige bis jetzt bekannte Handschrift (nach Wackernagel aus dem 16. Jh.) auf d. Basler Univ.-Bibl., zu- erst herausgegeben v. Wurstisen 1577 im Anhang zur Epitome hist. Bas., übersetzt in der Baßsler Chronick 1580. Kritische Ausgabe von R. Wackernagel in Conc. Bas. V 365 ff., abgedruckt bei Wolkan. Vgl. I 481, II 898; Inhaltsangabe bei Albert Burckhardt BJ 1908, Kölner A. D. 48. Die Handschrift braucht regellos statt ae auch e. 5 saeculum: Welt. 6 aerumna: Plage. 7 primitiae: Erstlinge. laborem haurire: eine A. auf s. nehmen.
— 37 similem facit, expendentes, si quae nobis maiores nostri pietatis, religionis atque virtutis exempla (ut sunt plurima) reliquerunt, sic imitemur, ut vera probitate, sincerae religionis cultu aliisque honestae vitae actionibus non solum posteros (apud quos exemplum nostrum plurimum poterit) excitemus, sed ut post multiplices huius saeculi fatigationes et aerumnas aeterna quoque requie fruamur. Has ego primitias hausti documenta laboris offero; tu coeptis, patria cara, fave. II. Aeneas Sylvius. Enea Silvio de' Piccolomini (1405—1464), in Corsignano (nach- mals Pienza) bei Siena aus verarmtem Adelsgeschlecht geb., kam nach humanistischen u. juristischen Studien im Dienst eines ital. Bischofs im April 1432 an das Konzil zu Basel. Mit der Zeit Kon- zilsbeamter geworden, schrieb er hier seine Commentarii de gestis Bas. concilii. 1442 ging der diplomatisch äußerst brauch- bare Mann in den Dienst Friedrichs III., um 1446 trat er in den geistl. Stand und kam dann rasch vorwärts, bis er 1458 als Pius II. den päpstlichen Stuhl bestieg (s. S. 21). Die folgende Schrift über Basel und seine Einwohner verfaßste Ae. in Mailand Ende 1433 od. anfangs 1434 (Wolkan Briefwechsel des Enea S. Picc. I 1, S. 28); er widmete sie mit einer längeren philosophischen Einleitung — die hier wegbleibt — dem damaligen Präsidenten des Basler Konzils, dem päpstlichen Legaten Kard. Giuliano de' Cesarini. Einzige bis jetzt bekannte Handschrift (nach Wackernagel aus dem 16. Jh.) auf d. Basler Univ.-Bibl., zu- erst herausgegeben v. Wurstisen 1577 im Anhang zur Epitome hist. Bas., übersetzt in der Baßsler Chronick 1580. Kritische Ausgabe von R. Wackernagel in Conc. Bas. V 365 ff., abgedruckt bei Wolkan. Vgl. I 481, II 898; Inhaltsangabe bei Albert Burckhardt BJ 1908, Kölner A. D. 48. Die Handschrift braucht regellos statt ae auch e. 5 saeculum: Welt. 6 aerumna: Plage. 7 primitiae: Erstlinge. laborem haurire: eine A. auf s. nehmen.
Strana 38
— 38 — I. ... Basilea (ut aiunt) crebris terraemotibus anno iam octogesimo funditus decidit, ne centum ex tanta ruina superfuerint aedes, quam rem probat ipsa modo facies urbis quasi uno contextu edita, noua undique, ne domus ulla uetustatem indicet. Nam quae olim a terrae motu superfuere, alia postea ruina ceciderunt, ut nihil uetustum, nihil caducum appareat. Ea est in Elsatica regione, medium fere inter utrasque tenens. Rheno fluminum nobilissimo adiacet eoque in partes duas scinditur. Rheni origo est ab Alpibus, Italiam quae a Germania semouent, longe ultra oppidum Rhinec, uenitque exinde Constantiam, ubi Martini papae quinti, pastoris nostra tempestate felicissimi, creatio fuit. Ibi lacum transit, cuius ambitus passuum ducentorum milium affirmatur esse, tractaturque nauiculis usque castellum Schaphusa. Inde pro ingenti descensu fluminis per montes abruptos et confragosa saxa iter pedibus conficiendum est millibus passuum X ad castellum usque, quod est supra Rhenum. Compros- arthol apellant; quem locum opynantur aliqui propter eius opor- tunitatem Romanorum fuisse olim castra. Est enim colle excelso B = Cod. Bas. H. V. 12; W = Editio Rudolfi Wackernagel (Conc. Bas. V 365). 4 nam quae W: namque B, qui post alia interpunxit. 6 Elsatica W: -atia B. 7 Post inter add. W. terras. 13 descensu scripsi: disc- B. 15 est addidi Pog- gium secutus; interpunxi post Rhenum. I iam: nunmehr. octog.: annähernd richtig (18. Okt. 1356; s. S. 4). 2 ne: oft konsekutiv = ut non oder ut ne — quidem. 3 modo: nun. edita: erbaut. 5 alia r.: im Brand v. 1417 (II 290). 7 utrasque: scil. regiones. Vgl. S. 49: «Basilea aut Chris- tianitatis centrum aut ei proxima est.» 9 Rhinec: Rheineck beim Einfluß des Rheins in d. Bodensee. In Konstanz war Otto Colonna (Martin V.) am 11. Nov. 1417 zum Papst gewählt worden. 11 ambitus: in Wirklichkeit 220 km. 12 usque: = usque ad. 13 Inde: von hier bis exaudiatur schreibt Ac. (was Wackernagel ent- gangen ist) fast wörtlich d. Schilderung Poggios (s. S. 10) in dem berühmten Brief über seine Badenfahrt ab (noch enger ist der Anschluß in der Beschreibung vom J. 1438). pro desc.: «entsprechend..»; Poggio sagt propter descensum. 14 confrag. saxa: Felsblöcke. 15 Comprosarthol: von einem Schreiber verlesen aus Keiserstûl, wie Poggio richtig schreibt (auch Ac. S. 51); Wackernagel dachte wegen Ibi etc. an Schloß Laufen. Weniger mißsverständlich sagt Poggio: «Hoc in itinere Rheni vidimus casum». 16 aliqui: nämlich Poggio. Der an sich einleuchten- den Vermutung fehlt bis jetzt d. Bestätigung durch Funde. Der Name Kaiser(Kö- nigs)stuhl bezeichnet d. Stätte, wo d. Vertreter des Kaisers oder Königs Recht sprach u. Steuern erhob.
— 38 — I. ... Basilea (ut aiunt) crebris terraemotibus anno iam octogesimo funditus decidit, ne centum ex tanta ruina superfuerint aedes, quam rem probat ipsa modo facies urbis quasi uno contextu edita, noua undique, ne domus ulla uetustatem indicet. Nam quae olim a terrae motu superfuere, alia postea ruina ceciderunt, ut nihil uetustum, nihil caducum appareat. Ea est in Elsatica regione, medium fere inter utrasque tenens. Rheno fluminum nobilissimo adiacet eoque in partes duas scinditur. Rheni origo est ab Alpibus, Italiam quae a Germania semouent, longe ultra oppidum Rhinec, uenitque exinde Constantiam, ubi Martini papae quinti, pastoris nostra tempestate felicissimi, creatio fuit. Ibi lacum transit, cuius ambitus passuum ducentorum milium affirmatur esse, tractaturque nauiculis usque castellum Schaphusa. Inde pro ingenti descensu fluminis per montes abruptos et confragosa saxa iter pedibus conficiendum est millibus passuum X ad castellum usque, quod est supra Rhenum. Compros- arthol apellant; quem locum opynantur aliqui propter eius opor- tunitatem Romanorum fuisse olim castra. Est enim colle excelso B = Cod. Bas. H. V. 12; W = Editio Rudolfi Wackernagel (Conc. Bas. V 365). 4 nam quae W: namque B, qui post alia interpunxit. 6 Elsatica W: -atia B. 7 Post inter add. W. terras. 13 descensu scripsi: disc- B. 15 est addidi Pog- gium secutus; interpunxi post Rhenum. I iam: nunmehr. octog.: annähernd richtig (18. Okt. 1356; s. S. 4). 2 ne: oft konsekutiv = ut non oder ut ne — quidem. 3 modo: nun. edita: erbaut. 5 alia r.: im Brand v. 1417 (II 290). 7 utrasque: scil. regiones. Vgl. S. 49: «Basilea aut Chris- tianitatis centrum aut ei proxima est.» 9 Rhinec: Rheineck beim Einfluß des Rheins in d. Bodensee. In Konstanz war Otto Colonna (Martin V.) am 11. Nov. 1417 zum Papst gewählt worden. 11 ambitus: in Wirklichkeit 220 km. 12 usque: = usque ad. 13 Inde: von hier bis exaudiatur schreibt Ac. (was Wackernagel ent- gangen ist) fast wörtlich d. Schilderung Poggios (s. S. 10) in dem berühmten Brief über seine Badenfahrt ab (noch enger ist der Anschluß in der Beschreibung vom J. 1438). pro desc.: «entsprechend..»; Poggio sagt propter descensum. 14 confrag. saxa: Felsblöcke. 15 Comprosarthol: von einem Schreiber verlesen aus Keiserstûl, wie Poggio richtig schreibt (auch Ac. S. 51); Wackernagel dachte wegen Ibi etc. an Schloß Laufen. Weniger mißsverständlich sagt Poggio: «Hoc in itinere Rheni vidimus casum». 16 aliqui: nämlich Poggio. Der an sich einleuchten- den Vermutung fehlt bis jetzt d. Bestätigung durch Funde. Der Name Kaiser(Kö- nigs)stuhl bezeichnet d. Stätte, wo d. Vertreter des Kaisers oder Königs Recht sprach u. Steuern erhob.
Strana 39
39 — himminens flumen, quod paruo ponte Galliam coniungit Germaniae. Ibi Rheni casus ex alto monte scopulis interruptis magno fragore ac sonitu, ut ipse queri casum suum uideatur, ceu narratur de descensu Nyli tam praecipiti, cuius strepitu ac fragore surdi pu- tantur circumuicini accolae. Nec mirum, cum huius fluminis, qui torrens ad instar Nyli potest eo loco existimari, tribus fere stadiis rumor exaudiatur. Exinde Basileam usque percurrit, portionem quandam ciuitatis abrumpens, labiturque ad plurimas Germaniae ciuitates, meatu longissimo mare oceanum petens. Cuius tanta ue- locitas est, ut ab Argentina urbe nulla redeant aquarum cursui con- traria nauigandi uascula, eaque uel Colonie uendunt uel Maguntiae. Latitudo Rheni infra urbem passuum ducentorum quinquaginta, ubi ligneo ponte breuior ciuitas maiori coniungitur. Solet interdum extate maxime feruescente urbem inundare pontemque ipsum euer- tere, ne qua sit duarum inter se coniunctio ciuitatum, niuibus Alpium calore in aquam diductis. Piscibus habundat multi generis, salmonibus maxime, quos mira suauitate animantibus aquae caeteris praeponunt. At de Rheno satis. Urbs quippe trans Rhenum posita ad Prisgaudiam respicit uino frumentoque opulentissimam regionem. Riuo aquarum multiplici irrigatur, plana uniuersa, aedibus exornata satis. Spiritualia ipsius episcopi Constantiensis. Altera ciuitas splendidior ac magnificentior duplici iugo eminet, valle intermedia, artificiose mirificeque structa, ut aequa omnis uideatur eunti. Templa sanctorum decora satis nec uili saxo circundata, tametsi marmore careant. Populo 1 flumen B: -mini W. 16 habundant B. 17 sulmonibus B. corr. W. 22 splen- dior B. corr. W. 23 inter media B. corr. W. 25 coniunxit B Tametsi.. careant, ... frequentantur. corr. W. ... - I flumen: auch Poggio verbindet (h)imminere «überragen» mit Acc. (wie superare). 2 scopulis i.: (auch bei P.) qualitativer Abl. zu monte «mit zerris- senen Felsen», wie fragore zu casus gehört. 4 surdi p.: so berichtet Cicero de rep. VI 19. 6 ad instar: im Vergleich zu. tribus st.: etwas über 1/2 km. 10 Ar- gentina: Straßburg. 11 Maguntia: Mainz. 12 infra: oft = intra. Die Zahl (heute 175 m) stimmt annähernd, wenn passus = gradus (0,74 m). 13 breuior: kleiner. ciuitas: Stadt. 14 extas = aestas. euertere: z. B. im J. 1420 (II 268). 17 salmonibus: über d. Beliebtheit des Salms II 447. Kölner A. D. 346. 19 quippe: oft bei Ae. = quidem, was hier = «nun». Prisgaudia: Breisgau. 20 riuo: die erst im 20. Jh. kassierten Gewerbekanäle u. d. Stadtbach (II 277; E. Schweizer BZ 26—28). 21 spiritualia: d. kirchlichen Hoheitsrechte im Gegen- satz zu den temporalia des Stadtherrn. ipsius: ipse wird oft statt is verwen- det. 22 ep. Const.: Bischof v. Konstanz (I 206. II 716). 23 intermedius: da- zwischen befindlich.
39 — himminens flumen, quod paruo ponte Galliam coniungit Germaniae. Ibi Rheni casus ex alto monte scopulis interruptis magno fragore ac sonitu, ut ipse queri casum suum uideatur, ceu narratur de descensu Nyli tam praecipiti, cuius strepitu ac fragore surdi pu- tantur circumuicini accolae. Nec mirum, cum huius fluminis, qui torrens ad instar Nyli potest eo loco existimari, tribus fere stadiis rumor exaudiatur. Exinde Basileam usque percurrit, portionem quandam ciuitatis abrumpens, labiturque ad plurimas Germaniae ciuitates, meatu longissimo mare oceanum petens. Cuius tanta ue- locitas est, ut ab Argentina urbe nulla redeant aquarum cursui con- traria nauigandi uascula, eaque uel Colonie uendunt uel Maguntiae. Latitudo Rheni infra urbem passuum ducentorum quinquaginta, ubi ligneo ponte breuior ciuitas maiori coniungitur. Solet interdum extate maxime feruescente urbem inundare pontemque ipsum euer- tere, ne qua sit duarum inter se coniunctio ciuitatum, niuibus Alpium calore in aquam diductis. Piscibus habundat multi generis, salmonibus maxime, quos mira suauitate animantibus aquae caeteris praeponunt. At de Rheno satis. Urbs quippe trans Rhenum posita ad Prisgaudiam respicit uino frumentoque opulentissimam regionem. Riuo aquarum multiplici irrigatur, plana uniuersa, aedibus exornata satis. Spiritualia ipsius episcopi Constantiensis. Altera ciuitas splendidior ac magnificentior duplici iugo eminet, valle intermedia, artificiose mirificeque structa, ut aequa omnis uideatur eunti. Templa sanctorum decora satis nec uili saxo circundata, tametsi marmore careant. Populo 1 flumen B: -mini W. 16 habundant B. 17 sulmonibus B. corr. W. 22 splen- dior B. corr. W. 23 inter media B. corr. W. 25 coniunxit B Tametsi.. careant, ... frequentantur. corr. W. ... - I flumen: auch Poggio verbindet (h)imminere «überragen» mit Acc. (wie superare). 2 scopulis i.: (auch bei P.) qualitativer Abl. zu monte «mit zerris- senen Felsen», wie fragore zu casus gehört. 4 surdi p.: so berichtet Cicero de rep. VI 19. 6 ad instar: im Vergleich zu. tribus st.: etwas über 1/2 km. 10 Ar- gentina: Straßburg. 11 Maguntia: Mainz. 12 infra: oft = intra. Die Zahl (heute 175 m) stimmt annähernd, wenn passus = gradus (0,74 m). 13 breuior: kleiner. ciuitas: Stadt. 14 extas = aestas. euertere: z. B. im J. 1420 (II 268). 17 salmonibus: über d. Beliebtheit des Salms II 447. Kölner A. D. 346. 19 quippe: oft bei Ae. = quidem, was hier = «nun». Prisgaudia: Breisgau. 20 riuo: die erst im 20. Jh. kassierten Gewerbekanäle u. d. Stadtbach (II 277; E. Schweizer BZ 26—28). 21 spiritualia: d. kirchlichen Hoheitsrechte im Gegen- satz zu den temporalia des Stadtherrn. ipsius: ipse wird oft statt is verwen- det. 22 ep. Const.: Bischof v. Konstanz (I 206. II 716). 23 intermedius: da- zwischen befindlich.
Strana 40
40 — maxime frequentantur. Ipsa templorum corpora cellulas habent ligno intextas undique, quibus ad orandum singulae cum ancillis sese foeminae claudunt. Eas sibi quaelibet pro honore dignitateque sua constituit, ut altiores nobilium quam popularium sint. Quibus aliae nullatenus apparent, aliae caput solum ostendunt, caetera multitudo cernitur pubetenus, quando ad Euangelium more Ro- mano stare consueuerunt, et in his fenestrellae perplures, quibus uidere queant sacra celebrari. Quas res arbitror necessitate inductas, magno urgente frigore. Hisdem Ecclesiis sanctorum multe reliquie, ueneratione et ingenti honore digne. Altaris ornamenta sacer- dotumque minus egregia, neque picturarum decus inest, sicut in Italia templa civitatum habent, neque gentilitatis aliquo loco uestigia imitantur, ymagines si qui aut effigies emulentur sanc- torum. Argenti uero et auri non parua copia. Lapillorum multi pretiosi. Tumuli quoque nobilium populariumque sepulturae non in- ornatae. Scuta etiam clarissimorum uirorum affixa parietibus pen- dent, quae nisi magnates non decet apponere, et ea pro numero mo- rientium affiguntur. Tecta autem Ecclesiarum plerunque uitro ni- tent uariis distincta coloribus, ut radiis solaribus lacessita mirabili splendore nitescant. Quibus similia priuatorum multe domus habent, ut spectanti ex alto ciuitatem pulcherrimum sit, tectorum compositionem ornatumque contemplari. Ea pendentia multum, ne collectis fortasse niuibus ruinam nimio pondere minarentur. Cacumina obsident ciconiae; ibi et nidificant et alunt pullos, 12 gentilitatis scripsi: gentilis B. 1 corpora: das Innere. cellula: Kirchenstuhl. 2 intextus: verschalt. orare: beten. 3 quaelibet: jede. 5 nullatenus: gar nicht. 6 pubetenus: bis zu den Len- den. ad Euang.: wenn d. Priester zu Beginn der Meßsfeier ein Stück aus dem Ev. liest. 7 perplures: (und quamplures) = complures. 11 decus: an Altar- bildern fehlte es kaum, namentlich nicht an Skulpturen; wohl aber konnte Ac. Wand- u. Deckenmalereien größseren Umfangs noch vermissen. I2 gentilitas: Heidentum, Antike. Die Stelle scheint zu besagen: «Wer (si qui) in Malerei oder Skulptur einen Heiligen darzustellen sucht, denkt nicht daran, irgendwo vor- handene antike Vorbilder zu verwerten» — wie das z. B. in Florenz, das Ae. kannte, Donatello u. Masaccio taten. 14 lapilli: Edelsteine. 15 tumuli: Grab- mäler. sepulturae: einfachere Grabstätten. 16 scuta: Totenschilde (II 768). 17 magnates: Vornehme. 18 uitrum: glasierte Ziegel. Auf Privathäusern dürften sie jedoch selten gewesen sein. Nach dem Brande von 1417 drang der Rat dar- auf, dass d. bisher üblichen Schindeln durch Ziegel ersetzt würden (II 291). 19 lacessita: vergilisch = getroffen'. 22 pendentia: scil. sunt.
40 — maxime frequentantur. Ipsa templorum corpora cellulas habent ligno intextas undique, quibus ad orandum singulae cum ancillis sese foeminae claudunt. Eas sibi quaelibet pro honore dignitateque sua constituit, ut altiores nobilium quam popularium sint. Quibus aliae nullatenus apparent, aliae caput solum ostendunt, caetera multitudo cernitur pubetenus, quando ad Euangelium more Ro- mano stare consueuerunt, et in his fenestrellae perplures, quibus uidere queant sacra celebrari. Quas res arbitror necessitate inductas, magno urgente frigore. Hisdem Ecclesiis sanctorum multe reliquie, ueneratione et ingenti honore digne. Altaris ornamenta sacer- dotumque minus egregia, neque picturarum decus inest, sicut in Italia templa civitatum habent, neque gentilitatis aliquo loco uestigia imitantur, ymagines si qui aut effigies emulentur sanc- torum. Argenti uero et auri non parua copia. Lapillorum multi pretiosi. Tumuli quoque nobilium populariumque sepulturae non in- ornatae. Scuta etiam clarissimorum uirorum affixa parietibus pen- dent, quae nisi magnates non decet apponere, et ea pro numero mo- rientium affiguntur. Tecta autem Ecclesiarum plerunque uitro ni- tent uariis distincta coloribus, ut radiis solaribus lacessita mirabili splendore nitescant. Quibus similia priuatorum multe domus habent, ut spectanti ex alto ciuitatem pulcherrimum sit, tectorum compositionem ornatumque contemplari. Ea pendentia multum, ne collectis fortasse niuibus ruinam nimio pondere minarentur. Cacumina obsident ciconiae; ibi et nidificant et alunt pullos, 12 gentilitatis scripsi: gentilis B. 1 corpora: das Innere. cellula: Kirchenstuhl. 2 intextus: verschalt. orare: beten. 3 quaelibet: jede. 5 nullatenus: gar nicht. 6 pubetenus: bis zu den Len- den. ad Euang.: wenn d. Priester zu Beginn der Meßsfeier ein Stück aus dem Ev. liest. 7 perplures: (und quamplures) = complures. 11 decus: an Altar- bildern fehlte es kaum, namentlich nicht an Skulpturen; wohl aber konnte Ac. Wand- u. Deckenmalereien größseren Umfangs noch vermissen. I2 gentilitas: Heidentum, Antike. Die Stelle scheint zu besagen: «Wer (si qui) in Malerei oder Skulptur einen Heiligen darzustellen sucht, denkt nicht daran, irgendwo vor- handene antike Vorbilder zu verwerten» — wie das z. B. in Florenz, das Ae. kannte, Donatello u. Masaccio taten. 14 lapilli: Edelsteine. 15 tumuli: Grab- mäler. sepulturae: einfachere Grabstätten. 16 scuta: Totenschilde (II 768). 17 magnates: Vornehme. 18 uitrum: glasierte Ziegel. Auf Privathäusern dürften sie jedoch selten gewesen sein. Nach dem Brande von 1417 drang der Rat dar- auf, dass d. bisher üblichen Schindeln durch Ziegel ersetzt würden (II 291). 19 lacessita: vergilisch = getroffen'. 22 pendentia: scil. sunt.
Strana 41
41 — quibus haec patria gratissima est. Nulli officiunt eis libereque et ire et remeare queunt. Solent enim dicere Basilienses, ciconias adempto fetu domibus ignem immittere, quo timore nutriri auiculas impune permittunt. Ciuium aedes partibus suis mirifice distinctae, polite adeo ac delicate, ne Florentine quidem magis. Candore omnes enitent, pictae plerunque, ortos et fontes et areas singulae domus habent, thermas quoque siccas, quibus cenare solent com- morarique nonnulli et somnos captare, ubi uitreae omnes fenestrae; quarum latera thermarum solumque ac tectum abiete uelantur. Quo in loco plurimae modulantur aues, calore illo ex hyeme ser- vate magnisque frigoribus, quas audire querentes et dulce sit et decorum. Tapetis praeterea multis utuntur ornamentisque pan- norum. Honorant mensas multo argento. Reliquo mensarum splen- dore et lota gloria ab Italicis superantur. Vestibula domorum no- bilitatem indicant. Ad aedium profecto decusque palatiorum nihil iudicatur abesse. Que si magnifica sint, non potest ciuitas esse deformis. Calles neque angusti sunt neque ad latitudinem nimiam, ut obuiantes inuicem currus non impediantur. Nec teruntur plau- strorum continuo transeuntibus radiis rotarum ferreis, ut stratarum spectio semper delicata sit huc tendentibus atque illuc. Nec plu- uiae (quamuis in hac urbe creberrimae sint) nimis officiunt. Pla- teas etiam habet non contemnendas, ubi ciues conueniunt, supellex 4 permidunt B. corr. W. 11 querentes B. garrientes W. 13 honorant B.: fortasse honerant (= onerant) scribendum. 18 plaustrorum scripsi: -is B. - — 1 patria: Gegend. 4 partibus: wohl = in ihren einzelnen Teilen. distinctus: geschmückt. 5 politus: geschmackvoll. delicatus: fein, sauber. 6 pictae: II 472. Bürgerhaus S. LI. 7 thermas siccas: deutlicher in der 2. Beschreibung (S. 56) «aulas more thermarum» u. in d. Beschreibung von Wien (Wolkan I S. 80 ff.) «cstuaria, que ab his stube vocitantur» = heizbare u. dank der tannenen Täferung (abies) Wärme aufspeichernde Zimmer. 8 uitreae: während sonst Schweinsblasen od. ölgetränkte Leinwand den Dienst tun mußten. 10 aues: vgl. E. Major BJ 1911, 261. 11 querentes: horazisch (epod. 2, 26) ebenso wie dulce et decorum (carm. III 2, 13). 12 tapetae: Teppiche. Häufiger bezeugt ist d. Verwendung von Wandbehängen (panni; Exemplare aus späterer Zeit im Hist. Mus.). 13 argento: Major S. 266. 14 lota gloria: nach Lucan Phars. IV 376, der von der lautae gloria mensac redet = Eleganz eines feinen Tisches. Gemeint ist wohl vor allem Glas u. feine Leinwand. uestibula: Vorhöfe. Doch gab es genug Adelshöfe (palatia) ohne dieses Merkmal. 17 calles Gassen. ad lat.: vertritt einen Gen. qualitatis. 18 obuiare invicem: ein- ander begegnen. nec teruntur: weil sie, was nicht in allen Städten der Fall, gepflästert waren (II 281). 19 continuo: auch sonst bei Ac. = continue «fort- während». stratarum sp.: Aussehen der Straßen. 20 huc — illuc: hin und her. 21 plateae: Plätze. II 407.
41 — quibus haec patria gratissima est. Nulli officiunt eis libereque et ire et remeare queunt. Solent enim dicere Basilienses, ciconias adempto fetu domibus ignem immittere, quo timore nutriri auiculas impune permittunt. Ciuium aedes partibus suis mirifice distinctae, polite adeo ac delicate, ne Florentine quidem magis. Candore omnes enitent, pictae plerunque, ortos et fontes et areas singulae domus habent, thermas quoque siccas, quibus cenare solent com- morarique nonnulli et somnos captare, ubi uitreae omnes fenestrae; quarum latera thermarum solumque ac tectum abiete uelantur. Quo in loco plurimae modulantur aues, calore illo ex hyeme ser- vate magnisque frigoribus, quas audire querentes et dulce sit et decorum. Tapetis praeterea multis utuntur ornamentisque pan- norum. Honorant mensas multo argento. Reliquo mensarum splen- dore et lota gloria ab Italicis superantur. Vestibula domorum no- bilitatem indicant. Ad aedium profecto decusque palatiorum nihil iudicatur abesse. Que si magnifica sint, non potest ciuitas esse deformis. Calles neque angusti sunt neque ad latitudinem nimiam, ut obuiantes inuicem currus non impediantur. Nec teruntur plau- strorum continuo transeuntibus radiis rotarum ferreis, ut stratarum spectio semper delicata sit huc tendentibus atque illuc. Nec plu- uiae (quamuis in hac urbe creberrimae sint) nimis officiunt. Pla- teas etiam habet non contemnendas, ubi ciues conueniunt, supellex 4 permidunt B. corr. W. 11 querentes B. garrientes W. 13 honorant B.: fortasse honerant (= onerant) scribendum. 18 plaustrorum scripsi: -is B. - — 1 patria: Gegend. 4 partibus: wohl = in ihren einzelnen Teilen. distinctus: geschmückt. 5 politus: geschmackvoll. delicatus: fein, sauber. 6 pictae: II 472. Bürgerhaus S. LI. 7 thermas siccas: deutlicher in der 2. Beschreibung (S. 56) «aulas more thermarum» u. in d. Beschreibung von Wien (Wolkan I S. 80 ff.) «cstuaria, que ab his stube vocitantur» = heizbare u. dank der tannenen Täferung (abies) Wärme aufspeichernde Zimmer. 8 uitreae: während sonst Schweinsblasen od. ölgetränkte Leinwand den Dienst tun mußten. 10 aues: vgl. E. Major BJ 1911, 261. 11 querentes: horazisch (epod. 2, 26) ebenso wie dulce et decorum (carm. III 2, 13). 12 tapetae: Teppiche. Häufiger bezeugt ist d. Verwendung von Wandbehängen (panni; Exemplare aus späterer Zeit im Hist. Mus.). 13 argento: Major S. 266. 14 lota gloria: nach Lucan Phars. IV 376, der von der lautae gloria mensac redet = Eleganz eines feinen Tisches. Gemeint ist wohl vor allem Glas u. feine Leinwand. uestibula: Vorhöfe. Doch gab es genug Adelshöfe (palatia) ohne dieses Merkmal. 17 calles Gassen. ad lat.: vertritt einen Gen. qualitatis. 18 obuiare invicem: ein- ander begegnen. nec teruntur: weil sie, was nicht in allen Städten der Fall, gepflästert waren (II 281). 19 continuo: auch sonst bei Ac. = continue «fort- während». stratarum sp.: Aussehen der Straßen. 20 huc — illuc: hin und her. 21 plateae: Plätze. II 407.
Strana 42
42 — emitur et alia mercium multa genera fiuntque permutationes et contractus reliqui. Fontes ibi splendidi aquis nitidis dulcibusque effusis. Praeter eos quamplurimi in uicis omnibus, nec Viterbium, Etrusca ciuitas, tantis aquarum fistulis irrigatur. Eum nempe, qui Basileae fontes dinumerare uelit, domorum quoque numerum colli- gere oportebit. Moenia uero et propugnacula bello structa duris guerrarum certaminibus et expugnationibus Italarum (uti censeo) minime obsisterent; neque enim alta sunt neque grosso munita muro. Robur tamen ciuitatis in animorum concordia existimant esse. Ciues namque, ubi sint unanimes, nulla hostium multitudine superantur; ubi uero dissidentes, paruo proelio concedunt. Sunt enim in amore ciuium difficillima munimenta; quae apud eos permaxima inueni- untur: nullae namque in regendo discordiae. Regimina nullus ac- cusat, emori pro libertate quam superari malunt. Interior autem ciuitas muro meliori cingitur, quem fossa ambit undique lapidibus ab latere confecta, qui olim tumulis Ebreorum tegmina fuerant, in- scripti omnes litteris Ebraicis, quae singulorum erant epitaphia. Quod est argumento in hac quondam urbe, sicut in Italia cernimus, plurimos fuisse Iudaeorum, quibus demum exactis tumulorum saxa illi officio subiere. Recentia insuper in ciuitate multa prata, arbori- bus contecta uiridibus, suo gramine quandam praebent suauitatem, ubi quercus et ulmi ramis a paruis in latitudinem flexis horrentes umbras efficiunt, ut extuante calore (quamuis non longa sit aestas) hisce sese locis recipere delectabile sit dulcissimumque radios illuc solis effugere. Ad ea loca omnis adolescentum multitudo se confert, 9 tamen scripsi: tum B. 14 malunt scripsi: uolunt B. —— 2 fontes: II 284. 3 Viterbium: Viterbo. 4 fistula: Wasserleitung. 7 guerra: Krieg. 8 grossus: dick. 11 concedere: unterliegen. 12 difficilis: schwer zu bewältigen. I3 nullus: anders II 247, wo von scharfer u. andauernder Kritik aus «eingeborener Bösmäuligkeit» zu lesen stcht. Jedoch "galt die Bitterkeit.. meist einzelnen Personen oder momentanen Zuständen, selten dem Prinzip des Regimentes.» 14 interior: d. Altstadt mit Mauer u. Graben aus d. 12. Jh. auf der Linie Albangraben, Steinen-Kohlenberg, Leonhards-Petersgraben (II 253. 256). 15 lapides ab latere: Ziegelsteine. 16 Ebreorum: d. alte Judenfriedhof lag neben d. Petersplatz an d. Stelle des jetzigen alten Zeughauses (II 366); er wurde im Verlaufe des großsen Judenmordes v. 1349 zerstört (I 268). 19 exactis: eine zweite Verfolgung veranlaßte d. Gemeinde 1397 auszuwandern (II 373). Seither — bis zur Helvetik — durfte sich kein Jude dauernd in d. Stadt niederlassen. 20 officio subire: Dienst tun. arboribus: über Bäume auf öffentlichen Plätzen s. Kölner U. B. I 72. Die folgende Schilderung paßt jedoch nur für d. Petersplatz (II 346). 22 a paruis: schon als junge Aeste. horrentes: nach Verg. Aen. I 165.
42 — emitur et alia mercium multa genera fiuntque permutationes et contractus reliqui. Fontes ibi splendidi aquis nitidis dulcibusque effusis. Praeter eos quamplurimi in uicis omnibus, nec Viterbium, Etrusca ciuitas, tantis aquarum fistulis irrigatur. Eum nempe, qui Basileae fontes dinumerare uelit, domorum quoque numerum colli- gere oportebit. Moenia uero et propugnacula bello structa duris guerrarum certaminibus et expugnationibus Italarum (uti censeo) minime obsisterent; neque enim alta sunt neque grosso munita muro. Robur tamen ciuitatis in animorum concordia existimant esse. Ciues namque, ubi sint unanimes, nulla hostium multitudine superantur; ubi uero dissidentes, paruo proelio concedunt. Sunt enim in amore ciuium difficillima munimenta; quae apud eos permaxima inueni- untur: nullae namque in regendo discordiae. Regimina nullus ac- cusat, emori pro libertate quam superari malunt. Interior autem ciuitas muro meliori cingitur, quem fossa ambit undique lapidibus ab latere confecta, qui olim tumulis Ebreorum tegmina fuerant, in- scripti omnes litteris Ebraicis, quae singulorum erant epitaphia. Quod est argumento in hac quondam urbe, sicut in Italia cernimus, plurimos fuisse Iudaeorum, quibus demum exactis tumulorum saxa illi officio subiere. Recentia insuper in ciuitate multa prata, arbori- bus contecta uiridibus, suo gramine quandam praebent suauitatem, ubi quercus et ulmi ramis a paruis in latitudinem flexis horrentes umbras efficiunt, ut extuante calore (quamuis non longa sit aestas) hisce sese locis recipere delectabile sit dulcissimumque radios illuc solis effugere. Ad ea loca omnis adolescentum multitudo se confert, 9 tamen scripsi: tum B. 14 malunt scripsi: uolunt B. —— 2 fontes: II 284. 3 Viterbium: Viterbo. 4 fistula: Wasserleitung. 7 guerra: Krieg. 8 grossus: dick. 11 concedere: unterliegen. 12 difficilis: schwer zu bewältigen. I3 nullus: anders II 247, wo von scharfer u. andauernder Kritik aus «eingeborener Bösmäuligkeit» zu lesen stcht. Jedoch "galt die Bitterkeit.. meist einzelnen Personen oder momentanen Zuständen, selten dem Prinzip des Regimentes.» 14 interior: d. Altstadt mit Mauer u. Graben aus d. 12. Jh. auf der Linie Albangraben, Steinen-Kohlenberg, Leonhards-Petersgraben (II 253. 256). 15 lapides ab latere: Ziegelsteine. 16 Ebreorum: d. alte Judenfriedhof lag neben d. Petersplatz an d. Stelle des jetzigen alten Zeughauses (II 366); er wurde im Verlaufe des großsen Judenmordes v. 1349 zerstört (I 268). 19 exactis: eine zweite Verfolgung veranlaßte d. Gemeinde 1397 auszuwandern (II 373). Seither — bis zur Helvetik — durfte sich kein Jude dauernd in d. Stadt niederlassen. 20 officio subire: Dienst tun. arboribus: über Bäume auf öffentlichen Plätzen s. Kölner U. B. I 72. Die folgende Schilderung paßt jedoch nur für d. Petersplatz (II 346). 22 a paruis: schon als junge Aeste. horrentes: nach Verg. Aen. I 165.
Strana 43
43 — ubi festiui aliquid habent, quo uel exultare uelint seu ludo intendere. Hic cursu, palestra uolucrique sagitta contendunt, equos domitant, currere ac saltare cohercent. Alii detorquent iacula. Nonnulli ualidas uires saxa iacientes ostentant. Multi pila ludunt, non equidem more Italico, sed area quadam ferreum affigunt annulum certatimque contendunt suam quisque pilam per circulum transmittere; ligno illam, non manu attrectant. Reliqua multitudo uel cantat uel co- ronas ludentibus facit. Huiuscemodi conuenticule multae in ciuitate fiunt. Conueniunt et in plerisque pratis mulieres, ubi et choreas ductant et psallendo laetantur multaque fiunt alio loco uberius di- cenda. At si quis Italus magnitudinem ciuitatis huius exquirat, hanc Ferrarie similem opinetur Pado adiacenti, politiorem tamen prae- stantioremque, si faciem ciuitatis attendat. Erat olim Basilea suo Episcopo temporaliter subdita, qui et gladii potestatem habebat et animaduersionem in facinorosos ho- mines. Postea uero (qua occasione, ignoro) ab sese dominium abdi- cauit, etsi pristinae potestatis ueterisque dominii quandam recogni- tionem habeat. Annuos enim quatuor denarios ex singula familia recipit. Basilienses uero in libertatem aspirauere, quanuis fateantur 2 sagicta B ut saepius pro -tt-. 4 iacientes scripsi: iacentes B. 17 pristini B. corr. W. 1 festiuum: Festlichkeit. exultare: sich vergnügen. ludo: d. Dativ wohl nach Analogie von intentus «hingegeben». 2 uolucri sag.: nach Verg. Aen. V 242. Ge- meint ist d. Armbrustschießen (II 311). 3 cohercent: = coercendo cogunt (scil. equos). detorquere: (statt des Simplex) schleudern. 4 pila: Ball. Bei dem geschil- derten Spiel handelt es sich kaum um das Fensterscheiben u. Ziegel gefährdende Kugelwerfen (II 346), sondern um ein Spiel auf dem Boden, wie aus der Unter- haltung der Spieler in Erasmus' Ludus sphaerae per anulum ferreum (Coll. fam.) her- vorgeht. 10 psallere: (zur Laute) singen. alio loco: unbekannt wo; vgl. zu S. 47 Z. 17. 11 magnitudinem: nach II 351 zählte d. Stadt um d. Mitte der 1440er Jahre bei Anwesenheit zahlreicher Flüchtlinge nicht mehr als etwa 15,000 Personen. 14 temporaliter: in Dingen der Grundherrschaft u. der Landeshoheit (I 57). 15 gladii pot.: Blutgerichtsbarkeit; doch bediente er sich bei ihrer Ausübung des Vogtes, der den Blutbann vom König hatte (I 44. 62), 16 qua occasione: die Loslösung der Stadt von d. Herrschaft des Bischofs vollzog sich schrittweise während des 14. Jhs. «Sie macht in der Hauptsache die äußere Geschichte Basels aus» (I 219); vgl. oben S. 1. 17 recognitio: Erinnerung, Rest. 19 recipit: den Martinszins, jährlich auf Martini (11. Nov.) 4 Pfennige von jeder Hofstatt eines Teiles der Altstadt (I 59. II 199). fateantur: doch leistete Basel als Freistadt dem Kaiser (Caesar Augustus) keinen Huldigungseid, zahlte keine Reichssteuer (I 63) u. stellte ihm Mannschaft nur zur Kaiserkrönung u. gegen d. Ungläubigen (Heusler 310).
43 — ubi festiui aliquid habent, quo uel exultare uelint seu ludo intendere. Hic cursu, palestra uolucrique sagitta contendunt, equos domitant, currere ac saltare cohercent. Alii detorquent iacula. Nonnulli ualidas uires saxa iacientes ostentant. Multi pila ludunt, non equidem more Italico, sed area quadam ferreum affigunt annulum certatimque contendunt suam quisque pilam per circulum transmittere; ligno illam, non manu attrectant. Reliqua multitudo uel cantat uel co- ronas ludentibus facit. Huiuscemodi conuenticule multae in ciuitate fiunt. Conueniunt et in plerisque pratis mulieres, ubi et choreas ductant et psallendo laetantur multaque fiunt alio loco uberius di- cenda. At si quis Italus magnitudinem ciuitatis huius exquirat, hanc Ferrarie similem opinetur Pado adiacenti, politiorem tamen prae- stantioremque, si faciem ciuitatis attendat. Erat olim Basilea suo Episcopo temporaliter subdita, qui et gladii potestatem habebat et animaduersionem in facinorosos ho- mines. Postea uero (qua occasione, ignoro) ab sese dominium abdi- cauit, etsi pristinae potestatis ueterisque dominii quandam recogni- tionem habeat. Annuos enim quatuor denarios ex singula familia recipit. Basilienses uero in libertatem aspirauere, quanuis fateantur 2 sagicta B ut saepius pro -tt-. 4 iacientes scripsi: iacentes B. 17 pristini B. corr. W. 1 festiuum: Festlichkeit. exultare: sich vergnügen. ludo: d. Dativ wohl nach Analogie von intentus «hingegeben». 2 uolucri sag.: nach Verg. Aen. V 242. Ge- meint ist d. Armbrustschießen (II 311). 3 cohercent: = coercendo cogunt (scil. equos). detorquere: (statt des Simplex) schleudern. 4 pila: Ball. Bei dem geschil- derten Spiel handelt es sich kaum um das Fensterscheiben u. Ziegel gefährdende Kugelwerfen (II 346), sondern um ein Spiel auf dem Boden, wie aus der Unter- haltung der Spieler in Erasmus' Ludus sphaerae per anulum ferreum (Coll. fam.) her- vorgeht. 10 psallere: (zur Laute) singen. alio loco: unbekannt wo; vgl. zu S. 47 Z. 17. 11 magnitudinem: nach II 351 zählte d. Stadt um d. Mitte der 1440er Jahre bei Anwesenheit zahlreicher Flüchtlinge nicht mehr als etwa 15,000 Personen. 14 temporaliter: in Dingen der Grundherrschaft u. der Landeshoheit (I 57). 15 gladii pot.: Blutgerichtsbarkeit; doch bediente er sich bei ihrer Ausübung des Vogtes, der den Blutbann vom König hatte (I 44. 62), 16 qua occasione: die Loslösung der Stadt von d. Herrschaft des Bischofs vollzog sich schrittweise während des 14. Jhs. «Sie macht in der Hauptsache die äußere Geschichte Basels aus» (I 219); vgl. oben S. 1. 17 recognitio: Erinnerung, Rest. 19 recipit: den Martinszins, jährlich auf Martini (11. Nov.) 4 Pfennige von jeder Hofstatt eines Teiles der Altstadt (I 59. II 199). fateantur: doch leistete Basel als Freistadt dem Kaiser (Caesar Augustus) keinen Huldigungseid, zahlte keine Reichssteuer (I 63) u. stellte ihm Mannschaft nur zur Kaiserkrönung u. gegen d. Ungläubigen (Heusler 310).
Strana 44
44 Caesarem Augustum eorum esse regem. Gubernatur autem ciuitas regimine populari. Habet consilia duo: unum, quod maius apellant, hominum fere ducentorum, alterum, quod seniorum dicitur, virorum duodecim. In utroque et nobiles conueniunt et plebei; totius enim administrandae rei publicae tertia portio debetur nobilibus. Plurima sunt genera magistratuum, diuersis officiis attributa. Summam tamen imperii optinet magister ciuium, quem nisi militem esse non decet. Neque militiam nisi nobiles capiunt uel forte plebeorum aliqui, quos summe uirtutes clarissimaque facinora decorarunt. Nec apud eos facilis est militiae consecutio, siue nobilis eam poscat aut ignobilis, nisi res bello pulcherrime gesta suadeat. Quam si qui consequantur, iure possunt ad summam magistratuum conuolare. Scultetum prae- terea, qui causis criminalibus praeest, magno honore habent. Is tenetur ciuitatem malis hominibus expurgare cauereque, ne male- 11 pulcherrimae B. corr. W. 12 scultetus B. corr. W. 2 populari: tatsächlich war das Regiment oligarchisch (II 246). maius: der selten einberufene Großse Rat (II 252; vgl. oben zu S. 28, Z. 7). 4 duodecim: Ae. denkt vielleicht an eine damals zwar noch nicht fest konsti- tuierte, aber für 1432 bezeugte Delegation von I2 Ratsherren unter Vorsitz des Bürgermeisters, die Dreizehner (II 238). Der sachlich wohl richtige Name seniores ist freilich nicht üblich, und es fällt auf, daſ Ae. von dem aus zwei Abteilungen zu je 42 Mann bestehenden Rat, der eigentlichen Zentralbehörde (II 222; oben S. 27, Z. 14), nichts sagt. et .. et: für den Großen Rat nur soweit richtig, als ihm auch d. Rat angehörte, in dem d. Adel vertreten war. 5 tertia p.: stimmt an- nähernd, wenn man gegenüber den Zünftlern Adel u. Achtburger (II 385) als Einheit faßt (die «Hohe Stube» II 380). Zusammen hatten sie auf 12 von den 42 Ratssitzen Anspruch u. stellten außserdem stets den Bürgermeister, häufig den Oberstzunftmeister. Aus Siena u. Florenz kannte Ac. den völligen Ausschlußs der einheimischen Ritterschaft vom Regiment. 6 genera: II 238. 242. 7 magister civ.: II 223. 229. militem: Ritter, d. h. in Basel Lehensmann des Bischofs (I 84). Von der Regel wurde bis 1516 nur selten abgewichen. 10 militia: Ritter- würde. Die beiden mit neque und nec eingeleiteten Sätze sind zwei Formulie- rungen desselben Gedankens; vermutlich sollte der erste durch den zweiten er- setzt werden und geriet dann mit ihm in die Abschrift. Die Bemerkung über die Exklusivität der Ritterschaft ist als Hieb auf florentinische Verhältnisse (vgl. Davidsohn, Gesch. v. Florenz IV I, 213) zu bewerten. Für Basler, die es bleiben wollten, hatte d. Ritterwürde bei d. zunchmenden Feindseligkeit der Städter u. der Ausschließslichkeit des Adels nur dekorative Bedeutung (II 901). Den seltenen Fall eines solchen Standeswechsels in Basel konnte Ae. als Neuigkeit erfahren haben: am 13. Aug. I433 war Henman Offenburg (I 466. 502. 603) von Kaiser Sigmund auf d. Tiberbrücke zum Ritter geschlagen worden. 12 conuolare ad: Steigerung von conscendere ad "sich emporschwingen». scultetum: d. Schult- heiß leitete d. Instanz für Zivilsachen (II 314). An der Strafjustiz war er kaum hervorragend beteiligt (II Anm. zu S. 336 gegen Heusler 204 u. BN 1922, 37). Die Glanzzeiten des Amtes waren damals vorbei. 14 tenetur: ist gehalten.
44 Caesarem Augustum eorum esse regem. Gubernatur autem ciuitas regimine populari. Habet consilia duo: unum, quod maius apellant, hominum fere ducentorum, alterum, quod seniorum dicitur, virorum duodecim. In utroque et nobiles conueniunt et plebei; totius enim administrandae rei publicae tertia portio debetur nobilibus. Plurima sunt genera magistratuum, diuersis officiis attributa. Summam tamen imperii optinet magister ciuium, quem nisi militem esse non decet. Neque militiam nisi nobiles capiunt uel forte plebeorum aliqui, quos summe uirtutes clarissimaque facinora decorarunt. Nec apud eos facilis est militiae consecutio, siue nobilis eam poscat aut ignobilis, nisi res bello pulcherrime gesta suadeat. Quam si qui consequantur, iure possunt ad summam magistratuum conuolare. Scultetum prae- terea, qui causis criminalibus praeest, magno honore habent. Is tenetur ciuitatem malis hominibus expurgare cauereque, ne male- 11 pulcherrimae B. corr. W. 12 scultetus B. corr. W. 2 populari: tatsächlich war das Regiment oligarchisch (II 246). maius: der selten einberufene Großse Rat (II 252; vgl. oben zu S. 28, Z. 7). 4 duodecim: Ae. denkt vielleicht an eine damals zwar noch nicht fest konsti- tuierte, aber für 1432 bezeugte Delegation von I2 Ratsherren unter Vorsitz des Bürgermeisters, die Dreizehner (II 238). Der sachlich wohl richtige Name seniores ist freilich nicht üblich, und es fällt auf, daſ Ae. von dem aus zwei Abteilungen zu je 42 Mann bestehenden Rat, der eigentlichen Zentralbehörde (II 222; oben S. 27, Z. 14), nichts sagt. et .. et: für den Großen Rat nur soweit richtig, als ihm auch d. Rat angehörte, in dem d. Adel vertreten war. 5 tertia p.: stimmt an- nähernd, wenn man gegenüber den Zünftlern Adel u. Achtburger (II 385) als Einheit faßt (die «Hohe Stube» II 380). Zusammen hatten sie auf 12 von den 42 Ratssitzen Anspruch u. stellten außserdem stets den Bürgermeister, häufig den Oberstzunftmeister. Aus Siena u. Florenz kannte Ac. den völligen Ausschlußs der einheimischen Ritterschaft vom Regiment. 6 genera: II 238. 242. 7 magister civ.: II 223. 229. militem: Ritter, d. h. in Basel Lehensmann des Bischofs (I 84). Von der Regel wurde bis 1516 nur selten abgewichen. 10 militia: Ritter- würde. Die beiden mit neque und nec eingeleiteten Sätze sind zwei Formulie- rungen desselben Gedankens; vermutlich sollte der erste durch den zweiten er- setzt werden und geriet dann mit ihm in die Abschrift. Die Bemerkung über die Exklusivität der Ritterschaft ist als Hieb auf florentinische Verhältnisse (vgl. Davidsohn, Gesch. v. Florenz IV I, 213) zu bewerten. Für Basler, die es bleiben wollten, hatte d. Ritterwürde bei d. zunchmenden Feindseligkeit der Städter u. der Ausschließslichkeit des Adels nur dekorative Bedeutung (II 901). Den seltenen Fall eines solchen Standeswechsels in Basel konnte Ae. als Neuigkeit erfahren haben: am 13. Aug. I433 war Henman Offenburg (I 466. 502. 603) von Kaiser Sigmund auf d. Tiberbrücke zum Ritter geschlagen worden. 12 conuolare ad: Steigerung von conscendere ad "sich emporschwingen». scultetum: d. Schult- heiß leitete d. Instanz für Zivilsachen (II 314). An der Strafjustiz war er kaum hervorragend beteiligt (II Anm. zu S. 336 gegen Heusler 204 u. BN 1922, 37). Die Glanzzeiten des Amtes waren damals vorbei. 14 tenetur: ist gehalten.
Strana 45
45 ficia remaneant impunita. Artes quoque singule mechanicorum unum sibi praeficiunt, quem zumphtam nominant, hisdemque magistrum praeponunt, cuius non parva est iurisdictio. Horum autem munerum tempora sunt indefinita, nam pro meritis quisque perseuerat in re publica. Hi habent in ciuitate locum, ubi examinandis consiliis iurique dicendo congregantur, que simulac perfecta sunt, cuncti proprias domos reuisunt; nulli ex publico aluntur. Viuunt sine certa lege, consuetudine magis quam scripto iure utentes, sine iuris perito, sine notitia Romanorum legum. Vbi e nouo casus emergit uel inau- dita facinora, pro sua opynione sententias ferunt: ita eis uideri aiunt, talem poenam illi delicto merito conuenire. Rigidi tamen ac seueri sunt amatoresque iustitiae, ut, si quando puniendi sint aliqui, neque pecunia prosit eis neque praeces neque amicorum necessariorumque multitudo uel in ciuitate potentia: omnes commissi dant poenas. Relegati extra urbem imperpetuum nullam redeundi spem habent, nisi forsitan cum intrantibus ciuitatem cardinalibus ingrediantur. Quibus ignoscitur, si leuia facinora sunt. Ipsa quoque tormenta, quibus reos afficiunt, atrocissima. Alii namque suspensi rota ossibus 15 religati B. corr. W. 1 artes: ital. le arti = Zünfte (lat. ist societates üblich). mechanici: Hand- werker. 2 zumphtam: irrtümlich statt magistrum zumphtae (Zunftmeister), (II 227). Zunft (zu «ziemen») bezeichnet urspr. d. Ordnung, nach der d. Genossenschafter zu leben haben (I 98. II 410). magistrum: d. Oberstzunftmeister (II 224. 227), seit 1328 zweites Haupt der Stadt. Gewählt wurde er nicht von d. Zünften, sondern vom Bi- schof. 3 iurisdictio: «an ihn rekurrierte der Zunftmeister, dem ein Zunftbruder den Gehorsam weigerte» (II 230). 4 indefinita: es wurde zwar alle Jahre am Jo- hannitage (24. Juni) neu gewählt, aber d. Personen wechselten wenig (II 246). 5 locum: d. Rathaus, zugleich Richthaus (curia). 7 reuisere: wiederaufsuchen. ex publico: in Florenz wohnten d. Oberbeamten in ihrem Amtslokale, u. auch d. Regierungsbehörde, das Priorenkollegium (Signori), aß und schlief während der zwei Monate seiner Tätigkeit im Palazzo Vecchio. sine c. lege: s. Heus- ler BN 1922, 33—46; II 320. Die Kodifikation begann langsam zu Anfang des 15. Jhs. Bis dahin war man auf das Gedächtnis der ständigen Gerichtsbeamten angewiesen. 8 sine iuris p.: ohne Advokaten (procuratores). Parteivertreter waren ausschließlich d. vier Amtleute, vom Rate gewählte Gerichtsbeamte (II 316). Diese Zustände änderten sich jedoch bald (II 576). 12 neque-neque: anders Heusler BN 1922 S. 37. 39, wo d. Basler Rechtspflege überhaupt in wenig gün- stigem Licht erscheint. Von Wien berichtet Ac. (Wolkan I S. 84): jus admodum venale est. qui possunt, sine pena peccant. pauperes atque amicis nudos judicia plectunt'. Nach Heusler trifft das auch für Basel zu. 14 commissum: Vor- gehen. I5 relegati: Verweisung war d. häufigste Strafe (II 339). 16 cardinalibus: dem Adressaten zuliebe so formuliert, denn auch andern Würdenträgern stand d. Recht der Fürbitte zu (II 342). 17 ignoscitur: nicht völlig: II 342. tormenta: II 340, Heusler 38. 18 suspensi rota: gerädert.
45 ficia remaneant impunita. Artes quoque singule mechanicorum unum sibi praeficiunt, quem zumphtam nominant, hisdemque magistrum praeponunt, cuius non parva est iurisdictio. Horum autem munerum tempora sunt indefinita, nam pro meritis quisque perseuerat in re publica. Hi habent in ciuitate locum, ubi examinandis consiliis iurique dicendo congregantur, que simulac perfecta sunt, cuncti proprias domos reuisunt; nulli ex publico aluntur. Viuunt sine certa lege, consuetudine magis quam scripto iure utentes, sine iuris perito, sine notitia Romanorum legum. Vbi e nouo casus emergit uel inau- dita facinora, pro sua opynione sententias ferunt: ita eis uideri aiunt, talem poenam illi delicto merito conuenire. Rigidi tamen ac seueri sunt amatoresque iustitiae, ut, si quando puniendi sint aliqui, neque pecunia prosit eis neque praeces neque amicorum necessariorumque multitudo uel in ciuitate potentia: omnes commissi dant poenas. Relegati extra urbem imperpetuum nullam redeundi spem habent, nisi forsitan cum intrantibus ciuitatem cardinalibus ingrediantur. Quibus ignoscitur, si leuia facinora sunt. Ipsa quoque tormenta, quibus reos afficiunt, atrocissima. Alii namque suspensi rota ossibus 15 religati B. corr. W. 1 artes: ital. le arti = Zünfte (lat. ist societates üblich). mechanici: Hand- werker. 2 zumphtam: irrtümlich statt magistrum zumphtae (Zunftmeister), (II 227). Zunft (zu «ziemen») bezeichnet urspr. d. Ordnung, nach der d. Genossenschafter zu leben haben (I 98. II 410). magistrum: d. Oberstzunftmeister (II 224. 227), seit 1328 zweites Haupt der Stadt. Gewählt wurde er nicht von d. Zünften, sondern vom Bi- schof. 3 iurisdictio: «an ihn rekurrierte der Zunftmeister, dem ein Zunftbruder den Gehorsam weigerte» (II 230). 4 indefinita: es wurde zwar alle Jahre am Jo- hannitage (24. Juni) neu gewählt, aber d. Personen wechselten wenig (II 246). 5 locum: d. Rathaus, zugleich Richthaus (curia). 7 reuisere: wiederaufsuchen. ex publico: in Florenz wohnten d. Oberbeamten in ihrem Amtslokale, u. auch d. Regierungsbehörde, das Priorenkollegium (Signori), aß und schlief während der zwei Monate seiner Tätigkeit im Palazzo Vecchio. sine c. lege: s. Heus- ler BN 1922, 33—46; II 320. Die Kodifikation begann langsam zu Anfang des 15. Jhs. Bis dahin war man auf das Gedächtnis der ständigen Gerichtsbeamten angewiesen. 8 sine iuris p.: ohne Advokaten (procuratores). Parteivertreter waren ausschließlich d. vier Amtleute, vom Rate gewählte Gerichtsbeamte (II 316). Diese Zustände änderten sich jedoch bald (II 576). 12 neque-neque: anders Heusler BN 1922 S. 37. 39, wo d. Basler Rechtspflege überhaupt in wenig gün- stigem Licht erscheint. Von Wien berichtet Ac. (Wolkan I S. 84): jus admodum venale est. qui possunt, sine pena peccant. pauperes atque amicis nudos judicia plectunt'. Nach Heusler trifft das auch für Basel zu. 14 commissum: Vor- gehen. I5 relegati: Verweisung war d. häufigste Strafe (II 339). 16 cardinalibus: dem Adressaten zuliebe so formuliert, denn auch andern Würdenträgern stand d. Recht der Fürbitte zu (II 342). 17 ignoscitur: nicht völlig: II 342. tormenta: II 340, Heusler 38. 18 suspensi rota: gerädert.
Strana 46
46 — infractis diem claudunt, alii immerguntur Rheno, alios cremant, alios uiuentes mutilant. Nonnullos muro tradunt pane modico et aquae tantillo uti concedentes, donec fame pereant aut siti. Ad inuenienda etiam crimina saeuissimis utuntur generibus tormentorum, quo mori affectabilius sit quam illa pati. Comperiuntur tamen aliqui ea cuncta malentes ferre ac facta uel obiecta fateri crimina. Amant religionem, sacerdotes maxime uenerantur, solemnia missarum cuncti exaudiunt, ut frequententur ecclesiae nedum festis sed etiam con- tinuis diebus. Simulachra sanctorum plurima colunt. Scientias non affectant neque peritiam gentilium litterarum, ut nec Ciceronem nec alium quemuis oratorum nominari audiuerint. Neque poetarum exoptantur opera. Grammatice tantum dant operam dialecticaeque. Aduentant huc multi ex uicis proximioribus, qui uitam plerunque trahunt ex elemosinis. Illis datur ex publico magister ad grammati- cam, logicam musicamque capescendam. Hi sunt, quos postea mira- mur in Italia grammaticos elemosinam poscere, quorum plerique in Romana curia prelatis seruiunt, opperientes beneficia, quibus demum aluntur in patria. Loca insuper ab nobilibus constituta sunt, aestati altera con- uenientia, altera hyemi, quibus esse ex simbolis consueuerunt. Alibi palatium amplum moliti sunt, ubi choreas frequenter exercent inui- tantque formosissimas ciuitatis, quae uestibus, quoad possunt, la- I emerguntur B. corr. W. 2 tradunt W. trudunt B. 2 murus: = carcer. In Basel dienten dazu in der Tat d. Tortürme der alten Stadtmauer (II 338). 3 tantillum: ein paar Tropfen. 5 quo: sodaß. affectabilis: wünschenswert. 6 ac: = quam. 8 nedum: = non solum. Von Wien berichtet Ac.: festa parum religiose colunt. carnes omni festo venduntur. aurige nullo vacant die'. continui dies: offenbar = Werktage. 9 scientias: II 549. Die vorhandenen Schulen «dienten dem Bedarf der Kirche; ihre Lehrfächer waren lat. Grammatik, Rhetorik u. Dialektik, Gesang, Berechnen der kirchl. Festtage» (II 535). Achn- lich redet Ae. von d. Wiener Universität. 10 gentilis: heidnisch, antik. 14 ele- mosina: Almosen. ex publico: an den Stifts- und Klosterschulen gab es eine Anzahl Freiplätze für Unbemittelte; an den Lohn einiger Schulmeister leistete die Stadt Beiträge (Vischer, Gesch. d. Univ. Basel S. 9). 15 capescere: = capessere «lernen». 16 grammaticos: «wiewohl sie schreib- und lesekundig sind". 17 bene- ficia: Pfründen (II 623). demum: dann. 19 loca: d. Trinkstuben zum Brun- nen u. zum Seufzen (II 380). Im Sommer wurde wohl d. Erdgeschoß, im Winter ein oberes Stockwerk benutzt. 20 esse ex s.: gemeinsam schmausen, wobei jeder den gleichen Beitrag an d. Gesamtkosten zahlt. 21 palatium: wohl die «Mücke», die zur Konzilszeit als Trinkstube eingegangen war, aber «als städtisches Kasino- diente (I 525. II 381). An den noch teilweise erhaltenen Saalbau im Hofe des Schönen Hauses (Nadelberg 6) denkt der Verfasser des Textes in "Bürgerhaus» S. XXVI.
46 — infractis diem claudunt, alii immerguntur Rheno, alios cremant, alios uiuentes mutilant. Nonnullos muro tradunt pane modico et aquae tantillo uti concedentes, donec fame pereant aut siti. Ad inuenienda etiam crimina saeuissimis utuntur generibus tormentorum, quo mori affectabilius sit quam illa pati. Comperiuntur tamen aliqui ea cuncta malentes ferre ac facta uel obiecta fateri crimina. Amant religionem, sacerdotes maxime uenerantur, solemnia missarum cuncti exaudiunt, ut frequententur ecclesiae nedum festis sed etiam con- tinuis diebus. Simulachra sanctorum plurima colunt. Scientias non affectant neque peritiam gentilium litterarum, ut nec Ciceronem nec alium quemuis oratorum nominari audiuerint. Neque poetarum exoptantur opera. Grammatice tantum dant operam dialecticaeque. Aduentant huc multi ex uicis proximioribus, qui uitam plerunque trahunt ex elemosinis. Illis datur ex publico magister ad grammati- cam, logicam musicamque capescendam. Hi sunt, quos postea mira- mur in Italia grammaticos elemosinam poscere, quorum plerique in Romana curia prelatis seruiunt, opperientes beneficia, quibus demum aluntur in patria. Loca insuper ab nobilibus constituta sunt, aestati altera con- uenientia, altera hyemi, quibus esse ex simbolis consueuerunt. Alibi palatium amplum moliti sunt, ubi choreas frequenter exercent inui- tantque formosissimas ciuitatis, quae uestibus, quoad possunt, la- I emerguntur B. corr. W. 2 tradunt W. trudunt B. 2 murus: = carcer. In Basel dienten dazu in der Tat d. Tortürme der alten Stadtmauer (II 338). 3 tantillum: ein paar Tropfen. 5 quo: sodaß. affectabilis: wünschenswert. 6 ac: = quam. 8 nedum: = non solum. Von Wien berichtet Ac.: festa parum religiose colunt. carnes omni festo venduntur. aurige nullo vacant die'. continui dies: offenbar = Werktage. 9 scientias: II 549. Die vorhandenen Schulen «dienten dem Bedarf der Kirche; ihre Lehrfächer waren lat. Grammatik, Rhetorik u. Dialektik, Gesang, Berechnen der kirchl. Festtage» (II 535). Achn- lich redet Ae. von d. Wiener Universität. 10 gentilis: heidnisch, antik. 14 ele- mosina: Almosen. ex publico: an den Stifts- und Klosterschulen gab es eine Anzahl Freiplätze für Unbemittelte; an den Lohn einiger Schulmeister leistete die Stadt Beiträge (Vischer, Gesch. d. Univ. Basel S. 9). 15 capescere: = capessere «lernen». 16 grammaticos: «wiewohl sie schreib- und lesekundig sind". 17 bene- ficia: Pfründen (II 623). demum: dann. 19 loca: d. Trinkstuben zum Brun- nen u. zum Seufzen (II 380). Im Sommer wurde wohl d. Erdgeschoß, im Winter ein oberes Stockwerk benutzt. 20 esse ex s.: gemeinsam schmausen, wobei jeder den gleichen Beitrag an d. Gesamtkosten zahlt. 21 palatium: wohl die «Mücke», die zur Konzilszeit als Trinkstube eingegangen war, aber «als städtisches Kasino- diente (I 525. II 381). An den noch teilweise erhaltenen Saalbau im Hofe des Schönen Hauses (Nadelberg 6) denkt der Verfasser des Textes in "Bürgerhaus» S. XXVI.
Strana 47
47 pillis, argento auroque ueniunt ornatae, quasi ad nuptias celeberri- mas uideantur accessisse. Quarum uestiendi consuetudo pomposa est et pulchra, nisi nobis peregrina nimis uideretur. Eo in loco nulli phas est plebeorum incedere tripudio, ni magistratu polleat uel dignitate praeclara seu ditissimus habeatur; quibus aditus minime negaretur. Viri magno ut plurimum corpore sunt urbanique. Minus magni- fice uestiuntur, delicate tamen. Pauci, forsitan ex militibus aliqui, utuntur ostro. Primores uero ciuitatis, quibus magne diuitie sunt amplaque supellex, nigro uelantur panno; cetera multitudo inculta est, lacera atque incomposita, uili tegmine, plerunque lineo, ad- umbratur. Horum mores, ut mortalium, uarii sunt. Plurimum uolup- tati decliui domi splendide uiuunt, temporis magnam partem in edendo terunt. Pueri nudis pedibus pergunt, femine solum pedes calceo tegunt nigro alboque. Cunctarum mulierum una est consue- tudo amictus et firma et honesta, ut, quae florales sunt, uideantur diiudicande uestales. At de his dicendum alias existimaui. Pauca apud hosce homines uitia, nisi Libero fortasse patri vel Paphie matri assentiantur nimis, quod illi uenia dignum censent. Fidem seruare solent, negare nesciunt, ubi promisere. Viri boni esse potius quam 5 quibus corr. in B ex qui; cui W. 7 aut B. corr. W. 8 uestiunt B. corr. W. 4 incedere trip.: tanzen. 7 ut plurimum: meistens. minus: = non. 9 ostrum: Purpur. 10 supellex: Habe. 11 lacer: zerlumpt. Ebenso schil- dert Ac. d. niedere Volk in Wien als lacerum et incompositum vulgus, nachdem er berichtet hatte: plebs ventri dedita, vorax, quicquid hebdomada (in d. Woche) manu quacsivit, id festo die totum absumit. adumbratur: preziös gesagt für "bedeckt sich». 13 declivus: (üblicher -is) zugeneigt. 14 pueri: Kinder. per- gere: gehen. solum: nicht als ob die Männer keine Schuhe getragen hätten; der Gegensatz bezicht sich bloss auf die pueri, die sonst gern mit den feminae zusammen den viri gegenübergestellt werden. 15 nigro et albo: zur offiziellen Stadtfarbe wurde diese beliebte, aber nicht ausschließslich gewählte Kombination erst im 16. Jh. (Anm. zu II 244). 16 amictus: Tracht. firma: unabänderlich. florales: in dem (auch von Poggio verwerteten) Gegensatz zu vestales = «lie- derliches Frauenzimmer» (wie sie sich im alten Rom am ausgelassenen Fest der Flora besonders bemerkbar machten). 17 alias: unbekannt wo ; Ae. scheint nach dieser und der obigen Stelle (S. 43) etwas wie einen Frauenspiegel haben schrei- ben wollen. 18 Liber p.: Bacchus. Paphia m.: Venus, nach ihrem berühmten Tempel in Paphos (Cypern). 20 nesciunt: von den Wienern heißt es: 'quod ne- gari juratum potest, nullam vim habet.' esse.. uideri: nach Sall. Cat. 54, 6. Ueber d. tatsächl. Verhältnisse II 897.
47 pillis, argento auroque ueniunt ornatae, quasi ad nuptias celeberri- mas uideantur accessisse. Quarum uestiendi consuetudo pomposa est et pulchra, nisi nobis peregrina nimis uideretur. Eo in loco nulli phas est plebeorum incedere tripudio, ni magistratu polleat uel dignitate praeclara seu ditissimus habeatur; quibus aditus minime negaretur. Viri magno ut plurimum corpore sunt urbanique. Minus magni- fice uestiuntur, delicate tamen. Pauci, forsitan ex militibus aliqui, utuntur ostro. Primores uero ciuitatis, quibus magne diuitie sunt amplaque supellex, nigro uelantur panno; cetera multitudo inculta est, lacera atque incomposita, uili tegmine, plerunque lineo, ad- umbratur. Horum mores, ut mortalium, uarii sunt. Plurimum uolup- tati decliui domi splendide uiuunt, temporis magnam partem in edendo terunt. Pueri nudis pedibus pergunt, femine solum pedes calceo tegunt nigro alboque. Cunctarum mulierum una est consue- tudo amictus et firma et honesta, ut, quae florales sunt, uideantur diiudicande uestales. At de his dicendum alias existimaui. Pauca apud hosce homines uitia, nisi Libero fortasse patri vel Paphie matri assentiantur nimis, quod illi uenia dignum censent. Fidem seruare solent, negare nesciunt, ubi promisere. Viri boni esse potius quam 5 quibus corr. in B ex qui; cui W. 7 aut B. corr. W. 8 uestiunt B. corr. W. 4 incedere trip.: tanzen. 7 ut plurimum: meistens. minus: = non. 9 ostrum: Purpur. 10 supellex: Habe. 11 lacer: zerlumpt. Ebenso schil- dert Ac. d. niedere Volk in Wien als lacerum et incompositum vulgus, nachdem er berichtet hatte: plebs ventri dedita, vorax, quicquid hebdomada (in d. Woche) manu quacsivit, id festo die totum absumit. adumbratur: preziös gesagt für "bedeckt sich». 13 declivus: (üblicher -is) zugeneigt. 14 pueri: Kinder. per- gere: gehen. solum: nicht als ob die Männer keine Schuhe getragen hätten; der Gegensatz bezicht sich bloss auf die pueri, die sonst gern mit den feminae zusammen den viri gegenübergestellt werden. 15 nigro et albo: zur offiziellen Stadtfarbe wurde diese beliebte, aber nicht ausschließslich gewählte Kombination erst im 16. Jh. (Anm. zu II 244). 16 amictus: Tracht. firma: unabänderlich. florales: in dem (auch von Poggio verwerteten) Gegensatz zu vestales = «lie- derliches Frauenzimmer» (wie sie sich im alten Rom am ausgelassenen Fest der Flora besonders bemerkbar machten). 17 alias: unbekannt wo ; Ae. scheint nach dieser und der obigen Stelle (S. 43) etwas wie einen Frauenspiegel haben schrei- ben wollen. 18 Liber p.: Bacchus. Paphia m.: Venus, nach ihrem berühmten Tempel in Paphos (Cypern). 20 nesciunt: von den Wienern heißt es: 'quod ne- gari juratum potest, nullam vim habet.' esse.. uideri: nach Sall. Cat. 54, 6. Ueber d. tatsächl. Verhältnisse II 897.
Strana 48
48 — uideri malunt. Sua custodiunt, aliena non appetunt effrenate, con- tenti fortuna sua, nisi quibus domi res est angusta nimis. Sita est autem Basilea in agro feraci et ubere glebe, vino ac tritico iocundissime abundans, ut in foro uili Cerealia Bacchique munera ueneant. Fert pomorum ingentem copiam, ficu caret atque castaneis. Vrbem placidissimi colles ambiunt et opaca nemora. Aquarum ipsa regio copiosa terra celoque, septentrionum flamine gelidissima, ut magna brumarum parte niue omnia uideantur albes- cere. Talia mihi de Basilea uidebantur referenda, priusquam gesta concilii narrarentur. Eiusdem vestrae reverendissimae dominationis seruitor minimus Eneas Siluius de Picolominibus Senensis. 2. Die folgende zweite Beschreibung Basels, datiert ex Ba- silea, quinto kal. Nov. 1438, ist dem Erzbischof v. Tours, Philippe de Coetquis, gewidmet, dem Gesandten Karls VII. v. Frankreich. Der — hier nicht mitgeteilten — Dedikation geht ein — hier eben- falls weggelassener — Brief an den in Basel weilenden Erzbischof v. Mailand, Francesco Piccolpassi, voraus, in dem Ae. diesen be- währten Gönner um Durchsicht des Werkchens u. Streichung alles dessen bittet, «quod mordicum putes aut Basiliensibus grave.» Wider- sacher scheinen nämlich den Baslern einen Brief des Ae. in die Hände gespielt zu haben, der sie dermaßsen aufbrachte, daſ sie ihn nur auf Fürbitte des Mailänders wieder in die Stadt ließsen. Näheres über den Anlaß zu dieser Aufregung ist unbekannt. (E. Preiswerk [BZ 4] denkt an gewisse Stellen der ersten Beschreibung, die in der zweiten fehlen.) Die Schrift war bisher einzig aus einer schlechten Kopie des späten 15. Jhs. bekannt, welche d. Basler Univ.-Bibl. besitzt (Erst- 7 sectentrionum B more suo = setten- Italorum. 12 ciudem B. corr. W. .. — 2 domi etc.: aus Juvenal Sat. 3, 165. 3 ubere glebe: aus Verg. Aen. 1, 531, wo uber deutlich Subst. ist = «Fruchtbarkeit der Erde». 4 uili: (scil. pretio) billig. Ganz andere Urteile aus Konzilskreisen I 486 u. bei Thommen BJ 1895, 202. 8 brumae: Winter. 12 eiusdem dom.: Kanzleistil = «Ihrer Herrlichkeit». 14 Senensis: aus Siena.
48 — uideri malunt. Sua custodiunt, aliena non appetunt effrenate, con- tenti fortuna sua, nisi quibus domi res est angusta nimis. Sita est autem Basilea in agro feraci et ubere glebe, vino ac tritico iocundissime abundans, ut in foro uili Cerealia Bacchique munera ueneant. Fert pomorum ingentem copiam, ficu caret atque castaneis. Vrbem placidissimi colles ambiunt et opaca nemora. Aquarum ipsa regio copiosa terra celoque, septentrionum flamine gelidissima, ut magna brumarum parte niue omnia uideantur albes- cere. Talia mihi de Basilea uidebantur referenda, priusquam gesta concilii narrarentur. Eiusdem vestrae reverendissimae dominationis seruitor minimus Eneas Siluius de Picolominibus Senensis. 2. Die folgende zweite Beschreibung Basels, datiert ex Ba- silea, quinto kal. Nov. 1438, ist dem Erzbischof v. Tours, Philippe de Coetquis, gewidmet, dem Gesandten Karls VII. v. Frankreich. Der — hier nicht mitgeteilten — Dedikation geht ein — hier eben- falls weggelassener — Brief an den in Basel weilenden Erzbischof v. Mailand, Francesco Piccolpassi, voraus, in dem Ae. diesen be- währten Gönner um Durchsicht des Werkchens u. Streichung alles dessen bittet, «quod mordicum putes aut Basiliensibus grave.» Wider- sacher scheinen nämlich den Baslern einen Brief des Ae. in die Hände gespielt zu haben, der sie dermaßsen aufbrachte, daſ sie ihn nur auf Fürbitte des Mailänders wieder in die Stadt ließsen. Näheres über den Anlaß zu dieser Aufregung ist unbekannt. (E. Preiswerk [BZ 4] denkt an gewisse Stellen der ersten Beschreibung, die in der zweiten fehlen.) Die Schrift war bisher einzig aus einer schlechten Kopie des späten 15. Jhs. bekannt, welche d. Basler Univ.-Bibl. besitzt (Erst- 7 sectentrionum B more suo = setten- Italorum. 12 ciudem B. corr. W. .. — 2 domi etc.: aus Juvenal Sat. 3, 165. 3 ubere glebe: aus Verg. Aen. 1, 531, wo uber deutlich Subst. ist = «Fruchtbarkeit der Erde». 4 uili: (scil. pretio) billig. Ganz andere Urteile aus Konzilskreisen I 486 u. bei Thommen BJ 1895, 202. 8 brumae: Winter. 12 eiusdem dom.: Kanzleistil = «Ihrer Herrlichkeit». 14 Senensis: aus Siena.
Strana 49
49 — ausgabe von E. Preiswerk in BZ 4 [1905], abgedruckt bei Wolkan I 84 ff.). Doch lehrte ein Zufall, daß d. Braunschweiger Telomonius Ornatomontanus in einer 1494 verfaßten Schrift über eine Braun- schweigerfehde (Script. Brunsvic. ed. Leibniz II 88) einzelne Teile des Werkchens wörtlich abgeschrieben hat. Die von ihm benützte Handschrift — Mittelsmann war wohl ein Braunschweiger Konzils- besucher — war nicht aufzufinden. — Im Kommentar wird zur vorhergehenden Nr. Gesagtes nicht wiederholt. Basilea, sicut michi videtur, aut Christianitatis centrum aut ei proxima est. Extremos namque Christianorum, Pannonios, ad orien- tem habet, ad meridiem Siculos (taceo Ciprios, magis Graece quam Romane sapientes); occiduam partem vicini Gadibus Hispani colunt, septentriones Daces et Gethe. Nec ultra hos populos recte colitur Christus, veraque hiis finibus clauditur religio. Quorum si ex aliquo Basileam petas, non magis te Vngarum cupias esse quam Hispanum, nec Getham quam Siculum, ut aptissimam profecto generali concilio urbem iudices, et quo facillimum Christiana ecclesia possit conuenire. Prouinciam circumiacentem Alsaciam nominant. Et quia, sicuti veteribus placuit, Gallie fines Rodanus et Oceanus ac rursus Pirenei montes et Renus efficiunt, Basileam constat satis Gallici esse soli. At licet hodie dicatur Bisuntine prouincie, non tamen eiusdem na- cionis habetur, sed, ut sermo Germanus est, nacionis eciam Ger- manice vrbem dicunt. Eamque nacionem haut iniuria Christianitatis mediam reputauerim porcionem, nec errare me crediderim, si hanc B = Cod. Bas. O III 35, fol. 311 ss.; Z = Basler Zeitschrift 4 (1905) p. 4 ss.; Orn. = Ornatomontanus loco supra laudato. Quae ipse conieci non no- tantur siglo. Levioris momenti res, ut orthographica nonnulla, omisi. 11 Cipros B. 12 Gadibus: gradibus B, Z. 16 amplissimam B, emend. Z. 21 at: et B. 24 errare me: errorem B. 9 centrum: d. Betonung der günstigen Lage Basels hängt mit den Diskus- sionen über d. Frage zusammen, ob d. Konzil hier am richtigen Orte sei. 10 Pan- non.: hier etwas weit ausgreifend «Ungarn». 11 Graece sapere: nach griech. Dogma u. Ritus Christ sein. 12 Gades (Cadix) war für d. Altertum soviel wie d. Ende der Welt (z. B. Hor. c. II 2, I1; 6, I). 13 Daces et Gethe: oft zusammen ge- nannte Völker im heutigen Rumänien. Hier jedoch sind d. Dänen gemeint; vgl. Pius II. de Europa c. 28 «(Chersonesus Cimbrica), quam Daciam hodie vocant»; "Daciam Teutones hodie Danorum appellant Marchiam» (ib. 33). 18 prouincia: Land. 19 veteribus: wie Caesar u. Strabo. 21 Bisuntine pr.: Kirchenprovinz Be- sançon. Wie das Raurikergebiet seit der Reichsordnung des 4. Jhs. als Teil der Provinz Sequania sein politisches Zentrum in Bes. hatte, so unterstand es auch kirchlich (bis zur frz. Revolution) dem dort residierenden Erzbischof.
49 — ausgabe von E. Preiswerk in BZ 4 [1905], abgedruckt bei Wolkan I 84 ff.). Doch lehrte ein Zufall, daß d. Braunschweiger Telomonius Ornatomontanus in einer 1494 verfaßten Schrift über eine Braun- schweigerfehde (Script. Brunsvic. ed. Leibniz II 88) einzelne Teile des Werkchens wörtlich abgeschrieben hat. Die von ihm benützte Handschrift — Mittelsmann war wohl ein Braunschweiger Konzils- besucher — war nicht aufzufinden. — Im Kommentar wird zur vorhergehenden Nr. Gesagtes nicht wiederholt. Basilea, sicut michi videtur, aut Christianitatis centrum aut ei proxima est. Extremos namque Christianorum, Pannonios, ad orien- tem habet, ad meridiem Siculos (taceo Ciprios, magis Graece quam Romane sapientes); occiduam partem vicini Gadibus Hispani colunt, septentriones Daces et Gethe. Nec ultra hos populos recte colitur Christus, veraque hiis finibus clauditur religio. Quorum si ex aliquo Basileam petas, non magis te Vngarum cupias esse quam Hispanum, nec Getham quam Siculum, ut aptissimam profecto generali concilio urbem iudices, et quo facillimum Christiana ecclesia possit conuenire. Prouinciam circumiacentem Alsaciam nominant. Et quia, sicuti veteribus placuit, Gallie fines Rodanus et Oceanus ac rursus Pirenei montes et Renus efficiunt, Basileam constat satis Gallici esse soli. At licet hodie dicatur Bisuntine prouincie, non tamen eiusdem na- cionis habetur, sed, ut sermo Germanus est, nacionis eciam Ger- manice vrbem dicunt. Eamque nacionem haut iniuria Christianitatis mediam reputauerim porcionem, nec errare me crediderim, si hanc B = Cod. Bas. O III 35, fol. 311 ss.; Z = Basler Zeitschrift 4 (1905) p. 4 ss.; Orn. = Ornatomontanus loco supra laudato. Quae ipse conieci non no- tantur siglo. Levioris momenti res, ut orthographica nonnulla, omisi. 11 Cipros B. 12 Gadibus: gradibus B, Z. 16 amplissimam B, emend. Z. 21 at: et B. 24 errare me: errorem B. 9 centrum: d. Betonung der günstigen Lage Basels hängt mit den Diskus- sionen über d. Frage zusammen, ob d. Konzil hier am richtigen Orte sei. 10 Pan- non.: hier etwas weit ausgreifend «Ungarn». 11 Graece sapere: nach griech. Dogma u. Ritus Christ sein. 12 Gades (Cadix) war für d. Altertum soviel wie d. Ende der Welt (z. B. Hor. c. II 2, I1; 6, I). 13 Daces et Gethe: oft zusammen ge- nannte Völker im heutigen Rumänien. Hier jedoch sind d. Dänen gemeint; vgl. Pius II. de Europa c. 28 «(Chersonesus Cimbrica), quam Daciam hodie vocant»; "Daciam Teutones hodie Danorum appellant Marchiam» (ib. 33). 18 prouincia: Land. 19 veteribus: wie Caesar u. Strabo. 21 Bisuntine pr.: Kirchenprovinz Be- sançon. Wie das Raurikergebiet seit der Reichsordnung des 4. Jhs. als Teil der Provinz Sequania sein politisches Zentrum in Bes. hatte, so unterstand es auch kirchlich (bis zur frz. Revolution) dem dort residierenden Erzbischof.
Strana 50
— 50 — vnam nacionem et plus soli et plus hominum habere dixerim quam Italiam, Galliam, Hispaniam. Nec iste quidem naciones plus inter se differunt, quam sola Germania a se discrepat. Continet enim la- tissimas terras et, ut Scoticam in septentrionem fugientem taceam, tribus omnino diuersis vtitur lingwis: Dalmatica, Pannonica et Theu- tonica (que ultima longe lateque patet), tantumque a se distant, ut non melius alterutrum se intelligant quam Gallici atque Italici. Et, si recte inspicias, licet Britanni quintam se esse velint nescio quam nacionem, aut Theutonicum sermonem aut Theutonico similem iis esse reperies. Nec tamen Britannus Australem intelligit; at esse ling- wam eandem michi manifestissima racione deduco. Austriam michi omnes Theutonicam esse concedunt. Huic fini- timi Bauari sunt. Mox Sweui usque ad Renum succedunt. Minima inter istos discrecio sermonis est, seque inuicem recte audiunt. Sweuos autem Reni accole usque ad Mogunciam facile suscipiunt. Moguntinos autem neque Confluencia neque Colonia respuit. Co- loniam vero qui aliquamdiu coluerunt, nec Brabancie lingwe ab- horrent nec Flandrensi. Illic Oceanus haut magno gurgite Britan- niam a continenti disterminat. Ceterum si Flandrensem tecum in Angliam duxeris aliquem, non inepte ipso vteris interprete; adeo namque vicinis inter se verbis vtuntur, ut sine ullo negocio in alte- rius lingwam alter concedat. Scotus vero, quantum ego meis fatis in eam plagam deductus perpendi, non plus ab Anglico quam Australis a Bauaro distat, ut hanc Teutonicam lingwam nexu et concatena- cione quadam ab Austria usque in Scociam facile productam videas. 2 plus addidi. 3 quam B: quantum Z. 7 intelligant: -unt B. 8 quam: quo- modo B abbreviatum. 9 iis .. reperies addidi, ubi Z lacunam significavit. 10 at: ac B. 18 Flandrensi: -em B. 20 aliquem B abbr.: aliquando Z. 4 Scoticam: scil. linguam (Schottisch). 5 Dalmatica..: nur insofern richtig, als d. deutschen Könige Sigmund u. Albrecht zugleich Könige v. Ungarn waren, zu dem auch Dalm. gehörte. 7 alterutrum: einander. 8 licet: wiewohl; bald mit Konj., bald mit Ind. quintam nac.: nacio hier = landsmannschaftl. Vereini- gung von Konzilsherren. Neben d. deutschen, franz., ital. u. span. Nation wünschten d. Engländer 1434 als eigene Nation anerkannt zu werden. Dagegen protestierten d. Franzosen u. d. Spanier: «nam reputant eos tanquam partem nacionis Germanice» (Conc. Bas. I 245; P. Lazarus Das Basler Konzil (1912) S. 160). 10 Australis: Oesterreicher. 11 deducere: ableiten. 14 audire, susci- pere: verstehen. 16 respuere: nicht kennen wollen. 17 qui.. coluerunt: wer in K. einige Zeit gewohnt hat. 22 concedere in: übergehen zu. 23 plaga: Gegend. deductus: 1435 im Auftrag seines Herrn, des Kard. Albergati. Seither datiert seine Abneigung gegen alle Seefahrt. 24 concaten.: Verkettung.
— 50 — vnam nacionem et plus soli et plus hominum habere dixerim quam Italiam, Galliam, Hispaniam. Nec iste quidem naciones plus inter se differunt, quam sola Germania a se discrepat. Continet enim la- tissimas terras et, ut Scoticam in septentrionem fugientem taceam, tribus omnino diuersis vtitur lingwis: Dalmatica, Pannonica et Theu- tonica (que ultima longe lateque patet), tantumque a se distant, ut non melius alterutrum se intelligant quam Gallici atque Italici. Et, si recte inspicias, licet Britanni quintam se esse velint nescio quam nacionem, aut Theutonicum sermonem aut Theutonico similem iis esse reperies. Nec tamen Britannus Australem intelligit; at esse ling- wam eandem michi manifestissima racione deduco. Austriam michi omnes Theutonicam esse concedunt. Huic fini- timi Bauari sunt. Mox Sweui usque ad Renum succedunt. Minima inter istos discrecio sermonis est, seque inuicem recte audiunt. Sweuos autem Reni accole usque ad Mogunciam facile suscipiunt. Moguntinos autem neque Confluencia neque Colonia respuit. Co- loniam vero qui aliquamdiu coluerunt, nec Brabancie lingwe ab- horrent nec Flandrensi. Illic Oceanus haut magno gurgite Britan- niam a continenti disterminat. Ceterum si Flandrensem tecum in Angliam duxeris aliquem, non inepte ipso vteris interprete; adeo namque vicinis inter se verbis vtuntur, ut sine ullo negocio in alte- rius lingwam alter concedat. Scotus vero, quantum ego meis fatis in eam plagam deductus perpendi, non plus ab Anglico quam Australis a Bauaro distat, ut hanc Teutonicam lingwam nexu et concatena- cione quadam ab Austria usque in Scociam facile productam videas. 2 plus addidi. 3 quam B: quantum Z. 7 intelligant: -unt B. 8 quam: quo- modo B abbreviatum. 9 iis .. reperies addidi, ubi Z lacunam significavit. 10 at: ac B. 18 Flandrensi: -em B. 20 aliquem B abbr.: aliquando Z. 4 Scoticam: scil. linguam (Schottisch). 5 Dalmatica..: nur insofern richtig, als d. deutschen Könige Sigmund u. Albrecht zugleich Könige v. Ungarn waren, zu dem auch Dalm. gehörte. 7 alterutrum: einander. 8 licet: wiewohl; bald mit Konj., bald mit Ind. quintam nac.: nacio hier = landsmannschaftl. Vereini- gung von Konzilsherren. Neben d. deutschen, franz., ital. u. span. Nation wünschten d. Engländer 1434 als eigene Nation anerkannt zu werden. Dagegen protestierten d. Franzosen u. d. Spanier: «nam reputant eos tanquam partem nacionis Germanice» (Conc. Bas. I 245; P. Lazarus Das Basler Konzil (1912) S. 160). 10 Australis: Oesterreicher. 11 deducere: ableiten. 14 audire, susci- pere: verstehen. 16 respuere: nicht kennen wollen. 17 qui.. coluerunt: wer in K. einige Zeit gewohnt hat. 22 concedere in: übergehen zu. 23 plaga: Gegend. deductus: 1435 im Auftrag seines Herrn, des Kard. Albergati. Seither datiert seine Abneigung gegen alle Seefahrt. 24 concaten.: Verkettung.
Strana 51
51 — Existimo tamen sermonem Theutonicum solos in Angliam Saxones transtulisse, quos eam inuasisse insulam diuque possedisse non est ambiguum. Sed hanc lingwam cum multum auxerit natura celi, fida et fecunda hominum alitrix, tamen maxime ampliauit potencia prin- cipum, qui innumerabilibus septi populis alienas terras pulsis veteri- bus habitatoribus coluerunt. Teutonicos namque sepe transisse Renum ibique opida plurima sui moris ac sermonis condidisse, non- nulla vero in suam lingwam vertisse constat. Eoque modo satis michi perswadeo, Basileam quoque, ut co redeam, quo sum digressus, principium habuisse. Nam neque veteres eam historie nominant neque vestigium in vrbe aliquod aut signum vetustatis apparet, licet aliqui Basilium quendam Romanum, a quo Basilea sit dicta, vrbis huius aut legerint aut sompniauerint auctorem. Hanc vrbem perlabitur Renus duasque in partes scindit, flu- uius quidem tam libris historicorum quam versibus poetarum illustris. Huius origo Alpibus est, que Germaniam ab Italia terminant. Ideo- que inter asperrimos montes plurimasque valles fluitans apud opi- dum Reneck lacum tota Germania famosum intrat, quem licet plu- rima in ipsis ripis iacencia castella nobilitant, precipue tamen Con- stancia memorabilem efficit, que circa eius exitum sita maximam etate nostra coegit sinodum tam Iohannis eiectione quam Martini assumptione insignem. Ibique adeo lacus coartatur, ut ripas vtrasque non maximo ponte coniungat; sed, modo amplus, modo artus ad Steyn (id est lapidis opidum) veniens, ad naturam denique fluminis reuertitur iterumque suo nomine Renus agnoscitur potestque usque Schaffhusen tractari nauiculis. Exhinc vero ingentem descensum habet, ut per confragosa saxa abruptosque colles sese precipitans neque nauigio neque ulli vecture efficiat locum. Castellum hiis situm est locis, quod Teutonici Keiserstûl, Latini vero Cesaris dicunt sedem; quem locum opinantur aliqui tam propter eius oportuni- tatem quam propter convenienciam nominis Romanorum olym 4 fida: frigida B et Orn. 6 qui Z: qui se B, qui saepe Orn. 19 intrat: inflat B. 22 quam: sicque B. 23 lacus Z: locus B. 29 efficiat: efficit B. 6 septi: umgeben. 13 B. silium: für diese Erklärung des Stadtnamens liegt somit hier ein noch flteres literar. Zeugnis vor als das BCh 4, 149 erwähnte. 16 quidem: im Gegensatz zu der Stadt. 22 coegit: versammelte. sinodus: Konzil. Johann XXIII. wurde am 29. Mai 1415 abgesetzt. 23 assumptio: Erhebung auf d. Hl. Stuhl. coartari: eingeengt werden. Zu Zeile 27 ff. vgl. oben S. 38 zu Z. I3.
51 — Existimo tamen sermonem Theutonicum solos in Angliam Saxones transtulisse, quos eam inuasisse insulam diuque possedisse non est ambiguum. Sed hanc lingwam cum multum auxerit natura celi, fida et fecunda hominum alitrix, tamen maxime ampliauit potencia prin- cipum, qui innumerabilibus septi populis alienas terras pulsis veteri- bus habitatoribus coluerunt. Teutonicos namque sepe transisse Renum ibique opida plurima sui moris ac sermonis condidisse, non- nulla vero in suam lingwam vertisse constat. Eoque modo satis michi perswadeo, Basileam quoque, ut co redeam, quo sum digressus, principium habuisse. Nam neque veteres eam historie nominant neque vestigium in vrbe aliquod aut signum vetustatis apparet, licet aliqui Basilium quendam Romanum, a quo Basilea sit dicta, vrbis huius aut legerint aut sompniauerint auctorem. Hanc vrbem perlabitur Renus duasque in partes scindit, flu- uius quidem tam libris historicorum quam versibus poetarum illustris. Huius origo Alpibus est, que Germaniam ab Italia terminant. Ideo- que inter asperrimos montes plurimasque valles fluitans apud opi- dum Reneck lacum tota Germania famosum intrat, quem licet plu- rima in ipsis ripis iacencia castella nobilitant, precipue tamen Con- stancia memorabilem efficit, que circa eius exitum sita maximam etate nostra coegit sinodum tam Iohannis eiectione quam Martini assumptione insignem. Ibique adeo lacus coartatur, ut ripas vtrasque non maximo ponte coniungat; sed, modo amplus, modo artus ad Steyn (id est lapidis opidum) veniens, ad naturam denique fluminis reuertitur iterumque suo nomine Renus agnoscitur potestque usque Schaffhusen tractari nauiculis. Exhinc vero ingentem descensum habet, ut per confragosa saxa abruptosque colles sese precipitans neque nauigio neque ulli vecture efficiat locum. Castellum hiis situm est locis, quod Teutonici Keiserstûl, Latini vero Cesaris dicunt sedem; quem locum opinantur aliqui tam propter eius oportuni- tatem quam propter convenienciam nominis Romanorum olym 4 fida: frigida B et Orn. 6 qui Z: qui se B, qui saepe Orn. 19 intrat: inflat B. 22 quam: sicque B. 23 lacus Z: locus B. 29 efficiat: efficit B. 6 septi: umgeben. 13 B. silium: für diese Erklärung des Stadtnamens liegt somit hier ein noch flteres literar. Zeugnis vor als das BCh 4, 149 erwähnte. 16 quidem: im Gegensatz zu der Stadt. 22 coegit: versammelte. sinodus: Konzil. Johann XXIII. wurde am 29. Mai 1415 abgesetzt. 23 assumptio: Erhebung auf d. Hl. Stuhl. coartari: eingeengt werden. Zu Zeile 27 ff. vgl. oben S. 38 zu Z. I3.
Strana 52
52 — fuisse castra. Huc priusquam Renus adueniat, ex alto monte sco- pulis interruptis tanto fragore ac sonitu se deicit, ut ipsemet fluuius suum conqueri casum lamentarique videatur et fidem hiis prestet, que de Nilo scribuntur, cuius collisione et strepitu circumvicini accole surdi creduntur. Nec mirum, cum huius fluminis, qui torrens eo loco instar Nili potest existimari, tribus fere stadiis rumor exau- diatur. Post hec, siue transacto caucior malo siue futuri periculi timidus, haut solus pergere ausus non prius sese ultimo precipicio credit, quam venientes ex Alpibus amnes et viarum comites suscipit et incrementa. Quibus connisus Lauffenburgencia saxa et asperrimos egreditur scopulos moxque veluti multo labore domitus et rapidissi- mis casibus fatigatus humilem se ac nauigii sustinentem prebet. Inswetus tamen adhuc ponderis et, sicuti post longam vacacionem reductus ad frenum equus nonnumquam sessorem excutere nititur, sic, antequam Rinfeld (hoc est Reni campum) fluuius videat, naui- gia interdum disturbat et quasi grauiori pondere lesus indignari at- que recalcitrare videtur. Locus est enim, quem naute horrendo nomine Helhoc (id est uncum inferni) vocitant, vbi carinam sepe mordentibus saxis, quo minor est aqua, maius discrimen adducit. Exinde inferioris Alamanie vrbes percurrens et paludibus exceptus Hollandie nomen prius amittit, quam Oceano misceatur. Hunc olym fluuium et Germani et Galli bibebant suamque quisque ripam tenebat. Hodie vero totus est Teutonicus, nec usquam Reni ripas sermo contingit Gallicus. Eiusque rei Ottonis, ut ego puto, auctor potencia fuit. Etenim cum diu Franci Galliarum et Germanie imperium tenuissent regnumque suum in orientalem et occidentalem Franciam diuisissent, vltimus ex Francorum genere orientalem Franciam, id est Alamaniam, rexit Conradus. Quo mor- tuo Henrici Saxonis filius Otto et regnum et Romanum imperium 4 de addidi. 5 surdi: sordi B more Italico. 6 fere: vero B. exaudiatur: -itur B. 8 haut.. ausus: aut... cursus B. precipicio Z: precipio B. 10 incrementa: discrimina B. 12 sustinenti B, corr. Z. 14 sessorem: sessorum B, -orium Z. 16 in- dignari: -are B. 20 percurrens: exc- B. exceptus Z: -is B. 26 imperium: ipsum B abbr. 4 collisio: Aufschlagen. 9 se credere: s. überlassen. 10 increm.: Zuwachs. 14 sessor: Reiter. 17 recalc.: ausschlagen. 18 uncus: Haken. 19 discrimen: Gefahr. adducit: Subj. ist aqua. 24 Ottonis: O. I., deutscher König seit 936. 27 diuis.: in den Verträgen v. Verdun 843 u. Mersen 870. Für die folgende Dar- stellung bis cest obtenta» benützt Ac. teilweise wörtlich Otto v. Freisings († 1158) Chronik (VI c. 17. 19). 29 Rom. imp.: Krönung in Rom 962.
52 — fuisse castra. Huc priusquam Renus adueniat, ex alto monte sco- pulis interruptis tanto fragore ac sonitu se deicit, ut ipsemet fluuius suum conqueri casum lamentarique videatur et fidem hiis prestet, que de Nilo scribuntur, cuius collisione et strepitu circumvicini accole surdi creduntur. Nec mirum, cum huius fluminis, qui torrens eo loco instar Nili potest existimari, tribus fere stadiis rumor exau- diatur. Post hec, siue transacto caucior malo siue futuri periculi timidus, haut solus pergere ausus non prius sese ultimo precipicio credit, quam venientes ex Alpibus amnes et viarum comites suscipit et incrementa. Quibus connisus Lauffenburgencia saxa et asperrimos egreditur scopulos moxque veluti multo labore domitus et rapidissi- mis casibus fatigatus humilem se ac nauigii sustinentem prebet. Inswetus tamen adhuc ponderis et, sicuti post longam vacacionem reductus ad frenum equus nonnumquam sessorem excutere nititur, sic, antequam Rinfeld (hoc est Reni campum) fluuius videat, naui- gia interdum disturbat et quasi grauiori pondere lesus indignari at- que recalcitrare videtur. Locus est enim, quem naute horrendo nomine Helhoc (id est uncum inferni) vocitant, vbi carinam sepe mordentibus saxis, quo minor est aqua, maius discrimen adducit. Exinde inferioris Alamanie vrbes percurrens et paludibus exceptus Hollandie nomen prius amittit, quam Oceano misceatur. Hunc olym fluuium et Germani et Galli bibebant suamque quisque ripam tenebat. Hodie vero totus est Teutonicus, nec usquam Reni ripas sermo contingit Gallicus. Eiusque rei Ottonis, ut ego puto, auctor potencia fuit. Etenim cum diu Franci Galliarum et Germanie imperium tenuissent regnumque suum in orientalem et occidentalem Franciam diuisissent, vltimus ex Francorum genere orientalem Franciam, id est Alamaniam, rexit Conradus. Quo mor- tuo Henrici Saxonis filius Otto et regnum et Romanum imperium 4 de addidi. 5 surdi: sordi B more Italico. 6 fere: vero B. exaudiatur: -itur B. 8 haut.. ausus: aut... cursus B. precipicio Z: precipio B. 10 incrementa: discrimina B. 12 sustinenti B, corr. Z. 14 sessorem: sessorum B, -orium Z. 16 in- dignari: -are B. 20 percurrens: exc- B. exceptus Z: -is B. 26 imperium: ipsum B abbr. 4 collisio: Aufschlagen. 9 se credere: s. überlassen. 10 increm.: Zuwachs. 14 sessor: Reiter. 17 recalc.: ausschlagen. 18 uncus: Haken. 19 discrimen: Gefahr. adducit: Subj. ist aqua. 24 Ottonis: O. I., deutscher König seit 936. 27 diuis.: in den Verträgen v. Verdun 843 u. Mersen 870. Für die folgende Dar- stellung bis cest obtenta» benützt Ac. teilweise wörtlich Otto v. Freisings († 1158) Chronik (VI c. 17. 19). 29 Rom. imp.: Krönung in Rom 962.
Strana 53
53 Theutonicorum primus suscepit regnante adhuc in occidentali Fran- cia Ludwico, Karoli filio. Hic igitur Belgas Reni transitum prohi- bentes in fugam dedit totamque Belgiam ferro et flamma vastauit. Aduersum quem, cum magnum incolarum odium excitaretur, spe- rauit Ludwicus prouinciam hanc paterno tempore amissam posse recuperare. Alsaciamque ingressus ab Ottone repellitur, qui pro- gressus in Belgiam omnia in dedicionem recepit. Unde per longa pacis tempora a regibus Teutonicis illa prouincia est obtenta, ut eciam hodie sermo testatur. Etenim in Belgia quicquid est inter Mosam et mare, Alamanum sermonem obseruat, nec nos fugit, du- catum Brabancie non a Francorum rege sed ab imperio dependere. Sed ut ad Renum redeam — nusquam est tota Europa fluuius tam frequentibus opidis tamque amplissimis vrbibus circumseptus. Magnitudinem eius plurima exsuperant flumina, nobilitatem et ame- nitatem circumiacentis patrie nulla. Namque vt taceam clarissimas urbes Argentinam, Spiram, Wormaciam et alias quamplures, quid satis de Agrippina dicamus? Hanc olim urbem Egidius Romanus, qui expulso Hilderico regnauit in Galliis, tenuit; sed redeunte illo Romanis extrusis ex Francorum incolatu Colonie nomen accepit. Cuius vrbis si quis magnificenciam splendoremque contemplatur, non mercatorum aut priuatorum ciuium sed regiam vrbem diiudicet. Quid de Moguncia? Quam pulchre fluuio dominatur! At quasi vero inter Mogunciam et Coloniam pressus hoc loco incedit, et quasi cursum eius vicini vtrinque montes retinere vellent, coartata apud Mogunciam valle parum defuit, quin coniuncti invicem meatum 4 quem Z: quam B. 7 dedicionem: deductionem B. 8 pacis: patet B. 9 ete- nim: est enim B. est addidi. 17 dicamus: -emus B. olim: enim B. 20 contem- platur: -etur B. 22 pulchre: -o B. quasi abbr. B: qui Z. 25 invicem Z: inficem B. 1 primus: «primus post eos, qui.. Karolingi dicti sunt, ex alio, id est, Saxonum sanguine natus imperium ad Teutonicos Francos revocavits (Otto Fri- sing.). adhuc: weil Ludwig IV. (als Nachfolger seines Vaters Karls des Einfäl- tigen 15jährig 936 gekrönt) noch ein Karolinger war. 3 Belgiam: Herzogtum Lothringen, im J. 939. 10 ducatus Br.: 1430 war das Herzogtum Brabant durch Erbschaft an Philipp v. Burgund gefallen, blieb aber im Reichsverband. 15 pa- tria: Land. 17 Agrippina: Köln, zu Ehren der dort geborenen Agrippina d. J., der Mutter Neros, Colonia Claudia Augusta Agrippina (u. ähnl.) genannt. Egidius: Aegidius († 464), Vater des Syagrius, war ein Gallier, aber Kommandant der röm. Truppen in Gallien. Daſ er über d. Franken geherrscht habe, scheint Sage zu sein. 19 ex Fr. incolatu: «infolge der Bewohnung durch d. Fr.». Auch diese Notiz stammt aus Otto v. Freising (IV. 32). Später (de Europa c. 39) weist Ac. ihre Unrichtigkeit nach. 22 dominari c. Dat.: dominieren über. quasi v. pressus: wie eingezwängt, gehemmt. 24 montes: Hunsrück u. Taunus.
53 Theutonicorum primus suscepit regnante adhuc in occidentali Fran- cia Ludwico, Karoli filio. Hic igitur Belgas Reni transitum prohi- bentes in fugam dedit totamque Belgiam ferro et flamma vastauit. Aduersum quem, cum magnum incolarum odium excitaretur, spe- rauit Ludwicus prouinciam hanc paterno tempore amissam posse recuperare. Alsaciamque ingressus ab Ottone repellitur, qui pro- gressus in Belgiam omnia in dedicionem recepit. Unde per longa pacis tempora a regibus Teutonicis illa prouincia est obtenta, ut eciam hodie sermo testatur. Etenim in Belgia quicquid est inter Mosam et mare, Alamanum sermonem obseruat, nec nos fugit, du- catum Brabancie non a Francorum rege sed ab imperio dependere. Sed ut ad Renum redeam — nusquam est tota Europa fluuius tam frequentibus opidis tamque amplissimis vrbibus circumseptus. Magnitudinem eius plurima exsuperant flumina, nobilitatem et ame- nitatem circumiacentis patrie nulla. Namque vt taceam clarissimas urbes Argentinam, Spiram, Wormaciam et alias quamplures, quid satis de Agrippina dicamus? Hanc olim urbem Egidius Romanus, qui expulso Hilderico regnauit in Galliis, tenuit; sed redeunte illo Romanis extrusis ex Francorum incolatu Colonie nomen accepit. Cuius vrbis si quis magnificenciam splendoremque contemplatur, non mercatorum aut priuatorum ciuium sed regiam vrbem diiudicet. Quid de Moguncia? Quam pulchre fluuio dominatur! At quasi vero inter Mogunciam et Coloniam pressus hoc loco incedit, et quasi cursum eius vicini vtrinque montes retinere vellent, coartata apud Mogunciam valle parum defuit, quin coniuncti invicem meatum 4 quem Z: quam B. 7 dedicionem: deductionem B. 8 pacis: patet B. 9 ete- nim: est enim B. est addidi. 17 dicamus: -emus B. olim: enim B. 20 contem- platur: -etur B. 22 pulchre: -o B. quasi abbr. B: qui Z. 25 invicem Z: inficem B. 1 primus: «primus post eos, qui.. Karolingi dicti sunt, ex alio, id est, Saxonum sanguine natus imperium ad Teutonicos Francos revocavits (Otto Fri- sing.). adhuc: weil Ludwig IV. (als Nachfolger seines Vaters Karls des Einfäl- tigen 15jährig 936 gekrönt) noch ein Karolinger war. 3 Belgiam: Herzogtum Lothringen, im J. 939. 10 ducatus Br.: 1430 war das Herzogtum Brabant durch Erbschaft an Philipp v. Burgund gefallen, blieb aber im Reichsverband. 15 pa- tria: Land. 17 Agrippina: Köln, zu Ehren der dort geborenen Agrippina d. J., der Mutter Neros, Colonia Claudia Augusta Agrippina (u. ähnl.) genannt. Egidius: Aegidius († 464), Vater des Syagrius, war ein Gallier, aber Kommandant der röm. Truppen in Gallien. Daſ er über d. Franken geherrscht habe, scheint Sage zu sein. 19 ex Fr. incolatu: «infolge der Bewohnung durch d. Fr.». Auch diese Notiz stammt aus Otto v. Freising (IV. 32). Später (de Europa c. 39) weist Ac. ihre Unrichtigkeit nach. 22 dominari c. Dat.: dominieren über. quasi v. pressus: wie eingezwängt, gehemmt. 24 montes: Hunsrück u. Taunus.
Strana 54
54 — fluminis interdicerent, nec ausus esset Renus tam artis faucibus se committere, nisi hortante Mogano et se socio promittente audaciam recepisset. Caute tamen et presse inter ignotas graditur valles nec prius se aperit, quam recepto apud Confluenciam Mose subsidio licencius pergit. Rupes quidem utrinque altissime, at vineis contecte sunt, earumque vinum pars magna Alamanie potat. Ibi tot edificia totque castella e rupibus eminent, ut quasi niuem celitus demissam occupare colles et vniuersa montium iuga conspicias. Quorum tanta est magnificencia, tantum decus, tantus ornatus, ut ampliora hic rustica pallacia sint quam alibi vrbana et maiori cum licencia ad delectacionem amenitatemque constructa. Super colles haut parua planicies iacet, ubi et florida prata et lucidi fontes et frondosi luci sunt. Et quod omnia superat: naturam ipsorum locorum ad leticiam existimabis natam. Videntur enim colles ipsi ridere et quandam a se diffundere iocunditatem, quam intuentes nec videndo expleri aut saciari valeant, vt vniuersa regio hec paradisus recte haberi et nominari queat et cui nichil ad leticiam vel ad pulchritudinem toto orbe sit par. Quod si obstupescunt homines, cum procul ex alto montis vertice Florentinam molem et amplitudinem circumiacencium conspiciant villarum, quid hic faciant, cum Reno vecti atque in puppi sedentes tam variorum castellorum ornatum tamque crebram edificiorum congeriem aspiciant, vbi non tantum, sicut apud Floren- ciam, vno die discurrentes, sed tribus aut pluribus, oculos pascent nec hore momentum sine miraculi nouitate transibunt? Atque ista de cursu Reni sufficiant. Quos vero nutriat pisces cuiusque saporis salmones habeat et vtrum murenas ferat, illorum est inquirere, qui- bus non gula vite, sed gule vita deseruit; nos, vilibus contentos ang- willis, sicut neque gustare sic illa investigare non decet. Contra im- petum amnis rara supra Mogunciam nauigia trahuntur. 5 at: et B. 6 portat B, corr. Z. 15 quam: qua B. 18 Quod: quid B. obstupescunt: -ant B. 26 habeat: habet B. 1 artae fauces Engpaßs; gemeint ist d. Gegend v. Bingen. 2 Moganus: Main. 4 Confl.: Koblenz, wo jedoch d. Mosel (Mosella), nicht d. Maas (Mosa) einmündet. 7 celitus: vom Himmel. 10 pallacia: Schlösser. 19 Flor. moles: d. «Häusermeers v. Florenz. 26 murena: geschätzter Aalfisch des Mittelländischen Meeres. Im Rhein kommt d. verwandte Flußsneunauge vor. 27 gula: Schlund; Appetit deseruire: dienen. angwilla: Aal. Ae. erwähnt ihn im Anschluß an Juv. 5, 99 ff., wo der Herr Muränen verspeist, während sich der Klient an einen geringen Aal zu halten hat. 29 rara: es gab nur Talfahrt; am Ziel wurden d. Schiffe als Nutzholz verkauft (II 487; Kölner A. D. 296).
54 — fluminis interdicerent, nec ausus esset Renus tam artis faucibus se committere, nisi hortante Mogano et se socio promittente audaciam recepisset. Caute tamen et presse inter ignotas graditur valles nec prius se aperit, quam recepto apud Confluenciam Mose subsidio licencius pergit. Rupes quidem utrinque altissime, at vineis contecte sunt, earumque vinum pars magna Alamanie potat. Ibi tot edificia totque castella e rupibus eminent, ut quasi niuem celitus demissam occupare colles et vniuersa montium iuga conspicias. Quorum tanta est magnificencia, tantum decus, tantus ornatus, ut ampliora hic rustica pallacia sint quam alibi vrbana et maiori cum licencia ad delectacionem amenitatemque constructa. Super colles haut parua planicies iacet, ubi et florida prata et lucidi fontes et frondosi luci sunt. Et quod omnia superat: naturam ipsorum locorum ad leticiam existimabis natam. Videntur enim colles ipsi ridere et quandam a se diffundere iocunditatem, quam intuentes nec videndo expleri aut saciari valeant, vt vniuersa regio hec paradisus recte haberi et nominari queat et cui nichil ad leticiam vel ad pulchritudinem toto orbe sit par. Quod si obstupescunt homines, cum procul ex alto montis vertice Florentinam molem et amplitudinem circumiacencium conspiciant villarum, quid hic faciant, cum Reno vecti atque in puppi sedentes tam variorum castellorum ornatum tamque crebram edificiorum congeriem aspiciant, vbi non tantum, sicut apud Floren- ciam, vno die discurrentes, sed tribus aut pluribus, oculos pascent nec hore momentum sine miraculi nouitate transibunt? Atque ista de cursu Reni sufficiant. Quos vero nutriat pisces cuiusque saporis salmones habeat et vtrum murenas ferat, illorum est inquirere, qui- bus non gula vite, sed gule vita deseruit; nos, vilibus contentos ang- willis, sicut neque gustare sic illa investigare non decet. Contra im- petum amnis rara supra Mogunciam nauigia trahuntur. 5 at: et B. 6 portat B, corr. Z. 15 quam: qua B. 18 Quod: quid B. obstupescunt: -ant B. 26 habeat: habet B. 1 artae fauces Engpaßs; gemeint ist d. Gegend v. Bingen. 2 Moganus: Main. 4 Confl.: Koblenz, wo jedoch d. Mosel (Mosella), nicht d. Maas (Mosa) einmündet. 7 celitus: vom Himmel. 10 pallacia: Schlösser. 19 Flor. moles: d. «Häusermeers v. Florenz. 26 murena: geschätzter Aalfisch des Mittelländischen Meeres. Im Rhein kommt d. verwandte Flußsneunauge vor. 27 gula: Schlund; Appetit deseruire: dienen. angwilla: Aal. Ae. erwähnt ihn im Anschluß an Juv. 5, 99 ff., wo der Herr Muränen verspeist, während sich der Klient an einen geringen Aal zu halten hat. 29 rara: es gab nur Talfahrt; am Ziel wurden d. Schiffe als Nutzholz verkauft (II 487; Kölner A. D. 296).
Strana 55
55 Sed vt Basileam reuertar — latitudo fluminis intra vrbem du- centis passibus extenditur. Solet interdum liquefactis austro niuibus Alpium urbem invndare camposque omnes in plano sitos aquis ob- tegere et ipsum pontem euertere, quo minor Basilea maiori coniungitur. Vrbis autem porcio, quam esse trans fluvium diximus, ad Pris- gaudiam respicit, vini frumentique feracissimam regionem. Habet ad purgandas viarum sordes multiplicem riuum totaque in plano sedet. Animarum eius cura episcopo Constanciensi, ideoque non par- tem vrbis sed aliam per se vrbem nonnulli estimant. Altera urbis porcio sicuti lacior ita eciam magnificencior et splendidior habetur. Duplici iugo eminet. Medius torrens immundi- ciem omnem secum trahit, qui variis vndique pontibus coopertus vix tota vrbe apparet nec semitam intersecat ullam. Hinc atque inde splendide platee nobiliumque familiarum ornatissime domus et semper cetibus hominum frequencia compita. Inter alia vero vrbis aedificia augustiori quadam amplitudine ac magnificencia prestant ipsius magni dei templa ac delubra sanctorum, que non minus dicia quam ornata diiudices, non tamen vestita marmore, quod ipsum tota ignorat regio, sed molli lapide nec multum duriore topho vtuntur. Sacre autem domus tali a suis queque tribubus pietate coluntur, tali religione obseruantur, ut incertum sit, magis laudes an mireris. Habent et ipse matrone pro censu cuiusque ligneas in templo cellulas, quibus se ipsas cum ancillis claudunt paruisque foraminibus diuina prospectant, ut, sicut apes in aluearibus, sic mulieres in templis que- que suis distincte casulis videantur. Quem morem licet admodum probem, plus tamen rigori hyemis quam honestatis amori tribuo. Affigere hiis templis clipeos non nisi nobilibus concessum. Tecta domorum tota vrbe decora, pleraque tamen vitrea, variis distincta coloribus, ut radiis solaribus lacessita mirabili splendore 2 liquefactis Z: -fieri B. 4 euertere addidi; cf. p. 39, 14. 5 Prisaue- liam B, corr. Z. 8 cura: omnia B, cura Orn. 17 ipsius magni: -a magna B; cf. in descriptione Viennae (Wolkan I 81) 'sanctis .. ipsique maximo deo templa di- cata..' 19 topho: cipho B. 11 habetur: haberi oft = esse. torrens: d. Birsig (I 51. 271). 14 platee: hier = Straßen. 15 compita: Plätze. 18 ipsum: = id. 19 topho: Abl. comp., abhängig von duriore. Der Tuff (tophus) od. Travertin wurde in Italien gern als Baumaterial verwendet ; in Basel diente im MA als Haustein ausschließlich d. rote od. rötliche Sandstein aus Brüchen b. Warmbach, Inzlingen u. Rheinfelden (Bürger- haus S. XIII). 20 tribus: Gemeinde. 23 diuina: Gottesdienst. 24 alueare: Bienen- korb. 27 clipeus: Totenschild.
55 Sed vt Basileam reuertar — latitudo fluminis intra vrbem du- centis passibus extenditur. Solet interdum liquefactis austro niuibus Alpium urbem invndare camposque omnes in plano sitos aquis ob- tegere et ipsum pontem euertere, quo minor Basilea maiori coniungitur. Vrbis autem porcio, quam esse trans fluvium diximus, ad Pris- gaudiam respicit, vini frumentique feracissimam regionem. Habet ad purgandas viarum sordes multiplicem riuum totaque in plano sedet. Animarum eius cura episcopo Constanciensi, ideoque non par- tem vrbis sed aliam per se vrbem nonnulli estimant. Altera urbis porcio sicuti lacior ita eciam magnificencior et splendidior habetur. Duplici iugo eminet. Medius torrens immundi- ciem omnem secum trahit, qui variis vndique pontibus coopertus vix tota vrbe apparet nec semitam intersecat ullam. Hinc atque inde splendide platee nobiliumque familiarum ornatissime domus et semper cetibus hominum frequencia compita. Inter alia vero vrbis aedificia augustiori quadam amplitudine ac magnificencia prestant ipsius magni dei templa ac delubra sanctorum, que non minus dicia quam ornata diiudices, non tamen vestita marmore, quod ipsum tota ignorat regio, sed molli lapide nec multum duriore topho vtuntur. Sacre autem domus tali a suis queque tribubus pietate coluntur, tali religione obseruantur, ut incertum sit, magis laudes an mireris. Habent et ipse matrone pro censu cuiusque ligneas in templo cellulas, quibus se ipsas cum ancillis claudunt paruisque foraminibus diuina prospectant, ut, sicut apes in aluearibus, sic mulieres in templis que- que suis distincte casulis videantur. Quem morem licet admodum probem, plus tamen rigori hyemis quam honestatis amori tribuo. Affigere hiis templis clipeos non nisi nobilibus concessum. Tecta domorum tota vrbe decora, pleraque tamen vitrea, variis distincta coloribus, ut radiis solaribus lacessita mirabili splendore 2 liquefactis Z: -fieri B. 4 euertere addidi; cf. p. 39, 14. 5 Prisaue- liam B, corr. Z. 8 cura: omnia B, cura Orn. 17 ipsius magni: -a magna B; cf. in descriptione Viennae (Wolkan I 81) 'sanctis .. ipsique maximo deo templa di- cata..' 19 topho: cipho B. 11 habetur: haberi oft = esse. torrens: d. Birsig (I 51. 271). 14 platee: hier = Straßen. 15 compita: Plätze. 18 ipsum: = id. 19 topho: Abl. comp., abhängig von duriore. Der Tuff (tophus) od. Travertin wurde in Italien gern als Baumaterial verwendet ; in Basel diente im MA als Haustein ausschließlich d. rote od. rötliche Sandstein aus Brüchen b. Warmbach, Inzlingen u. Rheinfelden (Bürger- haus S. XIII). 20 tribus: Gemeinde. 23 diuina: Gottesdienst. 24 alueare: Bienen- korb. 27 clipeus: Totenschild.
Strana 56
56 — nitescant. Summa cacumina ciconie obsident, eaque auis apud Basi- lienses inuiolabilis est, siue quod innoxium verentur animal ledere siue quod, vulgo credentes, orbatas fetibus aues ignem parare domui nocenti putant. Quidquid sit horum, ille et impune nidificant et pullos suos liberrime alunt. Non est huiuscemodi operis singularum explicare delicias edium. Plus enim vtilitatis habent quam ostenta- cionis, et licet extrinsecus picte et nominibus dominorum inscripte sunt, non tamen superbe atque elate videntur. Intus vero preclara insunt cubicula et ditissima supellex habetur. Et quia longissimas ac rigidissimas hyemes vicini septentriones efficiunt, remedium quo- que contra naturam vsus inuenit hoc: aulas more thermarum singule domus habent, vbi et pauimentum forti robore sternunt et quicquid supra circaque est, abiete pulcherrima tegunt et, ne seruatus calor effugiat, fenestras vitreas construxere. Ibi cenant, ibi nonnulli artes suas excolunt, ibi eciam magna pars dormit. Sunt in hiis locis plu- rime aues, que quasi perpetuo vere seruato dulcissime modulantur. Calles neque angusti neque superflua latitudine ambiciosi. So- lum duri silicis quadrigarumque rotis inuiolabile, humanis tamen pedibus asperum et noxium. Fontes tota vrbe scaturiunt dulces niti- dique. Menia et propugnacula neque tanto apparatu sunt, ut timide ciuitates aut suis viribus diffidentes videantur, neque rursus ita neglecta, ut petulanter inconsulte haberi possint. Corona tamen mu- rorum duplex est, nam et urbs et suburbia suis muris suisque anguntur foueis. Fuisse in hoc loco quondam Iudaeos eorum e tumulis deducti lapides et circa ipsas medie vrbis foueas collati indicant, qui literis inscripti Iudaicis aut epitaphium more gentis aut nomen saltim hominis referunt. Vere nouo plurima intra vrbem prata rident, que tota estate vmbras habent ad voluptatem iocundissimas, quia uel patulis quercibus uel frondosis et in latum deflexis tiliarum ramis 1 auis Z: cuius B abbr. 2 verentur Z: fer- B. 4 impune Z: in pine B. 11 hoc: hic B. 19 asperum et ex Orn.: aspere B. 22 murorum Z: minorum B. 24 Iudacos add. Z. 26 saltim: stulti B, sepulti Z. 29 tiliarum Z: -que B. 3 vulgo cred.: dem Volksglauben folgend. 7 extrinsecus: außen. dominorum: d. h. wohl nur der Erbauer. Häufiger dürften d. Hauszeichen u. Wappen gewesen sein (Beispiele Bürgerhaus S. XLVIII). 11 aulas: Zimmer; vgl. S. 41 zu Z. 7. 12 pauimentum: Fußboden. 14 artes: Gewerbe. 17 callis: Gasse. solum... ihr Belag besteht aus.. 19 scaturio: sprudeln. 21 ciuitates: Groß- u. Kleinbasel. 22 petulanter: leichtsinnig. 23 suburbia: Vorstädte. 1 54. II 256. angi: um- schlossen sein. 24 fouea: fossa. 25 medie: = interioris.
56 — nitescant. Summa cacumina ciconie obsident, eaque auis apud Basi- lienses inuiolabilis est, siue quod innoxium verentur animal ledere siue quod, vulgo credentes, orbatas fetibus aues ignem parare domui nocenti putant. Quidquid sit horum, ille et impune nidificant et pullos suos liberrime alunt. Non est huiuscemodi operis singularum explicare delicias edium. Plus enim vtilitatis habent quam ostenta- cionis, et licet extrinsecus picte et nominibus dominorum inscripte sunt, non tamen superbe atque elate videntur. Intus vero preclara insunt cubicula et ditissima supellex habetur. Et quia longissimas ac rigidissimas hyemes vicini septentriones efficiunt, remedium quo- que contra naturam vsus inuenit hoc: aulas more thermarum singule domus habent, vbi et pauimentum forti robore sternunt et quicquid supra circaque est, abiete pulcherrima tegunt et, ne seruatus calor effugiat, fenestras vitreas construxere. Ibi cenant, ibi nonnulli artes suas excolunt, ibi eciam magna pars dormit. Sunt in hiis locis plu- rime aues, que quasi perpetuo vere seruato dulcissime modulantur. Calles neque angusti neque superflua latitudine ambiciosi. So- lum duri silicis quadrigarumque rotis inuiolabile, humanis tamen pedibus asperum et noxium. Fontes tota vrbe scaturiunt dulces niti- dique. Menia et propugnacula neque tanto apparatu sunt, ut timide ciuitates aut suis viribus diffidentes videantur, neque rursus ita neglecta, ut petulanter inconsulte haberi possint. Corona tamen mu- rorum duplex est, nam et urbs et suburbia suis muris suisque anguntur foueis. Fuisse in hoc loco quondam Iudaeos eorum e tumulis deducti lapides et circa ipsas medie vrbis foueas collati indicant, qui literis inscripti Iudaicis aut epitaphium more gentis aut nomen saltim hominis referunt. Vere nouo plurima intra vrbem prata rident, que tota estate vmbras habent ad voluptatem iocundissimas, quia uel patulis quercibus uel frondosis et in latum deflexis tiliarum ramis 1 auis Z: cuius B abbr. 2 verentur Z: fer- B. 4 impune Z: in pine B. 11 hoc: hic B. 19 asperum et ex Orn.: aspere B. 22 murorum Z: minorum B. 24 Iudacos add. Z. 26 saltim: stulti B, sepulti Z. 29 tiliarum Z: -que B. 3 vulgo cred.: dem Volksglauben folgend. 7 extrinsecus: außen. dominorum: d. h. wohl nur der Erbauer. Häufiger dürften d. Hauszeichen u. Wappen gewesen sein (Beispiele Bürgerhaus S. XLVIII). 11 aulas: Zimmer; vgl. S. 41 zu Z. 7. 12 pauimentum: Fußboden. 14 artes: Gewerbe. 17 callis: Gasse. solum... ihr Belag besteht aus.. 19 scaturio: sprudeln. 21 ciuitates: Groß- u. Kleinbasel. 22 petulanter: leichtsinnig. 23 suburbia: Vorstädte. 1 54. II 256. angi: um- schlossen sein. 24 fouea: fossa. 25 medie: = interioris.
Strana 57
57 conteguntur venientemque ad se iuuentutem blandissimo afflatu ex- cipiunt; mirabilem quoque aut ludentibus aut ludum exspectantibus leticiam prebent. Urbis situs neque in summis montibus, vnde se preclare osten- tet, nec rursus in latissimo camporum equore, ut quoquoversus ape- riatur; ventos enim ac procellas et habitatorum incommoditatem in monte, caliginem vero et aëris impuritatem in plano extimuit, sed, quod in omni re maxime probant — medium inter extrema — hec sortita est ciuitas: procul namque ab iniquitate montis et fastidio planiciei remota sic tamen vtrumque complectitur et neutrius vtili- tatis fit expers, ut mira celi sanitate fruatur. Ficu caret atque casta- neis, fructusque omnes absunt, quibus est nociuum frigus. Victus autem, siue quod suo solo plurima nascuntur frumenta, siue quod vicine vrbes facillime subministrant, vbertim suggeritur, et quamuis frequens in vrbe populus sit et concilii causa infiniti pene aduene confluant, semper Cerealia et Liberi munera equo precio veneunt. Nec ego huic vrbi vicio dederim, quod longissime a mari abierit. Licet enim vendendis comparandisque mercibus sit forsitan utilis, nimis tamen salsa est et amara vicinia maris, ideoque Plato Athe- niensis, cum ciuitatem, que bene ac beate viueret, in suis libris in- stitueret et, que adesse queue abesse oporteret, diligenter inspiceret, eam procul a mari positam voluit, nec putauit sapientissimus philo- sophus vrbem aliquam esse posse beatam, que aut in littore foret posita aut salsis fluctibus tunderetur. Sunt enim huiusmodi ciuitati- bus non solum finitimorum investiganda consilia sed remotissime cuiusque gentis studia cognoscenda, quod quanto est difficilius, tanto maritimas vrbes inquieciores reddit. Vnde et Troya nobilissima, Asie culmen, bis classe capta atque diruta refertur. Genuam vero cla- 8 quod: quidem B abbr. 9 fastidio: sastigia B, fastigia Z, fastigio Wolkan. 11 mira: misericordia B abbr. 12 absunt Z: ad- B. 14 subministrant Z: -mons- trant B. suggeritur: sugerit B. I6 veneunt: vendunt B et Orn. 17 vicio: ficum B. 23 in addidi. .— 2 exspectare: = spectare. 5 quoquouersus: überallhin. 9 fastidium: taedium «Widerwärtigkeit, (in klimatischer Hinsicht). 11 celum: Klima. 14 ubertim: reichlich. Zu solchem Lobe war freilich gerade 1438 kein Anlaßs (I 520). 15 fre- quens: ca. 15—20,000 Menschen. aduene: d. Konzil zählte im Mai 1437 430 Teil- nehmer; doch sind d. Scharen der Sekretäre u. Bedienten dazu zu rechnen. 17 abierit: absit. 19 Plato: Leges p. 704; doch kannte Ae. das Original nicht. 26 studia: Absichten. 28 bis: das erste Mal durch die v. Herakles geführte Flotte. Genua: im J. 205 v. Chr. durch Mago.
57 conteguntur venientemque ad se iuuentutem blandissimo afflatu ex- cipiunt; mirabilem quoque aut ludentibus aut ludum exspectantibus leticiam prebent. Urbis situs neque in summis montibus, vnde se preclare osten- tet, nec rursus in latissimo camporum equore, ut quoquoversus ape- riatur; ventos enim ac procellas et habitatorum incommoditatem in monte, caliginem vero et aëris impuritatem in plano extimuit, sed, quod in omni re maxime probant — medium inter extrema — hec sortita est ciuitas: procul namque ab iniquitate montis et fastidio planiciei remota sic tamen vtrumque complectitur et neutrius vtili- tatis fit expers, ut mira celi sanitate fruatur. Ficu caret atque casta- neis, fructusque omnes absunt, quibus est nociuum frigus. Victus autem, siue quod suo solo plurima nascuntur frumenta, siue quod vicine vrbes facillime subministrant, vbertim suggeritur, et quamuis frequens in vrbe populus sit et concilii causa infiniti pene aduene confluant, semper Cerealia et Liberi munera equo precio veneunt. Nec ego huic vrbi vicio dederim, quod longissime a mari abierit. Licet enim vendendis comparandisque mercibus sit forsitan utilis, nimis tamen salsa est et amara vicinia maris, ideoque Plato Athe- niensis, cum ciuitatem, que bene ac beate viueret, in suis libris in- stitueret et, que adesse queue abesse oporteret, diligenter inspiceret, eam procul a mari positam voluit, nec putauit sapientissimus philo- sophus vrbem aliquam esse posse beatam, que aut in littore foret posita aut salsis fluctibus tunderetur. Sunt enim huiusmodi ciuitati- bus non solum finitimorum investiganda consilia sed remotissime cuiusque gentis studia cognoscenda, quod quanto est difficilius, tanto maritimas vrbes inquieciores reddit. Vnde et Troya nobilissima, Asie culmen, bis classe capta atque diruta refertur. Genuam vero cla- 8 quod: quidem B abbr. 9 fastidio: sastigia B, fastigia Z, fastigio Wolkan. 11 mira: misericordia B abbr. 12 absunt Z: ad- B. 14 subministrant Z: -mons- trant B. suggeritur: sugerit B. I6 veneunt: vendunt B et Orn. 17 vicio: ficum B. 23 in addidi. .— 2 exspectare: = spectare. 5 quoquouersus: überallhin. 9 fastidium: taedium «Widerwärtigkeit, (in klimatischer Hinsicht). 11 celum: Klima. 14 ubertim: reichlich. Zu solchem Lobe war freilich gerade 1438 kein Anlaßs (I 520). 15 fre- quens: ca. 15—20,000 Menschen. aduene: d. Konzil zählte im Mai 1437 430 Teil- nehmer; doch sind d. Scharen der Sekretäre u. Bedienten dazu zu rechnen. 17 abierit: absit. 19 Plato: Leges p. 704; doch kannte Ae. das Original nicht. 26 studia: Absichten. 28 bis: das erste Mal durch die v. Herakles geführte Flotte. Genua: im J. 205 v. Chr. durch Mago.
Strana 58
58 rissimam Ligurie vrbem secundo Punico bello ex improuiso captam et solo equatam legimus. Quid euersionem Phocensium referam? Quid hic Athenas, quid Alexandriam, quid Siracusas classibus de- structas recenseam? Inquieta est omnis maritima ciuitas permultisque subiacet incommodis. Quis non abhorreat aeris crassitudinem, quis celi non timeat inconstanciam, quis palantes morbos et insalubri- tatem littoree plage non dampnet? Quis tocius maritime confinitatis non fugiat inclemenciam? Quod si forsitan aliqui longa defessi via mediterraneum situm vituperent et naui pocius quam equo ferantur, eos rogo, ut obitum laborem cum perpetua sanitate compensent. Erat olim Basilea suo subiecta episcopo, ut qui feudalem a cesare vrbem accepisset. Vnde et gladii potestatem habebat et animi aduersionem in facinorosos homines. Postea vero, siue ut oportuit, siue ut voluit ipse — nichil de hoc compertum habeo —, ab sese dominium abdicauit. Habet tamen annuos ex singula familia nummos et veteris dominii et pristine potestatis vestigium. Ciues autem sic pretextis quibusdam legibus cesari seruiunt, ut liberi magis quam subditi videantur. Neque enim ut in nostris vrbibus tirannidem sibi vendicant neque dominandi cupidine excecantur. Et si libertas est viuere, ut velis, hii vere liberi sunt, equalique jure inter se viuunt. Italici vero, ut de mea patria verum etiam invitus promam, dum imperare singuli volunt, omnes seruire coguntur, ut, 4 recenseam Z: -saret B. 6 palantes B: pallentes Z. 10 obitum: oblitum B. sanitate: finitate B, securitate Z. 11 feudalem: feudabilem B. 14 habeo Z: homo B. 17 pretextis: pretaxatis B necnon Orn. 19 cupidine: cupidum B, cupi- dine Orn. 2 Phocenses: d. Bewohner v. Phocaea (an der jon. Küste); d. Stadt wurde 190 v. Chr. von d. Römern geplündert. 3 Athenas: durch d. Perser 480 v. Chr. Alexandr.: wenigstens teilweise 48/7 v. Chr. durch Caesar. Sirac.: eingenommen, aber nicht zerstört, durch Marcellus 212 v. Chr. 6 palari: umherstreifen, grassieren. 7 littorea pl.: Küstenzone. confinitas: = vicinitas (bei Plato yutrórnua), klass. nicht gebräuchlich. 10 obire laborem: s. einer Mühe unterzichen. 11 feudalem: als Reichslehen, unbekannt wann. 17 pretextis l.: 'unter Berufung auf Verträge'; das überlieferte, hier aber sinnlose pretaxatus kannte der Kopist aus d. Kanzleisprache, wo es wie supradictus verwendet wird. Gerade in den 30er Jahren hatte Henman Offenburg seine Vertrauensstellung b. Sigmund dazu benützt, der Stadt die alten Privilegien bestätigen zu lassen (Uebersicht b. Heusler 330 ff.; II 321). 19 sibi vendic.: für s. beanspruchen. excecari: verblendet werden. 21 de mea pa- tria: «Bunter u. verwirrender noch als d. Parteitreiben in den Freistaaten des Alterthums sind d. unaufhörlichen Regierungsveränderungen in den lombardischen u. tuskischen Städten, seit diese während des 14. Jhs. sich dem Reichsscepter im- mer mehr u. zuletzt gänzlich entwanden» (G. Voigt, Enea Silvio I 3). Die Pic- colomini in Siena waren selbst Opfer dieser Zustände.
58 rissimam Ligurie vrbem secundo Punico bello ex improuiso captam et solo equatam legimus. Quid euersionem Phocensium referam? Quid hic Athenas, quid Alexandriam, quid Siracusas classibus de- structas recenseam? Inquieta est omnis maritima ciuitas permultisque subiacet incommodis. Quis non abhorreat aeris crassitudinem, quis celi non timeat inconstanciam, quis palantes morbos et insalubri- tatem littoree plage non dampnet? Quis tocius maritime confinitatis non fugiat inclemenciam? Quod si forsitan aliqui longa defessi via mediterraneum situm vituperent et naui pocius quam equo ferantur, eos rogo, ut obitum laborem cum perpetua sanitate compensent. Erat olim Basilea suo subiecta episcopo, ut qui feudalem a cesare vrbem accepisset. Vnde et gladii potestatem habebat et animi aduersionem in facinorosos homines. Postea vero, siue ut oportuit, siue ut voluit ipse — nichil de hoc compertum habeo —, ab sese dominium abdicauit. Habet tamen annuos ex singula familia nummos et veteris dominii et pristine potestatis vestigium. Ciues autem sic pretextis quibusdam legibus cesari seruiunt, ut liberi magis quam subditi videantur. Neque enim ut in nostris vrbibus tirannidem sibi vendicant neque dominandi cupidine excecantur. Et si libertas est viuere, ut velis, hii vere liberi sunt, equalique jure inter se viuunt. Italici vero, ut de mea patria verum etiam invitus promam, dum imperare singuli volunt, omnes seruire coguntur, ut, 4 recenseam Z: -saret B. 6 palantes B: pallentes Z. 10 obitum: oblitum B. sanitate: finitate B, securitate Z. 11 feudalem: feudabilem B. 14 habeo Z: homo B. 17 pretextis: pretaxatis B necnon Orn. 19 cupidine: cupidum B, cupi- dine Orn. 2 Phocenses: d. Bewohner v. Phocaea (an der jon. Küste); d. Stadt wurde 190 v. Chr. von d. Römern geplündert. 3 Athenas: durch d. Perser 480 v. Chr. Alexandr.: wenigstens teilweise 48/7 v. Chr. durch Caesar. Sirac.: eingenommen, aber nicht zerstört, durch Marcellus 212 v. Chr. 6 palari: umherstreifen, grassieren. 7 littorea pl.: Küstenzone. confinitas: = vicinitas (bei Plato yutrórnua), klass. nicht gebräuchlich. 10 obire laborem: s. einer Mühe unterzichen. 11 feudalem: als Reichslehen, unbekannt wann. 17 pretextis l.: 'unter Berufung auf Verträge'; das überlieferte, hier aber sinnlose pretaxatus kannte der Kopist aus d. Kanzleisprache, wo es wie supradictus verwendet wird. Gerade in den 30er Jahren hatte Henman Offenburg seine Vertrauensstellung b. Sigmund dazu benützt, der Stadt die alten Privilegien bestätigen zu lassen (Uebersicht b. Heusler 330 ff.; II 321). 19 sibi vendic.: für s. beanspruchen. excecari: verblendet werden. 21 de mea pa- tria: «Bunter u. verwirrender noch als d. Parteitreiben in den Freistaaten des Alterthums sind d. unaufhörlichen Regierungsveränderungen in den lombardischen u. tuskischen Städten, seit diese während des 14. Jhs. sich dem Reichsscepter im- mer mehr u. zuletzt gänzlich entwanden» (G. Voigt, Enea Silvio I 3). Die Pic- colomini in Siena waren selbst Opfer dieser Zustände.
Strana 59
59 — qui regem aut cesarem aspernantur, vilissime plebi subiciantur; vnde nec ullum apud eos diuturnum imperium nec ullibi magis quam in Italia fortuna iocatur. Hii vero, praesenti rerum statu contenti, pa- catissimam custodiunt ciuitatem, nec sibi aliquis sed rei publice gerit officium, et quamquam popularis gubernacio sit, ita tamen inter se nobiles et plebei munera sorciuntur, ut nulli vmquam querele aut discidio locus relinquatur. Consilia hiis duo sunt, alterum nouum, alterum vetus. Nouum decernit, vetus tamen swadet et consulit, quid agendum putet, et quod isto anno est nouum, sequenti antiquum erit. Et tam in hoc quam in illo duorum et quadraginta virorum suffragio res transigi- tur. In vtroque nobiles et plebei; tocius enim administrande rei pu- blice tercia porcio debetur nobilitati. Summa tamen imperii penes magistrum ciuium. Hunc non nisi militem creant, neque milicie nisi nobilis ascribitur; plebeum vero nisi summis diuiciis aut clarissimis belli facinoribus decoratum haut milicie dignum censent. Post hunc magister zunfftarum sequitur. Habent enim singule artes mechanice zunfftam, hoc est societatis illius principem, quibus omnibus ma- gister zunfftarum preest. Tercio loco scultetus est, qui ius dicit po- pulo, nec statuti aut conswetudinis egredi normam potest. Capitalia negocia per aduocatum et quatuordecim viros et cum nouo consilio transiguntur; idem est in omni causa sangwinis. Magistratus annui sunt. Curiam non nisi ius dicturi aut consilia discussuri petunt. Nulli ex publico sumptus; sua cuique domi ex 1 aut aspernantur B: corr. Z. 6 sorciuntur: -antur B. 9 quid Z: quam B. 11 virorum suffragio: primum suffragium B. 16 haut : aut B more Italico. 22 idem ex Orn.: id B. 23 curiam: curiani B. Longe alia habet Z. dicturi: dicitur B. 24 domi: domui B et Orn. ..... 5 officium: Amt. 8 consilia: Ac. ist jetzt erheblich besser orientiert als 1433. Ueber d. beiden Räte II 228. 11 suffragium: Abstimmung, Urteil. 19 ius dicit: aber nicht als Einzelrichter. Er leitete nur d. Verhandlungen des Stadtgerichts; d. Urteil zu finden blieb den die Gemeinde vertretenden I0—I4 Beisitzern vorbehalten (II 314). 20 nec: aber .. nicht. statutum: an eine schriftlich fixierte «Ord- nung" ist in den wenigsten Fällen zu denken. capitalia neg.: Prozesse, bei denen es um den Kopf geht. Der Rat entschied, ob er selbst richten oder d. Malefizgericht berufen wollte. Gebildet aus d. Neuen Rat u. dem Stadtgericht, trat dieses im Hof des Rathauses zusammen; d. Vogt (aduocatus) hatte d. Vorsitz (II 334. 337). 22 idem est: ebenso ist es .. Tatsächlich aber wurde nicht wegen jeder Wundtat (causa sanguinis) dieser große Apparat in Gang gebracht, nament- lich nicht gegenüber Bürgern (Heusler B N 1922, 35).
59 — qui regem aut cesarem aspernantur, vilissime plebi subiciantur; vnde nec ullum apud eos diuturnum imperium nec ullibi magis quam in Italia fortuna iocatur. Hii vero, praesenti rerum statu contenti, pa- catissimam custodiunt ciuitatem, nec sibi aliquis sed rei publice gerit officium, et quamquam popularis gubernacio sit, ita tamen inter se nobiles et plebei munera sorciuntur, ut nulli vmquam querele aut discidio locus relinquatur. Consilia hiis duo sunt, alterum nouum, alterum vetus. Nouum decernit, vetus tamen swadet et consulit, quid agendum putet, et quod isto anno est nouum, sequenti antiquum erit. Et tam in hoc quam in illo duorum et quadraginta virorum suffragio res transigi- tur. In vtroque nobiles et plebei; tocius enim administrande rei pu- blice tercia porcio debetur nobilitati. Summa tamen imperii penes magistrum ciuium. Hunc non nisi militem creant, neque milicie nisi nobilis ascribitur; plebeum vero nisi summis diuiciis aut clarissimis belli facinoribus decoratum haut milicie dignum censent. Post hunc magister zunfftarum sequitur. Habent enim singule artes mechanice zunfftam, hoc est societatis illius principem, quibus omnibus ma- gister zunfftarum preest. Tercio loco scultetus est, qui ius dicit po- pulo, nec statuti aut conswetudinis egredi normam potest. Capitalia negocia per aduocatum et quatuordecim viros et cum nouo consilio transiguntur; idem est in omni causa sangwinis. Magistratus annui sunt. Curiam non nisi ius dicturi aut consilia discussuri petunt. Nulli ex publico sumptus; sua cuique domi ex 1 aut aspernantur B: corr. Z. 6 sorciuntur: -antur B. 9 quid Z: quam B. 11 virorum suffragio: primum suffragium B. 16 haut : aut B more Italico. 22 idem ex Orn.: id B. 23 curiam: curiani B. Longe alia habet Z. dicturi: dicitur B. 24 domi: domui B et Orn. ..... 5 officium: Amt. 8 consilia: Ac. ist jetzt erheblich besser orientiert als 1433. Ueber d. beiden Räte II 228. 11 suffragium: Abstimmung, Urteil. 19 ius dicit: aber nicht als Einzelrichter. Er leitete nur d. Verhandlungen des Stadtgerichts; d. Urteil zu finden blieb den die Gemeinde vertretenden I0—I4 Beisitzern vorbehalten (II 314). 20 nec: aber .. nicht. statutum: an eine schriftlich fixierte «Ord- nung" ist in den wenigsten Fällen zu denken. capitalia neg.: Prozesse, bei denen es um den Kopf geht. Der Rat entschied, ob er selbst richten oder d. Malefizgericht berufen wollte. Gebildet aus d. Neuen Rat u. dem Stadtgericht, trat dieses im Hof des Rathauses zusammen; d. Vogt (aduocatus) hatte d. Vorsitz (II 334. 337). 22 idem est: ebenso ist es .. Tatsächlich aber wurde nicht wegen jeder Wundtat (causa sanguinis) dieser große Apparat in Gang gebracht, nament- lich nicht gegenüber Bürgern (Heusler B N 1922, 35).
Strana 60
60 — priuato est vita. Conswetudine magis quam lege scripta vtuntur, Lacedemoniis quam Atheniensibus similiores. Nec iurisperito nec Romanis legibus locus. Vbi e nouo casus emergit, frequenter seniori consilio statur. Nec hic litis anfractus, non magno comites in fasce libelli, non empta procuratoris atque aduocati verba; omnia sum- maria sunt, utiliusque arbitrantur rei publice alteri parti cito consu- lere quam protracta cognicione vtramque decipere. In iudicio rigidi severique. Reum neque pecunia neque preces iuuant; nulli tanta potencia, ut impune delinquat. Vnicum in vrbe sacellum idque diuo Baptiste dicatum; huc sepe sicarii impurique homines quasi ad asylum confugiunt; neque hic perpetuo sed ad tempus impunitatem habent. Relegatis ab urbe nulla spes reditus, nisi extraneum aliquem et magnum secuti virum redeant; tunc enim, nisi est ardua culpa, ciuitas eis permittitur. Vnde et cardinalibus et illustrium oratoribus principum sepe hoc datum est gracie. Ad questionem criminum asperrimis atque acerbissimis cruciatibus instant adeoque miseros vexant reos, ut cervicem gladio dare beneficium extiment. Ita tamen obstinati sunt aliqui, ut excarnificari prius quam fateri delictum velint, siue quod nimium vite sunt cupidi siue quod ignominiam eciam post mortem verentur. Dampnatos vero sic iusticia exigente afficiunt, ut ipsa michi horrorem non exposicio rei sed recordacio 2 Lacedoniis B corr. Z. similiores Z: similes B. 4 in fasce: infasce B. 16 instanti a deo que B. corr. Z. 19 ignominiam Z: ignoranciam B. 20 verentur Z: fer- B. 21 ipsa: ipsam B. Longe alia habet Z. " - — 2 Laced.: Lykurg hatte seinen Spartanern keine geschriebenen Rechtsnormen gegeben (Plut. Lyc. c. I3). 4 statur: man beruft sich, hält sich an.. anfractus: Schliche in d. Prozessführung. non magno etc.: Zitat aus Juvenal 7, 107: "Da schleppt kein Advokat ein dickes Bündel Rechtsschriften mit». 5 summaria: d. Nachteile dieses Verfahrens bespricht Heusler a. a. O. S. 44; derselbe weißs auch von zahllosen Verschleppungen infolge d. Gerichtsorganisation (S. 37. 46). 7 cognicio: Erkanntnis. 9 sacellum: d. zum Hause des Johanniterordens gehörige Kapelle (beim St. Johanntor) war nicht die einzige; wohl aber wurde sie besonders als Asyl geschätzt, weil ihre Lage ein schließliches Entkommen erleichterte. Ueber d. Asylrecht der Kirchen u. Klöster u. d. Gegenmaßsnahmen des Rates s. II 745. Mörder genossen keinen Schutz. 11 neque hic: aber auch hier nicht. 13 ardua c.: wie opus arduum = schwer. 14 orator: Gesandte. 17 extimare: = aestimare. Hinrichtung durch das Schwert statt durch grausamere Methoden wird oft als Gnadenakt erwähnt. 18 excarnif.: s. zu Tode martern lassen. 20 iustitia exig.: weil es die G. verlangt, im Namen der G. 21 ut ipsa etc.: 'daß die bloßse Erin- nerung mich schaudern macht, geschweige denn die öffentliche Hinrichtung des Verurteilten."
60 — priuato est vita. Conswetudine magis quam lege scripta vtuntur, Lacedemoniis quam Atheniensibus similiores. Nec iurisperito nec Romanis legibus locus. Vbi e nouo casus emergit, frequenter seniori consilio statur. Nec hic litis anfractus, non magno comites in fasce libelli, non empta procuratoris atque aduocati verba; omnia sum- maria sunt, utiliusque arbitrantur rei publice alteri parti cito consu- lere quam protracta cognicione vtramque decipere. In iudicio rigidi severique. Reum neque pecunia neque preces iuuant; nulli tanta potencia, ut impune delinquat. Vnicum in vrbe sacellum idque diuo Baptiste dicatum; huc sepe sicarii impurique homines quasi ad asylum confugiunt; neque hic perpetuo sed ad tempus impunitatem habent. Relegatis ab urbe nulla spes reditus, nisi extraneum aliquem et magnum secuti virum redeant; tunc enim, nisi est ardua culpa, ciuitas eis permittitur. Vnde et cardinalibus et illustrium oratoribus principum sepe hoc datum est gracie. Ad questionem criminum asperrimis atque acerbissimis cruciatibus instant adeoque miseros vexant reos, ut cervicem gladio dare beneficium extiment. Ita tamen obstinati sunt aliqui, ut excarnificari prius quam fateri delictum velint, siue quod nimium vite sunt cupidi siue quod ignominiam eciam post mortem verentur. Dampnatos vero sic iusticia exigente afficiunt, ut ipsa michi horrorem non exposicio rei sed recordacio 2 Lacedoniis B corr. Z. similiores Z: similes B. 4 in fasce: infasce B. 16 instanti a deo que B. corr. Z. 19 ignominiam Z: ignoranciam B. 20 verentur Z: fer- B. 21 ipsa: ipsam B. Longe alia habet Z. " - — 2 Laced.: Lykurg hatte seinen Spartanern keine geschriebenen Rechtsnormen gegeben (Plut. Lyc. c. I3). 4 statur: man beruft sich, hält sich an.. anfractus: Schliche in d. Prozessführung. non magno etc.: Zitat aus Juvenal 7, 107: "Da schleppt kein Advokat ein dickes Bündel Rechtsschriften mit». 5 summaria: d. Nachteile dieses Verfahrens bespricht Heusler a. a. O. S. 44; derselbe weißs auch von zahllosen Verschleppungen infolge d. Gerichtsorganisation (S. 37. 46). 7 cognicio: Erkanntnis. 9 sacellum: d. zum Hause des Johanniterordens gehörige Kapelle (beim St. Johanntor) war nicht die einzige; wohl aber wurde sie besonders als Asyl geschätzt, weil ihre Lage ein schließliches Entkommen erleichterte. Ueber d. Asylrecht der Kirchen u. Klöster u. d. Gegenmaßsnahmen des Rates s. II 745. Mörder genossen keinen Schutz. 11 neque hic: aber auch hier nicht. 13 ardua c.: wie opus arduum = schwer. 14 orator: Gesandte. 17 extimare: = aestimare. Hinrichtung durch das Schwert statt durch grausamere Methoden wird oft als Gnadenakt erwähnt. 18 excarnif.: s. zu Tode martern lassen. 20 iustitia exig.: weil es die G. verlangt, im Namen der G. 21 ut ipsa etc.: 'daß die bloßse Erin- nerung mich schaudern macht, geschweige denn die öffentliche Hinrichtung des Verurteilten."
Strana 61
61 ingerat. Carnificem quidem spontaneum eoque solo questu viuentem habent. Quem hominem licet non approbem, ciuitatem eo vtentem probo; plus tamen laudo plectendos capite huic exercicio custodiri. Iſſorum autem et damno et abhomínor corrupteſam, quí peregrinos et sepe nobiles tam vili ministerio coinquinant. Rem furto subtrac- tam, si reperiant, non vero domino sed iudici adiudicant, ex quo euenit, ut furtum passi prius cum furibus transigant, quam iudicium persequantur. Quam legem licet aliqui furum alitricem existiment, ipsi vt diligencie monicionem custodiunt, quia et cautiores cives et magis vigilantes efficiat. Nulla hic studia gentilium literarum. Poeticam oratoriamque prorsus ignorant; grammatice tantum ac dyalectice operam adhibent. Confluunt huc ex vicinioribus opidis quamplures adolescentes; qui- bus ex elemosina victus est, magister ex publico. Mos est ciuibus sepe ex simbolis esse, suntque cenacula in rem hanc altera hyemi, altera estati idonea. Vestitus tam feminis quam viris frugi. Nullius pruine tantus rigor, ut laneum aliquod intra calceos sumant. Precipua feminis cura circa pedes atque mamillas, et quam illos parvos et graciles, tam istas grandes et tumidas osten- tare laborant. Forma hominum mediocris. Mores vti mortalium varii. Nulla apud eos interpretacio iuramenti; quod promissum est, sine excepcione custodiunt. Nec aliena rapiunt nec sua effundunt, presentique fortuna contenti viri boni esse quam videri malunt, ut sic morate ciuitati haut iniuria sit inditum nomen Basilee, quod a Greco susceptum reginam significat. Regina igitur est inter adia- centes ciuitates Basilea, et nunc presertim, quando reginam ecclesie, 2 e0: vero B. 3 probo: probem B. 7 fructum B, emend. Z. 8 persequantur: pro- B. 9 monicionem: mutricionem B. 14 magistro B, corr. Z. 18 citra B, corr. Z. 20 laborandi B, corr. Z. moralium B, corr. Z. 24 haut: aut B. 26 quando B abbr.: cum Z. 1 carnif.: über d. Henker s. II 341. spontaneus: freiwillig. 3 plectendos cap.: zum Tode Verurteilte. custodiri: aufgespart, verwendet werden. 4 abhomi- nari: verabscheuen. corrupt.: Verworfenheit. 5 coinquinare: entehren. 6 iudici adi.: aus Wien berichtet Ac. dasselbe (Wolkan I S. 84). Offenbar liegt ein Mißs- verständnis vor, vielleicht dadurch hervorgerufen, daß im Malefizverfahren die Verurteilung mittels einer Formel erfolgte, wonach dem Kläger d. Leib, dem Rich- ter d. Gut des Verurteilten zufällt (Heusler 205). 7 transigere: d. Sache erledigen. iudicium persequi: (wie ius suum pers.) «auf ein Urteil dringen». 9 monicio: Er- mahnung. custodire: festhalten an. 18 mamilla: Brust. 21 interpretacio: nach- trägliche Umdeutung. 24 moratus: geartet. 25 a Greco: tatsächlich wird der Name, dessen alteste lat. Form Basilia lautet, keltisch sein (F. Stachelin Das älteste Basel S. 12).
61 ingerat. Carnificem quidem spontaneum eoque solo questu viuentem habent. Quem hominem licet non approbem, ciuitatem eo vtentem probo; plus tamen laudo plectendos capite huic exercicio custodiri. Iſſorum autem et damno et abhomínor corrupteſam, quí peregrinos et sepe nobiles tam vili ministerio coinquinant. Rem furto subtrac- tam, si reperiant, non vero domino sed iudici adiudicant, ex quo euenit, ut furtum passi prius cum furibus transigant, quam iudicium persequantur. Quam legem licet aliqui furum alitricem existiment, ipsi vt diligencie monicionem custodiunt, quia et cautiores cives et magis vigilantes efficiat. Nulla hic studia gentilium literarum. Poeticam oratoriamque prorsus ignorant; grammatice tantum ac dyalectice operam adhibent. Confluunt huc ex vicinioribus opidis quamplures adolescentes; qui- bus ex elemosina victus est, magister ex publico. Mos est ciuibus sepe ex simbolis esse, suntque cenacula in rem hanc altera hyemi, altera estati idonea. Vestitus tam feminis quam viris frugi. Nullius pruine tantus rigor, ut laneum aliquod intra calceos sumant. Precipua feminis cura circa pedes atque mamillas, et quam illos parvos et graciles, tam istas grandes et tumidas osten- tare laborant. Forma hominum mediocris. Mores vti mortalium varii. Nulla apud eos interpretacio iuramenti; quod promissum est, sine excepcione custodiunt. Nec aliena rapiunt nec sua effundunt, presentique fortuna contenti viri boni esse quam videri malunt, ut sic morate ciuitati haut iniuria sit inditum nomen Basilee, quod a Greco susceptum reginam significat. Regina igitur est inter adia- centes ciuitates Basilea, et nunc presertim, quando reginam ecclesie, 2 e0: vero B. 3 probo: probem B. 7 fructum B, emend. Z. 8 persequantur: pro- B. 9 monicionem: mutricionem B. 14 magistro B, corr. Z. 18 citra B, corr. Z. 20 laborandi B, corr. Z. moralium B, corr. Z. 24 haut: aut B. 26 quando B abbr.: cum Z. 1 carnif.: über d. Henker s. II 341. spontaneus: freiwillig. 3 plectendos cap.: zum Tode Verurteilte. custodiri: aufgespart, verwendet werden. 4 abhomi- nari: verabscheuen. corrupt.: Verworfenheit. 5 coinquinare: entehren. 6 iudici adi.: aus Wien berichtet Ac. dasselbe (Wolkan I S. 84). Offenbar liegt ein Mißs- verständnis vor, vielleicht dadurch hervorgerufen, daß im Malefizverfahren die Verurteilung mittels einer Formel erfolgte, wonach dem Kläger d. Leib, dem Rich- ter d. Gut des Verurteilten zufällt (Heusler 205). 7 transigere: d. Sache erledigen. iudicium persequi: (wie ius suum pers.) «auf ein Urteil dringen». 9 monicio: Er- mahnung. custodire: festhalten an. 18 mamilla: Brust. 21 interpretacio: nach- trägliche Umdeutung. 24 moratus: geartet. 25 a Greco: tatsächlich wird der Name, dessen alteste lat. Form Basilia lautet, keltisch sein (F. Stachelin Das älteste Basel S. 12).
Strana 62
62 — id est sanctam sinodum, intra se habet. Alii dicunt ingentis stature basiliscum a conditoribus vrbis primisque fundatoribus hoc loco repertum indeque Basileam dictam. Quod si est ita, non tamen hec significacio a natura concilii procul abiit; ut enim homines solo visu basiliscus interemit, sic hereticos solo auditu concilium enecat. Rec- tius tamen huiusmodi nomen a basi, hoc est fundamento, deduxerim, quia divina disposicione prouisum erat, futurum hic generale con- cilium, quod fundamentum fidei, id est auctoritatem ecclesie, roboraret. Finis. 3. Wahl des Papstes Felix V. in Basel. (Aus Commentariorum Aeneae Sylvii Piccolominei de gestis Basiliensis concilii lib. II). ... (p. 46) Cumque iam steriles exureret Sirius agros omnesque arerent herbae, latius undique grassata est pestis, et fervescens dietim morbus incredibile est, quantas animas orco demiserit. Horribile visu erat horatim funera per vicos exportari semperque aut dominicum corpus aut unctionis extremae sacramentum in viarum compitis esse et ubique planctum, ubique gemitum exaudiri. Nulla expers luctus in tota urbe domus patebat, nullibi aut risus cerni aut iocus poterat; illic matronae viros, illic viri uxores deflebant. Ibat per urbem omnem uterque sexus, et illi natos, illi parentes, alii fratres, alii 4 consilii B, corr. Z. 15 ss. H = editio M. Hopperi (Basilea, ex officina Henricpetrina, 1551 et 1571). Eius paginae supra indicantur. 4 solo uisu: nach Plinius (Hist. nat. 29, 4, 66), der vom Basilisken erzählt: "hominem, vel si adspiciat tantum, dicitur interemere." Den Glauben, daſ ein solcher einst in fonte cerdonum (Gerberbrunnen, beim Hause Gerbergasse 48 ; In- schrift von P. Siegfried) gehaust habe, bekämpft um 1476 d. Stadtschreibersubstitut Johannes (BCh 4, 150). 5 hereticus: Ketzer. 15 steriles-herbae: nach Verg. Aen. 3, 141. 16 latius: BCh 4, 51 zum J. 1439: "..ist ze wissende, das .. grosser merck- licher sterbott gesin was in allen lannden.. und gienge der sterbot den Rin haruf von statt zû statt .., also das der sterbot.. by uns ze Basel anevienge umb die ostern und werte untz zû sant Martins tage anhin (5. Apr.—11. Nov.). in der zit, als man meinde, by den fünfthusent menschen by uns von dirre welte verschiedent.» dietim: täglich. 17 quantas: = quot. orco dem.: Verg. Aen. 2, 398. 18 dominicum c.: Hostie. I9 unctio extr.: letzte Oelung. viarum comp.: Straßsenkreuzungen.
62 — id est sanctam sinodum, intra se habet. Alii dicunt ingentis stature basiliscum a conditoribus vrbis primisque fundatoribus hoc loco repertum indeque Basileam dictam. Quod si est ita, non tamen hec significacio a natura concilii procul abiit; ut enim homines solo visu basiliscus interemit, sic hereticos solo auditu concilium enecat. Rec- tius tamen huiusmodi nomen a basi, hoc est fundamento, deduxerim, quia divina disposicione prouisum erat, futurum hic generale con- cilium, quod fundamentum fidei, id est auctoritatem ecclesie, roboraret. Finis. 3. Wahl des Papstes Felix V. in Basel. (Aus Commentariorum Aeneae Sylvii Piccolominei de gestis Basiliensis concilii lib. II). ... (p. 46) Cumque iam steriles exureret Sirius agros omnesque arerent herbae, latius undique grassata est pestis, et fervescens dietim morbus incredibile est, quantas animas orco demiserit. Horribile visu erat horatim funera per vicos exportari semperque aut dominicum corpus aut unctionis extremae sacramentum in viarum compitis esse et ubique planctum, ubique gemitum exaudiri. Nulla expers luctus in tota urbe domus patebat, nullibi aut risus cerni aut iocus poterat; illic matronae viros, illic viri uxores deflebant. Ibat per urbem omnem uterque sexus, et illi natos, illi parentes, alii fratres, alii 4 consilii B, corr. Z. 15 ss. H = editio M. Hopperi (Basilea, ex officina Henricpetrina, 1551 et 1571). Eius paginae supra indicantur. 4 solo uisu: nach Plinius (Hist. nat. 29, 4, 66), der vom Basilisken erzählt: "hominem, vel si adspiciat tantum, dicitur interemere." Den Glauben, daſ ein solcher einst in fonte cerdonum (Gerberbrunnen, beim Hause Gerbergasse 48 ; In- schrift von P. Siegfried) gehaust habe, bekämpft um 1476 d. Stadtschreibersubstitut Johannes (BCh 4, 150). 5 hereticus: Ketzer. 15 steriles-herbae: nach Verg. Aen. 3, 141. 16 latius: BCh 4, 51 zum J. 1439: "..ist ze wissende, das .. grosser merck- licher sterbott gesin was in allen lannden.. und gienge der sterbot den Rin haruf von statt zû statt .., also das der sterbot.. by uns ze Basel anevienge umb die ostern und werte untz zû sant Martins tage anhin (5. Apr.—11. Nov.). in der zit, als man meinde, by den fünfthusent menschen by uns von dirre welte verschiedent.» dietim: täglich. 17 quantas: = quot. orco dem.: Verg. Aen. 2, 398. 18 dominicum c.: Hostie. I9 unctio extr.: letzte Oelung. viarum comp.: Straßsenkreuzungen.
Strana 63
63 amicos desiderabant. Ut tamen pavidior quisque fuit, sic alter alterum sermone vitabat. Et alii quidem domi manebant, alii vero per urbem euntes narium et oris spiracula captatis adversus pestem odoribus claudebant. Cadebat sine numero urbana plebecula, utque in primo autumni frigore silvarum folia concidunt, sic iuventutis corpora expirabant, tantaque morbi vis fuit, ut aliquem nunc in pla- tea laetum et validum cernens post horam decimam humatum fore audires. Iamque tot erant morientium funera, ut sepulturae loca de- forent. Quapropter exaratis omnibus coemiteriis foveas in parochiis peramplas fecerunt, ubi pluribus congestis cadaveribus terram super- induxerunt. Quam ob causam ita exterriti patres erant, ut nullus iam in eorum facie sanguis rubesceret... Qui vero aegritudinem incidebant, admodum pauci liberaban- tur. Unus tamen inter alios Aeneas Sylvius Senensis, morbo per- cussus, divina adiutus evasit gratia. Hic enim sepulto amico suo Juliano Romano, quem tenere adamavit, sequenti nocte ulcus per- sensit triduoque morti vicinus iacuit desperantibusque domesticis suis inunctus est totaque urbe ab amicis pro mortuo deploratus; ut tamen divinae pietati collibuit, spatium vitae longioris recepit... Nec quisquam impune praeteriit, quin aut suum aut alterius indoluerit casum. Illis autem diebus, quibus fervidior erat pestis quibusque dietim plus quam centum apparebant funera, magnae apud Are- latensem habitae preces sunt, ut vicinum aliquod in rus secederet... Sed neque illum preces neque domesticorum funera flectere potue- runt, volentem potius cum vitae periculo salvare concilium, quam cum periculo concilii salvare vitam. Sciebat enim, quoniam se rece- dente pauci remansissent facileque committi fraus in eius absentia potuisset. Quocirca, sicut in re bellica milites omnia discrimina sub- eunt, cum medios inter hostes imperatorem conspiciunt, sic patres — . 3 spiraculum: Oeffnung. captare: ängstlich mit sich nchmen. 4 odor: Riechstoff. 5 autumni frig.: Verg. Aen. 6, 309. 7 fore: oft = esse. 9 exaratus: ausgegraben, völlig besetzt. parochia: Kirchgemeinde. 11 patres: d. Teilnehmer am Konzil. Es war am 23. Juni 1431 cröffnet worden. «Sein Ziel war Ausführung der in Konstanz aufgestellten Sätze, die darauf ausgingen, die absolutistische Kir- chenverfassung in eine konstitutionelle zu verwandeln» (I 499). Ueber seine Bedeu- tung für Basel s. I 476 ff. 16 tenere: zärtlich. 18 inunctus: mit d. letzten Oelung verschen. 22 Arelat.: Kardinal Louis Aleman (1390—1450), ein Savoyarde, Erz- bisch. v. Arles (Arelate), seit 1438 Konzilspräsident, die Seele des Ganzen. 26 quo- niam: Sätze mit quoniam, quod, quia stehen oft statt eines Acc. c. Inf. 28 quocirca: darum.
63 amicos desiderabant. Ut tamen pavidior quisque fuit, sic alter alterum sermone vitabat. Et alii quidem domi manebant, alii vero per urbem euntes narium et oris spiracula captatis adversus pestem odoribus claudebant. Cadebat sine numero urbana plebecula, utque in primo autumni frigore silvarum folia concidunt, sic iuventutis corpora expirabant, tantaque morbi vis fuit, ut aliquem nunc in pla- tea laetum et validum cernens post horam decimam humatum fore audires. Iamque tot erant morientium funera, ut sepulturae loca de- forent. Quapropter exaratis omnibus coemiteriis foveas in parochiis peramplas fecerunt, ubi pluribus congestis cadaveribus terram super- induxerunt. Quam ob causam ita exterriti patres erant, ut nullus iam in eorum facie sanguis rubesceret... Qui vero aegritudinem incidebant, admodum pauci liberaban- tur. Unus tamen inter alios Aeneas Sylvius Senensis, morbo per- cussus, divina adiutus evasit gratia. Hic enim sepulto amico suo Juliano Romano, quem tenere adamavit, sequenti nocte ulcus per- sensit triduoque morti vicinus iacuit desperantibusque domesticis suis inunctus est totaque urbe ab amicis pro mortuo deploratus; ut tamen divinae pietati collibuit, spatium vitae longioris recepit... Nec quisquam impune praeteriit, quin aut suum aut alterius indoluerit casum. Illis autem diebus, quibus fervidior erat pestis quibusque dietim plus quam centum apparebant funera, magnae apud Are- latensem habitae preces sunt, ut vicinum aliquod in rus secederet... Sed neque illum preces neque domesticorum funera flectere potue- runt, volentem potius cum vitae periculo salvare concilium, quam cum periculo concilii salvare vitam. Sciebat enim, quoniam se rece- dente pauci remansissent facileque committi fraus in eius absentia potuisset. Quocirca, sicut in re bellica milites omnia discrimina sub- eunt, cum medios inter hostes imperatorem conspiciunt, sic patres — . 3 spiraculum: Oeffnung. captare: ängstlich mit sich nchmen. 4 odor: Riechstoff. 5 autumni frig.: Verg. Aen. 6, 309. 7 fore: oft = esse. 9 exaratus: ausgegraben, völlig besetzt. parochia: Kirchgemeinde. 11 patres: d. Teilnehmer am Konzil. Es war am 23. Juni 1431 cröffnet worden. «Sein Ziel war Ausführung der in Konstanz aufgestellten Sätze, die darauf ausgingen, die absolutistische Kir- chenverfassung in eine konstitutionelle zu verwandeln» (I 499). Ueber seine Bedeu- tung für Basel s. I 476 ff. 16 tenere: zärtlich. 18 inunctus: mit d. letzten Oelung verschen. 22 Arelat.: Kardinal Louis Aleman (1390—1450), ein Savoyarde, Erz- bisch. v. Arles (Arelate), seit 1438 Konzilspräsident, die Seele des Ganzen. 26 quo- niam: Sätze mit quoniam, quod, quia stehen oft statt eines Acc. c. Inf. 28 quocirca: darum.
Strana 64
64 concilii pestem erubuerunt fugere, cum praesidentem in eodem peri- culo secum permanere viderunt... Transactis autem post deposi- tionem Gabrielis diebus decreti visum est patribus ad electionem pontificis intendendum... (p. 49) Iam fama in orbem ierat, cessasse apud Basilienses pestem electionemque papae accelerari. Quapropter ad spectaculum tantae rei ex diversis regionibus complurimi advolarunt, inter quos etiam plerique insignes praelati profecti sunt. Cumque iam plenius solito concilium esset et omnes fere redissent, quos pestis fugaverat, ... tres viri ... quinto Calendas Novembris in domo fratrum mi- norum convenientes nominationem sibi commissam peregerunt eam- que iuxta mandatum concilii obsignatam custodiverunt. Prius tamen quam id ageretur, viros expertos ex singulis nationibus in colloquiis habuerunt, quorum relatu et mores hominum persenserunt et, qualis quisque in sua patria haberetur, subtili indagine didicerunt. Com- plures quoque ad eos suopte ingenio decurrebant, quibus vel laudare amicum vel reprobare inimicum studio fuit; quos illi veritatis cupidi et, ne in tanta re fallerentur, anxii, libenter audiebant, nullumque eos in sacro concilio perpetratum latuit malum, et multa etiam foris acta senserunt... Hi ergo quarto Calendas Novembris ex iussu con- cilii, relaturi quae egerant, in congregationem venerunt, quo loci iam omnis, ut aiunt, incorporatorum coetus confluxerat, nec illa die ex his, qui poterant, quisquam defuit. Et quoniam nulli unquam tres viri se aperuerant, quanto secretior res erat, tanto desideratior omni- bus videbatur. Confabulari autem omnes invicem, multa de tribus 21 quae: qui H. 1 erubescere: s. schämen. 3 Gabrielis: Gabriel Condulmaro, seit 1431 Papst Eugen IV., wurde vom Konzil am 25. Juni 1439 für abgesetzt erklärt. decreti: d. Konzil hatte 1432 beschlossen, ein neuer Papst solle jeweilen nicht vor 60 Tagen seit Eintritt der Sedisvakanz gewählt werden. 4 intendere: schreiten zu.. Dabei bestand eine beträchtliche Schwiergkeit darin, daß von den Kardinälen (scit 1059 konnten allein sie eine gültige Wahl vornehmen) nur der Arelatensis anwesend war. Man griff daher zu d. Auskunft, den Papst durch d. Kardinal u. weitere 32 quali- fizierte Konzilsmitglieder wählen zu lassen; ein Ausschuß von drei angesehenen Männern, bald durch einen vierten ergänzt, sollte die Wähler bestimmen. 7 com- plurimi: = plurimi. 8 praelati: 58 Bischöfe u. Aebte. Die Mehrzahl der Mitglieder bestand aus gelehrten Klerikern der mittleren u. niederen Rangstufen. 9 solito: doch waren nur etwa 300 Mitglieder gegenüber dem Maximum von 430 im J. 1437 anwesend. 10 domus fr. min.: Barfüßerkloster. 12 iuxta: gemäss. 13 nationes: Landsmannschaften; s. S. 50. 14 relatus: Bericht. 15 indago: Nachforschung. 16 suopte ing.: von sich aus. 17 reprobare: anschwärzen. 19 foris acta: was sie außerhalb des Konzils verübt hatten. 21 congreg.: Sitzung. quo loci: wo. 22 in- corpor.: stimmberechtigte Mitglieder.
64 concilii pestem erubuerunt fugere, cum praesidentem in eodem peri- culo secum permanere viderunt... Transactis autem post deposi- tionem Gabrielis diebus decreti visum est patribus ad electionem pontificis intendendum... (p. 49) Iam fama in orbem ierat, cessasse apud Basilienses pestem electionemque papae accelerari. Quapropter ad spectaculum tantae rei ex diversis regionibus complurimi advolarunt, inter quos etiam plerique insignes praelati profecti sunt. Cumque iam plenius solito concilium esset et omnes fere redissent, quos pestis fugaverat, ... tres viri ... quinto Calendas Novembris in domo fratrum mi- norum convenientes nominationem sibi commissam peregerunt eam- que iuxta mandatum concilii obsignatam custodiverunt. Prius tamen quam id ageretur, viros expertos ex singulis nationibus in colloquiis habuerunt, quorum relatu et mores hominum persenserunt et, qualis quisque in sua patria haberetur, subtili indagine didicerunt. Com- plures quoque ad eos suopte ingenio decurrebant, quibus vel laudare amicum vel reprobare inimicum studio fuit; quos illi veritatis cupidi et, ne in tanta re fallerentur, anxii, libenter audiebant, nullumque eos in sacro concilio perpetratum latuit malum, et multa etiam foris acta senserunt... Hi ergo quarto Calendas Novembris ex iussu con- cilii, relaturi quae egerant, in congregationem venerunt, quo loci iam omnis, ut aiunt, incorporatorum coetus confluxerat, nec illa die ex his, qui poterant, quisquam defuit. Et quoniam nulli unquam tres viri se aperuerant, quanto secretior res erat, tanto desideratior omni- bus videbatur. Confabulari autem omnes invicem, multa de tribus 21 quae: qui H. 1 erubescere: s. schämen. 3 Gabrielis: Gabriel Condulmaro, seit 1431 Papst Eugen IV., wurde vom Konzil am 25. Juni 1439 für abgesetzt erklärt. decreti: d. Konzil hatte 1432 beschlossen, ein neuer Papst solle jeweilen nicht vor 60 Tagen seit Eintritt der Sedisvakanz gewählt werden. 4 intendere: schreiten zu.. Dabei bestand eine beträchtliche Schwiergkeit darin, daß von den Kardinälen (scit 1059 konnten allein sie eine gültige Wahl vornehmen) nur der Arelatensis anwesend war. Man griff daher zu d. Auskunft, den Papst durch d. Kardinal u. weitere 32 quali- fizierte Konzilsmitglieder wählen zu lassen; ein Ausschuß von drei angesehenen Männern, bald durch einen vierten ergänzt, sollte die Wähler bestimmen. 7 com- plurimi: = plurimi. 8 praelati: 58 Bischöfe u. Aebte. Die Mehrzahl der Mitglieder bestand aus gelehrten Klerikern der mittleren u. niederen Rangstufen. 9 solito: doch waren nur etwa 300 Mitglieder gegenüber dem Maximum von 430 im J. 1437 anwesend. 10 domus fr. min.: Barfüßerkloster. 12 iuxta: gemäss. 13 nationes: Landsmannschaften; s. S. 50. 14 relatus: Bericht. 15 indago: Nachforschung. 16 suopte ing.: von sich aus. 17 reprobare: anschwärzen. 19 foris acta: was sie außerhalb des Konzils verübt hatten. 21 congreg.: Sitzung. quo loci: wo. 22 in- corpor.: stimmberechtigte Mitglieder.
Strana 65
65 — viris dicere, multa etiam de nominatione vaticinari et alii istum et alii illum electorem futurum contendere et, ut affectio et veri simili- tudo trahebat quemque, sic ratiocinari. Quia tamen nihil certi habe- bant, mira omnibus erat audiendi cupiditas. Et alii quidem festivas induerant vestes, alii servitores novos conduxerant, alii etiam domum amicis commendaverant, (p. 50 ) qui se futuros in numero electorum arbitrabantur. Fit enim nescio quo modo, ut se quisque supra vir- tutem aestimet suam; quorum ambitio magis postea irridetur, quam impleatur. Cardinalis autem Arelatensis in tanta re anxius et pluri- bus occupatus negotiis aliquanto tardius venit, quam tempus exegit, expectationemque sui non sine admiratione omnibus praebuit. Qui tamen ut ad subsellia resedit, mora sua primitus excusata «Hodie», inquit, «magna res agitur. In nominatione, quae statim aperietur, status ecclesiae pendet. Si tres viri, quibus rem commisistis, bene egerint, fateor quippe, tardiuscule me venisse, si autem male, nimis cito assum.» Quae verba et trementi voce et ore pallido atque ex abundantia cordis pronuntiavit. Qui sic locutus, aspectu tristis, animo turbatus et oculis minax, cunctis terrori erat tantumque mentis maerorem ostendit, ut plurimi collacrimati sint, qui eius in fronte statum suum condiscunt (verebatur namque optimus ille pater, ne tres viri spretis maioribus praelatis plures ex inferioribus accepissent, quae res eo erat suspectior, quoniam numquam scire ali- quid de mente trium virorum potuerat). Qui ut corrugatam tunc cardinalis frontem inspexerunt, quasi post coruscantem aerem ad sustinendam procellam se paraverunt... Visum est tribus viris, ante aperturam tabularum parumper sermocinari et animos audientium prius placare, quam laederentur, nominationisque suae tunc causas aperire, cum audiri possent, scientes, quia post vulnus inflictum nemo benignus est auditor... Ut igitur nulli se spretos crederent, qui forent omissi, praefatiunculam istiusmodi praemiserunt: cogita- tum se maximum habuisse, quos viros intra conclave reciperent quos- 5 induerant: -unt H. 3 ratiocinari: kalkulieren. 12 ad subsellia: auf d. Präsidentensitz. primitus: zuerst. 15 quippe: = quidem. tardiuscule: etwas zu spät. 16 ex abund. c.: nach Ev. Matth. 12, 34. 19 collacrimari: = lacrimare (wie condiscere = discere). 20 statum s. cond.: an seinem Gesicht ablesen, wie ihre Sachen stehen. 23 corru- gatus: gerunzelt. 24 coruscare: blitzen. 25 procella: Gewitter. 26 sermocinari: Ansprache halten. 30 praefat.: kurze Vorrede. cogitatus: Ueberlegung. 31 con- clave: der nach außen verschlossene Raum, in dem d. Papstwähler gemeinsam hausen.
65 — viris dicere, multa etiam de nominatione vaticinari et alii istum et alii illum electorem futurum contendere et, ut affectio et veri simili- tudo trahebat quemque, sic ratiocinari. Quia tamen nihil certi habe- bant, mira omnibus erat audiendi cupiditas. Et alii quidem festivas induerant vestes, alii servitores novos conduxerant, alii etiam domum amicis commendaverant, (p. 50 ) qui se futuros in numero electorum arbitrabantur. Fit enim nescio quo modo, ut se quisque supra vir- tutem aestimet suam; quorum ambitio magis postea irridetur, quam impleatur. Cardinalis autem Arelatensis in tanta re anxius et pluri- bus occupatus negotiis aliquanto tardius venit, quam tempus exegit, expectationemque sui non sine admiratione omnibus praebuit. Qui tamen ut ad subsellia resedit, mora sua primitus excusata «Hodie», inquit, «magna res agitur. In nominatione, quae statim aperietur, status ecclesiae pendet. Si tres viri, quibus rem commisistis, bene egerint, fateor quippe, tardiuscule me venisse, si autem male, nimis cito assum.» Quae verba et trementi voce et ore pallido atque ex abundantia cordis pronuntiavit. Qui sic locutus, aspectu tristis, animo turbatus et oculis minax, cunctis terrori erat tantumque mentis maerorem ostendit, ut plurimi collacrimati sint, qui eius in fronte statum suum condiscunt (verebatur namque optimus ille pater, ne tres viri spretis maioribus praelatis plures ex inferioribus accepissent, quae res eo erat suspectior, quoniam numquam scire ali- quid de mente trium virorum potuerat). Qui ut corrugatam tunc cardinalis frontem inspexerunt, quasi post coruscantem aerem ad sustinendam procellam se paraverunt... Visum est tribus viris, ante aperturam tabularum parumper sermocinari et animos audientium prius placare, quam laederentur, nominationisque suae tunc causas aperire, cum audiri possent, scientes, quia post vulnus inflictum nemo benignus est auditor... Ut igitur nulli se spretos crederent, qui forent omissi, praefatiunculam istiusmodi praemiserunt: cogita- tum se maximum habuisse, quos viros intra conclave reciperent quos- 5 induerant: -unt H. 3 ratiocinari: kalkulieren. 12 ad subsellia: auf d. Präsidentensitz. primitus: zuerst. 15 quippe: = quidem. tardiuscule: etwas zu spät. 16 ex abund. c.: nach Ev. Matth. 12, 34. 19 collacrimari: = lacrimare (wie condiscere = discere). 20 statum s. cond.: an seinem Gesicht ablesen, wie ihre Sachen stehen. 23 corru- gatus: gerunzelt. 24 coruscare: blitzen. 25 procella: Gewitter. 26 sermocinari: Ansprache halten. 30 praefat.: kurze Vorrede. cogitatus: Ueberlegung. 31 con- clave: der nach außen verschlossene Raum, in dem d. Papstwähler gemeinsam hausen.
Strana 66
66 que extra dimitterent, opusque sibi visum fuisse non minus extra quam intus viros habere sensatos, qui et conclave tuerentur et fieri novitates in synodo prohiberent, idque ex Platonis, summi philo- sophi, praeceptis se didicisse, qui rectores civitatum sic curare totum rei publicae corpus iubet, ne, dum partem aliquam tueantur, reli- quas deserant, quae res eos etiam commonuerit, electores quoque sic per provincias nominare, ne honoratae aliae, neglectae aliae videren- tur. In electis vero ... aut bonitatem singularem aut nobilitatem cum bonitate aut summam scientiam cum bonitate et nobilitate se in- venisse. Et in episcopis quidem cum cardinali, qui episcopus esset, numerum esse apostolis aequatum, abbates septem, theologos quin- que, inter licentiatos ac doctores novem, omnes autem in presbytera- tus ordine constitutos ... Quibus dictis aliquantisper multitudinem placaverunt factoque miro inter omnes silentio apertae sunt nomina- tionis tabulae, quas Ioannes Segovius legit. ... (p. 52) Qua (nominatione) lecta exhilaratus est cardinalis animus, qui usque ad illam horam trepidus stupidusque permanserat nec persuadere sibi poterat nominationem istiusmodi fieri. Ut autem vidit episcopos et abbates in magno numero assumptos et nationes, quae in concilio erant, aequis portionibus honoratas, et animi simul vigorem et frontis recepit colorem, factusque laetus sereno vultu con- cionem quoque exhilaravit, quae illo maestitiam ostendente non tristis esse non poterat. Habuit ergo cardinalis de nominatione facta magnifica verba triumque patrum virtutem magnopere commendavit, qui et in concilio se semper bene habuissent et nunc optime, poste- aque concionem dimisit. Eaque die occupati omnes fuerunt ad 12 licentiatos: luminatos H. 1 extra dim.: draußen lassen. 2 sensatus: verständig. 3 Platonis: d. Formu- lierung ist diejenige Ciceros (de off. 1. 85), der an Stellen wie Rep. 420 B denkt. 6 eos: = klass. se. 7 per provincias: aus allen anwesenden Nationen. 12 licentiati ac doct.: graduierte Juristen. presbyteratus: Priesterstand. 15 Ioannes Seg.: d. Theologieprofessor J. v. Segovia (im NW von Madrid), einer der tres viri, gehörte zu den tätigsten u. treuesten Mitgliedern des Konzils († 1458). 16 nominatione: die hier weggelassene Liste enthält von Basler Klerikern den Bischof Friedrich zu Rhein (I 574) u. den Dekan des Domkapitels Joh. Wyler (BCh 4, 396). Sie nennt außer dem Kardinal 11 Bischöfe u. 7 Aebte; die übrigen 14 Wähler waren alle graduierte Theologen od. Juristen. Italiener (d. h. Savoyarden), Deutsche, Fran- zosen, Spanier erhielten je 8 Vertreter. 24 commendare: loben.
66 que extra dimitterent, opusque sibi visum fuisse non minus extra quam intus viros habere sensatos, qui et conclave tuerentur et fieri novitates in synodo prohiberent, idque ex Platonis, summi philo- sophi, praeceptis se didicisse, qui rectores civitatum sic curare totum rei publicae corpus iubet, ne, dum partem aliquam tueantur, reli- quas deserant, quae res eos etiam commonuerit, electores quoque sic per provincias nominare, ne honoratae aliae, neglectae aliae videren- tur. In electis vero ... aut bonitatem singularem aut nobilitatem cum bonitate aut summam scientiam cum bonitate et nobilitate se in- venisse. Et in episcopis quidem cum cardinali, qui episcopus esset, numerum esse apostolis aequatum, abbates septem, theologos quin- que, inter licentiatos ac doctores novem, omnes autem in presbytera- tus ordine constitutos ... Quibus dictis aliquantisper multitudinem placaverunt factoque miro inter omnes silentio apertae sunt nomina- tionis tabulae, quas Ioannes Segovius legit. ... (p. 52) Qua (nominatione) lecta exhilaratus est cardinalis animus, qui usque ad illam horam trepidus stupidusque permanserat nec persuadere sibi poterat nominationem istiusmodi fieri. Ut autem vidit episcopos et abbates in magno numero assumptos et nationes, quae in concilio erant, aequis portionibus honoratas, et animi simul vigorem et frontis recepit colorem, factusque laetus sereno vultu con- cionem quoque exhilaravit, quae illo maestitiam ostendente non tristis esse non poterat. Habuit ergo cardinalis de nominatione facta magnifica verba triumque patrum virtutem magnopere commendavit, qui et in concilio se semper bene habuissent et nunc optime, poste- aque concionem dimisit. Eaque die occupati omnes fuerunt ad 12 licentiatos: luminatos H. 1 extra dim.: draußen lassen. 2 sensatus: verständig. 3 Platonis: d. Formu- lierung ist diejenige Ciceros (de off. 1. 85), der an Stellen wie Rep. 420 B denkt. 6 eos: = klass. se. 7 per provincias: aus allen anwesenden Nationen. 12 licentiati ac doct.: graduierte Juristen. presbyteratus: Priesterstand. 15 Ioannes Seg.: d. Theologieprofessor J. v. Segovia (im NW von Madrid), einer der tres viri, gehörte zu den tätigsten u. treuesten Mitgliedern des Konzils († 1458). 16 nominatione: die hier weggelassene Liste enthält von Basler Klerikern den Bischof Friedrich zu Rhein (I 574) u. den Dekan des Domkapitels Joh. Wyler (BCh 4, 396). Sie nennt außer dem Kardinal 11 Bischöfe u. 7 Aebte; die übrigen 14 Wähler waren alle graduierte Theologen od. Juristen. Italiener (d. h. Savoyarden), Deutsche, Fran- zosen, Spanier erhielten je 8 Vertreter. 24 commendare: loben.
Strana 67
67 — praeparandos in conclavi necessarios convictus. Sero autem singuli electores ad cardinalis domum vocati de cameris dividendis intra conclave sermonem intra se habuerunt. Et quoniam camerarum magna differentia erat, videbatur praelatis divisionem secundum dignitates fiendam atque, ut quisque dignior et antiquior esset, sic prior locum sibi assumeret. Nec ferendum esse dicebant, ut cardinalis et archiepiscopus cum doctoribus veniret ad sortem; quo casu ridi- culum esset, si cardinalem infra et doctorem supra locari contingeret. Cumque praelati essent numero plures omnesque uno ore loqueren- tur, desperata res videbatur de sortibus cogitare. Utcumque tamen res iret, visum doctoribus est etiam pro se verba facere. Dicebant igitur priscas consuetudines non debere rescindi: in omni conclavi observatum, ut camerae per sortem dividerentur, neque id inter car- dinales tantum, sed etiam inter cardinales et alios fuisse... Prae- latos autem nimium sibi ipsis favere, qui, cum essent numero plures, sententiam magis vocibus quam rationibus obtinerent. Si sine sorte fiat electio camerarum, timendam esse collusionem; inter electores quoque timendum schisma, ne stantes infra et rigentes frigore locatis supra invideant. Quibus rationibus cardinalis evictus in sententiam doctorum consensit. Ac post eum vir bonus episcopus Dertusensis prophetatus est. «Si quis enim est», ait, «cui nocitura sors sit, ego ille sum, quem ultimum sors efficiet. Ne tamen aut priscas consue- tudines evertamus aut invidiosi doctoribus simus, utilius puto rem sortibus transigi», eiusque in sententiam conclusum est, eademque ipsa hora missi sunt ad conclave ex omni statu electorum cum car- dinali Arelatensi, qui sortes super cameras ex consilio vicecamerarii 1 convictus: Lebensbedürfnisse. Eine lange Liste der für unentbehrlich gehal- tenen Gegenstände gibt d. Konzilsnotar Hüglin in Conc. Bas. VI 678. Die Kon- klaveordnung Gregors X. von 1274, etwas gemildert durch Clemens VI. (1351), schnitt d. Papstwähler von d. Außsenwelt völlig ab u. schränkte Bedienung u. Ver- pflegung stark ein, um sie zu rascher Einigung zu nötigen. Warme Kleidung empfahl d. Jahreszeit (im Konklave durfte nicht geheizt werden) u. d. Lage des zum Kon- klave hergerichteten Hauses zur Mücke (Schlüsselberg 14). Früher Gesellschaftshaus des Adels, diente es jetzt als Sitzungslokal einer der Konzilsdeputationen. 1545 (und seither wiederholt) baute es d. Stadt um. 5 fiendus: = faciendus. 7 archiep.: außser dem Kardinal war nur noch ein Wähler Erzbischof. ad sortem venire: das Los ziehen. 17 collusio: geheime Abmachungen. 18 stantes: stans ersetzt d. Part. Praes. von esse. 20 Dertusensis: Bisch. v. Tortosa in Katalonien. 26 vicecame- rarius: die Funktionen dieses in Rom u. a. als Haushofmeister des Papstes tätigen Beamten waren Louis de la Palud, Bisch. v. Lausanne, übertragen, der so schon bei d. Wahl zweier Päpste mitgewirkt hatte. Er verblieb außerhalb des Konklaves.
67 — praeparandos in conclavi necessarios convictus. Sero autem singuli electores ad cardinalis domum vocati de cameris dividendis intra conclave sermonem intra se habuerunt. Et quoniam camerarum magna differentia erat, videbatur praelatis divisionem secundum dignitates fiendam atque, ut quisque dignior et antiquior esset, sic prior locum sibi assumeret. Nec ferendum esse dicebant, ut cardinalis et archiepiscopus cum doctoribus veniret ad sortem; quo casu ridi- culum esset, si cardinalem infra et doctorem supra locari contingeret. Cumque praelati essent numero plures omnesque uno ore loqueren- tur, desperata res videbatur de sortibus cogitare. Utcumque tamen res iret, visum doctoribus est etiam pro se verba facere. Dicebant igitur priscas consuetudines non debere rescindi: in omni conclavi observatum, ut camerae per sortem dividerentur, neque id inter car- dinales tantum, sed etiam inter cardinales et alios fuisse... Prae- latos autem nimium sibi ipsis favere, qui, cum essent numero plures, sententiam magis vocibus quam rationibus obtinerent. Si sine sorte fiat electio camerarum, timendam esse collusionem; inter electores quoque timendum schisma, ne stantes infra et rigentes frigore locatis supra invideant. Quibus rationibus cardinalis evictus in sententiam doctorum consensit. Ac post eum vir bonus episcopus Dertusensis prophetatus est. «Si quis enim est», ait, «cui nocitura sors sit, ego ille sum, quem ultimum sors efficiet. Ne tamen aut priscas consue- tudines evertamus aut invidiosi doctoribus simus, utilius puto rem sortibus transigi», eiusque in sententiam conclusum est, eademque ipsa hora missi sunt ad conclave ex omni statu electorum cum car- dinali Arelatensi, qui sortes super cameras ex consilio vicecamerarii 1 convictus: Lebensbedürfnisse. Eine lange Liste der für unentbehrlich gehal- tenen Gegenstände gibt d. Konzilsnotar Hüglin in Conc. Bas. VI 678. Die Kon- klaveordnung Gregors X. von 1274, etwas gemildert durch Clemens VI. (1351), schnitt d. Papstwähler von d. Außsenwelt völlig ab u. schränkte Bedienung u. Ver- pflegung stark ein, um sie zu rascher Einigung zu nötigen. Warme Kleidung empfahl d. Jahreszeit (im Konklave durfte nicht geheizt werden) u. d. Lage des zum Kon- klave hergerichteten Hauses zur Mücke (Schlüsselberg 14). Früher Gesellschaftshaus des Adels, diente es jetzt als Sitzungslokal einer der Konzilsdeputationen. 1545 (und seither wiederholt) baute es d. Stadt um. 5 fiendus: = faciendus. 7 archiep.: außser dem Kardinal war nur noch ein Wähler Erzbischof. ad sortem venire: das Los ziehen. 17 collusio: geheime Abmachungen. 18 stantes: stans ersetzt d. Part. Praes. von esse. 20 Dertusensis: Bisch. v. Tortosa in Katalonien. 26 vicecame- rarius: die Funktionen dieses in Rom u. a. als Haushofmeister des Papstes tätigen Beamten waren Louis de la Palud, Bisch. v. Lausanne, übertragen, der so schon bei d. Wahl zweier Päpste mitgewirkt hatte. Er verblieb außerhalb des Konklaves.
Strana 68
68 — iacerent. Scripta igitur sunt electorum nomina singulatim per sche- dulas; quae omnes clausae ac permixtae in quodam birreto recon- ditae sunt, atque exinde ad primam dignioremque cameram ventum est, ubi tunc cardinalis Arelatensis manum iaciens in birretum sce- dulam, quae sibi forte obvenit, recipiens legit, eamque vicecamerarius in fronte ipsius camerae confixit. Sicque successive per ordinem fac- tum est, ut intraturi sequenti die electores conclave eam sibi cellam noscerent assignatam, ubi suo nomini obviarent, fuitque primus omnium decanus Basiliensis, ultimus vero (ut vaticinatus extiterat) Dertusensis episcopus ... Sequenti autem die, quae fuit Veneris, III. Calendas Novembris, habita est generalis congregatio... sessio- que mox secuta est... Erat templum ubique populo plenum; stabant inter columnas superiores nobiles urbis matronae respectumque in concionem habentes ordinem rerum non sine devotione considerabant. Aderat Ioannes de Tierstein comes, qui loco imperialis protectoris cathedram adimplebat; aderat consulatus urbanus et alii complures nobiles, rem insolitam conspecturi, servabaturque inter omnes silentium. Extra ecclesiam quoque cives in armis erant, si quod scandalum pararetur prohibituri; tantusque ad spectaculum eius rei confluxerat populus, ut neque in templo neque in plateis recipi posset magnaque undique intra ecclesiam haberetur pressura. ... Quibus peractis omnibus, hora iam post meridiem tertia, adhuc populo ieiunante, cantatum est undique 'Te Deum laudamus' et organis respondentibus alternatim usque ad finem completus est hymnus. Quo facto egressi sunt pueri in stolis albis admodum multi, longum processionis ordinem facientes; quos secuta pars cleri urbani est, et post veneranda incorporatorum multitudo cum doctoribus et 1 schedula: Zettel. 284 birretum: Klerikermütze. 8 obviare: begegnen. 9 ex- titerat = fuerat. 11 generalis congr.: geschäftl. Sitzung der vereinigten 4 Depu- tationen. sessio: mit Gottesdienst verbundene öffentl. Sitzung im Münster, in der d. vorbereiteten Beschlüsse verlesen u. durch Placet genehmigt wurden. Dies- mal folgten auf d. Messe Ansprachen an d. Wähler, ihre Kommunion u. Ver- eidigung. Das Innere d. Münsters zur Konzilszeit zeigt in freier Gestaltung ein Bild des Konrad Witz in Neapel (Festbuch 1901 S. 299). 13 inter col. sup.: auf d. Empore. respectum habere: hinabsehen können. 15 de Tierstein: Graf Hans v. T., Herr zu Pfäffingen, vertrat den abwesenden Konrad v. Weinsberg, den Schirmvogt (protector) d. Konzils, "dessen Aufgabe die Handhabung des vom König zugesagten Schutzes und.. die Repräsentanz königlicher Macht gegen- über Kirche und Papst war» (I 494). 16 adimplere: einnehmen. 21 haberetur: = esset. 23 ieiunare: fasten, nichts gegessen haben. Te Deum: d. sog. Am- brosianische Lobgesang, im Laufe der Jahrhunderte aus Sätzen der Liturgie zu- sammengefügt. 24 organa: (N. plur.) Orgel. 27 veneranda: das-Allerheiligste.
68 — iacerent. Scripta igitur sunt electorum nomina singulatim per sche- dulas; quae omnes clausae ac permixtae in quodam birreto recon- ditae sunt, atque exinde ad primam dignioremque cameram ventum est, ubi tunc cardinalis Arelatensis manum iaciens in birretum sce- dulam, quae sibi forte obvenit, recipiens legit, eamque vicecamerarius in fronte ipsius camerae confixit. Sicque successive per ordinem fac- tum est, ut intraturi sequenti die electores conclave eam sibi cellam noscerent assignatam, ubi suo nomini obviarent, fuitque primus omnium decanus Basiliensis, ultimus vero (ut vaticinatus extiterat) Dertusensis episcopus ... Sequenti autem die, quae fuit Veneris, III. Calendas Novembris, habita est generalis congregatio... sessio- que mox secuta est... Erat templum ubique populo plenum; stabant inter columnas superiores nobiles urbis matronae respectumque in concionem habentes ordinem rerum non sine devotione considerabant. Aderat Ioannes de Tierstein comes, qui loco imperialis protectoris cathedram adimplebat; aderat consulatus urbanus et alii complures nobiles, rem insolitam conspecturi, servabaturque inter omnes silentium. Extra ecclesiam quoque cives in armis erant, si quod scandalum pararetur prohibituri; tantusque ad spectaculum eius rei confluxerat populus, ut neque in templo neque in plateis recipi posset magnaque undique intra ecclesiam haberetur pressura. ... Quibus peractis omnibus, hora iam post meridiem tertia, adhuc populo ieiunante, cantatum est undique 'Te Deum laudamus' et organis respondentibus alternatim usque ad finem completus est hymnus. Quo facto egressi sunt pueri in stolis albis admodum multi, longum processionis ordinem facientes; quos secuta pars cleri urbani est, et post veneranda incorporatorum multitudo cum doctoribus et 1 schedula: Zettel. 284 birretum: Klerikermütze. 8 obviare: begegnen. 9 ex- titerat = fuerat. 11 generalis congr.: geschäftl. Sitzung der vereinigten 4 Depu- tationen. sessio: mit Gottesdienst verbundene öffentl. Sitzung im Münster, in der d. vorbereiteten Beschlüsse verlesen u. durch Placet genehmigt wurden. Dies- mal folgten auf d. Messe Ansprachen an d. Wähler, ihre Kommunion u. Ver- eidigung. Das Innere d. Münsters zur Konzilszeit zeigt in freier Gestaltung ein Bild des Konrad Witz in Neapel (Festbuch 1901 S. 299). 13 inter col. sup.: auf d. Empore. respectum habere: hinabsehen können. 15 de Tierstein: Graf Hans v. T., Herr zu Pfäffingen, vertrat den abwesenden Konrad v. Weinsberg, den Schirmvogt (protector) d. Konzils, "dessen Aufgabe die Handhabung des vom König zugesagten Schutzes und.. die Repräsentanz königlicher Macht gegen- über Kirche und Papst war» (I 494). 16 adimplere: einnehmen. 21 haberetur: = esset. 23 ieiunare: fasten, nichts gegessen haben. Te Deum: d. sog. Am- brosianische Lobgesang, im Laufe der Jahrhunderte aus Sätzen der Liturgie zu- sammengefügt. 24 organa: (N. plur.) Orgel. 27 veneranda: das-Allerheiligste.
Strana 69
— 69 — universitatum oratoribus, qui longis honestisque vestibus orantes in- cedebant. Exinde sacerdotes urbani excolendas sanctorum reliquias in ulnis gestantes proficiscebantur. Mox vero Ludovicus Lausanensis crucem argenteam ante se habens sequentibus quatuor clericis in- cedebat, post vero cardinalis Arelatensis adhuc et mitra et auratis refulgens vestibus devoto et desideranti populo benedicens. Exinde infulati episcopi et abbates ad processionem ornati innumerabili populo subsequenti procedebant, sicque aliis orantibus, aliis suspi- rantibus usque ad ostium conclavis est processum, armatis hinc atque inde propter custodiam conclavis existentibus. Ut vero ad conclave ventum est, receptis electoribus dimissi sunt (p. 54) ceteri. Intromissi sunt etiam dominorum servitores concessi... Cum vero iam noctis venissent tenebrae, ingressus est protector cum quibusdam civibus et, ut quisque locatus esset, visurus et voluptatem magnam ex tanto ordine suscipiens. Post eum vero in- travit Lausanensis vicecamerarius, et ipsum secuti sunt custodes con- clavis. Aliqui ex iis singulas cameras diligenter rimati et personarum et rerum examen habuerunt, excussuri extra conclave, si quid contra leges repperissent, nihilque praeter ordinem invenientes abierunt. Et hora (ut dictum est) nona tam intra quam extra obserata est ianua et undique admoti pessuli cum catenis tenacibus. Sed quoniam de conclavi sermo est, necessarium existimo ipsius formam conscri- bere. Domus erat in medio urbis, apud plateam cathedralis ecclesiae, loco edito et patenti, quam nobiles quondam in usum struxerant chorearum et supra et infra perlatas habentem aulas; et superiorem sane, quoniam igne poterat calefieri, hiemi, inferiorem aestati depu- taverant. Hic igitur conclave haberi posse est visum, ut esset domus orationis, ubi fuerat lasciviae campus, et succederent mores, ubi vitia triumpharant. Constructae ergo illic sunt et supra et infra mansiunculae opportunae, quarum numerus aequatus est electoribus una super adiuncta, quae ceremoniarum clericis deserviret. Fuit 1 orator: Gesandte. 3 in ulnis: auf d. Armen. 5 adhuc: noch so, wie in der sessio. mitra: Bischofsmütze. 7 infulatus: mit d. Bischofsmütze geschmückt. Infula heißt d. Mitra nach den 2 Streifen, die von ihrer Rückseite auf d. Nacken fallen. 10 existere: = stare. 16 custodes: 8 Kleriker von Rang. 17 rimari: durchsuchen. 20 obserare: schließsen. 21 pessulus: Riegel. 23 platea: Platz. 25 aula: Saal. 26 deputare: bestimmen. 28 oratio: Gebet. 30 mansiuncula: Zelle. 31 cerem. clericus: d. Beamte, der d. Vorbereitungen für d. Kultus zu treffen u. d. äußere Ordnung zu handhaben hatte. Mit einem Kollegen versah dieses Amt im Konklave Aeneas S., sonst in der Kanzlei tätig. An d. Wahl selbst nahm er
— 69 — universitatum oratoribus, qui longis honestisque vestibus orantes in- cedebant. Exinde sacerdotes urbani excolendas sanctorum reliquias in ulnis gestantes proficiscebantur. Mox vero Ludovicus Lausanensis crucem argenteam ante se habens sequentibus quatuor clericis in- cedebat, post vero cardinalis Arelatensis adhuc et mitra et auratis refulgens vestibus devoto et desideranti populo benedicens. Exinde infulati episcopi et abbates ad processionem ornati innumerabili populo subsequenti procedebant, sicque aliis orantibus, aliis suspi- rantibus usque ad ostium conclavis est processum, armatis hinc atque inde propter custodiam conclavis existentibus. Ut vero ad conclave ventum est, receptis electoribus dimissi sunt (p. 54) ceteri. Intromissi sunt etiam dominorum servitores concessi... Cum vero iam noctis venissent tenebrae, ingressus est protector cum quibusdam civibus et, ut quisque locatus esset, visurus et voluptatem magnam ex tanto ordine suscipiens. Post eum vero in- travit Lausanensis vicecamerarius, et ipsum secuti sunt custodes con- clavis. Aliqui ex iis singulas cameras diligenter rimati et personarum et rerum examen habuerunt, excussuri extra conclave, si quid contra leges repperissent, nihilque praeter ordinem invenientes abierunt. Et hora (ut dictum est) nona tam intra quam extra obserata est ianua et undique admoti pessuli cum catenis tenacibus. Sed quoniam de conclavi sermo est, necessarium existimo ipsius formam conscri- bere. Domus erat in medio urbis, apud plateam cathedralis ecclesiae, loco edito et patenti, quam nobiles quondam in usum struxerant chorearum et supra et infra perlatas habentem aulas; et superiorem sane, quoniam igne poterat calefieri, hiemi, inferiorem aestati depu- taverant. Hic igitur conclave haberi posse est visum, ut esset domus orationis, ubi fuerat lasciviae campus, et succederent mores, ubi vitia triumpharant. Constructae ergo illic sunt et supra et infra mansiunculae opportunae, quarum numerus aequatus est electoribus una super adiuncta, quae ceremoniarum clericis deserviret. Fuit 1 orator: Gesandte. 3 in ulnis: auf d. Armen. 5 adhuc: noch so, wie in der sessio. mitra: Bischofsmütze. 7 infulatus: mit d. Bischofsmütze geschmückt. Infula heißt d. Mitra nach den 2 Streifen, die von ihrer Rückseite auf d. Nacken fallen. 10 existere: = stare. 16 custodes: 8 Kleriker von Rang. 17 rimari: durchsuchen. 20 obserare: schließsen. 21 pessulus: Riegel. 23 platea: Platz. 25 aula: Saal. 26 deputare: bestimmen. 28 oratio: Gebet. 30 mansiuncula: Zelle. 31 cerem. clericus: d. Beamte, der d. Vorbereitungen für d. Kultus zu treffen u. d. äußere Ordnung zu handhaben hatte. Mit einem Kollegen versah dieses Amt im Konklave Aeneas S., sonst in der Kanzlei tätig. An d. Wahl selbst nahm er
Strana 70
70 — autem structura earum admodum facilis; nec enim aut saxo aut robore ligneo parietes instruxerunt medios, sed positis in colum- narum morem ex abiete sudibus cortinas simplices visuque penetra- biles pro parietibus texuerunt. Camerarum forma plerumque qua- drata fuit, perbrevis tamen et angusti vix lecti uniusque mensae capax; luce autem omnes fere carebant, exceptis admodum paucis, quae spiracula quaedam in angulis conclavis habuerunt. In mediis vero cellulis perpetua mansit obscuritas, nec sine candela aut legere aut esse potuit quisquam, noxque una iis fuit dierum septem. Ac camerae inferiores plus etiam incommodi habuerunt, quia in solo positae frigidissimo loca piscibus magis quam humanis apta corpori- bus praebuerunt. Quocirca omnes, qui eas inhabitaverunt, rheumati- cum morbum ex humore nimio contraxerunt et, tamquam alter alterum irrideret, tussientes invicem respondebant. Nec illi frigori ullum erat remedium; vestes enim et villosae pelles magis gravabant quam calefacerent; ignem vero habere loci angustia nec periculum nec fumus permittebat. Murus conclavis et grossus undique et altus fuit, omnesque fenestrae clausae fuerunt, parvis admodum foramini- bus ad commune lumen dimissis. Exterius vero etiam cancelli circa conclave fuerunt, nec appropinquare muro aliquis poterat nisi armati custodes, qui die noctuque intra ipsos cancellos excubabant. In media vero parte ipsius conclavis in modum fenestrae ostiolum fuit, et hoc quidem duabus exterius clavibus, una interius claude- batur, et illarum quidem alteram vicecamerarius, alteram protector custodivit, istam vero cardinalis Arelatensis habuit nec ulli unquam tradidit nisi ceremoniarum clerico Aeneae, cum aut admittendi cibaria aut emittendi coenarum reliquias fuerat tempus; bis namque ante prandium et totiens post prandium reserabatur ostiolum, et - . “ nicht teil, da er, wiewohl Canonicus in Trient, sich damals noch nicht hatte entschließen können, Priester zu werden. 3 ex ab. sudes: Tannenlatten. cortina: Gardine; Scheidewand. penetrab.: d. Konklaveordnung verlangte eigentlich "quod (ut) cardinales.. unum conclave nullo intermedio pariete vel alio velamine inhabitent in communi», gestattete aber «ex decentia honestatis.., cum in lectis causa quiescendi vel dormiendi esse volue- rint, .. intermedia seu velamina simplicium tantummodo cortinarum». 7 spiracula: Luftlöcher. 9 esse: essen. 12 quocirca: darum. 14 invicem: einander. 16 loci ang.: bei der Enge des Raumes. 18 clausae: vermauert. 19 exterius: außsen. can- celli: Schranken. 2I excubare: wachen. 22 ostiolum: kleine Oeffnung. 27 cibaria: Speisen. 28 prandium: sonst «Mittagessen», hier offenbar allgemein «Mahlzeit». Gegessen wurde nur zweimal täglich. reserare: aufschließsen.
70 — autem structura earum admodum facilis; nec enim aut saxo aut robore ligneo parietes instruxerunt medios, sed positis in colum- narum morem ex abiete sudibus cortinas simplices visuque penetra- biles pro parietibus texuerunt. Camerarum forma plerumque qua- drata fuit, perbrevis tamen et angusti vix lecti uniusque mensae capax; luce autem omnes fere carebant, exceptis admodum paucis, quae spiracula quaedam in angulis conclavis habuerunt. In mediis vero cellulis perpetua mansit obscuritas, nec sine candela aut legere aut esse potuit quisquam, noxque una iis fuit dierum septem. Ac camerae inferiores plus etiam incommodi habuerunt, quia in solo positae frigidissimo loca piscibus magis quam humanis apta corpori- bus praebuerunt. Quocirca omnes, qui eas inhabitaverunt, rheumati- cum morbum ex humore nimio contraxerunt et, tamquam alter alterum irrideret, tussientes invicem respondebant. Nec illi frigori ullum erat remedium; vestes enim et villosae pelles magis gravabant quam calefacerent; ignem vero habere loci angustia nec periculum nec fumus permittebat. Murus conclavis et grossus undique et altus fuit, omnesque fenestrae clausae fuerunt, parvis admodum foramini- bus ad commune lumen dimissis. Exterius vero etiam cancelli circa conclave fuerunt, nec appropinquare muro aliquis poterat nisi armati custodes, qui die noctuque intra ipsos cancellos excubabant. In media vero parte ipsius conclavis in modum fenestrae ostiolum fuit, et hoc quidem duabus exterius clavibus, una interius claude- batur, et illarum quidem alteram vicecamerarius, alteram protector custodivit, istam vero cardinalis Arelatensis habuit nec ulli unquam tradidit nisi ceremoniarum clerico Aeneae, cum aut admittendi cibaria aut emittendi coenarum reliquias fuerat tempus; bis namque ante prandium et totiens post prandium reserabatur ostiolum, et - . “ nicht teil, da er, wiewohl Canonicus in Trient, sich damals noch nicht hatte entschließen können, Priester zu werden. 3 ex ab. sudes: Tannenlatten. cortina: Gardine; Scheidewand. penetrab.: d. Konklaveordnung verlangte eigentlich "quod (ut) cardinales.. unum conclave nullo intermedio pariete vel alio velamine inhabitent in communi», gestattete aber «ex decentia honestatis.., cum in lectis causa quiescendi vel dormiendi esse volue- rint, .. intermedia seu velamina simplicium tantummodo cortinarum». 7 spiracula: Luftlöcher. 9 esse: essen. 12 quocirca: darum. 14 invicem: einander. 16 loci ang.: bei der Enge des Raumes. 18 clausae: vermauert. 19 exterius: außsen. can- celli: Schranken. 2I excubare: wachen. 22 ostiolum: kleine Oeffnung. 27 cibaria: Speisen. 28 prandium: sonst «Mittagessen», hier offenbar allgemein «Mahlzeit». Gegessen wurde nur zweimal täglich. reserare: aufschließsen.
Strana 71
71 bis quidem recipiebantur fercula, bis autem remittebantur fragmenta. Quibus in rebus hic modus observabatur. Erant (ut antea diximus) in conclavi familiares, qui dominis suis electoribus serviebant, doctoribus singuli, praelatis bini; extra vero, ut quisque potuit, sic habuit servitores. Et illi quidem, qui extra remanserunt, cibaria comparabant, quae horis indictis in lignea capsa depicta, quam cornutam appellant, usque ad conclavis ostium deferebantur, et ne suspicio veneni esset, degustare tam pocula quam cibaria cogebantur. Exinde per custodes conclavis examen fiebat, ne vel litera vel aliud quidvis praeter eorum scitum intromitterentur. Quare omnia in manu vicecamerarii praesentabantur, et ille extendens ad ostiolum manus praesentabat Aeneae ceremoniarum clerico, cui soli cum socio licebat adhaerere fenestrae. Itaque nec qui extra erant mandare aliquid in conclave poterant nisi per vicecamerarium nec qui intra dictare aliquid foris nisi per clericum. Et oportebat omnia (p. 56) alta voce et latina dicere, ut, qui protectoris erat interpres, intel- legeret, quae mandarentur. Cum vero emittendi reliquias coenarum hora advenerat, vocabantur per clericum ceremoniarum familiares cum cornutis; qui venientes ad cancellos interiores ipsi clerico omnia assignabant, et ipse extra fenestram vicecamerario contradebat. Mittebantur etiam extra paropsides et alia mensarum ornamenta, quae lavacro indigebant, et ea etiam perquirebantur, ne quid ab intra emitteretur literarum, fueruntque aliquae deprehensae, quae stultitiam magis familiarium quam rem proderent. Nonnulli etiam in ipsis vasorum fundis sculpentes literas commovere amicos tenta- verunt, sed inventis omnibus nec grave aliquid nec quod ab elec- toribus proveniret compertum est. Ut vero perquisita singula erant, quae extra mittebantur, quidquid coenarum supererat, pauperibus Christi dabatur. Qua ex re plus quam ducenti vitam trahebant, quo- circa, cum omnibus longissima videretur conclavis mora, solis huius- modi pauperibus est visa brevissima. Illud etiam custodes conclavis diligenter observabant, ne ad electorum escam diversae species 1 fercula: Gerichte. 3 familiares: im ganzen 52. 6 capsa: Schachtel, Kist- chen, mit d. Wappen der Adressaten geschmückt. 7 cornuta: «huiusmodi cistae cornutae dicuntur a binis cornibus seu ansis (Handhabe) in extremitatibus positis, per quas hasta transagitur, ut commodius ferri possint» DuCange. 10 praeter sc.: ohne ihr Wissen. 12 praesentare : überreichen, wie ponere konstruiert. 15 dictare: auftragen. foris: = iis, qui foris erant. 20 assignare: überreichen. contradere: = tradere. 21 paropsides: Teller. 22 lavacrum: Reinigung. ab intra: von innen. 32 observab.: auch dies nach d. Ordnung v. 1351.
71 bis quidem recipiebantur fercula, bis autem remittebantur fragmenta. Quibus in rebus hic modus observabatur. Erant (ut antea diximus) in conclavi familiares, qui dominis suis electoribus serviebant, doctoribus singuli, praelatis bini; extra vero, ut quisque potuit, sic habuit servitores. Et illi quidem, qui extra remanserunt, cibaria comparabant, quae horis indictis in lignea capsa depicta, quam cornutam appellant, usque ad conclavis ostium deferebantur, et ne suspicio veneni esset, degustare tam pocula quam cibaria cogebantur. Exinde per custodes conclavis examen fiebat, ne vel litera vel aliud quidvis praeter eorum scitum intromitterentur. Quare omnia in manu vicecamerarii praesentabantur, et ille extendens ad ostiolum manus praesentabat Aeneae ceremoniarum clerico, cui soli cum socio licebat adhaerere fenestrae. Itaque nec qui extra erant mandare aliquid in conclave poterant nisi per vicecamerarium nec qui intra dictare aliquid foris nisi per clericum. Et oportebat omnia (p. 56) alta voce et latina dicere, ut, qui protectoris erat interpres, intel- legeret, quae mandarentur. Cum vero emittendi reliquias coenarum hora advenerat, vocabantur per clericum ceremoniarum familiares cum cornutis; qui venientes ad cancellos interiores ipsi clerico omnia assignabant, et ipse extra fenestram vicecamerario contradebat. Mittebantur etiam extra paropsides et alia mensarum ornamenta, quae lavacro indigebant, et ea etiam perquirebantur, ne quid ab intra emitteretur literarum, fueruntque aliquae deprehensae, quae stultitiam magis familiarium quam rem proderent. Nonnulli etiam in ipsis vasorum fundis sculpentes literas commovere amicos tenta- verunt, sed inventis omnibus nec grave aliquid nec quod ab elec- toribus proveniret compertum est. Ut vero perquisita singula erant, quae extra mittebantur, quidquid coenarum supererat, pauperibus Christi dabatur. Qua ex re plus quam ducenti vitam trahebant, quo- circa, cum omnibus longissima videretur conclavis mora, solis huius- modi pauperibus est visa brevissima. Illud etiam custodes conclavis diligenter observabant, ne ad electorum escam diversae species 1 fercula: Gerichte. 3 familiares: im ganzen 52. 6 capsa: Schachtel, Kist- chen, mit d. Wappen der Adressaten geschmückt. 7 cornuta: «huiusmodi cistae cornutae dicuntur a binis cornibus seu ansis (Handhabe) in extremitatibus positis, per quas hasta transagitur, ut commodius ferri possint» DuCange. 10 praeter sc.: ohne ihr Wissen. 12 praesentare : überreichen, wie ponere konstruiert. 15 dictare: auftragen. foris: = iis, qui foris erant. 20 assignare: überreichen. contradere: = tradere. 21 paropsides: Teller. 22 lavacrum: Reinigung. ab intra: von innen. 32 observab.: auch dies nach d. Ordnung v. 1351.
Strana 72
72 — cibariorum deferrentur. Et oportebat quidem aut carnibus tantum aut piscibus vesci aut, si neque hoc neque illud placebat, ovis et caseo. Rursusque, qui carnibus utebatur, una specie contentari de- bebat nec, qui bovem habuit, uti etiam ove potuit. Id quoque in piscibus fuit; nec enim, cui murena est intromissa, offerri quoque anguilla potuit. Si quis autem in legem commisit, partem alteram in ostio perdidit. Idque cum prima die familiares incaute commisissent et dominis suis quasi nuptias celebrantibus dubiam afferrent coenam, omnes in ostio spoliati sunt, nec plus una specie intromissum est. Quos inter Cracoviensis etiam archidiaconus diminutionem tulit. Cui cum aves et arietinae carnes afferrentur, subtractae aviculae sunt orante in porta famulo, ut, quod plus esset, id domino di- mitteretur (sperabat namque ex ariete partem; ex avibus autem partem non sperabat); dominus tamen aviculas praeoptasset ideo- que, cum spolium sensit, ubique conquestus est publiceque testa- tus, numquam se diem, postquam sacerdos fuit, tulisse peiorem. Ac cum rogaretur, ne admirationem haberet, quoniam id idem obtigisset cardinali: «Proh», inquit, «cardinalem mihi aequiparas, hominem Gallicum, parcum, eventrem aut — ut verius loquar — non hominem? Ego apud eum meo infortunio sum locatus. Omnia, quae facit, perlustris mihi cortina indicat, nec adhuc aut bibere eum aut comedere vidi; et quod mihi molestius est: insomnes noctes in- somnesque dies ducit — quamquam nulla est apud nos dies —; aut legit semper aut negotiatur. Nulla ei minor quam ventris est cura. Mihi nihil cum eo commune est: ego Polonus sum, ille Gallicus; mihi ardet, illi friget stomachus; illi sanitas, mihi mors ieiunium est; ego ni multum comedam et multum dormiam, cito deficiam; illi e con- trario omnia sunt. Ieiunent Gallici, et Poloni comedant». Quo dicto cunctos in risum vertit. Et quoniam de hoc faceto et hilari homine fecimus mentionem, id quoque non praeteribo: ea namque infeli- citas eius fuit, ut famulus eius, qui extra mansit, semper ad ostium veniret ultimus cum cibariis. Ex qua re ortum in ostio proverbium 11 aves: oves H. 13 avibus: ovibus H. 3 contentari: s. zufrieden geben. 5 murena: wohl nur beispielshalber genannt, in stereotypem Gegensatz zu anguilla; vgl. S. 54 zu Z. 27. 6 committere in: s. ver- gehen gegen. 8 dubius: = varius. 10 Cracov.: Henricus Detzelaus v. Krakau in Polen (zur deutschen Nation gerechnet). Der Archidiakon ist der vornehmste Ver- treter des Bischofs in Rechtsprechung u. Verwaltung der Diözese. dim. tulit: kam zu Schaden. 12 quod plus esset: d. größsere Stück. 17 admir. hab.: s. aufregen. 19 eventris: ohne Bauch. 20 meo infort.: zu meinem Unglück.
72 — cibariorum deferrentur. Et oportebat quidem aut carnibus tantum aut piscibus vesci aut, si neque hoc neque illud placebat, ovis et caseo. Rursusque, qui carnibus utebatur, una specie contentari de- bebat nec, qui bovem habuit, uti etiam ove potuit. Id quoque in piscibus fuit; nec enim, cui murena est intromissa, offerri quoque anguilla potuit. Si quis autem in legem commisit, partem alteram in ostio perdidit. Idque cum prima die familiares incaute commisissent et dominis suis quasi nuptias celebrantibus dubiam afferrent coenam, omnes in ostio spoliati sunt, nec plus una specie intromissum est. Quos inter Cracoviensis etiam archidiaconus diminutionem tulit. Cui cum aves et arietinae carnes afferrentur, subtractae aviculae sunt orante in porta famulo, ut, quod plus esset, id domino di- mitteretur (sperabat namque ex ariete partem; ex avibus autem partem non sperabat); dominus tamen aviculas praeoptasset ideo- que, cum spolium sensit, ubique conquestus est publiceque testa- tus, numquam se diem, postquam sacerdos fuit, tulisse peiorem. Ac cum rogaretur, ne admirationem haberet, quoniam id idem obtigisset cardinali: «Proh», inquit, «cardinalem mihi aequiparas, hominem Gallicum, parcum, eventrem aut — ut verius loquar — non hominem? Ego apud eum meo infortunio sum locatus. Omnia, quae facit, perlustris mihi cortina indicat, nec adhuc aut bibere eum aut comedere vidi; et quod mihi molestius est: insomnes noctes in- somnesque dies ducit — quamquam nulla est apud nos dies —; aut legit semper aut negotiatur. Nulla ei minor quam ventris est cura. Mihi nihil cum eo commune est: ego Polonus sum, ille Gallicus; mihi ardet, illi friget stomachus; illi sanitas, mihi mors ieiunium est; ego ni multum comedam et multum dormiam, cito deficiam; illi e con- trario omnia sunt. Ieiunent Gallici, et Poloni comedant». Quo dicto cunctos in risum vertit. Et quoniam de hoc faceto et hilari homine fecimus mentionem, id quoque non praeteribo: ea namque infeli- citas eius fuit, ut famulus eius, qui extra mansit, semper ad ostium veniret ultimus cum cibariis. Ex qua re ortum in ostio proverbium 11 aves: oves H. 13 avibus: ovibus H. 3 contentari: s. zufrieden geben. 5 murena: wohl nur beispielshalber genannt, in stereotypem Gegensatz zu anguilla; vgl. S. 54 zu Z. 27. 6 committere in: s. ver- gehen gegen. 8 dubius: = varius. 10 Cracov.: Henricus Detzelaus v. Krakau in Polen (zur deutschen Nation gerechnet). Der Archidiakon ist der vornehmste Ver- treter des Bischofs in Rechtsprechung u. Verwaltung der Diözese. dim. tulit: kam zu Schaden. 12 quod plus esset: d. größsere Stück. 17 admir. hab.: s. aufregen. 19 eventris: ohne Bauch. 20 meo infort.: zu meinem Unglück.
Strana 73
73 fuerat: ultimum esse, qui prior esuriret. Fuit autem haec lex de cibariis antiquitus aliter instituta. Primis enim tribus diebus nulla erat cibariorum apud veteres limitatio; quarta die ad unam speciem redigebantur; nona vero sublatis aliis solum panis et aqua electoribus tradebatur. Clemens autem uti clementia cupiens rigorem legis in modum qui nunc servatur moderatus est. Id quoque inter electores servatum extitit: patentibus ianuis pransitatum et coenitatum est, ut sic oculis omnium testibus factis luxuriae modus fieret. Et cibaria quippe inter se missitare non licebat, vinum licebat, rigidusque huiusmodi legum non solum observator, sed custos etiam fuit Joannes Segovius, qui non aliter violare alienas leges exhorruit quam suas proprias apud Romanos Antius Restio, de quo illud memori- abile fertur, eum foris, quoad vixit, postea non coenasse, ne testis fieret contemptae legis, quam ipse bono publico pertulisset. Sed — ut eo redeam, quo sum digressus — electores, postquam obseratum ostium fuit ac postquam aliquantisper in suis convenerant mansiun- culis, egressi ad visitandum se invicem sunt atque, ut quisque in sua camera esset, prospiciebant. Quibus in locis non aliter se vicissim recipiebant, ac si ex longa peregrinatione redissent. Eaque visitatione ad magnam noctis partem producta tandem ad quietem est itum... Ut vero dies illuxit, universi ad communem missam vene- runt; qua completa et decantato hymno, quo spiritus sanctus evo- catur, habitis in concilio patribus de modis in conclavi observandis consultatum in medio est. Isque communi consilio receptus est ordo: statutum est, singulis noctibus quatuor supra et quatuor infra ex servitoribus assumi vigiles, qui noctes inter se partientes curam haberent, ne vel ignis vel alia quaevis res nocumento esse posset... Exinde cautum erat, ut post mediam noctis horam inter quartam et quintam evigilatio per omnes fieret tumque usque ad septimam, ut 7 ianuis: nanque H. 12 Antius: Arrius H. memoriabile: memoriale H. 15 obseratum: observatum H. 23 in: et H. 1 esse: essen. 5 Clemens: Cl. VI., Papst 1342—52. 7 patentibus-fieret: Zitat aus Macrobius Sat. 3, 17, 1. 9 quippe = quidem. 12 Antius R.: Volkstribun im J. 71 V. Chr.; auch hier zitiert Ac. den Macrobius (3, 17, 13). 14 legis: ein Gesetz gegen d. Tafelluxus. 16 convenerant: = constiterant. 22 hymno: der schon vom 9. Jh. an schr beliebte Hymnus auf den Hl. Geist «Veni creator, spiritus..», viel- leicht v. Hrabanus Maurus, Abt v. Fulda († 856). 23 habitis: von den zur (Wahl)— versammlung anwesenden Vätern. 24 in medio: in allgem. Sitzung. 27 nocumen- tum: Schaden.
73 fuerat: ultimum esse, qui prior esuriret. Fuit autem haec lex de cibariis antiquitus aliter instituta. Primis enim tribus diebus nulla erat cibariorum apud veteres limitatio; quarta die ad unam speciem redigebantur; nona vero sublatis aliis solum panis et aqua electoribus tradebatur. Clemens autem uti clementia cupiens rigorem legis in modum qui nunc servatur moderatus est. Id quoque inter electores servatum extitit: patentibus ianuis pransitatum et coenitatum est, ut sic oculis omnium testibus factis luxuriae modus fieret. Et cibaria quippe inter se missitare non licebat, vinum licebat, rigidusque huiusmodi legum non solum observator, sed custos etiam fuit Joannes Segovius, qui non aliter violare alienas leges exhorruit quam suas proprias apud Romanos Antius Restio, de quo illud memori- abile fertur, eum foris, quoad vixit, postea non coenasse, ne testis fieret contemptae legis, quam ipse bono publico pertulisset. Sed — ut eo redeam, quo sum digressus — electores, postquam obseratum ostium fuit ac postquam aliquantisper in suis convenerant mansiun- culis, egressi ad visitandum se invicem sunt atque, ut quisque in sua camera esset, prospiciebant. Quibus in locis non aliter se vicissim recipiebant, ac si ex longa peregrinatione redissent. Eaque visitatione ad magnam noctis partem producta tandem ad quietem est itum... Ut vero dies illuxit, universi ad communem missam vene- runt; qua completa et decantato hymno, quo spiritus sanctus evo- catur, habitis in concilio patribus de modis in conclavi observandis consultatum in medio est. Isque communi consilio receptus est ordo: statutum est, singulis noctibus quatuor supra et quatuor infra ex servitoribus assumi vigiles, qui noctes inter se partientes curam haberent, ne vel ignis vel alia quaevis res nocumento esse posset... Exinde cautum erat, ut post mediam noctis horam inter quartam et quintam evigilatio per omnes fieret tumque usque ad septimam, ut 7 ianuis: nanque H. 12 Antius: Arrius H. memoriabile: memoriale H. 15 obseratum: observatum H. 23 in: et H. 1 esse: essen. 5 Clemens: Cl. VI., Papst 1342—52. 7 patentibus-fieret: Zitat aus Macrobius Sat. 3, 17, 1. 9 quippe = quidem. 12 Antius R.: Volkstribun im J. 71 V. Chr.; auch hier zitiert Ac. den Macrobius (3, 17, 13). 14 legis: ein Gesetz gegen d. Tafelluxus. 16 convenerant: = constiterant. 22 hymno: der schon vom 9. Jh. an schr beliebte Hymnus auf den Hl. Geist «Veni creator, spiritus..», viel- leicht v. Hrabanus Maurus, Abt v. Fulda († 856). 23 habitis: von den zur (Wahl)— versammlung anwesenden Vätern. 24 in medio: in allgem. Sitzung. 27 nocumen- tum: Schaden.
Strana 74
74 — cuique animo esset, aut oraret aut celebraret, postea vero ad com- munem missam omnes accederent; qua peracta et spiritus almi efflagitato patrocinio concilium iniretur utque in eo scrutinium fieret et eo finito prandium haberetur. Ac deinde, ut quemque voluptas traheret, sic vel legeret vel quiesceret usque ad horam post meridiem tertiam, quo tempore iterum intrantes concilium illorum merita in examen ducerent, qui praecedenti scrutinio nominati fuissent... Dimisso vero concilio hora circiter post meridiem septima coenare- tur, ac post horis tribus ad quietem se cuncti redigerent... Sed iam tempus admonet, ut scrutiniorum seriem referamus et mo- dum. Eo ergo in loco, ubi et cardinalis et Vicensis episcopi cella fuit atque aliae novem, hinc atque hinc (p.58) sedilia posuerunt. In summo loco ara erat sacra et ante ipsam pulvinar cardinali stratum. Ad cuius dextram sedebat archiepiscopus Tarantasiensis et ad sinistram Dertu- sensis antistes et successive hinc et inde gradatim reliqui electores assi- debant. Ante ipsum vero cardinalem scabellum et supra scabellum ex argento pelvis stabat. Huc audita missa et decantato spiritus sancti hymno singuli electores venerunt, et eorum quilibet schedulam suam iecit in pelvim, easque postmodum singillatim cardinalis recepit et legit, atque, ut ipse legerat, quatuor alii ex electoribus lectionem ipsius scribebant. Scriptio autem schedularum huiusmodi erat: «Ego Geor- gius, Vicensis episcopus, eligo in Romanum pontificem illum vel illum»; poteratque unum vel duos uno in scrutinio nominare. Et inscribebat se quilibet electorum nomine proprio, ut sic in lectione schedularum se ipsum quisque recognosceret possetque contradicere, si aliter, quam ipse diceret, scripsisset, quae res excludebat omnem dolum. Ut autem omnes schedulae lectae erant et nominationes earum conscriptae, fiebat per scrutatores numeri ad numerum col- latio. Et nisi in unum aliquem duas schedularum partes reperiebant 3 concilium: consilium H. 13 ipsam: ipsum H. 28 earum: corum H. scruta- tores: scrutationes H. —- —. .. — — 1 celebrare: Einzelmesse feiern. 3 concilium: hier wie Zeile 6 d. Versammlung der Wähler oder der dafür bestimmte Raum. scrutinium: Wahlgang. 9 horis trib.: binnen 3 Stunden. 11 Vicensis: Bischof v. Vich (nördl. Barcelona). 13 pul- vinar: Polstersitz. 14 Tarant.: d. Erzbischof. v. Tarantaise (oberes Isère-Tal in Savoyen), d. rangälteste Prälat. 15 antistes: Bischof. 16 scabellum: kleine Bank. 17 pelvis: Becken. 18 quilibet: jeder. 20 lectionem ipsius: was d. Kard. verlesen hatte. 28 conscriptae: protokolliert. scrutatores: die protokollierenden Vertrauens- männer. numeri ad. n. coll.: Vergleichung der von jedem scr. ermittelten Stimmen- zahl. 29 duas p.: Zwei Drittel. So hatte d. Laterankonzil 1179 bestimmt.
74 — cuique animo esset, aut oraret aut celebraret, postea vero ad com- munem missam omnes accederent; qua peracta et spiritus almi efflagitato patrocinio concilium iniretur utque in eo scrutinium fieret et eo finito prandium haberetur. Ac deinde, ut quemque voluptas traheret, sic vel legeret vel quiesceret usque ad horam post meridiem tertiam, quo tempore iterum intrantes concilium illorum merita in examen ducerent, qui praecedenti scrutinio nominati fuissent... Dimisso vero concilio hora circiter post meridiem septima coenare- tur, ac post horis tribus ad quietem se cuncti redigerent... Sed iam tempus admonet, ut scrutiniorum seriem referamus et mo- dum. Eo ergo in loco, ubi et cardinalis et Vicensis episcopi cella fuit atque aliae novem, hinc atque hinc (p.58) sedilia posuerunt. In summo loco ara erat sacra et ante ipsam pulvinar cardinali stratum. Ad cuius dextram sedebat archiepiscopus Tarantasiensis et ad sinistram Dertu- sensis antistes et successive hinc et inde gradatim reliqui electores assi- debant. Ante ipsum vero cardinalem scabellum et supra scabellum ex argento pelvis stabat. Huc audita missa et decantato spiritus sancti hymno singuli electores venerunt, et eorum quilibet schedulam suam iecit in pelvim, easque postmodum singillatim cardinalis recepit et legit, atque, ut ipse legerat, quatuor alii ex electoribus lectionem ipsius scribebant. Scriptio autem schedularum huiusmodi erat: «Ego Geor- gius, Vicensis episcopus, eligo in Romanum pontificem illum vel illum»; poteratque unum vel duos uno in scrutinio nominare. Et inscribebat se quilibet electorum nomine proprio, ut sic in lectione schedularum se ipsum quisque recognosceret possetque contradicere, si aliter, quam ipse diceret, scripsisset, quae res excludebat omnem dolum. Ut autem omnes schedulae lectae erant et nominationes earum conscriptae, fiebat per scrutatores numeri ad numerum col- latio. Et nisi in unum aliquem duas schedularum partes reperiebant 3 concilium: consilium H. 13 ipsam: ipsum H. 28 earum: corum H. scruta- tores: scrutationes H. —- —. .. — — 1 celebrare: Einzelmesse feiern. 3 concilium: hier wie Zeile 6 d. Versammlung der Wähler oder der dafür bestimmte Raum. scrutinium: Wahlgang. 9 horis trib.: binnen 3 Stunden. 11 Vicensis: Bischof v. Vich (nördl. Barcelona). 13 pul- vinar: Polstersitz. 14 Tarant.: d. Erzbischof. v. Tarantaise (oberes Isère-Tal in Savoyen), d. rangälteste Prälat. 15 antistes: Bischof. 16 scabellum: kleine Bank. 17 pelvis: Becken. 18 quilibet: jeder. 20 lectionem ipsius: was d. Kard. verlesen hatte. 28 conscriptae: protokolliert. scrutatores: die protokollierenden Vertrauens- männer. numeri ad. n. coll.: Vergleichung der von jedem scr. ermittelten Stimmen- zahl. 29 duas p.: Zwei Drittel. So hatte d. Laterankonzil 1179 bestimmt.
Strana 75
75 — concurrere, easdem igne cremabant. Igitur primo scrutinio confecto compertum est, plurimos esse in papam nominatos, nullum tamen habere voces sufficientes, septemque et decem eo ipso die ex diversis nationibus ad pontificatum fuisse vocatos constat. Unus tamen omnes superavit: vir praestantissimus Amedeus, dux Sabaudiae, decanus militum sancti Mauricii de Riparia Gebennensis diocesis, quem iam coelibem ac religiose viventem sedecim electores primo scrutinio dignum, qui gubernaret ecclesiam, censuerunt. Exinde hora post meridiem tertia habita est in concilio electorum de nominatis diligens inquisitio, atque, ut quisque opinatus est, aut extulit nomi- natos aut depressit. Ea tamen habita est Amedei relatio, ut in se- quenti scrutinio, quod celebratum est quarto Nonas Novembris, ipse Amedeus unam de viginti, ac deinde in tertio unam et viginti et rursus in quarto unam et viginti voces habuerit. Quia tamen nullus adhuc duas habere partes compertus erat in omni scrutinio, exustae sunt schedulae. Cumque ad electionem summi pontificis una dum- taxat vox desideraretur, multiplicari orationes et augeri devotiones placuit, ut dignaretur Deus in unum concorditer vota dirigere, qui pastoralem curam super dominicum gregem susciperet digne. Et quia proximior aliis Amedeus Romano pontificio videbatur, habiti sunt in communi sermones multi de vita et moribus eius... (p. 60) Nonis Novembris, dum clerus civitatis circa conclave cum reliquiis sanctorum staret et processio praelatorum spiritus sancti gratiam invocaret, horam circiter ante meridiem decimam aperto scrutinio et facta collatione (ut moris est) numeri ad numerum compertum est, Amedeum, ducem Sabaudiae, religiosissimum principem, iuxta decretum concilii in papam fore electum sexque et viginti voces in eum concurrere. Quapropter subito inter omnes coorta laetitia est omnesque rem gestam amplissimis verbis collaudarunt. Quocirca vo- . 5 Amadeus VIII., Herzog v. Savoyen, geb. 1383, ein kluger u. reicher Fürst, dessen Gebiet, größser als d. Eidgenossenschaft, sich v. Nizza bis an d. Neuenburger- see erstreckte. Schon lange verwitwet, lebte er seit 1434 im Schlosse Ripaille (Ri- paria) b. Thonon als Eremit, ohne doch auf d. Regierung zu verzichten. Sechs alte Kriegskameraden bildeten unter seinem Dekanat d. Ritterorden des hl. Mauritius, des Patrons d. Hauses Savoyen. 6 Gebenn. dioc.: d. Bistum Genf, das von Sa- voyen abhängig war, u. dessen Bischof sich unter d. Wählern befand. 7 religiose: klösterlich. 11 relatio: Bericht. in sequenti scr.: nur ein Wahlgang täglich war gestattet. 16 dumtaxat: nur. 17 devotiones: Gelübde. 18 dignari: d. Gnade haben, zu.. vota: Stimmen. 23 processio: eine solche fand täglich zur Zeit d. Wahlgangs statt. 24 circiter: = circa.
75 — concurrere, easdem igne cremabant. Igitur primo scrutinio confecto compertum est, plurimos esse in papam nominatos, nullum tamen habere voces sufficientes, septemque et decem eo ipso die ex diversis nationibus ad pontificatum fuisse vocatos constat. Unus tamen omnes superavit: vir praestantissimus Amedeus, dux Sabaudiae, decanus militum sancti Mauricii de Riparia Gebennensis diocesis, quem iam coelibem ac religiose viventem sedecim electores primo scrutinio dignum, qui gubernaret ecclesiam, censuerunt. Exinde hora post meridiem tertia habita est in concilio electorum de nominatis diligens inquisitio, atque, ut quisque opinatus est, aut extulit nomi- natos aut depressit. Ea tamen habita est Amedei relatio, ut in se- quenti scrutinio, quod celebratum est quarto Nonas Novembris, ipse Amedeus unam de viginti, ac deinde in tertio unam et viginti et rursus in quarto unam et viginti voces habuerit. Quia tamen nullus adhuc duas habere partes compertus erat in omni scrutinio, exustae sunt schedulae. Cumque ad electionem summi pontificis una dum- taxat vox desideraretur, multiplicari orationes et augeri devotiones placuit, ut dignaretur Deus in unum concorditer vota dirigere, qui pastoralem curam super dominicum gregem susciperet digne. Et quia proximior aliis Amedeus Romano pontificio videbatur, habiti sunt in communi sermones multi de vita et moribus eius... (p. 60) Nonis Novembris, dum clerus civitatis circa conclave cum reliquiis sanctorum staret et processio praelatorum spiritus sancti gratiam invocaret, horam circiter ante meridiem decimam aperto scrutinio et facta collatione (ut moris est) numeri ad numerum compertum est, Amedeum, ducem Sabaudiae, religiosissimum principem, iuxta decretum concilii in papam fore electum sexque et viginti voces in eum concurrere. Quapropter subito inter omnes coorta laetitia est omnesque rem gestam amplissimis verbis collaudarunt. Quocirca vo- . 5 Amadeus VIII., Herzog v. Savoyen, geb. 1383, ein kluger u. reicher Fürst, dessen Gebiet, größser als d. Eidgenossenschaft, sich v. Nizza bis an d. Neuenburger- see erstreckte. Schon lange verwitwet, lebte er seit 1434 im Schlosse Ripaille (Ri- paria) b. Thonon als Eremit, ohne doch auf d. Regierung zu verzichten. Sechs alte Kriegskameraden bildeten unter seinem Dekanat d. Ritterorden des hl. Mauritius, des Patrons d. Hauses Savoyen. 6 Gebenn. dioc.: d. Bistum Genf, das von Sa- voyen abhängig war, u. dessen Bischof sich unter d. Wählern befand. 7 religiose: klösterlich. 11 relatio: Bericht. in sequenti scr.: nur ein Wahlgang täglich war gestattet. 16 dumtaxat: nur. 17 devotiones: Gelübde. 18 dignari: d. Gnade haben, zu.. vota: Stimmen. 23 processio: eine solche fand täglich zur Zeit d. Wahlgangs statt. 24 circiter: = circa.
Strana 76
— 76 — catis notariis et intromissis testibus confectum est de ipsa electione chirographum. Qua re sic peracta remissis testibus horam circiter post meridiem primam ad eas fenestras, quae in plateam versae erant, factus est impetus omnesque valvae securibus infractae atque illinc miranti populo novitatem crux argentea est ostensa. Erat iam tota civitas in platea omnisque multitudo in fenestram tendebat oculos, electum sibi nominari desiderans. Tunc cardinalis Arelatensis, facto signo crucis in nomine patris et filii et spiritus sancti, electi pontificis nomen publicavit et oratione praemissa populo benedixit. Postque hora iam tertia praelati cum pluvialibus et mitris ac clerus urbis cum reliquiis ad cancellos conclavis venientes electores similiter exornatos ad maiorem ecclesiam reduxerunt. Ubi, gratiarum actioni- bus magnis deo exhibitis, iterum populo, qui erat innumerabilis, publicata per cardinalem electio est, ac deinde cum maxima omnium iucunditate hymnus laetitiae et organis et humanis vocibus est decantatus et congregatio dissoluta. Quocirca laudent omnes populi Deum, quia pastorem habemus, qualem ipse dedit, amandum bonis et malis timendum. 4. Krönung des Papstes Felix V. in Basel. Venerabili et doctissimo viro magistro Iohanni de Segobia, theologo excellenti, sanctissimi domini nostri Felicis ad dietam Bi- turicensem oratori. Eneas Siluius Senensis domino suo Iohanni de Segobia, sacre theologie magistro, salutem dicit. A = cod. Vindob. (saec. XV.) 5116 fol. 77 ss. B = cod. Vindob. (s. XV.) 5104 fol. 56 ss. H = M. Hopperi editio Commentariorum (Basileae 1551 ex off. Henricpetrina). W = R. Wolkan Briefwechsel des E. S. I. 1, p. 105 ss. 21 viro om. B. 24 Sen. om. B. sacre add. B. H. I notariis: darunter war Aeneas S. 2 chirographum: notarialischer Akt. 9 publicavit: d. Rede über d. Qualitäten des Gewählten übersetzte «theutonico ydeomate» d. Basler Domdekan. oratione pr.: nach einem Gebet. 10 pluviale: Chormantel (cappa), urspr. bei Prozessionen zum Schutz vor Regen (pluvia) ge- tragen, ein beliebtes liturgisches Prunkgewand. 12 maior eccl.: d. Münster als Hauptkirche d. Bistums. 15 hymnus: das Te Deum. — Eine wertvolle Ergänzung zu Ae. bilden d. Berichte Hüglins (Conc. Bas. VI 687 ff.) u. des Joh. v. Segovia (Mon. conc. generalium III). 20 Zum Ganzen vgl. I 529. Zur vorhergehenden Nr. Gesagtes wird nicht wie- derholt. 21 Joh. v. S. befand sich damals im Auftrag des neuen Papstes an einer von Karl VII. v. Frankreich nach Bourges einberufenen Tagung (dieta).
— 76 — catis notariis et intromissis testibus confectum est de ipsa electione chirographum. Qua re sic peracta remissis testibus horam circiter post meridiem primam ad eas fenestras, quae in plateam versae erant, factus est impetus omnesque valvae securibus infractae atque illinc miranti populo novitatem crux argentea est ostensa. Erat iam tota civitas in platea omnisque multitudo in fenestram tendebat oculos, electum sibi nominari desiderans. Tunc cardinalis Arelatensis, facto signo crucis in nomine patris et filii et spiritus sancti, electi pontificis nomen publicavit et oratione praemissa populo benedixit. Postque hora iam tertia praelati cum pluvialibus et mitris ac clerus urbis cum reliquiis ad cancellos conclavis venientes electores similiter exornatos ad maiorem ecclesiam reduxerunt. Ubi, gratiarum actioni- bus magnis deo exhibitis, iterum populo, qui erat innumerabilis, publicata per cardinalem electio est, ac deinde cum maxima omnium iucunditate hymnus laetitiae et organis et humanis vocibus est decantatus et congregatio dissoluta. Quocirca laudent omnes populi Deum, quia pastorem habemus, qualem ipse dedit, amandum bonis et malis timendum. 4. Krönung des Papstes Felix V. in Basel. Venerabili et doctissimo viro magistro Iohanni de Segobia, theologo excellenti, sanctissimi domini nostri Felicis ad dietam Bi- turicensem oratori. Eneas Siluius Senensis domino suo Iohanni de Segobia, sacre theologie magistro, salutem dicit. A = cod. Vindob. (saec. XV.) 5116 fol. 77 ss. B = cod. Vindob. (s. XV.) 5104 fol. 56 ss. H = M. Hopperi editio Commentariorum (Basileae 1551 ex off. Henricpetrina). W = R. Wolkan Briefwechsel des E. S. I. 1, p. 105 ss. 21 viro om. B. 24 Sen. om. B. sacre add. B. H. I notariis: darunter war Aeneas S. 2 chirographum: notarialischer Akt. 9 publicavit: d. Rede über d. Qualitäten des Gewählten übersetzte «theutonico ydeomate» d. Basler Domdekan. oratione pr.: nach einem Gebet. 10 pluviale: Chormantel (cappa), urspr. bei Prozessionen zum Schutz vor Regen (pluvia) ge- tragen, ein beliebtes liturgisches Prunkgewand. 12 maior eccl.: d. Münster als Hauptkirche d. Bistums. 15 hymnus: das Te Deum. — Eine wertvolle Ergänzung zu Ae. bilden d. Berichte Hüglins (Conc. Bas. VI 687 ff.) u. des Joh. v. Segovia (Mon. conc. generalium III). 20 Zum Ganzen vgl. I 529. Zur vorhergehenden Nr. Gesagtes wird nicht wie- derholt. 21 Joh. v. S. befand sich damals im Auftrag des neuen Papstes an einer von Karl VII. v. Frankreich nach Bourges einberufenen Tagung (dieta).
Strana 77
Licet coronacionem summi pontificis vario rumore notam esse tibi tuisque collegis arbitrer, quia tamen varia apud vos condicta esse opinor, que inter se non cohereant, dignum ipso putaui, meis litteris satisfacere veritati vobisque ibidem sitientibus harum rerum narracionem efficere veridicam remque, ut gesta est, ad unguem referre, atque, ut breuior sim, iam incipio. Coronari Romanos ponti- fices in generalibus conciliis raro auditum est; tu tamen et Alexan- drum Pisis et Martinum Constantie coronatum audisti. Sed precedit huius coronacio tanto illas, quanto et Felix illos nobilitate anteit. Ita enim iudicium eorum est, qui et illas et hanc contemplati sunt. Referam igitur ego de hac, sed paucis; non enim vt historicus scribo, sed ut seruus domini res gestas epistolari genere doceo. Transeo eleccionem de hoc principe, auctoritate huius sinodi factam, quam alio loco non paucis verbis scripsi; pretereo legacionem sibi missam et consensum per eum prestitum, de quibus tu plene instructus es. Pergo ad coronacionem, que nono kalendas Augusti celebrata est in ciuitate hac Basiliensi. Ipse autem dominus noster triginta ante die- bus, octauo kalendas Iulii, ingressus erat. Cuius introitus suum habere tractatum mereretur, sed non omnia uno in tempore scribi possunt. Locus est ante cathedralem ecclesiam late patens, vbi spectacula populo fiunt. Illic sublimis tumulus constructus est et super illum altare excelso in angulo, desuper preciosi panni, ne uel pluuia uel sol noceret. Prospectus exinde in omnem plateam fuit. Huc clerus et vniuersa nobilitas ipseque coronandus pontifex conscendit. Exti- mati sunt hominum circiter duo milia tribunal conscendisse. Venerat 1 licet om. H. 2 arbitrer A: -or B H. vos A: nos B H. condicta A B: -ficta HW. 3 ipso (scil. pontifice) scripsi: ipse cett. coronari om. B. 12 genere A H: graue B. 15 plene A B: plane H. 19 mereretur A: meretur BH. 23 excelso A H: excelsum B. 24 clerus A: clarus B. 2 condicta: = dicta. Ae. verwendet oft Komposita mit con- statt des Sim- plex. 5 ad unguem: bis ins Einzelne (Hor. Sat. I 5, 32). 7 Alexander V., gewählt in Pisa 1409; Martin V., gew. in Konstanz 1417. 13 de hoc pr.: = huius principis. sinodus: Konzil. 14 alio loco: S. 62 ff. legacionem: 25 Konzilsherren (dar- unter Aeneas) u. Gesandte der Stadt, zusammen 434 Reiter, verritten am 3. Dez. 1439 nach Ripaille. Vor ihnen erklärte am 17. Amadeus Annahme der Wahl (consensum praestitit). In Basel traf er am 24. Juni 1440 ein. sibi: = ci. 17 dominus n.: für Ae. in doppeltem Sinne, da er von Felix in Thonon als Se- kretär eingestellt worden war, "quamvis Gallicis non sint multum accepti (be- liebt) Italici.» 18 introitus: geschildert von Joh. v. Seg. Mon. Conc. III p. 479; d. offizielle Programm BCh 5, 495. 22 tumulus: Tribüne. 23 panni: Tücher. 25 extimare: = acstimare.
Licet coronacionem summi pontificis vario rumore notam esse tibi tuisque collegis arbitrer, quia tamen varia apud vos condicta esse opinor, que inter se non cohereant, dignum ipso putaui, meis litteris satisfacere veritati vobisque ibidem sitientibus harum rerum narracionem efficere veridicam remque, ut gesta est, ad unguem referre, atque, ut breuior sim, iam incipio. Coronari Romanos ponti- fices in generalibus conciliis raro auditum est; tu tamen et Alexan- drum Pisis et Martinum Constantie coronatum audisti. Sed precedit huius coronacio tanto illas, quanto et Felix illos nobilitate anteit. Ita enim iudicium eorum est, qui et illas et hanc contemplati sunt. Referam igitur ego de hac, sed paucis; non enim vt historicus scribo, sed ut seruus domini res gestas epistolari genere doceo. Transeo eleccionem de hoc principe, auctoritate huius sinodi factam, quam alio loco non paucis verbis scripsi; pretereo legacionem sibi missam et consensum per eum prestitum, de quibus tu plene instructus es. Pergo ad coronacionem, que nono kalendas Augusti celebrata est in ciuitate hac Basiliensi. Ipse autem dominus noster triginta ante die- bus, octauo kalendas Iulii, ingressus erat. Cuius introitus suum habere tractatum mereretur, sed non omnia uno in tempore scribi possunt. Locus est ante cathedralem ecclesiam late patens, vbi spectacula populo fiunt. Illic sublimis tumulus constructus est et super illum altare excelso in angulo, desuper preciosi panni, ne uel pluuia uel sol noceret. Prospectus exinde in omnem plateam fuit. Huc clerus et vniuersa nobilitas ipseque coronandus pontifex conscendit. Exti- mati sunt hominum circiter duo milia tribunal conscendisse. Venerat 1 licet om. H. 2 arbitrer A: -or B H. vos A: nos B H. condicta A B: -ficta HW. 3 ipso (scil. pontifice) scripsi: ipse cett. coronari om. B. 12 genere A H: graue B. 15 plene A B: plane H. 19 mereretur A: meretur BH. 23 excelso A H: excelsum B. 24 clerus A: clarus B. 2 condicta: = dicta. Ae. verwendet oft Komposita mit con- statt des Sim- plex. 5 ad unguem: bis ins Einzelne (Hor. Sat. I 5, 32). 7 Alexander V., gewählt in Pisa 1409; Martin V., gew. in Konstanz 1417. 13 de hoc pr.: = huius principis. sinodus: Konzil. 14 alio loco: S. 62 ff. legacionem: 25 Konzilsherren (dar- unter Aeneas) u. Gesandte der Stadt, zusammen 434 Reiter, verritten am 3. Dez. 1439 nach Ripaille. Vor ihnen erklärte am 17. Amadeus Annahme der Wahl (consensum praestitit). In Basel traf er am 24. Juni 1440 ein. sibi: = ci. 17 dominus n.: für Ae. in doppeltem Sinne, da er von Felix in Thonon als Se- kretär eingestellt worden war, "quamvis Gallicis non sint multum accepti (be- liebt) Italici.» 18 introitus: geschildert von Joh. v. Seg. Mon. Conc. III p. 479; d. offizielle Programm BCh 5, 495. 22 tumulus: Tribüne. 23 panni: Tücher. 25 extimare: = acstimare.
Strana 78
78 — precedenti die Ludouicus, Sabaudie dux, ipsius Romani pontificis generatus, vir comis aspectu et affatu placidus, consilio et animo iusto; statura illi mediocris et oculi prealbi. Cum ipso autem summo pontifice alter generatus profectus erat, Philippus, comes Geben- nensis, summa virtute et honesto corpore honestisque moribus adoles- cens, sociusque illi Ludouicus, marchio Salutiarum, fuit, quo in homine nescias formam uel eloquentiam magis admirere. Magna preterea tam ducem ipsum quam etiam summum pontificem tota Sabaudia secuta nobilitas erat, sui principis uisura coronacionem, contenderantque ita, vt fit, singuli spectabiliores venire. Itaque fuit magnus virorum magnusque equorum apparatus, quorum numerus ad quatuor milia diiudicatus est. Ex Alamania marchio de Rötellen, iuuenili etate decorus, flauos vento crines fatigans, Conradus de Wynsperg, Romani imperii hereditarius camerarius, annis et sensu senex, comes de Tierstain, cui nemo forma comparandus iuueni uiroque fuit, nec adhuc senem senex equalem habet, oratores Argen- tinenses, Bernenses, Friburgenses, Solodorenses. Omnis circumuicina nobilitas confluxit, tantaque forensis populi multitudo concurrit, ut nulla capi platea posset ac, si iocari licet, quidquid vini erat, sit bibitum. Capita hominum ad quinquaginta milia credita sunt. Ciui- tas vero mille robustos iuuenes in armis habuit, ne quid tumulti, ne quid rixarum fieret prohibituros, aciem non minus timendam quam 2 generatus B H: gnatus A (item 13). 3 iusto B H: uasto A. 10 conten- derantque A H: conscenderant quia B. 15 comes Tiersteyn B. 19 iocari A H: locari B. 20 quoque post hominum add. B. hominum post milia add. B. 3 prealbus: sehr hell. 4 Gebennensis: Graf v. Genevois. 6 Ludouicus: Mark- graf v. Saluzzo im Piemont, Vasall Savoyens. 10 contenderant: jeder wollte den andern an Pracht übertreffen. 12 de Rötellen: Markgraf Wilhelm, kurze Zeit Pro- tektor des Konzils, bald als österreich. Statthalter ein Hauptfeind Basels zur Armagnakenzeit. 13 fatigare: (müde machen) flattern lassen (wohl aus poetischer Quelle). 14 Wynsperg: K. v. Weinsberg, der jetzige Protektor. Als Ratgeber König Sigmunds war er mit d. erblichen Unterkammermeisteramt d. Reiches belehnt wor- den, das außer Einkünften nur Repräsentanzpflichten mit sich brachte. 15 Hans v. Tierstein war Protektor-Stellvertreter. 16 Argentin.: von Straßburg (Argentina). 18 forensis: auswärtig. 19 capi: Platz finden. 20 50 milia: bei den 15—20,000 Einwohnern der Stadt kaum möglich. ciuitas: d. Proklamation des Rates an die Be- völkerung BCh. 5, 496; taktvoll schweigt Ae. von den Maßsnahmen, die das Konzil gegen allzu starke Ausnützung der Konjunktur durch d. Bürger mit dem Rat hatte verabreden müssen.
78 — precedenti die Ludouicus, Sabaudie dux, ipsius Romani pontificis generatus, vir comis aspectu et affatu placidus, consilio et animo iusto; statura illi mediocris et oculi prealbi. Cum ipso autem summo pontifice alter generatus profectus erat, Philippus, comes Geben- nensis, summa virtute et honesto corpore honestisque moribus adoles- cens, sociusque illi Ludouicus, marchio Salutiarum, fuit, quo in homine nescias formam uel eloquentiam magis admirere. Magna preterea tam ducem ipsum quam etiam summum pontificem tota Sabaudia secuta nobilitas erat, sui principis uisura coronacionem, contenderantque ita, vt fit, singuli spectabiliores venire. Itaque fuit magnus virorum magnusque equorum apparatus, quorum numerus ad quatuor milia diiudicatus est. Ex Alamania marchio de Rötellen, iuuenili etate decorus, flauos vento crines fatigans, Conradus de Wynsperg, Romani imperii hereditarius camerarius, annis et sensu senex, comes de Tierstain, cui nemo forma comparandus iuueni uiroque fuit, nec adhuc senem senex equalem habet, oratores Argen- tinenses, Bernenses, Friburgenses, Solodorenses. Omnis circumuicina nobilitas confluxit, tantaque forensis populi multitudo concurrit, ut nulla capi platea posset ac, si iocari licet, quidquid vini erat, sit bibitum. Capita hominum ad quinquaginta milia credita sunt. Ciui- tas vero mille robustos iuuenes in armis habuit, ne quid tumulti, ne quid rixarum fieret prohibituros, aciem non minus timendam quam 2 generatus B H: gnatus A (item 13). 3 iusto B H: uasto A. 10 conten- derantque A H: conscenderant quia B. 15 comes Tiersteyn B. 19 iocari A H: locari B. 20 quoque post hominum add. B. hominum post milia add. B. 3 prealbus: sehr hell. 4 Gebennensis: Graf v. Genevois. 6 Ludouicus: Mark- graf v. Saluzzo im Piemont, Vasall Savoyens. 10 contenderant: jeder wollte den andern an Pracht übertreffen. 12 de Rötellen: Markgraf Wilhelm, kurze Zeit Pro- tektor des Konzils, bald als österreich. Statthalter ein Hauptfeind Basels zur Armagnakenzeit. 13 fatigare: (müde machen) flattern lassen (wohl aus poetischer Quelle). 14 Wynsperg: K. v. Weinsberg, der jetzige Protektor. Als Ratgeber König Sigmunds war er mit d. erblichen Unterkammermeisteramt d. Reiches belehnt wor- den, das außer Einkünften nur Repräsentanzpflichten mit sich brachte. 15 Hans v. Tierstein war Protektor-Stellvertreter. 16 Argentin.: von Straßburg (Argentina). 18 forensis: auswärtig. 19 capi: Platz finden. 20 50 milia: bei den 15—20,000 Einwohnern der Stadt kaum möglich. ciuitas: d. Proklamation des Rates an die Be- völkerung BCh. 5, 496; taktvoll schweigt Ae. von den Maßsnahmen, die das Konzil gegen allzu starke Ausnützung der Konjunktur durch d. Bürger mit dem Rat hatte verabreden müssen.
Strana 79
79 — admirandam; horum alii tribunal, alii palacium obseruauere. Tecta omnia domorum fenestrasque et arbores viri femineque obsederant; platea vero sic populo plena fuit, ut nec sinapis grano dedisset locum. Quibus omnibus expectantibus aduenit in ipso diei ortu Felix electus, veneranda canicie, decorus aspectu et facie tota prudenciam preferens singularem. Statura hominis (ut filiorum) communis, forma egregia, quantum senio datur, pilus albus cutisque, sermo paucus et morosus. Antè ipsum prelati infulati et clerus vrbanus cum reli- quiis introierant. Locatus ille in preheminenti sede est, ceterisque consedentibus et facto vbique silentio cerimonie inchoate sunt, quarum sic peritum se Felix ostendit, vt nichilo monitoris eguerit putassetque nemo, patrem illum, secularibus negociis quadraginta aut eo plus annis versatum, tantum vnquam ocii potuisse habere, vt ritum ecclesie sic inbuerit. Castigabat itaque per se aliorum errata nec aliquid uel minimum extra ordinem fieri ferebat celebrauitque missam suam et cantando et legendo plus quam dici posset solem- niter, nichil omittens, nichil peruertens. Mira res omnibus et spec- taculo digna videbatur, patrem illic grandeuum celebrare, illic pro- lem insignem celebranti seruire. Quasi enim nouelle oliuarum circum altare duo nati officiose attenteque (quantum laicis permittitur) ministrabant meritoque dici hunc Felicem omnes aiebant, qui post exactam laudabiliter in seculo vitam, post administratum feliciter ducatum generosamque sobolem educatam ad regimen uniuersalis ecclesie accersitus a deo esset. Vidisses plurimos pre leticia lacri- mantes benedicentesque dominum, qui ad tantum spectaculum uiuere eos permisisset, qui rem suis oculis intuerentur antea nec visam nec —... 1 obseruauere A: obseruare B H. 3 grano A B: grando H. 15 itaque A: ipseque B, itaque ipse H. 25 a deo A: adeo B. — — . I palacium: d. Papst wohnte in einem der Ramsteinerhöfe (Rittergasse 17 u. 19), vgl. I 529, Festbuch 1901, 313; den Bischofshof baute erst Arnold v. Rotberg (1451 bis 1458) aus. Der Bischof bewohnte den Schürhof (Münsterplatz 19). 5 Felix: Namensänderung bei Antritt des Pontifikats ist seit dem II. Jh. Regel. Zu dem Namen hatte Aleman geraten, «quia electus in die sancti Felicis (5. Nov.) iamque tres praecessissent hoc nomine, qui pro fide agonizassent» (Mon. Conc. III 453). 8 senium: Alter. pilus: Haar. Seinen Eremitenbart hatte F. noch in Thonon abrasiert, zur großen Erleichterung d. Konzilsgesandten. paucus: knapp. 13 quadraginta a.: seit 1398. 15 ritum eccl.: in s. Bibliothek in Ripaille besaß er verschiedene Meßbücher. castigare: korrigieren. 19 celebrare: zelebrieren. 20 nouella: junger Baum. Louis war etwa 26, Philippe etwa 22 Jahre alt. 24 du- catus: Herzogtum.
79 — admirandam; horum alii tribunal, alii palacium obseruauere. Tecta omnia domorum fenestrasque et arbores viri femineque obsederant; platea vero sic populo plena fuit, ut nec sinapis grano dedisset locum. Quibus omnibus expectantibus aduenit in ipso diei ortu Felix electus, veneranda canicie, decorus aspectu et facie tota prudenciam preferens singularem. Statura hominis (ut filiorum) communis, forma egregia, quantum senio datur, pilus albus cutisque, sermo paucus et morosus. Antè ipsum prelati infulati et clerus vrbanus cum reli- quiis introierant. Locatus ille in preheminenti sede est, ceterisque consedentibus et facto vbique silentio cerimonie inchoate sunt, quarum sic peritum se Felix ostendit, vt nichilo monitoris eguerit putassetque nemo, patrem illum, secularibus negociis quadraginta aut eo plus annis versatum, tantum vnquam ocii potuisse habere, vt ritum ecclesie sic inbuerit. Castigabat itaque per se aliorum errata nec aliquid uel minimum extra ordinem fieri ferebat celebrauitque missam suam et cantando et legendo plus quam dici posset solem- niter, nichil omittens, nichil peruertens. Mira res omnibus et spec- taculo digna videbatur, patrem illic grandeuum celebrare, illic pro- lem insignem celebranti seruire. Quasi enim nouelle oliuarum circum altare duo nati officiose attenteque (quantum laicis permittitur) ministrabant meritoque dici hunc Felicem omnes aiebant, qui post exactam laudabiliter in seculo vitam, post administratum feliciter ducatum generosamque sobolem educatam ad regimen uniuersalis ecclesie accersitus a deo esset. Vidisses plurimos pre leticia lacri- mantes benedicentesque dominum, qui ad tantum spectaculum uiuere eos permisisset, qui rem suis oculis intuerentur antea nec visam nec —... 1 obseruauere A: obseruare B H. 3 grano A B: grando H. 15 itaque A: ipseque B, itaque ipse H. 25 a deo A: adeo B. — — . I palacium: d. Papst wohnte in einem der Ramsteinerhöfe (Rittergasse 17 u. 19), vgl. I 529, Festbuch 1901, 313; den Bischofshof baute erst Arnold v. Rotberg (1451 bis 1458) aus. Der Bischof bewohnte den Schürhof (Münsterplatz 19). 5 Felix: Namensänderung bei Antritt des Pontifikats ist seit dem II. Jh. Regel. Zu dem Namen hatte Aleman geraten, «quia electus in die sancti Felicis (5. Nov.) iamque tres praecessissent hoc nomine, qui pro fide agonizassent» (Mon. Conc. III 453). 8 senium: Alter. pilus: Haar. Seinen Eremitenbart hatte F. noch in Thonon abrasiert, zur großen Erleichterung d. Konzilsgesandten. paucus: knapp. 13 quadraginta a.: seit 1398. 15 ritum eccl.: in s. Bibliothek in Ripaille besaß er verschiedene Meßbücher. castigare: korrigieren. 19 celebrare: zelebrieren. 20 nouella: junger Baum. Louis war etwa 26, Philippe etwa 22 Jahre alt. 24 du- catus: Herzogtum.
Strana 80
80 — auditam ulli. Fuit tamen inter hec (vt sepe accidit) res vna, que risum mouit. Moris est, vt inter ipsa solemnia precaciones pontifici fiant, quas primus dyaconorum cardinalium inchoat, scriniariique et iudices subsecuntur. Hic autem loco iudicum aduocati responde- runt, cantantique Ludouico, cardinali sancte Susanne, viro maximo et cerimoniarum apprime gnaro, qui presbiter pro dyacono fuit, responsuri aduocati et scriniarii cantum adeo dissonum emiserunt, vt non solum risum, sed et lacrimas ab oculis omnium excusserint nec maior de vlla re octo post diebus quam de illorum cantu sermo sit habitus. Quod etsi aliqui sibi dedecori existimauerint, ego, qui inter illos fui, nichil michi ignominie putaui insciciam cantus, quam rem nemo vnquam non leuis perfecte adeptus est. Ideoque et se- quenti die, cum apud Predicatores idem officium exigeretur, canti- care meum carmen non erubui. Vt igitur finita missa est summusque ipse pontifex consecratus, sacer thyaras triplici corona insignis, quampluribus gemmis prelu- cidus, allatus est, spectanteque vniuersa multitudine et animum com- primente Ludouicus cardinalis Arelatensis, cui id officii, quod Ho- stiensi episcopo debetur, synodus commiserat, quasi fructum suorum laborum colligens, coronam ipsam excellentis precii, quam plurimi ad XXX milia aureorum censuerunt, felici capiti Felicis imposuit, moxque per vniuersos acclamatum est, vt vita pape esset, post- 10 qui scripsi: quoniam H, A B abbrev. 12 adeptus scripsi: adectus A adiectus B aggressus H et Wolkan. 20 precii om. B. 21 aureorum A H: aureos B. 2 moris est: d. Zeremonie ist im Ceremoniale Romanum Gregors X. be- schrieben (Mabillon Mus. Ital. II 227); Christus, Maria und 15 Heilige werden von dem Zelebranten u. dem respondierenden Chor angerufen, dem Gewählten beizustehen. 3 dyacon. card.: d. Kardinalskollegium zerfällt in d. ordines der K.-Bischöfe, -Priester (presbyteri), -diakonen. Der vom Ceremoniale geforderte amtsälteste K.-diakon fehlte hier; sein Amt versah Louis de la Palud, Bisch. v. Lausanne, von Felix (auf dem Papier) zum K.-priester an d. Kirche S. Susanna in Rom ernannt. scriniarii: urspr. Archivbeamte, dann auch Sekretäre. 4 iudices: d. Konzil hatte sich auch als oberste Gerichtsbehörde in allen Geistliche betreffen- den Streitsachen konstituiert. subsecuntur: nach den Anrufungen durch den Kardinal hatten sie mit «Tu illum adjuva!» u. am Ende mit «Kyrie eleison!» ein- zufallen. 12 leuis: ein slockerer Vogel". 13 apud Praed.: in d. Predigerkirche. 16 thyaras: d. Papstkrone, eine von drei Goldstreifen umgebene Kombination von Mitra u. Krone. 18 Host.: d. Kardinalbischof v. Ostia ist Vorsteher (decanus) des K.-kollegiums. 21 aureus: Goldgulden. Bezahlt hatte sie gewißs F. selbst.
80 — auditam ulli. Fuit tamen inter hec (vt sepe accidit) res vna, que risum mouit. Moris est, vt inter ipsa solemnia precaciones pontifici fiant, quas primus dyaconorum cardinalium inchoat, scriniariique et iudices subsecuntur. Hic autem loco iudicum aduocati responde- runt, cantantique Ludouico, cardinali sancte Susanne, viro maximo et cerimoniarum apprime gnaro, qui presbiter pro dyacono fuit, responsuri aduocati et scriniarii cantum adeo dissonum emiserunt, vt non solum risum, sed et lacrimas ab oculis omnium excusserint nec maior de vlla re octo post diebus quam de illorum cantu sermo sit habitus. Quod etsi aliqui sibi dedecori existimauerint, ego, qui inter illos fui, nichil michi ignominie putaui insciciam cantus, quam rem nemo vnquam non leuis perfecte adeptus est. Ideoque et se- quenti die, cum apud Predicatores idem officium exigeretur, canti- care meum carmen non erubui. Vt igitur finita missa est summusque ipse pontifex consecratus, sacer thyaras triplici corona insignis, quampluribus gemmis prelu- cidus, allatus est, spectanteque vniuersa multitudine et animum com- primente Ludouicus cardinalis Arelatensis, cui id officii, quod Ho- stiensi episcopo debetur, synodus commiserat, quasi fructum suorum laborum colligens, coronam ipsam excellentis precii, quam plurimi ad XXX milia aureorum censuerunt, felici capiti Felicis imposuit, moxque per vniuersos acclamatum est, vt vita pape esset, post- 10 qui scripsi: quoniam H, A B abbrev. 12 adeptus scripsi: adectus A adiectus B aggressus H et Wolkan. 20 precii om. B. 21 aureorum A H: aureos B. 2 moris est: d. Zeremonie ist im Ceremoniale Romanum Gregors X. be- schrieben (Mabillon Mus. Ital. II 227); Christus, Maria und 15 Heilige werden von dem Zelebranten u. dem respondierenden Chor angerufen, dem Gewählten beizustehen. 3 dyacon. card.: d. Kardinalskollegium zerfällt in d. ordines der K.-Bischöfe, -Priester (presbyteri), -diakonen. Der vom Ceremoniale geforderte amtsälteste K.-diakon fehlte hier; sein Amt versah Louis de la Palud, Bisch. v. Lausanne, von Felix (auf dem Papier) zum K.-priester an d. Kirche S. Susanna in Rom ernannt. scriniarii: urspr. Archivbeamte, dann auch Sekretäre. 4 iudices: d. Konzil hatte sich auch als oberste Gerichtsbehörde in allen Geistliche betreffen- den Streitsachen konstituiert. subsecuntur: nach den Anrufungen durch den Kardinal hatten sie mit «Tu illum adjuva!» u. am Ende mit «Kyrie eleison!» ein- zufallen. 12 leuis: ein slockerer Vogel". 13 apud Praed.: in d. Predigerkirche. 16 thyaras: d. Papstkrone, eine von drei Goldstreifen umgebene Kombination von Mitra u. Krone. 18 Host.: d. Kardinalbischof v. Ostia ist Vorsteher (decanus) des K.-kollegiums. 21 aureus: Goldgulden. Bezahlt hatte sie gewißs F. selbst.
Strana 81
81 modumque plenarie indulgentie, quas nunquam antea populus ille habuerat, concesse sunt. Completisque coronacionis solemniis ex tribunali in processionem est itum, omnesque in equis per ordinem progressi sunt, qui huius- modi est habitus. Primi omnium laici et vulgaris turba famulantium, secundi nobilium distincte familie, tercii nobiles ipsi et milites, quarto loco barones, comites et marchiones, quinto dux ipse, consilio suorum comitatus, aureis vestibus in terram dimissis. Inter hos, ut potuit, expompare nisus est quilibet: hic equi ostro et auro tecti, hic sage militum gemmis et argento onuste, hic tube tubicinesque et mimorum cohors preludens, varie vestes, varia ornamenta, ut nulli satis vi- disse sit visum. Post hos vrbanus clerus pedes reliquias sanctorum vectitans et puerorum cantantium candidus ordo. Hiis succedebat vmbraculum rubei croceique coloris, et apud illud scutiferi, quos honoris vocant, locati erant, rubeos gestantes pileos. Iuxta hos fuis- sent prefecti nauales, si qui affuissent; sed loco illorum heremite Rippalie, quos milites sancti Mauricii vocant, suffecti sunt, viri graues et euo prematuri, qui Felicis pape et seculi et religionis fue- rant comites et, qualis habitus illius antea fuisset, in suis habitibus premonstrabant, plurimumque reuerentie videbantur mereri. Illinc prioribus quibusdam pluuialia sine mitris gerentibus locus fuit. Mox successere scriniarii et aduocati, pluuialia ex transuerso gestantes, 10 onuste A H: emisse B. mimorum A B H: minorum scripsit Wolkan. 12 pe- des scripsi: in pedes A B H. 17 Rypallie B H. vocant A H: vocitant B. suffecti BH: subuecti A. 19 fuisset B H: om A. 20 videbantur B H: videbatur A. 21 mi- tris A: mitra B H. 22 gestantes A: gestitantes B H. 1 plenarie ind.: vollkommener Ablaſs. 3 processionem: mit den durch Zufall od. Umstände bedingten Abweichungen der Krönungsprozession von St. Peter zur Kirche St. Johannis Lateranensis in Rom nachgebildet (Ordo Rom. XIV bei Mabillon 259; vgl. Joh. Burchardi Liber Notarum ed. Celani 79 ff. Schilderung bei Gregorovius Gesch. d. Stadt Rom IX. 1, 1.). 6 distincte fam.: höhere Diener- schaft, wohl auch Angehörige. milites: Ritter. 7 barones: Freiherren. comites: Grafen. dux: d. Herzog v. Savoyen. 9 expompare: prunkvoll einherreiten. saga: Kriegsmantel. 10 mimi: (Gaukler) Spielleute. 12 pedes: zu Fuß. 14 vmbraculum: ein Sonnenschirm (aus rotweißem Taffet) wird sonst dem Papste nachgetragen; an dieser Stelle des Zuges pflegen Fahnen zu erscheinen. scutiferi: urspr. = Knappen. Als sc. honoris pflegten 4 nobiles zu fungieren. 15 gestantes: jeder trägt auf einem Stock einen päpstlichen Hut aus karminrotem Sammet. iuxta: nach. 16 prefecti nav.: von der päpstl. Flottenstation in Ostia. 18 seculum: «Welt». religio: Orden. 19 habitus: grauer Mantel, Knotenstock, Bart u. lange Haare. 21 pluuiale: s. S. 76, 10. 22 ex transuerso: d. Mantelöffnung war um einen Viertelkreis nach rechts gedreht (s. Burchardi L. Not. 73, 37), wohl um diese Beamten von d. Prälaten zu unterscheiden.
81 modumque plenarie indulgentie, quas nunquam antea populus ille habuerat, concesse sunt. Completisque coronacionis solemniis ex tribunali in processionem est itum, omnesque in equis per ordinem progressi sunt, qui huius- modi est habitus. Primi omnium laici et vulgaris turba famulantium, secundi nobilium distincte familie, tercii nobiles ipsi et milites, quarto loco barones, comites et marchiones, quinto dux ipse, consilio suorum comitatus, aureis vestibus in terram dimissis. Inter hos, ut potuit, expompare nisus est quilibet: hic equi ostro et auro tecti, hic sage militum gemmis et argento onuste, hic tube tubicinesque et mimorum cohors preludens, varie vestes, varia ornamenta, ut nulli satis vi- disse sit visum. Post hos vrbanus clerus pedes reliquias sanctorum vectitans et puerorum cantantium candidus ordo. Hiis succedebat vmbraculum rubei croceique coloris, et apud illud scutiferi, quos honoris vocant, locati erant, rubeos gestantes pileos. Iuxta hos fuis- sent prefecti nauales, si qui affuissent; sed loco illorum heremite Rippalie, quos milites sancti Mauricii vocant, suffecti sunt, viri graues et euo prematuri, qui Felicis pape et seculi et religionis fue- rant comites et, qualis habitus illius antea fuisset, in suis habitibus premonstrabant, plurimumque reuerentie videbantur mereri. Illinc prioribus quibusdam pluuialia sine mitris gerentibus locus fuit. Mox successere scriniarii et aduocati, pluuialia ex transuerso gestantes, 10 onuste A H: emisse B. mimorum A B H: minorum scripsit Wolkan. 12 pe- des scripsi: in pedes A B H. 17 Rypallie B H. vocant A H: vocitant B. suffecti BH: subuecti A. 19 fuisset B H: om A. 20 videbantur B H: videbatur A. 21 mi- tris A: mitra B H. 22 gestantes A: gestitantes B H. 1 plenarie ind.: vollkommener Ablaſs. 3 processionem: mit den durch Zufall od. Umstände bedingten Abweichungen der Krönungsprozession von St. Peter zur Kirche St. Johannis Lateranensis in Rom nachgebildet (Ordo Rom. XIV bei Mabillon 259; vgl. Joh. Burchardi Liber Notarum ed. Celani 79 ff. Schilderung bei Gregorovius Gesch. d. Stadt Rom IX. 1, 1.). 6 distincte fam.: höhere Diener- schaft, wohl auch Angehörige. milites: Ritter. 7 barones: Freiherren. comites: Grafen. dux: d. Herzog v. Savoyen. 9 expompare: prunkvoll einherreiten. saga: Kriegsmantel. 10 mimi: (Gaukler) Spielleute. 12 pedes: zu Fuß. 14 vmbraculum: ein Sonnenschirm (aus rotweißem Taffet) wird sonst dem Papste nachgetragen; an dieser Stelle des Zuges pflegen Fahnen zu erscheinen. scutiferi: urspr. = Knappen. Als sc. honoris pflegten 4 nobiles zu fungieren. 15 gestantes: jeder trägt auf einem Stock einen päpstlichen Hut aus karminrotem Sammet. iuxta: nach. 16 prefecti nav.: von der päpstl. Flottenstation in Ostia. 18 seculum: «Welt». religio: Orden. 19 habitus: grauer Mantel, Knotenstock, Bart u. lange Haare. 21 pluuiale: s. S. 76, 10. 22 ex transuerso: d. Mantelöffnung war um einen Viertelkreis nach rechts gedreht (s. Burchardi L. Not. 73, 37), wohl um diese Beamten von d. Prälaten zu unterscheiden.
Strana 82
82 — habitum cantui, quem habuerant, valde conformem. Idem gestamen debitum erat hiis, qui sequebantur, iudicibus, quod minime obser- uatum est incuria promotorum; habuerunt autem cappas et pileos tanquam prelati. Hos secuti sunt abbates et inde episcopi, ornati pluuialibus infulatique equis insedentes faleratis. Hoc in ordine preteriuimus XII equos, qui ante vmbraculum candore niuali, quales Resus ad Troyam duxit, rubeo tamen tegmine vestiti collotenus, procedebant. Secundum episcopos saluatoris nostri domini Jesu inter decem magna luminaria corpus deferebatur. Cuius conducendi cura Iohanni episcopo Argensi, theologo non minus vtilis quam laudate doctrine, tanquam sacriste commissa erat. Sequenti in ordine duo cardinales duoque episcopi, Dertusensis Vicensisque, qui dyaconorum cardinalium tenebant locum. Vltimo in loco summus ipse pastor, aureo tectus papilione, triplicem gestans coronam populoque bene- dicens, vnus omnium oculis desideratus, incessu maturo procedebat marchione de Rotellen et Conrado de Wynsperg equum eius duc- tantibus. Post eum thesaurarius clericique camere et qui pecunias in populum iaciebat ornatu decenti veniebant, simul quoque principum qui aderant oratores magnaque et confusa populi multitudo. Sicque 3 incuria A H: in curia B et Wolkan. 4 prelati add. B ante abbates. 7 collotenus A H: coletenus B. 8 nostri post domini posuit B. 9 decem B: om A H. 15 maturo A H: miaturi B. 18 iaciebat B H: iaciebant A, iacebat Wolkan. 3 promotores: Beamte des Konzils, die für rasche u. korrekte Abwick- lung der Geschäfte zu sorgen hatten. Offenbar überließs man ihnen auch d. Sorge für d. Zeremoniell des Zuges, was sonst Sache d. ersten Kardinaldiakons war; Nachlässigkeit (incuria) ihrerseits war schuld, daß die Richter vor- nehmer auftraten, als ihnen zustand. cappa: = pluuiale. 5 faleratus: prächtig geschmückt (phalerae = Schmuck der Pferde). 6 equos: sie hatten schon in Bern beim Durchzug des Papstes Aufschen erregt (Diebold Schil- ling, Berner Chronik S. 37 ed. Liebenau). 7 Resus: Homer Il. 10, 437. 9 lu- minaria: Kerzen. deferebatur: auf weißsem Pferde. 10 Iohanni: Joh. v. Ra- gusa, Bisch. v. Ardjisch (Walachei). Ueber den verdienten Mann s. S. 18. 11 sa- crista: priesterlicher Verwalter der Sakristei. duo card.: d. Arelatensis u. d. neu ernannte Louis de la Palud. 12 episcopi: v. Tortosa u. v. Vich (Katalonien). 14 papilio: Baldachin. 15 maturus: bedächtig, würdevoll. 17 thesaurarius et cl. c.: Beamte der Finanzbehörde (camera) des Konzils. 18 qui iaciebat: in Rom war es der päpstl. Marschall od. d. Kerkermeister, der an bestimmten Stellen der Marschroute, aber auch 'ubicumque magnam pressuram apud pontificem viderit', aus zwei am Sattel vorn befestigten Säcken Geld über d. Volk auszustreuen hatte ad pressuram dimovendam' (Rituum Eccl. libri III p. 17 [Venedig 1516]).
82 — habitum cantui, quem habuerant, valde conformem. Idem gestamen debitum erat hiis, qui sequebantur, iudicibus, quod minime obser- uatum est incuria promotorum; habuerunt autem cappas et pileos tanquam prelati. Hos secuti sunt abbates et inde episcopi, ornati pluuialibus infulatique equis insedentes faleratis. Hoc in ordine preteriuimus XII equos, qui ante vmbraculum candore niuali, quales Resus ad Troyam duxit, rubeo tamen tegmine vestiti collotenus, procedebant. Secundum episcopos saluatoris nostri domini Jesu inter decem magna luminaria corpus deferebatur. Cuius conducendi cura Iohanni episcopo Argensi, theologo non minus vtilis quam laudate doctrine, tanquam sacriste commissa erat. Sequenti in ordine duo cardinales duoque episcopi, Dertusensis Vicensisque, qui dyaconorum cardinalium tenebant locum. Vltimo in loco summus ipse pastor, aureo tectus papilione, triplicem gestans coronam populoque bene- dicens, vnus omnium oculis desideratus, incessu maturo procedebat marchione de Rotellen et Conrado de Wynsperg equum eius duc- tantibus. Post eum thesaurarius clericique camere et qui pecunias in populum iaciebat ornatu decenti veniebant, simul quoque principum qui aderant oratores magnaque et confusa populi multitudo. Sicque 3 incuria A H: in curia B et Wolkan. 4 prelati add. B ante abbates. 7 collotenus A H: coletenus B. 8 nostri post domini posuit B. 9 decem B: om A H. 15 maturo A H: miaturi B. 18 iaciebat B H: iaciebant A, iacebat Wolkan. 3 promotores: Beamte des Konzils, die für rasche u. korrekte Abwick- lung der Geschäfte zu sorgen hatten. Offenbar überließs man ihnen auch d. Sorge für d. Zeremoniell des Zuges, was sonst Sache d. ersten Kardinaldiakons war; Nachlässigkeit (incuria) ihrerseits war schuld, daß die Richter vor- nehmer auftraten, als ihnen zustand. cappa: = pluuiale. 5 faleratus: prächtig geschmückt (phalerae = Schmuck der Pferde). 6 equos: sie hatten schon in Bern beim Durchzug des Papstes Aufschen erregt (Diebold Schil- ling, Berner Chronik S. 37 ed. Liebenau). 7 Resus: Homer Il. 10, 437. 9 lu- minaria: Kerzen. deferebatur: auf weißsem Pferde. 10 Iohanni: Joh. v. Ra- gusa, Bisch. v. Ardjisch (Walachei). Ueber den verdienten Mann s. S. 18. 11 sa- crista: priesterlicher Verwalter der Sakristei. duo card.: d. Arelatensis u. d. neu ernannte Louis de la Palud. 12 episcopi: v. Tortosa u. v. Vich (Katalonien). 14 papilio: Baldachin. 15 maturus: bedächtig, würdevoll. 17 thesaurarius et cl. c.: Beamte der Finanzbehörde (camera) des Konzils. 18 qui iaciebat: in Rom war es der päpstl. Marschall od. d. Kerkermeister, der an bestimmten Stellen der Marschroute, aber auch 'ubicumque magnam pressuram apud pontificem viderit', aus zwei am Sattel vorn befestigten Säcken Geld über d. Volk auszustreuen hatte ad pressuram dimovendam' (Rituum Eccl. libri III p. 17 [Venedig 1516]).
Strana 83
83 — per plurimos ciuitatis recessus est itum, donec Iudei, illum expec- tantes noua et fallaci spe ducti, legem mosaicam obtulerunt, quam ipse laudans ritum damnauit eorum. Exinde vero in cenobium Predicatorum uentum est, vbi fratres, cum priore obuiam procedentes papamque ante altare statuentes, claues cenobii sibi dederunt. Moxque finito leticie cantico, hora iam post meridiem tercia, magis ad quietem quam ad prandium, quamuis adhuc ieiunus foret, dimissus est Felix. Altera die illuc ad missam omnes conuenere, qua finita consummatisque nonnullis que restauerant cerimoniis, prelatis omnibus, qui interfuere, duo argen- tei nummi et vnus aureus traditus est atque exinde tota multitudo ad conuiuium conuocata, vbi nec lex Orchia nec Fannia uel Licinia locum habuit nullaque alia sumptuaria, quibus uel precium edulium uel obsoniorum copia prefiniretur: cenitatum est, ut libuit, laute 1 plurimos B H: planos A. 2 ducti B H: educti A. obtulerunt B H: ob- tulerant A. 7 quietem B H: pacem A. 8 illuc A: illud B. ad missam B: ad- missum A. 9 consummatisque B H: consumatis A. 10 argentei A H: argenti B. 12 conuocata B H: euocata A. Fannia A: fanna B. 13 copia B H: om. A. pre- finiretur A B: praescribitur H presumetur Wolkan. 1 recessus: Gasse. Nach d. offiziellen Programm (BCh 5, 497) bewegte s. d. Zug durch d. Rittergasse, den St. Albangraben, d. Freiestraße, neben d. Rathaus vor- bei, durch d. Stadthausgasse, den Blumenrain hinauf zum Predigerkloster u. zu- rück durch d. Petersgasse, über den Nadelberg, den Spalenberg hinunter, durch d. Gerbergasse zur Barfüßerkirche u. den Münsterberg hinauf. "Darumbe tünt üch unser herren gebieten und bitten, daz menglich vor sinem huse in den selben strossen rumen und sufer machen solle, und mit graß zetten und mit bomen be- stecken, die strassen ouch mit hübschen tuchern bedecken, der es gehaben mag, got ze lobe und siner heilikeit zen eren." Judei: Mitwirkung der Juden ist in Rom seit 1145 nachweisbar. Sie hatten den Papst nahe der Engelsburg zu erwarten u. zu bitten, er möge legem mosaycam ab omnipotenti Deo Moysi, pastori nostro, in monte Synai traditam, nobis confirmare et approbare', worauf d. Papst erwiderte: «Commendamus (loben) legem, vestram autem observationem et intellectum condemnamus, quia, quem venturum dicitis, Ecclesia docet et pre- dicat venisse, dominum nostrum Jesum Christum» (Ordo Rom. XIV 259 Mab.; Burchardus p. 82). Da seit 1397 keine Juden mehr in Basel wohnten, ließ der Rat die benötigte «Judisheit» unter Zusicherung freien Geleites aus d. Elsaßs herein- kommen. 4 cenobium Pr.: Predigerkloster. Hier wird d. Zeremoniell beim Be- treten d. Laterans nachgeahmt (Ordo Rom. XIV, 276 Mab.). Die Vereinfachun- gen gehen wohl z. T. auf Rechnung des Berichterstatters. 6 claues: sin quibus designatur potestas claudendi et aperiendi, ligandi atque solvendi» (Ordo Rom.). 9 consummare: erledigen. 10 restauerant: von restare. 11 nummi: d. übliche presbyterium (priesterl. Gabe), das d. Papst nach d. Krönung jedem Kardinal u. Prälaten in d. hingehaltene offene Mitra legt; doch ist d. Betrag verschieden nach d. Rang des Empfängers. 12 lex Orchia etc.: nach d. Antragstellern be- nannte altröm. Gesetze gegen d. Tafelluxus. Ae. fand sie bei Macrob. 3, 17. 13 edulia: Eßwaren. 14 prefinire: zum voraus festsetzen, einschränken.
83 — per plurimos ciuitatis recessus est itum, donec Iudei, illum expec- tantes noua et fallaci spe ducti, legem mosaicam obtulerunt, quam ipse laudans ritum damnauit eorum. Exinde vero in cenobium Predicatorum uentum est, vbi fratres, cum priore obuiam procedentes papamque ante altare statuentes, claues cenobii sibi dederunt. Moxque finito leticie cantico, hora iam post meridiem tercia, magis ad quietem quam ad prandium, quamuis adhuc ieiunus foret, dimissus est Felix. Altera die illuc ad missam omnes conuenere, qua finita consummatisque nonnullis que restauerant cerimoniis, prelatis omnibus, qui interfuere, duo argen- tei nummi et vnus aureus traditus est atque exinde tota multitudo ad conuiuium conuocata, vbi nec lex Orchia nec Fannia uel Licinia locum habuit nullaque alia sumptuaria, quibus uel precium edulium uel obsoniorum copia prefiniretur: cenitatum est, ut libuit, laute 1 plurimos B H: planos A. 2 ducti B H: educti A. obtulerunt B H: ob- tulerant A. 7 quietem B H: pacem A. 8 illuc A: illud B. ad missam B: ad- missum A. 9 consummatisque B H: consumatis A. 10 argentei A H: argenti B. 12 conuocata B H: euocata A. Fannia A: fanna B. 13 copia B H: om. A. pre- finiretur A B: praescribitur H presumetur Wolkan. 1 recessus: Gasse. Nach d. offiziellen Programm (BCh 5, 497) bewegte s. d. Zug durch d. Rittergasse, den St. Albangraben, d. Freiestraße, neben d. Rathaus vor- bei, durch d. Stadthausgasse, den Blumenrain hinauf zum Predigerkloster u. zu- rück durch d. Petersgasse, über den Nadelberg, den Spalenberg hinunter, durch d. Gerbergasse zur Barfüßerkirche u. den Münsterberg hinauf. "Darumbe tünt üch unser herren gebieten und bitten, daz menglich vor sinem huse in den selben strossen rumen und sufer machen solle, und mit graß zetten und mit bomen be- stecken, die strassen ouch mit hübschen tuchern bedecken, der es gehaben mag, got ze lobe und siner heilikeit zen eren." Judei: Mitwirkung der Juden ist in Rom seit 1145 nachweisbar. Sie hatten den Papst nahe der Engelsburg zu erwarten u. zu bitten, er möge legem mosaycam ab omnipotenti Deo Moysi, pastori nostro, in monte Synai traditam, nobis confirmare et approbare', worauf d. Papst erwiderte: «Commendamus (loben) legem, vestram autem observationem et intellectum condemnamus, quia, quem venturum dicitis, Ecclesia docet et pre- dicat venisse, dominum nostrum Jesum Christum» (Ordo Rom. XIV 259 Mab.; Burchardus p. 82). Da seit 1397 keine Juden mehr in Basel wohnten, ließ der Rat die benötigte «Judisheit» unter Zusicherung freien Geleites aus d. Elsaßs herein- kommen. 4 cenobium Pr.: Predigerkloster. Hier wird d. Zeremoniell beim Be- treten d. Laterans nachgeahmt (Ordo Rom. XIV, 276 Mab.). Die Vereinfachun- gen gehen wohl z. T. auf Rechnung des Berichterstatters. 6 claues: sin quibus designatur potestas claudendi et aperiendi, ligandi atque solvendi» (Ordo Rom.). 9 consummare: erledigen. 10 restauerant: von restare. 11 nummi: d. übliche presbyterium (priesterl. Gabe), das d. Papst nach d. Krönung jedem Kardinal u. Prälaten in d. hingehaltene offene Mitra legt; doch ist d. Betrag verschieden nach d. Rang des Empfängers. 12 lex Orchia etc.: nach d. Antragstellern be- nannte altröm. Gesetze gegen d. Tafelluxus. Ae. fand sie bei Macrob. 3, 17. 13 edulia: Eßwaren. 14 prefinire: zum voraus festsetzen, einschränken.
Strana 84
84 sumptuoseque, pransitatum quoque; dubium est enim, prandium an cena fuerit. Horis circiter quatuor homines plus mille cenati ferun- tur. Pincerne summo pontifici pulcherrima proles, duo filii, fuerunt, architriclinus marchio Saluciarum. Ad horam terciam post meridiem cessatum est; in hora vero quinta eodem ordine, quo itum erat, reditum est, ductusque papa ad virginis templum, quod est Basilee precipuum, in pallacium per posticum ad quietem rediit. Hec de coronacione sanctissimi domini nostri Felicis quinti volui ut scires. Tu nunc ista, quibus vis, communica daque operam, ut patrem hunc, quem tanti facio, quam primum repetas, feliciaque de vestro conuentu nobis reportes. Vale. Ex Basilea idibus Augusti Po anno domini M'CCCCXL°. Eneas Siluius. III. Johannes Knebel. Joh. Knebel, als Sohn eines Basler Ratsherrn um 1415 geb., Kaplan an der Katharinenkapelle (jetzt Münsterplatz 18), später am Münster, gest. 1481, schrieb in noch mittelalterlichem Latein ein Tage- buch, dessen erhaltener Teil sich auf die Ereignisse vom Sept. 1473 bis Juli 1479 bezieht (Orig. in der Univ.-Bibl. Basel; ed. W. Vischer B Ch 2 und 3 mit histor. Kommentar). Vgl. II 53. 3 pulcherrima A: pulcherrimi B. 8 sanctissimi post nostri pos. A H. 9 da- que ... reportes om. A loco parcens in fine paginae. 3 pincerna: Mundschenk. 4 architriclinus: oberster Tafelaufscher. 7 per posticum: Hintertüre, d. h. durch d. Kreuzgang u. eine jetzt vermauerte Pforte in d. Bischofshof u. d. anstoßsenden Ramsteinerhof. 10 tanti facio: das hinderte Ac. nicht, schon im Nov. 1442 in d. Kanzlei König Friedrichs III. überzutreten u. dort bald für d. Sache Eugens zu arbeiten. -Er hauptsächlich hat den Ausgleich zwischen Eugen u. Deutschland zu Stande gebracht, infolge dessen das Konzil vollends zu Grunde ging» (I 531). Felix V. weilte bis Nov. 1442 in Basel und nochmals vom August 1446 bis Jan. 1447 (sonst in Lausanne). Die erhoffte An- erkennung durch d. maßgebenden Mächte Frankreich u. Deutschland blieb jedoch aus. Vom deutschen König hart bedrängt, mußste d. Rat dem Konzil seinen Schutz aufsagen; am 4. Juli 1448 zog es zu Felix n. Lausanne. Aber schon am 7. April 1449 dankte F. auf Grund einer Verständigung mit Eugens Nachfolger Nikolaus V. ehrenvoll ab, und d. Konzil ging am 25. April auseinander. Ueber seine blei- bende Bedeutung für Basel s. I 517. F., der letzte Gegenpapst, starb in Genf am 7. Jan. 1451; seine Gebeine ruhen in Turin.
84 sumptuoseque, pransitatum quoque; dubium est enim, prandium an cena fuerit. Horis circiter quatuor homines plus mille cenati ferun- tur. Pincerne summo pontifici pulcherrima proles, duo filii, fuerunt, architriclinus marchio Saluciarum. Ad horam terciam post meridiem cessatum est; in hora vero quinta eodem ordine, quo itum erat, reditum est, ductusque papa ad virginis templum, quod est Basilee precipuum, in pallacium per posticum ad quietem rediit. Hec de coronacione sanctissimi domini nostri Felicis quinti volui ut scires. Tu nunc ista, quibus vis, communica daque operam, ut patrem hunc, quem tanti facio, quam primum repetas, feliciaque de vestro conuentu nobis reportes. Vale. Ex Basilea idibus Augusti Po anno domini M'CCCCXL°. Eneas Siluius. III. Johannes Knebel. Joh. Knebel, als Sohn eines Basler Ratsherrn um 1415 geb., Kaplan an der Katharinenkapelle (jetzt Münsterplatz 18), später am Münster, gest. 1481, schrieb in noch mittelalterlichem Latein ein Tage- buch, dessen erhaltener Teil sich auf die Ereignisse vom Sept. 1473 bis Juli 1479 bezieht (Orig. in der Univ.-Bibl. Basel; ed. W. Vischer B Ch 2 und 3 mit histor. Kommentar). Vgl. II 53. 3 pulcherrima A: pulcherrimi B. 8 sanctissimi post nostri pos. A H. 9 da- que ... reportes om. A loco parcens in fine paginae. 3 pincerna: Mundschenk. 4 architriclinus: oberster Tafelaufscher. 7 per posticum: Hintertüre, d. h. durch d. Kreuzgang u. eine jetzt vermauerte Pforte in d. Bischofshof u. d. anstoßsenden Ramsteinerhof. 10 tanti facio: das hinderte Ac. nicht, schon im Nov. 1442 in d. Kanzlei König Friedrichs III. überzutreten u. dort bald für d. Sache Eugens zu arbeiten. -Er hauptsächlich hat den Ausgleich zwischen Eugen u. Deutschland zu Stande gebracht, infolge dessen das Konzil vollends zu Grunde ging» (I 531). Felix V. weilte bis Nov. 1442 in Basel und nochmals vom August 1446 bis Jan. 1447 (sonst in Lausanne). Die erhoffte An- erkennung durch d. maßgebenden Mächte Frankreich u. Deutschland blieb jedoch aus. Vom deutschen König hart bedrängt, mußste d. Rat dem Konzil seinen Schutz aufsagen; am 4. Juli 1448 zog es zu Felix n. Lausanne. Aber schon am 7. April 1449 dankte F. auf Grund einer Verständigung mit Eugens Nachfolger Nikolaus V. ehrenvoll ab, und d. Konzil ging am 25. April auseinander. Ueber seine blei- bende Bedeutung für Basel s. I 517. F., der letzte Gegenpapst, starb in Genf am 7. Jan. 1451; seine Gebeine ruhen in Turin.
Strana 85
85 (B Ch 2, p. 3) Anno domini 1473 feria sexta, que fuit dies sancte Kunegundis, nona mensis septembris, hora secunda post meri- diem, Petrus de Hagenbach, balivus domini ducis Burgundie, venit ad Basileam cum octoginta equitibus armatis et una divisione (videlicet griseo et albo per medium) vestitis et ivit obviam domino imperatori et eum assumpsit ante ecclesiam Basiliensem et duxit extra civitatem cum sua comitiva archiepiscoporum, episcoporum et ducum, marchionum, baronum et nobilium, et exivit imperator eadem hora civitatem Basiliensem. Cives Basilienses propinaverunt domino imperatori et filio suo Maximiliano duos ciphos argenteos auro delinitos cum tribus milibus florenorum, sexaginta verencellis avene et decem plaustra vini, multos pisces et alia multa ex escis. ... (p. 20) Anno etc. 73 die sancti Martini episcopi (11. Nov.) adhuc dominus imperator Fridericus et dominus Karolus, dux Bur- gundie, simul erant in Treveris. quid tractent, nescitur, nisi quod omnes urbes sub imperio consistentes subiciant suis dicionibus. nam et in Alsacia, Suntgaudio et in Reno circumquaque mandant omni- bus vilanis comparare arma, et omnes se disponunt ad bellum. quid exinde fiat, nescitur. deus secundum suam misericordiam preservet pauperes. Illo tempore fuit tanta temperies aëris, qualis posset optari in verno tempore. tunc virebant herbe, que estu estivo aruerunt; fron- duerunt arbores ita, ut extunc recencia invenirentur et matura et 1 feria: Tag (der Woche; d. Zählung beginnt mit dem Sonntag). 3 Hagen- bach, aus sundgauischem Lehensadel um 1420 geb., stand seit 1443 in burgund. Diensten u. war seit 1469 Landvogt (balivus) Karls v. Burgund in den oberrhein. Gebieten, die d. verschuldete Sigmund v. Oesterreich an Karl verpfändet hatte. 4 divisio: (geteiltes) Wappen, Wappenrock, Uniform. 5 griseum: Grau. per medium: in der Mitte herunter, halb und halb. 6 imperatori: Friedrich III. war am 3. Sept. mit großem Gefolge eingeritten u. im Bischofshof abgestiegen (II 63; Kölner A. D. 30). Als Hagenbach von der ersten Aufwartung kam, stieß er im Kreuzgang auf d. Gesandten der Eidgenossen u. vor d. Galluspforte auf d. Häupter d. Basler Rates; beide Male gab es einen heftigen Auftritt. assumere: abholen. 7 comitiva: Gefolge. 8 dux: Herzog. marchio: Markgraf. exi- vit: nach Trier, um mit Karl d. Projekt einer Heirat zw. Maria v. Burgund u. Maximilian zu besprechen. 9 propinare: verchren. 10 ciphus: Becher. 11 auro del.: vergoldet. tribus m.: bar erhielt d. Kaiser nur 1000 Gulden, sein Sohn 500; die ganzen Aufwendungen für d. Besuch betrugen gegen 2500 G. (Genaueres BCh 4, 69 ff.). verencella: Viernzel, etwas mehr als 17 Liter. 12 plaustrum: Fuder, gegen 1300 l. esca: Lebensmittel. 16 consistens: ersetzt das Part. Praes. von esse. dicio: Befehl. 17 circumquaque: ringsherum. 18 vil(l)anus: Bauer. disponere: = parare. 22 aresco: verdorren. 23 extunc: damals.
85 (B Ch 2, p. 3) Anno domini 1473 feria sexta, que fuit dies sancte Kunegundis, nona mensis septembris, hora secunda post meri- diem, Petrus de Hagenbach, balivus domini ducis Burgundie, venit ad Basileam cum octoginta equitibus armatis et una divisione (videlicet griseo et albo per medium) vestitis et ivit obviam domino imperatori et eum assumpsit ante ecclesiam Basiliensem et duxit extra civitatem cum sua comitiva archiepiscoporum, episcoporum et ducum, marchionum, baronum et nobilium, et exivit imperator eadem hora civitatem Basiliensem. Cives Basilienses propinaverunt domino imperatori et filio suo Maximiliano duos ciphos argenteos auro delinitos cum tribus milibus florenorum, sexaginta verencellis avene et decem plaustra vini, multos pisces et alia multa ex escis. ... (p. 20) Anno etc. 73 die sancti Martini episcopi (11. Nov.) adhuc dominus imperator Fridericus et dominus Karolus, dux Bur- gundie, simul erant in Treveris. quid tractent, nescitur, nisi quod omnes urbes sub imperio consistentes subiciant suis dicionibus. nam et in Alsacia, Suntgaudio et in Reno circumquaque mandant omni- bus vilanis comparare arma, et omnes se disponunt ad bellum. quid exinde fiat, nescitur. deus secundum suam misericordiam preservet pauperes. Illo tempore fuit tanta temperies aëris, qualis posset optari in verno tempore. tunc virebant herbe, que estu estivo aruerunt; fron- duerunt arbores ita, ut extunc recencia invenirentur et matura et 1 feria: Tag (der Woche; d. Zählung beginnt mit dem Sonntag). 3 Hagen- bach, aus sundgauischem Lehensadel um 1420 geb., stand seit 1443 in burgund. Diensten u. war seit 1469 Landvogt (balivus) Karls v. Burgund in den oberrhein. Gebieten, die d. verschuldete Sigmund v. Oesterreich an Karl verpfändet hatte. 4 divisio: (geteiltes) Wappen, Wappenrock, Uniform. 5 griseum: Grau. per medium: in der Mitte herunter, halb und halb. 6 imperatori: Friedrich III. war am 3. Sept. mit großem Gefolge eingeritten u. im Bischofshof abgestiegen (II 63; Kölner A. D. 30). Als Hagenbach von der ersten Aufwartung kam, stieß er im Kreuzgang auf d. Gesandten der Eidgenossen u. vor d. Galluspforte auf d. Häupter d. Basler Rates; beide Male gab es einen heftigen Auftritt. assumere: abholen. 7 comitiva: Gefolge. 8 dux: Herzog. marchio: Markgraf. exi- vit: nach Trier, um mit Karl d. Projekt einer Heirat zw. Maria v. Burgund u. Maximilian zu besprechen. 9 propinare: verchren. 10 ciphus: Becher. 11 auro del.: vergoldet. tribus m.: bar erhielt d. Kaiser nur 1000 Gulden, sein Sohn 500; die ganzen Aufwendungen für d. Besuch betrugen gegen 2500 G. (Genaueres BCh 4, 69 ff.). verencella: Viernzel, etwas mehr als 17 Liter. 12 plaustrum: Fuder, gegen 1300 l. esca: Lebensmittel. 16 consistens: ersetzt das Part. Praes. von esse. dicio: Befehl. 17 circumquaque: ringsherum. 18 vil(l)anus: Bauer. disponere: = parare. 22 aresco: verdorren. 23 extunc: damals.
Strana 86
86 maturanda cerasa, fraga; rose et agrestes et ortulane fuerunt multe, et pomi et piri florebant, ymmo aliqui pomi, videlicet paradisi, pro- duxerunt de novo poma bona. habundancia fuit omnium frugum, ita quod valor eorum pro nullo estimabatur. potuisset homo triginta annorum validus comparasse vinum et bladum optimum pro suffi- ciencia unius anni pro tribus florenis et medio. ... (p. 69) Die sabbati secunda aprilis (1474), que fuit vigilia palmarum, venerunt nova de Constancia, quod dominus dux Sigismundus annuisset civitatibus imperialibus, videlicet Argen- tinensibus, Basiliensibus, Bernensibus et aliis confederatis, ut redi- mere possent a maledicto Burgundo opida et terras sibi impignoratas, et quod perpetua pax inter eum et confederatos Switzeros esset facta et juramento stabilita. Unde tota Basilea commota in gaudium fe- cerunt omnes campanas tocius civitatis in laudem dei compulsari, facientes eciam ignes et levantes in celum oculos et manus, laudantes deum et pre gaudio lacrimantes, ut tota patria a tyrannica rabie liberaretur.... (p. 79) Postea vero illustris dominus Sigissmundus, dux Austrie, die mercurii, 20. mensis aprilis, cum trecentis equitibus armatissimis Basileam ingressus est et ab episcopo et civibus Basi- liensibus .. honorifice et cum magna devocione susceptus vociferanti- bus pueris Basiliensibus: Christ ist erstanden, der lantvogt ist gefangen, desſ sollent wir alle fro sin, Sigmund sol unser trost sin; kyrioleiſ! 1 maturanda: = maturantia. cerasa: Kirschen. fraga: Erdbeeren. (h)ortulanus: Garten-. 4 ita quod = ut (konsekutiv). 5 bladum: Korn. 6 florenus: Gulden. 7 vigilia: Vortag (vor Palmsonntag). 9 annuere: er- lauben. 10 redimere: die zur Lösung des Pfandes nötige Summe wurde dem Herzog nur von den durch Burgund zunächst bedrohten Städten Straßburg, Basel, Kolmar und Schlettstadt vorgestreckt; die Eidgenossen versprachen jedoch Hilfe, wenn sich in dieser Sache Anstände ergäben. 11 sibi: dem Burgunder; K. braucht die Pronomina oft abweichend von der Regel. impignor.: verpfändet. 12 pax: im Entwurf zur Ewigen Richtung (30. März); d. endgültige Regelung erfolgte am 11. Juni (Dierauer II 212 ff.). 13 fecerunt: «liessen». Der Plur. ist frei auf tota B. bezogen. 14 campana: Glocke. 16 ut: = quod. patria: Gegend. 17 post- ea: inzwischen hatten am 11. Apr. (Ostermontag) die Breisacher ihren Peiniger Hagenbach gefangen genommen. Zeit u. Umstände sprechen dafür, daſs schon dort, nicht erst oder überhaupt nicht in Basel, die Kinder d. mitgeteilte Parodie des alten Osterliedes sangen (s. Knebel p. 75, 18). 26 kyrioleiß: Kyrie eleison!
86 maturanda cerasa, fraga; rose et agrestes et ortulane fuerunt multe, et pomi et piri florebant, ymmo aliqui pomi, videlicet paradisi, pro- duxerunt de novo poma bona. habundancia fuit omnium frugum, ita quod valor eorum pro nullo estimabatur. potuisset homo triginta annorum validus comparasse vinum et bladum optimum pro suffi- ciencia unius anni pro tribus florenis et medio. ... (p. 69) Die sabbati secunda aprilis (1474), que fuit vigilia palmarum, venerunt nova de Constancia, quod dominus dux Sigismundus annuisset civitatibus imperialibus, videlicet Argen- tinensibus, Basiliensibus, Bernensibus et aliis confederatis, ut redi- mere possent a maledicto Burgundo opida et terras sibi impignoratas, et quod perpetua pax inter eum et confederatos Switzeros esset facta et juramento stabilita. Unde tota Basilea commota in gaudium fe- cerunt omnes campanas tocius civitatis in laudem dei compulsari, facientes eciam ignes et levantes in celum oculos et manus, laudantes deum et pre gaudio lacrimantes, ut tota patria a tyrannica rabie liberaretur.... (p. 79) Postea vero illustris dominus Sigissmundus, dux Austrie, die mercurii, 20. mensis aprilis, cum trecentis equitibus armatissimis Basileam ingressus est et ab episcopo et civibus Basi- liensibus .. honorifice et cum magna devocione susceptus vociferanti- bus pueris Basiliensibus: Christ ist erstanden, der lantvogt ist gefangen, desſ sollent wir alle fro sin, Sigmund sol unser trost sin; kyrioleiſ! 1 maturanda: = maturantia. cerasa: Kirschen. fraga: Erdbeeren. (h)ortulanus: Garten-. 4 ita quod = ut (konsekutiv). 5 bladum: Korn. 6 florenus: Gulden. 7 vigilia: Vortag (vor Palmsonntag). 9 annuere: er- lauben. 10 redimere: die zur Lösung des Pfandes nötige Summe wurde dem Herzog nur von den durch Burgund zunächst bedrohten Städten Straßburg, Basel, Kolmar und Schlettstadt vorgestreckt; die Eidgenossen versprachen jedoch Hilfe, wenn sich in dieser Sache Anstände ergäben. 11 sibi: dem Burgunder; K. braucht die Pronomina oft abweichend von der Regel. impignor.: verpfändet. 12 pax: im Entwurf zur Ewigen Richtung (30. März); d. endgültige Regelung erfolgte am 11. Juni (Dierauer II 212 ff.). 13 fecerunt: «liessen». Der Plur. ist frei auf tota B. bezogen. 14 campana: Glocke. 16 ut: = quod. patria: Gegend. 17 post- ea: inzwischen hatten am 11. Apr. (Ostermontag) die Breisacher ihren Peiniger Hagenbach gefangen genommen. Zeit u. Umstände sprechen dafür, daſs schon dort, nicht erst oder überhaupt nicht in Basel, die Kinder d. mitgeteilte Parodie des alten Osterliedes sangen (s. Knebel p. 75, 18). 26 kyrioleiß: Kyrie eleison!
Strana 87
87 — Wer er nit gefangen, so wer es übel gangen; sid er nun gefangen ist, so hilft inn nüt sin bösen list. kyrioleiß! Qui quidem dominus Sigismundus ingressus curiam domini nostri graciosi Basiliensis ibidem habuit suam curiam et cocquinam in curia domini Hartmanni de Halwil, canonici Basiliensis, prope Sanctum Udalricum. convocavit suos consiliarios et tractans cum eis, quo- modo res ageretur, ex quo peccunia prompta esset (videlicet 80 milia florenorum) in banco Basiliensi hocque intimatum esset domino Karolo, duci Burgundie, et consilio accepto constituit strennuum militem Hermannum de Eptingen capitaneum, tradens ei ducentos equites armatissimos ad intimandum ad opida et villagia atque castra, ut .. ipsi obedirent domino duci Sigismundo et sibi suo no- mine. .. Eadem die (1. Mai) dominus Sigismundus, dux Austrie, qui erat in Brisaco, quia cives perdiderunt omnes municiones et instru- menta, quibus torquerentur malefici, que sibi P. de Hagenbach aufferebat, misit huc ad Basileam, rogans, ut ei mitterent suum tortorem cum instrumentis torturalibus. qui statim disponebant instrumenta et miserunt Johannem Schatz in navicula, et venit Brisacum et extraxit P. de Hagenbach de turri et torquebat eum, ut diceret forefacta sua. ... (p. 83) Die jovis, 5. mensis maii, Brisa- censes et consules domini Sigismundi cum aliis confederatis fecerunt dominum P. de Hagenbach duci de sua cavea ad turrim, ubi nocui homines torquentur, et cum non bene posset ire pedes, ponebant eum in unam currunculam, que una sola rota manu transducitur. quem cum vidissent mulieres et viri atque pueri, concurrerunt et eum se- quebantur usque ad turrim clamantes: «Hagenbach, Judas! Judas maledicte! ut te deus maledicat et mille malos annos tribuat!» Hoc — 6 dominus n. gr.: der Bischof Joh. v. Venningen. 7 cocquina: Küche. 9 tractans: in Part.-Konstruktionen ist K. sehr sorglos. 10 peccunia: die Pfand- summe, bei d. städt. Wechselbank (II 503) hinterlegt. 11 intimare: anzeigen. 13 Hermannum: er hatte einst d. Armagnaken gegen Basel führen helfen u. war 1449 in seinem Schloß Blochmont von d. Baslern gefaßt worden (Kölner A. D. 56). Nachher amtete er als württemberg. Landvogt in Mömpelgard. capi- taneus: Hauptmann. 15 castra: Schlösser. sibi: dem Hauptmann. 17 muni- ciones: Vorrichtungen. 23 forefacta: Missetaten. 24 consules: Räte. con- federatis: Mitglieder der Niederen Vereinigung, welcher S. im April beigetreten war. 25 cavea: Verließ. 26 pedes: zu Fußs. Er war von den Fußeisen wund.
87 — Wer er nit gefangen, so wer es übel gangen; sid er nun gefangen ist, so hilft inn nüt sin bösen list. kyrioleiß! Qui quidem dominus Sigismundus ingressus curiam domini nostri graciosi Basiliensis ibidem habuit suam curiam et cocquinam in curia domini Hartmanni de Halwil, canonici Basiliensis, prope Sanctum Udalricum. convocavit suos consiliarios et tractans cum eis, quo- modo res ageretur, ex quo peccunia prompta esset (videlicet 80 milia florenorum) in banco Basiliensi hocque intimatum esset domino Karolo, duci Burgundie, et consilio accepto constituit strennuum militem Hermannum de Eptingen capitaneum, tradens ei ducentos equites armatissimos ad intimandum ad opida et villagia atque castra, ut .. ipsi obedirent domino duci Sigismundo et sibi suo no- mine. .. Eadem die (1. Mai) dominus Sigismundus, dux Austrie, qui erat in Brisaco, quia cives perdiderunt omnes municiones et instru- menta, quibus torquerentur malefici, que sibi P. de Hagenbach aufferebat, misit huc ad Basileam, rogans, ut ei mitterent suum tortorem cum instrumentis torturalibus. qui statim disponebant instrumenta et miserunt Johannem Schatz in navicula, et venit Brisacum et extraxit P. de Hagenbach de turri et torquebat eum, ut diceret forefacta sua. ... (p. 83) Die jovis, 5. mensis maii, Brisa- censes et consules domini Sigismundi cum aliis confederatis fecerunt dominum P. de Hagenbach duci de sua cavea ad turrim, ubi nocui homines torquentur, et cum non bene posset ire pedes, ponebant eum in unam currunculam, que una sola rota manu transducitur. quem cum vidissent mulieres et viri atque pueri, concurrerunt et eum se- quebantur usque ad turrim clamantes: «Hagenbach, Judas! Judas maledicte! ut te deus maledicat et mille malos annos tribuat!» Hoc — 6 dominus n. gr.: der Bischof Joh. v. Venningen. 7 cocquina: Küche. 9 tractans: in Part.-Konstruktionen ist K. sehr sorglos. 10 peccunia: die Pfand- summe, bei d. städt. Wechselbank (II 503) hinterlegt. 11 intimare: anzeigen. 13 Hermannum: er hatte einst d. Armagnaken gegen Basel führen helfen u. war 1449 in seinem Schloß Blochmont von d. Baslern gefaßt worden (Kölner A. D. 56). Nachher amtete er als württemberg. Landvogt in Mömpelgard. capi- taneus: Hauptmann. 15 castra: Schlösser. sibi: dem Hauptmann. 17 muni- ciones: Vorrichtungen. 23 forefacta: Missetaten. 24 consules: Räte. con- federatis: Mitglieder der Niederen Vereinigung, welcher S. im April beigetreten war. 25 cavea: Verließ. 26 pedes: zu Fußs. Er war von den Fußeisen wund.
Strana 88
88 — audiens subrisit. deinde cum ad cordas fuisset tractus, clamaret «mort! mort!», hii, qui ad hoc audiendum venerant, clamabant: «trahe! trahe! expedias eum!» et eadem die quatuor vicibus fuit tortus et sua maledicta dixit ... et, sua confessione in scriptis re- dacta, fuit ... statuta dies lune, 9. mensis maii, ad judicandum .. Hoc audito magnus confluxus erat ad Brisacum de tota patria ab Argentina per totam Alsaciam, Suntgaudium, Brisgaudium et de Nigra Silva, et die dominica proxima post .. de Basilea navibus tribus descenderunt de consulatu tres, videlicet Petrus Rot miles, magister civium, Heinricus Zeigler et Ulricus zem Lufft, Heinricus Ysenlin, Johannes Yrmi, consules deputati, una cum aliis quadrin- gentis viris fretaverunt Brisacum, hii, qui deputati erant, ad judi- candum, alii vero ad videndum, quia omnis homo optavit mortem illius tyranni .., cui non satis erat ullum malum, quod animo cogi- tare potuit .... (p. 91) Et conclusa sentencia traditus fuit lictori. qui eum extra superiorem portam Brisacensem deduxit. et cum ve- nisset ad locum suplicii, rogavit, ut omnes pro sua anima orarent, ut sibi deus ex sua benignitate misereretur, et testamentum, quod ipse condiderat, dominus Sigismundus dux approbaret .. sicque tan- dem flexis in terram genibus fuit decapitatus cum magna devocione, et corpus eius ductum ad Hagenbach, ubi cum suis patribus sepultus requiescit in pace. amen ! ... (p. 277) Basilienses, Bernenses, Argentinenses et ceteri de ducatu Austrie ponentes bombardas suas et impugnantes tam opidum quam castrum Blomont .. nil profecerunt ... Ego autem Johannes Knebel illis diebus volui facere bonum tempus, contuli me ad Baden 1 ad cordas trahere: 'am Seil strecken'. An den nach hinten gebundenen Hän- den des Gefangenen ist ein Seil befestigt; daran wird er mittelst einer Winde hoch- gezogen, während ein Gewicht an den Füßsen das Strecken besorgt. 3 expedire: verrecken lassen. quatuor v.: viermal. 9 consules: Mitglieder d. Rates. Zur Teilnahme am Gericht waren nur Ise(n)lin (1466 Oberstzunftmeister) und Irmi aufgeboten. Der erste fungierte anfänglich als Ankläger im Namen Sigismunds, der zweite als Verteidiger (II 73). Das Urteil lautete auf Enthauptung. 21 Ha- genb.: nw. Altkirch. Ob P. wirklich dort begraben wurde, ist nicht bekannt; das Familienbegräbnis jedenfalls befand sich im Franziskanerkloster zu Thann. 24 bombarda: Geschütz. 25 Blomont: Blamont, w. Pruntrut. Am 22. April 1474 hatte Basel an Karl den Krieg erklärt, am 25. Okt. folgte Bern namens der Eid- genossen. An den gelungenen Zug nach Héricourt (II 77) schloß sich 1475 ein solcher in d. Waadt u. (im Juli) an den Doubs; vor Bl. hieß es freilich vom 30. Juli bis 9. Aug. warten (II 85).
88 — audiens subrisit. deinde cum ad cordas fuisset tractus, clamaret «mort! mort!», hii, qui ad hoc audiendum venerant, clamabant: «trahe! trahe! expedias eum!» et eadem die quatuor vicibus fuit tortus et sua maledicta dixit ... et, sua confessione in scriptis re- dacta, fuit ... statuta dies lune, 9. mensis maii, ad judicandum .. Hoc audito magnus confluxus erat ad Brisacum de tota patria ab Argentina per totam Alsaciam, Suntgaudium, Brisgaudium et de Nigra Silva, et die dominica proxima post .. de Basilea navibus tribus descenderunt de consulatu tres, videlicet Petrus Rot miles, magister civium, Heinricus Zeigler et Ulricus zem Lufft, Heinricus Ysenlin, Johannes Yrmi, consules deputati, una cum aliis quadrin- gentis viris fretaverunt Brisacum, hii, qui deputati erant, ad judi- candum, alii vero ad videndum, quia omnis homo optavit mortem illius tyranni .., cui non satis erat ullum malum, quod animo cogi- tare potuit .... (p. 91) Et conclusa sentencia traditus fuit lictori. qui eum extra superiorem portam Brisacensem deduxit. et cum ve- nisset ad locum suplicii, rogavit, ut omnes pro sua anima orarent, ut sibi deus ex sua benignitate misereretur, et testamentum, quod ipse condiderat, dominus Sigismundus dux approbaret .. sicque tan- dem flexis in terram genibus fuit decapitatus cum magna devocione, et corpus eius ductum ad Hagenbach, ubi cum suis patribus sepultus requiescit in pace. amen ! ... (p. 277) Basilienses, Bernenses, Argentinenses et ceteri de ducatu Austrie ponentes bombardas suas et impugnantes tam opidum quam castrum Blomont .. nil profecerunt ... Ego autem Johannes Knebel illis diebus volui facere bonum tempus, contuli me ad Baden 1 ad cordas trahere: 'am Seil strecken'. An den nach hinten gebundenen Hän- den des Gefangenen ist ein Seil befestigt; daran wird er mittelst einer Winde hoch- gezogen, während ein Gewicht an den Füßsen das Strecken besorgt. 3 expedire: verrecken lassen. quatuor v.: viermal. 9 consules: Mitglieder d. Rates. Zur Teilnahme am Gericht waren nur Ise(n)lin (1466 Oberstzunftmeister) und Irmi aufgeboten. Der erste fungierte anfänglich als Ankläger im Namen Sigismunds, der zweite als Verteidiger (II 73). Das Urteil lautete auf Enthauptung. 21 Ha- genb.: nw. Altkirch. Ob P. wirklich dort begraben wurde, ist nicht bekannt; das Familienbegräbnis jedenfalls befand sich im Franziskanerkloster zu Thann. 24 bombarda: Geschütz. 25 Blomont: Blamont, w. Pruntrut. Am 22. April 1474 hatte Basel an Karl den Krieg erklärt, am 25. Okt. folgte Bern namens der Eid- genossen. An den gelungenen Zug nach Héricourt (II 77) schloß sich 1475 ein solcher in d. Waadt u. (im Juli) an den Doubs; vor Bl. hieß es freilich vom 30. Juli bis 9. Aug. warten (II 85).
Strana 89
89 — superius in Argow et ibidem cum bonis sociis et sociabus nobilibus et ignobilibus in curia Schindler, cui tunc preerat quidam dictus Clingelfuſs, peroptime vixi cum ancilla mea Enilina Baders et fa- mulo Ulrico Müller, et mansi ibidem per quatuor septimanas, in quibus plus decem florenos rennenses expendi. ... (p. 287) Miserabile latrocinium. Anno domini 1475 die jovis, 15. mensis septembris, fuit quedam vidua Basiliensis no- mine .. zem Sternen, relicta quondam Mathie zem Sternen, dives satis. Hec habuit servum, ancillam juvenculam et hospitabat eciam quendam antiquum et senem virum pietatis causa, habuit quoque duos studentes, quos habuit commensales. Fuit eciam quidam ne- quam contractus, biblio per omnia, quem nominabant Pfaff Rosſs- swantz propter suam turpitudinem, curvis et unccatis pedibus, sartor perversus. Hic clavem ad ipsius domum habuit et ad placitum intravit et exivit; fuit eciam verbis jocosus. Mulier aliquando, cum incaluisset mero, ad eos intravit ad discumbendum et de bursa sua extraxit manum plenam auri rennensis. Qua occasione permotus idem nequam dictus Rossswantz associatis sibi quatuor sociis disposuit cenam in domo predicta, videlicet ad Stellam .. et cena facta atque collacione subsequente cum jam ivisset dormitum ille pauper, qui domo erat, et juvenis ancilla eciam segregata fuisset a domina et servus ab eisdem, quilibet seorsum irruit in proximum et jugulatis gutturibus omnium commiserunt crudele latrocinium, et apertis at- que ruptis seris invenerunt in una archa 900 florenos et aliqua cle- nodia. Clauserunt domum exeuntes, clam absentaverunt se. Rosß- swantz autem mansit in civitate et ultra domum non intravit. De- cursis itaque diebus tribus integris..., cum in domo fuisset quedam —. . 2 curia Sch.: das Gasthaus hies Schinderhof. 3 anc.: dieser «Ennelin Joestin, genant Baders, siner kellerin» testierte K. 1475 alle seine Fahrhabe. 4 septim.: Woche. 5 flor. renn.: rhein. Gulden. 7 nomine: K. vergaßs den Namen nachzu- tragen. Die Frau hießs (s. Hist. Grundbuch) Elsin, zweite Gattin des Mathis Karli- stein, der 1429 das Haus z. roten Sternen gekauft hatte (Nr. 2 der ehem. Schwanen- gasse zw. Fischmarkt u. Schifflände) und I470 ein Vermögen v. I800 Gulden ver- steuerte. 11 nequam: nichtswürdig; Bösewicht. 12 contr.: verkrüppelt. biblio: Weinmücke, -wurm. per o.: vollkommen. I3 uncc.: einwärts gebogen. 14 perv.: lasterhaft. ipsius: = cius. 16 disc.: s. an den Tisch setzen. bursa: Geldbeutel. 20 coll.: Unterhaltung, Abendtrunk. 22 quilibet s.: jeder stürzt sich auf sein Opfer. 24 archa: Truhe. clenodia: Schmucksachen. Das Fahndungsschreiben des Rates an d. benachbarten Städte (Missiven XIV I79) bittet daher, "bey goltschmyden, juden und der glich» nachzuforschen, ob «argwenig personen .. silber, silbergeschirr, golt oder gelt" anzubringen versucht hätten. 25 absentare se: s. entfernen.
89 — superius in Argow et ibidem cum bonis sociis et sociabus nobilibus et ignobilibus in curia Schindler, cui tunc preerat quidam dictus Clingelfuſs, peroptime vixi cum ancilla mea Enilina Baders et fa- mulo Ulrico Müller, et mansi ibidem per quatuor septimanas, in quibus plus decem florenos rennenses expendi. ... (p. 287) Miserabile latrocinium. Anno domini 1475 die jovis, 15. mensis septembris, fuit quedam vidua Basiliensis no- mine .. zem Sternen, relicta quondam Mathie zem Sternen, dives satis. Hec habuit servum, ancillam juvenculam et hospitabat eciam quendam antiquum et senem virum pietatis causa, habuit quoque duos studentes, quos habuit commensales. Fuit eciam quidam ne- quam contractus, biblio per omnia, quem nominabant Pfaff Rosſs- swantz propter suam turpitudinem, curvis et unccatis pedibus, sartor perversus. Hic clavem ad ipsius domum habuit et ad placitum intravit et exivit; fuit eciam verbis jocosus. Mulier aliquando, cum incaluisset mero, ad eos intravit ad discumbendum et de bursa sua extraxit manum plenam auri rennensis. Qua occasione permotus idem nequam dictus Rossswantz associatis sibi quatuor sociis disposuit cenam in domo predicta, videlicet ad Stellam .. et cena facta atque collacione subsequente cum jam ivisset dormitum ille pauper, qui domo erat, et juvenis ancilla eciam segregata fuisset a domina et servus ab eisdem, quilibet seorsum irruit in proximum et jugulatis gutturibus omnium commiserunt crudele latrocinium, et apertis at- que ruptis seris invenerunt in una archa 900 florenos et aliqua cle- nodia. Clauserunt domum exeuntes, clam absentaverunt se. Rosß- swantz autem mansit in civitate et ultra domum non intravit. De- cursis itaque diebus tribus integris..., cum in domo fuisset quedam —. . 2 curia Sch.: das Gasthaus hies Schinderhof. 3 anc.: dieser «Ennelin Joestin, genant Baders, siner kellerin» testierte K. 1475 alle seine Fahrhabe. 4 septim.: Woche. 5 flor. renn.: rhein. Gulden. 7 nomine: K. vergaßs den Namen nachzu- tragen. Die Frau hießs (s. Hist. Grundbuch) Elsin, zweite Gattin des Mathis Karli- stein, der 1429 das Haus z. roten Sternen gekauft hatte (Nr. 2 der ehem. Schwanen- gasse zw. Fischmarkt u. Schifflände) und I470 ein Vermögen v. I800 Gulden ver- steuerte. 11 nequam: nichtswürdig; Bösewicht. 12 contr.: verkrüppelt. biblio: Weinmücke, -wurm. per o.: vollkommen. I3 uncc.: einwärts gebogen. 14 perv.: lasterhaft. ipsius: = cius. 16 disc.: s. an den Tisch setzen. bursa: Geldbeutel. 20 coll.: Unterhaltung, Abendtrunk. 22 quilibet s.: jeder stürzt sich auf sein Opfer. 24 archa: Truhe. clenodia: Schmucksachen. Das Fahndungsschreiben des Rates an d. benachbarten Städte (Missiven XIV I79) bittet daher, "bey goltschmyden, juden und der glich» nachzuforschen, ob «argwenig personen .. silber, silbergeschirr, golt oder gelt" anzubringen versucht hätten. 25 absentare se: s. entfernen.
Strana 90
90 vacca, que pre nimia fame et siti cepisset boare, itaque vicini au- dirent, pulsaverunt domum, et cum nullus in domo responderet, mirabantur. Una autem vicinarum, que eciam eam amicicie causa sollicitaverat, anxia facta, cum alias intrare domum non posset, re- cepta scala ascendit ad quandam fenestreolam, que lumen stabulo dabat, et introspiciens vidit dominam domus prostratam humo et jugulatam, et clamans mortem, multus populus convenit, rumpentes hostium intraverunt domum et invenerunt omnes quatuor jugulatos gutturibus. Unde cives permoti inquisicionem fecerunt huius rei et ceperunt illum nequam Pfaff Rosßswantz, trahentes eum ad cordas, confessus fuit, quod ipse actor huius facti fuisset. ... (p. 298) Die dominica ante festum Frantzisci (1. Okt.) fuit in Basilea in domo zem Mulbom caupo quidam Johannes.., qui valde bonum vinum rubeum ad ducillum vendebat; convenienti- bus pluribus bibulis quidam ex eis Nicolaum de Herten, vinicolam Basiliensem nequam, interficiebat, qui antea nulli parcens ordini omnibus maledicebat, qui eciam antea per sex septimanas incarcera- tus, non volens assecurare suum patrem necque eius uxorem, quin ymmo ambos interficere volebat, unde et ibidem meruit divinam ulcionem, ut fuisset a suo socio interfectus. ... Die Sancti Frantzisci vir quidam juvenis in nocte jugulatus in platea mortuus est inventus, videlicet in carreria, qua itur de hospitali Basiliensi versus fontem domus Eptingen, prope curiam Monachorum, et nesciebatur, quis fecisset. Sic infra tres septimanas 8 homines in civitate Basiliensi jugulati sunt. Superius scripsi de quodam nequam curvis pedibus, qui captus fuit propter latrocinium commissum in Basilea in domo ad Stellam Nigram. Idem nequam per multos tractus et suspensiones in equuleum et probaciones, quas fecerat, eiusdem latrocinii fuit repertus inno- 1 boare: brüllen. 4 sollic.: besuchen. 7 clamans: K. bezicht oft das Part. auf das vorangehende Subjekt, statt den Abl. abs. zu verwenden (so gleich nachher bei trahentes). mortem: «Mordiol, 8 hostium: Türe. 13 zem Mulb.: = Bäumleingasse 4. Das Haus gehörte dem Weinmann Peter Hans Strub. 14 ad duc. vend.: "zum Zapfen feilhaben», vom Faßs im Detail ausschenken. Nicht jeder Wirt durfte das ohne weiteres tun (II 437). 18 assec.: versorgen, unterhalten. 22 carreria: Gasse. 23 hosp.: auf dem Areal rechts u. links der Kaufhausgasse. fontem: d. jetzt beseitigte Brunnen beim Eptingerhof (Ritterg. 12). 24 Monach.: d. Hof der Münche v. Landskron, auf d. Areal des jetzigen Ge- richtsgebäudes. 27 ad St. Nigr.: vielmehr Rubram; der «Schwarze St.» lag frei- lich in nächster Nähe. 28 tractus: der Akt des Streckens am Seil. equuleus: «Rößlein», ein Folterinstrument. 29 probacio: Beweis.
90 vacca, que pre nimia fame et siti cepisset boare, itaque vicini au- dirent, pulsaverunt domum, et cum nullus in domo responderet, mirabantur. Una autem vicinarum, que eciam eam amicicie causa sollicitaverat, anxia facta, cum alias intrare domum non posset, re- cepta scala ascendit ad quandam fenestreolam, que lumen stabulo dabat, et introspiciens vidit dominam domus prostratam humo et jugulatam, et clamans mortem, multus populus convenit, rumpentes hostium intraverunt domum et invenerunt omnes quatuor jugulatos gutturibus. Unde cives permoti inquisicionem fecerunt huius rei et ceperunt illum nequam Pfaff Rosßswantz, trahentes eum ad cordas, confessus fuit, quod ipse actor huius facti fuisset. ... (p. 298) Die dominica ante festum Frantzisci (1. Okt.) fuit in Basilea in domo zem Mulbom caupo quidam Johannes.., qui valde bonum vinum rubeum ad ducillum vendebat; convenienti- bus pluribus bibulis quidam ex eis Nicolaum de Herten, vinicolam Basiliensem nequam, interficiebat, qui antea nulli parcens ordini omnibus maledicebat, qui eciam antea per sex septimanas incarcera- tus, non volens assecurare suum patrem necque eius uxorem, quin ymmo ambos interficere volebat, unde et ibidem meruit divinam ulcionem, ut fuisset a suo socio interfectus. ... Die Sancti Frantzisci vir quidam juvenis in nocte jugulatus in platea mortuus est inventus, videlicet in carreria, qua itur de hospitali Basiliensi versus fontem domus Eptingen, prope curiam Monachorum, et nesciebatur, quis fecisset. Sic infra tres septimanas 8 homines in civitate Basiliensi jugulati sunt. Superius scripsi de quodam nequam curvis pedibus, qui captus fuit propter latrocinium commissum in Basilea in domo ad Stellam Nigram. Idem nequam per multos tractus et suspensiones in equuleum et probaciones, quas fecerat, eiusdem latrocinii fuit repertus inno- 1 boare: brüllen. 4 sollic.: besuchen. 7 clamans: K. bezicht oft das Part. auf das vorangehende Subjekt, statt den Abl. abs. zu verwenden (so gleich nachher bei trahentes). mortem: «Mordiol, 8 hostium: Türe. 13 zem Mulb.: = Bäumleingasse 4. Das Haus gehörte dem Weinmann Peter Hans Strub. 14 ad duc. vend.: "zum Zapfen feilhaben», vom Faßs im Detail ausschenken. Nicht jeder Wirt durfte das ohne weiteres tun (II 437). 18 assec.: versorgen, unterhalten. 22 carreria: Gasse. 23 hosp.: auf dem Areal rechts u. links der Kaufhausgasse. fontem: d. jetzt beseitigte Brunnen beim Eptingerhof (Ritterg. 12). 24 Monach.: d. Hof der Münche v. Landskron, auf d. Areal des jetzigen Ge- richtsgebäudes. 27 ad St. Nigr.: vielmehr Rubram; der «Schwarze St.» lag frei- lich in nächster Nähe. 28 tractus: der Akt des Streckens am Seil. equuleus: «Rößlein», ein Folterinstrument. 29 probacio: Beweis.
Strana 91
91 — cens, et quis fecerit usque in hodiernum nescitur. Nichilominus tamen, quia ille nequam procator et copulator magnus atque leccator erat, fuit perpetuo a civitate Basiliensi proscriptus ... ... (p. 333) Die sancti Paulini (15. Jan. 1476) mane [obiit] mea canicula Frogindorumb moriebatur, quam habui ego et mea ancilla per 22 annos et duos menses. ... (p. 343) Eodem tempore (Febr. 1476) .. domini Bernenses cum suis confederatis monuerunt omnes colligatos, ut eis venirent in adiutorium ad expungnandum illum ferocem tyrannum Burgun- dum... Sic hodie (20. Febr.) exiverunt Basilienses cum suis numero octingentis viris. quorum capitaneus erat dominus Petrus Rot miles, de antiquis civibus, vir bonus et facetus, in armis tamen non stren- nuus — miliciam enim suam non pugnando, sed transfretando mare Jherosolimis obtinuit —, vexillifer vero Conradus de Louffen, eciam antique stirpis Basiliensis, erat, civis non multum in armis expertus, tamen prudens et senex, qui multa audivit; ordinator autem illorum in expedicionem missorum fuit Ulricus zem Wald carnifex, vir pulcher in armis et eques. ... (p. 366) Die mercurii, 14. marcii, venerunt nostre gentes Basileam, deferentes secum vexilla et baneria aureis litteris inpicta 19, item duas magnas bombardas clipeis Burgundorum infusis, valoris mille florenorum. et ex gracia dei nullus ipsorum defuit nisi quidam servus Ullarici Mellinger, qui de allecibus tantum com- medit, quod febricitabat. ille mansit in Bielo; alii omnes recentes cum magno gaudio venerunt. representantes se beate virgini Marie 2 proc.: (zu procare) Kuppler; dasselbe bedeuten cop. und lecc. 5 morieb.: K. korrigierte damit sein sonst bei Menschen übliches obiit, vergaß aber dieses zu streichen. 7 eodem t.: im Jan. war d. burgund. Heer im Waadtland eingerückt; am 19. Febr. erschien Karl vor Grandson (Dierauer II 242). 8 collig.: die Verbündeten der Niedern Vereinigung; vgl. Dierauer II 245. 11 Rot: s. S. I6. I4 C. de L.: er gehörte seit 1429 als Achtburger dem Rate an († 1478). 17 Ulricus z. W.: Rats- herr der Metzgernzunft; ordinator bezeichnet ihn als Gehilfen des Hauptmanns (Bernoulli BN 1899). Zum Siege von Grandson am 2. März (II 91) haben d. Basler wenig beitragen können, "denn sy worend durcht die Eydgenossen ge- ordenet, die hinderhût zû halten.. daß sy ubel verdroß". Doch dankt man der Darstellungsgabe d. Basler Ratsherrn Ulr. Meltinger den besten Schlachtbericht von eidg. Seite u. dem Sammeleifer Knebels seine Erhaltung (p. 357). Von der Beute sind d. Fahnen (baneria), im Münster aufgehängt, beim Bildersturm unter- gegangen außer einer; von d. Geschützen ist noch ein Rohr vorhanden (beides im Hist. Mus.); s. Wackernagel BJ 1894. 19 gentes: Leute. 2I clipeus: Wappen. 23 de allecibus: allec = gepökelter Hering, Sardine; im Lager Karls fanden sich duo milia tonnarum allecium. 24 quod: = ut. recens: gesund.
91 — cens, et quis fecerit usque in hodiernum nescitur. Nichilominus tamen, quia ille nequam procator et copulator magnus atque leccator erat, fuit perpetuo a civitate Basiliensi proscriptus ... ... (p. 333) Die sancti Paulini (15. Jan. 1476) mane [obiit] mea canicula Frogindorumb moriebatur, quam habui ego et mea ancilla per 22 annos et duos menses. ... (p. 343) Eodem tempore (Febr. 1476) .. domini Bernenses cum suis confederatis monuerunt omnes colligatos, ut eis venirent in adiutorium ad expungnandum illum ferocem tyrannum Burgun- dum... Sic hodie (20. Febr.) exiverunt Basilienses cum suis numero octingentis viris. quorum capitaneus erat dominus Petrus Rot miles, de antiquis civibus, vir bonus et facetus, in armis tamen non stren- nuus — miliciam enim suam non pugnando, sed transfretando mare Jherosolimis obtinuit —, vexillifer vero Conradus de Louffen, eciam antique stirpis Basiliensis, erat, civis non multum in armis expertus, tamen prudens et senex, qui multa audivit; ordinator autem illorum in expedicionem missorum fuit Ulricus zem Wald carnifex, vir pulcher in armis et eques. ... (p. 366) Die mercurii, 14. marcii, venerunt nostre gentes Basileam, deferentes secum vexilla et baneria aureis litteris inpicta 19, item duas magnas bombardas clipeis Burgundorum infusis, valoris mille florenorum. et ex gracia dei nullus ipsorum defuit nisi quidam servus Ullarici Mellinger, qui de allecibus tantum com- medit, quod febricitabat. ille mansit in Bielo; alii omnes recentes cum magno gaudio venerunt. representantes se beate virgini Marie 2 proc.: (zu procare) Kuppler; dasselbe bedeuten cop. und lecc. 5 morieb.: K. korrigierte damit sein sonst bei Menschen übliches obiit, vergaß aber dieses zu streichen. 7 eodem t.: im Jan. war d. burgund. Heer im Waadtland eingerückt; am 19. Febr. erschien Karl vor Grandson (Dierauer II 242). 8 collig.: die Verbündeten der Niedern Vereinigung; vgl. Dierauer II 245. 11 Rot: s. S. I6. I4 C. de L.: er gehörte seit 1429 als Achtburger dem Rate an († 1478). 17 Ulricus z. W.: Rats- herr der Metzgernzunft; ordinator bezeichnet ihn als Gehilfen des Hauptmanns (Bernoulli BN 1899). Zum Siege von Grandson am 2. März (II 91) haben d. Basler wenig beitragen können, "denn sy worend durcht die Eydgenossen ge- ordenet, die hinderhût zû halten.. daß sy ubel verdroß". Doch dankt man der Darstellungsgabe d. Basler Ratsherrn Ulr. Meltinger den besten Schlachtbericht von eidg. Seite u. dem Sammeleifer Knebels seine Erhaltung (p. 357). Von der Beute sind d. Fahnen (baneria), im Münster aufgehängt, beim Bildersturm unter- gegangen außer einer; von d. Geschützen ist noch ein Rohr vorhanden (beides im Hist. Mus.); s. Wackernagel BJ 1894. 19 gentes: Leute. 2I clipeus: Wappen. 23 de allecibus: allec = gepökelter Hering, Sardine; im Lager Karls fanden sich duo milia tonnarum allecium. 24 quod: = ut. recens: gesund.
Strana 92
92 — intraverunt omnes ecclesiam Basiliensem per magnam portam, refe- rentes grates beate virgini ad altare suum; exierunt per portam sancti Galli. ... (p. 383) Die martis crastino annunciacionis Marie (24.) Bernenses exiverunt cum magna potencia contra rinoceroten Bur- gundum, qui castra sua posuit infra Lausannam et Friburgum... ... (3, p. 15) Feria quinta post Johannis (27. Juni) Basilienses cum suis venerunt Basileam de bello Mortanensi sani et alacres et ... intraverunt ecclesiam Basiliensem flectentes genua, praesertim vexilliferi et milites, in gradibus medii chori ante altare, exsolventes deo, beate Marie virgini et 10 000 militum graciarum acciones de tam mirabili et magno triumpho et victoria eis celitus data. Sanctus Michahel sine dubio et 10 000 martires precesserunt exercitum nostrum et in fugam verterunt Burgundum. Alias non fuisset pos- sibile eum ita leviter vicisse. ... (p. 90) Die martis, que fuit crastino epiphanie (7. Jan. 1477), supervenerunt nuncii, qui dicebant, quod die dominica proxime preterita (5. Jan.) .. dux Lothoringie cum suis figens aciem contra Thurcum de Burgundia aggressus est eum,... et fugam dedit ille turpissimus Karolus, victissimus et immetuendissimus assertus dux Burgundie. ... (p. 112) Sicque factum est, ut .. Karolus dux Burgundie nequam nequissimus in turpissima fuga turpissimam sustinuit mor- tem et inter alios occisos jacens nudatus nudus tribus diebus et noctibus inter pauperrimos rusticos jacebat, et hoc contigit, ut canes et aves relictis et non tactis aliis corporibus solum ipsius corpus vorarent et roderent ossa. tandem corpus suum inventum ductum 4 crastino: am Tage nach.. 5 Bernenses: da Karl seit dem 14. März in Lau- sanne neu rüstete, besetzte Bern das savoyische Murten u. andere wichtige Punkte (Dierauer II 262). Am 9. Juni legte sich Karl vor Murten; am 15. rückten d. Basler unter Rot aus. In der Schlacht vom 22. Juni (II 96) verloren sie 3 Mann; s. Bernoulli BN I900; Dierauer II 266 ff. 11 10000 mil.: der 22. Juni ist dem Andenken an d. 10 000 röm. Soldaten (Ritter od. Märtyrer) geweiht, die ihres Christentums wegen auf dem Ararat sollen gekreuzigt worden sein. 12 celitus: vom Himmel. 18 dux Loth.: Renatus. Die Eidg. hatten ihm freie Werbung erlaubt, als er zum Entsatz seiner Hauptstadt Nancy (Nanseia) Truppen brauchte; Sammelplatz war Basel (II 99); es stellte ihm selbst 500 Mann. 20 victissimus: «ille fatuus (dumm) Burgundus scripsit se cunctipotentissimum, illustrissimum, metuendissimum et gloriosissimum, que omnia predicata fuerunt mentita- (K. p. 110). 21 assertus: "wie er sich erwiesen hat.» 22 sicque: im Verlauf der Schlacht bei Nancy am 5. Jan. 1477 (II 100; Dierauer II 281). 23 sustinere: = pati. 25 contigit: = accidit.
92 — intraverunt omnes ecclesiam Basiliensem per magnam portam, refe- rentes grates beate virgini ad altare suum; exierunt per portam sancti Galli. ... (p. 383) Die martis crastino annunciacionis Marie (24.) Bernenses exiverunt cum magna potencia contra rinoceroten Bur- gundum, qui castra sua posuit infra Lausannam et Friburgum... ... (3, p. 15) Feria quinta post Johannis (27. Juni) Basilienses cum suis venerunt Basileam de bello Mortanensi sani et alacres et ... intraverunt ecclesiam Basiliensem flectentes genua, praesertim vexilliferi et milites, in gradibus medii chori ante altare, exsolventes deo, beate Marie virgini et 10 000 militum graciarum acciones de tam mirabili et magno triumpho et victoria eis celitus data. Sanctus Michahel sine dubio et 10 000 martires precesserunt exercitum nostrum et in fugam verterunt Burgundum. Alias non fuisset pos- sibile eum ita leviter vicisse. ... (p. 90) Die martis, que fuit crastino epiphanie (7. Jan. 1477), supervenerunt nuncii, qui dicebant, quod die dominica proxime preterita (5. Jan.) .. dux Lothoringie cum suis figens aciem contra Thurcum de Burgundia aggressus est eum,... et fugam dedit ille turpissimus Karolus, victissimus et immetuendissimus assertus dux Burgundie. ... (p. 112) Sicque factum est, ut .. Karolus dux Burgundie nequam nequissimus in turpissima fuga turpissimam sustinuit mor- tem et inter alios occisos jacens nudatus nudus tribus diebus et noctibus inter pauperrimos rusticos jacebat, et hoc contigit, ut canes et aves relictis et non tactis aliis corporibus solum ipsius corpus vorarent et roderent ossa. tandem corpus suum inventum ductum 4 crastino: am Tage nach.. 5 Bernenses: da Karl seit dem 14. März in Lau- sanne neu rüstete, besetzte Bern das savoyische Murten u. andere wichtige Punkte (Dierauer II 262). Am 9. Juni legte sich Karl vor Murten; am 15. rückten d. Basler unter Rot aus. In der Schlacht vom 22. Juni (II 96) verloren sie 3 Mann; s. Bernoulli BN I900; Dierauer II 266 ff. 11 10000 mil.: der 22. Juni ist dem Andenken an d. 10 000 röm. Soldaten (Ritter od. Märtyrer) geweiht, die ihres Christentums wegen auf dem Ararat sollen gekreuzigt worden sein. 12 celitus: vom Himmel. 18 dux Loth.: Renatus. Die Eidg. hatten ihm freie Werbung erlaubt, als er zum Entsatz seiner Hauptstadt Nancy (Nanseia) Truppen brauchte; Sammelplatz war Basel (II 99); es stellte ihm selbst 500 Mann. 20 victissimus: «ille fatuus (dumm) Burgundus scripsit se cunctipotentissimum, illustrissimum, metuendissimum et gloriosissimum, que omnia predicata fuerunt mentita- (K. p. 110). 21 assertus: "wie er sich erwiesen hat.» 22 sicque: im Verlauf der Schlacht bei Nancy am 5. Jan. 1477 (II 100; Dierauer II 281). 23 sustinere: = pati. 25 contigit: = accidit.
Strana 93
93 fuit ad Nanseiam et ibi lotum, balsamatum et sepultum fuit, descendit ad inferos et non resurrexit. ... (p. 94) Hec nova cum venissent ad Basileam, ordinatum fuit, ut per omnes ecclesias et monasteria cantaretur missa solemnis de beata virgine Maria. et ego Johannes Knebel cantavi missam solempnem in summo altari ecclesie Basiliensis lecius quam um- quam feci. ... (p. 113) In profesto conversionis sancti Pauli apostoli (Jan. 24) hora meridiei contigit, ut juvenis quidam adaquaret equum cuiusdam peditis de Thurego, qui eciam in expedicione Nansensi fuerat, in fonte fori piscium Basiliensis, et alii venirent de Berna similes, et proiciebant illum juvenem insedentem equo nive. juvenis clamabat. quod audientes Thuricenses, quorum equus fuit, volentes defendere juvenem ab ictibus aliorum Bernensium, evaginatis gladiis irruerunt in illos, interfecerunt duos et vulnerantes quatuor, et tantus fuit factus tumultus, ut omnes Basilienses se armis induerent et domini de capitulo Basiliensi cum capellanis suis se in Pallacio retro ecclesiam congregarent, mittentes nuncium ad consules, quid eis expediret facere, an ad eos ire aut ibidem expectare vel ad aliquem locum Basiliensibus pro tuicione et defensione se presentare. et responso habito cum graciarum accione redibant ad propria, sedato tumultu. ... (p. 115) Sabbato ante purificacionis Marie (1. Febr.) ovum galline vendebatur pro uno denario nec bene poterat reperiri, et communiter octo vendebantur pro 1 solido denariorum Basiliensium. fuit quidam ruralis, qui videns caristiam ovorum noluit remissius vendere quam unum ovum galline pro duobus denariis. noluit eciam libram butiri remissius vendere quam pro duobus solidis, et cum diu staret, de mandato consulatus fuerunt missi apparitores vel famuli — .. . ... . . 1 sepultum: von Renat in N., später von Karl V. im Dom zu Brügge. 8 pro- festum: Vortag. 9 adaquare: zur Tränke reiten. 10 Thuregum: Zürich. Ueber das später übliche Tigurum s. F. Stachelin Die Schweiz in röm. Zeit 123, 3. peditis: gemeint ist wohl ein Hauptmann des Fußsvolks. In Basel sollten die 8000 eidg. Söldner Renats abgelöhnt werden; weil aber genügende Mittel fehlten, blieben nebst andern die Hauptleute in Basel. I7 domini de c.: d. Domherren waren eben erst der Gefahr entronnen, wegen einer Universitätsaffäre ihre Häuser von eidg. Söld- nern geplündert zu sehen (II 210). Pallacium: die Pfalz. 20 tuicio: Schutz. 23 purific.: Reinigung. «purificari dicuntur mulieres, quae post partum in Ecclesiam veniunt et benedictionem a sacerdote suscipiunt» (Du Cange). 24 denarius: Pfennig. Ihrer 12 machten einen Schilling (solidus). 26 ruralis: Bauer. caristia: Teuerung. remissius: billiger. 28 libra but.: ein Pfund Butter. 29 de mand.: auf Befehl.
93 fuit ad Nanseiam et ibi lotum, balsamatum et sepultum fuit, descendit ad inferos et non resurrexit. ... (p. 94) Hec nova cum venissent ad Basileam, ordinatum fuit, ut per omnes ecclesias et monasteria cantaretur missa solemnis de beata virgine Maria. et ego Johannes Knebel cantavi missam solempnem in summo altari ecclesie Basiliensis lecius quam um- quam feci. ... (p. 113) In profesto conversionis sancti Pauli apostoli (Jan. 24) hora meridiei contigit, ut juvenis quidam adaquaret equum cuiusdam peditis de Thurego, qui eciam in expedicione Nansensi fuerat, in fonte fori piscium Basiliensis, et alii venirent de Berna similes, et proiciebant illum juvenem insedentem equo nive. juvenis clamabat. quod audientes Thuricenses, quorum equus fuit, volentes defendere juvenem ab ictibus aliorum Bernensium, evaginatis gladiis irruerunt in illos, interfecerunt duos et vulnerantes quatuor, et tantus fuit factus tumultus, ut omnes Basilienses se armis induerent et domini de capitulo Basiliensi cum capellanis suis se in Pallacio retro ecclesiam congregarent, mittentes nuncium ad consules, quid eis expediret facere, an ad eos ire aut ibidem expectare vel ad aliquem locum Basiliensibus pro tuicione et defensione se presentare. et responso habito cum graciarum accione redibant ad propria, sedato tumultu. ... (p. 115) Sabbato ante purificacionis Marie (1. Febr.) ovum galline vendebatur pro uno denario nec bene poterat reperiri, et communiter octo vendebantur pro 1 solido denariorum Basiliensium. fuit quidam ruralis, qui videns caristiam ovorum noluit remissius vendere quam unum ovum galline pro duobus denariis. noluit eciam libram butiri remissius vendere quam pro duobus solidis, et cum diu staret, de mandato consulatus fuerunt missi apparitores vel famuli — .. . ... . . 1 sepultum: von Renat in N., später von Karl V. im Dom zu Brügge. 8 pro- festum: Vortag. 9 adaquare: zur Tränke reiten. 10 Thuregum: Zürich. Ueber das später übliche Tigurum s. F. Stachelin Die Schweiz in röm. Zeit 123, 3. peditis: gemeint ist wohl ein Hauptmann des Fußsvolks. In Basel sollten die 8000 eidg. Söldner Renats abgelöhnt werden; weil aber genügende Mittel fehlten, blieben nebst andern die Hauptleute in Basel. I7 domini de c.: d. Domherren waren eben erst der Gefahr entronnen, wegen einer Universitätsaffäre ihre Häuser von eidg. Söld- nern geplündert zu sehen (II 210). Pallacium: die Pfalz. 20 tuicio: Schutz. 23 purific.: Reinigung. «purificari dicuntur mulieres, quae post partum in Ecclesiam veniunt et benedictionem a sacerdote suscipiunt» (Du Cange). 24 denarius: Pfennig. Ihrer 12 machten einen Schilling (solidus). 26 ruralis: Bauer. caristia: Teuerung. remissius: billiger. 28 libra but.: ein Pfund Butter. 29 de mand.: auf Befehl.
Strana 94
94 civitatis, qui tam ova quam butirum caperent et ad hospitale pau- perum Basiliense portarent. ... (p. 205) Circa festum nativitatis Marie (8. Sept.) fuit captus quidam de Argentina, qui postquam dissipavit bona paterna et uxoris sue, multos fraudavit (quia fuit de bonis parentibus mer- cadantibus), incepit furari et veniens in Basileam multa furta com- misit. pro qua re capitur et ducitur ad judicium, ubi ad suspendium judicatur. et dum datur lictori ad plectendum, fuerunt duo cives Basilienses, Johannes Eberler, qui et Grünenzwig dicebatur, et Ni- colaus Meyger, civis ab antiquo genere, qui aliquociens cum eodem nequam commessati sunt, qui eciam de consulibus erant Basiliensi- bus. hii misericordia permoti suplicabant duobus juvenibus scolari- bus, comitibus de Blamont, ut ipsi lictorem accederent et funem, quo ipse fur ligatus ducebatur, abscinderent, et sic evadere posset. predicti duo juvenes comites ita informati lictorem, qui ipsum furem ducebat, prope monasterium fratrum Minorum expectantes adierunt et funem huiusmodi absciderunt, sicque fur ipse, ab eisdem dominis comittibus acclamatus «fuge, fuge», fugit et ad dictum monasterium venit. comperto autem, quod isti cives Johannes et Nicolaus hoc practicassent et de consulatu fuissent, Basilienses dis- ponebant eos capere et pro huiusmodi forefacto punire. super hoc ipsi avisati ad libertatem dominorum Theuthunicorum fugierunt et inibi latitantes Basilienses suos satellites et de zunftis singulis miserunt ad curiam Theuthunicorum, qui ipsos custodirent, ne aufugerent. 1 hosp.: II 933. 4 quidam: ein Hans Bisinger. Ueber d. Handel berichtet K. schon p. 194. 5 mercadans: = it. mercatante «Kaufmann". 7 ad susp.: zum Galgen. B. wurde jedoch zum Tod durch d. Schwert (plecti) begnadigt. Die Exe- kution sollte vor d. Steinentor stattfinden. 9 Eberler: begüterter Nachkomme eines Kolmarer Juden, Ratsherr d. Weinleutenzunft, Richter im Kleinbasler Stadtgericht. 10 Meyger: Meyer (z. Pfeil), damals Mitglied d. Stadtgerichts, später Ratsschreiber. Er wohnte neben d. Deutschen Haus an d. Rittergasse. 11 commessari: zechen. 12 scolares: Studenten; wenn auch nicht Grafen v. Bl., so doch burgundische Edel- leute. Als Angehörige d. Universität unterstanden sie nicht der Gerichtsbarkeit der Stadt, sondern des Rektors. 15 inform.: instruiert. 20 practicare: tun. 22 avisare: benachrichtigen. ad lib.: wie d. Klöster besaß auch d. Deutschritterorden das Asylrecht. 23 latitantes: wieder auf d. Subj. des vorangehenden Satzes bezogen. Wie es Bisinger u. seinen Rettern erging, erfährt man nicht; mit M. u. E. söhnte sich d. Rat nach langen Verhandlungen aus.
94 civitatis, qui tam ova quam butirum caperent et ad hospitale pau- perum Basiliense portarent. ... (p. 205) Circa festum nativitatis Marie (8. Sept.) fuit captus quidam de Argentina, qui postquam dissipavit bona paterna et uxoris sue, multos fraudavit (quia fuit de bonis parentibus mer- cadantibus), incepit furari et veniens in Basileam multa furta com- misit. pro qua re capitur et ducitur ad judicium, ubi ad suspendium judicatur. et dum datur lictori ad plectendum, fuerunt duo cives Basilienses, Johannes Eberler, qui et Grünenzwig dicebatur, et Ni- colaus Meyger, civis ab antiquo genere, qui aliquociens cum eodem nequam commessati sunt, qui eciam de consulibus erant Basiliensi- bus. hii misericordia permoti suplicabant duobus juvenibus scolari- bus, comitibus de Blamont, ut ipsi lictorem accederent et funem, quo ipse fur ligatus ducebatur, abscinderent, et sic evadere posset. predicti duo juvenes comites ita informati lictorem, qui ipsum furem ducebat, prope monasterium fratrum Minorum expectantes adierunt et funem huiusmodi absciderunt, sicque fur ipse, ab eisdem dominis comittibus acclamatus «fuge, fuge», fugit et ad dictum monasterium venit. comperto autem, quod isti cives Johannes et Nicolaus hoc practicassent et de consulatu fuissent, Basilienses dis- ponebant eos capere et pro huiusmodi forefacto punire. super hoc ipsi avisati ad libertatem dominorum Theuthunicorum fugierunt et inibi latitantes Basilienses suos satellites et de zunftis singulis miserunt ad curiam Theuthunicorum, qui ipsos custodirent, ne aufugerent. 1 hosp.: II 933. 4 quidam: ein Hans Bisinger. Ueber d. Handel berichtet K. schon p. 194. 5 mercadans: = it. mercatante «Kaufmann". 7 ad susp.: zum Galgen. B. wurde jedoch zum Tod durch d. Schwert (plecti) begnadigt. Die Exe- kution sollte vor d. Steinentor stattfinden. 9 Eberler: begüterter Nachkomme eines Kolmarer Juden, Ratsherr d. Weinleutenzunft, Richter im Kleinbasler Stadtgericht. 10 Meyger: Meyer (z. Pfeil), damals Mitglied d. Stadtgerichts, später Ratsschreiber. Er wohnte neben d. Deutschen Haus an d. Rittergasse. 11 commessari: zechen. 12 scolares: Studenten; wenn auch nicht Grafen v. Bl., so doch burgundische Edel- leute. Als Angehörige d. Universität unterstanden sie nicht der Gerichtsbarkeit der Stadt, sondern des Rektors. 15 inform.: instruiert. 20 practicare: tun. 22 avisare: benachrichtigen. ad lib.: wie d. Klöster besaß auch d. Deutschritterorden das Asylrecht. 23 latitantes: wieder auf d. Subj. des vorangehenden Satzes bezogen. Wie es Bisinger u. seinen Rettern erging, erfährt man nicht; mit M. u. E. söhnte sich d. Rat nach langen Verhandlungen aus.
Strana 95
95 ... (p. 218) Obitus Johannis de Venningen episcopi Basi- liensis. Anno domini 1478 dominica die ante festum nativitatis do- mini (20. Dez.) de mane infra octavam et nonam horas cum maxima racione in castro Brunnentrut emisit spiritum et cum maxima reve- rencia, ut decet, ad Basileam et ad sepulturam ductus. nam totus clerus, monachi et alii processionaliter funeri obviam venerunt usque ad portam Spalarum, ibique funus, quod in equiductu, videlicet roßbor, ferebatur, honorifice susceptum est. nam equi ferentes funus fuerunt tecti et cooperti nigro panno, cum triginta torciis cereis ardentibus, absque aliis cereis; fuit corpus delatum ad ecclesiam Basiliensem et ibidem ante chorum, videlicet ante locum peticionis fabrice, sepultum. et cum cadaver deponeretur de feretro, albis per totum ornamentis vestitum erat, prout ipse disposuerat, et cyrothecis manus, ut decuit, tecte, cum anulo aureo in dextra manu, et in manibus tenuit bullam provisionis sue sanctissimi domini Calixti pape quarti ..., cum qua voluit et disposuit sepeliri.. ... (p. 269) Basilienses suis civibus et subditis magna onera exaccionum et stürarum imposuerunt, quia magnas expensas fecerunt et magna onera eciam sustinuerunt in transactis gwerris, que usque ad diem dominicam, que fuit dies sancti Ulrici 1479 (4. Juli), duraverunt. Et quia eodem die juxta cursum anni cives debebant consulibus [jurare] obedienciam facere, fuit inter cives facta discor- dia, non volentes juramentum prestare id, quod consules dictarunt, et presertim in illo puncto, videlicet quod, quidquid eis oneris im- 1 Joh. v. V., aus pfälzischem Geschlecht, Bisch. seit 1458, multum ex- pertus et practicus in spiritualibus et temporalibus negociis. ... diligit pecunias (quare a quibusdam suis emulis Joh. de Pfenningen est appellatus) et fortunatus in acquirendo eas (BCh 7, 131 u. 149; II 204). 3 de mane: morgens. 4 racio: Besinnung. Brunnentrut: Das Schloß zu Pruntrut hatte V. mit großsen Kosten neu aufgebaut. 6 alii: d. Rat, die Zunftvorstände und die Universität (Kölner A. D. 288). 7 funus: Leiche. 8 roßbor: von Pferden getragene Bahre. 9 tor- cium: geflochtene Kerze, Wachsfackel. 10 absque: abgesehen von. cereum: Kerze. 11 loc. p. f.: am Aufgang zum Chor stand ein Opferstock für d. Münsterbauverwaltung (fabrica). Der Grabstein befindet sich jetzt in d. Schaler- kapelle, der Ring u. das Schmuckstück des Bischofsstabs im Hist. Mus. 12 fere- trum: Bahre. 13 ipse: s. J. Stöcklin Joh. v. V. S. 133. cyrothecae: Handschuhe. 15 provisio: Bestätigung durch Calixtus III. (nicht IV.). Joh. v. V. war der letzte Bischof, der sein Begräbnis erwählte in unserm Tumstifft, darinn wir tod rasten wellen'. Seine nächsten Nachfolger ruhen in Lützel, Delsberg, Pruntrut. 18 exaccio: Auflage. Schon seit 1475 wurden außerordentliche Verbrauchs-, Ver- mögens- u. Personalsteuern erhoben. 19 gwerra: Krieg. 21 eodem die: gewöhn- lich jedoch schwuren d. Bürger dem neugewählten Rat am ersten auf Johanni (24. Juni) folgenden Sonntag. 22 discordia: s. 11 148.
95 ... (p. 218) Obitus Johannis de Venningen episcopi Basi- liensis. Anno domini 1478 dominica die ante festum nativitatis do- mini (20. Dez.) de mane infra octavam et nonam horas cum maxima racione in castro Brunnentrut emisit spiritum et cum maxima reve- rencia, ut decet, ad Basileam et ad sepulturam ductus. nam totus clerus, monachi et alii processionaliter funeri obviam venerunt usque ad portam Spalarum, ibique funus, quod in equiductu, videlicet roßbor, ferebatur, honorifice susceptum est. nam equi ferentes funus fuerunt tecti et cooperti nigro panno, cum triginta torciis cereis ardentibus, absque aliis cereis; fuit corpus delatum ad ecclesiam Basiliensem et ibidem ante chorum, videlicet ante locum peticionis fabrice, sepultum. et cum cadaver deponeretur de feretro, albis per totum ornamentis vestitum erat, prout ipse disposuerat, et cyrothecis manus, ut decuit, tecte, cum anulo aureo in dextra manu, et in manibus tenuit bullam provisionis sue sanctissimi domini Calixti pape quarti ..., cum qua voluit et disposuit sepeliri.. ... (p. 269) Basilienses suis civibus et subditis magna onera exaccionum et stürarum imposuerunt, quia magnas expensas fecerunt et magna onera eciam sustinuerunt in transactis gwerris, que usque ad diem dominicam, que fuit dies sancti Ulrici 1479 (4. Juli), duraverunt. Et quia eodem die juxta cursum anni cives debebant consulibus [jurare] obedienciam facere, fuit inter cives facta discor- dia, non volentes juramentum prestare id, quod consules dictarunt, et presertim in illo puncto, videlicet quod, quidquid eis oneris im- 1 Joh. v. V., aus pfälzischem Geschlecht, Bisch. seit 1458, multum ex- pertus et practicus in spiritualibus et temporalibus negociis. ... diligit pecunias (quare a quibusdam suis emulis Joh. de Pfenningen est appellatus) et fortunatus in acquirendo eas (BCh 7, 131 u. 149; II 204). 3 de mane: morgens. 4 racio: Besinnung. Brunnentrut: Das Schloß zu Pruntrut hatte V. mit großsen Kosten neu aufgebaut. 6 alii: d. Rat, die Zunftvorstände und die Universität (Kölner A. D. 288). 7 funus: Leiche. 8 roßbor: von Pferden getragene Bahre. 9 tor- cium: geflochtene Kerze, Wachsfackel. 10 absque: abgesehen von. cereum: Kerze. 11 loc. p. f.: am Aufgang zum Chor stand ein Opferstock für d. Münsterbauverwaltung (fabrica). Der Grabstein befindet sich jetzt in d. Schaler- kapelle, der Ring u. das Schmuckstück des Bischofsstabs im Hist. Mus. 12 fere- trum: Bahre. 13 ipse: s. J. Stöcklin Joh. v. V. S. 133. cyrothecae: Handschuhe. 15 provisio: Bestätigung durch Calixtus III. (nicht IV.). Joh. v. V. war der letzte Bischof, der sein Begräbnis erwählte in unserm Tumstifft, darinn wir tod rasten wellen'. Seine nächsten Nachfolger ruhen in Lützel, Delsberg, Pruntrut. 18 exaccio: Auflage. Schon seit 1475 wurden außerordentliche Verbrauchs-, Ver- mögens- u. Personalsteuern erhoben. 19 gwerra: Krieg. 21 eodem die: gewöhn- lich jedoch schwuren d. Bürger dem neugewählten Rat am ersten auf Johanni (24. Juni) folgenden Sonntag. 22 discordia: s. 11 148.
Strana 96
96 — ponerent, subire et portare deberent, allegantes, quod in omnibus gravarentur, et quanto plus, tanto minus in erario esset; sed accre- scerent in diviciis officiales et presertim magister zunftarum Hein- ricus Rieher, qui ante modica tempora nudus et pauper Basileam de opido Sultz venisset et jam comparasset sibi unam preciosam curiam in monte Sancti Petri et ex alio quinquaginta florenos annuos pro mille florenis a consulibus Basiliensibus comparasset et alias teneret magnum statum; sic eciam et alii officiales facerent, qui omnes ditarentur, et communitas depauperaretur. Audientes hec consules fecerunt de necessitate virtutem: dimiserunt illam clausulam et remiserunt onera plura, et sic fuerunt concordati. IV. Desiderius Erasmus v. Rotterdam. Ueber Erasmus (ca. 1466—1536) s. die mitgeteilte Probe aus Beatus Rhenanus (S. 141) und S. 4 f. Von den vielen modernen Biographien sei hier nur genannt «Erasmus» von J. Huizinga, deutsch v. W. Kaegi (Basel 1928), wo das Schlußswort lautet: "Die gebildete Menschheit hat Ursache, den Namen des Erasmus in Ehren zu halten, wäre es auch nur darum, weil er der tief ehrliche Prediger jener allgemeinen Milde des Herzens gewesen ist, die die Welt noch so bitter nötig hat.»— Zwei Porträts von H. Holbein (aus den Jahren 1523 u. 1532) in d. öff. Kunstsammlung. Abbildungen dieser u. anderer Porträts u. von Gegenständen aus d. Hinterlassenschaft des E. bei E. Major «E. v. R.» (Basel 1926). Schriftprobe bei Roth- Schmidt. ..“ .- .. 1 allegare: vorwerfen; der quod-Satz vertritt den Acc. c. Inf. 3 officiales: Würdenträger. 4 Rieher: Sohn eines armen Neubürgers aus Sulz (Oberelsaßs), "der Typus eines.. den Erfolg mit jedem Mittel suchenden Geschäftsmannes. 1451 versteuerte er ein Vermögen von 300 Gulden, 1475 das siebenfache. 1472 wurde er Ratsherr, 1477 Oberstzunftmeister» (II 148). Ueber sein u. seiner Söhne schlimmes Ende II I53. 6 curia: Haus, Hof. ex alio: außerdem. 7 an- nuos: d. h. er bezog von einem der Stadt gewährten Darlehen 5%. Form der Geldanlage u. Zinsfußs waren durchaus üblich (Schönberg Finanzverhältnisse 494, 2). 9 communitas: Gemeinwesen. 11 remiserunt: im Aug. ermäſsigte d. Rat die Steuern der untern Klassen auf d. Hälfte.
96 — ponerent, subire et portare deberent, allegantes, quod in omnibus gravarentur, et quanto plus, tanto minus in erario esset; sed accre- scerent in diviciis officiales et presertim magister zunftarum Hein- ricus Rieher, qui ante modica tempora nudus et pauper Basileam de opido Sultz venisset et jam comparasset sibi unam preciosam curiam in monte Sancti Petri et ex alio quinquaginta florenos annuos pro mille florenis a consulibus Basiliensibus comparasset et alias teneret magnum statum; sic eciam et alii officiales facerent, qui omnes ditarentur, et communitas depauperaretur. Audientes hec consules fecerunt de necessitate virtutem: dimiserunt illam clausulam et remiserunt onera plura, et sic fuerunt concordati. IV. Desiderius Erasmus v. Rotterdam. Ueber Erasmus (ca. 1466—1536) s. die mitgeteilte Probe aus Beatus Rhenanus (S. 141) und S. 4 f. Von den vielen modernen Biographien sei hier nur genannt «Erasmus» von J. Huizinga, deutsch v. W. Kaegi (Basel 1928), wo das Schlußswort lautet: "Die gebildete Menschheit hat Ursache, den Namen des Erasmus in Ehren zu halten, wäre es auch nur darum, weil er der tief ehrliche Prediger jener allgemeinen Milde des Herzens gewesen ist, die die Welt noch so bitter nötig hat.»— Zwei Porträts von H. Holbein (aus den Jahren 1523 u. 1532) in d. öff. Kunstsammlung. Abbildungen dieser u. anderer Porträts u. von Gegenständen aus d. Hinterlassenschaft des E. bei E. Major «E. v. R.» (Basel 1926). Schriftprobe bei Roth- Schmidt. ..“ .- .. 1 allegare: vorwerfen; der quod-Satz vertritt den Acc. c. Inf. 3 officiales: Würdenträger. 4 Rieher: Sohn eines armen Neubürgers aus Sulz (Oberelsaßs), "der Typus eines.. den Erfolg mit jedem Mittel suchenden Geschäftsmannes. 1451 versteuerte er ein Vermögen von 300 Gulden, 1475 das siebenfache. 1472 wurde er Ratsherr, 1477 Oberstzunftmeister» (II 148). Ueber sein u. seiner Söhne schlimmes Ende II I53. 6 curia: Haus, Hof. ex alio: außerdem. 7 an- nuos: d. h. er bezog von einem der Stadt gewährten Darlehen 5%. Form der Geldanlage u. Zinsfußs waren durchaus üblich (Schönberg Finanzverhältnisse 494, 2). 9 communitas: Gemeinwesen. 11 remiserunt: im Aug. ermäſsigte d. Rat die Steuern der untern Klassen auf d. Hälfte.
Strana 97
97 — 1. Aus « Familiarium colloquiorum opus". DIVERSORIA. (Bertulphus, Guilielmus.) B. Cur ita visum est plerisque, biduum aut triduum commorari Lugduni? Ego semel iter ingressus non con- quiesco, donec peruenero, quo constitui. Gu. Imo ego admiror, quem- quam illinc auelli posse. — Quam ob rem tandem? — Quia illic locus est, unde non poterant auelli socii Ulissis, illic Sirenes. Nemo domi suae tractatur melius quam illic in pandocheo. — Quid fit? — Ad mensam semper astabat aliqua mulier, quae conuiuium exhila- raret facetiis ac leporibus. Et est illic mira formarum felicitas. Pri- mum adibat materfamilias, quae salutabat, iubens nos hilares esse et, quod apponeretur, boni consulere. Huic succedebat filia, mulier ele- gans, moribus ac lingua adeo festiuis, ut possit vel ipsum Catonem exhilarare. Nec confabulantur ut cum hospitibus ignotis, sed veluti cum olim notis ac familiaribus. — Agnosco Gallicae gentis humanita- tem. — Quum autem illae non poterant adesse perpetuo, quod essent obeunda munia domestica reliquique conuiuae consalutandi, con- tinenter adstabat puellula quaedam, ad omneis iocos instructa. Vna satis erat omnium iaculis excipiendis. Haec sustinebat fabulam, donec rediret filia. Nam mater erat natu grandior. — Sed qualis erat tandem apparatus? Nam fabulis non expletur venter. — Profecto lautus, ut ego mirer, illos tam vili posse accipere hospites. Rursus peracto conuiuio lepidis fabulis alunt hominem, ne quid obrepat taedii. Mihi videbar domi esse, non peregre. — Quid in cubiculis? Illic nusquam non aderant aliquot puellae ridentes, lasciuientes, lusitantes. Vltro rogabant, si quid haberemus uestium sordidarum; — Zuerst erschienen in der Frobenschen Neuausgabe der Familiarium Collo- quiorum Formulae vom Aug. 1523 (übersetzt v. H. Trog Gespräche d. Erasmus 1907). Die später Familiaria Colloquia genannte Sammlung von Gesprächen, in ihrer ersten Gestalt (1497) ein Konversationslehrmittel für Pariser Privatschüler des E., wuchs mit jeder Ausgabe von 1519—33 bis auf über 50 Dialoge an, neben dem Mopias byxóutov (Stulticiae laus) von 1509 die glänzendste Aeuße- rung Erasmischen Geistes. E. widmete sic 1522 seinem um 1516 geb. Patenkind Joh. Erasmius Froben. In unserm Abdruck wird Sprecherwechsel durch einen Gedankenstrich be- zeichnet. 2 Diversoria: Gasthäuser. 8 pandocheum: Gasthaus. 10 felicitas: Anmut. 12 boni cons. aliquid: vorlieb nehmen mit. 13 festiuus: anmutig. 18 instructa: ge- wappnet. 19 iacula: Geschosse (des Witzes). fabula: Unterhaltung. 22 vili: billig. 23 obrepere: überkommen. 25 lasc., lusit.: übermütige, schalkhafte Dinger.
97 — 1. Aus « Familiarium colloquiorum opus". DIVERSORIA. (Bertulphus, Guilielmus.) B. Cur ita visum est plerisque, biduum aut triduum commorari Lugduni? Ego semel iter ingressus non con- quiesco, donec peruenero, quo constitui. Gu. Imo ego admiror, quem- quam illinc auelli posse. — Quam ob rem tandem? — Quia illic locus est, unde non poterant auelli socii Ulissis, illic Sirenes. Nemo domi suae tractatur melius quam illic in pandocheo. — Quid fit? — Ad mensam semper astabat aliqua mulier, quae conuiuium exhila- raret facetiis ac leporibus. Et est illic mira formarum felicitas. Pri- mum adibat materfamilias, quae salutabat, iubens nos hilares esse et, quod apponeretur, boni consulere. Huic succedebat filia, mulier ele- gans, moribus ac lingua adeo festiuis, ut possit vel ipsum Catonem exhilarare. Nec confabulantur ut cum hospitibus ignotis, sed veluti cum olim notis ac familiaribus. — Agnosco Gallicae gentis humanita- tem. — Quum autem illae non poterant adesse perpetuo, quod essent obeunda munia domestica reliquique conuiuae consalutandi, con- tinenter adstabat puellula quaedam, ad omneis iocos instructa. Vna satis erat omnium iaculis excipiendis. Haec sustinebat fabulam, donec rediret filia. Nam mater erat natu grandior. — Sed qualis erat tandem apparatus? Nam fabulis non expletur venter. — Profecto lautus, ut ego mirer, illos tam vili posse accipere hospites. Rursus peracto conuiuio lepidis fabulis alunt hominem, ne quid obrepat taedii. Mihi videbar domi esse, non peregre. — Quid in cubiculis? Illic nusquam non aderant aliquot puellae ridentes, lasciuientes, lusitantes. Vltro rogabant, si quid haberemus uestium sordidarum; — Zuerst erschienen in der Frobenschen Neuausgabe der Familiarium Collo- quiorum Formulae vom Aug. 1523 (übersetzt v. H. Trog Gespräche d. Erasmus 1907). Die später Familiaria Colloquia genannte Sammlung von Gesprächen, in ihrer ersten Gestalt (1497) ein Konversationslehrmittel für Pariser Privatschüler des E., wuchs mit jeder Ausgabe von 1519—33 bis auf über 50 Dialoge an, neben dem Mopias byxóutov (Stulticiae laus) von 1509 die glänzendste Aeuße- rung Erasmischen Geistes. E. widmete sic 1522 seinem um 1516 geb. Patenkind Joh. Erasmius Froben. In unserm Abdruck wird Sprecherwechsel durch einen Gedankenstrich be- zeichnet. 2 Diversoria: Gasthäuser. 8 pandocheum: Gasthaus. 10 felicitas: Anmut. 12 boni cons. aliquid: vorlieb nehmen mit. 13 festiuus: anmutig. 18 instructa: ge- wappnet. 19 iacula: Geschosse (des Witzes). fabula: Unterhaltung. 22 vili: billig. 23 obrepere: überkommen. 25 lasc., lusit.: übermütige, schalkhafte Dinger.
Strana 98
98 — eas lauabant ac lotas reddebant. Quid multis? Nihil illic vidimus praeter puellas ac mulieres nisi in stabulo, quamquam et huc fre- quenter irrumpebant puellae. Abeuntes ita complectuntur tantoque affectu dimittunt, ac si fratres essent omnes aut propinquae cogna- tionis. — Fortassis isti mores decent Gallos; mihi magis arrident Ger- maniae mores, utpote masculi. — Mihi nunquam contigit videre Germaniam; quare te quaeso, ne grauere commemorare, quibus modis accipiant hospitem. — An ubique sit eadem tractandi ratio, nescio; quod ego vidi, narrabo. Aduenientem nemo salutat, ne vide- antur ambire hospitem. Id enim sordidum et abiectum existimant et indignum Germanica seueritate. Vbi diu inclamaueris, tandem ali- quis per fenestellam aestuarii (nam in his degunt fere usque ad sol- stitium aestiuum) profert caput, non aliter quam e testa prospicit testudo. Is rogandus est, an liceat illic diuersari. Si non renuit, in- tellegis dari locum. Rogantibus, ubi sit stabulum, mota manu com- monstrat. Illic licet tibi tuum equum tractare tuo more. Nullus enim famulus manum admouet. Si celebrius est diuersorium, ibi famulus commonstrat stabulum atque etiam locum equo minime commodum. Nam commodiora seruant venturis, praesertim nobili- bus. Si quid causeris, statim audis: «Si non placet, quaere aliud diuersorium.» Foenum in urbibus aegre ac perparce praebent nec multo minoris vendunt quam ipsam auenam. Vbi consultum est equo, totus commigras in hypocaustum cum ocreis, sarcinis, luto; id est unum omnibus commune. — Apud Gallos designant cubicula, ubi sese exuant, extergant, calfaciant aut quiescant etiam, si libeat. — Hic nihil tale. In hypocausto exuis ocreas, induis calceos, mutas, si voles, indusium; vestes pluuia madidas suspendis iuxta hypocau- stum; ipse te admoues, ut sicceris. Est et aqua parata, si libeat lauare manus, sed ita munda plerunque, ut tibi post alia quaerenda sit aqua, qua lotionem eam abluas. — Laudo viros nullis deliciis effoeminatos. 3 complect.: Felix Platter berichtet aus dem «Engel» in Siniac bei Nîmes: "do wolt mich des wirts dochter küßen, dorab ich letz that, deßsen sy meinen lachten, wil es bruch, mit dem kus einandren zu grießsen» (Boos S.187). 4 prop. cogn.: scil. homines. 5 arridere: gefallen. 6 utpote: weil. 7 ne grauere: sei so gut. 10 ambire: umwerben. Werben um Gäste war in manchen Städten bei Strafe verboten. 12 aestuarium: heizbare Stube. 13 solst. aest.: 21. Juni. testa: Schale. 14 diuersari: einkehren. renuere: abwinken. 20 causari: reklamieren. 23 totus: mit allem, was du hast. hypoc.: (heizbare) Stube; Ofen. ocrea: Stiefel. 24 de- signare: anweisen. 25 calfacere: erwärmen. 27 indusium: Hemd. 30 lotio: Waschwasser.
98 — eas lauabant ac lotas reddebant. Quid multis? Nihil illic vidimus praeter puellas ac mulieres nisi in stabulo, quamquam et huc fre- quenter irrumpebant puellae. Abeuntes ita complectuntur tantoque affectu dimittunt, ac si fratres essent omnes aut propinquae cogna- tionis. — Fortassis isti mores decent Gallos; mihi magis arrident Ger- maniae mores, utpote masculi. — Mihi nunquam contigit videre Germaniam; quare te quaeso, ne grauere commemorare, quibus modis accipiant hospitem. — An ubique sit eadem tractandi ratio, nescio; quod ego vidi, narrabo. Aduenientem nemo salutat, ne vide- antur ambire hospitem. Id enim sordidum et abiectum existimant et indignum Germanica seueritate. Vbi diu inclamaueris, tandem ali- quis per fenestellam aestuarii (nam in his degunt fere usque ad sol- stitium aestiuum) profert caput, non aliter quam e testa prospicit testudo. Is rogandus est, an liceat illic diuersari. Si non renuit, in- tellegis dari locum. Rogantibus, ubi sit stabulum, mota manu com- monstrat. Illic licet tibi tuum equum tractare tuo more. Nullus enim famulus manum admouet. Si celebrius est diuersorium, ibi famulus commonstrat stabulum atque etiam locum equo minime commodum. Nam commodiora seruant venturis, praesertim nobili- bus. Si quid causeris, statim audis: «Si non placet, quaere aliud diuersorium.» Foenum in urbibus aegre ac perparce praebent nec multo minoris vendunt quam ipsam auenam. Vbi consultum est equo, totus commigras in hypocaustum cum ocreis, sarcinis, luto; id est unum omnibus commune. — Apud Gallos designant cubicula, ubi sese exuant, extergant, calfaciant aut quiescant etiam, si libeat. — Hic nihil tale. In hypocausto exuis ocreas, induis calceos, mutas, si voles, indusium; vestes pluuia madidas suspendis iuxta hypocau- stum; ipse te admoues, ut sicceris. Est et aqua parata, si libeat lauare manus, sed ita munda plerunque, ut tibi post alia quaerenda sit aqua, qua lotionem eam abluas. — Laudo viros nullis deliciis effoeminatos. 3 complect.: Felix Platter berichtet aus dem «Engel» in Siniac bei Nîmes: "do wolt mich des wirts dochter küßen, dorab ich letz that, deßsen sy meinen lachten, wil es bruch, mit dem kus einandren zu grießsen» (Boos S.187). 4 prop. cogn.: scil. homines. 5 arridere: gefallen. 6 utpote: weil. 7 ne grauere: sei so gut. 10 ambire: umwerben. Werben um Gäste war in manchen Städten bei Strafe verboten. 12 aestuarium: heizbare Stube. 13 solst. aest.: 21. Juni. testa: Schale. 14 diuersari: einkehren. renuere: abwinken. 20 causari: reklamieren. 23 totus: mit allem, was du hast. hypoc.: (heizbare) Stube; Ofen. ocrea: Stiefel. 24 de- signare: anweisen. 25 calfacere: erwärmen. 27 indusium: Hemd. 30 lotio: Waschwasser.
Strana 99
99 — — Quod si tu appuleris ad horam a meridie quartam, non coenabis tamen ante nonam, nonnumquam et decimam. — Quam ob rem? — Nihil apparant, nisi videant omnes, ut eadem opera ministretur omnibus. — Quaerunt compendium. — Tenes. Itaque frequenter in idem hypocaustum conueniunt octoginta aut nonaginta, pedites, equites, negociatores, nautae, aurigae, agricolae, pueri, foeminae, sani, aegroti. — Isthic vere coenobium est. — Alius ibi pectit caput, alius abstergit sudorem, alius repurgat perones aut ocreas, alius eructat allium. Quid multis? Ibi linguarum ac personarum non minor est confusio quam olim in turri Babel. Quod si quem conspexerint pere- grinae gentis, qui cultu dignitatis nonnihil prae se ferat, in hunc in- tenti sunt omnes, defixis oculis contemplantes, quasi nouum aliquod animantis genus adductum sit ex Africa, adeo ut, posteaquam accu- buerint, reflexo in tergum vultu continenter aspiciant nec dimoueant oculos, cibi immemores. — Romae, Lutetiae ac Venetiae nemo quic- quam miratur. — Nefas est interim tibi quicquam petere. Ubi iam multa est vespera nec sperantur plures aduenturi, prodit famulus senex, barba cana, tonso capite, vultu toruo, sordido vestitu. — Tales oportebat cardinalibus Romanis esse a poculis. — Is circum- actis oculis tacitus dinumerat, quot sint in hypocausto. Quo plures adesse videt, hoc vehementius accenditur hypocaustum, etsiamsi alio- qui sol aestu sit molestus. Haec apud illos praecipua pars est bonae tractationis, si sudore diffluant omnes. Si quis non assuetus vapori aperiat rimam fenestrae, ne praefocetur, protinus audit: «Claude!» Si respondeas: «Non fero», audis: «Quaere igitur aliud diuersorium». — Atqui mihi nihil videtur esse periculosius, quam tam multos hau- rire eundem vaporem, maxime resoluto corpore, atque hic capere cibum et horas complures commorari. Iam enim omitto ructus alliatos et ventris flatum, halitus putres: multi sunt, qui morbis occultis laborant, nec ullus morbus non habet suum contagium. Certe plerique scabiem habent Hispanicam siue, ut quidam vocant, Gallicam, quum sit omnium nationum communis. Ab his opinor non 1 appellere: ankommen. 4 compendium: Arbeitsersparnis, Profit. tenes: du hast's! 7 coenob.: Lebensgemeinschaft; Kloster. 8 pero: Marschstiefel. eructare: rülpsen. 9 allium: Knoblauch. 19 esse a poc.: Mundschenk sein. 24 rima: Spalt. praefocari: ersticken. Gegen Ofendunst war E. so empfindlich wie gegen Fischgeruch; in seiner Basler Wohnung ließ er sich darum eine Cheminée einbauen. 27 resoluto c.: wenn man sich's bequem macht. 29 alliatus: knoblauchgewürzt. hal. putres: schlechter Atem. 31 scabies: Krätze. Gemeint ist Syphilis. 32 quum: obschon.
99 — — Quod si tu appuleris ad horam a meridie quartam, non coenabis tamen ante nonam, nonnumquam et decimam. — Quam ob rem? — Nihil apparant, nisi videant omnes, ut eadem opera ministretur omnibus. — Quaerunt compendium. — Tenes. Itaque frequenter in idem hypocaustum conueniunt octoginta aut nonaginta, pedites, equites, negociatores, nautae, aurigae, agricolae, pueri, foeminae, sani, aegroti. — Isthic vere coenobium est. — Alius ibi pectit caput, alius abstergit sudorem, alius repurgat perones aut ocreas, alius eructat allium. Quid multis? Ibi linguarum ac personarum non minor est confusio quam olim in turri Babel. Quod si quem conspexerint pere- grinae gentis, qui cultu dignitatis nonnihil prae se ferat, in hunc in- tenti sunt omnes, defixis oculis contemplantes, quasi nouum aliquod animantis genus adductum sit ex Africa, adeo ut, posteaquam accu- buerint, reflexo in tergum vultu continenter aspiciant nec dimoueant oculos, cibi immemores. — Romae, Lutetiae ac Venetiae nemo quic- quam miratur. — Nefas est interim tibi quicquam petere. Ubi iam multa est vespera nec sperantur plures aduenturi, prodit famulus senex, barba cana, tonso capite, vultu toruo, sordido vestitu. — Tales oportebat cardinalibus Romanis esse a poculis. — Is circum- actis oculis tacitus dinumerat, quot sint in hypocausto. Quo plures adesse videt, hoc vehementius accenditur hypocaustum, etsiamsi alio- qui sol aestu sit molestus. Haec apud illos praecipua pars est bonae tractationis, si sudore diffluant omnes. Si quis non assuetus vapori aperiat rimam fenestrae, ne praefocetur, protinus audit: «Claude!» Si respondeas: «Non fero», audis: «Quaere igitur aliud diuersorium». — Atqui mihi nihil videtur esse periculosius, quam tam multos hau- rire eundem vaporem, maxime resoluto corpore, atque hic capere cibum et horas complures commorari. Iam enim omitto ructus alliatos et ventris flatum, halitus putres: multi sunt, qui morbis occultis laborant, nec ullus morbus non habet suum contagium. Certe plerique scabiem habent Hispanicam siue, ut quidam vocant, Gallicam, quum sit omnium nationum communis. Ab his opinor non 1 appellere: ankommen. 4 compendium: Arbeitsersparnis, Profit. tenes: du hast's! 7 coenob.: Lebensgemeinschaft; Kloster. 8 pero: Marschstiefel. eructare: rülpsen. 9 allium: Knoblauch. 19 esse a poc.: Mundschenk sein. 24 rima: Spalt. praefocari: ersticken. Gegen Ofendunst war E. so empfindlich wie gegen Fischgeruch; in seiner Basler Wohnung ließ er sich darum eine Cheminée einbauen. 27 resoluto c.: wenn man sich's bequem macht. 29 alliatus: knoblauchgewürzt. hal. putres: schlechter Atem. 31 scabies: Krätze. Gemeint ist Syphilis. 32 quum: obschon.
Strana 100
100 — multo minus esse periculi, quam a leprosis. Iam tu diuina, quantum discriminis sit in pestilentia. — Sunt viri fortes; ista rident ac negli- gunt. — Sed interim multorum periculo fortes sunt. — Quid facias? Sic assueuerunt, et constantis est animi non discedere ab instituto. — Atque ante annos vigintiquinque nihil receptius erat apud nos quam thermae publicae. Eae nunc frigent ubique; scabies enim noua docuit nos abstinere. — Sed audi cetera. Post redit ille barbatus Gany- medes ac linteis insternit mensas, quot putat esse satis illi numero, sed, o deum immortalem, quam non Milesiis! Canabea diceres ex antennis detracta. Destinant enim uni cuique mensae ut minimum octo. Iam quibus est notus mos patrius, accumbunt, ubi cuique libi- tum fuerit. Nullum enim discrimen inter pauperem ac diuitem, inter herum ac famulum. — Haec est illa vetus aequalitas, quam nunc e vita submouit tyrannis. Sic opinor vixisse Christum cum suis disci- pulis. — Postquam accubuerunt omnes, rursum prodit toruus ille Ganymedes ac denuo dinumerat sua sodalitia; mox reuersus apponit singulis pinacium ligneum et cochleare ex eodem argento factum, deinde cyathum vitreum, aliquanto post panem ; eum sibi quisque per ocium repurgat, dum coquuntur pultes. Ita nonnunquam sedetur ferme horae spatio. — Nullus hospitum interim efflagitat cibum? — Nullus, cui notum sit regionis ingenium. Tandem apponitur vinum, deus bone, quam non fumosum ! Non aliud oportebat bibere sophistas: tanta est subtilitas et acrimonia. Quod si quis hospes, etiam oblata priuatim pecunia, roget, ut aliunde paretur aliud vini genus, primum dissimulant, sed eo vultu, quasi interfecturi. Si ur- geas, respondent: «Hic diuersati sunt tot comites et marchiones, neque quisquam questus est de vino meo; si non placet, quaere tibi aliud diuersorium». Solos enim nobiles suae gentis habent pro homi- nibus et horum insignia nusquam non ostentant. Iam igitur habent 1 leprosus: Aussätziger. diuinare: sich ausdenken. 2 discrimen: Gefahr. 5 receptus: allgemein üblich. 6 frigere: kalt sein (Wortspiel mit thermae); leer stehen. 8 linteum: (leinenes) Tischtuch. 9 Milesius: Milet lieferte im Altertum berühmte feine Wollstoffe. canabeum: (hänfernes) Segeltuch. 10 ut min.: min- destens. 11 octo: scil. Gäste. 16 sodalitium: Gesellschaft. 17 pinacium: höl- zerner Teller. ex eodem arg.: nach dem Witz Ovids Met. 8, 659. 19 repurgare: nicht «die Rinde abkratzen» (Trog), sondern allgemein «das mit Unreinigkeit durchsetzte Brot säubern». puls: Suppe, Brei. 22 fumosus: (rauchig), alt, mild. Zur Beschleunigung der Reife wurde in Griechenland u. in Italien der Wein in den wärmenden Rauch gestellt. 23 sophistae: d. spitzfindigen Scholastiker. acrimonia: Schärfe. 26 comes: Graf. marchio: Markgraf. 29 insigne: Wappen.
100 — multo minus esse periculi, quam a leprosis. Iam tu diuina, quantum discriminis sit in pestilentia. — Sunt viri fortes; ista rident ac negli- gunt. — Sed interim multorum periculo fortes sunt. — Quid facias? Sic assueuerunt, et constantis est animi non discedere ab instituto. — Atque ante annos vigintiquinque nihil receptius erat apud nos quam thermae publicae. Eae nunc frigent ubique; scabies enim noua docuit nos abstinere. — Sed audi cetera. Post redit ille barbatus Gany- medes ac linteis insternit mensas, quot putat esse satis illi numero, sed, o deum immortalem, quam non Milesiis! Canabea diceres ex antennis detracta. Destinant enim uni cuique mensae ut minimum octo. Iam quibus est notus mos patrius, accumbunt, ubi cuique libi- tum fuerit. Nullum enim discrimen inter pauperem ac diuitem, inter herum ac famulum. — Haec est illa vetus aequalitas, quam nunc e vita submouit tyrannis. Sic opinor vixisse Christum cum suis disci- pulis. — Postquam accubuerunt omnes, rursum prodit toruus ille Ganymedes ac denuo dinumerat sua sodalitia; mox reuersus apponit singulis pinacium ligneum et cochleare ex eodem argento factum, deinde cyathum vitreum, aliquanto post panem ; eum sibi quisque per ocium repurgat, dum coquuntur pultes. Ita nonnunquam sedetur ferme horae spatio. — Nullus hospitum interim efflagitat cibum? — Nullus, cui notum sit regionis ingenium. Tandem apponitur vinum, deus bone, quam non fumosum ! Non aliud oportebat bibere sophistas: tanta est subtilitas et acrimonia. Quod si quis hospes, etiam oblata priuatim pecunia, roget, ut aliunde paretur aliud vini genus, primum dissimulant, sed eo vultu, quasi interfecturi. Si ur- geas, respondent: «Hic diuersati sunt tot comites et marchiones, neque quisquam questus est de vino meo; si non placet, quaere tibi aliud diuersorium». Solos enim nobiles suae gentis habent pro homi- nibus et horum insignia nusquam non ostentant. Iam igitur habent 1 leprosus: Aussätziger. diuinare: sich ausdenken. 2 discrimen: Gefahr. 5 receptus: allgemein üblich. 6 frigere: kalt sein (Wortspiel mit thermae); leer stehen. 8 linteum: (leinenes) Tischtuch. 9 Milesius: Milet lieferte im Altertum berühmte feine Wollstoffe. canabeum: (hänfernes) Segeltuch. 10 ut min.: min- destens. 11 octo: scil. Gäste. 16 sodalitium: Gesellschaft. 17 pinacium: höl- zerner Teller. ex eodem arg.: nach dem Witz Ovids Met. 8, 659. 19 repurgare: nicht «die Rinde abkratzen» (Trog), sondern allgemein «das mit Unreinigkeit durchsetzte Brot säubern». puls: Suppe, Brei. 22 fumosus: (rauchig), alt, mild. Zur Beschleunigung der Reife wurde in Griechenland u. in Italien der Wein in den wärmenden Rauch gestellt. 23 sophistae: d. spitzfindigen Scholastiker. acrimonia: Schärfe. 26 comes: Graf. marchio: Markgraf. 29 insigne: Wappen.
Strana 101
101 offam, quam obijciant latranti stomacho; mox magna pompa ve- niunt disci. Primus ferme habet offas panis madefactas iure carnium aut, si dies est pisculentus, iure leguminum. Deinde aliud ius, post aliquid carnium recoctarum aut salsamentorum recalfactorum. Rursum pultis aliquid, mox aliquid solidioris cibi, donec probe do- mito stomacho apponant carnes assas aut pisces elixos, quos non possis omnino contemnere; sed hic parci sunt et subito tollunt. Ita totum conuiuium temperant; quemadmodum solent actores fabu- larum, qui scenis admiscent choros, ita isti alternis miscent offas ac pultes; curant autem, ut extremus actus sit optimus. — Et hoc est boni poetae. — Porro piaculum sit, si quis interim dicat: «Tolle hunc discum; nemo vescitur». Desidendum est usque ad praescrip- tum spatium, quod illi clepsydris, ut opinor, metiuntur. Tandem prodit ille barbatus aut pandocheus ipse, vestitu minimum a famulis differens, rogat, ecquid animi nobis sit. Mox adfertur vinum ali- quod generosius. Amant autem eos, qui bibunt largius, quum nihilo plus solvat ille, qui plurimum hauserit vini, quam qui minimum. — Mirum gentis ingenium. — Quum nonnunquam sint, qui duplo plus absumant in vino, quam soluant pro conuiuio. Sed antequam finiam hoc conuiuium, dictu mirum, quis sit ibi strepitus ac vocum tumultus, postquam omnes coeperunt incalescere potu. Quid multis? Surda omnia. Admiscent se frequenter ficti moriones; quo genere hominum cum nullum sit magis detestandum, tamen vix credas, quantopere delectentur Germani. Illi cantu, garritu, clamore, saltatione, pulsu faciunt, ut hypocaustum videatur corruiturum neque quisquam alterum audiat loquentem. At interea videntur sibi suauiter viuere, atque illic desidendum est volenti nolenti usque ad multam noctem. — Nunc tandem absolue conuiuium; nam me quoque taedet tam prolixi. — Faciam. Tandem sublato caseo, qui vix illis placet nisi 1 offa: Brocken. 2 discus: Platte. 3 dies pisc.: (Fisch-) Fasttag. legumen: Bohne; Gemüse. ius: Brühe. 4 recoct.: zum zweitenmal gekocht. Vgl. die Klagen Bas. Amerbachs aus Padua (S. 167). salsam.: Gepökeltes; Salzheringe. 6 assus: gebraten. elixus: gesotten. 8 temperare: geschickt einteilen. actores fab.: Schauspieler. 9 scenae: Schauspielerpartien. alternis: abwechselnd. 10 ac- tus: Akt. Vgl. Adag. 1235, wo auf Cic. ad. Quint. fr. I 1, 46 verwiesen ist. 11 piaculum: arger Verstoß. 13 clepsydra: Wasseruhr. 14 pandocheus: Wirt. 15 ecquid an.: ob wir etwas wünschten. 16 quum: wiewohl. 18 duplo: um das Doppelte. 19 soluere: zahlen. 21 surda o.: man wird ganz taub. 22 ficti mor.: Leute, die wie Narren tun, Hanswurste. 24 garritus: Geschwätz. pulsus: Ge- stampf, Getrommel. 29 prolixus: endlos.
101 offam, quam obijciant latranti stomacho; mox magna pompa ve- niunt disci. Primus ferme habet offas panis madefactas iure carnium aut, si dies est pisculentus, iure leguminum. Deinde aliud ius, post aliquid carnium recoctarum aut salsamentorum recalfactorum. Rursum pultis aliquid, mox aliquid solidioris cibi, donec probe do- mito stomacho apponant carnes assas aut pisces elixos, quos non possis omnino contemnere; sed hic parci sunt et subito tollunt. Ita totum conuiuium temperant; quemadmodum solent actores fabu- larum, qui scenis admiscent choros, ita isti alternis miscent offas ac pultes; curant autem, ut extremus actus sit optimus. — Et hoc est boni poetae. — Porro piaculum sit, si quis interim dicat: «Tolle hunc discum; nemo vescitur». Desidendum est usque ad praescrip- tum spatium, quod illi clepsydris, ut opinor, metiuntur. Tandem prodit ille barbatus aut pandocheus ipse, vestitu minimum a famulis differens, rogat, ecquid animi nobis sit. Mox adfertur vinum ali- quod generosius. Amant autem eos, qui bibunt largius, quum nihilo plus solvat ille, qui plurimum hauserit vini, quam qui minimum. — Mirum gentis ingenium. — Quum nonnunquam sint, qui duplo plus absumant in vino, quam soluant pro conuiuio. Sed antequam finiam hoc conuiuium, dictu mirum, quis sit ibi strepitus ac vocum tumultus, postquam omnes coeperunt incalescere potu. Quid multis? Surda omnia. Admiscent se frequenter ficti moriones; quo genere hominum cum nullum sit magis detestandum, tamen vix credas, quantopere delectentur Germani. Illi cantu, garritu, clamore, saltatione, pulsu faciunt, ut hypocaustum videatur corruiturum neque quisquam alterum audiat loquentem. At interea videntur sibi suauiter viuere, atque illic desidendum est volenti nolenti usque ad multam noctem. — Nunc tandem absolue conuiuium; nam me quoque taedet tam prolixi. — Faciam. Tandem sublato caseo, qui vix illis placet nisi 1 offa: Brocken. 2 discus: Platte. 3 dies pisc.: (Fisch-) Fasttag. legumen: Bohne; Gemüse. ius: Brühe. 4 recoct.: zum zweitenmal gekocht. Vgl. die Klagen Bas. Amerbachs aus Padua (S. 167). salsam.: Gepökeltes; Salzheringe. 6 assus: gebraten. elixus: gesotten. 8 temperare: geschickt einteilen. actores fab.: Schauspieler. 9 scenae: Schauspielerpartien. alternis: abwechselnd. 10 ac- tus: Akt. Vgl. Adag. 1235, wo auf Cic. ad. Quint. fr. I 1, 46 verwiesen ist. 11 piaculum: arger Verstoß. 13 clepsydra: Wasseruhr. 14 pandocheus: Wirt. 15 ecquid an.: ob wir etwas wünschten. 16 quum: wiewohl. 18 duplo: um das Doppelte. 19 soluere: zahlen. 21 surda o.: man wird ganz taub. 22 ficti mor.: Leute, die wie Narren tun, Hanswurste. 24 garritus: Geschwätz. pulsus: Ge- stampf, Getrommel. 29 prolixus: endlos.
Strana 102
102 putris ac vermibus scatens, prodit ille barbatus, adferens secum pina- cium escarium, in quo creta pinxit aliquot circulos ac semicirculos. Id deponit in mensa, tacitus interim ac tristis, Charontem quempiam diceres. Qui agnoscunt picturam, deponunt pecuniam, deinde alius atque alius, donec expleatur pinacium. Deinde notatis qui deposue- runt, supputat tacitus. Si nihil desit, annuit capite. — Quid si quid supersit? — Fortasse redderet, et faciunt hoc nonnunquam. — Nemo reclamat iniquae rationi? — Nemo qui sapit. Nam protinus audiret: «Quid tu es hominis? Nihilo plus solues quam alii." — Liberum hominum genus narras. — Quod si quis ex itinere lassus cupiat mox a coena petere lectum, iubetur expectare, donec caeteri quoque eant cubitum. — Videor mihi videre ciuitatem Platonicam. — Tum suus cuique nidus ostenditur, et vere nihil aliud quam cubiculum; tantum enim ibi lecti sunt et praeterea nihil, quo utaris aut quod fureris. — Illic mundicies est? — Eadem quae in conuiuio: lintea forte lota ante menses sex. — Quid interim fit de equis? — Ad eandem disciplinam tractantur ad quam homines. — Sed est eadem ubique tractatio? — Alicubi ciuilior est, alicubi durior, quam narraui; verum in genere talis est. — Quid si ego tibi nunc narrem, quibus modis hospites tractentur in ea parte Italiae, quam Longobardiam vocant, rursus in Hispania, deinde in Anglia et in Vualia? Nam Angli partim Gallicos, partim Germanicos mores obtinent, ut ex his duabus genti- bus mixti. Vuali se praedicant avvóyJovaç Anglos. — Quaeso te, ut narres, nam mihi nunquam contigit eas adire. — In praesentia non — . 1 putris: stinkend. scatere: wimmeln. pin. esc.: Servierbrett. 3 interim: dabei. 4 agnoscere: lesen können. 6 supputare: addieren. 8 ratio: Berech- nung. Sie ist iniqua, weil d. Kosten auf alle verteilt werden, der Mässige also für d. Unmäßsigen aufzukommen hat. 12 ciu. Plat.: wegen des in Platos Staat' ge- predigten Kommunismus der «Wächter». 16 discipl.: System. 18 ciuilis: höflich. 21 Vualia: Wales. 23 autogJoves: eingeborene. Daß E. aus persönlicher Erfahrung spricht, zeigt der Brief vom Herbst 1518 an Beatus Rhenanus (nr. 867 A.): “.. Brisaci (in Breisach) pransi sumus, sed ita, ut nunquam insuauius. Nidor (Ofendunst) enecabat, tum nidore grauiores muscae. Desedimus plus semihoram ad mensam otiosi, donec adornarent scilicet illi suas epulas. Tandem nihil appositum est, quod edi posset: sordidae pultes, offae, salsamenta non semel recocta, merae nauseae (die reinsten Brechmittel)». Zwi- schen Br. u. Straßburg wurde abends bei einem Nest angelegt, «cuius nomen nec libuit scire nec, si sciam, velim edere. Illic paene extinctus sum. In hypocausto non magno cenauimus plus (opinor) sexaginta, promiscua hominum colluuies (Mischmasch), idque ad horam ferme decimam. O qui fetor (Gestank), qui cla- mor, praesertim ubi iam incaluerant vino! Et tamen ad illorum clepsydras (Uhren) erat desidendum.»
102 putris ac vermibus scatens, prodit ille barbatus, adferens secum pina- cium escarium, in quo creta pinxit aliquot circulos ac semicirculos. Id deponit in mensa, tacitus interim ac tristis, Charontem quempiam diceres. Qui agnoscunt picturam, deponunt pecuniam, deinde alius atque alius, donec expleatur pinacium. Deinde notatis qui deposue- runt, supputat tacitus. Si nihil desit, annuit capite. — Quid si quid supersit? — Fortasse redderet, et faciunt hoc nonnunquam. — Nemo reclamat iniquae rationi? — Nemo qui sapit. Nam protinus audiret: «Quid tu es hominis? Nihilo plus solues quam alii." — Liberum hominum genus narras. — Quod si quis ex itinere lassus cupiat mox a coena petere lectum, iubetur expectare, donec caeteri quoque eant cubitum. — Videor mihi videre ciuitatem Platonicam. — Tum suus cuique nidus ostenditur, et vere nihil aliud quam cubiculum; tantum enim ibi lecti sunt et praeterea nihil, quo utaris aut quod fureris. — Illic mundicies est? — Eadem quae in conuiuio: lintea forte lota ante menses sex. — Quid interim fit de equis? — Ad eandem disciplinam tractantur ad quam homines. — Sed est eadem ubique tractatio? — Alicubi ciuilior est, alicubi durior, quam narraui; verum in genere talis est. — Quid si ego tibi nunc narrem, quibus modis hospites tractentur in ea parte Italiae, quam Longobardiam vocant, rursus in Hispania, deinde in Anglia et in Vualia? Nam Angli partim Gallicos, partim Germanicos mores obtinent, ut ex his duabus genti- bus mixti. Vuali se praedicant avvóyJovaç Anglos. — Quaeso te, ut narres, nam mihi nunquam contigit eas adire. — In praesentia non — . 1 putris: stinkend. scatere: wimmeln. pin. esc.: Servierbrett. 3 interim: dabei. 4 agnoscere: lesen können. 6 supputare: addieren. 8 ratio: Berech- nung. Sie ist iniqua, weil d. Kosten auf alle verteilt werden, der Mässige also für d. Unmäßsigen aufzukommen hat. 12 ciu. Plat.: wegen des in Platos Staat' ge- predigten Kommunismus der «Wächter». 16 discipl.: System. 18 ciuilis: höflich. 21 Vualia: Wales. 23 autogJoves: eingeborene. Daß E. aus persönlicher Erfahrung spricht, zeigt der Brief vom Herbst 1518 an Beatus Rhenanus (nr. 867 A.): “.. Brisaci (in Breisach) pransi sumus, sed ita, ut nunquam insuauius. Nidor (Ofendunst) enecabat, tum nidore grauiores muscae. Desedimus plus semihoram ad mensam otiosi, donec adornarent scilicet illi suas epulas. Tandem nihil appositum est, quod edi posset: sordidae pultes, offae, salsamenta non semel recocta, merae nauseae (die reinsten Brechmittel)». Zwi- schen Br. u. Straßburg wurde abends bei einem Nest angelegt, «cuius nomen nec libuit scire nec, si sciam, velim edere. Illic paene extinctus sum. In hypocausto non magno cenauimus plus (opinor) sexaginta, promiscua hominum colluuies (Mischmasch), idque ad horam ferme decimam. O qui fetor (Gestank), qui cla- mor, praesertim ubi iam incaluerant vino! Et tamen ad illorum clepsydras (Uhren) erat desidendum.»
Strana 103
103 — est ocium, nam nauta iussit, adessem ad horam tertiam, nisi vellem relinqui, et habet sarcinulam. Alias dabitur opportunitas ad satie- tatem usque garriendi. FVNVS. (Marcolphus, Phaedrus.) Ma. Vnde nobis Phaedrus? Num ex antro Trophonii? Ph. Quur isthuc rogas? — Quia praeter morem tristis, horridus, squalidus, toruus, in summa nihil minus quam quod diceris. — Si, qui diutius versantur in officinis fabrorum aerariorum, aliquid nigroris sibi contrahunt, quid miraris, si ego, tot dies versa- tus apud duos aegrotantes, morientes et sepultos, solito sum moe- stior, praesertim quum uterque mihi fuerit egregie charus ? — Quos mihi narras sepultos? — Nosti Georgium Balearicum? — Nomine duntaxat; de facie non noui. — Alterum scio tibi prorsus ignotum esse. Is erat Cornelius Montius, quicum mihi plurimis iam annis intercessit arctissima necessitudo. — Mihi nunquam contigit adesse morienti. — Mihi saepius quam vellem. — Sed estne mors res tam horrenda, quam vulgo praedicant? — Iter ad mortem durius quam ipsa mors. Quodsi quis horrorem illum et imaginationem mortis excutiat animo, magnam mali partem sibi detraxerit. Breuiter, quid- quid est cruciabile vel in aegrotatione vel in morte, longe tolerabi- lius redditur, si quis se totum tradat voluntati diuinae. Nam quod attinet ad sensum mortis, quum iam animus distrahitur a corpore, arbitror aut nullum esse aut perquam stupidum esse sensum, quod natura, priusquam huc veniatur, consopiat ac stupefaciat omnes partes sensibiles. — Nascimur absque sensu nostri. — Sed non abs- que sensu matris ! — Quur non itidem emorimur? Quur Deus mor- tem voluit esse tam cruciabilem? — Natiuitatem voluit esse grauem ac periculosam matri, quo charius haberet quod peperisset; mortem autem unicuique voluit esse formidabilem, ne passim homines sibi mortem consciscerent. Etenim quum videamus et hodie tam multos sibi manus adferre, quid censes futurum, si mors nihil haberet horri- — 4 Zuerst in d. Ausgabe vom Febr. 1526 (Froben). Uebersetzt v. Trog. funus: Sterbelager. 6 antrum Tr.: Adag. 1711: «in Trophonii antro vati- cinatus est». De homine vehementer tristi tetricoque, propterea quod olim cre- ditum est eum, qui in Trophonii (weissagender Höhlengott in Böotien) specum descendisset, postea nunquam ridere. 7 quod diceris: wie du heißest (puidoós = heiter). 9 nigror: Schwärze. 14 quicum: = quo-. 15 necess.: Freundschaft. 23 perquam: schr. 25 absque: ohne. 27 cruciabilis: qualvoll.
103 — est ocium, nam nauta iussit, adessem ad horam tertiam, nisi vellem relinqui, et habet sarcinulam. Alias dabitur opportunitas ad satie- tatem usque garriendi. FVNVS. (Marcolphus, Phaedrus.) Ma. Vnde nobis Phaedrus? Num ex antro Trophonii? Ph. Quur isthuc rogas? — Quia praeter morem tristis, horridus, squalidus, toruus, in summa nihil minus quam quod diceris. — Si, qui diutius versantur in officinis fabrorum aerariorum, aliquid nigroris sibi contrahunt, quid miraris, si ego, tot dies versa- tus apud duos aegrotantes, morientes et sepultos, solito sum moe- stior, praesertim quum uterque mihi fuerit egregie charus ? — Quos mihi narras sepultos? — Nosti Georgium Balearicum? — Nomine duntaxat; de facie non noui. — Alterum scio tibi prorsus ignotum esse. Is erat Cornelius Montius, quicum mihi plurimis iam annis intercessit arctissima necessitudo. — Mihi nunquam contigit adesse morienti. — Mihi saepius quam vellem. — Sed estne mors res tam horrenda, quam vulgo praedicant? — Iter ad mortem durius quam ipsa mors. Quodsi quis horrorem illum et imaginationem mortis excutiat animo, magnam mali partem sibi detraxerit. Breuiter, quid- quid est cruciabile vel in aegrotatione vel in morte, longe tolerabi- lius redditur, si quis se totum tradat voluntati diuinae. Nam quod attinet ad sensum mortis, quum iam animus distrahitur a corpore, arbitror aut nullum esse aut perquam stupidum esse sensum, quod natura, priusquam huc veniatur, consopiat ac stupefaciat omnes partes sensibiles. — Nascimur absque sensu nostri. — Sed non abs- que sensu matris ! — Quur non itidem emorimur? Quur Deus mor- tem voluit esse tam cruciabilem? — Natiuitatem voluit esse grauem ac periculosam matri, quo charius haberet quod peperisset; mortem autem unicuique voluit esse formidabilem, ne passim homines sibi mortem consciscerent. Etenim quum videamus et hodie tam multos sibi manus adferre, quid censes futurum, si mors nihil haberet horri- — 4 Zuerst in d. Ausgabe vom Febr. 1526 (Froben). Uebersetzt v. Trog. funus: Sterbelager. 6 antrum Tr.: Adag. 1711: «in Trophonii antro vati- cinatus est». De homine vehementer tristi tetricoque, propterea quod olim cre- ditum est eum, qui in Trophonii (weissagender Höhlengott in Böotien) specum descendisset, postea nunquam ridere. 7 quod diceris: wie du heißest (puidoós = heiter). 9 nigror: Schwärze. 14 quicum: = quo-. 15 necess.: Freundschaft. 23 perquam: schr. 25 absque: ohne. 27 cruciabilis: qualvoll.
Strana 104
104 — bile? Quoties vapulasset seruus aut etiam filius adolescens, quoties uxor indignaretur marito, quoties perisset res aut aliud accidisset, quod aegre esset animo, protinus ad laqueum, ad gladium, ad flu- men, ad praecipitium, ad venenum currerent homines. Nunc mortis acerbitas vitam nobis reddit chariorem, praesertim quum medici non queant mederi semel vita defuncto. Quanquam, ut non omnibus eadem est nascendi sors, ita non est eadem omnibus mortis ratio. Quosdam cita mors protinus liberat, alii lenta morte contabescunt. Lethargici, quemadmodum et ab aspide percussi, somno consopiti citra sensum sui moriuntur. Illud obseruaui, nullum esse mortis genus tam acerbum, quin perferatur, si quis obfirmato animo decreuit exire. — Vtrius mors visa est Christianior? — Mihi quidem Georgii visa est honorificentior. — Etiamne mors habet ambitionem suam? — Ego nunquam vidi duos tam dispari morte morientes. Si vacat audire, depingam excessum utriusque ; tuum erit iudicare, utra mors sit optabilior homini Christiano. — Imo te rogo, ne graueris narrare, nam ipse nihil audiero cupidius. — Ergo de Georgio prius audi. Vbi mors iam certa sui signa dederat, medicorum chorus, qui diu curarant aegrotum dissimulata vitae desperatione, coeperunt mer- cedem poscere. — Quot erant medici? — Aliquando decem, interim duodecim, quum paucissimi, sex. — Satis erat ad occidendum vel valentem. — Numerata pecunia clam submonuerunt proximos, non procul abesse mortem; curarent ea, quae pertinerent ad animae salutem; nam de corporis incolumitate nihil esse spei. Per amicos intimos blande submonitus est et aegrotus, ut corporis curam deo committeret, ea tantum curaret, quae pertinerent ad feliciter hinc emigrandum. His auditis mira toruitate Georgius oculos intendit in medicos, velut indigne ferens, quod ab illis destitueretur. Illi respon- derunt, se medicos esse, non deos; quod artis erat praestitisse; caete- rum aduersus fatalem necessitatem nullam valere medicinam. His actis abeunt in proximum cubiculum. — Quid? morantur etiam accepta mercede? — Inter illos nihil conuenerat de morbi genere. Alius aiebat hydropem, alius tympanitem, alius apostema in intesti- nis, alius aliud atque aliud malum, totoque hoc tempore, quo trac- tabant aegrotum, acerrime disceptarunt de morbi genere. — O felicem interim aegrotum! — Eam litem ut tandem finirent, per uxorem 1 vapulare: Prügel kriegen. 9 lethargicus: an Schlafsucht leidend. aspis: Natter. 16 grauari: Umstände machen. 33 hydrops: Wassersucht. tymp.: Trom- melwassersucht. apostema: Abszess. 35 disceptare: disputieren.
104 — bile? Quoties vapulasset seruus aut etiam filius adolescens, quoties uxor indignaretur marito, quoties perisset res aut aliud accidisset, quod aegre esset animo, protinus ad laqueum, ad gladium, ad flu- men, ad praecipitium, ad venenum currerent homines. Nunc mortis acerbitas vitam nobis reddit chariorem, praesertim quum medici non queant mederi semel vita defuncto. Quanquam, ut non omnibus eadem est nascendi sors, ita non est eadem omnibus mortis ratio. Quosdam cita mors protinus liberat, alii lenta morte contabescunt. Lethargici, quemadmodum et ab aspide percussi, somno consopiti citra sensum sui moriuntur. Illud obseruaui, nullum esse mortis genus tam acerbum, quin perferatur, si quis obfirmato animo decreuit exire. — Vtrius mors visa est Christianior? — Mihi quidem Georgii visa est honorificentior. — Etiamne mors habet ambitionem suam? — Ego nunquam vidi duos tam dispari morte morientes. Si vacat audire, depingam excessum utriusque ; tuum erit iudicare, utra mors sit optabilior homini Christiano. — Imo te rogo, ne graueris narrare, nam ipse nihil audiero cupidius. — Ergo de Georgio prius audi. Vbi mors iam certa sui signa dederat, medicorum chorus, qui diu curarant aegrotum dissimulata vitae desperatione, coeperunt mer- cedem poscere. — Quot erant medici? — Aliquando decem, interim duodecim, quum paucissimi, sex. — Satis erat ad occidendum vel valentem. — Numerata pecunia clam submonuerunt proximos, non procul abesse mortem; curarent ea, quae pertinerent ad animae salutem; nam de corporis incolumitate nihil esse spei. Per amicos intimos blande submonitus est et aegrotus, ut corporis curam deo committeret, ea tantum curaret, quae pertinerent ad feliciter hinc emigrandum. His auditis mira toruitate Georgius oculos intendit in medicos, velut indigne ferens, quod ab illis destitueretur. Illi respon- derunt, se medicos esse, non deos; quod artis erat praestitisse; caete- rum aduersus fatalem necessitatem nullam valere medicinam. His actis abeunt in proximum cubiculum. — Quid? morantur etiam accepta mercede? — Inter illos nihil conuenerat de morbi genere. Alius aiebat hydropem, alius tympanitem, alius apostema in intesti- nis, alius aliud atque aliud malum, totoque hoc tempore, quo trac- tabant aegrotum, acerrime disceptarunt de morbi genere. — O felicem interim aegrotum! — Eam litem ut tandem finirent, per uxorem 1 vapulare: Prügel kriegen. 9 lethargicus: an Schlafsucht leidend. aspis: Natter. 16 grauari: Umstände machen. 33 hydrops: Wassersucht. tymp.: Trom- melwassersucht. apostema: Abszess. 35 disceptare: disputieren.
Strana 105
105 — postularunt, ut sinerent exanimati corporis anatomiam fieri: id esse honorificum et solere vel honoris gratia fieri in magnatibus; deinde rem eam fore saluti multis idque ad meritorum ipsius cumulum accessurum; postremo pollicentur, suo sumptu se commercaturos triginta missas, cessuras in commodum mortui. Id aegre quidem, sed tandem blanditiis uxoris ac propinquorum impetratum est. His actis subduxit sese statio medicorum. Negant enim fas esse, ut qui vitae solent opitulari, mortis sint speculatores aut exsequiis intersint. Mox accitus est Bernardinus, vir, ut scis, reuerendus Franciscanorum custos, qui confessionem exciperet. Vix peracta est confessio, iam aderat in aedibus turba quatuor ordinum, quos vulgus appellat men- dicantium. — Tot vultures ad unum cadauer? — Deinde vocatus est parochus, qui hominem inungeret sacrumque symbolum corporis domini porrigeret. — Religiose. — Verum ibi minimum abfuit, quin inter parochum et monachos cruenta pugna fuerit orta. — Apud lectum aegroti? — Et quidem spectante Christo. — Quid excitauit tantos tumultus subito? — Parochus ubi cognouit, aegrotum fuisse confessum Franciscano, negauit se vel unctionis sacramentum vel eucharistiam vel sepulturam impartiturum, ni suis auribus audisset aegroti confessionem; se parochum esse, sibi pro sua ouicula red- dendam domino rationem; id non posse, si solus ignoraret arcana conscientiae. — Nonne visus est aequum dicere? — Non illis quidem, nam strennue reclamabant omnes, praesertim Bernardinus et Vin- centius Dominicanus. — Quid adferebant? — Magnis conuiciis incessebant parochum, subinde vocantes eum asinum dignumque, qui pastorem ageret porcorum. «Ego», inquit Vincentius, «sum sacrae -. — 2 in magn.: bei fürstl. Personen wurden oft zwecks Einbalsamierung die Ein- geweide entfernt. 3 ipsius: = eius. 4 commercari: bezahlen. 5 cedere in: zu- gute kommen. 7 se subd.: sich drücken. statio: Mannschaft. 10 custos: Guardian, Vorsteher des Klosters. 11 ordinum: Mönchsorden. mendicare: betteln. Bettel- orden (die einzig vom Bettel u. von freiwilligen Gaben leben sollten) sind die Franziskaner, Dominikaner, Augustiner, Karmeliten; später auch die Serviten. 13 parochus: Gemeindepfarrer. Der Pfarrklerus lag überall im Kampfe mit den Mendikanten, die von den Päpsten ermächtigt waren, in allen Gemeinden die Sakramente zu spenden, zu predigen u. Laien im Klosterkirchhof zu bestatten, worunter Autorität u. Einkommen der Pfarrer litt (vgl. für Basel II 635 ff.). inungere: d. letzte Oelung spenden. symbolum c. d.: d. Leib Christi unter der Brotsgestalt. 19 eucharistia: eigentl. Dankgebet (über den Abendmahlsele- menten), dann Hostie u. schließslich die ganze Abendmahlsfeier. impartire: gewähren. 23 Vincentius: unter den Hauptgegnern des E. in Löwen befand sich ein Dominikaner dieses Namens. 25 incessere: herfallen über.
105 — postularunt, ut sinerent exanimati corporis anatomiam fieri: id esse honorificum et solere vel honoris gratia fieri in magnatibus; deinde rem eam fore saluti multis idque ad meritorum ipsius cumulum accessurum; postremo pollicentur, suo sumptu se commercaturos triginta missas, cessuras in commodum mortui. Id aegre quidem, sed tandem blanditiis uxoris ac propinquorum impetratum est. His actis subduxit sese statio medicorum. Negant enim fas esse, ut qui vitae solent opitulari, mortis sint speculatores aut exsequiis intersint. Mox accitus est Bernardinus, vir, ut scis, reuerendus Franciscanorum custos, qui confessionem exciperet. Vix peracta est confessio, iam aderat in aedibus turba quatuor ordinum, quos vulgus appellat men- dicantium. — Tot vultures ad unum cadauer? — Deinde vocatus est parochus, qui hominem inungeret sacrumque symbolum corporis domini porrigeret. — Religiose. — Verum ibi minimum abfuit, quin inter parochum et monachos cruenta pugna fuerit orta. — Apud lectum aegroti? — Et quidem spectante Christo. — Quid excitauit tantos tumultus subito? — Parochus ubi cognouit, aegrotum fuisse confessum Franciscano, negauit se vel unctionis sacramentum vel eucharistiam vel sepulturam impartiturum, ni suis auribus audisset aegroti confessionem; se parochum esse, sibi pro sua ouicula red- dendam domino rationem; id non posse, si solus ignoraret arcana conscientiae. — Nonne visus est aequum dicere? — Non illis quidem, nam strennue reclamabant omnes, praesertim Bernardinus et Vin- centius Dominicanus. — Quid adferebant? — Magnis conuiciis incessebant parochum, subinde vocantes eum asinum dignumque, qui pastorem ageret porcorum. «Ego», inquit Vincentius, «sum sacrae -. — 2 in magn.: bei fürstl. Personen wurden oft zwecks Einbalsamierung die Ein- geweide entfernt. 3 ipsius: = eius. 4 commercari: bezahlen. 5 cedere in: zu- gute kommen. 7 se subd.: sich drücken. statio: Mannschaft. 10 custos: Guardian, Vorsteher des Klosters. 11 ordinum: Mönchsorden. mendicare: betteln. Bettel- orden (die einzig vom Bettel u. von freiwilligen Gaben leben sollten) sind die Franziskaner, Dominikaner, Augustiner, Karmeliten; später auch die Serviten. 13 parochus: Gemeindepfarrer. Der Pfarrklerus lag überall im Kampfe mit den Mendikanten, die von den Päpsten ermächtigt waren, in allen Gemeinden die Sakramente zu spenden, zu predigen u. Laien im Klosterkirchhof zu bestatten, worunter Autorität u. Einkommen der Pfarrer litt (vgl. für Basel II 635 ff.). inungere: d. letzte Oelung spenden. symbolum c. d.: d. Leib Christi unter der Brotsgestalt. 19 eucharistia: eigentl. Dankgebet (über den Abendmahlsele- menten), dann Hostie u. schließslich die ganze Abendmahlsfeier. impartire: gewähren. 23 Vincentius: unter den Hauptgegnern des E. in Löwen befand sich ein Dominikaner dieses Namens. 25 incessere: herfallen über.
Strana 106
106 — Theologiae baccalaureus formatus, mox licentiandus atque etiam doctoris titulo insigniendus. Tu vix legis euangelium, tantum abest, ut possis excutere secreta conscientiae. Quodsi libet esse curiosum, exquire, quid agat uxor et manzares tui domi», aliaque permulta, quae me pudet referre. — Quid ille? mutus ad haec? — Mutus? imo diceres cicadam ala correptam. «Ego», inquit, «baccalaureos multo te meliores nectam e stipulis fabarum. Autores et principes ordinum vestrorum, Dominicus et Franciscus, ubi didicerunt philo- sophiam Aristotelicam aut argumenta Thomae aut speculationes Scoti? aut ubi donati sunt titulo baccalaureorum? Irrepsistis in mun- dum adhuc credulum, sed pauci, humiles, quidam etiam docti ac pii; nidulabamini in agris ac vicis. Mox in opulentissimas quasque ciui- tates et in florentissimam ciuitatis partem demigrastis. Tot sunt agri, qui pastorem alere non possunt: ibi locus erat vestrae operae; nunc nusquam adestis nisi in aedibus diuitum. Iactatis nomen pontificium; at vestra priuilegia nihil valent, nisi quum cessat episcopus, pastor, aut huius vicarius. In meo templo nullus vestrum concionabitur me pastore incolumi. Non sum baccalaureus, nec S. Martinus erat, et tamen agebat episcopum. Si quid mihi deest doctrinae, a vobis non petam. An creditis etiam nunc mundum esse tam stupidum, ut, ubi- cunque viderit vestem Dominici aut Francisci, putet adesse illorum sanctimoniam? Num vestra refert, quid agam domi meae? Quid vos agatis in latebris vestris, quomodo tractetis sacras virgines, etiam populus nouit. Iam quam nihilo sint vel feliciores vel puriores diuitum domus, quas frequentatis, omnibus et lippis et tonsoribus notissimum est.» Caetera, Marcolphe, non audeo referre: omnino patres illos reuerendos minime reuerenter tractauit. Nec erat futurus finis, ni Georgius manu mota signum dedisset, se velle quippiam dicere. Aegre impetratum est, ut rixa tantisper consilesceret. Tum 1 baccal. form.: Titel desjenigen, der nach Beendigung des 5jährigen theolog. Studiums bereits Vorlesungen gehalten hat. licent.: Anwärter auf die licencia magistrandi, d. h. auf das Recht, sich nach zwei großsen Redeakten die Magister- (Doktor-) würde verleihen zu lassen. 2 legis: kannst lesen. tantum abest, ut.: geschweige denn, daſ. 3 curiosus: wißsbegierig. 4 manzares: (hebr.) uncheliches Kind. 7 stipulae f.: Bohnenstroh. 9 Thomas-Scotus: Schulhäupter der Domini- kaner u. der Franziskaner. 12 nidulari: nisten. 13 demigr.: ein Beispiel liefert d. Barfüßserkloster in Basel (s. S. I1). 16 cessare: unfähig sein. 17 concionari: predigen. 23 sacrae virg.: Nonnen. 25 lippis et tons.: Adag. 1670 aus Hor. Sat. I 7, 3. «Nam lippi (an Augenkatarrh Leidende) in tonsorum officinis desident expectantes remedium oculorum» (eher wohl, weil sie dort Schatten (Hor. Ep. I 7, 50) u. Unterhaltung finden).
106 — Theologiae baccalaureus formatus, mox licentiandus atque etiam doctoris titulo insigniendus. Tu vix legis euangelium, tantum abest, ut possis excutere secreta conscientiae. Quodsi libet esse curiosum, exquire, quid agat uxor et manzares tui domi», aliaque permulta, quae me pudet referre. — Quid ille? mutus ad haec? — Mutus? imo diceres cicadam ala correptam. «Ego», inquit, «baccalaureos multo te meliores nectam e stipulis fabarum. Autores et principes ordinum vestrorum, Dominicus et Franciscus, ubi didicerunt philo- sophiam Aristotelicam aut argumenta Thomae aut speculationes Scoti? aut ubi donati sunt titulo baccalaureorum? Irrepsistis in mun- dum adhuc credulum, sed pauci, humiles, quidam etiam docti ac pii; nidulabamini in agris ac vicis. Mox in opulentissimas quasque ciui- tates et in florentissimam ciuitatis partem demigrastis. Tot sunt agri, qui pastorem alere non possunt: ibi locus erat vestrae operae; nunc nusquam adestis nisi in aedibus diuitum. Iactatis nomen pontificium; at vestra priuilegia nihil valent, nisi quum cessat episcopus, pastor, aut huius vicarius. In meo templo nullus vestrum concionabitur me pastore incolumi. Non sum baccalaureus, nec S. Martinus erat, et tamen agebat episcopum. Si quid mihi deest doctrinae, a vobis non petam. An creditis etiam nunc mundum esse tam stupidum, ut, ubi- cunque viderit vestem Dominici aut Francisci, putet adesse illorum sanctimoniam? Num vestra refert, quid agam domi meae? Quid vos agatis in latebris vestris, quomodo tractetis sacras virgines, etiam populus nouit. Iam quam nihilo sint vel feliciores vel puriores diuitum domus, quas frequentatis, omnibus et lippis et tonsoribus notissimum est.» Caetera, Marcolphe, non audeo referre: omnino patres illos reuerendos minime reuerenter tractauit. Nec erat futurus finis, ni Georgius manu mota signum dedisset, se velle quippiam dicere. Aegre impetratum est, ut rixa tantisper consilesceret. Tum 1 baccal. form.: Titel desjenigen, der nach Beendigung des 5jährigen theolog. Studiums bereits Vorlesungen gehalten hat. licent.: Anwärter auf die licencia magistrandi, d. h. auf das Recht, sich nach zwei großsen Redeakten die Magister- (Doktor-) würde verleihen zu lassen. 2 legis: kannst lesen. tantum abest, ut.: geschweige denn, daſ. 3 curiosus: wißsbegierig. 4 manzares: (hebr.) uncheliches Kind. 7 stipulae f.: Bohnenstroh. 9 Thomas-Scotus: Schulhäupter der Domini- kaner u. der Franziskaner. 12 nidulari: nisten. 13 demigr.: ein Beispiel liefert d. Barfüßserkloster in Basel (s. S. I1). 16 cessare: unfähig sein. 17 concionari: predigen. 23 sacrae virg.: Nonnen. 25 lippis et tons.: Adag. 1670 aus Hor. Sat. I 7, 3. «Nam lippi (an Augenkatarrh Leidende) in tonsorum officinis desident expectantes remedium oculorum» (eher wohl, weil sie dort Schatten (Hor. Ep. I 7, 50) u. Unterhaltung finden).
Strana 107
— 107 — aegrotus «Sit pax», inquit «inter vos. Tibi parocho denuo confite- bor. Deinde pro strepitu nolarum, pro cantionibus funeralibus, pro cenotaphio, pro sepultura numerabitur tibi pecunia, priusquam exeas hanc domum, neque committam, ut ulla in parte de me queri possis." — Num parochus recusauit tam aequam conditionem? — Non; tantum obmurmurauit nonnihil de confessione, quam aegroto remisit. «Quid opus est,» inquit, «iisdem repetendis fatigare tum aegrotum tum sacerdotem? Si in tempore mihi confessus fuisset, fortassis sanctius condidisset suum testamentum; nunc vos videritis.» Haec aequitas aegroti pessime habebat monachos, indigne ferentes eam praedae partem decidi parocho. Ego tamen intercessi fecique, ut lis sopiretur. Parochus unxit aegrotum, dedit corpus domini et numerata summa discessit. — Sequuta est igitur eam tempestatem tranquillitas? — Imo tempestatem hanc saeuior tempestas protinus excepit. — Obsecro, quid causae? — Audies. Confluxerant in aedes quatuor ordines mendicantium ; his adiunxit sese quintus crucifero- rum. Aduersus hunc ceu nothum quatuor illi magno tumultu coorti sunt. Rogabant, ubi vidissent unquam plaustrum quinque rotarum, aut qua fronte vellent esse plures mendicantium ordines, quam sint euangelistae? «Eadem», inquiunt, «opera adducite huc mendicos omnes e pontibus ac triuiis.» — Quid ad haec cruciferi? — Vicissim rogabant, quomodo tum incessisset plaustrum ecclesiae, quum nullus esset ordo mendicantium, deinde, quum unus esset, postea tres. «Nam euangelistarum», inquiunt, «numerus nihilo plus habet affini- tatis cum nostris ordinibus quam cum alea, quae undique quatuor ostendit angulos. Augustinenses quis allegit in ordinem mendican- tium, aut quis Carmelitas? Quando mendicauit Augustinus, aut quando Helias?» (Nam hos faciunt suorum ordinum autores). Haec aliaque multa fortiter quidem illi detonabant, sed soli quatuor exer- cituum impressionem non ferentes cesserunt, dira minitantes. — Hic 2 nola: Glocke. 3 cenotaphium: Katafalk, ein Holzgerüst in der Kirche, das Sarg u. Leiche andeutet, und vor dem die Zeremonien vorgenommen werden. 9 videritis: sehet ihr zu (vgl. Ev. Matth. 27, 4). 10 pessime hab.: gewaltig ärgern. 11 decidi: zufallen. 15 excipere: folgen. 16 cruciferi: damit sind wohl die seit 1424 als Bettelorden organisierten Serviten (Servi b. Mariae Virg.) ge- meint. 17 nothus: illegitim. 19 frons: Frechheit. 20 eadem op.: ebenso gut. 26 allegere in: einreihen unter. Dies geschah durch Alexander IV. I256. Ueber die Augustiner vgl. S. 24 zu Z. 14. 28 Helias: die Karm., urspr. Eremiten vom Berge Karmel, führen ihren Ursprung auf Elias zurück. Mendikanten wurden sie 1247. 30 impressio: Angriff.
— 107 — aegrotus «Sit pax», inquit «inter vos. Tibi parocho denuo confite- bor. Deinde pro strepitu nolarum, pro cantionibus funeralibus, pro cenotaphio, pro sepultura numerabitur tibi pecunia, priusquam exeas hanc domum, neque committam, ut ulla in parte de me queri possis." — Num parochus recusauit tam aequam conditionem? — Non; tantum obmurmurauit nonnihil de confessione, quam aegroto remisit. «Quid opus est,» inquit, «iisdem repetendis fatigare tum aegrotum tum sacerdotem? Si in tempore mihi confessus fuisset, fortassis sanctius condidisset suum testamentum; nunc vos videritis.» Haec aequitas aegroti pessime habebat monachos, indigne ferentes eam praedae partem decidi parocho. Ego tamen intercessi fecique, ut lis sopiretur. Parochus unxit aegrotum, dedit corpus domini et numerata summa discessit. — Sequuta est igitur eam tempestatem tranquillitas? — Imo tempestatem hanc saeuior tempestas protinus excepit. — Obsecro, quid causae? — Audies. Confluxerant in aedes quatuor ordines mendicantium ; his adiunxit sese quintus crucifero- rum. Aduersus hunc ceu nothum quatuor illi magno tumultu coorti sunt. Rogabant, ubi vidissent unquam plaustrum quinque rotarum, aut qua fronte vellent esse plures mendicantium ordines, quam sint euangelistae? «Eadem», inquiunt, «opera adducite huc mendicos omnes e pontibus ac triuiis.» — Quid ad haec cruciferi? — Vicissim rogabant, quomodo tum incessisset plaustrum ecclesiae, quum nullus esset ordo mendicantium, deinde, quum unus esset, postea tres. «Nam euangelistarum», inquiunt, «numerus nihilo plus habet affini- tatis cum nostris ordinibus quam cum alea, quae undique quatuor ostendit angulos. Augustinenses quis allegit in ordinem mendican- tium, aut quis Carmelitas? Quando mendicauit Augustinus, aut quando Helias?» (Nam hos faciunt suorum ordinum autores). Haec aliaque multa fortiter quidem illi detonabant, sed soli quatuor exer- cituum impressionem non ferentes cesserunt, dira minitantes. — Hic 2 nola: Glocke. 3 cenotaphium: Katafalk, ein Holzgerüst in der Kirche, das Sarg u. Leiche andeutet, und vor dem die Zeremonien vorgenommen werden. 9 videritis: sehet ihr zu (vgl. Ev. Matth. 27, 4). 10 pessime hab.: gewaltig ärgern. 11 decidi: zufallen. 15 excipere: folgen. 16 cruciferi: damit sind wohl die seit 1424 als Bettelorden organisierten Serviten (Servi b. Mariae Virg.) ge- meint. 17 nothus: illegitim. 19 frons: Frechheit. 20 eadem op.: ebenso gut. 26 allegere in: einreihen unter. Dies geschah durch Alexander IV. I256. Ueber die Augustiner vgl. S. 24 zu Z. 14. 28 Helias: die Karm., urspr. Eremiten vom Berge Karmel, führen ihren Ursprung auf Elias zurück. Mendikanten wurden sie 1247. 30 impressio: Angriff.
Strana 108
108 — saltem effulsit tranquillitas? — Imo syncretismus ille in quintum ordinem versus est in pugnam gladiatoriam. Franciscanus ac Do- minicanus contendebant, nec Augustinenses nec Carmelitas esse ger- mane mendicos, sed nothos ac suppositios. Haec rixa sic incruduit, ut plane vererer, ne venirent ad manus. — Haeccine ferebat aegro- tus? — Non haec acta sunt apud lectum, sed in atrio, quod cubiculo adhaerebat; voces tamen omnes ad aegrotum permanabant, neque enim mussabant, sed plenis tibiis res agebatur, et scis alioqui in aegrotis aurium sensum esse acutiorem. — Quis tandem exitus belli? Aegrotus per uxorem denunciauit, ut silerent paulisper; se com- positurum hoc dissidium. Itaque rogauit, ut tum quidem temporis Augustinenses et Carmelitae discederent; hoc illos nullo suo damno facturos. «Nam tantundem», inquit, «cibi mittetur eis domum, quan- tum hic daretur remanentibus». In funere vero iussit omnes ordines adesse, etiam quintum, atque ut aequa pecuniae portio diuideretur singulis; ad commune tamen conuiuium non adhiberentur, ne quid turbae posset oriri. — Virum oeconomicum mihi narras, qui vel moriens norit tot rerum undas componere. — Phy! Multis annis gesserat militiae ducem. Ibi quotidianum est, huiusmodi tumultus suboriri inter cohortes. — Erat igitur re splendida? — Admodum. — Sed male parta, ut fit, rapinis, sacrilegiis, extorsionibus? — Ita quidem vulgo faciunt duces, nec ausim deierare hunc fuisse ab illo- rum moribus alienum. Si tamen satis hominem noui, magis auxit rem ingenii dexteritate quam violentia. — Qui sic? — Callebat arith- meticam. — Quid tum postea? — Quid tum? Apud principem sup- putabat militum triginta milia, quum vix essent septem milia. Deinde multis militibus nihil numerabat. — Nae tu mihi magnificam narras arithmeticam! — Deinde bellum arte ducebat, solitus simul et ab hostium et amicorum vicis et oppidis pecuniam stipulari menstruam: ab hostibus, ne paterentur hostilia, ab amicis, ut illis liceret cum hoste pacisci. — Agnosco morem vulgatum militum. Sed absolue narrationem. — Bernardinus igitur et Vincentius cum ali- quot sui ordinis sodalibus remanserunt apud aegrotum; ad reliquos 1 syncr.: Allianz. 3 germane: echt. 4 suppos.: untergeschoben. 8 mussare: murmeln. plenis tib.: Adag. 1596 «apertis tibiis» = clariore voce. 17 vir oec.: Organisator. 18 componere: glätten. 19 gerere d.: Führer sein. 21 extorsio: Er- pressung. 24 dexteritas: Geschicklichkeit. Qui sic?: wieso? callere: loshaben. 25 supputare: verrechnen. 29 stipulari: sich vertraglich sichern.
108 — saltem effulsit tranquillitas? — Imo syncretismus ille in quintum ordinem versus est in pugnam gladiatoriam. Franciscanus ac Do- minicanus contendebant, nec Augustinenses nec Carmelitas esse ger- mane mendicos, sed nothos ac suppositios. Haec rixa sic incruduit, ut plane vererer, ne venirent ad manus. — Haeccine ferebat aegro- tus? — Non haec acta sunt apud lectum, sed in atrio, quod cubiculo adhaerebat; voces tamen omnes ad aegrotum permanabant, neque enim mussabant, sed plenis tibiis res agebatur, et scis alioqui in aegrotis aurium sensum esse acutiorem. — Quis tandem exitus belli? Aegrotus per uxorem denunciauit, ut silerent paulisper; se com- positurum hoc dissidium. Itaque rogauit, ut tum quidem temporis Augustinenses et Carmelitae discederent; hoc illos nullo suo damno facturos. «Nam tantundem», inquit, «cibi mittetur eis domum, quan- tum hic daretur remanentibus». In funere vero iussit omnes ordines adesse, etiam quintum, atque ut aequa pecuniae portio diuideretur singulis; ad commune tamen conuiuium non adhiberentur, ne quid turbae posset oriri. — Virum oeconomicum mihi narras, qui vel moriens norit tot rerum undas componere. — Phy! Multis annis gesserat militiae ducem. Ibi quotidianum est, huiusmodi tumultus suboriri inter cohortes. — Erat igitur re splendida? — Admodum. — Sed male parta, ut fit, rapinis, sacrilegiis, extorsionibus? — Ita quidem vulgo faciunt duces, nec ausim deierare hunc fuisse ab illo- rum moribus alienum. Si tamen satis hominem noui, magis auxit rem ingenii dexteritate quam violentia. — Qui sic? — Callebat arith- meticam. — Quid tum postea? — Quid tum? Apud principem sup- putabat militum triginta milia, quum vix essent septem milia. Deinde multis militibus nihil numerabat. — Nae tu mihi magnificam narras arithmeticam! — Deinde bellum arte ducebat, solitus simul et ab hostium et amicorum vicis et oppidis pecuniam stipulari menstruam: ab hostibus, ne paterentur hostilia, ab amicis, ut illis liceret cum hoste pacisci. — Agnosco morem vulgatum militum. Sed absolue narrationem. — Bernardinus igitur et Vincentius cum ali- quot sui ordinis sodalibus remanserunt apud aegrotum; ad reliquos 1 syncr.: Allianz. 3 germane: echt. 4 suppos.: untergeschoben. 8 mussare: murmeln. plenis tib.: Adag. 1596 «apertis tibiis» = clariore voce. 17 vir oec.: Organisator. 18 componere: glätten. 19 gerere d.: Führer sein. 21 extorsio: Er- pressung. 24 dexteritas: Geschicklichkeit. Qui sic?: wieso? callere: loshaben. 25 supputare: verrechnen. 29 stipulari: sich vertraglich sichern.
Strana 109
109 missus est commeatus. — Satin' inter eos conueniebat, qui remanse- runt in praesidio? — Non usquequaque. Grunniebant nescio quid de praerogatiuis diplomatum; sed ne non perageretur fabula, dissimu- latum est. Hic iam proferuntur cautiones testamentariae fiuntque stipulationes, accitis testibus, de iis, quae inter ipsos ante transege- rant. — Isthaec audire gestio. — Dicam summatim, nam perlonga est fabula. Superest uxor, annos nata duodequadraginta, mulier sane proba cordataque, filii duo, alter annum natus undeuigesimum, alter decimum quintum, filiae totidem, sed impubes utraque. Testa- mento sic cautum erat, ut uxor, quoniam perpelli non poterat, ut fieret monacha, sumeret pallium beghinae, id est medium genus inter monachas et laicas. Filius natu maior, quoniam nec is induci potuit, ut fieret monachus, — Vulpes anus non capitur laqueo ! — mox ab exequiis patris properaret Romam ibique ex relaxatione pontificis factus ante legitimam aetatem sacerdos, totum annum singulis diebus sacrificaret in templo Vaticano pro anima patris et sacros gradus in Laterano singulo quoque Veneris die genibus perreptaret. — Suscepit haec libenter? — Ne dicam dolo: ut asini solent sarcinas impositas. Filius minor dicaretur S. Francisco, filia maior S. Clarae, minor Catarinae Senensi. Hoc tantum potuit obtineri; nam Georgii mens erat, quo magis sibi deum haberet obnoxium, quinque superstites partiri in quinque mendicantium ordines, et acriter quidem adlabo- ratum est, sed aetas uxoris filiique maioris nec minis nec blanditiis cessit. — Exhaeredandi genus! — Vniuersa haereditas sic erat diuisa, ut detractis de solido impendiis funeralibus uncia cederet uxori, cuius dimidia victitaret ipsa, dimidium cederet loco, cui se foret addictura. Vnde si mutato consilio recederet, tota pe- 1 commeatus: Verpflegung. satin': satisne = nonne. 3 praerog. dipl.: ihre durch päpstl. Urkunden garantierten Vorrechte. dissim.: auf sich beruhen lassen. 4 cautiones: Bestimmungen. 5 stipul.: Versprechen. 11 beghinae: nach dem Lütticher Priester le Beghe benannte Frauen, die ohne bindendes Gelübde in klosterähnlichen Genossenschaften lebten. 13 vulpes anus: ein alter Fuchs. Adag. 1147. 14 relax.: Bewilligung. 15 aet. legit.: 24 Jahre; doch erteilt der Papst Dispens. 16 Vaticano: die neue Peterskirche war seit 1506 im Bau. sacros gr.: die Scala santa (bis 1589 im Lateran selbst), 28 Marmorstufen, angeblich aus d. Palast des Pilatus stammend, die man nur auf den Knien ersteigen darf. 19 S. Clara v. Assisi gründete den Klarissenorden, den weibl. Orden des hl. Franz, Catarina v. Siena den Orden der Bußschwestern des hl. Dominikus. 25 de solido: vom Ganzen. uncia: Zwölftel. Da im röm. Recht Erbteile nach dem Duodezimalsystem festgesetzt werden, braucht E. das Wort hier, wo das Erbe in zehn Teile geht, unbedenklich im Sinne von "gleich großer Teil». 26 cedere: zufallen. loco: dem Beginenhaus. 27 se addicere: sich anvertrauen.
109 missus est commeatus. — Satin' inter eos conueniebat, qui remanse- runt in praesidio? — Non usquequaque. Grunniebant nescio quid de praerogatiuis diplomatum; sed ne non perageretur fabula, dissimu- latum est. Hic iam proferuntur cautiones testamentariae fiuntque stipulationes, accitis testibus, de iis, quae inter ipsos ante transege- rant. — Isthaec audire gestio. — Dicam summatim, nam perlonga est fabula. Superest uxor, annos nata duodequadraginta, mulier sane proba cordataque, filii duo, alter annum natus undeuigesimum, alter decimum quintum, filiae totidem, sed impubes utraque. Testa- mento sic cautum erat, ut uxor, quoniam perpelli non poterat, ut fieret monacha, sumeret pallium beghinae, id est medium genus inter monachas et laicas. Filius natu maior, quoniam nec is induci potuit, ut fieret monachus, — Vulpes anus non capitur laqueo ! — mox ab exequiis patris properaret Romam ibique ex relaxatione pontificis factus ante legitimam aetatem sacerdos, totum annum singulis diebus sacrificaret in templo Vaticano pro anima patris et sacros gradus in Laterano singulo quoque Veneris die genibus perreptaret. — Suscepit haec libenter? — Ne dicam dolo: ut asini solent sarcinas impositas. Filius minor dicaretur S. Francisco, filia maior S. Clarae, minor Catarinae Senensi. Hoc tantum potuit obtineri; nam Georgii mens erat, quo magis sibi deum haberet obnoxium, quinque superstites partiri in quinque mendicantium ordines, et acriter quidem adlabo- ratum est, sed aetas uxoris filiique maioris nec minis nec blanditiis cessit. — Exhaeredandi genus! — Vniuersa haereditas sic erat diuisa, ut detractis de solido impendiis funeralibus uncia cederet uxori, cuius dimidia victitaret ipsa, dimidium cederet loco, cui se foret addictura. Vnde si mutato consilio recederet, tota pe- 1 commeatus: Verpflegung. satin': satisne = nonne. 3 praerog. dipl.: ihre durch päpstl. Urkunden garantierten Vorrechte. dissim.: auf sich beruhen lassen. 4 cautiones: Bestimmungen. 5 stipul.: Versprechen. 11 beghinae: nach dem Lütticher Priester le Beghe benannte Frauen, die ohne bindendes Gelübde in klosterähnlichen Genossenschaften lebten. 13 vulpes anus: ein alter Fuchs. Adag. 1147. 14 relax.: Bewilligung. 15 aet. legit.: 24 Jahre; doch erteilt der Papst Dispens. 16 Vaticano: die neue Peterskirche war seit 1506 im Bau. sacros gr.: die Scala santa (bis 1589 im Lateran selbst), 28 Marmorstufen, angeblich aus d. Palast des Pilatus stammend, die man nur auf den Knien ersteigen darf. 19 S. Clara v. Assisi gründete den Klarissenorden, den weibl. Orden des hl. Franz, Catarina v. Siena den Orden der Bußschwestern des hl. Dominikus. 25 de solido: vom Ganzen. uncia: Zwölftel. Da im röm. Recht Erbteile nach dem Duodezimalsystem festgesetzt werden, braucht E. das Wort hier, wo das Erbe in zehn Teile geht, unbedenklich im Sinne von "gleich großer Teil». 26 cedere: zufallen. loco: dem Beginenhaus. 27 se addicere: sich anvertrauen.
Strana 110
110 — cunia resideret penes eum gregem. Altera uncia decideretur filio, cui tamen statim numeraretur viaticum et quod satis esset emendo diplomati parandoque victui annuo Romae. Qui si mutata sen- tentia recusaret initiari sacris ordinibus, illius uncia diuideretur inter Franciscanos et Dominicanos. Et ne id fiat, vereor; adeo videbatur adolescens a sacris abhorrere. Duae unciae cederent monasterio, quod excepisset filium natu minorem, binae item monasteriis, quae exce- pissent puellas, sed hac lege, ut, si illi detrectarent eam vitam pro- fiteri, omnis tamen pecunia penes illos maneret incolumis. Iam una rursus uncia decideretur Bernardino, tantundem Vincentio, dimidium unciae Cartusianis, pro communione bonorum operum omnium, quae toto fierent ordine. Vncia et semis, quae supererat, distribueretur occultis pauperibus, quos beneficio dignos iudicassent Bernardinus et Vincentius. — Debebas iureconsultorum more dicere, quos vel quas. — His igitur verbis stipulati sunt recitato testamento: «Georgi Balearice, vivus et sanae mentis approbas hoc testamentum, quod dudum ex animi tui sententia condidisti?» «Approbo." «Et haec est tua suprema et immutabilis voluntas?» «Est.» «Meque et hunc Vin- centium baccalaureum instituis ultimae tuae voluntatis exequutores?» «Instituo.» Iussus est denuo subscribere. — Qui potuit moriens? — Bernardinus rexit aegroti manum. — Quid subscripsit? — «S. Fran- ciscum et S. Dominicum iratos habeat, qui tentarit hinc aliquid immutare.» — At non metuebant actionem testamenti inofficiosi? — Ista actio non habet locum in his, quae deo dicantur, neque quisquam libenter cum deo litem suscipit. His peractis uxor et liberi datis dextris aegroto iurant se seruaturos quod recepissent. Post haec coeptum est agi de pompa funerali, non sine contentione. Tandem haec vincit sententia, ut ex quinque ordinum singulis adessent nouem, in honorem quinque voluminum Mosis et angelorum in novem choros digestorum. Suam quisque ordo crucem praeferret canerentque funebres naenias. Ad haec praeter cognatos conduceren- 4 initiari: s. weihen. 11 pro comm.: für d. Aufnahme in den Mitgenußs des Lohnes, der im Himmel für die guten Werke des Ordens zu erwarten ist. 15 sti- pulati s.: im eigentlichen Sinne des Wortes, das nach dem Corpus juris bedeutet: sich durch mündliche Anfrage und mündliche Antwort eine Leistung versprechen lassen. 23 actio t. in.: Klage wegen pflichtwidrigen Testaments. So heißst im röm. Recht ein T., in dem die nächsten Angehörigen zugunsten Fremder über- gangen sind. 26 recipere: auf sich nehmen. 29 angelorum: von Kirchenvätern, namentlich aber von der Scholastik, sind die Engel in 9 Chöre eingeteilt worden. 31 naenia: Leichengesang.
110 — cunia resideret penes eum gregem. Altera uncia decideretur filio, cui tamen statim numeraretur viaticum et quod satis esset emendo diplomati parandoque victui annuo Romae. Qui si mutata sen- tentia recusaret initiari sacris ordinibus, illius uncia diuideretur inter Franciscanos et Dominicanos. Et ne id fiat, vereor; adeo videbatur adolescens a sacris abhorrere. Duae unciae cederent monasterio, quod excepisset filium natu minorem, binae item monasteriis, quae exce- pissent puellas, sed hac lege, ut, si illi detrectarent eam vitam pro- fiteri, omnis tamen pecunia penes illos maneret incolumis. Iam una rursus uncia decideretur Bernardino, tantundem Vincentio, dimidium unciae Cartusianis, pro communione bonorum operum omnium, quae toto fierent ordine. Vncia et semis, quae supererat, distribueretur occultis pauperibus, quos beneficio dignos iudicassent Bernardinus et Vincentius. — Debebas iureconsultorum more dicere, quos vel quas. — His igitur verbis stipulati sunt recitato testamento: «Georgi Balearice, vivus et sanae mentis approbas hoc testamentum, quod dudum ex animi tui sententia condidisti?» «Approbo." «Et haec est tua suprema et immutabilis voluntas?» «Est.» «Meque et hunc Vin- centium baccalaureum instituis ultimae tuae voluntatis exequutores?» «Instituo.» Iussus est denuo subscribere. — Qui potuit moriens? — Bernardinus rexit aegroti manum. — Quid subscripsit? — «S. Fran- ciscum et S. Dominicum iratos habeat, qui tentarit hinc aliquid immutare.» — At non metuebant actionem testamenti inofficiosi? — Ista actio non habet locum in his, quae deo dicantur, neque quisquam libenter cum deo litem suscipit. His peractis uxor et liberi datis dextris aegroto iurant se seruaturos quod recepissent. Post haec coeptum est agi de pompa funerali, non sine contentione. Tandem haec vincit sententia, ut ex quinque ordinum singulis adessent nouem, in honorem quinque voluminum Mosis et angelorum in novem choros digestorum. Suam quisque ordo crucem praeferret canerentque funebres naenias. Ad haec praeter cognatos conduceren- 4 initiari: s. weihen. 11 pro comm.: für d. Aufnahme in den Mitgenußs des Lohnes, der im Himmel für die guten Werke des Ordens zu erwarten ist. 15 sti- pulati s.: im eigentlichen Sinne des Wortes, das nach dem Corpus juris bedeutet: sich durch mündliche Anfrage und mündliche Antwort eine Leistung versprechen lassen. 23 actio t. in.: Klage wegen pflichtwidrigen Testaments. So heißst im röm. Recht ein T., in dem die nächsten Angehörigen zugunsten Fremder über- gangen sind. 26 recipere: auf sich nehmen. 29 angelorum: von Kirchenvätern, namentlich aber von der Scholastik, sind die Engel in 9 Chöre eingeteilt worden. 31 naenia: Leichengesang.
Strana 111
111 — tur triginta (tot nummis erat venditus Dominus) daduchi pullati et honoris gratia ploratores duodecim (hic est numerus ordini apostolico sacer) comitarentur. A feretro sequeretur equus Georgii pullatus, sic ad genua alligata ceruice, ut herum humi requirere videretur. Stra- gula hinc atque hinc ostenderet insignia. Similiter et unaquaeque teda et pulla vestis haberet insignia. Reponeretur autem corpus qui- dem ipsum ad dextram altaris summi in tymbo marmoreo, qui pro- mineret a solo pedes quatuor; ipse in summo recumberet Pario sculptus marmore, totus armatus a vertice usque ad calcaneum, nec deesset galeae sua crista (crista erat onocrotali collum), nec clypeus laeuo brachio, in quo insignia haec erant: tria capita apri syluestris aurea in planicie argentea, nec lateri gladius inaurato capulo nec baltheus inauratus ac gemmeis distinctus bullis, nec pedibus aurea calcaria (erat enim eques auratus); sub pedibus haberet leopardum. Orae sepulchri titulum haberent tali viro dignum. Cor autem sepa- ratim recondi volebat in sacello diui Francisci. Intestina mandauit parocho honorifice sepelienda in sacello, quod est virgini matri sacrum. — Funus nimirum honorificum, sed nimio constans. Vene- tiae vel cerdoni cuipiam plus haberetur honoris minimo impendio: feretrum elegans dat sodalitas, et unum comitantur aliquando sex- centi, monachorum tunicis pallisve vestiti. — Vidimus et nos, risi- musque istas pauperum ineptas glorias. Incedunt fullones et coriarii, superne inferneque cerdones, in medio monachi: chimaeras esse di- ceres. Nec hic alia res erat, si vidisses. Cautum est et illud Georgio, ut Franciscanus et Dominicanus inter sese sorte decernerent, utris primus cederet locus in pompa; post hoc caeteri quoque sortirentur, 1 daduchi: Fackelträger. 2 ploratores: Heuler. Hier u. anderswo denkt E. an Männer, welche das Geschäft der Klageweiber besorgen (luctus histriones). 3 a feretro: hinter der Bahre. 4 stragula: Sargdecke. 7 tymbus: Tumba, Grabmal. 9 calcaneum: Ferse. 10 crista: Helmzier. onocrotalus: Kropfgans, Pelikan. 12 pla- nicies: Feld. Das Scholion z. d. Stelle bemerkt: «Data opera (absichtlich) fingit (E.) insignia vitiosa. Nam caduceatorum (Herold, Heraldiker) leges habent, adulte- rinas (unecht) esse insignia, quae habent metallum super metallum». 14 eques aur.: so hießen die durch besondern Weiheakt anerkannten Ritter (wohl von den goldenen Sporen). 15 orae: Randstreifen. tit.: Aufschrift. 18 constans: teuer. 19 cerdo: Handwerker, Banause. 20 sodalitas: (Begräbnis-) Bruderschaft, Seelzunft. 21 palla: Mantel. 22 fullo: Walker. coriarius: Gerber. 23 superne — inf.: oben — unten. Die ganze Stelle ist von Trog mißverstanden. Es handelt sich nicht um richtige Mönche, sondern um Handwerker, die sich zur Bestattungsfeier ihres Genossen Kutten anziehen. 24 hic: beim Begräbnis Georgs (das unentbehrliche hic fehlt in den früheren Ausgaben). E. meint : «Wiewohl es hier richtige Mönche waren, sahen sie wenig geistlich und geistig aus».
111 — tur triginta (tot nummis erat venditus Dominus) daduchi pullati et honoris gratia ploratores duodecim (hic est numerus ordini apostolico sacer) comitarentur. A feretro sequeretur equus Georgii pullatus, sic ad genua alligata ceruice, ut herum humi requirere videretur. Stra- gula hinc atque hinc ostenderet insignia. Similiter et unaquaeque teda et pulla vestis haberet insignia. Reponeretur autem corpus qui- dem ipsum ad dextram altaris summi in tymbo marmoreo, qui pro- mineret a solo pedes quatuor; ipse in summo recumberet Pario sculptus marmore, totus armatus a vertice usque ad calcaneum, nec deesset galeae sua crista (crista erat onocrotali collum), nec clypeus laeuo brachio, in quo insignia haec erant: tria capita apri syluestris aurea in planicie argentea, nec lateri gladius inaurato capulo nec baltheus inauratus ac gemmeis distinctus bullis, nec pedibus aurea calcaria (erat enim eques auratus); sub pedibus haberet leopardum. Orae sepulchri titulum haberent tali viro dignum. Cor autem sepa- ratim recondi volebat in sacello diui Francisci. Intestina mandauit parocho honorifice sepelienda in sacello, quod est virgini matri sacrum. — Funus nimirum honorificum, sed nimio constans. Vene- tiae vel cerdoni cuipiam plus haberetur honoris minimo impendio: feretrum elegans dat sodalitas, et unum comitantur aliquando sex- centi, monachorum tunicis pallisve vestiti. — Vidimus et nos, risi- musque istas pauperum ineptas glorias. Incedunt fullones et coriarii, superne inferneque cerdones, in medio monachi: chimaeras esse di- ceres. Nec hic alia res erat, si vidisses. Cautum est et illud Georgio, ut Franciscanus et Dominicanus inter sese sorte decernerent, utris primus cederet locus in pompa; post hoc caeteri quoque sortirentur, 1 daduchi: Fackelträger. 2 ploratores: Heuler. Hier u. anderswo denkt E. an Männer, welche das Geschäft der Klageweiber besorgen (luctus histriones). 3 a feretro: hinter der Bahre. 4 stragula: Sargdecke. 7 tymbus: Tumba, Grabmal. 9 calcaneum: Ferse. 10 crista: Helmzier. onocrotalus: Kropfgans, Pelikan. 12 pla- nicies: Feld. Das Scholion z. d. Stelle bemerkt: «Data opera (absichtlich) fingit (E.) insignia vitiosa. Nam caduceatorum (Herold, Heraldiker) leges habent, adulte- rinas (unecht) esse insignia, quae habent metallum super metallum». 14 eques aur.: so hießen die durch besondern Weiheakt anerkannten Ritter (wohl von den goldenen Sporen). 15 orae: Randstreifen. tit.: Aufschrift. 18 constans: teuer. 19 cerdo: Handwerker, Banause. 20 sodalitas: (Begräbnis-) Bruderschaft, Seelzunft. 21 palla: Mantel. 22 fullo: Walker. coriarius: Gerber. 23 superne — inf.: oben — unten. Die ganze Stelle ist von Trog mißverstanden. Es handelt sich nicht um richtige Mönche, sondern um Handwerker, die sich zur Bestattungsfeier ihres Genossen Kutten anziehen. 24 hic: beim Begräbnis Georgs (das unentbehrliche hic fehlt in den früheren Ausgaben). E. meint : «Wiewohl es hier richtige Mönche waren, sahen sie wenig geistlich und geistig aus».
Strana 112
112 — ne quid hinc oriretur tumultus. Parochus et huius clerici locum tene- rent infimum; nec enim aliud erant passuri monachi. — Non acies tantum, sed et pompas ille callebat ordinare. — Cautum est et illud, ut funebre sacrum, quod apud parochum fieret, modulato musi- corum concentu perageretur honoris gratia. Dum haec aliaque trac- tantur, inhorruit aegrotus deditque signa certissima, supremum tempus adesse. Adornatur igitur extremus fabulae actus. — Nondum finis? — Recitatur diploma pontificis, in quo promittebatur crimi- num omnium abolitio totusque purgatorii metus adimebatur. Ad haec iustificabantur omnia illius bona. — Rapto parta? — Certe iure belli ac more militari. Sed forte aderat Philippus iureconsultus, uxoris frater; is in diplomate notauit locum secus positum, quam oportuit, et iniecit suspicionem falsi. — Haudquaquam in tempore. Dissimulandum erat, etiamsi quid inesset erroris; et nihilo peius habuisset aegrotus. — Assentior. Et aegrotus sic hac re perturbatus est, ut minimum abesset a desperatione. Ibi Vincentius fortem virum praebuit. Iussit Georgium forti esse animo: sibi esse potestatem corrigendi supplendique, si quid in diplomatibus vel erratum esset vel omissum. «Quodsi te,» inquit, «fefellerit diploma, ego iam nunc hanc animam pro tua suppono anima, ut tua petat coelos, mea de- datur orco.» — Accipitne deus tales animarum permutationes? Et, si accipit, num satis cautum videbatur Georgio tali pignore? Quid, si Vincentii anima vel absque permutatione debebatur inferis? — Quod gestum est, narro. Hoc certe perfecit Vincentius: aegrotus visus est animum recipere. Mox recitantur cautiones, quibus Georgio promittebatur societas omnium operum, quae fierent per quatuor ordines et quintum Cartusiensium. — Ego metuerem, ne deprimerer ad inferos, si tantum sarcinae baiulandum esset. — De bonis operi- bus loquor. Ea non aliter grauant animam subuolaturam quam plumae auem. — Mala igitur opera sua quibus legant? — Militi- bus Germaniae conductitiis. — Quo iure? — Iure euangelico: habenti dabitur. Simulque recitatus est numerus missarum et psalte- riorum, quae defuncti animam essent comitatura. Erat autem immen- 4 funebre sacr.: Totenmesse. modulatus conc.: Konzert. 6 inhorr.: in Krämpfe verfallen. 8 diploma: Ablaßbrief. Sein Inhaber war berechtigt, sich einen Beichtvater zu wählen, der auf Grund dieses Briefes namens des Papstes einen vollkommenen Ablaß in der Todesstunde erteilen durfte. 12 positus: formuliert. 13 falsum: Fälschung. 14 peius habere: übler daran sein. 23 vel absque p.: auch ohne diesen Tauschhandel. 28 baiulare: schleppen. 30 milites cond.: Söldner. 31 iure evang.: nach Mt. 13, 12. 32 psalterium: Psalter.
112 — ne quid hinc oriretur tumultus. Parochus et huius clerici locum tene- rent infimum; nec enim aliud erant passuri monachi. — Non acies tantum, sed et pompas ille callebat ordinare. — Cautum est et illud, ut funebre sacrum, quod apud parochum fieret, modulato musi- corum concentu perageretur honoris gratia. Dum haec aliaque trac- tantur, inhorruit aegrotus deditque signa certissima, supremum tempus adesse. Adornatur igitur extremus fabulae actus. — Nondum finis? — Recitatur diploma pontificis, in quo promittebatur crimi- num omnium abolitio totusque purgatorii metus adimebatur. Ad haec iustificabantur omnia illius bona. — Rapto parta? — Certe iure belli ac more militari. Sed forte aderat Philippus iureconsultus, uxoris frater; is in diplomate notauit locum secus positum, quam oportuit, et iniecit suspicionem falsi. — Haudquaquam in tempore. Dissimulandum erat, etiamsi quid inesset erroris; et nihilo peius habuisset aegrotus. — Assentior. Et aegrotus sic hac re perturbatus est, ut minimum abesset a desperatione. Ibi Vincentius fortem virum praebuit. Iussit Georgium forti esse animo: sibi esse potestatem corrigendi supplendique, si quid in diplomatibus vel erratum esset vel omissum. «Quodsi te,» inquit, «fefellerit diploma, ego iam nunc hanc animam pro tua suppono anima, ut tua petat coelos, mea de- datur orco.» — Accipitne deus tales animarum permutationes? Et, si accipit, num satis cautum videbatur Georgio tali pignore? Quid, si Vincentii anima vel absque permutatione debebatur inferis? — Quod gestum est, narro. Hoc certe perfecit Vincentius: aegrotus visus est animum recipere. Mox recitantur cautiones, quibus Georgio promittebatur societas omnium operum, quae fierent per quatuor ordines et quintum Cartusiensium. — Ego metuerem, ne deprimerer ad inferos, si tantum sarcinae baiulandum esset. — De bonis operi- bus loquor. Ea non aliter grauant animam subuolaturam quam plumae auem. — Mala igitur opera sua quibus legant? — Militi- bus Germaniae conductitiis. — Quo iure? — Iure euangelico: habenti dabitur. Simulque recitatus est numerus missarum et psalte- riorum, quae defuncti animam essent comitatura. Erat autem immen- 4 funebre sacr.: Totenmesse. modulatus conc.: Konzert. 6 inhorr.: in Krämpfe verfallen. 8 diploma: Ablaßbrief. Sein Inhaber war berechtigt, sich einen Beichtvater zu wählen, der auf Grund dieses Briefes namens des Papstes einen vollkommenen Ablaß in der Todesstunde erteilen durfte. 12 positus: formuliert. 13 falsum: Fälschung. 14 peius habere: übler daran sein. 23 vel absque p.: auch ohne diesen Tauschhandel. 28 baiulare: schleppen. 30 milites cond.: Söldner. 31 iure evang.: nach Mt. 13, 12. 32 psalterium: Psalter.
Strana 113
113 sus. Post haec iterata est confessio dataque benedictio. — Ita efflauit animam? — Nondum. Strata est humi storea iuncis contexta sic, ut ab initio conuoluta ceruicalis speciem ex sese faceret. — Quid nunc futurum est? — Eam consperserunt cinere, sed raro; ibi de- posuere corpus aegroti. Instrata est tunica Franciscana, sed prius consecrata preculis et aqua lustrali. Cuculla supposita est capiti, nam tum indui non poterat. Una cum illa suppositum est diploma cum cautionibus. — Noua mortis species. — Atqui confirmant daemoni nullum esse ius in eos, qui sic moriuntur. Sic aiunt praeter alios mortuum S. Martinum et Franciscum. — Sed huic morti illo- rum vita responderat. Obsecro quid tum postea? — Porrecta est aegroto crucis imago et candela cerea. Ad crucem porrectam dixit aegrotus: «Soleo in bellis tutus esse meo clypeo; nunc hunc clypeum opponam hosti meo», et exosculatus admouit humero laeuo. Ad ceream vero sacram «Olim», inquit, «hasta valui in bellis; nunc hanc hastam vibrabo aduersus hostem animarum.»— Satis militariter. — Has postremas voces edidit. Iam mox linguam mors occupauit simulque coepit animam agere. Bernardinus a dextris imminebat morienti, Vincentius a sinistris, uterque pulchre vocalis. Alter osten- debat imaginem sancti Francisci, alter Dominici. Caeteri sparsi per cubiculum demurmurabant psalmos aliquot voce lugubri. Bernar- dinus magnis vociferationibus percellebat aurem dextram, Vincentius sinistram. — Quid occlamabant? — Huiusmodi ferme Bernardinus: «Georgi Balearice, si nunc quoque probas ea, quae sunt acta inter nos, flecte caput in dextrum.» Flexit. Vincentius contra: «Ne quid trepides, Georgi! Habes Franciscum et Dominicum propugnatores. Esto securus. Cogita, quantum habeas meritorum, quod diploma, denique memineris meam animam pro tua oppignoratam, si quid esset periculi. Haec si sentis et probas, flecte caput in laeuum.» Flexit. Rursus simili clamore «Si haec sentis», inquiunt, «preme manum meam.» Tum manum pressit. Ita huc et illuc flectendo capite et premendis manibus transactae sunt horae ferme tres. Quum iam in- ciperet oscitare Georgius, ibi Bernardinus erectus pronunciauit abso- lutionem, quam perficere non potuit, quin Georgius efflasset ani- mam. Haec sub noctis medium; mane peracta anatomia. — Quid 2 storea: Binsenmatte. 3 ceruical: Kissen. 6 precula: kurzes Gebet. cu- culla: Kapuze. 13 soleo: ich war gewohnt; E. verwendet das Präsens dieses Verbs oft statt des Imperfekts. 19 vocalis: laut. 22 percello: bombardieren. 28 oppignoratus: verpfändet. 33 oscitare: den Mund öffnen.
113 sus. Post haec iterata est confessio dataque benedictio. — Ita efflauit animam? — Nondum. Strata est humi storea iuncis contexta sic, ut ab initio conuoluta ceruicalis speciem ex sese faceret. — Quid nunc futurum est? — Eam consperserunt cinere, sed raro; ibi de- posuere corpus aegroti. Instrata est tunica Franciscana, sed prius consecrata preculis et aqua lustrali. Cuculla supposita est capiti, nam tum indui non poterat. Una cum illa suppositum est diploma cum cautionibus. — Noua mortis species. — Atqui confirmant daemoni nullum esse ius in eos, qui sic moriuntur. Sic aiunt praeter alios mortuum S. Martinum et Franciscum. — Sed huic morti illo- rum vita responderat. Obsecro quid tum postea? — Porrecta est aegroto crucis imago et candela cerea. Ad crucem porrectam dixit aegrotus: «Soleo in bellis tutus esse meo clypeo; nunc hunc clypeum opponam hosti meo», et exosculatus admouit humero laeuo. Ad ceream vero sacram «Olim», inquit, «hasta valui in bellis; nunc hanc hastam vibrabo aduersus hostem animarum.»— Satis militariter. — Has postremas voces edidit. Iam mox linguam mors occupauit simulque coepit animam agere. Bernardinus a dextris imminebat morienti, Vincentius a sinistris, uterque pulchre vocalis. Alter osten- debat imaginem sancti Francisci, alter Dominici. Caeteri sparsi per cubiculum demurmurabant psalmos aliquot voce lugubri. Bernar- dinus magnis vociferationibus percellebat aurem dextram, Vincentius sinistram. — Quid occlamabant? — Huiusmodi ferme Bernardinus: «Georgi Balearice, si nunc quoque probas ea, quae sunt acta inter nos, flecte caput in dextrum.» Flexit. Vincentius contra: «Ne quid trepides, Georgi! Habes Franciscum et Dominicum propugnatores. Esto securus. Cogita, quantum habeas meritorum, quod diploma, denique memineris meam animam pro tua oppignoratam, si quid esset periculi. Haec si sentis et probas, flecte caput in laeuum.» Flexit. Rursus simili clamore «Si haec sentis», inquiunt, «preme manum meam.» Tum manum pressit. Ita huc et illuc flectendo capite et premendis manibus transactae sunt horae ferme tres. Quum iam in- ciperet oscitare Georgius, ibi Bernardinus erectus pronunciauit abso- lutionem, quam perficere non potuit, quin Georgius efflasset ani- mam. Haec sub noctis medium; mane peracta anatomia. — Quid 2 storea: Binsenmatte. 3 ceruical: Kissen. 6 precula: kurzes Gebet. cu- culla: Kapuze. 13 soleo: ich war gewohnt; E. verwendet das Präsens dieses Verbs oft statt des Imperfekts. 19 vocalis: laut. 22 percello: bombardieren. 28 oppignoratus: verpfändet. 33 oscitare: den Mund öffnen.
Strana 114
114 mali repertum in corpore? — Recte mones; nam exciderat. Frag- mentum plumbi inhaerebat diaphragmati. — Vnde id? — Vxor narrabat illum quondam ictum sphaerula bombardica. Hinc coniec- tabant medici, plumbi liquefacti particulam resedisse in corpore. Mox corpus lacerum utcunque conuestitum est amictu Franciscano. A prandio sepultura peracta est ea pompa, qua decretum erat. — Nunquam audiui mortem operosiorem nec funus ambitiosius. Verum istam opinor fabulam nolis euulgari. — Quam ob rem? — Ne quid irritentur crabrones. — Nihil est periculi. Etenim si pia sunt quae narro, etiam ipsorum interest haec scire populum; sin minus, quot- quot inter illos boni sunt, mihi gratias agent, qui haec prodiderim ; quo pudore correcti quidam desinant similia facere, deinde simplices caueant, ne in similem pertrahantur errorem. Sunt enim et apud istos cordati vereque pii, qui frequenter apud me questi sunt, pau- corum vel superstitione vel improbitate totum ordinem reddi apud bonos inuidiosum. — Recte tu quidem et fortiter. Sed nunc aueo scire, quomodo decesserit Cornelius. — Vt vixit nulli molestus, ita mortuus est. Habebat febrem anniuersariam, quae statis temporibus singulis annis recurreret. Et tum, siue quia grauabat aetas (nam annum excesserat sexagesimum) siue aliis de causis, solito magis urgebat hominem, et visus est ipse praesentire diem fatalem immi- nere. Itaque quatriduo prius quam moreretur (erat dominicus dies), templum adiit, confessus est suo parocho, audiuit publicam con- cionem et sacrum; a sacro reuerenter accepto pignore corporis do- minici domum se recepit. — Non usus est medicis? — Vnicum dum- taxat consuluit, sed non minus bonum virum quam bonum medicum; ei Iacobo Castrutio nomen est. — Noui. Nihil illo syncerius. — Is respondit, suam quidem operam amico non defuturam, sed sibi videri plus esse praesidii in deo quam in medicis. Cornelius hanc vocem non minus alacriter accepit, quam si certissimam vitae spem osten- disset. Itaque tametsi semper pro suis facultatibus fuisset perbenignus in pauperes, tum quicquid decidi poterat uxoris et liberorum necessi- tati, impartiebatur in egenos, non istos ambitiose mendicos et nusquam non obuios, sed in probos, qui pro viribus industria labo- randi cum paupertate pugnabant. Rogabam hominem, ut decumberet et sacerdotem ad sese accerseret potius, quam tenue corpusculum - I exciderat: ich vergaſ es. 2 diaphragma: Zwerchfell. 3 sphaer. bomb.: Kugel. 9 irritare: reizen. crabro: Hornisse. Gemeint sind die Mönche. 24 concio: Predigt. sacrum: Messe.
114 mali repertum in corpore? — Recte mones; nam exciderat. Frag- mentum plumbi inhaerebat diaphragmati. — Vnde id? — Vxor narrabat illum quondam ictum sphaerula bombardica. Hinc coniec- tabant medici, plumbi liquefacti particulam resedisse in corpore. Mox corpus lacerum utcunque conuestitum est amictu Franciscano. A prandio sepultura peracta est ea pompa, qua decretum erat. — Nunquam audiui mortem operosiorem nec funus ambitiosius. Verum istam opinor fabulam nolis euulgari. — Quam ob rem? — Ne quid irritentur crabrones. — Nihil est periculi. Etenim si pia sunt quae narro, etiam ipsorum interest haec scire populum; sin minus, quot- quot inter illos boni sunt, mihi gratias agent, qui haec prodiderim ; quo pudore correcti quidam desinant similia facere, deinde simplices caueant, ne in similem pertrahantur errorem. Sunt enim et apud istos cordati vereque pii, qui frequenter apud me questi sunt, pau- corum vel superstitione vel improbitate totum ordinem reddi apud bonos inuidiosum. — Recte tu quidem et fortiter. Sed nunc aueo scire, quomodo decesserit Cornelius. — Vt vixit nulli molestus, ita mortuus est. Habebat febrem anniuersariam, quae statis temporibus singulis annis recurreret. Et tum, siue quia grauabat aetas (nam annum excesserat sexagesimum) siue aliis de causis, solito magis urgebat hominem, et visus est ipse praesentire diem fatalem immi- nere. Itaque quatriduo prius quam moreretur (erat dominicus dies), templum adiit, confessus est suo parocho, audiuit publicam con- cionem et sacrum; a sacro reuerenter accepto pignore corporis do- minici domum se recepit. — Non usus est medicis? — Vnicum dum- taxat consuluit, sed non minus bonum virum quam bonum medicum; ei Iacobo Castrutio nomen est. — Noui. Nihil illo syncerius. — Is respondit, suam quidem operam amico non defuturam, sed sibi videri plus esse praesidii in deo quam in medicis. Cornelius hanc vocem non minus alacriter accepit, quam si certissimam vitae spem osten- disset. Itaque tametsi semper pro suis facultatibus fuisset perbenignus in pauperes, tum quicquid decidi poterat uxoris et liberorum necessi- tati, impartiebatur in egenos, non istos ambitiose mendicos et nusquam non obuios, sed in probos, qui pro viribus industria labo- randi cum paupertate pugnabant. Rogabam hominem, ut decumberet et sacerdotem ad sese accerseret potius, quam tenue corpusculum - I exciderat: ich vergaſ es. 2 diaphragma: Zwerchfell. 3 sphaer. bomb.: Kugel. 9 irritare: reizen. crabro: Hornisse. Gemeint sind die Mönche. 24 concio: Predigt. sacrum: Messe.
Strana 115
115 defatigaret. Respondit, hoc sibi semper studio fuisse, ut amicos suos subleuaret potius, si posset, quam grauaret officiis, nec se sui dissi- milem esse velle in morte. Ne decubuit quidem nisi postremum diem et noctis partem, qua reliquit terras. Interim ob corpusculi lassitu- dinem baculo nitebatur aut sedebat in cathedra; raro componebat se lectulo, sed vestitus et erecto capite. Hoc tempore aut mandabat ali- quid de curandis egenis, maxime notis ac vicinis, aut legebat e libris sacris, quae prouocant hominis erga deum fiduciam quaeque illius in nos charitatem declarant. Si per lassitudinem ipse minus poterat, audiebat amicum praelegentem. Frequenter miro affectu hortabatur familiam ad mutuum amorem et concordiam atque studium verae pietatis, sollicitosque de morte ipsius amantissime consolabatur. Identidem admonebat suos, ne quid aeris alieni praeteriretur indisso- lutum. — Non condiderat testamentum? — Iam pridem sanus ac valens id curarat. Negabat enim esse testamenta, quae fierent ab agentibus animam, sed deliramenta potius. — Nihil legarat mona- steriis aut egenis? — Ne teruncium quidem. «Ego», inquit, «pro mea portione dispensaui facultatulas meas. Nunc, ut earum posses- sionem aliis trado, ita trado et dispensationem. Et confido, meos sanctius dispensaturos, quam ipse feci.» — Non accersebat ad sese pios homines, quemadmodum fecit Georgius? — Ne unum quidem. Praeter familiam et duos intime amicos nullus aderat. — Demiror, quid senserit. — Negabat se morientem pluribus molestum esse velle, quam fuisset nascens. — Exspecto finem istius fabulae. — Mox audies. Venit dies Iouis. Ille stratum non reliquit, sentiens extremam corpusculi lassitudinem. Accitus parochus impartiit extremam uncti- onem ac rursus porrexit corpus domini, sed citra confessionem. Ne- gabat enim quicquam scrupuli resedisse in animo. Ibi parochus agere coepit de sepultura; qua pompa, quoue loco sepeliri vellet. «Sepeli», inquit «me, quomodo sepelires infimae sortis Christianum; nec mea refert, ubi seponas hoc corpusculum, aeque inueniendum in extremo die, ubicunque condideris. Pompam funeris nihil moror.» Mox iniecta mentio de sonitu campanarum, de tricenariis et anniuersariis, de diplomate, de communione meritorum emenda. Tum ille «Mi pastor, nihilo peius habebo, etiam si nulla sonet campana. Si me 9 minus: = non. 13 indissol.: unbezahlt. 16 agere an.: in den letzten Zügen liegen. 17 ne terunc. quid.: keinen Rappen. 27 citra: ohne. 33 campana: Glocke. tricenarium: die Reihe der täglichen Messen bis zum Dreißigsten. Der Plural be- zicht sich ungenau auf die einzelnen Messen.
115 defatigaret. Respondit, hoc sibi semper studio fuisse, ut amicos suos subleuaret potius, si posset, quam grauaret officiis, nec se sui dissi- milem esse velle in morte. Ne decubuit quidem nisi postremum diem et noctis partem, qua reliquit terras. Interim ob corpusculi lassitu- dinem baculo nitebatur aut sedebat in cathedra; raro componebat se lectulo, sed vestitus et erecto capite. Hoc tempore aut mandabat ali- quid de curandis egenis, maxime notis ac vicinis, aut legebat e libris sacris, quae prouocant hominis erga deum fiduciam quaeque illius in nos charitatem declarant. Si per lassitudinem ipse minus poterat, audiebat amicum praelegentem. Frequenter miro affectu hortabatur familiam ad mutuum amorem et concordiam atque studium verae pietatis, sollicitosque de morte ipsius amantissime consolabatur. Identidem admonebat suos, ne quid aeris alieni praeteriretur indisso- lutum. — Non condiderat testamentum? — Iam pridem sanus ac valens id curarat. Negabat enim esse testamenta, quae fierent ab agentibus animam, sed deliramenta potius. — Nihil legarat mona- steriis aut egenis? — Ne teruncium quidem. «Ego», inquit, «pro mea portione dispensaui facultatulas meas. Nunc, ut earum posses- sionem aliis trado, ita trado et dispensationem. Et confido, meos sanctius dispensaturos, quam ipse feci.» — Non accersebat ad sese pios homines, quemadmodum fecit Georgius? — Ne unum quidem. Praeter familiam et duos intime amicos nullus aderat. — Demiror, quid senserit. — Negabat se morientem pluribus molestum esse velle, quam fuisset nascens. — Exspecto finem istius fabulae. — Mox audies. Venit dies Iouis. Ille stratum non reliquit, sentiens extremam corpusculi lassitudinem. Accitus parochus impartiit extremam uncti- onem ac rursus porrexit corpus domini, sed citra confessionem. Ne- gabat enim quicquam scrupuli resedisse in animo. Ibi parochus agere coepit de sepultura; qua pompa, quoue loco sepeliri vellet. «Sepeli», inquit «me, quomodo sepelires infimae sortis Christianum; nec mea refert, ubi seponas hoc corpusculum, aeque inueniendum in extremo die, ubicunque condideris. Pompam funeris nihil moror.» Mox iniecta mentio de sonitu campanarum, de tricenariis et anniuersariis, de diplomate, de communione meritorum emenda. Tum ille «Mi pastor, nihilo peius habebo, etiam si nulla sonet campana. Si me 9 minus: = non. 13 indissol.: unbezahlt. 16 agere an.: in den letzten Zügen liegen. 17 ne terunc. quid.: keinen Rappen. 27 citra: ohne. 33 campana: Glocke. tricenarium: die Reihe der täglichen Messen bis zum Dreißigsten. Der Plural be- zicht sich ungenau auf die einzelnen Messen.
Strana 116
116 — vel uno funebri sacro dignaberis, plus satis erit. Aut si quid aliud est, quod ob publicam ecclesiae consuetudinem citra scandalum in- firmorum omitti vix potest, id tuo permitto arbitratui. Nec est animus, cuiusquam vel preces commercari vel meritis quenquam suis spoliare. Satis meritorum exuberat Christo, et confido, totius eccle- siae preces ac merita mihi, si modo viuum sum membrum, profu- tura. In duobus diplomatibus mihi tota spes est. Alterum est pecca- torum meorum, quod princeps pastorum dominus Iesus aboleuit, affigens illud cruci; alterum, quod ipse suo sacrosancto sanguine scripsit et obsignauit, quo nos certos reddidit de salute aeterna, si totam fiduciam nostram in ipsum transferamus. Absit enim, ut in- structus meritis ac diplomatibus prouocem dominum meum, ut in iudicium veniat cum seruo, certus, quod in conspectu eius non iusti- ficabitur omnis viuens. Ego ab illius iustitia appello ad eiusdem misericordiam, quoniam immensa est et ineffabilis.» His dictis abiit parochus. Cornelius, veluti magna spe salutis concepta gaudens et alacer iubet sibi quaedam recitari e sacris voluminibus, quae confir- mant spem resurrectionis et praemia immortalitatis, velut illud ex Esaia de morte Ezechiae dilata, una cum cantico, deinde cap. deci- mum quintum epistolae Pauli ad Corinthios prioris, de morte Lazari ex Ioanne, sed praecipue historiam Christi passi ex euangeliis. Quam hic animo deuorabat singula, ad quaedam suspirans, ad alia com- positis manibus gratias agens, ad quaedam hilarescens ac gestiens, ad nonnulla preculas breues eiaculans! A prandio, quum paululum temporis obdormisset, iubet recitari caput ex euangelio Ioannis duo- decimum usque ad historiae finem. Hic dixisses hominem plane transfigurari afflarique nouo spiritu. Iam dies vergebat ad vesperam. Accersit uxorem ac liberos; ibi erecto quantum licuit corpusculo sic affatus est suos: «Charissima coniunx, quos deus ante coniunxerat, idem nunc separat, sed corporibus duntaxat idque ad breue tempus. Curam, charitatem, pietatem, quam antehac partiri soles in me et dulcissima pignora, totam in istos transfer. Ne putaris, te ullis modis posse magis demereri vel deum vel me, quam si istos, quos deus dedit nobis coniugii fructum, sic educes, foueas et instituas, ut — 2 citra sc.: ohne Anstoſ zu geben. 5 exuberare: ausströmen aus.. 8 abo- lere: ungültig machen. 13 non iustific.: Ps. 142, 2. 19 Ex Esaia: Jes. c. 38, wo erzählt ist, wie Hiskia Aufschub des Todes erhielt. Das canticum ist V. 10 ff. 20 de morte Laz.: Jo. c. 11. 23 gestire: fröhlich sein. 24 eiaculari: ausstoßen. 33 demereri aliquem: einem einen Gefallen tun.
116 — vel uno funebri sacro dignaberis, plus satis erit. Aut si quid aliud est, quod ob publicam ecclesiae consuetudinem citra scandalum in- firmorum omitti vix potest, id tuo permitto arbitratui. Nec est animus, cuiusquam vel preces commercari vel meritis quenquam suis spoliare. Satis meritorum exuberat Christo, et confido, totius eccle- siae preces ac merita mihi, si modo viuum sum membrum, profu- tura. In duobus diplomatibus mihi tota spes est. Alterum est pecca- torum meorum, quod princeps pastorum dominus Iesus aboleuit, affigens illud cruci; alterum, quod ipse suo sacrosancto sanguine scripsit et obsignauit, quo nos certos reddidit de salute aeterna, si totam fiduciam nostram in ipsum transferamus. Absit enim, ut in- structus meritis ac diplomatibus prouocem dominum meum, ut in iudicium veniat cum seruo, certus, quod in conspectu eius non iusti- ficabitur omnis viuens. Ego ab illius iustitia appello ad eiusdem misericordiam, quoniam immensa est et ineffabilis.» His dictis abiit parochus. Cornelius, veluti magna spe salutis concepta gaudens et alacer iubet sibi quaedam recitari e sacris voluminibus, quae confir- mant spem resurrectionis et praemia immortalitatis, velut illud ex Esaia de morte Ezechiae dilata, una cum cantico, deinde cap. deci- mum quintum epistolae Pauli ad Corinthios prioris, de morte Lazari ex Ioanne, sed praecipue historiam Christi passi ex euangeliis. Quam hic animo deuorabat singula, ad quaedam suspirans, ad alia com- positis manibus gratias agens, ad quaedam hilarescens ac gestiens, ad nonnulla preculas breues eiaculans! A prandio, quum paululum temporis obdormisset, iubet recitari caput ex euangelio Ioannis duo- decimum usque ad historiae finem. Hic dixisses hominem plane transfigurari afflarique nouo spiritu. Iam dies vergebat ad vesperam. Accersit uxorem ac liberos; ibi erecto quantum licuit corpusculo sic affatus est suos: «Charissima coniunx, quos deus ante coniunxerat, idem nunc separat, sed corporibus duntaxat idque ad breue tempus. Curam, charitatem, pietatem, quam antehac partiri soles in me et dulcissima pignora, totam in istos transfer. Ne putaris, te ullis modis posse magis demereri vel deum vel me, quam si istos, quos deus dedit nobis coniugii fructum, sic educes, foueas et instituas, ut — 2 citra sc.: ohne Anstoſ zu geben. 5 exuberare: ausströmen aus.. 8 abo- lere: ungültig machen. 13 non iustific.: Ps. 142, 2. 19 Ex Esaia: Jes. c. 38, wo erzählt ist, wie Hiskia Aufschub des Todes erhielt. Das canticum ist V. 10 ff. 20 de morte Laz.: Jo. c. 11. 23 gestire: fröhlich sein. 24 eiaculari: ausstoßen. 33 demereri aliquem: einem einen Gefallen tun.
Strana 117
117 — Christo digni habeantur. In hos igitur conduplica pietatem tuam, et meam portionem in te translatam existima. Id si feceris, ut facturam confido, non erit, quur videantur orphani. Quod si repetas matrimonium, —» (ad hanc vocem uxor erupit in fletum coepitque deierare, se nunquam de repetendis nuptiis cogitaturam). Hic Cornelius: «Soror in Christo mihi charissima, si dominus Iesus largiri dignabitur tibi propositum istud ac robur spiritus, ne desis dono coelesti; erit enim hoc tibi pariter ac liberis commodius. Sin alio vocabit carnis infirmitas, scito, quod mors mea te liberat a iure coniugii, sed non liberat a fide, quam meo tuoque nomine debes curandis communibus liberis ; quod ad matrimonium attinet, utere libertate, quam tibi permisit dominus. Tantum hoc te rogo mone- oque, ut virum tibi deligas iis moribus tuque te illi talem praebeas, ut possit vel suapte bonitate ductus vel tua commoditate prouo- catus amare priuignos. Proinde caue, ne cui voto te obstringas; serua te liberam deo et liberis nostris, quos sic institues ad omnem pie- tatem, ut caueas, ne se cuipiam addicant instituto, donec per aetatem et rerum usum constiterit, ad quod vitae genus sint idonei.» Deinde versus ad liberos exhortatus est ad studium pietatis, ad obediendum matri, ad mutuam inter ipsos charitatem et concordiam. His pero- ratis dedit osculum uxori; liberis facto signo crucis precatus est bonam mentem et Christi misericordiam. Post haec intuens omnes qui aderant «Sub crastinam», inquit, «auroram dominus, qui dilu- culo reuixit, pro sua misericordia dignabitur hanc animulam ex huius corpusculi sepulchro eque huius mortalitatis tenebris euocare in lucem suam coelestem. Nolo teneram aetatem excubiis inanibus fatigari. Caeteri quoque vicissim dormiant; mihi satis est unum adesse vigilem, qui recitet sacram lectionem.» Transacta nocte, sub horam quartam, cunctis praesentibus iussit recitari psalmum totum, quem dominus orans recitauit in cruce. Eo finito iussit exhiberi cereum et crucem. Et cereum accipiens dixit: «Dominus illuminatio mea et salus mea; quem timebo?» Crucem exosculatus dixit: «Do- minus protector vitae meae ; a quo trepidabo?» Mox manus super pectus in supplicantis gestum composuit et oculis in coelum erectis 1 condupl.: verdoppeln. 3 orphani: Waisen. 5 deierare: schwören. 7 ne desis: zeige dich dieser Gnade würdig. 9 alio: zu einer neuen Ehe. 14 commodi- tas: Fügsamkeit. 15 proinde: darum. 17 institutum: Orden. 23 diluculum: Morgendämmerung; nach Lc. 24, 1. 28 sacra lectio: Bibel. 29 psalmum: Ps. 21 (22), wo V. 2 = Mt. 27, 46. 30 exhibere: reichen. 31/32 Dominus etc.: beide Stellen aus Ps. 26 (27), 1.
117 — Christo digni habeantur. In hos igitur conduplica pietatem tuam, et meam portionem in te translatam existima. Id si feceris, ut facturam confido, non erit, quur videantur orphani. Quod si repetas matrimonium, —» (ad hanc vocem uxor erupit in fletum coepitque deierare, se nunquam de repetendis nuptiis cogitaturam). Hic Cornelius: «Soror in Christo mihi charissima, si dominus Iesus largiri dignabitur tibi propositum istud ac robur spiritus, ne desis dono coelesti; erit enim hoc tibi pariter ac liberis commodius. Sin alio vocabit carnis infirmitas, scito, quod mors mea te liberat a iure coniugii, sed non liberat a fide, quam meo tuoque nomine debes curandis communibus liberis ; quod ad matrimonium attinet, utere libertate, quam tibi permisit dominus. Tantum hoc te rogo mone- oque, ut virum tibi deligas iis moribus tuque te illi talem praebeas, ut possit vel suapte bonitate ductus vel tua commoditate prouo- catus amare priuignos. Proinde caue, ne cui voto te obstringas; serua te liberam deo et liberis nostris, quos sic institues ad omnem pie- tatem, ut caueas, ne se cuipiam addicant instituto, donec per aetatem et rerum usum constiterit, ad quod vitae genus sint idonei.» Deinde versus ad liberos exhortatus est ad studium pietatis, ad obediendum matri, ad mutuam inter ipsos charitatem et concordiam. His pero- ratis dedit osculum uxori; liberis facto signo crucis precatus est bonam mentem et Christi misericordiam. Post haec intuens omnes qui aderant «Sub crastinam», inquit, «auroram dominus, qui dilu- culo reuixit, pro sua misericordia dignabitur hanc animulam ex huius corpusculi sepulchro eque huius mortalitatis tenebris euocare in lucem suam coelestem. Nolo teneram aetatem excubiis inanibus fatigari. Caeteri quoque vicissim dormiant; mihi satis est unum adesse vigilem, qui recitet sacram lectionem.» Transacta nocte, sub horam quartam, cunctis praesentibus iussit recitari psalmum totum, quem dominus orans recitauit in cruce. Eo finito iussit exhiberi cereum et crucem. Et cereum accipiens dixit: «Dominus illuminatio mea et salus mea; quem timebo?» Crucem exosculatus dixit: «Do- minus protector vitae meae ; a quo trepidabo?» Mox manus super pectus in supplicantis gestum composuit et oculis in coelum erectis 1 condupl.: verdoppeln. 3 orphani: Waisen. 5 deierare: schwören. 7 ne desis: zeige dich dieser Gnade würdig. 9 alio: zu einer neuen Ehe. 14 commodi- tas: Fügsamkeit. 15 proinde: darum. 17 institutum: Orden. 23 diluculum: Morgendämmerung; nach Lc. 24, 1. 28 sacra lectio: Bibel. 29 psalmum: Ps. 21 (22), wo V. 2 = Mt. 27, 46. 30 exhibere: reichen. 31/32 Dominus etc.: beide Stellen aus Ps. 26 (27), 1.
Strana 118
— 118 — dixit: «Domine Iesu, accipe spiritum meum.» Et protinus clausit oculos veluti dormiturus simulque leui flatu emisit spiritum; dixisses illum obdormisse, non exspirasse. — Nunquam audiui mortem minus operosam. — Talis fuerat in omni vita. Vterque fuit amicus. For- tasse non aeque diiudico, uter decesserit Christianius; tu, qui integer es, rectius dispicies. — Ita faciam, sed per ocium. 2. Aus «De libero arbitrio collatio». In nomine Jesu. Inter difficultates, quae non paucae occurrunt in diuinis litteris, uix ullus labyrinthus inexplicabilior quam de libero 5 integer: neutral. 7 (Nach d. Druck Frobens Sept. 1524. Neuausgabe v. J. v. Walter [1910] mit Komm.; zitiert W.). Gegen Luther zu schreiben, sträubte sich E. lange «.. primum, quod non solum me viderem et aetate et ingenio imparem huic periculosissimo negocio, verum etiam, quod miro quodam naturae sensu ab huiusmodi gladiatoriis pugnis abhorrerem ..., deinde, quod perpenderem, Luterum — qualis qualis est eius doctrina — quoddam esse necessarium malum in vndique corruptissimis Ecclesiae rebus... Nunc, quum comperio, plerosque hanc meam moderationem interpretari collusionem cum Lutero.., simulque cum video, sub praetextu Euangelii subnasci nouam gentem, procacem, impudentem et intractabilem, breuiter talem, vt nec Luterus ipse ferat,.. prodii in harenam. .. Addidit mihi suis literis calcar serenis- simus Angliae Rex (Heinrich VIII.) et Clemens VII., sed longe vehementius istorum quorundam rabularum (Zungendrescher) improbitas; qui nisi cohercean- tur, simul et Euangelium et bonas literas subuersuri sunt. Ego Pharisaeorum tyrannidem tolli cupiebam, non mutari; quod si seruiendum est, malo pontifices et episcopos, quales quales sunt, quam istos quosdam sordidos Phalarides (Tyran- nen), illis omnibus intolerabiliores» (Allen nr. 1495 an Georg v. Sachsen, Basel, 6.Sept. 1524).—Daß E. mit seinem Thema vom freienWillen' auf das Zentrum der gegnerischen Stellung losgegangen sei, war das Einzige, was ihm L. in seiner schroffen und hochfahrenden Gegenschrift de servo arbitrio (1525) zugestand. E. erwiderte im Hyperaspistes', erhielt aber keine Antwort mehr. Die Einzelheiten der Polemik müssen hier wegbleiben (Würdigung bei Wernle Der evang. Glaube I 158 ff.). «Es ist der Standpunkt der natürlichen Religion, den E. verficht, und ist dem- entsprechend auch der katholische Standpunkt des Zusammenwirkens von Gott und Mensch in der Religion, wobei nur von der katholischen Sakramentsgnade und von den katholischen kirchlichen Leistungen diesmal nicht die Rede ist. In allen diesen Gedankengängen hat die Willensfreiheit ihre zentrale Stellung. Und darin lag für E. ein innerer Grund, für die katholische Kirche Partei zu nehmen, deren Frömmigkeit an diesem Punkt tatsächlich der seinen entsprach» (Wernle S. 161). Obwohl E. seine Beweise wie L. ausschließlich auf Stellen der Bibel gründet, sicht Tröltsch (Kultur d. Gegenwart [1909] I, IV 1, S. 478) in diesem Kampf gegen Luther "den Konflikt des werdenden antisupranaturalistischen u. universalen Religionsgedankens und des schroff erneuerten mittelalterlichen Supra- naturalismus u. Dualismus» (was freilich von theolog. Seite wieder bestritten wird). 7 &tarotsi und collatio = Unterhaltung (bei Allen I p. 34, 1. 23 Gegen- satz zu disputatio; gewisse Ansichten Luthers schienen E. die Sache des Evange-
— 118 — dixit: «Domine Iesu, accipe spiritum meum.» Et protinus clausit oculos veluti dormiturus simulque leui flatu emisit spiritum; dixisses illum obdormisse, non exspirasse. — Nunquam audiui mortem minus operosam. — Talis fuerat in omni vita. Vterque fuit amicus. For- tasse non aeque diiudico, uter decesserit Christianius; tu, qui integer es, rectius dispicies. — Ita faciam, sed per ocium. 2. Aus «De libero arbitrio collatio». In nomine Jesu. Inter difficultates, quae non paucae occurrunt in diuinis litteris, uix ullus labyrinthus inexplicabilior quam de libero 5 integer: neutral. 7 (Nach d. Druck Frobens Sept. 1524. Neuausgabe v. J. v. Walter [1910] mit Komm.; zitiert W.). Gegen Luther zu schreiben, sträubte sich E. lange «.. primum, quod non solum me viderem et aetate et ingenio imparem huic periculosissimo negocio, verum etiam, quod miro quodam naturae sensu ab huiusmodi gladiatoriis pugnis abhorrerem ..., deinde, quod perpenderem, Luterum — qualis qualis est eius doctrina — quoddam esse necessarium malum in vndique corruptissimis Ecclesiae rebus... Nunc, quum comperio, plerosque hanc meam moderationem interpretari collusionem cum Lutero.., simulque cum video, sub praetextu Euangelii subnasci nouam gentem, procacem, impudentem et intractabilem, breuiter talem, vt nec Luterus ipse ferat,.. prodii in harenam. .. Addidit mihi suis literis calcar serenis- simus Angliae Rex (Heinrich VIII.) et Clemens VII., sed longe vehementius istorum quorundam rabularum (Zungendrescher) improbitas; qui nisi cohercean- tur, simul et Euangelium et bonas literas subuersuri sunt. Ego Pharisaeorum tyrannidem tolli cupiebam, non mutari; quod si seruiendum est, malo pontifices et episcopos, quales quales sunt, quam istos quosdam sordidos Phalarides (Tyran- nen), illis omnibus intolerabiliores» (Allen nr. 1495 an Georg v. Sachsen, Basel, 6.Sept. 1524).—Daß E. mit seinem Thema vom freienWillen' auf das Zentrum der gegnerischen Stellung losgegangen sei, war das Einzige, was ihm L. in seiner schroffen und hochfahrenden Gegenschrift de servo arbitrio (1525) zugestand. E. erwiderte im Hyperaspistes', erhielt aber keine Antwort mehr. Die Einzelheiten der Polemik müssen hier wegbleiben (Würdigung bei Wernle Der evang. Glaube I 158 ff.). «Es ist der Standpunkt der natürlichen Religion, den E. verficht, und ist dem- entsprechend auch der katholische Standpunkt des Zusammenwirkens von Gott und Mensch in der Religion, wobei nur von der katholischen Sakramentsgnade und von den katholischen kirchlichen Leistungen diesmal nicht die Rede ist. In allen diesen Gedankengängen hat die Willensfreiheit ihre zentrale Stellung. Und darin lag für E. ein innerer Grund, für die katholische Kirche Partei zu nehmen, deren Frömmigkeit an diesem Punkt tatsächlich der seinen entsprach» (Wernle S. 161). Obwohl E. seine Beweise wie L. ausschließlich auf Stellen der Bibel gründet, sicht Tröltsch (Kultur d. Gegenwart [1909] I, IV 1, S. 478) in diesem Kampf gegen Luther "den Konflikt des werdenden antisupranaturalistischen u. universalen Religionsgedankens und des schroff erneuerten mittelalterlichen Supra- naturalismus u. Dualismus» (was freilich von theolog. Seite wieder bestritten wird). 7 &tarotsi und collatio = Unterhaltung (bei Allen I p. 34, 1. 23 Gegen- satz zu disputatio; gewisse Ansichten Luthers schienen E. die Sache des Evange-
Strana 119
119 arbitrio. Nam haec materia iam olim philosophorum, deinde theolo- gorum etiam tum veterum tum recentium ingenia mirum in modum exercuit, sed maiore, sicut opinor, negocio quam fructu. Nuper autem renouata est per Carolstadium et Eccium, sed moderatiore conflic- tatione, mox autem vehementius exagitata per Martinum Lutherum, cuius exstat de libero arbitrio assertio. Cui tametsi iam non ab uno responsum est, tamen, quando ita visum est amicis, experiar et ipse, num ex nostra quoque conflictatiuncula veritas reddi possit diluci- dior.... Res sine conuiciis agetur, siue quia sic magis decet Chris- tianos, siue quia sic certius inuenitur veritas, quae saepenumero ni- mium altercando amittitur. Equidem non ignorabam, quam non essem ad hanc appositus palaestram; certe vix alius quisquam minus exercitatus, ut qui semper arcano quodam naturae sensu abhorruerim a pugnis, eoque semper habui prius in liberioribus Musarum campis ludere quam ferro cominus congredi. Et adeo non delector asser- liums fördern zu können. "si sobria collatione inter eruditos et integros disputa- rentur» [A. nr. 1369, 16.]. conferre braucht E. = 'zusammenstellen"). 1 lib. arb.: E. bestimmt das lib. arb. als «vim humanae voluntatis, qua se pos- sit homo applicare (zuwenden) ad ea, quae perducunt ad aeternam salutem, aut ab iisdem auerteren. Schon in seiner Paraphrase des Römerbriefs (1517) hatte er er- klärt: "(hinsichtlich der Erwerbung der Seligkeit) nonnihil est in voluntate conatuque nostro situm, licet hoc ita sit exiguum, ut ad (neben) dei gratuitam beneficentiam nihil esse videatur. Nemo damnatur nisi sua culpa; nemo seruatur nisi dei bene- ficion. Luther dagegen behauptete in Verallgemeinerung seiner persönlichen Er- fahrung die völlige Sündhaftigkeit des Menschen u. die Alleinwirksamkeit der göttlichen Gnade und erklärte: «Nulli est in manu sua quippiam cogitare mali aut boni, sed omnia de (aus) necessitate absoluta eveniunt» (Assertio Artic. 36). iam olim: Freiheit des Willens verfochten namentlich die Epikureer gegen die Stoiker, Pelagius gg. Augustin (415. Jh.), Scotus gg. Thomas (13./14. Jh.). 4 Carolst.: Andr. Bodenstein gen. Karlstadt, damals noch Mitarbeiter L.'s, und Joh. Eck traten gegeneinander im 1. Teil der Leipziger Disputation auf (1519). 6 assertio: Behauptung. In der Assertio omnium articulorum M. Lutheri per bullam Leonis X novissimam damnatorum (Wittenberg 1520) wiederholte L. als Art. 36 seinen Satz von 1518 «Lib. arb. post peccatum (Sündenfall) res est de solo titulo (leeres Wort), et dum facit (der Mensch), quod in se est, peccat mor- taliter». Er bezeichnet ihn als die summa rerum nostrarum: «Non stabit huius articuli veritas cum Ecclesia Papae, non magis quam.. cum luce tenebrae. Pa- pae enim Ecclesia, nisi opera bona doceret ac venderet, aut (si) sola gratia nos iustificari syncaere doceret, neque in hanc pompam crevisset neque ad horam, si quo casu crevisset, stetisset. Crucis est enim haec Theologia, quae damnat, quicquid Papa probat.. Et ego non habeo aliud contra Papae regnum robustius argumentum, quam quod sine cruce regnat.» 11 altercari: streiten. 14 habere prius: vorziehen.
119 arbitrio. Nam haec materia iam olim philosophorum, deinde theolo- gorum etiam tum veterum tum recentium ingenia mirum in modum exercuit, sed maiore, sicut opinor, negocio quam fructu. Nuper autem renouata est per Carolstadium et Eccium, sed moderatiore conflic- tatione, mox autem vehementius exagitata per Martinum Lutherum, cuius exstat de libero arbitrio assertio. Cui tametsi iam non ab uno responsum est, tamen, quando ita visum est amicis, experiar et ipse, num ex nostra quoque conflictatiuncula veritas reddi possit diluci- dior.... Res sine conuiciis agetur, siue quia sic magis decet Chris- tianos, siue quia sic certius inuenitur veritas, quae saepenumero ni- mium altercando amittitur. Equidem non ignorabam, quam non essem ad hanc appositus palaestram; certe vix alius quisquam minus exercitatus, ut qui semper arcano quodam naturae sensu abhorruerim a pugnis, eoque semper habui prius in liberioribus Musarum campis ludere quam ferro cominus congredi. Et adeo non delector asser- liums fördern zu können. "si sobria collatione inter eruditos et integros disputa- rentur» [A. nr. 1369, 16.]. conferre braucht E. = 'zusammenstellen"). 1 lib. arb.: E. bestimmt das lib. arb. als «vim humanae voluntatis, qua se pos- sit homo applicare (zuwenden) ad ea, quae perducunt ad aeternam salutem, aut ab iisdem auerteren. Schon in seiner Paraphrase des Römerbriefs (1517) hatte er er- klärt: "(hinsichtlich der Erwerbung der Seligkeit) nonnihil est in voluntate conatuque nostro situm, licet hoc ita sit exiguum, ut ad (neben) dei gratuitam beneficentiam nihil esse videatur. Nemo damnatur nisi sua culpa; nemo seruatur nisi dei bene- ficion. Luther dagegen behauptete in Verallgemeinerung seiner persönlichen Er- fahrung die völlige Sündhaftigkeit des Menschen u. die Alleinwirksamkeit der göttlichen Gnade und erklärte: «Nulli est in manu sua quippiam cogitare mali aut boni, sed omnia de (aus) necessitate absoluta eveniunt» (Assertio Artic. 36). iam olim: Freiheit des Willens verfochten namentlich die Epikureer gegen die Stoiker, Pelagius gg. Augustin (415. Jh.), Scotus gg. Thomas (13./14. Jh.). 4 Carolst.: Andr. Bodenstein gen. Karlstadt, damals noch Mitarbeiter L.'s, und Joh. Eck traten gegeneinander im 1. Teil der Leipziger Disputation auf (1519). 6 assertio: Behauptung. In der Assertio omnium articulorum M. Lutheri per bullam Leonis X novissimam damnatorum (Wittenberg 1520) wiederholte L. als Art. 36 seinen Satz von 1518 «Lib. arb. post peccatum (Sündenfall) res est de solo titulo (leeres Wort), et dum facit (der Mensch), quod in se est, peccat mor- taliter». Er bezeichnet ihn als die summa rerum nostrarum: «Non stabit huius articuli veritas cum Ecclesia Papae, non magis quam.. cum luce tenebrae. Pa- pae enim Ecclesia, nisi opera bona doceret ac venderet, aut (si) sola gratia nos iustificari syncaere doceret, neque in hanc pompam crevisset neque ad horam, si quo casu crevisset, stetisset. Crucis est enim haec Theologia, quae damnat, quicquid Papa probat.. Et ego non habeo aliud contra Papae regnum robustius argumentum, quam quod sine cruce regnat.» 11 altercari: streiten. 14 habere prius: vorziehen.
Strana 120
120 — tionibus, ut facile in Scepticorum sententiam pedibus discessurus sim, ubicunque per diuinarum scripturarum inuiolabilem autoritatem et ecclesiae decreta liceat, quibus meum sensum ubique libens submitto, siue assequor, quod praescribit, siue non assequor. Atque hoc in- genium mihi malo quam quo video quosdam esse praeditos, ut im- potenter addicti sententiae nihil ferant, quod ab ea discrepet, sed quicquid legunt in scripturis, detorquent ad assertionem opinionis, cui se semel manciparunt, sicuti iuuenes, qui puellam amant immo- deratius, quocunque se uertunt, imaginantur se videre, quod amant, imo — ut quod est similius conferam —, quemadmodum inter eos, inter quos incruduit pugna, quicquid forte ad manum est, siue can- tarus sit, siue discus, in telum vertitur. Apud sic affectos quod, ob- secro, potest esse syncerum iudicium? aut quis ex huiusmodi dispu- tationibus fructus, nisi ut uterque ab altero consputus discedat? Semper autem erunt quamplurimi tales, quales describit Petrus apostolus «indocti et instabiles, qui deprauant scripturas ad suam ipsorum perditionem."... Etiamsi visus sum mihi quod illic Luthe- rus tractat percepisse, attamen fieri potest, ut me mea fallat opinio, eoque disputatorem agam, non iudicem, inquisitorem, non dogma- tisten, paratus a quocumque discere, si quid adferatur rectius aut compertius, quamquam illud libenter persuaserim mediocribus in- geniis, in huius generis quaestionibus non adeo pertinaciter conten- dere, quae citius laedant Christianam concordiam, quam adiuuent pietatem. ... (p. 6 W.) Ergo meo quidem iudicio, quod ad liberum arbi- trium attinet, quae didicimus e sacris literis: si in via pietatis sumus, ut alacriter proficiamus ad meliora, relictorum obliti; si peccatis in- uoluti, ut totis viribus enitamur, adeamus remedium poenitentiae ac domini misericordiam modis omnibus ambiamus, sine qua nec vo- luntas humana est efficax nec conatus; et si quid mali est, nobis im- putemus, si quid boni, totum asscribamus diuinae benignitati, cui de- bemus et hoc ipsum, quod sumus; caeterum quicquid nobis accidit 1 Sceptici: die Anhänger Pyrrhons aus Elis (4./3. Jh.), der lehrte, daß uns ein Urteil über die Beschaffenheit der Dinge nicht zustehe. Hi Graeco cognomento oxentixoì appellantur; id ferme significat quasi quaesitores et consideratores' (Gel- lius XI. 5). pedibus disc.: beitreten. 4 assequi: begreifen. 5 impotenter add.: unbedingt ergeben. 8 se mancip.: s. verkaufen. 11 cantarus: Humpen. 12 discus: Teller. 14 conspuere: bespeien. 15 describit: 2 Petr. 3, 16. 18 percipere: verstehen. 19 inquisitor: Forscher. dogmatistes: Verkünder von Lehrsätzen. 21 compertus: sicher. 29 ambire: erstreben.
120 — tionibus, ut facile in Scepticorum sententiam pedibus discessurus sim, ubicunque per diuinarum scripturarum inuiolabilem autoritatem et ecclesiae decreta liceat, quibus meum sensum ubique libens submitto, siue assequor, quod praescribit, siue non assequor. Atque hoc in- genium mihi malo quam quo video quosdam esse praeditos, ut im- potenter addicti sententiae nihil ferant, quod ab ea discrepet, sed quicquid legunt in scripturis, detorquent ad assertionem opinionis, cui se semel manciparunt, sicuti iuuenes, qui puellam amant immo- deratius, quocunque se uertunt, imaginantur se videre, quod amant, imo — ut quod est similius conferam —, quemadmodum inter eos, inter quos incruduit pugna, quicquid forte ad manum est, siue can- tarus sit, siue discus, in telum vertitur. Apud sic affectos quod, ob- secro, potest esse syncerum iudicium? aut quis ex huiusmodi dispu- tationibus fructus, nisi ut uterque ab altero consputus discedat? Semper autem erunt quamplurimi tales, quales describit Petrus apostolus «indocti et instabiles, qui deprauant scripturas ad suam ipsorum perditionem."... Etiamsi visus sum mihi quod illic Luthe- rus tractat percepisse, attamen fieri potest, ut me mea fallat opinio, eoque disputatorem agam, non iudicem, inquisitorem, non dogma- tisten, paratus a quocumque discere, si quid adferatur rectius aut compertius, quamquam illud libenter persuaserim mediocribus in- geniis, in huius generis quaestionibus non adeo pertinaciter conten- dere, quae citius laedant Christianam concordiam, quam adiuuent pietatem. ... (p. 6 W.) Ergo meo quidem iudicio, quod ad liberum arbi- trium attinet, quae didicimus e sacris literis: si in via pietatis sumus, ut alacriter proficiamus ad meliora, relictorum obliti; si peccatis in- uoluti, ut totis viribus enitamur, adeamus remedium poenitentiae ac domini misericordiam modis omnibus ambiamus, sine qua nec vo- luntas humana est efficax nec conatus; et si quid mali est, nobis im- putemus, si quid boni, totum asscribamus diuinae benignitati, cui de- bemus et hoc ipsum, quod sumus; caeterum quicquid nobis accidit 1 Sceptici: die Anhänger Pyrrhons aus Elis (4./3. Jh.), der lehrte, daß uns ein Urteil über die Beschaffenheit der Dinge nicht zustehe. Hi Graeco cognomento oxentixoì appellantur; id ferme significat quasi quaesitores et consideratores' (Gel- lius XI. 5). pedibus disc.: beitreten. 4 assequi: begreifen. 5 impotenter add.: unbedingt ergeben. 8 se mancip.: s. verkaufen. 11 cantarus: Humpen. 12 discus: Teller. 14 conspuere: bespeien. 15 describit: 2 Petr. 3, 16. 18 percipere: verstehen. 19 inquisitor: Forscher. dogmatistes: Verkünder von Lehrsätzen. 21 compertus: sicher. 29 ambire: erstreben.
Strana 121
121 in hac vita, siue lactum, siue triste, ad nostram salutem ab illo cre- damus immitti nec ulli posse fieri iniuriam a deo natura iusto, etiam si qua nobis videntur accidere indignis; nemini desperandam esse veniam a deo, natura clementissimo, — haec, inquam, tenere meo iudicio satis erat ad Christianam pietatem, nec erat irreligiosa cu- riositate irrumpendum ad illa retrusa, ne dicam superuacanea: .. utrum nostra voluntas aliquid agat in his, quae pertinent ad aeter- nam salutem, an tantum patiatur ab agente gratia; an quicquid faciamus siue boni siue mali, mera necessitate faciamus vel patiamur potius. Sunt quaedam, quae deus omnino voluit esse nobis ignota, sicut diem mortis et diem extremi iudicii.. Quaedam voluit nos scrutari sic, ut ipsum in mystico silentio veneremur; proinde multa sunt loca in divinis voluminibus, in quibus quum multi diuinarint, nullus tamen ambiguitatem plane resecuit, velut de distinctione per- sonarum, de conglutinatione naturae diuinae et humanae in Chri- sto, de peccato nunquam remittendo. Quaedam voluit nobis esse notissima, quod genus sunt bene viuendi praecepta. Videlicet hic est sermo dei, qui neque petendus est e sublimi conscenso coelo neque e longinquo importandus transmisso mari, sed prope adest in ore nostro et in corde nostro. Haec omnibus ediscenda sunt; caetera rectius deo committuntur et religiosius adorantur incognita, quam discutiuntur imperuestigabilia... Iam sunt quaedam eius ge- neris, ut, etiamsi vera essent et sciri possent, non expediret tamen ea prostituere promiscuis auribus... Licet verum dicere, verum non expedit apud quoslibet nec quouis tempore nec quouis modo... Fingamus igitur in aliquo sensu verum esse, quod docuit Vuycleuus, Lutherus asseruit: quicquid fit a nobis, non libero arbitrio, sed mera necessitate fieri — quid inutilius quam hoc paradoxon euulgari mundo? Rursum fingamus esse verum iuxta sensum aliquem, quod alicubi scribit Augustinus: deum et bona et mala operari in nobis et sua bona opera remunerari in nobis et sua mala opera punire in nobis — quantam fenestram haec vulgo prodita vox innumeris mor- talibus aperiret ad impietatem, praesertim in tanta mortalium tar- 3 indignis: ohne dass wir das verschuldet hätten. 5 curiositas: Neugierde. 6 retrusus: verborgen. 13 diuinare: deuten. 14 ambig. resec.: eine andere Deu- tung unmöglich machen. personarum: die drei Personen der Dreieinigkeit. 15 con- glut.: Vereinigung. 16 pecc. n. rem.: die Sünde wider den hl. Geist (Mt. 12, 31). 17 videlicet: nämlich. 24 prostituere: preisgeben. promiscuus: gewöhnlich; ge- meint sind die Laien. 25 expedit: es ist zweckmässig. 26 Vuycleuus: Wiclif in Oxford († 1384). 32 fenestra: Gelegenheit.
121 in hac vita, siue lactum, siue triste, ad nostram salutem ab illo cre- damus immitti nec ulli posse fieri iniuriam a deo natura iusto, etiam si qua nobis videntur accidere indignis; nemini desperandam esse veniam a deo, natura clementissimo, — haec, inquam, tenere meo iudicio satis erat ad Christianam pietatem, nec erat irreligiosa cu- riositate irrumpendum ad illa retrusa, ne dicam superuacanea: .. utrum nostra voluntas aliquid agat in his, quae pertinent ad aeter- nam salutem, an tantum patiatur ab agente gratia; an quicquid faciamus siue boni siue mali, mera necessitate faciamus vel patiamur potius. Sunt quaedam, quae deus omnino voluit esse nobis ignota, sicut diem mortis et diem extremi iudicii.. Quaedam voluit nos scrutari sic, ut ipsum in mystico silentio veneremur; proinde multa sunt loca in divinis voluminibus, in quibus quum multi diuinarint, nullus tamen ambiguitatem plane resecuit, velut de distinctione per- sonarum, de conglutinatione naturae diuinae et humanae in Chri- sto, de peccato nunquam remittendo. Quaedam voluit nobis esse notissima, quod genus sunt bene viuendi praecepta. Videlicet hic est sermo dei, qui neque petendus est e sublimi conscenso coelo neque e longinquo importandus transmisso mari, sed prope adest in ore nostro et in corde nostro. Haec omnibus ediscenda sunt; caetera rectius deo committuntur et religiosius adorantur incognita, quam discutiuntur imperuestigabilia... Iam sunt quaedam eius ge- neris, ut, etiamsi vera essent et sciri possent, non expediret tamen ea prostituere promiscuis auribus... Licet verum dicere, verum non expedit apud quoslibet nec quouis tempore nec quouis modo... Fingamus igitur in aliquo sensu verum esse, quod docuit Vuycleuus, Lutherus asseruit: quicquid fit a nobis, non libero arbitrio, sed mera necessitate fieri — quid inutilius quam hoc paradoxon euulgari mundo? Rursum fingamus esse verum iuxta sensum aliquem, quod alicubi scribit Augustinus: deum et bona et mala operari in nobis et sua bona opera remunerari in nobis et sua mala opera punire in nobis — quantam fenestram haec vulgo prodita vox innumeris mor- talibus aperiret ad impietatem, praesertim in tanta mortalium tar- 3 indignis: ohne dass wir das verschuldet hätten. 5 curiositas: Neugierde. 6 retrusus: verborgen. 13 diuinare: deuten. 14 ambig. resec.: eine andere Deu- tung unmöglich machen. personarum: die drei Personen der Dreieinigkeit. 15 con- glut.: Vereinigung. 16 pecc. n. rem.: die Sünde wider den hl. Geist (Mt. 12, 31). 17 videlicet: nämlich. 24 prostituere: preisgeben. promiscuus: gewöhnlich; ge- meint sind die Laien. 25 expedit: es ist zweckmässig. 26 Vuycleuus: Wiclif in Oxford († 1384). 32 fenestra: Gelegenheit.
Strana 122
122 — ditate, socordia, malicia et ad omne impietatis genus irrevocabili pronitate? Quis infirmus sustinebit perpetuam ac laboriosam pugnam aduersus carnem suam? Quis malus studebit corrigere vitam suam? Quis inducere poterit animum, ut deum illum amet ex toto corde, qui tartarum fecerit aeternis cruciatibus feruentem, ut illic sua male- facta puniat in miseris, quasi suppliciis hominum delectetur? Sic enim interpretabuntur plerique; sunt enim ferme mortalium ingenia crassa et carnalia, prona ad incredulitatem, procliuia ad scelera, pro- pensa ad blasphemiam, ut non sit opus oleum addere camino... Pro- inde tales materias fortassis tractare licuerat in colloquiis eruditorum aut etiam in scholis theologicis, quanquam ne hic quidem expedire putarim, ni sobrie fiat; caeterum hoc genus fabulas agere in theatro promiscuae multitudinis mihi videtur non solum inutile, verum etiam perniciosum. Malim igitur hoc esse persuasum, in huiusmodi labyrinthis non esse terendam aetatem aut ingenium, quam Lutheri dogma vel refellere vel asserere. Haec verbosius praefatus merito videar, nisi pene magis ad rem pertinerent quam ipsa disputatio. . . . . . . . . . . . . . . . . (p. 77 W.) Hactenus ex diuinis libris loca contulimus, quae statuunt liberum arbitrium, et ex aduerso, quae videntur in totum tollere. Quoniam autem spiritus sanctus, quo autore prodita sunt haec, non potest pugnare secum, cogimur — velimus nolimus — aliquam sententiae moderationem quaerere. Caeterum ut ex eadem scriptura alii aliam sumerent opinionem, in causa fuit, quod alius alio spectaret et ad suum quemque scopum interpretabatur quod legebat. Qui secum reputabant, quanta esset in hominibus ad stu- dium pietatis socordia, deinde quantum esset malum desperatio salutis, dum his malis mederi student, incauti in aliud incidere ma- lum ac plus satis tribuerunt libero hominis arbitrio. Rursus alii per- pendentes, quanta sit pestis verae pietatis, hominem suis viribus ac meritis fidere, quam intolerabilis quorundam arrogantia, qui sua benefacta iactant atque etiam ad mensuram ac pondus vendunt aliis, quemadmodum venditur oleum et sapo, dum hoc malum magno 2 pronitas: Geneigtheit. 4 inducere an.: s. entschließsen. 9 oleum... Adag. 1209 aus Horaz. 12 sobrie: mit Maßs. hoc genus: derartig. 19 in totum: voll- ständig. 21 pugnare s.: sich widersprechen. 22 sent. moderatio: vermittelnde An- sicht. 23 in causa esse, quod: davon kommen, daſs. 24 scopus: Ziel. 28 plus satis: mehr als genug. 30 sua benef.: die stellvertretenden Leistungen der Mönche u. Priester. «At qualia tandem opera! Cantiones, murmura psalmorum, pisces, inedias, vestes, titulos» (p. 88 W.).
122 — ditate, socordia, malicia et ad omne impietatis genus irrevocabili pronitate? Quis infirmus sustinebit perpetuam ac laboriosam pugnam aduersus carnem suam? Quis malus studebit corrigere vitam suam? Quis inducere poterit animum, ut deum illum amet ex toto corde, qui tartarum fecerit aeternis cruciatibus feruentem, ut illic sua male- facta puniat in miseris, quasi suppliciis hominum delectetur? Sic enim interpretabuntur plerique; sunt enim ferme mortalium ingenia crassa et carnalia, prona ad incredulitatem, procliuia ad scelera, pro- pensa ad blasphemiam, ut non sit opus oleum addere camino... Pro- inde tales materias fortassis tractare licuerat in colloquiis eruditorum aut etiam in scholis theologicis, quanquam ne hic quidem expedire putarim, ni sobrie fiat; caeterum hoc genus fabulas agere in theatro promiscuae multitudinis mihi videtur non solum inutile, verum etiam perniciosum. Malim igitur hoc esse persuasum, in huiusmodi labyrinthis non esse terendam aetatem aut ingenium, quam Lutheri dogma vel refellere vel asserere. Haec verbosius praefatus merito videar, nisi pene magis ad rem pertinerent quam ipsa disputatio. . . . . . . . . . . . . . . . . (p. 77 W.) Hactenus ex diuinis libris loca contulimus, quae statuunt liberum arbitrium, et ex aduerso, quae videntur in totum tollere. Quoniam autem spiritus sanctus, quo autore prodita sunt haec, non potest pugnare secum, cogimur — velimus nolimus — aliquam sententiae moderationem quaerere. Caeterum ut ex eadem scriptura alii aliam sumerent opinionem, in causa fuit, quod alius alio spectaret et ad suum quemque scopum interpretabatur quod legebat. Qui secum reputabant, quanta esset in hominibus ad stu- dium pietatis socordia, deinde quantum esset malum desperatio salutis, dum his malis mederi student, incauti in aliud incidere ma- lum ac plus satis tribuerunt libero hominis arbitrio. Rursus alii per- pendentes, quanta sit pestis verae pietatis, hominem suis viribus ac meritis fidere, quam intolerabilis quorundam arrogantia, qui sua benefacta iactant atque etiam ad mensuram ac pondus vendunt aliis, quemadmodum venditur oleum et sapo, dum hoc malum magno 2 pronitas: Geneigtheit. 4 inducere an.: s. entschließsen. 9 oleum... Adag. 1209 aus Horaz. 12 sobrie: mit Maßs. hoc genus: derartig. 19 in totum: voll- ständig. 21 pugnare s.: sich widersprechen. 22 sent. moderatio: vermittelnde An- sicht. 23 in causa esse, quod: davon kommen, daſs. 24 scopus: Ziel. 28 plus satis: mehr als genug. 30 sua benef.: die stellvertretenden Leistungen der Mönche u. Priester. «At qualia tandem opera! Cantiones, murmura psalmorum, pisces, inedias, vestes, titulos» (p. 88 W.).
Strana 123
123 studio vitant, aut dimidiarunt liberum arbitrium sic, ut ad bonum opus nihil prorsus ageret, aut in totum iugularunt inducta rerum omnium absoluta necessitate. Nimirum istis visum est vehementer aptum ad Christianae mentis simplicem oboedientiam, ut totus homo pendeat a nutu dei, in illius promissis spem omnem ac fidu- ciam ponat et agnoscens, quam ipse ex sese sit miserabilis, miretur et amet illius immensam misericordiam, quae nobis gratis tanta largitur.... Pia nimirum et fauorabilis sententia, quae nobis omnem adimit arrogantiam, quae in Christum transfert omnem gloriam simul et fiduciam, quae nobis metum hominum ac daemonum excu- tit ac nostris ipsorum praesidiis diffisos in deo fortes reddit et ani- mosos! His libenter applaudimus — usque ad hyperbolas. Quum enim audio, adeo nullum esse hominis meritum, ut omnia quamuis piorum hominum opera peccata sint, quum audio nostram voluntatem nihilo plus agere, quam agat argilla in manu figuli, quum audio cuncta, quae facimus aut volumus, ad absolutam referri necessitatem, multis scrupis offenditur animus. ... (p. 82 W.) Poterat mea sententia sic statui liberum arbi- trium, ut tamen vitaretur illa fiducia meritorum nostrorum caetera- que incommoda, quae vitat Lutherus, simulque ea incommoda, quae nos supra recensuimus, nec perirent ea commoda, quae miratur Lutherus. Hoc mihi videtur praestare illorum sententia, qui tractum, quo primum exstimulatur animus, totum attribuunt gratiae; tantum in cursu tribuunt nonnihil hominis voluntati, quae se non subduxerit gratiae dei... Conabimur et parabolis exprimere quod dicimus... Pater infantem nondum ingredi potentem collapsum erigit utcunque adnitentem et pomum ex aduerso positum ostendit; gestit puer ac- currere, sed ob imbecillitatem membrorum mox denuo collapsurus esset, nisi pater manu porrecta fulciret regeretque gressum illius. Itaque patre duce peruenit ad pomum, quod pater volens dat illi in manum veluti cursus praemium. Erigere se non poterat infans, nisi pater sustulisset, non vidisset pomum, nisi pater ostendisset, non 3 nimirum: unstreitig. 8 fauorab.: begrüßenswert. 12 hyperbolae: Ueber- treibungen. 15 argilla — figulus: Ton — Töpfer; das Bild nach dem von E. vorher besprochenen Pauluswort Rö. 9, 20 f. 16 referri: zurückgeführt werden. 17 scru- pus: Anstoß, Zweifel. E. verweist auf alle die Stellen der Bibel, wo ein Lohn versprochen, eine Forderung erhoben, also Freiheit des Handelns vorausgesetzt wird; vor allem aber stellt ihm L.'s Ansicht die Gerechtigkeit Gottes in Frage. 22 tractus: 'Zug', Impuls. 24 se subducere: s. entziehen. 25 parab.: Gleichnisse. Das erste bleibt hier weg. 26 utcunque: so gut es geht.
123 studio vitant, aut dimidiarunt liberum arbitrium sic, ut ad bonum opus nihil prorsus ageret, aut in totum iugularunt inducta rerum omnium absoluta necessitate. Nimirum istis visum est vehementer aptum ad Christianae mentis simplicem oboedientiam, ut totus homo pendeat a nutu dei, in illius promissis spem omnem ac fidu- ciam ponat et agnoscens, quam ipse ex sese sit miserabilis, miretur et amet illius immensam misericordiam, quae nobis gratis tanta largitur.... Pia nimirum et fauorabilis sententia, quae nobis omnem adimit arrogantiam, quae in Christum transfert omnem gloriam simul et fiduciam, quae nobis metum hominum ac daemonum excu- tit ac nostris ipsorum praesidiis diffisos in deo fortes reddit et ani- mosos! His libenter applaudimus — usque ad hyperbolas. Quum enim audio, adeo nullum esse hominis meritum, ut omnia quamuis piorum hominum opera peccata sint, quum audio nostram voluntatem nihilo plus agere, quam agat argilla in manu figuli, quum audio cuncta, quae facimus aut volumus, ad absolutam referri necessitatem, multis scrupis offenditur animus. ... (p. 82 W.) Poterat mea sententia sic statui liberum arbi- trium, ut tamen vitaretur illa fiducia meritorum nostrorum caetera- que incommoda, quae vitat Lutherus, simulque ea incommoda, quae nos supra recensuimus, nec perirent ea commoda, quae miratur Lutherus. Hoc mihi videtur praestare illorum sententia, qui tractum, quo primum exstimulatur animus, totum attribuunt gratiae; tantum in cursu tribuunt nonnihil hominis voluntati, quae se non subduxerit gratiae dei... Conabimur et parabolis exprimere quod dicimus... Pater infantem nondum ingredi potentem collapsum erigit utcunque adnitentem et pomum ex aduerso positum ostendit; gestit puer ac- currere, sed ob imbecillitatem membrorum mox denuo collapsurus esset, nisi pater manu porrecta fulciret regeretque gressum illius. Itaque patre duce peruenit ad pomum, quod pater volens dat illi in manum veluti cursus praemium. Erigere se non poterat infans, nisi pater sustulisset, non vidisset pomum, nisi pater ostendisset, non 3 nimirum: unstreitig. 8 fauorab.: begrüßenswert. 12 hyperbolae: Ueber- treibungen. 15 argilla — figulus: Ton — Töpfer; das Bild nach dem von E. vorher besprochenen Pauluswort Rö. 9, 20 f. 16 referri: zurückgeführt werden. 17 scru- pus: Anstoß, Zweifel. E. verweist auf alle die Stellen der Bibel, wo ein Lohn versprochen, eine Forderung erhoben, also Freiheit des Handelns vorausgesetzt wird; vor allem aber stellt ihm L.'s Ansicht die Gerechtigkeit Gottes in Frage. 22 tractus: 'Zug', Impuls. 24 se subducere: s. entziehen. 25 parab.: Gleichnisse. Das erste bleibt hier weg. 26 utcunque: so gut es geht.
Strana 124
124 — poterat progredi, nisi pater inualidos gradus perpetuo adiuuisset, non poterat attingere pomum, nisi pater dedisset in manum. Quid hic sibi vindicabit infans? Et tamen egit nonnihil, nec habet tamen, quod de suis viribus glorietur, quum se totum debeat patri. Ponamus enim hoc interim esse, quod est in deo. Quid igitur hic agit infans? Erigenti utcunque adnititur et ad illius moderationem gressus in- firmos, ut potest, acommodat. Poterat pater trahere nolentem, et poterat reluctari puerilis animus spreto pomo, poterat pater dare pomum absque cursu, sed sic dare maluit, quia sic magis expedit puero. Facile patiar, ut aliquanto minus debeatur industriae nostrae ad consequendum vitam aeternam quam pueri ad patris manum currentis. ... (p. 88 W.) Hyperbolis delectatus videtur Lutherus, ut alio- rum hyperbolas veluti malum nodum, quod dici solet, malo cuneo propelleret... Ex talium igitur hyperbolarum collisione nascuntur haec fulmina ac tonitrua, quae nunc concutiunt orbem. Quod si pars utraque pergat mordicus tueri suas hyperbolas, video talem pugnam inter illos futuram, qualis fuit inter Achillem et Hectorem, quos, quoniam erant pariter feroces, sola mors potuit diuidere. Ac vulgo quidem aiunt baculum curuum, ut rectum facias, in diuersam partem inflectendum esse. Id fortasse consultum fuerit in corrigendis mori- bus; in dogmatibus an ferendum sit, nescio. In exhortando aut de- hortando video nonnunquam esse locum hyperbolis, velut, ut addas homini timido fiduciam, apte dixeris: «Ne metue; deus omnia lo- quetur et faciet in te.» Et ad retundendam hominis impiam inso- lentiam utiliter fortasse dixeris, hominem nihil aliud esse quam peccatum, et aduersus eos, qui sua dogmata postulant aequari scrip- turis canonicis, utiliter dixeris, hominem nihil aliud esse quam men- dacium. Verum ubi in disquisitione veri proponuntur a�ióuava, non arbitror utendum huiusmodi paradoxis, quae non multum absunt 4 ponamus etc.: "Nehmen wir an, das (was im Bilde der Vater tut) entspreche dabei dem, was Gott (ohne Bild gesprochen) tut». Daßs sich E. Gott bei der Leitung des Menschen aktiver denkt als den Vater im Bilde, zeigt der Schlußssatz «Facile patiar.». 6 moderatio: Leitung. 9 absque c.: ohne dass das Kind gelaufen wäre. 10 facile p.: gern gebe ich zu. 13 aliorum: E. macht Uebertreibungen in der kirch- lichen Theorie vom Ablaßs, von der Beichte, von Hierarchie u. Priestertum nam- haft, ohne aber L.'s Radikalismus gegenüber diesen Institutionen zu billigen. 14 malum nodum etc.: kombiniert aus Adag. 1204 u. 1205 = malum alio malo depellere. 17 mordicus: wütend. 21 consultum: angezeigt. 29 akouara: Lehr- sätze.
124 — poterat progredi, nisi pater inualidos gradus perpetuo adiuuisset, non poterat attingere pomum, nisi pater dedisset in manum. Quid hic sibi vindicabit infans? Et tamen egit nonnihil, nec habet tamen, quod de suis viribus glorietur, quum se totum debeat patri. Ponamus enim hoc interim esse, quod est in deo. Quid igitur hic agit infans? Erigenti utcunque adnititur et ad illius moderationem gressus in- firmos, ut potest, acommodat. Poterat pater trahere nolentem, et poterat reluctari puerilis animus spreto pomo, poterat pater dare pomum absque cursu, sed sic dare maluit, quia sic magis expedit puero. Facile patiar, ut aliquanto minus debeatur industriae nostrae ad consequendum vitam aeternam quam pueri ad patris manum currentis. ... (p. 88 W.) Hyperbolis delectatus videtur Lutherus, ut alio- rum hyperbolas veluti malum nodum, quod dici solet, malo cuneo propelleret... Ex talium igitur hyperbolarum collisione nascuntur haec fulmina ac tonitrua, quae nunc concutiunt orbem. Quod si pars utraque pergat mordicus tueri suas hyperbolas, video talem pugnam inter illos futuram, qualis fuit inter Achillem et Hectorem, quos, quoniam erant pariter feroces, sola mors potuit diuidere. Ac vulgo quidem aiunt baculum curuum, ut rectum facias, in diuersam partem inflectendum esse. Id fortasse consultum fuerit in corrigendis mori- bus; in dogmatibus an ferendum sit, nescio. In exhortando aut de- hortando video nonnunquam esse locum hyperbolis, velut, ut addas homini timido fiduciam, apte dixeris: «Ne metue; deus omnia lo- quetur et faciet in te.» Et ad retundendam hominis impiam inso- lentiam utiliter fortasse dixeris, hominem nihil aliud esse quam peccatum, et aduersus eos, qui sua dogmata postulant aequari scrip- turis canonicis, utiliter dixeris, hominem nihil aliud esse quam men- dacium. Verum ubi in disquisitione veri proponuntur a�ióuava, non arbitror utendum huiusmodi paradoxis, quae non multum absunt 4 ponamus etc.: "Nehmen wir an, das (was im Bilde der Vater tut) entspreche dabei dem, was Gott (ohne Bild gesprochen) tut». Daßs sich E. Gott bei der Leitung des Menschen aktiver denkt als den Vater im Bilde, zeigt der Schlußssatz «Facile patiar.». 6 moderatio: Leitung. 9 absque c.: ohne dass das Kind gelaufen wäre. 10 facile p.: gern gebe ich zu. 13 aliorum: E. macht Uebertreibungen in der kirch- lichen Theorie vom Ablaßs, von der Beichte, von Hierarchie u. Priestertum nam- haft, ohne aber L.'s Radikalismus gegenüber diesen Institutionen zu billigen. 14 malum nodum etc.: kombiniert aus Adag. 1204 u. 1205 = malum alio malo depellere. 17 mordicus: wütend. 21 consultum: angezeigt. 29 akouara: Lehr- sätze.
Strana 125
125 ab aenigmatibus. Mihi quidem in his placet moderatio... Mihi placet illorum sententia, qui nonnihil tribuunt libero arbitrio, sed gratiae plurimum. Nec enim sic erat vitanda Scylla arrogantiae, ut feraris in Charybdim desperationis aut socordiae, neque sic meden- dum membro luxato, ut in diuersuam partem detorqueas, sed in suum locum erat reponendum, nec sic erat a fronte pugnandum cum hoste, ut a tergo vulnus accipias incautus. Hac moderatione fiet, ut sit aliquod opus bonum, licet imperfectum, sed unde nihil sibi possit arrogare homo; erit aliquod meritum, sed cuius summa debeatur deo. ... (p. 91 W.) Proinde, si satis iam demonstratum est, hanc materiam esse talem, ut non expediat ad pietatem altius eam scru- tari, quam oportet, praesertim apud idiotas; si docuimus, hanc opi- nionem pluribus et euidentioribus testimoniis scripturarum fulciri quam alteram; si constat, scripturam sacram in plerisque locis vel obscuram esse tropis vel secum etiam pugnare prima quidem specie eaque gratia — velimus nolimus — alicubi recedendum a verbis et literis ac interpretatione moderandam esse sententiam; denique si declaratum est, quot incommoda, non dicam absurda, consequantur, si semel funditus tollatur liberum arbitrium; si palam est factum, hac quam dixi sententia recepta nihil perire eorum, quae Lutherus pie quidem et Christiane disseruit de summa caritate in deum, de abicienda fiducia meritorum, operum et virium nostrarum, de tota fiducia transferenda in deum et illius promissa: iam velim illud expendat lector, num aequum censeat, [ut] damnata sententia tot ecclesiae doctorum, quam tot iam saeculorum ac gentium consensus approbauit, recipere paradoxa quaedam, ob quae nunc tumultuatur orbis Christianus. Ea si vera sunt, ingenue fateor ingenii mei tardi- tatem, qui non assequar; certe sciens non reluctor veritati, et ex animo faueo libertati vere euangelicae ac detestor, quicquid aduer- satur euangelio. Nec hic ago personam iudicis, ut dixi, sed disputa- toris, et tamen vere possum illud affirmare, me in disputando eam seruasse religionem, quae olim in causis capitalibus a iuratis iudicibus exigebatur. Nec me, licet senem, vel pudebit vel pigebit a iuuene discere, si quis cum euangelica mansuetudine doceat euidentiora. .. . . — 5 luxatus: verrenkt. 11 altius: tiefer eindringend. 12 idiota: Laie. 13 fulcire: stützen. 15 tropis: infolge bildlichen Ausdrucks. 16 ea gratia: deswegen. 28 re- luctari: widerstreben. 32 religio: Gewissenhaftigkeit. 33 senem: E. war damals etwa 58, L. bald 41 Jahre alt.
125 ab aenigmatibus. Mihi quidem in his placet moderatio... Mihi placet illorum sententia, qui nonnihil tribuunt libero arbitrio, sed gratiae plurimum. Nec enim sic erat vitanda Scylla arrogantiae, ut feraris in Charybdim desperationis aut socordiae, neque sic meden- dum membro luxato, ut in diuersuam partem detorqueas, sed in suum locum erat reponendum, nec sic erat a fronte pugnandum cum hoste, ut a tergo vulnus accipias incautus. Hac moderatione fiet, ut sit aliquod opus bonum, licet imperfectum, sed unde nihil sibi possit arrogare homo; erit aliquod meritum, sed cuius summa debeatur deo. ... (p. 91 W.) Proinde, si satis iam demonstratum est, hanc materiam esse talem, ut non expediat ad pietatem altius eam scru- tari, quam oportet, praesertim apud idiotas; si docuimus, hanc opi- nionem pluribus et euidentioribus testimoniis scripturarum fulciri quam alteram; si constat, scripturam sacram in plerisque locis vel obscuram esse tropis vel secum etiam pugnare prima quidem specie eaque gratia — velimus nolimus — alicubi recedendum a verbis et literis ac interpretatione moderandam esse sententiam; denique si declaratum est, quot incommoda, non dicam absurda, consequantur, si semel funditus tollatur liberum arbitrium; si palam est factum, hac quam dixi sententia recepta nihil perire eorum, quae Lutherus pie quidem et Christiane disseruit de summa caritate in deum, de abicienda fiducia meritorum, operum et virium nostrarum, de tota fiducia transferenda in deum et illius promissa: iam velim illud expendat lector, num aequum censeat, [ut] damnata sententia tot ecclesiae doctorum, quam tot iam saeculorum ac gentium consensus approbauit, recipere paradoxa quaedam, ob quae nunc tumultuatur orbis Christianus. Ea si vera sunt, ingenue fateor ingenii mei tardi- tatem, qui non assequar; certe sciens non reluctor veritati, et ex animo faueo libertati vere euangelicae ac detestor, quicquid aduer- satur euangelio. Nec hic ago personam iudicis, ut dixi, sed disputa- toris, et tamen vere possum illud affirmare, me in disputando eam seruasse religionem, quae olim in causis capitalibus a iuratis iudicibus exigebatur. Nec me, licet senem, vel pudebit vel pigebit a iuuene discere, si quis cum euangelica mansuetudine doceat euidentiora. .. . . — 5 luxatus: verrenkt. 11 altius: tiefer eindringend. 12 idiota: Laie. 13 fulcire: stützen. 15 tropis: infolge bildlichen Ausdrucks. 16 ea gratia: deswegen. 28 re- luctari: widerstreben. 32 religio: Gewissenhaftigkeit. 33 senem: E. war damals etwa 58, L. bald 41 Jahre alt.
Strana 126
126 — Hic audiam (sat scio): Discat Erasmus Christum et ualere iubeat humanam prudentiam; haec nullus intelligit, nisi qui spiritum habet dei.' Si nondum intelligo, quid sit Christus, nimirum hactenus pro- cul aberratum est a scopo, quanquam illud lubens didicero, quem spiritum habuerint tot doctores ac populi Christiani — nam proba- bile est, populum idem sensisse, quod docebant episcopi — annis iam mille trecentis, qui hoc non intellexerunt. CONTVLI; penes alios esto iudicium. 3. Briefe. a. Erasmus Roterodamus Nicolao Vario Marvillano s. Multa quidem noua quotidie nobis gignit hic Africa nostra, Nicolae charissime; sed quaedam eius sunt generis, vt nec tibi gra- tum arbitrer futurum legere nec mihi tutum scribere. Quod nuper accidit accipe. Ad 12. calend. Octobris, euocatus amoenitate coeli, secesseram in ortum, quem Ioannes Frobenius satis amplum et ele- gantem meo commercatus est hortatu. Nam ibi soleo pomeridianis aliquot horis vel somnum obrepentem arcere vel assiduitatis tedium fallere, si quando inuitat aeris temperies. Post deambulatiunculam 1 discat..: Luther an Pellikan, den Guardian des Barfüßserklosters in Basel, 1. Okt. 1523 : «Discat [Erasmus] Christum et valefaciat humanae prudentiae". Der Satz vom spiritus gibt pointiert den Sinn einer Stelle in Luthers Brief an Oeko- lampad vom 20. Juni I523 wieder; vgl. A. nr. I384, 53. 4 quanquam etc.: wie- wohl es mich (auch in diesem Fall) nicht reuen wird, (wenigstens) gelernt zu haben,... 7 mille trec.: E. zählt offenbar von Origenes an, dem tatsächlichen Begründer der theolog. Wissenschaft († nach 250). contuli: ich habe (die in Be- tracht kommenden Stellen) zusammengestellt. L. schließt darum seine Gegenschrift mit den Worten: «Ego uero hoc libro NON CONTVLI, SED ASSERVI, ET ASSERO, ac penes nullum uolo esse iudicium, sed omnibus suadeo, ut praestent obsequium. Dominus uero, cuius est haec caussa, illuminet te et faciat uasculum in honorem et gloriam. AMEN." 11 Allen nr. 1756. Varius: von Marville b. Verdun, Vorsteher einer Gelehr- tenschule in Löwen. 12 Africa n.: Basel. Als sprichwörtlich zitiert E. nach Plinius «Semper Africa noui aliquid apportat» (Adag. 3710; «in homines .. nouandarum rerum auidos»). 13 quaedam: Unerfreuliches aus dem Streit der Glaubensparteien (III 490 ff.). 15 ad 12: nach BCh 1, 54, 412 und 4, 84. 331 vielmehr am 19. Sept. 16 (h)ortum: an der Neuen Vorstadt (seit 1871 Hebelstraßse), von F. am 12. Juni 1526 gekauft. Der ebenfalls F. gehörende Garten, an den Wacker- nagel III Anm. zu 104 denkt (auf dem Areal der Nationalbank), fällt außer Betracht, da die Schilderung eine viel größsere Distanz voraussetzt. 18 assiduitas: Arbeit am Schreibtisch; E. pflegte stehend zu schreiben, wie ihn Dürers Stich von 1526 u. Holbeins Porträt von 1523 zeigen. 19 deambul.: kleiner Spaziergang.
126 — Hic audiam (sat scio): Discat Erasmus Christum et ualere iubeat humanam prudentiam; haec nullus intelligit, nisi qui spiritum habet dei.' Si nondum intelligo, quid sit Christus, nimirum hactenus pro- cul aberratum est a scopo, quanquam illud lubens didicero, quem spiritum habuerint tot doctores ac populi Christiani — nam proba- bile est, populum idem sensisse, quod docebant episcopi — annis iam mille trecentis, qui hoc non intellexerunt. CONTVLI; penes alios esto iudicium. 3. Briefe. a. Erasmus Roterodamus Nicolao Vario Marvillano s. Multa quidem noua quotidie nobis gignit hic Africa nostra, Nicolae charissime; sed quaedam eius sunt generis, vt nec tibi gra- tum arbitrer futurum legere nec mihi tutum scribere. Quod nuper accidit accipe. Ad 12. calend. Octobris, euocatus amoenitate coeli, secesseram in ortum, quem Ioannes Frobenius satis amplum et ele- gantem meo commercatus est hortatu. Nam ibi soleo pomeridianis aliquot horis vel somnum obrepentem arcere vel assiduitatis tedium fallere, si quando inuitat aeris temperies. Post deambulatiunculam 1 discat..: Luther an Pellikan, den Guardian des Barfüßserklosters in Basel, 1. Okt. 1523 : «Discat [Erasmus] Christum et valefaciat humanae prudentiae". Der Satz vom spiritus gibt pointiert den Sinn einer Stelle in Luthers Brief an Oeko- lampad vom 20. Juni I523 wieder; vgl. A. nr. I384, 53. 4 quanquam etc.: wie- wohl es mich (auch in diesem Fall) nicht reuen wird, (wenigstens) gelernt zu haben,... 7 mille trec.: E. zählt offenbar von Origenes an, dem tatsächlichen Begründer der theolog. Wissenschaft († nach 250). contuli: ich habe (die in Be- tracht kommenden Stellen) zusammengestellt. L. schließt darum seine Gegenschrift mit den Worten: «Ego uero hoc libro NON CONTVLI, SED ASSERVI, ET ASSERO, ac penes nullum uolo esse iudicium, sed omnibus suadeo, ut praestent obsequium. Dominus uero, cuius est haec caussa, illuminet te et faciat uasculum in honorem et gloriam. AMEN." 11 Allen nr. 1756. Varius: von Marville b. Verdun, Vorsteher einer Gelehr- tenschule in Löwen. 12 Africa n.: Basel. Als sprichwörtlich zitiert E. nach Plinius «Semper Africa noui aliquid apportat» (Adag. 3710; «in homines .. nouandarum rerum auidos»). 13 quaedam: Unerfreuliches aus dem Streit der Glaubensparteien (III 490 ff.). 15 ad 12: nach BCh 1, 54, 412 und 4, 84. 331 vielmehr am 19. Sept. 16 (h)ortum: an der Neuen Vorstadt (seit 1871 Hebelstraßse), von F. am 12. Juni 1526 gekauft. Der ebenfalls F. gehörende Garten, an den Wacker- nagel III Anm. zu 104 denkt (auf dem Areal der Nationalbank), fällt außer Betracht, da die Schilderung eine viel größsere Distanz voraussetzt. 18 assiduitas: Arbeit am Schreibtisch; E. pflegte stehend zu schreiben, wie ihn Dürers Stich von 1526 u. Holbeins Porträt von 1523 zeigen. 19 deambul.: kleiner Spaziergang.
Strana 127
127 — conscenderam domunculam hortensem, iamque coeperam aliquid ex Chrysostomo vertere, quum interim vitreas fenestras feriret fulmen, sed tacitum ac lene. Primum suspicabar oculorum esse errorem. Quum rursus semel atque iterum effulsisset, demiror ac prospicio, si se vertisset coelum contractisque nubibus pluuiam ac tempestatem minaretur. Vbi nihil video periculi, ad librum redeo. Mox auditur sonitus, sed obtusior. Ad eum modum poetae narrant Iouem ludere, si quando est hilarior; siquidem longe aliud fulminis genus erat, quo gigantum moles disiecit ac Salmonea et Ixionem demisit in tar- tara. Paulo post emicat plus fulgoris, et audio fragorem horribilem, cuiusmodi fere crepitus audiri solet, si quando fulminis ictus impegit vehementius in aliquid solidum. Etenim quum agerem Florentiae eo tempore, quo Iulius Ponti- fex, terrenus Iuppiter, tonabat ac fulminabat aduersus Bononiam, magnam diei partem et tonabat vehementer et fulminabat, magna- que vis hymbrium ruebat. In secessu sedens ad exonerandam aluum, quum horribilis fragor insonuisset, territus subduxi me et ad caeteros redii. «Aut me plane fallit» inquam «animus, aut post hunc crepi- tum audietis aliquid parum laeti nuncii.» Et ecce non ita multo post venit chirurgus nuncians in collegio virginum tres ictas; quarum vna mox exanimata est, altera propemodum extincta, tertia sic afflicta, vt negaret esse spem vitae. Ad similem itaque sonitum surrexi et prospicio, quae sit coeli facies. Ad laeuam erat serenitas, ad dexteram conspicio nouam nubis speciem, velut e terra sese proferentis in sublime, colore pro- pemodum cinericio, cuius cacumen velut inflexum sese demittebat. Dixisses scopulum quempiam esse, vertice nutantem in mare. Quo contemplor attentius, hoc minus videbatur nubi similis. Dum ad hoc spectaculum stupeo, accurrit famulorum vnus, quem domi reli- queram, anhelus, admonens, vt subito me domum recipiam: ciui- . . 2 ex Chrys.: Joh. Chr. aus Antiochia († 407) verfaßte zahlreiche Predigten u. deren Uebersetzungen gern gelesen wurden. 7 obtusus: dumpf. 9 gigan- dgl., tum m.: nach Ov. Met. 1, 153 ff.; Verg. Aen. 6, 580 f. Salmoneus: S. hatte den blitzenden und donnernden Zeus nachgeäfft (Verg. Aen. 6, 586 ff.). Ixion: daſ I., welcher Hera nachstellte, vom Blitze getroffen worden sei, wie Salmoneus, ist m. W. nicht überliefert. 13 Florentiae: 1506. 14 Bononia: Bo- logna. Der kriegerische Papst Julius II. vertrieb damals den Stadttyrannen Benti- voglio und brachte Bologna wieder an den Kirchenstaat. 16 hymbr. = imbrium. secessus: Abort. 24 serenitas: «umb die 5. stund nach mittag kam on eynich wetterleichen und wolcken und on einig regen ein grosser donderschutz» (BCh 4, 84). nouus: ungewöhnlich. 26 cinericius: aschfarben. 30 anhelus: keuchend.
127 — conscenderam domunculam hortensem, iamque coeperam aliquid ex Chrysostomo vertere, quum interim vitreas fenestras feriret fulmen, sed tacitum ac lene. Primum suspicabar oculorum esse errorem. Quum rursus semel atque iterum effulsisset, demiror ac prospicio, si se vertisset coelum contractisque nubibus pluuiam ac tempestatem minaretur. Vbi nihil video periculi, ad librum redeo. Mox auditur sonitus, sed obtusior. Ad eum modum poetae narrant Iouem ludere, si quando est hilarior; siquidem longe aliud fulminis genus erat, quo gigantum moles disiecit ac Salmonea et Ixionem demisit in tar- tara. Paulo post emicat plus fulgoris, et audio fragorem horribilem, cuiusmodi fere crepitus audiri solet, si quando fulminis ictus impegit vehementius in aliquid solidum. Etenim quum agerem Florentiae eo tempore, quo Iulius Ponti- fex, terrenus Iuppiter, tonabat ac fulminabat aduersus Bononiam, magnam diei partem et tonabat vehementer et fulminabat, magna- que vis hymbrium ruebat. In secessu sedens ad exonerandam aluum, quum horribilis fragor insonuisset, territus subduxi me et ad caeteros redii. «Aut me plane fallit» inquam «animus, aut post hunc crepi- tum audietis aliquid parum laeti nuncii.» Et ecce non ita multo post venit chirurgus nuncians in collegio virginum tres ictas; quarum vna mox exanimata est, altera propemodum extincta, tertia sic afflicta, vt negaret esse spem vitae. Ad similem itaque sonitum surrexi et prospicio, quae sit coeli facies. Ad laeuam erat serenitas, ad dexteram conspicio nouam nubis speciem, velut e terra sese proferentis in sublime, colore pro- pemodum cinericio, cuius cacumen velut inflexum sese demittebat. Dixisses scopulum quempiam esse, vertice nutantem in mare. Quo contemplor attentius, hoc minus videbatur nubi similis. Dum ad hoc spectaculum stupeo, accurrit famulorum vnus, quem domi reli- queram, anhelus, admonens, vt subito me domum recipiam: ciui- . . 2 ex Chrys.: Joh. Chr. aus Antiochia († 407) verfaßte zahlreiche Predigten u. deren Uebersetzungen gern gelesen wurden. 7 obtusus: dumpf. 9 gigan- dgl., tum m.: nach Ov. Met. 1, 153 ff.; Verg. Aen. 6, 580 f. Salmoneus: S. hatte den blitzenden und donnernden Zeus nachgeäfft (Verg. Aen. 6, 586 ff.). Ixion: daſ I., welcher Hera nachstellte, vom Blitze getroffen worden sei, wie Salmoneus, ist m. W. nicht überliefert. 13 Florentiae: 1506. 14 Bononia: Bo- logna. Der kriegerische Papst Julius II. vertrieb damals den Stadttyrannen Benti- voglio und brachte Bologna wieder an den Kirchenstaat. 16 hymbr. = imbrium. secessus: Abort. 24 serenitas: «umb die 5. stund nach mittag kam on eynich wetterleichen und wolcken und on einig regen ein grosser donderschutz» (BCh 4, 84). nouus: ungewöhnlich. 26 cinericius: aschfarben. 30 anhelus: keuchend.
Strana 128
128 tatem armatam in tumultu esse. Nam is mos est huic reipublicae, vt, sicubi fuerit exortum incendium, confestim armati procurrant ad tuendas portas ac moenia. Nec satis tutum est armatis occurrere; ferrum enim addit ferociam animis, praesertim vbi nihil est periculi. Hortus autem, in quo studebam, erat pone moenia. Recurro domum, multis obuiis armatis. Aliquanto post rem totam didicimus, quae sic habebat. Paucis ante diebus in vnam turrim earum, quibus moenia ex interuallis muniun- tur, delata fuerant aliquot vasa pulueris bombardici. Ea quum magi- stratus iussisset reponi in summa camera turris, nescio quorum in- curia reposita sunt in imam turrim. Quod si vis pulueris in summo fuisset, tectum modo sustulisset in aera, reliquis innocuis. Ac miro casu per rimas illas speculatorias fulmen illapsum attigit puluerem, moxque vasa omnia corripuit incendium. Primum impetus incendii tentauit, an esset oneri ferendo possetque totam molem in altum tollere; idque testantur, qui viderunt turrim iuxta partes imas hiantem semel atque iterum, sed rursus in se coeuntem. Vbi vis ignis sensit molem esse grauiorem, quam vt totam posset subuchere, eo conatu relicto totam turrim in quatuor partes immani crepitu dissecuit, sed tanta aequalitate, vt amussi geometrica factum videri posset, ac per aera aliam alio sparsit. Ipse puluis accensus in altum se recepit, qui flamma consumpta cinericiae nubis praebebat spe- ciem. Vidisses immania fragmenta turris auium ritu volitare per aera, quaedam ad ducentos passus deferri, qua dabatur liberum aeris spatium, alia ciuium domos longo tractu demoliri... Tantus autem erat fragor tamque subitus, vt qui erant in propinquo putarent rupto coelo mundum in chaos abiturum; nec ridiculum putabatur quod vulgo dici solet «quid, si coelum ruat?» In agris multi sunt ruina 1 mos est: "Jede Feuersbrunst gefährdete die Sicherheit der Stadt» (II 292); daher schreibt die Feuerordnung von 1479 vor, daſ die am Löschdienst nicht Beteiligten auf dem Markt versammelt zu stehen oder die Ringmauern zu be- setzen haben. 8 turrim: d. mittlere der 5 Türme der Stadtmauer zw. dem äußeren Aeschen- u. dem St. Albantor, gen. Schniderturm (im Kriegsfall von der Schneiderzunft zu besetzen). 9 vasa: Fässer (bi 50 tonnen büxenbulvers BCh I, 413). 12 innocuus: unbeschädigt. 13 rimae spec.: Gucklöcher, Scharten. 15 oneri ferendo: imstande zu.. (nach Liv. II 9, 6). 20 amussis geom.: Meſslatte. 25 longo tr.: weithin. "Es .. zerschlug alle huser in der Malzgassen .. eſs warff etlich groſ quaderstein biſs in sant Alban forstat und in Eschamer forstat, geschandt (beschädigte) vil huser und decher» (BCh 1, 54); «item fenestrae vitreae.. in Carthusia et in ecclesia S. Theodori notabiliter lacsae et destructac» (ib. 413). 28 quid si... Adag. 1564 (aus Aristot. u. Terenz) «Ironia prouerbialis in eos, qui tutissimis etiam in rebus ridicule timent».
128 tatem armatam in tumultu esse. Nam is mos est huic reipublicae, vt, sicubi fuerit exortum incendium, confestim armati procurrant ad tuendas portas ac moenia. Nec satis tutum est armatis occurrere; ferrum enim addit ferociam animis, praesertim vbi nihil est periculi. Hortus autem, in quo studebam, erat pone moenia. Recurro domum, multis obuiis armatis. Aliquanto post rem totam didicimus, quae sic habebat. Paucis ante diebus in vnam turrim earum, quibus moenia ex interuallis muniun- tur, delata fuerant aliquot vasa pulueris bombardici. Ea quum magi- stratus iussisset reponi in summa camera turris, nescio quorum in- curia reposita sunt in imam turrim. Quod si vis pulueris in summo fuisset, tectum modo sustulisset in aera, reliquis innocuis. Ac miro casu per rimas illas speculatorias fulmen illapsum attigit puluerem, moxque vasa omnia corripuit incendium. Primum impetus incendii tentauit, an esset oneri ferendo possetque totam molem in altum tollere; idque testantur, qui viderunt turrim iuxta partes imas hiantem semel atque iterum, sed rursus in se coeuntem. Vbi vis ignis sensit molem esse grauiorem, quam vt totam posset subuchere, eo conatu relicto totam turrim in quatuor partes immani crepitu dissecuit, sed tanta aequalitate, vt amussi geometrica factum videri posset, ac per aera aliam alio sparsit. Ipse puluis accensus in altum se recepit, qui flamma consumpta cinericiae nubis praebebat spe- ciem. Vidisses immania fragmenta turris auium ritu volitare per aera, quaedam ad ducentos passus deferri, qua dabatur liberum aeris spatium, alia ciuium domos longo tractu demoliri... Tantus autem erat fragor tamque subitus, vt qui erant in propinquo putarent rupto coelo mundum in chaos abiturum; nec ridiculum putabatur quod vulgo dici solet «quid, si coelum ruat?» In agris multi sunt ruina 1 mos est: "Jede Feuersbrunst gefährdete die Sicherheit der Stadt» (II 292); daher schreibt die Feuerordnung von 1479 vor, daſ die am Löschdienst nicht Beteiligten auf dem Markt versammelt zu stehen oder die Ringmauern zu be- setzen haben. 8 turrim: d. mittlere der 5 Türme der Stadtmauer zw. dem äußeren Aeschen- u. dem St. Albantor, gen. Schniderturm (im Kriegsfall von der Schneiderzunft zu besetzen). 9 vasa: Fässer (bi 50 tonnen büxenbulvers BCh I, 413). 12 innocuus: unbeschädigt. 13 rimae spec.: Gucklöcher, Scharten. 15 oneri ferendo: imstande zu.. (nach Liv. II 9, 6). 20 amussis geom.: Meſslatte. 25 longo tr.: weithin. "Es .. zerschlug alle huser in der Malzgassen .. eſs warff etlich groſ quaderstein biſs in sant Alban forstat und in Eschamer forstat, geschandt (beschädigte) vil huser und decher» (BCh 1, 54); «item fenestrae vitreae.. in Carthusia et in ecclesia S. Theodori notabiliter lacsae et destructac» (ib. 413). 28 quid si... Adag. 1564 (aus Aristot. u. Terenz) «Ironia prouerbialis in eos, qui tutissimis etiam in rebus ridicule timent».
Strana 129
— 129 — oppressi, multi sic membris vel truncati vel afflicti, ut miserandum spectaculum praeberent obuiis; e quibus aiunt extinctos numero duodecim, misere vexatos quattuordecim. Sunt qui credant hoc ostento quiddam portendi in futurum; ego magis exugývns quam woogrvns nihil aliud arbitror significari quam incogitantiam eorum, qui casum eum non vsque adeo rarum non praecauerint. Nec mirum, si puluis ille leuissimus disiecit saxeum aedificium: etiam si turrim eam vndique ducentorum pedum cinxisset paries, ignis ille subitus ac vehemens disiectis obstaculis omnibus erupisset in suum locum. Quid autem vento mollius? Et tamen inclusus terrae cauis Boreas nonne montes totos concutit, terram hiatu diducit et interdum cam- pos spaciosos in collem erigit? Quis hoc machinarum genus excogitauit? Olim artes ad hu- manae vitae vsum repertas diis attribuit antiquitas, veluti medicinam Apollini, agricolationem Cereri, vitis culturam Baccho, furandi artificium Mercurio. Huius inuenti laudem non puto cuiquam deberi, nisi vehementer ingenioso cuipiam nec minus scelerato cacodaemoni. Si quid tale comminisci potuisset Salmoneus ille, potuisset vel ipsi Ioui medium vnguem ostendere. Et tamen hic nunc Christianorum atque adeo puerorum lusus est. In tantum apud nos decrescit humani- tas, accrescit immanitas. Olim Corybantes tympanorum et tibiarum strepitu homines compellebant in rabiem. Habet enim ille sonitus miram vim ad commouendos animos. At horribilius sonant nostra tympana, nunc anapaestis, nunc pyrrhichiis perstrepentia. At his nunc pro tubis Christiani vtimur in bello, quasi illic non satis sit esse fortem, sed oporteat furere. Quid autem dixi de bello? Vtimur in nuptiis, vtimur diebus festis, vtimur in templis. Ad furiosum illum sonitum pro- currunt in publicum virgines, saltat noua nupta, ornatur festi diei ... 1 truncati: «Ein teil waß sin houpt vom lib geschlagen, dem ein arm, dem andren der halb lyb; vil wurden sust geschend, daß sy ellend lüt wurtten» (ib. 54). 4 6mepývns: "Deuter des Geschehenen» (Neubildung des E.). 10 et tamen..: daß Erdbeben durch die aus Höhlungen des Erdinnern ausströmende Luft verursacht würden, behauptet Seneca nach Aristoteles u. Posidonius (Nat. Quaest. V, 14; VI 21 ff.). 13 machinae: tückische Kriegsmittel. 17 cacodaemon: Teufel. 19 medium unguem: statt digitum. «Medio digito porrecto supremum contemptum significa- bant» (Adag. 2468). hic: das Pulver. 20 atque adeo: ja sogar. 22 Corybantes: «Cybeles cultores, qui sacro correpti furore cymbala pulsant, alios item in similem agentes rabiem» (Adag. 3739). 24 tympanum: Pauke, Trommel. 25 pyrrhichius: Versfuß aus 2 Kürzen. perstrepere: erdröhnen. 26 utimur: scil. tympanis. 28 diebus festis: II 941. III 293. in templis: s. unten.
— 129 — oppressi, multi sic membris vel truncati vel afflicti, ut miserandum spectaculum praeberent obuiis; e quibus aiunt extinctos numero duodecim, misere vexatos quattuordecim. Sunt qui credant hoc ostento quiddam portendi in futurum; ego magis exugývns quam woogrvns nihil aliud arbitror significari quam incogitantiam eorum, qui casum eum non vsque adeo rarum non praecauerint. Nec mirum, si puluis ille leuissimus disiecit saxeum aedificium: etiam si turrim eam vndique ducentorum pedum cinxisset paries, ignis ille subitus ac vehemens disiectis obstaculis omnibus erupisset in suum locum. Quid autem vento mollius? Et tamen inclusus terrae cauis Boreas nonne montes totos concutit, terram hiatu diducit et interdum cam- pos spaciosos in collem erigit? Quis hoc machinarum genus excogitauit? Olim artes ad hu- manae vitae vsum repertas diis attribuit antiquitas, veluti medicinam Apollini, agricolationem Cereri, vitis culturam Baccho, furandi artificium Mercurio. Huius inuenti laudem non puto cuiquam deberi, nisi vehementer ingenioso cuipiam nec minus scelerato cacodaemoni. Si quid tale comminisci potuisset Salmoneus ille, potuisset vel ipsi Ioui medium vnguem ostendere. Et tamen hic nunc Christianorum atque adeo puerorum lusus est. In tantum apud nos decrescit humani- tas, accrescit immanitas. Olim Corybantes tympanorum et tibiarum strepitu homines compellebant in rabiem. Habet enim ille sonitus miram vim ad commouendos animos. At horribilius sonant nostra tympana, nunc anapaestis, nunc pyrrhichiis perstrepentia. At his nunc pro tubis Christiani vtimur in bello, quasi illic non satis sit esse fortem, sed oporteat furere. Quid autem dixi de bello? Vtimur in nuptiis, vtimur diebus festis, vtimur in templis. Ad furiosum illum sonitum pro- currunt in publicum virgines, saltat noua nupta, ornatur festi diei ... 1 truncati: «Ein teil waß sin houpt vom lib geschlagen, dem ein arm, dem andren der halb lyb; vil wurden sust geschend, daß sy ellend lüt wurtten» (ib. 54). 4 6mepývns: "Deuter des Geschehenen» (Neubildung des E.). 10 et tamen..: daß Erdbeben durch die aus Höhlungen des Erdinnern ausströmende Luft verursacht würden, behauptet Seneca nach Aristoteles u. Posidonius (Nat. Quaest. V, 14; VI 21 ff.). 13 machinae: tückische Kriegsmittel. 17 cacodaemon: Teufel. 19 medium unguem: statt digitum. «Medio digito porrecto supremum contemptum significa- bant» (Adag. 2468). hic: das Pulver. 20 atque adeo: ja sogar. 22 Corybantes: «Cybeles cultores, qui sacro correpti furore cymbala pulsant, alios item in similem agentes rabiem» (Adag. 3739). 24 tympanum: Pauke, Trommel. 25 pyrrhichius: Versfuß aus 2 Kürzen. perstrepere: erdröhnen. 26 utimur: scil. tympanis. 28 diebus festis: II 941. III 293. in templis: s. unten.
Strana 130
130 celebritas, qui tum est maxime laetus, si toto die per vrbem obam- bulet plusquam Corybanticus tumultus. At ego arbitror apud inferos non alio organo celebrari dies festos, si modo sunt illic vlli. Plato putat magni referre, quo genere musices vteretur ciuitas, quid dic- turus, si hanc musicam audisset inter Christianos? Iam hoc musicae genus, quod simul et flatile est et pulsatile, in templis solenne, qui- busdam non placet, nisi bellicam tubam longe superet, et immanis ille sonitus auditur a sacris virginibus, dum res diuina peragitur. Nec id satis: sacrificus vocem ad tonitrui fragorem effingit, nec alii magis placent aliquot Germaniae principibus. Adeo nostris ingeniis nihil est dulce, quod non sapiat bellum. Sed desino oarvoiletr. Bene vale. Datum Basileae 6. Calend. Octob. An. MDXXVI. b. Erasmus Rot. Ioanni Emstedio Cartusiano s. d. Quum huc aetatis peruenerim, vir integerrime, tamen ipsa re comperi me mihi nondum satis notum esse. Siquidem existimabam me tum philosophiae praeceptis tum diutina peneque perpetua ma- lorum ferendorum assuetudine satis instructum aduersus istos vul- gares ac prope quotidianos casus, quos a mulierculis etiam videmus moderate ferri. Caeterum amici Ioannis Frobenii mors inopi- nata sic afflixit animum meum, vt moerorem nullis auocamentis potuerim eximere praecordiis. Iam tempus, quod acerbissimis etiam - 1 celebritas: Feierlichkeit. 3 organum: Instrument. Plato: Rep. 398 C ff. 424C. 5 hoc mus. gen.: das Orgelspiel: flatile, weil die Pfeifen durch den Wind zum Tönen gebracht werden; pulsatile geht auf die um I500 hie und da (z. B. für Bern, Freiburg, Kassel) bezeugten Trommeln und Pauken des Orgelwerks. hertrumen baute Hans Tugi von Basel 1517 in die Orgel des Berner Münsters; derselbe hatte in Basel die O. in der Predigerkirche, der Peterskirche und 1510 die des Steinenklosters gebaut. 6 solennis: üblich. 8 a sacris virg.: von den Nonnen. Allen erklärt 'the noise penetrating even to places so remote from the street'; doch dürfte auch hier E. an Geschmacklosigkeiten des Organisten denken (viel- leicht gerade im Steinenkloster). res diuina: Gottesdienst. 9 tonitrui: aus der Vulgata übernommene Form des Gen. effingit ad..: ahmt mit s. Stimme nach. 11 gavvoi�etw: spotten. 14 Allen nr. 1900 (ca. Nov. 1527). Emstedio: J. v. Heemstede b. Haarlem, Karthäuser in Löwen, wo E. 1517—21 geweilt hatte. 15 Quum: wiewohl. 17 malorum: ein Blasen- od. Nierensteinleiden (calculus) quälte E. seit 1507. 20 caeterum: jedoch. Frobenii: (geb. ca. 1460) s. S. 200. Ueber seine Bedeu- tung als Drucker H. Koegler Joh. F. Katalog z. Gedächtnisausstellung im Ge- werbemuseum Basel 1927/8. 2I auocamentum: Zerstreuung. 22 praec.: Herz. iam: vollends.
130 celebritas, qui tum est maxime laetus, si toto die per vrbem obam- bulet plusquam Corybanticus tumultus. At ego arbitror apud inferos non alio organo celebrari dies festos, si modo sunt illic vlli. Plato putat magni referre, quo genere musices vteretur ciuitas, quid dic- turus, si hanc musicam audisset inter Christianos? Iam hoc musicae genus, quod simul et flatile est et pulsatile, in templis solenne, qui- busdam non placet, nisi bellicam tubam longe superet, et immanis ille sonitus auditur a sacris virginibus, dum res diuina peragitur. Nec id satis: sacrificus vocem ad tonitrui fragorem effingit, nec alii magis placent aliquot Germaniae principibus. Adeo nostris ingeniis nihil est dulce, quod non sapiat bellum. Sed desino oarvoiletr. Bene vale. Datum Basileae 6. Calend. Octob. An. MDXXVI. b. Erasmus Rot. Ioanni Emstedio Cartusiano s. d. Quum huc aetatis peruenerim, vir integerrime, tamen ipsa re comperi me mihi nondum satis notum esse. Siquidem existimabam me tum philosophiae praeceptis tum diutina peneque perpetua ma- lorum ferendorum assuetudine satis instructum aduersus istos vul- gares ac prope quotidianos casus, quos a mulierculis etiam videmus moderate ferri. Caeterum amici Ioannis Frobenii mors inopi- nata sic afflixit animum meum, vt moerorem nullis auocamentis potuerim eximere praecordiis. Iam tempus, quod acerbissimis etiam - 1 celebritas: Feierlichkeit. 3 organum: Instrument. Plato: Rep. 398 C ff. 424C. 5 hoc mus. gen.: das Orgelspiel: flatile, weil die Pfeifen durch den Wind zum Tönen gebracht werden; pulsatile geht auf die um I500 hie und da (z. B. für Bern, Freiburg, Kassel) bezeugten Trommeln und Pauken des Orgelwerks. hertrumen baute Hans Tugi von Basel 1517 in die Orgel des Berner Münsters; derselbe hatte in Basel die O. in der Predigerkirche, der Peterskirche und 1510 die des Steinenklosters gebaut. 6 solennis: üblich. 8 a sacris virg.: von den Nonnen. Allen erklärt 'the noise penetrating even to places so remote from the street'; doch dürfte auch hier E. an Geschmacklosigkeiten des Organisten denken (viel- leicht gerade im Steinenkloster). res diuina: Gottesdienst. 9 tonitrui: aus der Vulgata übernommene Form des Gen. effingit ad..: ahmt mit s. Stimme nach. 11 gavvoi�etw: spotten. 14 Allen nr. 1900 (ca. Nov. 1527). Emstedio: J. v. Heemstede b. Haarlem, Karthäuser in Löwen, wo E. 1517—21 geweilt hatte. 15 Quum: wiewohl. 17 malorum: ein Blasen- od. Nierensteinleiden (calculus) quälte E. seit 1507. 20 caeterum: jedoch. Frobenii: (geb. ca. 1460) s. S. 200. Ueber seine Bedeu- tung als Drucker H. Koegler Joh. F. Katalog z. Gedächtnisausstellung im Ge- werbemuseum Basel 1927/8. 2I auocamentum: Zerstreuung. 22 praec.: Herz. iam: vollends.
Strana 131
131 doloribus mederi solet, adeo non leniit aegritudinem, vt paulatim magis ac magis increuerit dolor, quemadmodum solet lentum et insi- diosum quoddam febris genus obrepere, quo non aliud aiunt imme- dicabilius esse. Exedebat me reluctantem cura, penitus medullis in- sita. Tanto potentius est, quod conglutinauit animi inductio mu- tuaque beneuolentia, quam quod natura coniunxit. Quam hic me- cum litigaui, quibus conuiciis meam mihi molliciem exprobraui! Vbi nunc est, inquam, ille rhetor, qui splendidis dictis solet aliorum moerorem vel eximere vel obiurgare? Vbi philosophus ille stoicus, domitor humanorum affectuum? Vbi theologus, qui docere con- sueuit, piorum hominum mortem non luctu lachrymisque sed gratu- lationibus plausuque prosequendam esse? Quid multis? Nusquam me magis puduit mei. Nunquam enim antehac expertus sum, quantam vim haberet syncera amicitia ac mutuus animorum nexus. Fratris germani mortem moderatissime tuli, Frobenii desiderium ferre non possum. Non irascor dolori meo nimirum iustissimo, sed immodicum nimisque diuturnum esse indignor. Porro quemadmodum non erat simplex amor, quo viuum prosequebar, ita nec erepti simplex me cruciat desiderium. Magis enim amabam illum ob liberalia studia, quibus ornandis prouchendisque vir ille fatorum prouidentia datus videbatur, quam ob animum in me propensum moresque candidissi- mos; quis enim tale non amet ingenium? Solus erat amico amicus, tam simplex ac syncerus, vt, etiamsi quid voluisset simulare aut dis- simulare, non potuisset repugnante natura, tam promptus et alacer ad bene merendum de omnibus, vt indignis etiam ex ipso beneficii quippiam accessisse gauderet. Vnde et furacibus ac decoctoribus erat et gratus et idoneus. Ereptam furto aut a malae fidei debitoribus interceptam pecuniam ea solet alacritate commemorare, qua lucrum praeter spem obiectum alii. Fide tam incorrupta, vt in neminem magis congruat illud «dignus, quicum in tenebris mices»; atque vt 4 medulla: Mark. 5 conglut.: zusammenkitten. animi ind.: bewußster Wille. 12 nusquam: cher wäre nunquam zu erwarten. 14 fratris: Peter, etwa 3 Jahre älter als E., Augustinerkanoniker bei Delft. 16 nimirum: unstreitig. 22 solus: solus wird von E. schon in den Adagia (1217; nach dem Scholion zu Terenz Phorm. v. 562) irrtümlich als fester Bestandteil des geläufigen Ausdrucks samicus amico» aufgefaßst. 26 decoctor: zahlungsunfähig. 28 alacr.: Heiterkeit. solet: = solebat; s. zu S. 113, Zeile 13. 30 illud: als sprichwörtlich schon von Cicero erwähnt. quicum: = quocum. in tenebris m.: Mora spielen. «Qui cer- tissima esset fide, eum dignum dicebant, quicum in t. micaretur.. Est autem mi- care lusus genus quoddam, quod adhuc apud Italos durat, ut repente porrectis digitis certantium uterque numerum divinet» (Adag. 1823).
131 doloribus mederi solet, adeo non leniit aegritudinem, vt paulatim magis ac magis increuerit dolor, quemadmodum solet lentum et insi- diosum quoddam febris genus obrepere, quo non aliud aiunt imme- dicabilius esse. Exedebat me reluctantem cura, penitus medullis in- sita. Tanto potentius est, quod conglutinauit animi inductio mu- tuaque beneuolentia, quam quod natura coniunxit. Quam hic me- cum litigaui, quibus conuiciis meam mihi molliciem exprobraui! Vbi nunc est, inquam, ille rhetor, qui splendidis dictis solet aliorum moerorem vel eximere vel obiurgare? Vbi philosophus ille stoicus, domitor humanorum affectuum? Vbi theologus, qui docere con- sueuit, piorum hominum mortem non luctu lachrymisque sed gratu- lationibus plausuque prosequendam esse? Quid multis? Nusquam me magis puduit mei. Nunquam enim antehac expertus sum, quantam vim haberet syncera amicitia ac mutuus animorum nexus. Fratris germani mortem moderatissime tuli, Frobenii desiderium ferre non possum. Non irascor dolori meo nimirum iustissimo, sed immodicum nimisque diuturnum esse indignor. Porro quemadmodum non erat simplex amor, quo viuum prosequebar, ita nec erepti simplex me cruciat desiderium. Magis enim amabam illum ob liberalia studia, quibus ornandis prouchendisque vir ille fatorum prouidentia datus videbatur, quam ob animum in me propensum moresque candidissi- mos; quis enim tale non amet ingenium? Solus erat amico amicus, tam simplex ac syncerus, vt, etiamsi quid voluisset simulare aut dis- simulare, non potuisset repugnante natura, tam promptus et alacer ad bene merendum de omnibus, vt indignis etiam ex ipso beneficii quippiam accessisse gauderet. Vnde et furacibus ac decoctoribus erat et gratus et idoneus. Ereptam furto aut a malae fidei debitoribus interceptam pecuniam ea solet alacritate commemorare, qua lucrum praeter spem obiectum alii. Fide tam incorrupta, vt in neminem magis congruat illud «dignus, quicum in tenebris mices»; atque vt 4 medulla: Mark. 5 conglut.: zusammenkitten. animi ind.: bewußster Wille. 12 nusquam: cher wäre nunquam zu erwarten. 14 fratris: Peter, etwa 3 Jahre älter als E., Augustinerkanoniker bei Delft. 16 nimirum: unstreitig. 22 solus: solus wird von E. schon in den Adagia (1217; nach dem Scholion zu Terenz Phorm. v. 562) irrtümlich als fester Bestandteil des geläufigen Ausdrucks samicus amico» aufgefaßst. 26 decoctor: zahlungsunfähig. 28 alacr.: Heiterkeit. solet: = solebat; s. zu S. 113, Zeile 13. 30 illud: als sprichwörtlich schon von Cicero erwähnt. quicum: = quocum. in tenebris m.: Mora spielen. «Qui cer- tissima esset fide, eum dignum dicebant, quicum in t. micaretur.. Est autem mi- care lusus genus quoddam, quod adhuc apud Italos durat, ut repente porrectis digitis certantium uterque numerum divinet» (Adag. 1823).
Strana 132
132 ipse fraudem nemini machinabatur, ita de nullo tale quicquam suspicari poterat, tametsi non raro delusus. Quid esset inuidiae mor- bus, nihilo magis imaginari potuit quam ii, qui caeci nascuntur, animo fingere possunt, quid sit color. Offensas quamuis capitales prius condonabat quam rogaret is, qui offenderat. Nec vllius omnino iniuriae poterat meminisse; contra nullius quamlibet vulgaris officii poterat obliuisci. Atque hic sane mea sententia melior erat interdum, quam expediebat vigilanti patrifamilias. Admonebam interdum, vt in synceros amicos esset, qualem esse deceret, in impostores verbis duntaxat benignus esset, interim sibi cauens, ne damnum cum ludi- brio lucrifaceret. Arridebat humaniter, sed surdo canebam fabulam. Vicit omnia monita naturae candor. Mihi vero quas non tendebat insidias, quas non venabatur occasiones, vt aliquid obtruderet mu- neris! Nec vnquam vidi letiorem, quam quum vel dolo perfecisset vel precibus impetrasset, vt aliquid acciperem. Hic aduersus hominis captiones erat opus cautione maxima; nec vsquam magis opus erat mea rhetorica quam ad excogitandum colorem, quo citra molestiam amici recusarem, quod ingerebat; tristem enim illum videre non sustinebam. Si forte pannus ad vestem erat emptus per famulos meos, ille subodoratus me nihil suspicante iam soluerat, nec vllis precibus adigi potuit, vt reciperet; arte simili fallendus erat, si vo- luissem illum eximere damno. Tale certamen inter nos fuit assidue, longe diuersum a vulgi moribus, dum alter hoc agit, vt abradat quam plurimum, alter agit, vt det quam minimum. Ne quid omnino daret, efficere non potui; certe moderatissime illius benignitate vsum esse me testabitur, vt arbitror, omnis illius familia. Mihi quicquid laborum suscipiebatur, amore studiorum suscipiebatur. His quum ille cohonestandis, illustrandis prouehendisque natus videretur nec 8 patrifam.: Haushalter. Doch vgl. Koegler 4 capitalis: schwer. a. a. O. S. 10: «Das klassische Beispiel geschäftlicher Klugheit in feiner Form persönlicher Verbindung hat F. in seinem Verhältnis zu E. aufgestellt, das nur auf gegenseitiger Geneigtheit bei völliger Freiheit beruhte". E. bezog von F. so gut wie kein Honorar. 9 impostor: Betrüger. 10 duntaxat: nur. Doch vgl., was der Amanuensis des Beatus Rhenanus, Albert Bürer, diesem schreibt: «Frobenium amo, at linguam hominis exosam habeo, quod soleat nonnunquam ex codem ore cali- dum et frigidum efflare, vir alioqui probus et qui labore iuvandis bonis literis etiam Herculem ipsum superet.» (B. Rhen. Briefw. nr. 157). interim: dabei. 11 lucrif.: ernten. surdo: «surdo canis, surdo fabulam narras» Adag. 1487. 15 hominis capt.: Frobens Schliche. 17 color: geschickte Wendung. citra mol.: ohne Beleidigung. 18 ingerebat: zuhalten wollte. 19 pannus: Tuch. 20 sub- odorari: wittern. soluere: bezahlen. 21 si voluissem: so oft ich ihn entschädigen wollte. 28 cohonestare: ehren helfen.
132 ipse fraudem nemini machinabatur, ita de nullo tale quicquam suspicari poterat, tametsi non raro delusus. Quid esset inuidiae mor- bus, nihilo magis imaginari potuit quam ii, qui caeci nascuntur, animo fingere possunt, quid sit color. Offensas quamuis capitales prius condonabat quam rogaret is, qui offenderat. Nec vllius omnino iniuriae poterat meminisse; contra nullius quamlibet vulgaris officii poterat obliuisci. Atque hic sane mea sententia melior erat interdum, quam expediebat vigilanti patrifamilias. Admonebam interdum, vt in synceros amicos esset, qualem esse deceret, in impostores verbis duntaxat benignus esset, interim sibi cauens, ne damnum cum ludi- brio lucrifaceret. Arridebat humaniter, sed surdo canebam fabulam. Vicit omnia monita naturae candor. Mihi vero quas non tendebat insidias, quas non venabatur occasiones, vt aliquid obtruderet mu- neris! Nec vnquam vidi letiorem, quam quum vel dolo perfecisset vel precibus impetrasset, vt aliquid acciperem. Hic aduersus hominis captiones erat opus cautione maxima; nec vsquam magis opus erat mea rhetorica quam ad excogitandum colorem, quo citra molestiam amici recusarem, quod ingerebat; tristem enim illum videre non sustinebam. Si forte pannus ad vestem erat emptus per famulos meos, ille subodoratus me nihil suspicante iam soluerat, nec vllis precibus adigi potuit, vt reciperet; arte simili fallendus erat, si vo- luissem illum eximere damno. Tale certamen inter nos fuit assidue, longe diuersum a vulgi moribus, dum alter hoc agit, vt abradat quam plurimum, alter agit, vt det quam minimum. Ne quid omnino daret, efficere non potui; certe moderatissime illius benignitate vsum esse me testabitur, vt arbitror, omnis illius familia. Mihi quicquid laborum suscipiebatur, amore studiorum suscipiebatur. His quum ille cohonestandis, illustrandis prouehendisque natus videretur nec 8 patrifam.: Haushalter. Doch vgl. Koegler 4 capitalis: schwer. a. a. O. S. 10: «Das klassische Beispiel geschäftlicher Klugheit in feiner Form persönlicher Verbindung hat F. in seinem Verhältnis zu E. aufgestellt, das nur auf gegenseitiger Geneigtheit bei völliger Freiheit beruhte". E. bezog von F. so gut wie kein Honorar. 9 impostor: Betrüger. 10 duntaxat: nur. Doch vgl., was der Amanuensis des Beatus Rhenanus, Albert Bürer, diesem schreibt: «Frobenium amo, at linguam hominis exosam habeo, quod soleat nonnunquam ex codem ore cali- dum et frigidum efflare, vir alioqui probus et qui labore iuvandis bonis literis etiam Herculem ipsum superet.» (B. Rhen. Briefw. nr. 157). interim: dabei. 11 lucrif.: ernten. surdo: «surdo canis, surdo fabulam narras» Adag. 1487. 15 hominis capt.: Frobens Schliche. 17 color: geschickte Wendung. citra mol.: ohne Beleidigung. 18 ingerebat: zuhalten wollte. 19 pannus: Tuch. 20 sub- odorari: wittern. soluere: bezahlen. 21 si voluissem: so oft ich ihn entschädigen wollte. 28 cohonestare: ehren helfen.
Strana 133
133 vllum defugeret laborem, nullas vigilias, satis magnum quaestum esse ducens, si bonus autor cum dignitate prodiret in manus homi- num, qui potuissem in hominem sic animatum praedonem agere? Si quando nobis ac caeteris amicis ostendebat primas paginas magni cuiusdam autoris, vt gestiebat gaudio, quae vultus alacritas, qui triumphi! Diceres illum iam tum totius operae fructum cumula- tissime percepisse nec aliud expectare praemium. Non hic attollam Frobenii laudes aliorum vituperatione. Nimis notum est, quos au- tores quam mendose, quam sordide excusos nobis typographi quidam etiam e Venetia Romaque miserint. Ex huius autem domo paucis annis quae volumina quanta cum dignitate prodierunt! Eoque suam officinam a contentiosis libellis, vnde quaestum haud mediocrem fecerunt alii, semper immunem seruauit, ne litteras ac disciplinas aliqua contaminaret inuidia. Hieronymum bis excuderat. Ab Au- gustino pari cum dignitate rursus excudendo quum amici complures, in quibus et ipse, deterrerent, tamen totum animum sic huc appule- rat, vt inter familiares subinde dicere solitus sit, se non optare lon- gius vitae spacium, quam quod absoluendo sufficeret Augustino. Primum ac secundum tomos vidit absolutos. Pium erat hominis vo- tum, et erat animus ille dignus immortalitate; sed aliter visum aeterno numini, cuius in abdito sunt consilia, quae nobis scrutari fas non est, reprehendere nefas. Aetas erat prouectior, sed valetudo ita prospera, vegeta, vt per omnem vitam nunquam morbo decubuerit. Ante annos sex e summis gradibus in solum lateritium decidit. Casus erat plusquam letalis. Conualuit tamen, sed (vt solet) mali reliquiis in corpore residentibus, vtcunque dissimulabat ille: tam erat animi generosi, vt puderet do- lere. Anno priusquam moreretur, corripuit illum grauissimus cru- 5 gestire: außser sich sein. Die bei Koegler S. 11 erwähnten Worte des Pfr. Gast sind aus dieser Stelle abgeschrieben. 9 excudere: drucken. 11 quae vol.: namentlich Theologisches u. Kirchenrechtliches, aber auch antike Autoren enthal- tend, dazu die Werke des Erasmus. Koegler S. 24 berechnet die selbständige Pro- duktion F.s von I513—27 auf 320 Bücher mit ca. 50,000 Seiten. 12 contentiosi lib.: Streitschriften; gemeint sind namentlich Lutherana. Dieser Verzicht erfolgte auf Wunsch des E.; immerhin hatte F. einiges von Luther anonym gedruckt. 13 alii: in Basel besonders Adam Petri (III 170). 14 inuidia: üble Nachrede. Hieron.: Opera omnia cum scholiis Des. Erasmi Rot. 1516 und 1524—6 in 9 Folio- bänden, "das Hauptunternchmen des Froben'schen Verlags u. der Amerbachischen Familie.» August.: erschien 1528/9 in 10 Foliobänden; die I. Aufl. (1506) hatte noch Joh. Amerbach begonnen, s. S. 152. 16 ipse: ich selbst. 25 solum lat.: Back- steinboden. letalis: tötlich.
133 vllum defugeret laborem, nullas vigilias, satis magnum quaestum esse ducens, si bonus autor cum dignitate prodiret in manus homi- num, qui potuissem in hominem sic animatum praedonem agere? Si quando nobis ac caeteris amicis ostendebat primas paginas magni cuiusdam autoris, vt gestiebat gaudio, quae vultus alacritas, qui triumphi! Diceres illum iam tum totius operae fructum cumula- tissime percepisse nec aliud expectare praemium. Non hic attollam Frobenii laudes aliorum vituperatione. Nimis notum est, quos au- tores quam mendose, quam sordide excusos nobis typographi quidam etiam e Venetia Romaque miserint. Ex huius autem domo paucis annis quae volumina quanta cum dignitate prodierunt! Eoque suam officinam a contentiosis libellis, vnde quaestum haud mediocrem fecerunt alii, semper immunem seruauit, ne litteras ac disciplinas aliqua contaminaret inuidia. Hieronymum bis excuderat. Ab Au- gustino pari cum dignitate rursus excudendo quum amici complures, in quibus et ipse, deterrerent, tamen totum animum sic huc appule- rat, vt inter familiares subinde dicere solitus sit, se non optare lon- gius vitae spacium, quam quod absoluendo sufficeret Augustino. Primum ac secundum tomos vidit absolutos. Pium erat hominis vo- tum, et erat animus ille dignus immortalitate; sed aliter visum aeterno numini, cuius in abdito sunt consilia, quae nobis scrutari fas non est, reprehendere nefas. Aetas erat prouectior, sed valetudo ita prospera, vegeta, vt per omnem vitam nunquam morbo decubuerit. Ante annos sex e summis gradibus in solum lateritium decidit. Casus erat plusquam letalis. Conualuit tamen, sed (vt solet) mali reliquiis in corpore residentibus, vtcunque dissimulabat ille: tam erat animi generosi, vt puderet do- lere. Anno priusquam moreretur, corripuit illum grauissimus cru- 5 gestire: außser sich sein. Die bei Koegler S. 11 erwähnten Worte des Pfr. Gast sind aus dieser Stelle abgeschrieben. 9 excudere: drucken. 11 quae vol.: namentlich Theologisches u. Kirchenrechtliches, aber auch antike Autoren enthal- tend, dazu die Werke des Erasmus. Koegler S. 24 berechnet die selbständige Pro- duktion F.s von I513—27 auf 320 Bücher mit ca. 50,000 Seiten. 12 contentiosi lib.: Streitschriften; gemeint sind namentlich Lutherana. Dieser Verzicht erfolgte auf Wunsch des E.; immerhin hatte F. einiges von Luther anonym gedruckt. 13 alii: in Basel besonders Adam Petri (III 170). 14 inuidia: üble Nachrede. Hieron.: Opera omnia cum scholiis Des. Erasmi Rot. 1516 und 1524—6 in 9 Folio- bänden, "das Hauptunternchmen des Froben'schen Verlags u. der Amerbachischen Familie.» August.: erschien 1528/9 in 10 Foliobänden; die I. Aufl. (1506) hatte noch Joh. Amerbach begonnen, s. S. 152. 16 ipse: ich selbst. 25 solum lat.: Back- steinboden. letalis: tötlich.
Strana 134
134 ciatus circa talum dextri pedis. Ibi praesto erant medicorum officia, quae nihil aliud quam exasperabant malum, dum de morbi genere dissentientes alii aliud admouent remedium; nec deerant, qui autores essent pedem resecandum esse. Tandem aliunde venit medicus, qui dolorem hactenus sedaret, vt et tolerabilis esset et somni cibique sumendi permitteret facultatem. Demum ita confirmatus est, vt bis equo proficisceretur Francfordiam, malo in dextri pedis digitos rele- gato; quos solos flectere non poterat, caetera valens. Tum a me tum a medico frequenter monitus, vt rarius prodiret in publicum aut vestitu contra frigus munitior prodiret, non obtemperauit, puden- dum esse ratus, si quicquam omnino pristinae consuetudinis omittens morbi speciem prae se ferret. Iam et duos manus dextrae digitos stupor occuparat, morbi imminentis praeludium. Dissimulauit et hoc, parum virile ducens quicquam morbo concedere. Denique dum in sublimi agit nescio quid, correptus, vt est probabile, vi morbi in pauimentum decidit pronus, non sine graui cranii vulnere. Delatus in lectum nec oculos attollebat nec vllum sensus inditium dedit nec vllam omnino vitae significationem, nisi quod manum sinistram mouebat — nam dextrum latus omne dissimulata paralysis stupe- fecerat. Ita biduum consopitus sub mortem experrectus est, aegre paulum diductis oculi sinistri genis, lingua tamen immobili, nec su- peruixit vltra sex horas. Ita noster Frobenius rebus humanis exemptus ad vitam transiit feliciorem, vxori, liberis, amicis acerbo luctu, toti ciuitati notisque omnibus graui sui desiderio relicto. Ob huius mortem decebat omnes, qui colunt bonas literas, pullatos lachrymas et luctum sumere, apio 1 medicorum: An den Arzt Wilh. Copp in Paris, einen gebürtigen Basler, schreibt E. am 27. Aug. 1526 (1735 A.): «Consului medicos, quos hic habemus, dignos hoc populo, qui non admodum viuit medice nec bibit modice. Nihil ad- ferebant spei. Alius suadebat thermas Badenses, alius diuinabat aliud. Itaque me- dicos dimisi, committens me Domino.» 4 medicus: Paracelsus (s. S. 209). Er kam v. Straßburg u. wurde 1527 Stadtarzt in Basel (III 435). 7 Francof.: an die Büchermesse, im März u. im Sept. 1527. relegato: das Uebel war in die Zehen gebannt. 13 stupor: Gefühllosigkeit. morbi imm.: wohl Verschen statt mortis. 15 in subl.: (auf einer Leiter) oben. 16 cranium: Schädel. 19 paralysis: Lähmung. 20 sub m.: kurz vor. 21 genae: Augenlider. 23 exemptus: Die Grabschrift (s. S. 199) gibt nicht wie üblich den Todes-, sondern den Bestattungstag an = 26. Okt. 1527. 24 vxori: Gertrud Lachner, die zweite Frau (die erste ist unbekannt). Sie heiratete im März 1528 den Drucker Joh. Herwagen. liberis: aus 1. Ehe Hiero- nymus, aus 2. Ehe Justina (s. S. 202), Joh. Erasmius, das Patenkind des E., und Ursula. 26 pullatus: in Trauerkleidern. apium: Eppich, im Altertum zu Fest- u. Siegeskränzen verwendet.
134 ciatus circa talum dextri pedis. Ibi praesto erant medicorum officia, quae nihil aliud quam exasperabant malum, dum de morbi genere dissentientes alii aliud admouent remedium; nec deerant, qui autores essent pedem resecandum esse. Tandem aliunde venit medicus, qui dolorem hactenus sedaret, vt et tolerabilis esset et somni cibique sumendi permitteret facultatem. Demum ita confirmatus est, vt bis equo proficisceretur Francfordiam, malo in dextri pedis digitos rele- gato; quos solos flectere non poterat, caetera valens. Tum a me tum a medico frequenter monitus, vt rarius prodiret in publicum aut vestitu contra frigus munitior prodiret, non obtemperauit, puden- dum esse ratus, si quicquam omnino pristinae consuetudinis omittens morbi speciem prae se ferret. Iam et duos manus dextrae digitos stupor occuparat, morbi imminentis praeludium. Dissimulauit et hoc, parum virile ducens quicquam morbo concedere. Denique dum in sublimi agit nescio quid, correptus, vt est probabile, vi morbi in pauimentum decidit pronus, non sine graui cranii vulnere. Delatus in lectum nec oculos attollebat nec vllum sensus inditium dedit nec vllam omnino vitae significationem, nisi quod manum sinistram mouebat — nam dextrum latus omne dissimulata paralysis stupe- fecerat. Ita biduum consopitus sub mortem experrectus est, aegre paulum diductis oculi sinistri genis, lingua tamen immobili, nec su- peruixit vltra sex horas. Ita noster Frobenius rebus humanis exemptus ad vitam transiit feliciorem, vxori, liberis, amicis acerbo luctu, toti ciuitati notisque omnibus graui sui desiderio relicto. Ob huius mortem decebat omnes, qui colunt bonas literas, pullatos lachrymas et luctum sumere, apio 1 medicorum: An den Arzt Wilh. Copp in Paris, einen gebürtigen Basler, schreibt E. am 27. Aug. 1526 (1735 A.): «Consului medicos, quos hic habemus, dignos hoc populo, qui non admodum viuit medice nec bibit modice. Nihil ad- ferebant spei. Alius suadebat thermas Badenses, alius diuinabat aliud. Itaque me- dicos dimisi, committens me Domino.» 4 medicus: Paracelsus (s. S. 209). Er kam v. Straßburg u. wurde 1527 Stadtarzt in Basel (III 435). 7 Francof.: an die Büchermesse, im März u. im Sept. 1527. relegato: das Uebel war in die Zehen gebannt. 13 stupor: Gefühllosigkeit. morbi imm.: wohl Verschen statt mortis. 15 in subl.: (auf einer Leiter) oben. 16 cranium: Schädel. 19 paralysis: Lähmung. 20 sub m.: kurz vor. 21 genae: Augenlider. 23 exemptus: Die Grabschrift (s. S. 199) gibt nicht wie üblich den Todes-, sondern den Bestattungstag an = 26. Okt. 1527. 24 vxori: Gertrud Lachner, die zweite Frau (die erste ist unbekannt). Sie heiratete im März 1528 den Drucker Joh. Herwagen. liberis: aus 1. Ehe Hiero- nymus, aus 2. Ehe Justina (s. S. 202), Joh. Erasmius, das Patenkind des E., und Ursula. 26 pullatus: in Trauerkleidern. apium: Eppich, im Altertum zu Fest- u. Siegeskränzen verwendet.
Strana 135
135 flosculisque sepulchrum ornare, lymphas aspergere, odores adolere, si quid talibus officiis proficeretur. Certe illud erit gratitudinis, vt omnes defuncto bene precemur memoriamque laudibus debitis cele- bremus, officinae Frobenianae faueamus, quae non solum non cessa- bit ob heri sui decessum, sed summa vi adnitetur, vt quod ille insti- tuit semper in maius meliusque prouehatur.... C. Erasmus Rot. Bilibaldo Perckhemero S. D. Magnam uoluptatem attulit mihi epistola tua, Bilibalde, tam alacris ac gestiens; declarat enim tibi a podagra et calculo ferias esse; quod utinam sit perpetuum. Quod mihi gratularis elapso, tu quidem et amanter facis nec sine causa. Vt enim nihil fuerit periculi Basi- leae, certe Friburgi magistratus me summa cum humanitate excepit; coelum autem comperio tam amicum meo corpusculo, ut hic prope- modum uidear repubescere. At antea mihi persuasum erat hic Iouem esse tristem et incommodum, semper nubilum ac nebulosum, et ha- buimus sane coelum iam diu prodigiose pluuium, qua de re tetra- sticho lusimus: Obsecro, quid sibi uult, ingens quod ab aethere nymbus Noctes atque dies sic sine fine ruit? Terrigenae quoniam nolunt sua crimina flere, Coelum pro nobis soluitur in lacrymas. Verum hoc incommodum huius regionis non est proprium. Basileae torrens quidam, qui sub terra labebatur, subito erumpens tantam inuexit calamitatem, ut negent iacturam centum milibus ducatorum sarciri posse. Tamen hoc quoque coelo sat commoda ualetudine sumus. Caeterum quemadmodum gaudemus discessisse, ita uehementer inuiti discedebamus. Ante annos quindecim coepi cum ea ciuitate 1 odores ad.: Räucherwerk verbrennen. 8 Nach Opus Epist. Des. E. Rot., Froben 1529, S. 995. Willibald Pirckheimer: (1470—1530) als Freund Dürers bekannter wohlhabender Nürnberger Humanist, seit langem mit E. befreundet. Allem Eidgenössischen war er ein geschworener Feind. 10 gestiens: munter. 11 elapso: aus Basel. 12 vt: wiewohl. 13 Frib.: Freiburg i. Breisgau. 17 tetrastichum: Vierzeiler. 24 torrens: der Birsig, am 14. Juni 1529. E. wußte das von Bonif. Amerbach: «torrentis, quam Birsecam vo- cant, subita inundatione tam misere cum publice tum privatim affecti sumus, ut labem factam centum milibus et amplius aureis instaurari posse plerique negent» (Th. Burckhardt B. A. nr. 43). 29 quindecim: Aug. 1514.
135 flosculisque sepulchrum ornare, lymphas aspergere, odores adolere, si quid talibus officiis proficeretur. Certe illud erit gratitudinis, vt omnes defuncto bene precemur memoriamque laudibus debitis cele- bremus, officinae Frobenianae faueamus, quae non solum non cessa- bit ob heri sui decessum, sed summa vi adnitetur, vt quod ille insti- tuit semper in maius meliusque prouehatur.... C. Erasmus Rot. Bilibaldo Perckhemero S. D. Magnam uoluptatem attulit mihi epistola tua, Bilibalde, tam alacris ac gestiens; declarat enim tibi a podagra et calculo ferias esse; quod utinam sit perpetuum. Quod mihi gratularis elapso, tu quidem et amanter facis nec sine causa. Vt enim nihil fuerit periculi Basi- leae, certe Friburgi magistratus me summa cum humanitate excepit; coelum autem comperio tam amicum meo corpusculo, ut hic prope- modum uidear repubescere. At antea mihi persuasum erat hic Iouem esse tristem et incommodum, semper nubilum ac nebulosum, et ha- buimus sane coelum iam diu prodigiose pluuium, qua de re tetra- sticho lusimus: Obsecro, quid sibi uult, ingens quod ab aethere nymbus Noctes atque dies sic sine fine ruit? Terrigenae quoniam nolunt sua crimina flere, Coelum pro nobis soluitur in lacrymas. Verum hoc incommodum huius regionis non est proprium. Basileae torrens quidam, qui sub terra labebatur, subito erumpens tantam inuexit calamitatem, ut negent iacturam centum milibus ducatorum sarciri posse. Tamen hoc quoque coelo sat commoda ualetudine sumus. Caeterum quemadmodum gaudemus discessisse, ita uehementer inuiti discedebamus. Ante annos quindecim coepi cum ea ciuitate 1 odores ad.: Räucherwerk verbrennen. 8 Nach Opus Epist. Des. E. Rot., Froben 1529, S. 995. Willibald Pirckheimer: (1470—1530) als Freund Dürers bekannter wohlhabender Nürnberger Humanist, seit langem mit E. befreundet. Allem Eidgenössischen war er ein geschworener Feind. 10 gestiens: munter. 11 elapso: aus Basel. 12 vt: wiewohl. 13 Frib.: Freiburg i. Breisgau. 17 tetrastichum: Vierzeiler. 24 torrens: der Birsig, am 14. Juni 1529. E. wußte das von Bonif. Amerbach: «torrentis, quam Birsecam vo- cant, subita inundatione tam misere cum publice tum privatim affecti sumus, ut labem factam centum milibus et amplius aureis instaurari posse plerique negent» (Th. Burckhardt B. A. nr. 43). 29 quindecim: Aug. 1514.
Strana 136
136 — habere commercium, quam totiens e Brabantia recurrens inuisi ; denique annos ferme octo perpetuo illius hospitio sum usus, com- modo sane bonoque. Ibi Ioannes Frobenius obtigerat amicus, quo synceriorem ne optare quidem a superis poteram. Nec alius erat in me totius familiae animus, unde et mea erga liberos beneuolentia nihil illius morte est imminuta. Proinde ciuitatem illam propemodum adoptaram in patriae locum. Nec ego, ni fallor, illi fui grauis aut incommodus hospes, id quod nauim ingressurus tetrasticho sum testa- tus, quod aureus ille Bonifacius Amerbachius, qui profectionis fuit comes, suis tabellis excepit. Est autem plane nauticum, si libet audire: Iam, Basilea, vale, qua non urbs altera multis annis exhibuit gratius hospitium. Hinc precor omnia laeta tibi, simul illud, Erasmo Hospes uti ne unquam tristior adueniat. Certe arbitror in ea ciuitate neminem esse, cui sit, quod iure de me queri possit. Priusquam Lutheranismus eo demigrarat, eram et ecclesiasticis et magistratui et populo gratiosus. Mox ubi perspexerunt a me nunquam impetratum iri, vt me tumultuoso negocio comitem praeberem, nedum ducem, sordidi quidam et intemperantiores coe- perunt obgannire. Tandem epistolis, picturis ac libellis incessere. Id facile deuoratum est. Nec aliud illi profecerunt, nisi quod, quo uehementius adnitebantur, ut me vel inuitum in factionem propel- lerent, tanto magis abhorreret animus. Tales enim uidi mores, ut, etiam si minus displicuissent dogmata, non placuisset tamen cum huiusmodi foedus inire. Quum perspicerem rem paulatim ad summa tendere iamque uix inuidiam principum et obtrectatorum apud meos sustinerem, qui iactitabant me non tot annos in ea ciuitate commoraturum fuisse, nisi tacitus probarem quae illic gererentur, subinde abiturientem me 2 hospitio: s. III 253 über die Art dieser Gastlichkeit Basels. 5 unde: wes- wegen. 10 nauticum: ein Wortspiel, da nauticus auch im Sinne von rudis verwendet wird (Adag. 4792). 13 Erasmo: Abl. comp. 17 magistratui: 1524 u. 1525 hatte der Rat bei E. Gutachten in Religionsdingen eingeholt (III 465. 481; ep. 1539. I636 A.). An Th. Morus schrieb E. am 30. März 1527 «scias esse tutius mihi regem ali- quem magnum offendere quam vllum ex hoc magistratu». obgannire: ankläffen. 20 libellis: erwähnt ep. 1804, 145 ff., 170 A.; auf dem Titelblatt einer Schrift des Otto Brunfels glaubte sich E. als Baalspriester karikiert zu schen. (Allen zu ep. 1459, 24). Es handelt sich dabei nicht um Produkte baslerischer Bösmäuligkeit. 21 deuorare: schlucken, verwinden. 24 cum huiusm.: scil. hominibus. 27 inuidia: Vorwürfe. apud meos: wohl zu obtrectatorum gehörig, auf die sich auch qui.. bezieht. 29 abiturire: abreisen wollen.
136 — habere commercium, quam totiens e Brabantia recurrens inuisi ; denique annos ferme octo perpetuo illius hospitio sum usus, com- modo sane bonoque. Ibi Ioannes Frobenius obtigerat amicus, quo synceriorem ne optare quidem a superis poteram. Nec alius erat in me totius familiae animus, unde et mea erga liberos beneuolentia nihil illius morte est imminuta. Proinde ciuitatem illam propemodum adoptaram in patriae locum. Nec ego, ni fallor, illi fui grauis aut incommodus hospes, id quod nauim ingressurus tetrasticho sum testa- tus, quod aureus ille Bonifacius Amerbachius, qui profectionis fuit comes, suis tabellis excepit. Est autem plane nauticum, si libet audire: Iam, Basilea, vale, qua non urbs altera multis annis exhibuit gratius hospitium. Hinc precor omnia laeta tibi, simul illud, Erasmo Hospes uti ne unquam tristior adueniat. Certe arbitror in ea ciuitate neminem esse, cui sit, quod iure de me queri possit. Priusquam Lutheranismus eo demigrarat, eram et ecclesiasticis et magistratui et populo gratiosus. Mox ubi perspexerunt a me nunquam impetratum iri, vt me tumultuoso negocio comitem praeberem, nedum ducem, sordidi quidam et intemperantiores coe- perunt obgannire. Tandem epistolis, picturis ac libellis incessere. Id facile deuoratum est. Nec aliud illi profecerunt, nisi quod, quo uehementius adnitebantur, ut me vel inuitum in factionem propel- lerent, tanto magis abhorreret animus. Tales enim uidi mores, ut, etiam si minus displicuissent dogmata, non placuisset tamen cum huiusmodi foedus inire. Quum perspicerem rem paulatim ad summa tendere iamque uix inuidiam principum et obtrectatorum apud meos sustinerem, qui iactitabant me non tot annos in ea ciuitate commoraturum fuisse, nisi tacitus probarem quae illic gererentur, subinde abiturientem me 2 hospitio: s. III 253 über die Art dieser Gastlichkeit Basels. 5 unde: wes- wegen. 10 nauticum: ein Wortspiel, da nauticus auch im Sinne von rudis verwendet wird (Adag. 4792). 13 Erasmo: Abl. comp. 17 magistratui: 1524 u. 1525 hatte der Rat bei E. Gutachten in Religionsdingen eingeholt (III 465. 481; ep. 1539. I636 A.). An Th. Morus schrieb E. am 30. März 1527 «scias esse tutius mihi regem ali- quem magnum offendere quam vllum ex hoc magistratu». obgannire: ankläffen. 20 libellis: erwähnt ep. 1804, 145 ff., 170 A.; auf dem Titelblatt einer Schrift des Otto Brunfels glaubte sich E. als Baalspriester karikiert zu schen. (Allen zu ep. 1459, 24). Es handelt sich dabei nicht um Produkte baslerischer Bösmäuligkeit. 21 deuorare: schlucken, verwinden. 24 cum huiusm.: scil. hominibus. 27 inuidia: Vorwürfe. apud meos: wohl zu obtrectatorum gehörig, auf die sich auch qui.. bezieht. 29 abiturire: abreisen wollen.
Strana 137
137 nunc remorabantur orsa, quae, nisi adessem, absolui non poterant, nunc alia quaedam alligabant, sed in primis periculum, ne mihi perniciosum esset, si nidum satis commodum, cui tot annis assue- uissem, magno salutis discrimine relinquerem; sola enim uita recu- perari non potest semel amissa. Caeterum ubi publicitus omnia templa cessissent ei factioni, cui me nunquam uolui addicere, et sub- latis aris saeuitum esset in statuas ac picturas, tum nihilo secius his peractis identidem noui quippiam exoriretur resque uideretur spec- tare ad seditionem, statui uertere solum, utcumque cederet profec- tio... Ergo quum staret sententia discedere Basilea, consultatum est, utrum furtim subducerem me, an palam excederem. Alterum erat tutius, alterum honestius. Nos honestum tuto praetulimus. Iam praemiseram duo plaustra scriniis et sarcinis onusta; nam id clam fieri non potuit. Postridie nunciatum est mihi ecclesiastas omnes mihi uchementer infensos duabus de causis: altera, quod aditurus hor- tum Frobenianum ipsis conspectis deflexissem ad dextram, ore ueste obturato, quasi gestu significarem abominationem, quum os texerim ob uentos incommodos, qui admissi solent interdum dentium cruciatus gignere, et ad dextram ex more deflexerim, quod altera uia esset ut angusta, ita excrementorum foetoribus molesta; altera, quod in colloquio Cyclope notaram quendam praelongo naso, qui ouem gestaret in capite, uulpem in pectore. Is iocus quum tortus esset in I orsa: begonnene Arbeiten. 4 discrimen: Gefahr. 5 ubi: nach dem 9. Febr. 1529; s. S. 172 ff. 6 cedere: anheimfallen. sublatis a.: nachdem die Altäre abgeräumt waren. 8 noui q.: daſs damit die Vorbereitungen u. der Erlaß der Reformations- ordnung vom 1. April gemeint sind, zeigt wohl die Stelle im Brief v. 9. Mai: «Ubi .. spes esset fore, vt in nullius facultates aut caput saeuiretur — ad hanc clementiam adhortante Oecolampadio —, quotidie tamen ex synodis illorum prodibant noua plebiscita, coepi de migrando cogitare» (ep. 2158 A.). 9 ad sedit.: E. maſs wohl den III 524 erwähnten Ausbrüchen der Unzufriedenheit zu viel Gewicht bei. cederet: ausfallen. 11 se subducere: sich wegschleichen. 13 scrinium: Truhe, Schrank. 14 ecclesiastes: Prediger. 15 hortum: s. S. 126. 17 obturare: verstopfen. abomin.: Abscheu. quum: während.. doch. 19 esset: nach quod kann ebenso gut ein Konj. wie ein Ind. folgen. 21 in colloquio: Cyclops siue Euangeliophorus, als Novität in der Ausgabe der Colloquia v. I528 (gegen die Leute, "qui Evangelium semper habent in ore, cum in vita nihil sit Evangelicum»). Die Stelle lautet: “.. ego noui qui ouem gestat in vertice, vulpem in pectore, cui libens optarim, vt, quam habet nigros oculos, tam habeat candidos amicos, tamque probe inaure- tur (vergoldet, reich werde), quam colorem habet inauraturae congruum, denique, quam prolixum habet nasum, tam habeat prolixam benignitatem» (p. 770 der Basler Ausg. 1529). 22 tortus in: gemünzt auf.
137 nunc remorabantur orsa, quae, nisi adessem, absolui non poterant, nunc alia quaedam alligabant, sed in primis periculum, ne mihi perniciosum esset, si nidum satis commodum, cui tot annis assue- uissem, magno salutis discrimine relinquerem; sola enim uita recu- perari non potest semel amissa. Caeterum ubi publicitus omnia templa cessissent ei factioni, cui me nunquam uolui addicere, et sub- latis aris saeuitum esset in statuas ac picturas, tum nihilo secius his peractis identidem noui quippiam exoriretur resque uideretur spec- tare ad seditionem, statui uertere solum, utcumque cederet profec- tio... Ergo quum staret sententia discedere Basilea, consultatum est, utrum furtim subducerem me, an palam excederem. Alterum erat tutius, alterum honestius. Nos honestum tuto praetulimus. Iam praemiseram duo plaustra scriniis et sarcinis onusta; nam id clam fieri non potuit. Postridie nunciatum est mihi ecclesiastas omnes mihi uchementer infensos duabus de causis: altera, quod aditurus hor- tum Frobenianum ipsis conspectis deflexissem ad dextram, ore ueste obturato, quasi gestu significarem abominationem, quum os texerim ob uentos incommodos, qui admissi solent interdum dentium cruciatus gignere, et ad dextram ex more deflexerim, quod altera uia esset ut angusta, ita excrementorum foetoribus molesta; altera, quod in colloquio Cyclope notaram quendam praelongo naso, qui ouem gestaret in capite, uulpem in pectore. Is iocus quum tortus esset in I orsa: begonnene Arbeiten. 4 discrimen: Gefahr. 5 ubi: nach dem 9. Febr. 1529; s. S. 172 ff. 6 cedere: anheimfallen. sublatis a.: nachdem die Altäre abgeräumt waren. 8 noui q.: daſs damit die Vorbereitungen u. der Erlaß der Reformations- ordnung vom 1. April gemeint sind, zeigt wohl die Stelle im Brief v. 9. Mai: «Ubi .. spes esset fore, vt in nullius facultates aut caput saeuiretur — ad hanc clementiam adhortante Oecolampadio —, quotidie tamen ex synodis illorum prodibant noua plebiscita, coepi de migrando cogitare» (ep. 2158 A.). 9 ad sedit.: E. maſs wohl den III 524 erwähnten Ausbrüchen der Unzufriedenheit zu viel Gewicht bei. cederet: ausfallen. 11 se subducere: sich wegschleichen. 13 scrinium: Truhe, Schrank. 14 ecclesiastes: Prediger. 15 hortum: s. S. 126. 17 obturare: verstopfen. abomin.: Abscheu. quum: während.. doch. 19 esset: nach quod kann ebenso gut ein Konj. wie ein Ind. folgen. 21 in colloquio: Cyclops siue Euangeliophorus, als Novität in der Ausgabe der Colloquia v. I528 (gegen die Leute, "qui Evangelium semper habent in ore, cum in vita nihil sit Evangelicum»). Die Stelle lautet: “.. ego noui qui ouem gestat in vertice, vulpem in pectore, cui libens optarim, vt, quam habet nigros oculos, tam habeat candidos amicos, tamque probe inaure- tur (vergoldet, reich werde), quam colorem habet inauraturae congruum, denique, quam prolixum habet nasum, tam habeat prolixam benignitatem» (p. 770 der Basler Ausg. 1529). 22 tortus in: gemünzt auf.
Strana 138
138 — unum ex amanuensibus meis, qui sat bene nasatus pileo ouillo utere- tur (nam tale pileum gestare Oecolampadium nunquam audieram), existimabant eo notatum Oecolampadium. Ab his igitur ne quid forte mihi moueretur tragoediae, praesertim rebus ad eum modum exulceratis, per literas excusaui me paucis Oecolampadio, inuitans etiam ad colloquium, si pluribus uellet mecum agere. Is nihil con- tatus uenit, eique facile satisfeci; negabat enim se fuisse offensum. Quod ad amicitiam attinebat, negaui me unquam inimico in illum fuisse animo, nisi quod in dogmatibus quibusdam dissentirem. Tan- dem coepit suadere, ne discederem. Ad eam rem quum multis argu- mentis uteretur, interrupi sermonem. «Frustra» inquam «hic disertus esse laboras; nam iam discessi praemissa tota supellectile, etiam cum pecuniis.» Egit deinde, ne discederem nunquam rediturus; respondi me in proximum nidum euolaturum; id si succederet, obseruaturum, quo me uocaret deus. Postridie tribunus arripit Beatum Rhenanum; rogauit, num uerus esset rumor me demigrare. Ait esse uerissimum. Sciscitatus est, num qua re offensus discederem. «Non arbitror», in- quit, «sed inuidiam principum ac theologorum diutius ferre non potest.» Aliaque multa dixit tribunus, quae huc redibant omnia, ne discederem. Conducta est nauis, quae mecum aliquot ueheret Neapolim, oppidum plus satis adamatum Rheno flumini; nam caeteri terra fa- ciebant iter equis, apud Neapolim occursuri. Mihi, qui nec ciuis eram nec cuiquam uel publice vel priuatim obnoxius, cum nemine quicquam erat negocii, et habebam literas regias, quibus me ad se euocabat, si commode possem, tum diploma publicum, quo per uniuersam Caesaris ac Ferdinandi ditionem iter facerem immunis. Et tamen nescio quid remorarum inuexerunt quidam, nunc hoc, I unum: Cannius v. Amsterdam; er ist einer der beiden Sprecher in jenem Coll. pileus ou.: Schaffellmütze. 3 existimabant: das Geschwätz ging von Drucker- gesellen Frobens aus. 4 tragoedia: Skandal, Widerwärtigkeit. 5 exulcerari: ver- eitern, s. verschlimmern. per literas: ep. 2147 A. 6 contatus: = cunctatus. 15 tri- bunus: Oberstzunftmeister Jak. Meyer z. Hirzen (nach s. Hause in d. Aeschenvor- stadt; III 419). Beatus Rh.: s. S. I41. 21 Neapolis: Neuenburg a. Rhein, halb- wegs Freiburg. Bon. Amerbachs Schwiegervater Fuchs war dort Bürgermeister. 22 plus satis: weil oft vom Rhein überschwemmt. 23 nec ciuis: ein Bürger, der auswandern wollte, mußte sein Bürgerrecht vor gesessenem Rate aufgeben (Heusler 252; II 358); 26 euocabat: scil. König Ferdinand. Der Brief ist nicht erhalten. diploma: Geleitsbrief. 28 remora: Hindernis.
138 — unum ex amanuensibus meis, qui sat bene nasatus pileo ouillo utere- tur (nam tale pileum gestare Oecolampadium nunquam audieram), existimabant eo notatum Oecolampadium. Ab his igitur ne quid forte mihi moueretur tragoediae, praesertim rebus ad eum modum exulceratis, per literas excusaui me paucis Oecolampadio, inuitans etiam ad colloquium, si pluribus uellet mecum agere. Is nihil con- tatus uenit, eique facile satisfeci; negabat enim se fuisse offensum. Quod ad amicitiam attinebat, negaui me unquam inimico in illum fuisse animo, nisi quod in dogmatibus quibusdam dissentirem. Tan- dem coepit suadere, ne discederem. Ad eam rem quum multis argu- mentis uteretur, interrupi sermonem. «Frustra» inquam «hic disertus esse laboras; nam iam discessi praemissa tota supellectile, etiam cum pecuniis.» Egit deinde, ne discederem nunquam rediturus; respondi me in proximum nidum euolaturum; id si succederet, obseruaturum, quo me uocaret deus. Postridie tribunus arripit Beatum Rhenanum; rogauit, num uerus esset rumor me demigrare. Ait esse uerissimum. Sciscitatus est, num qua re offensus discederem. «Non arbitror», in- quit, «sed inuidiam principum ac theologorum diutius ferre non potest.» Aliaque multa dixit tribunus, quae huc redibant omnia, ne discederem. Conducta est nauis, quae mecum aliquot ueheret Neapolim, oppidum plus satis adamatum Rheno flumini; nam caeteri terra fa- ciebant iter equis, apud Neapolim occursuri. Mihi, qui nec ciuis eram nec cuiquam uel publice vel priuatim obnoxius, cum nemine quicquam erat negocii, et habebam literas regias, quibus me ad se euocabat, si commode possem, tum diploma publicum, quo per uniuersam Caesaris ac Ferdinandi ditionem iter facerem immunis. Et tamen nescio quid remorarum inuexerunt quidam, nunc hoc, I unum: Cannius v. Amsterdam; er ist einer der beiden Sprecher in jenem Coll. pileus ou.: Schaffellmütze. 3 existimabant: das Geschwätz ging von Drucker- gesellen Frobens aus. 4 tragoedia: Skandal, Widerwärtigkeit. 5 exulcerari: ver- eitern, s. verschlimmern. per literas: ep. 2147 A. 6 contatus: = cunctatus. 15 tri- bunus: Oberstzunftmeister Jak. Meyer z. Hirzen (nach s. Hause in d. Aeschenvor- stadt; III 419). Beatus Rh.: s. S. I41. 21 Neapolis: Neuenburg a. Rhein, halb- wegs Freiburg. Bon. Amerbachs Schwiegervater Fuchs war dort Bürgermeister. 22 plus satis: weil oft vom Rhein überschwemmt. 23 nec ciuis: ein Bürger, der auswandern wollte, mußte sein Bürgerrecht vor gesessenem Rate aufgeben (Heusler 252; II 358); 26 euocabat: scil. König Ferdinand. Der Brief ist nicht erhalten. diploma: Geleitsbrief. 28 remora: Hindernis.
Strana 139
139 — nunc illud causantes; mecum tamen nihil actum est. Visum est amicis et nautae, ut soluerem non iuxta pontem, qui locus est fre- quentissimus urbis, sed iuxta diuum Antonium, qui et ipse portus est ciuitatis publicus. Nauta semel atque iterum reuocatus est in senatum; plus duabus horis consultatum est. Quid rei fuerit nescio. Illud certum est: nauta uetitus est aliunde soluere quam a ponte. Nauta respondit semper licuisse illic a quocunque portu publico soluere. Responsum est illi, nunc non licere. Id quum nullius referret, uidetur non aequo animo in me fuisse, qui id uetuit. Quid facerem? Parui magistratui et a ponte solui meque populo spectandum ali- quamdiu praebui. Praeterea nihil accidit molesti. Reliqua omnia fuere prosperrima, nec multis annis ullius rei me minus poenituit quam relictae Basileae. Discessi autem non modo summo cum dolore amicorum, uerum etiam eorum, qui fauent nouis rebus, si qui sunt inter eos paulo cordatiores. Sic abire malui quam plerisque gauden- tibus. ... Datum Friburgi Id. Juliis Anno millesimo quingentesimo uige- simo nono. d. Erasmus Roterodamus Nicolao Episcopio S. Non est, quod mihi gratias agas, Episcopi charissime; quin po- tius ipse sim Scythis omnibus inhumanior, ni pectus istud tam can- didum, tam amicum, tam nobis bene cupiens, amore mutuo prose- quar. Erat quidem officii mei, quum Basileam relinquerem, aliquod amicitiae nostrae pignus apud te relinquere; sed ipse scis eam mi- grationem et sollicitam fuisse et tumultuosam, quae res non patie- batur uulgarium officiorum meminisse. Id quo moderatius etiam feras, scito me tum nemini quicquam omnino dedisse. Iam prae- cesserant sarcinae, quum mihi tandem inscensuro nauim uenit in mentem Episcopius cum noua nupta Iustina, cuius modestissimam indolem ab ipsius infantia semper amaui; porro cum aetate semper accreuit uirginum praecipua dos, pudor ac uerecundia morum, ut 2 soluere: abfahren. iuxta d. Ant.: bei Kapelle u. Hof der Antoniterherren in d. St. Johannvorstadt (Areal v. Nr. 33). 8 nullius: ist wohl Masc.: "da niemand daran ein Interesse haben konnte». 10 solui: am 13. April. 15 cordatus: anständig. 20 Nach Opus Epist. Des. E. Rot., Froben 1529, S. 1001. Episcopius: s. S. 202. 21 gratias: in einem nicht erhaltenen Briefe. 30 Iustina: Tochter Frobens (1512—64) ; Grabschrift S. 202.
139 — nunc illud causantes; mecum tamen nihil actum est. Visum est amicis et nautae, ut soluerem non iuxta pontem, qui locus est fre- quentissimus urbis, sed iuxta diuum Antonium, qui et ipse portus est ciuitatis publicus. Nauta semel atque iterum reuocatus est in senatum; plus duabus horis consultatum est. Quid rei fuerit nescio. Illud certum est: nauta uetitus est aliunde soluere quam a ponte. Nauta respondit semper licuisse illic a quocunque portu publico soluere. Responsum est illi, nunc non licere. Id quum nullius referret, uidetur non aequo animo in me fuisse, qui id uetuit. Quid facerem? Parui magistratui et a ponte solui meque populo spectandum ali- quamdiu praebui. Praeterea nihil accidit molesti. Reliqua omnia fuere prosperrima, nec multis annis ullius rei me minus poenituit quam relictae Basileae. Discessi autem non modo summo cum dolore amicorum, uerum etiam eorum, qui fauent nouis rebus, si qui sunt inter eos paulo cordatiores. Sic abire malui quam plerisque gauden- tibus. ... Datum Friburgi Id. Juliis Anno millesimo quingentesimo uige- simo nono. d. Erasmus Roterodamus Nicolao Episcopio S. Non est, quod mihi gratias agas, Episcopi charissime; quin po- tius ipse sim Scythis omnibus inhumanior, ni pectus istud tam can- didum, tam amicum, tam nobis bene cupiens, amore mutuo prose- quar. Erat quidem officii mei, quum Basileam relinquerem, aliquod amicitiae nostrae pignus apud te relinquere; sed ipse scis eam mi- grationem et sollicitam fuisse et tumultuosam, quae res non patie- batur uulgarium officiorum meminisse. Id quo moderatius etiam feras, scito me tum nemini quicquam omnino dedisse. Iam prae- cesserant sarcinae, quum mihi tandem inscensuro nauim uenit in mentem Episcopius cum noua nupta Iustina, cuius modestissimam indolem ab ipsius infantia semper amaui; porro cum aetate semper accreuit uirginum praecipua dos, pudor ac uerecundia morum, ut 2 soluere: abfahren. iuxta d. Ant.: bei Kapelle u. Hof der Antoniterherren in d. St. Johannvorstadt (Areal v. Nr. 33). 8 nullius: ist wohl Masc.: "da niemand daran ein Interesse haben konnte». 10 solui: am 13. April. 15 cordatus: anständig. 20 Nach Opus Epist. Des. E. Rot., Froben 1529, S. 1001. Episcopius: s. S. 202. 21 gratias: in einem nicht erhaltenen Briefe. 30 Iustina: Tochter Frobens (1512—64) ; Grabschrift S. 202.
Strana 140
140 — non sine causa inter caeteras puellas eximium quoddam uirgineae pudicitiae exemplum haberetur. Ergo quum nihil superesset in aedibus praeter gallum gallina- cium et gallinam cum agmine pipientium pullorum, libuit munere iocoso quidem illo sed non prorsus, opinor, sinistri ominis te donare. Id disticho non ita multo pluris aestimando commendaui, sic ludens ex tempore: Gallus es, et gallina tibi est. Fausto omine dono Gallum, cui coniunx teneros fouet anxia foetus. Versiculos tibi redditos gaudeo et agnosco tuum non insolitum animi candorem, qui pro tam male tornato carmine tam diligenter agas gratias. Munus interceptum fuisse doleo, qua quidem in re non queo satis mirari nostrae aniculae impudentiam, quae subinde res meas donat, quibus collibuit. . Intolerabilis erat audacia, si hoc fecisset ignara, me donasse alteri. Nunc iterum atque iterum admonita a Cannio meo, ne faceret, nihilo setius peregit quod uoluit. Itaque quum ex tuis literis cognouissem quod acciderat, iurgium orsus sum cum famulis, quod id fieri passi fuissent. Responderunt fuisse satis monitam, sed frustra. Quum nondum placatus regererem: «Oportuit potius in ueneficae capillos inuolare aut certe rem ad me deferre», respondit Cannius illam dolo elusisse: promiserat, se facturam quod iubebatur, ac fingebat, se ad uos ituram, sed iuit, quo destinarat. Iam exspectas illam erubuisse, quum ob id facinus obiurgaretur. Nihilo magis suf- fusa est rubore, quam solet asina, si quando onus excussit tergo. Haec prorsus erant intolerabilia, nisi assueuissem; nam huiusmodi lusus mihi lusit frequenter mea Xanthippe, quam habeo tolerantiae magistram. Itaque non admodum repugno, ne frustra nitar, quando- quidem hanc nec Prometheus, ut arbitror, refingere, nec Vulcanus recudere possit. Sed perierit sane munus, modo ne pereat omen. Ex animo gratulatus sum utrique uestrum, quod sacer ille matrimonii nexus tam aptum par hominum copulasset, castum castae, candidum candidae, probum probae; spero futurum, ut breui magis etiam gra- 7 ex temp.: aus d. Stegreif. 8 gallus — gallina: scherzhaft von Ehegatten auch sonst üblich. 11 tornare: runden, feilen. 12 interceptum: unter- wegs verloren gegangen. 13 subinde: oft. 13 aniculae: Margret Büßslin, des E. fa- mula furax, rapax, bibax, mendax, loquax (Leydener Ausg. nr. 1237), die mit nach Freiburg zog. 14 ignara etc.: ohne zu wissen, daß ich die Hühner schon vergeben hatte. 15 Cannius: Nicolaus C. aus Amsterdam, damals Famulus des E. 19 regerere: entgegnen. 27 magistram: vgl. Sokrates bei Gellius N. A. 17, 1. 29 recudere: umprägen (von E. gebildetes Wort). omen: Glückwunsch.
140 — non sine causa inter caeteras puellas eximium quoddam uirgineae pudicitiae exemplum haberetur. Ergo quum nihil superesset in aedibus praeter gallum gallina- cium et gallinam cum agmine pipientium pullorum, libuit munere iocoso quidem illo sed non prorsus, opinor, sinistri ominis te donare. Id disticho non ita multo pluris aestimando commendaui, sic ludens ex tempore: Gallus es, et gallina tibi est. Fausto omine dono Gallum, cui coniunx teneros fouet anxia foetus. Versiculos tibi redditos gaudeo et agnosco tuum non insolitum animi candorem, qui pro tam male tornato carmine tam diligenter agas gratias. Munus interceptum fuisse doleo, qua quidem in re non queo satis mirari nostrae aniculae impudentiam, quae subinde res meas donat, quibus collibuit. . Intolerabilis erat audacia, si hoc fecisset ignara, me donasse alteri. Nunc iterum atque iterum admonita a Cannio meo, ne faceret, nihilo setius peregit quod uoluit. Itaque quum ex tuis literis cognouissem quod acciderat, iurgium orsus sum cum famulis, quod id fieri passi fuissent. Responderunt fuisse satis monitam, sed frustra. Quum nondum placatus regererem: «Oportuit potius in ueneficae capillos inuolare aut certe rem ad me deferre», respondit Cannius illam dolo elusisse: promiserat, se facturam quod iubebatur, ac fingebat, se ad uos ituram, sed iuit, quo destinarat. Iam exspectas illam erubuisse, quum ob id facinus obiurgaretur. Nihilo magis suf- fusa est rubore, quam solet asina, si quando onus excussit tergo. Haec prorsus erant intolerabilia, nisi assueuissem; nam huiusmodi lusus mihi lusit frequenter mea Xanthippe, quam habeo tolerantiae magistram. Itaque non admodum repugno, ne frustra nitar, quando- quidem hanc nec Prometheus, ut arbitror, refingere, nec Vulcanus recudere possit. Sed perierit sane munus, modo ne pereat omen. Ex animo gratulatus sum utrique uestrum, quod sacer ille matrimonii nexus tam aptum par hominum copulasset, castum castae, candidum candidae, probum probae; spero futurum, ut breui magis etiam gra- 7 ex temp.: aus d. Stegreif. 8 gallus — gallina: scherzhaft von Ehegatten auch sonst üblich. 11 tornare: runden, feilen. 12 interceptum: unter- wegs verloren gegangen. 13 subinde: oft. 13 aniculae: Margret Büßslin, des E. fa- mula furax, rapax, bibax, mendax, loquax (Leydener Ausg. nr. 1237), die mit nach Freiburg zog. 14 ignara etc.: ohne zu wissen, daß ich die Hühner schon vergeben hatte. 15 Cannius: Nicolaus C. aus Amsterdam, damals Famulus des E. 19 regerere: entgegnen. 27 magistram: vgl. Sokrates bei Gellius N. A. 17, 1. 29 recudere: umprägen (von E. gebildetes Wort). omen: Glückwunsch.
Strana 141
141 — tuler, ubi uobis paruulus in aula luserit Episcopiolus, qui nobis eodem ore uos ambos referat, nec uos solum, sed amicissimum etiam uirum Ioannem Frobenium; solet enim natura frequenter et in ne- potibus auorum simulacrum depingere. Audio te successurum in aedes, quas isthic meo discessu feci uacuas, in eas, inquam, aedes, in quibus tantum annorum peregi, ut ab exortu uitae ne in ciuitate quidem ulla uixerim diutius, in eas, quas soceri tui benignitas toties mihi conata est dono obtrudere. Id maiorem in modum gaudeo. Quod enim auspicatius iugum op- tarim diutinae nec ingratae mansionis ádoyor? Per Hieronymum mihi commendatior esse uoluisti. Apud me, uir optime, nullius eges commendatione, qui iam olim mihi et mo- rum synceritate et fide et officiis non uulgaribus es optimo iure commendatissimus. Vale cum dulcissima coniuge. Datum Friburgi VII. Id. August. Anno 1529. V. Beatus Rhenanus. B. Rh. (Beat Bild, von Rheinau), geb. 1485 in Schlettstadt, lebte 1511—26 in Basel als wissenschaftl. Mitarbeiter Frobens, von Eras- mus hoch geschätzt, «die dauernd zusammenhaltende Kraft des Basler Humanismus» (III 146. 178. 226). Er starb in Straßburg 1547. Den Ruhm, das bedeutendste kritische Talent des deutschen Humanismus zu sein, verdankt er namentlich seinen Ausgaben des Velleius u. des Tacitus, dessen einem Werke er den jetzt üblichen Namen Annales gegeben hat. Sein Hauptwerk sind die 1531 bei Froben erschienenen Rerum Germanicarum libri tres, die erste kri- tische Geschichte der deutschen Frühzeit bis zu den Sachsenkaisern. Leben und Werke des Erasmus. Invictissimo Imperatori Caesari Carolo, huius nominis quinto, pio, felici, augusto etc. Beatus Rhenanus Selestadiensis s. d. 1 paruulus..: nach Verg. Aen. 4, 328 ff. 1531 wurde Nicolaus geboren (s. S. 202), das erste von 12 Kindern. 5 aedes: "Zur alten Treue» (auf dem Areal v. Nadelberg 1719; III 422. Der Eckpfeiler des jetzigen Baus trägt d. Jahreszahl 1552). E. war im Herbst 1522 aus dem «Sessel» dorthin gezogen. 9 auspicatus: zum Glück bestimmt. iugum: Paar. 10 mansio: Wohnung. Otáooyos: Nach- folger. 11 Hieron.: Froben (s. S. 201). 29 Aus der Widmung an Karl V., die B. Rh. anläßslich der Ausgabe sämtlicher Werke des Erasmus schrieb (1. Juni 1540); Text nach Allen I p. 56 ss. Ueber
141 — tuler, ubi uobis paruulus in aula luserit Episcopiolus, qui nobis eodem ore uos ambos referat, nec uos solum, sed amicissimum etiam uirum Ioannem Frobenium; solet enim natura frequenter et in ne- potibus auorum simulacrum depingere. Audio te successurum in aedes, quas isthic meo discessu feci uacuas, in eas, inquam, aedes, in quibus tantum annorum peregi, ut ab exortu uitae ne in ciuitate quidem ulla uixerim diutius, in eas, quas soceri tui benignitas toties mihi conata est dono obtrudere. Id maiorem in modum gaudeo. Quod enim auspicatius iugum op- tarim diutinae nec ingratae mansionis ádoyor? Per Hieronymum mihi commendatior esse uoluisti. Apud me, uir optime, nullius eges commendatione, qui iam olim mihi et mo- rum synceritate et fide et officiis non uulgaribus es optimo iure commendatissimus. Vale cum dulcissima coniuge. Datum Friburgi VII. Id. August. Anno 1529. V. Beatus Rhenanus. B. Rh. (Beat Bild, von Rheinau), geb. 1485 in Schlettstadt, lebte 1511—26 in Basel als wissenschaftl. Mitarbeiter Frobens, von Eras- mus hoch geschätzt, «die dauernd zusammenhaltende Kraft des Basler Humanismus» (III 146. 178. 226). Er starb in Straßburg 1547. Den Ruhm, das bedeutendste kritische Talent des deutschen Humanismus zu sein, verdankt er namentlich seinen Ausgaben des Velleius u. des Tacitus, dessen einem Werke er den jetzt üblichen Namen Annales gegeben hat. Sein Hauptwerk sind die 1531 bei Froben erschienenen Rerum Germanicarum libri tres, die erste kri- tische Geschichte der deutschen Frühzeit bis zu den Sachsenkaisern. Leben und Werke des Erasmus. Invictissimo Imperatori Caesari Carolo, huius nominis quinto, pio, felici, augusto etc. Beatus Rhenanus Selestadiensis s. d. 1 paruulus..: nach Verg. Aen. 4, 328 ff. 1531 wurde Nicolaus geboren (s. S. 202), das erste von 12 Kindern. 5 aedes: "Zur alten Treue» (auf dem Areal v. Nadelberg 1719; III 422. Der Eckpfeiler des jetzigen Baus trägt d. Jahreszahl 1552). E. war im Herbst 1522 aus dem «Sessel» dorthin gezogen. 9 auspicatus: zum Glück bestimmt. iugum: Paar. 10 mansio: Wohnung. Otáooyos: Nach- folger. 11 Hieron.: Froben (s. S. 201). 29 Aus der Widmung an Karl V., die B. Rh. anläßslich der Ausgabe sämtlicher Werke des Erasmus schrieb (1. Juni 1540); Text nach Allen I p. 56 ss. Ueber
Strana 142
142 — ... Natus est [Erasmus] abaui tui Friderichi III Augusti primis imperii annis ad quintum calend. Nouembres Roterodami in Hol- landia tua inferioris Germaniae prouincia, quam olim Bataui posse- derunt, nunc magis notam studiosis omnibus ob vnius indigenae Erasmi incunabula quam veterum incolarum memoria quamlibet bellico robore praestantium. Hoc alumno Roterodamum oppidum se semper iactabit et doctis erit commendatum. . .. Opus Adagiorum Aldum aemulatus flagitantibus studiosis Ioannes Frobenius typis suis non infeliciter excuderat; qua arridente aeditione, simul officinae diligentioris celebritate motus Erasmus, quum alterum Prouerbiorum exemplar cum accessione pridem Badio promissum et destinatum .. Francisci Pircmanni consilio Basileam aberrasse cognouisset et illic omnes diui Hieronymi lucubrationes sub Frobenianis praelis esse, ipse quoque eodem se contulit.... Erasmo nouo hospiti statim in aedes Frobenianas recepto pla- cuit aeditionis nitor, sed inprimis incredibilis fratrum Amerbachio- rum in castigando sedulaque diligentia... Epistolarum volumina sibi peculiariter vendicabat, partim absoluendis scholiis, quae iam pridem coeperat, partim nouis addendis et argumentis adscribendis occupatus. Hic labor non erat exiguus. Accessit longe maior. Desi- Erasmus in Basel vgl. III 153—8. 207. 235. 246. 336—8. 421—6. 450—3. 1 abaui: Friedr. III. — Maximilian — Philipp d. Schöne — Karl V. (1500—58). primis a.: E. ist vermutlich 1466 geboren. Damals war F. schon seit 26 Jahren König; doch stand ihm noch ein langes Leben bevor († 1493). 5 incunabula: Wiege, Geburtsort. veterum inc.: der Bataver; B. Rh. kannte sie aus seiner Arbeit an Tacitus u. Velleius. 8 Adagiorum: E. war ungern genug 1488 Augusti- nerkanoniker im Kloster Steyn bei Gouda geworden, war dann aber als Sekretär, als Lehrer, als Literat u. freier Gelehrter nach Paris, England, Italien gekommen. In Venedig vollendete er I508 für den großsen Drucker Aldus Manutius die Ada- giorum (= Proverbiorum) Chiliades, eine Sammlung u. Auslegung von 3260 als sprichwörtlich angesehenen Ausdrücken griech. u. lat. Autoren, das Werk, das ihn zum berühmten Manne machte. Froben druckte es 1513 nach, wobei er statt der Kursivschrift des Aldus eine aufrechte Antiqua verwendete. 9 arridere: gefallen. 11 alterum..: eine neue, vermehrte (cum accessione) Auflage. Badio: Josse Bade aus Brabant, gelehrter Drucker in Paris, der neben andern Arbeiten des E. auch die Adagia in ihrem früheren, bescheidenen Umfang gedruckt hatte. 12 Pircmann: Buchhändler u. Agent in Antwerpen. 13 lucubr.: Werke. 14 prae- lum: Presse. se contulit: August 1514 (III 155). 15 aedes Frob.: der «Sessel» (Totengäßlein 3). 16 Amerb.: Bruno u. Basilius (s. S. 149). castigare: den Text von Fehlern reinigen. epistolarum: scil. Hieronymi. 18 s. peculiariter vend.: sich besonders vorbehalten. 19 argumenta: kurze Inhaltsangaben.
142 — ... Natus est [Erasmus] abaui tui Friderichi III Augusti primis imperii annis ad quintum calend. Nouembres Roterodami in Hol- landia tua inferioris Germaniae prouincia, quam olim Bataui posse- derunt, nunc magis notam studiosis omnibus ob vnius indigenae Erasmi incunabula quam veterum incolarum memoria quamlibet bellico robore praestantium. Hoc alumno Roterodamum oppidum se semper iactabit et doctis erit commendatum. . .. Opus Adagiorum Aldum aemulatus flagitantibus studiosis Ioannes Frobenius typis suis non infeliciter excuderat; qua arridente aeditione, simul officinae diligentioris celebritate motus Erasmus, quum alterum Prouerbiorum exemplar cum accessione pridem Badio promissum et destinatum .. Francisci Pircmanni consilio Basileam aberrasse cognouisset et illic omnes diui Hieronymi lucubrationes sub Frobenianis praelis esse, ipse quoque eodem se contulit.... Erasmo nouo hospiti statim in aedes Frobenianas recepto pla- cuit aeditionis nitor, sed inprimis incredibilis fratrum Amerbachio- rum in castigando sedulaque diligentia... Epistolarum volumina sibi peculiariter vendicabat, partim absoluendis scholiis, quae iam pridem coeperat, partim nouis addendis et argumentis adscribendis occupatus. Hic labor non erat exiguus. Accessit longe maior. Desi- Erasmus in Basel vgl. III 153—8. 207. 235. 246. 336—8. 421—6. 450—3. 1 abaui: Friedr. III. — Maximilian — Philipp d. Schöne — Karl V. (1500—58). primis a.: E. ist vermutlich 1466 geboren. Damals war F. schon seit 26 Jahren König; doch stand ihm noch ein langes Leben bevor († 1493). 5 incunabula: Wiege, Geburtsort. veterum inc.: der Bataver; B. Rh. kannte sie aus seiner Arbeit an Tacitus u. Velleius. 8 Adagiorum: E. war ungern genug 1488 Augusti- nerkanoniker im Kloster Steyn bei Gouda geworden, war dann aber als Sekretär, als Lehrer, als Literat u. freier Gelehrter nach Paris, England, Italien gekommen. In Venedig vollendete er I508 für den großsen Drucker Aldus Manutius die Ada- giorum (= Proverbiorum) Chiliades, eine Sammlung u. Auslegung von 3260 als sprichwörtlich angesehenen Ausdrücken griech. u. lat. Autoren, das Werk, das ihn zum berühmten Manne machte. Froben druckte es 1513 nach, wobei er statt der Kursivschrift des Aldus eine aufrechte Antiqua verwendete. 9 arridere: gefallen. 11 alterum..: eine neue, vermehrte (cum accessione) Auflage. Badio: Josse Bade aus Brabant, gelehrter Drucker in Paris, der neben andern Arbeiten des E. auch die Adagia in ihrem früheren, bescheidenen Umfang gedruckt hatte. 12 Pircmann: Buchhändler u. Agent in Antwerpen. 13 lucubr.: Werke. 14 prae- lum: Presse. se contulit: August 1514 (III 155). 15 aedes Frob.: der «Sessel» (Totengäßlein 3). 16 Amerb.: Bruno u. Basilius (s. S. 149). castigare: den Text von Fehlern reinigen. epistolarum: scil. Hieronymi. 18 s. peculiariter vend.: sich besonders vorbehalten. 19 argumenta: kurze Inhaltsangaben.
Strana 143
143 derabant studiosi Galliarum et Germaniarum seorsim aedi Nouum Testamentum Graece, quod cum Veteri Venetiis coniunxerant. In id olim scripserat Annotationes.. Eas quum reperisset inter schedas suas, tumultuarie recognouit et auxit inter praelorum strepitus. Nec deerant, qui ipsum Nouum Testamentum elimandum putarent, vulgo Christianorum, vt videtur, scriptum vel potius versum. Et haec monentibus pro sua facilitate paruit. Hunc vero laborem Leoni X Pont. Max. inscripsit, et quidem merito primarium nostrae religionis instrumentum summo eiusdem praesidi... Rediit tum in inferiorem Germaniam propter negocia, ac non ita diu post ad nos reuersus commodum illuc recurrerat, cum Maie- stas tua Romani Imperii fascibus .. apud Aquas Grani inaugurare- tur.. Quum in Hispanias ex Brabantia Maiestas tua esset regressa, Basileam repetiit Erasmus iterum aediturus Adagiorum Chiliadas et I seorsim: gesondert. 2 Venetiis: unrichtig. Erst 1518 druckte Aldus eine voll- ständige griech. Bibel. 3 schedae: Zettel, Manuskripte. 4 tumultuarie: in aller Eile. recogn.: durchschen. 5 elimare: verbessern. Gemeint ist die von Hieronymus um 383 besorgte Revision älterer Uebersetzungen ins Lateinische (seit dem 12. Jh. Vul- gata genannt), von der bis I500 gegen I00 Drucke vorlagen. vulgo Christ.: daßs die Bibel für die Laien, nicht allein für die Theologen geschrieben sei, betont E. u. a. in seiner dem NT vorangestellten Paraclesis ad lectorem pium (id est adhortatio ad Christianae philosophiac studium). Vgl. Wernle Die Renaissance des Christen- tums im 16. Jh.; Tröltsch Kultur d. Gegenwart I, IV I (1909) S. 473 ff. 7 pro sua fac.: bereitwillig wie er war. Leoni: Giovanni de' Medici, Papst 1513—21. 8 inscribere: widmen. Abdruck bei Allen nr. 384 mit reichen An- gaben zur Vorgeschichte. 9 instrumentum: Urkunde. So bezeichnen Tertullian u. A. gelegentlich das NT als das entscheidende Lehrdokument der Kirche; für die 2. Aufl. (1518) wählte E. den üblicheren Namen Testamentum, womit die alten Uebersetzungen Savijun wiedergeben (was nach Preuschen-Bauer Wörter- buch z. NT I. «letztwillige Verfügung» 2. «Willenskundgebung (Gottes)» be- deutet; die klass. Bedeutung «Vertrag" scheint für das NT zweifelhaft). Das «Nouum Instrumentum omne, diligenter ab Erasmo Rot. recognitum et emen- datum .. Basileae in aedibus Ioannis Frobenij Hammelburgensis, mense Februario anno MDXVI» ist als erste Ausgabe des NTs bei allen Mängeln im einzelnen eine epochemachende Leistung des E. u. seines Druckers. Zwar lag schon 1514 in Alcala (bei Madrid; lat. Complutum) im Auftrage des Franziskaners Kardinal Ximenes das griech. NT als Teil eines polyglotten Bibelwerks gedruckt vor; es erschien aber erst 1522 in nur 600 Ex. Die Basler Ausgabe bringt links den griech. Text, rechts die lat. Uebersetzung des E., am Ende seine Anmerkungen. 10 in inf. Germ.: auch nach England. Dort erhielt E. auf Grund einer päpstl. Urkunde Absolution für Uebertretung der Ordensgebote u. die Erlaubnis, auch künftig außerhalb des Klosters zu leben u. sich wie ein weltlicher Priester zu kleiden. 11 reuersus: Mai 1518 zur Arbeit an der 2. Aufl. des NTs (III 156). commodum: gerade. illuc: nach Löwen. 12 Aquae Grani: Aachen, wo Karl Okt. 1520 gekrönt wurde. 14 repetiit: Nov. 1521 (III 337).
143 derabant studiosi Galliarum et Germaniarum seorsim aedi Nouum Testamentum Graece, quod cum Veteri Venetiis coniunxerant. In id olim scripserat Annotationes.. Eas quum reperisset inter schedas suas, tumultuarie recognouit et auxit inter praelorum strepitus. Nec deerant, qui ipsum Nouum Testamentum elimandum putarent, vulgo Christianorum, vt videtur, scriptum vel potius versum. Et haec monentibus pro sua facilitate paruit. Hunc vero laborem Leoni X Pont. Max. inscripsit, et quidem merito primarium nostrae religionis instrumentum summo eiusdem praesidi... Rediit tum in inferiorem Germaniam propter negocia, ac non ita diu post ad nos reuersus commodum illuc recurrerat, cum Maie- stas tua Romani Imperii fascibus .. apud Aquas Grani inaugurare- tur.. Quum in Hispanias ex Brabantia Maiestas tua esset regressa, Basileam repetiit Erasmus iterum aediturus Adagiorum Chiliadas et I seorsim: gesondert. 2 Venetiis: unrichtig. Erst 1518 druckte Aldus eine voll- ständige griech. Bibel. 3 schedae: Zettel, Manuskripte. 4 tumultuarie: in aller Eile. recogn.: durchschen. 5 elimare: verbessern. Gemeint ist die von Hieronymus um 383 besorgte Revision älterer Uebersetzungen ins Lateinische (seit dem 12. Jh. Vul- gata genannt), von der bis I500 gegen I00 Drucke vorlagen. vulgo Christ.: daßs die Bibel für die Laien, nicht allein für die Theologen geschrieben sei, betont E. u. a. in seiner dem NT vorangestellten Paraclesis ad lectorem pium (id est adhortatio ad Christianae philosophiac studium). Vgl. Wernle Die Renaissance des Christen- tums im 16. Jh.; Tröltsch Kultur d. Gegenwart I, IV I (1909) S. 473 ff. 7 pro sua fac.: bereitwillig wie er war. Leoni: Giovanni de' Medici, Papst 1513—21. 8 inscribere: widmen. Abdruck bei Allen nr. 384 mit reichen An- gaben zur Vorgeschichte. 9 instrumentum: Urkunde. So bezeichnen Tertullian u. A. gelegentlich das NT als das entscheidende Lehrdokument der Kirche; für die 2. Aufl. (1518) wählte E. den üblicheren Namen Testamentum, womit die alten Uebersetzungen Savijun wiedergeben (was nach Preuschen-Bauer Wörter- buch z. NT I. «letztwillige Verfügung» 2. «Willenskundgebung (Gottes)» be- deutet; die klass. Bedeutung «Vertrag" scheint für das NT zweifelhaft). Das «Nouum Instrumentum omne, diligenter ab Erasmo Rot. recognitum et emen- datum .. Basileae in aedibus Ioannis Frobenij Hammelburgensis, mense Februario anno MDXVI» ist als erste Ausgabe des NTs bei allen Mängeln im einzelnen eine epochemachende Leistung des E. u. seines Druckers. Zwar lag schon 1514 in Alcala (bei Madrid; lat. Complutum) im Auftrage des Franziskaners Kardinal Ximenes das griech. NT als Teil eines polyglotten Bibelwerks gedruckt vor; es erschien aber erst 1522 in nur 600 Ex. Die Basler Ausgabe bringt links den griech. Text, rechts die lat. Uebersetzung des E., am Ende seine Anmerkungen. 10 in inf. Germ.: auch nach England. Dort erhielt E. auf Grund einer päpstl. Urkunde Absolution für Uebertretung der Ordensgebote u. die Erlaubnis, auch künftig außerhalb des Klosters zu leben u. sich wie ein weltlicher Priester zu kleiden. 11 reuersus: Mai 1518 zur Arbeit an der 2. Aufl. des NTs (III 156). commodum: gerade. illuc: nach Löwen. 12 Aquae Grani: Aachen, wo Karl Okt. 1520 gekrönt wurde. 14 repetiit: Nov. 1521 (III 337).
Strana 144
144 Paraphrases Paulinas atque Euangelicas absoluturus; quas dubium est maiorene studiosorum applausu orbis exceperit an maiore alacri- tate ipse scripserit. «Hic sum» inquit «in meo campo.» ... (p. 66) Principum .. et episcoporum in Erasmum munifi- corum catalogum texere perlongum sit. Nec solum a principibus honoratus est Erasmus, sed etiam a ciuitatibus Germaniae, si qua transiret et magistratus rescissent vino donatus, qui honor magnati- bus et ciuitatum legatis more gentis impenditur. Id me praesente contigit Basileae, Constantiae.., Schefhusiae ab abbate et magistratu, Friburgi Brisigauorum, in Monte Brisiaco, Selestadii, Argentorati et aliis item locis. Nam notum erat non paucis, eum tuae Maiestati esse a consiliis. Equidem ob excellentiam doctrinae, quam aeditis in dies libris testatiorem cunctis faciebat, dignus alioqui censebatur, quem omnes missis muneribus nihil tale ambientem certatim ornare et quouis honoris genere reuerenter cuperent afficere. Quod si vulgo videmus eos nullis non militaris gloriae titulis insigniri, qui, si quando opus fuerit et incidat necessitas, defendere patriam vitae suae periculo sunt parati, quanto iustius honoratur, qui non breue aliquod tempus sed omnem aetatem in literis pro publica vtilitate vltro absumpsit exercens ingenium, genium suum defraudans! ... Potuisset in splendore viuere apud quosuis reges; quis enim sum- morum principum eum non ambiit? Potuisset in ocio, in voluptati- bus versari; sed praetulit communem studiorum vtilitatem vniuersis honoribus et huius vitae crassis deliciis. 1 Paraphrases: erläuternde Umschreibungen der Originaltexte. Holbeins Por- trät von 1523 in d. öff. Kunstsammlung zeigt ihn bei der Niederschrift der P. zu Markus, die er mit einer berühmten Vorrede Franz I. widmete; je eine der früheren Evang.-Paraphrasen waren Karl V., Ferdinand v. Oesterreich, Heinrich VIII. gewidmet. Schefhusia: Schaffhausen. B. Rh. denkt an die Reise mit E. vom Sept. 1522, die statt nach Rom nur nach Konstanz führte (ep. 1342 A.). 9 ab- bas: Abt des Benediktinerklosters Allerheiligen war Michael Eggenstorfer aus Konstanz. 10 Mons Brisiacus: Alt-Breisach. Argentoratum: Straßburg. 12 a consiliis: = consiliarius. 1516 war E. zum Mitglied des Rates des damaligen Prinzen Karl ernannt worden; als solches erhielt er ohne weitere Verpflichtungen ein (unregelmässig bezahltes) Jahrgeld. equidem: freilich. 13 testatus: offen- kundig. alioqui: an sich schon. 15 quouis h. g.: in Konstanz z. B. «canebant e propinquo diebus aliquot publici tibicines» (ep. 1342 A.). nulli non: alle mög- lichen. 20 genium s. defr.: «negare naturae, quod appetit» Adag. 2474 aus Plautus u. Terenz. 21 reges: eine Einladung Franz I. von 1523 mit eigenhändig geschriebenem Satz u. Namenszug des Königs besitzt die Univ.-Bibl. Basel (Fac- simile bei Allen V S. 307). 23 studiorum util.: vor allem aber seine persönliche Unabhängigkeit. "Nec archiepiscopis nec regibus vnquam seruire volui» schreibt E. 1514 (ep. 296, 215 A.).
144 Paraphrases Paulinas atque Euangelicas absoluturus; quas dubium est maiorene studiosorum applausu orbis exceperit an maiore alacri- tate ipse scripserit. «Hic sum» inquit «in meo campo.» ... (p. 66) Principum .. et episcoporum in Erasmum munifi- corum catalogum texere perlongum sit. Nec solum a principibus honoratus est Erasmus, sed etiam a ciuitatibus Germaniae, si qua transiret et magistratus rescissent vino donatus, qui honor magnati- bus et ciuitatum legatis more gentis impenditur. Id me praesente contigit Basileae, Constantiae.., Schefhusiae ab abbate et magistratu, Friburgi Brisigauorum, in Monte Brisiaco, Selestadii, Argentorati et aliis item locis. Nam notum erat non paucis, eum tuae Maiestati esse a consiliis. Equidem ob excellentiam doctrinae, quam aeditis in dies libris testatiorem cunctis faciebat, dignus alioqui censebatur, quem omnes missis muneribus nihil tale ambientem certatim ornare et quouis honoris genere reuerenter cuperent afficere. Quod si vulgo videmus eos nullis non militaris gloriae titulis insigniri, qui, si quando opus fuerit et incidat necessitas, defendere patriam vitae suae periculo sunt parati, quanto iustius honoratur, qui non breue aliquod tempus sed omnem aetatem in literis pro publica vtilitate vltro absumpsit exercens ingenium, genium suum defraudans! ... Potuisset in splendore viuere apud quosuis reges; quis enim sum- morum principum eum non ambiit? Potuisset in ocio, in voluptati- bus versari; sed praetulit communem studiorum vtilitatem vniuersis honoribus et huius vitae crassis deliciis. 1 Paraphrases: erläuternde Umschreibungen der Originaltexte. Holbeins Por- trät von 1523 in d. öff. Kunstsammlung zeigt ihn bei der Niederschrift der P. zu Markus, die er mit einer berühmten Vorrede Franz I. widmete; je eine der früheren Evang.-Paraphrasen waren Karl V., Ferdinand v. Oesterreich, Heinrich VIII. gewidmet. Schefhusia: Schaffhausen. B. Rh. denkt an die Reise mit E. vom Sept. 1522, die statt nach Rom nur nach Konstanz führte (ep. 1342 A.). 9 ab- bas: Abt des Benediktinerklosters Allerheiligen war Michael Eggenstorfer aus Konstanz. 10 Mons Brisiacus: Alt-Breisach. Argentoratum: Straßburg. 12 a consiliis: = consiliarius. 1516 war E. zum Mitglied des Rates des damaligen Prinzen Karl ernannt worden; als solches erhielt er ohne weitere Verpflichtungen ein (unregelmässig bezahltes) Jahrgeld. equidem: freilich. 13 testatus: offen- kundig. alioqui: an sich schon. 15 quouis h. g.: in Konstanz z. B. «canebant e propinquo diebus aliquot publici tibicines» (ep. 1342 A.). nulli non: alle mög- lichen. 20 genium s. defr.: «negare naturae, quod appetit» Adag. 2474 aus Plautus u. Terenz. 21 reges: eine Einladung Franz I. von 1523 mit eigenhändig geschriebenem Satz u. Namenszug des Königs besitzt die Univ.-Bibl. Basel (Fac- simile bei Allen V S. 307). 23 studiorum util.: vor allem aber seine persönliche Unabhängigkeit. "Nec archiepiscopis nec regibus vnquam seruire volui» schreibt E. 1514 (ep. 296, 215 A.).
Strana 145
145 Verisimile est praeter alias causas felicem quoque succrescen- tium studiorum successum hominem haud parum inflammasse ad quiduis perferendum. In Germania Galliaque mire frigebant literae ; vix vnus et alter Latine sciebat, Graece nullus. Et ecce statim, vt aeditae sunt Adagiorum Chiliades et libri De vtraque copia, velut in nebulis coorto sole emergere linguarum peritia coepit... Quem enim ille lapidem non mouit (quod aiunt), vt studia procederent? Quanto candore tradidit omnia, ab omnibus intelligi volens, quum multi res obscuras multo obscurius explicent! Aediturus Prouerbio- rum opus a quibusdam doctis audire coactus est: «Erasme, tu euul- gas mysteria nostra.» Sed cupiebat is omnibus ea aperta esse, quo perfectam eruditionem consequerentur. Hoc candore destituebatur ille, qui Venetiis olim Aldo Manutio commentarios Graecos in Euri- pidem et Sophoclem aedere paranti dixit: «Caue, caue hoc facias, ne barbari istis adiuti domi maneant et pauciores in Italiam ven- titent.» .. Habet quidem Gallia Budaeum principem literarum, quem libenter opponat.. Sed noster in theologicis plus operae posuit. Quam studiorum partem paulo liberius tractauit, quod videret (vt ipsius vtar verbis ad amicum quendam scribentis) plus satis tribui theologiae argutatrici, veterem prorsus aboleri, sicque theologos argutiis Scoticis incumbere, vt non attingant fontes diuinae sapien- tiae; ad haec disciplinam ecclesiasticam longe prolapsam esse a syn- ceritate Euangelica, populum Christianum multis modis grauatum esse, conscientias hominum variis tricis illaqueatas. Atque hanc ob rem alicubi quorundam arrogantiam, ambitionem, auaritiam super- stitionemque liberiori stilo subtaxat, nemini hic adulatus quamlibet 3 frigere: in Ungunst stehen. 5 De utr. copia: De duplici copia verborum ac rerum commentarii duo, zuerst 1512 erschienen, eine durch virtuose Beispiele belebte Anweisung, wie Ausdruck u. Inhalt einer Darstellung abwechslungsreich zu gestalten sei. 7 lapidem mouit: (omnem) 1. mouere = nihil intentatum relin- quere (Adag. 1430). 8 candor: Selbstlosigkeit. 17 Budaeum: Guill. Budé, Förderer des Humanismus am Hofe Franz I., schrieb archäologische u. juristische Ab- handlungen und eine groſe griech. Grammatik. 19 liberius: etwas freimütig. 20 ad amicum: an Lord Mountjoy 1521 (nr. 1219 A., 35 ff.). 21 argutatrix: spitzfindige Schwätzerin. aboleri: vergessen werden. 22 arg. Scoticae: (dialek- tische) Spitzfindigkeiten, wie sie Scotus (Prof. an der Sorbonne, † 1308) liebte u. seine Nachfolger noch zur Zeit des E. dozierten. 25 tricis illaqu.: in künstlich geschaffene Schwierigkeiten verstrickt. E. denkt an Dinge wie die Fastengebote. 27 subtaxare: kritisieren.
145 Verisimile est praeter alias causas felicem quoque succrescen- tium studiorum successum hominem haud parum inflammasse ad quiduis perferendum. In Germania Galliaque mire frigebant literae ; vix vnus et alter Latine sciebat, Graece nullus. Et ecce statim, vt aeditae sunt Adagiorum Chiliades et libri De vtraque copia, velut in nebulis coorto sole emergere linguarum peritia coepit... Quem enim ille lapidem non mouit (quod aiunt), vt studia procederent? Quanto candore tradidit omnia, ab omnibus intelligi volens, quum multi res obscuras multo obscurius explicent! Aediturus Prouerbio- rum opus a quibusdam doctis audire coactus est: «Erasme, tu euul- gas mysteria nostra.» Sed cupiebat is omnibus ea aperta esse, quo perfectam eruditionem consequerentur. Hoc candore destituebatur ille, qui Venetiis olim Aldo Manutio commentarios Graecos in Euri- pidem et Sophoclem aedere paranti dixit: «Caue, caue hoc facias, ne barbari istis adiuti domi maneant et pauciores in Italiam ven- titent.» .. Habet quidem Gallia Budaeum principem literarum, quem libenter opponat.. Sed noster in theologicis plus operae posuit. Quam studiorum partem paulo liberius tractauit, quod videret (vt ipsius vtar verbis ad amicum quendam scribentis) plus satis tribui theologiae argutatrici, veterem prorsus aboleri, sicque theologos argutiis Scoticis incumbere, vt non attingant fontes diuinae sapien- tiae; ad haec disciplinam ecclesiasticam longe prolapsam esse a syn- ceritate Euangelica, populum Christianum multis modis grauatum esse, conscientias hominum variis tricis illaqueatas. Atque hanc ob rem alicubi quorundam arrogantiam, ambitionem, auaritiam super- stitionemque liberiori stilo subtaxat, nemini hic adulatus quamlibet 3 frigere: in Ungunst stehen. 5 De utr. copia: De duplici copia verborum ac rerum commentarii duo, zuerst 1512 erschienen, eine durch virtuose Beispiele belebte Anweisung, wie Ausdruck u. Inhalt einer Darstellung abwechslungsreich zu gestalten sei. 7 lapidem mouit: (omnem) 1. mouere = nihil intentatum relin- quere (Adag. 1430). 8 candor: Selbstlosigkeit. 17 Budaeum: Guill. Budé, Förderer des Humanismus am Hofe Franz I., schrieb archäologische u. juristische Ab- handlungen und eine groſe griech. Grammatik. 19 liberius: etwas freimütig. 20 ad amicum: an Lord Mountjoy 1521 (nr. 1219 A., 35 ff.). 21 argutatrix: spitzfindige Schwätzerin. aboleri: vergessen werden. 22 arg. Scoticae: (dialek- tische) Spitzfindigkeiten, wie sie Scotus (Prof. an der Sorbonne, † 1308) liebte u. seine Nachfolger noch zur Zeit des E. dozierten. 25 tricis illaqu.: in künstlich geschaffene Schwierigkeiten verstrickt. E. denkt an Dinge wie die Fastengebote. 27 subtaxare: kritisieren.
Strana 146
146 — potenti, quod tamen hodie nimium multi faciunt (nec alia res plus officit principibus, maxime ecclesiasticis, dum laudamus quod fa- ciunt, non, quid facere debeant, commonstrantes). In hac ille parte nusquam cessat. Quanquam eum saepe dictitare memini, dum adui- ueret, si praescisset tale seculum exoriturum, quale hoc nostrum est, se multa non fuisse scripturum aut isto modo non scripturum. Sed, Deo gratia, videmus istarum admonitionum aliquem fructum : theo- logorum manus pro Halesio, pro Holcoto Cyprianum, Augustinum, Ambrosium et Hieronymum suis horis versant... ... Horum librorum magnam partem Basileae in aedibus Fro- benianis in monte diui Petri sitis, partem etiam Friburgi Brisi- gauorum elucubrauit. Ad hoc enim oppidum in ditione fratris tui, regis Ferdinandi, positum monitu Bernardi a Gles, cardinalis Tri- dentini, cum sarcinulis suis migrare coactus est, verentis, ne quid illi accideret Basileae mutato sacrorum cultu; quae tamen res longe pla- cidius transacta est magistratuum prudentia, quam multi diuinabant, nemine ex vniuerso numero sacerdotum per contumeliam attacto. Friburgi primum in aedibus illis magnificis habitauit, quas auus tuus diuus Maximilianus pro senectutis suac nido .. parari quondam sibi iusserat. Deinde propriam domum emit. At quum ab illustrissima sorore tua Maria, Hungariae regina, quam tu ab obitu amitae tuae Margaretae prouinciis inferioris Germaniae gubernandis praefecisti, in Brabantiam reuocaretur et Ecclesiasten suum prius esset aediturus, vt praesens adesset, dum excuditur in officina .., simul vt cocli mutatione reliquias morbi pertinaciores discuteret, vendita domo Basileam cum vniuersa supellectile sua, quae libris maximam partem 4 cessare: müde werden. dictitare: so schrieb E. auch, z. B. ep. 1219, 56°...; non quod perniciosa scripserim, sed quod non omnia quouis tempore recte dicuntur'; cf. 1415, 74. 8 Halesius, Holc.: engl. Theologen des 13. u. 14. Jhs., Verfasser theologischer Lehrbücher. Cyprianus etc.: Kirchenväter des 3.—5. Jhs., von E. ediert. 10 horum libr.: noch andere Väterausgaben u. theol. Werke. 12 di- tio: Herrschaft. 13 Ferdinand, seit 1526 König v. Böhmen u. Ungarn, hatte von Karl schon 152I die habsburgischen Besitzungen in Deutschland erhalten. Bernardi: B. v. Cles, Bischof v. Trient, Kanzler Ferdinands, seit 1530 Kar- dinal. 14 migrare: s. S. 135. 18 in aedibus i.: Franziskanerstr. 3 (Abb. bei Major E. v. R. S. 22). 20 propriam: auf d. Areal v. Schiffstr. 7. 21 Maria: (1505—58) Witwe König Ludwigs v. Ungarn, seit I530 Regentin der Nieder- lande. 23 Eccles.: E — es (Prediger) sive de ratione concionandi libri quatuor, sein letztes großes Werk. 26 supellectile: Das Inventar des Hausrats in Freiburg bei Major S. 41. Das Haus verkaufte E. erst von Basel aus an den Basler Domherrn Reich v. Reichenstein.
146 — potenti, quod tamen hodie nimium multi faciunt (nec alia res plus officit principibus, maxime ecclesiasticis, dum laudamus quod fa- ciunt, non, quid facere debeant, commonstrantes). In hac ille parte nusquam cessat. Quanquam eum saepe dictitare memini, dum adui- ueret, si praescisset tale seculum exoriturum, quale hoc nostrum est, se multa non fuisse scripturum aut isto modo non scripturum. Sed, Deo gratia, videmus istarum admonitionum aliquem fructum : theo- logorum manus pro Halesio, pro Holcoto Cyprianum, Augustinum, Ambrosium et Hieronymum suis horis versant... ... Horum librorum magnam partem Basileae in aedibus Fro- benianis in monte diui Petri sitis, partem etiam Friburgi Brisi- gauorum elucubrauit. Ad hoc enim oppidum in ditione fratris tui, regis Ferdinandi, positum monitu Bernardi a Gles, cardinalis Tri- dentini, cum sarcinulis suis migrare coactus est, verentis, ne quid illi accideret Basileae mutato sacrorum cultu; quae tamen res longe pla- cidius transacta est magistratuum prudentia, quam multi diuinabant, nemine ex vniuerso numero sacerdotum per contumeliam attacto. Friburgi primum in aedibus illis magnificis habitauit, quas auus tuus diuus Maximilianus pro senectutis suac nido .. parari quondam sibi iusserat. Deinde propriam domum emit. At quum ab illustrissima sorore tua Maria, Hungariae regina, quam tu ab obitu amitae tuae Margaretae prouinciis inferioris Germaniae gubernandis praefecisti, in Brabantiam reuocaretur et Ecclesiasten suum prius esset aediturus, vt praesens adesset, dum excuditur in officina .., simul vt cocli mutatione reliquias morbi pertinaciores discuteret, vendita domo Basileam cum vniuersa supellectile sua, quae libris maximam partem 4 cessare: müde werden. dictitare: so schrieb E. auch, z. B. ep. 1219, 56°...; non quod perniciosa scripserim, sed quod non omnia quouis tempore recte dicuntur'; cf. 1415, 74. 8 Halesius, Holc.: engl. Theologen des 13. u. 14. Jhs., Verfasser theologischer Lehrbücher. Cyprianus etc.: Kirchenväter des 3.—5. Jhs., von E. ediert. 10 horum libr.: noch andere Väterausgaben u. theol. Werke. 12 di- tio: Herrschaft. 13 Ferdinand, seit 1526 König v. Böhmen u. Ungarn, hatte von Karl schon 152I die habsburgischen Besitzungen in Deutschland erhalten. Bernardi: B. v. Cles, Bischof v. Trient, Kanzler Ferdinands, seit 1530 Kar- dinal. 14 migrare: s. S. 135. 18 in aedibus i.: Franziskanerstr. 3 (Abb. bei Major E. v. R. S. 22). 20 propriam: auf d. Areal v. Schiffstr. 7. 21 Maria: (1505—58) Witwe König Ludwigs v. Ungarn, seit I530 Regentin der Nieder- lande. 23 Eccles.: E — es (Prediger) sive de ratione concionandi libri quatuor, sein letztes großes Werk. 26 supellectile: Das Inventar des Hausrats in Freiburg bei Major S. 41. Das Haus verkaufte E. erst von Basel aus an den Basler Domherrn Reich v. Reichenstein.
Strana 147
147 constabat, post septimum annum reuersus est, ad Hieronymum Fro- benium amicum veterem hospes gratissimus diuertens, hoc consilio, vt recuperata bona valetudine et absolutis iis, quae habebat in mani- bus, nauigio per Rhenum in inferiorem Germaniam descenderet. Interim articularis morbus, qui aliquandiu conquieuerat, rursus ho- minem corripit et miseris modis vexat, vt se loco mouere nequiret, frustra coelo mutato. His remittentibus cruciatibus ex bipede pri- mum quadrupes, deinde tripes factus est, scipionum auxilio se susten- tans et sensim prorepens. Quumque schedas epistolarum, quas annis superioribus a diuersis amicis acceperat, sigillatim euolueret, nouae nescio cuius aeditionis gratia, ac plurimae eorum, qui a rebus hu- manis excesserant, in manus venirent, subinde aiebat: «Et hic mor- tuus est»; ac tandem: «Nec ego diutius viuere cupio, si Christo Domino placeat.» Sic languentem et viribus destitutum dysenteria, malum exitiale, ferme mensem integrum vexauit ac paulatim ex- haustum in summa aequanimitate et tolerantia tandem extinxit, Christi misericordiam extremis saepe repetitis vocibus implorantem. Qui Christi doctrinam viuens tam syncere tractauit, mortuus indubie mercedem ab illo summo agonotheta amplam accepit... . . 1 reuersus est: Juni 1535. Frobenium: s. S. 201. 5 articularis m.: Gicht. Der Biograph Oporins (s. S. 206) erzählt: «(Oporinus) collegio (s. S. 24) praefectus Erasmo Rot. Basileam reduci .. vinum honorarium officii causa offerebat. In mutuum complexum postquam venirent et dex- tras iungerent, Erasmi manum O. durius compressit. Ille, ut erat chiragricus, se graviter laedi exclamat. Sive serio, sive ioco hoc ab Erasmo (ut in familiari- bus congressibus iucundus, humanus, gravis tamen fuisse perhibetur) factum est, constat Oporinum attonitum obmutuisse. Id animadvertens E. Oporinum amice compellat, vinum infundi iubet et, ut animum recipiat, hortatur". 7 coelum: Klima. 9 sensim: langsam. 10 sigillatim: = sing-. 12 excesserant: darunter seine englischen Freunde Bischof Fisher u. Thomas More als Opfer Heinrichs VIII. 1535. 17 implor.: an anderer Stelle (Allen I p. 53/4) berichtet B. Rh.: «assidue clamans O Iesu, misericordia! Domine, libera me! Domine, fac finem ! Domine, miserere mei!' et Germanica lingua Lieuer Got', hoc est Chare Deus' quinto eidus Iulias sub mediam noctem vita functus est» (dazu Huizinga-Kaegi S. 227, wo jedoch überschen ist, daß B. Rh. [nach Briefwechsel Nr. 296] nicht anwesend war, die ungenaue Wiedergabe des holländischen Lieve God also noch begreif- licher ist). 19 agonotheta: (Kampf)richter. B. Rh. fährt a. a. O. fort: "Quam publicum sui desiderium reliquerit, testis fuit frequens ad supremo visendum de- functi corpus concursus. Elatus est humeris studiosorum ad aedem cathedralem... In pompa funebri non consul modo (Jakob Meyer z. Hirzen) sed etiam e sena- toribus plerique visebantur; academiae professorum ac studiosorum aberat nemo». Die Leichenrede hielt der Antistes Oswald Myconius. Ueber Testament u. Grab des E. s. S. 4 f.
147 constabat, post septimum annum reuersus est, ad Hieronymum Fro- benium amicum veterem hospes gratissimus diuertens, hoc consilio, vt recuperata bona valetudine et absolutis iis, quae habebat in mani- bus, nauigio per Rhenum in inferiorem Germaniam descenderet. Interim articularis morbus, qui aliquandiu conquieuerat, rursus ho- minem corripit et miseris modis vexat, vt se loco mouere nequiret, frustra coelo mutato. His remittentibus cruciatibus ex bipede pri- mum quadrupes, deinde tripes factus est, scipionum auxilio se susten- tans et sensim prorepens. Quumque schedas epistolarum, quas annis superioribus a diuersis amicis acceperat, sigillatim euolueret, nouae nescio cuius aeditionis gratia, ac plurimae eorum, qui a rebus hu- manis excesserant, in manus venirent, subinde aiebat: «Et hic mor- tuus est»; ac tandem: «Nec ego diutius viuere cupio, si Christo Domino placeat.» Sic languentem et viribus destitutum dysenteria, malum exitiale, ferme mensem integrum vexauit ac paulatim ex- haustum in summa aequanimitate et tolerantia tandem extinxit, Christi misericordiam extremis saepe repetitis vocibus implorantem. Qui Christi doctrinam viuens tam syncere tractauit, mortuus indubie mercedem ab illo summo agonotheta amplam accepit... . . 1 reuersus est: Juni 1535. Frobenium: s. S. 201. 5 articularis m.: Gicht. Der Biograph Oporins (s. S. 206) erzählt: «(Oporinus) collegio (s. S. 24) praefectus Erasmo Rot. Basileam reduci .. vinum honorarium officii causa offerebat. In mutuum complexum postquam venirent et dex- tras iungerent, Erasmi manum O. durius compressit. Ille, ut erat chiragricus, se graviter laedi exclamat. Sive serio, sive ioco hoc ab Erasmo (ut in familiari- bus congressibus iucundus, humanus, gravis tamen fuisse perhibetur) factum est, constat Oporinum attonitum obmutuisse. Id animadvertens E. Oporinum amice compellat, vinum infundi iubet et, ut animum recipiat, hortatur". 7 coelum: Klima. 9 sensim: langsam. 10 sigillatim: = sing-. 12 excesserant: darunter seine englischen Freunde Bischof Fisher u. Thomas More als Opfer Heinrichs VIII. 1535. 17 implor.: an anderer Stelle (Allen I p. 53/4) berichtet B. Rh.: «assidue clamans O Iesu, misericordia! Domine, libera me! Domine, fac finem ! Domine, miserere mei!' et Germanica lingua Lieuer Got', hoc est Chare Deus' quinto eidus Iulias sub mediam noctem vita functus est» (dazu Huizinga-Kaegi S. 227, wo jedoch überschen ist, daß B. Rh. [nach Briefwechsel Nr. 296] nicht anwesend war, die ungenaue Wiedergabe des holländischen Lieve God also noch begreif- licher ist). 19 agonotheta: (Kampf)richter. B. Rh. fährt a. a. O. fort: "Quam publicum sui desiderium reliquerit, testis fuit frequens ad supremo visendum de- functi corpus concursus. Elatus est humeris studiosorum ad aedem cathedralem... In pompa funebri non consul modo (Jakob Meyer z. Hirzen) sed etiam e sena- toribus plerique visebantur; academiae professorum ac studiosorum aberat nemo». Die Leichenrede hielt der Antistes Oswald Myconius. Ueber Testament u. Grab des E. s. S. 4 f.
Strana 148
148 ... (p. 70) Statura nouit Maiestas tua fuisse eum .. infra pro- ceritatem, supra tamen prorsus notabilem humilitatem, corpusculo satis compacto et eleganti, sed quod esset tenerrimae complexionis et minimarum etiam rerum mutatione, puta vini, cibi coeliue, facile offenderetur, in senio crebris quoque calculi doloribus obnoxium, vt de pituita nihil dicam, alioqui perpetuo communique studiosorum omnium malo, cute corporis et faciei candida, capillitio in iuuenta sufflauo, oculis caesiis, vultu festiuo, voce exili, lingua pulchre ex- plicita, cultu honesto et graui, qui Caesareum consiliarium, theo- logum et sacerdotem deceret. Fuit in retinenda amicitia constantis- simus, nullis vnquam inscriptionibus quacumque de causa mutatis. Memoria felicissima; nam puer totum Terentium et Horatium me- moriter complexus est. In egenos liberalis, quos, vt alibi, sic a sacro domum rediens per famulum nunquam non munerari solet, maxime vero in bonae spei et indolis adolescentes studiosos, si qui ad se viatico destituti venissent, largus, benignus et munificus. In conuictu comis et suauis citra omne supercilium, vbique certe éoáoutoc, hoc est amabilis; quod ille nomen a se dolebat non vsurpatum, cum pri- mum scribere coepisset et aeditis libellis innotescere. «Quis enim», inquit, «quenquam mortalium Amorem audiuit appellari?», id quod Graecis significat &gaquós. De libris porro suis, quos in omni vita conscripsit innumeros, qua sacros qua prophanos, coniunctim et vni- uersim aedundis vir modestissimus nihil moriens statuit, opinatus futurum, vt cultioribus quotidie emergentibus ista sua scripta facile negligerentur. ... Seletstadii, calendis Iuniis, Anno a Christo nato M.D.XL. 1 statura: A. Werthemann Schädel u. Gebeine des E. (1929) berechnet seine Größe auf 173,5 cm. 3 compactus: fest. complexio: «Konstitution». 4 puta: z. B. 5 calculus: Blasen- oder Nierenstein. 6 pituita: Katarrh. 8 sufflauus: hellblond. caesius: blaugrau. explicitus: deutlich. 9 cultus: Erscheinung. 11 inscriptio: Dedi- kation. 13 a sacro: aus der Messe. 14 solet: wie bei Erasmus = solebat. 17 citra sup.: ohne Hochmut. 18 nomen: Erasmus war der Taufname (nach einem der 14 Nothelfer); seit 1497 «rückte ihn E. an die Stelle des Familiennamens und setzte dem- selben Desiderius vor, eine Masculinform zu dem mit éocouós gleichbedeutenden desiderium» (W. Vischer Erasmiana S. 30). Den Familiennamen Rogerii oder Ge- rardus vermied E., weil er als Kind eines Priesters an seine Herkunft nicht erinnert sein wollte. 22 qua — qua: ebenso — wie.
148 ... (p. 70) Statura nouit Maiestas tua fuisse eum .. infra pro- ceritatem, supra tamen prorsus notabilem humilitatem, corpusculo satis compacto et eleganti, sed quod esset tenerrimae complexionis et minimarum etiam rerum mutatione, puta vini, cibi coeliue, facile offenderetur, in senio crebris quoque calculi doloribus obnoxium, vt de pituita nihil dicam, alioqui perpetuo communique studiosorum omnium malo, cute corporis et faciei candida, capillitio in iuuenta sufflauo, oculis caesiis, vultu festiuo, voce exili, lingua pulchre ex- plicita, cultu honesto et graui, qui Caesareum consiliarium, theo- logum et sacerdotem deceret. Fuit in retinenda amicitia constantis- simus, nullis vnquam inscriptionibus quacumque de causa mutatis. Memoria felicissima; nam puer totum Terentium et Horatium me- moriter complexus est. In egenos liberalis, quos, vt alibi, sic a sacro domum rediens per famulum nunquam non munerari solet, maxime vero in bonae spei et indolis adolescentes studiosos, si qui ad se viatico destituti venissent, largus, benignus et munificus. In conuictu comis et suauis citra omne supercilium, vbique certe éoáoutoc, hoc est amabilis; quod ille nomen a se dolebat non vsurpatum, cum pri- mum scribere coepisset et aeditis libellis innotescere. «Quis enim», inquit, «quenquam mortalium Amorem audiuit appellari?», id quod Graecis significat &gaquós. De libris porro suis, quos in omni vita conscripsit innumeros, qua sacros qua prophanos, coniunctim et vni- uersim aedundis vir modestissimus nihil moriens statuit, opinatus futurum, vt cultioribus quotidie emergentibus ista sua scripta facile negligerentur. ... Seletstadii, calendis Iuniis, Anno a Christo nato M.D.XL. 1 statura: A. Werthemann Schädel u. Gebeine des E. (1929) berechnet seine Größe auf 173,5 cm. 3 compactus: fest. complexio: «Konstitution». 4 puta: z. B. 5 calculus: Blasen- oder Nierenstein. 6 pituita: Katarrh. 8 sufflauus: hellblond. caesius: blaugrau. explicitus: deutlich. 9 cultus: Erscheinung. 11 inscriptio: Dedi- kation. 13 a sacro: aus der Messe. 14 solet: wie bei Erasmus = solebat. 17 citra sup.: ohne Hochmut. 18 nomen: Erasmus war der Taufname (nach einem der 14 Nothelfer); seit 1497 «rückte ihn E. an die Stelle des Familiennamens und setzte dem- selben Desiderius vor, eine Masculinform zu dem mit éocouós gleichbedeutenden desiderium» (W. Vischer Erasmiana S. 30). Den Familiennamen Rogerii oder Ge- rardus vermied E., weil er als Kind eines Priesters an seine Herkunft nicht erinnert sein wollte. 22 qua — qua: ebenso — wie.
Strana 149
149 — VI. Die Familie Amerbach. 1. Johannes Amerbach. Joh. A. (1430—25. Dez. I513), benannt nach seinem frän- kischen Heimatstädtchen A. im Odenwald, magister artium von Paris, war seit den 70er Jahren in Basel als selbständiger Drucker ansäſsig. 1482 kaufte er das Haus Keyserstul (Rheingasse 23); die Druckerei befand sich im Sessel (Totengäſslein 3). Er druckte fast nur gelehrte u. erbauliche Werke großsen Formats, getragen vom Glauben an eine göttliche Mission seiner Kunst und voll Verant- wortlichkeitsgefühl in ihrer Ausübung. II 612. III 133 ff. Th. Burck- hardt Festbuch 1892. Handschriftprobe bei Roth-Schmidt. Aus seiner erst 1483 geschlossenen Ehe mit Barb. Ortenberg stammten 4 Kinder: Bruno, Basilius, Margarethe, Bonifacius. Bruno (geb. 1485) u. Basilius (1488) wurden 1497 zusammen in d. Schule von Schlettstadt, im Mai 1501 an die Universität Paris geschickt. Sie kehrten im Herbst 1506 als magistri artium zurück, durften aber noch einige Zeit ihren Studien widmen, Bruno humanistischen in Paris, Bas. juristischen in Freiburg. Nach d. Tode des Vaters arbeitete Bruno im Geschäft Frobens mit, starb jedoch schon 1519 (III 179); von Leistungen des Bas. ist wenig zu bemerken († 1535). a. Brunoni et Basilio Amorbachiis Parrhisii in collegio Burgundie commorantibus filiis suis dilectis. S. p. dicit. Bruno et Basili, si sani et incolumes viuatis et Nach Mscr. der Basler Univ.-Bibl. G II 13 fol. 44; bisher ungedruckt. 23 in coll. Burg.: errichtet 1331 (auf dem Areal der jetzigen Ecole de Méde- cine) zur Erinnerung an Johanna v. Burgund, Königin v. Frankreich. Hauptsäch- lich in diesen, unsern Internaten ähnlichen Kollegien wickelte sich der Unter- richt ab. Er erstreckte sich in der facultas (urspr. = scientia) artium, der die Amerbache angehörten, auf lat. Grammatik u. Stilistik u. auf das Studium von Lehrbüchern der aristotelischen Philosophie (vgl. Fechter B B III [1846] 149 ff.). Seine Methode bevorzugte mechanisches Einpauken; auch die Examina waren nur Formsache. 25 S. p.: salutem plurimam. dicit.: scil. der Briefschreiber.
149 — VI. Die Familie Amerbach. 1. Johannes Amerbach. Joh. A. (1430—25. Dez. I513), benannt nach seinem frän- kischen Heimatstädtchen A. im Odenwald, magister artium von Paris, war seit den 70er Jahren in Basel als selbständiger Drucker ansäſsig. 1482 kaufte er das Haus Keyserstul (Rheingasse 23); die Druckerei befand sich im Sessel (Totengäſslein 3). Er druckte fast nur gelehrte u. erbauliche Werke großsen Formats, getragen vom Glauben an eine göttliche Mission seiner Kunst und voll Verant- wortlichkeitsgefühl in ihrer Ausübung. II 612. III 133 ff. Th. Burck- hardt Festbuch 1892. Handschriftprobe bei Roth-Schmidt. Aus seiner erst 1483 geschlossenen Ehe mit Barb. Ortenberg stammten 4 Kinder: Bruno, Basilius, Margarethe, Bonifacius. Bruno (geb. 1485) u. Basilius (1488) wurden 1497 zusammen in d. Schule von Schlettstadt, im Mai 1501 an die Universität Paris geschickt. Sie kehrten im Herbst 1506 als magistri artium zurück, durften aber noch einige Zeit ihren Studien widmen, Bruno humanistischen in Paris, Bas. juristischen in Freiburg. Nach d. Tode des Vaters arbeitete Bruno im Geschäft Frobens mit, starb jedoch schon 1519 (III 179); von Leistungen des Bas. ist wenig zu bemerken († 1535). a. Brunoni et Basilio Amorbachiis Parrhisii in collegio Burgundie commorantibus filiis suis dilectis. S. p. dicit. Bruno et Basili, si sani et incolumes viuatis et Nach Mscr. der Basler Univ.-Bibl. G II 13 fol. 44; bisher ungedruckt. 23 in coll. Burg.: errichtet 1331 (auf dem Areal der jetzigen Ecole de Méde- cine) zur Erinnerung an Johanna v. Burgund, Königin v. Frankreich. Hauptsäch- lich in diesen, unsern Internaten ähnlichen Kollegien wickelte sich der Unter- richt ab. Er erstreckte sich in der facultas (urspr. = scientia) artium, der die Amerbache angehörten, auf lat. Grammatik u. Stilistik u. auf das Studium von Lehrbüchern der aristotelischen Philosophie (vgl. Fechter B B III [1846] 149 ff.). Seine Methode bevorzugte mechanisches Einpauken; auch die Examina waren nur Formsache. 25 S. p.: salutem plurimam. dicit.: scil. der Briefschreiber.
Strana 150
150 — operam omnem studio detis, summo gaudio matrem et me implebitis. Putabam, quando eratis cum magistro Mattheo Lorey, vt nimias expensas faceretis. Sed nunc, ex quo non estis sub recto magistro, qui vobiscum est in camera, multo laxiores et ampliores facitis. Opinor, ex quo non habeatis superattendentem, quod viuatis in iubilo, non curantes, vnde parentes vestri accipiant pecunias, quas vobis mittant. Non sic formantur, sed ter quinque excipiantur. Item quando amoti estis a magistro Mattheo, conducti estis per dominum Eucharium Holtzach et magistrum Johannem Froben ad collegium Burgundie et per eosdem portio pro omnibus soluta est vsque ad festum exaltationis sancte crucis, videlicet per vnam angariam. Item post magister Johannes Froben dedit tibi Brunoni duos florenos Renenses et magistro Casparo sex, quando volebat recedere. Item dominus Johannes Wattensne post hoc dedit magistro Casparo qua- dragintaduas coronas de sole, faciunt quinquagintasex Renenses. Item idem dominus Johannes Watensne dedit post Michahelis viginti 1 studio : in seinem 2. Brief nach Paris (11. Juni 1501) schreibt Joh.: «operam date .., ne dicatur, postquam reveneritis, quod pullos asinorum parisius (nach P.) miserim et magnos asinos reacceperim». Er wünschte auch, daſs die Söhne fran- zösisch lernten. 2 Mattheo: bei ihm im Collegium Lexoviense hatten die Basler seit Mai 1501 studiert. Ihre Begeisterung für ihn hatte anfangs 1504 in das Ge- genteil umgeschlagen, so daſ sie d. Collegium wechselten. ut und quod folgen sehr oft auf Verba dicendi et sentiendi. 4 in camera: d. h. Privatlektionen er- teilt u. auch sonst auf dem Zimmer nachsieht. 5 superatt.: Aufseher. 7 non sic f.: leicht variierter Vers aus dem Doctrinale des Alexander de Villa Dei (Bretagne), einer in gereimten Hexametern verfaßsten lat. Grammatik des 13. Jhs. Joh. hatte sie 1486 gedruckt; seine Söhne hatten sie in Paris auswendig zu lernen. Der Vers (699 ed. Reichling) folgt auf die Regel von der normalen Perfektbil- dung der 1. Konjug. u. besagt: "nicht so werden 15 Verba gebildet; vielmehr hat man sie auszunehmen», worauf diese Ausnahmen nach ihren Anfangssilben auf- gezählt werden. Das Zitat pa�t nur in seiner 1. Hälfte. (Damit erklärt sich die- selbe Stelle in dem von Allen Engl. Hist. Rev. 22, 742 abgedruckten, bei Roth- Schmidt reprod. Brief vom 23. Juli 1507). item: ferner. 9 Holtzach: der begüterte Schultheiſ v. Kleinbasel, dessen Sohn Eucharius auch in Paris stu- dierte. 10 portio: Vergütung an den Pensionshalter (magister principalis od. pri- marius) für Kost, Logis u. Ueberwachung der Studien. 11 exalt. cr.: Kreuzerhö- hung (14. Sept.), Fest aus dem 4. Jh., entstanden im Anschlußs an die Legende von der Kreuzauffindung. angaria: Quartal. 12 flor. Ren.: von den rhein. Kurfürsten geprägte Goldgulden (s. S. 2, zu Z. 12). 13 Casparo: Näheres über ihn ist mir nicht bekannt. 14 Wattensne(e): eig. Joh. Schabler, ein 1495 in Basel eingebürgerter Württemberger, als Verleger u. Buchhändler lange in Frank- reich tätig (III 202, 444). 1518 heiratete Bruno seine verwitwete Tochter Anna. 15 cor. de sole: die frz. couronnes d'or, die unter Ludw. XI. — Franz I. geprägt wurden (écus au soleil), zeigen über dem gekrönten Lilienschild eine kleine Sonne. 16 Michah.: 29. Sept.
150 — operam omnem studio detis, summo gaudio matrem et me implebitis. Putabam, quando eratis cum magistro Mattheo Lorey, vt nimias expensas faceretis. Sed nunc, ex quo non estis sub recto magistro, qui vobiscum est in camera, multo laxiores et ampliores facitis. Opinor, ex quo non habeatis superattendentem, quod viuatis in iubilo, non curantes, vnde parentes vestri accipiant pecunias, quas vobis mittant. Non sic formantur, sed ter quinque excipiantur. Item quando amoti estis a magistro Mattheo, conducti estis per dominum Eucharium Holtzach et magistrum Johannem Froben ad collegium Burgundie et per eosdem portio pro omnibus soluta est vsque ad festum exaltationis sancte crucis, videlicet per vnam angariam. Item post magister Johannes Froben dedit tibi Brunoni duos florenos Renenses et magistro Casparo sex, quando volebat recedere. Item dominus Johannes Wattensne post hoc dedit magistro Casparo qua- dragintaduas coronas de sole, faciunt quinquagintasex Renenses. Item idem dominus Johannes Watensne dedit post Michahelis viginti 1 studio : in seinem 2. Brief nach Paris (11. Juni 1501) schreibt Joh.: «operam date .., ne dicatur, postquam reveneritis, quod pullos asinorum parisius (nach P.) miserim et magnos asinos reacceperim». Er wünschte auch, daſs die Söhne fran- zösisch lernten. 2 Mattheo: bei ihm im Collegium Lexoviense hatten die Basler seit Mai 1501 studiert. Ihre Begeisterung für ihn hatte anfangs 1504 in das Ge- genteil umgeschlagen, so daſ sie d. Collegium wechselten. ut und quod folgen sehr oft auf Verba dicendi et sentiendi. 4 in camera: d. h. Privatlektionen er- teilt u. auch sonst auf dem Zimmer nachsieht. 5 superatt.: Aufseher. 7 non sic f.: leicht variierter Vers aus dem Doctrinale des Alexander de Villa Dei (Bretagne), einer in gereimten Hexametern verfaßsten lat. Grammatik des 13. Jhs. Joh. hatte sie 1486 gedruckt; seine Söhne hatten sie in Paris auswendig zu lernen. Der Vers (699 ed. Reichling) folgt auf die Regel von der normalen Perfektbil- dung der 1. Konjug. u. besagt: "nicht so werden 15 Verba gebildet; vielmehr hat man sie auszunehmen», worauf diese Ausnahmen nach ihren Anfangssilben auf- gezählt werden. Das Zitat pa�t nur in seiner 1. Hälfte. (Damit erklärt sich die- selbe Stelle in dem von Allen Engl. Hist. Rev. 22, 742 abgedruckten, bei Roth- Schmidt reprod. Brief vom 23. Juli 1507). item: ferner. 9 Holtzach: der begüterte Schultheiſ v. Kleinbasel, dessen Sohn Eucharius auch in Paris stu- dierte. 10 portio: Vergütung an den Pensionshalter (magister principalis od. pri- marius) für Kost, Logis u. Ueberwachung der Studien. 11 exalt. cr.: Kreuzerhö- hung (14. Sept.), Fest aus dem 4. Jh., entstanden im Anschlußs an die Legende von der Kreuzauffindung. angaria: Quartal. 12 flor. Ren.: von den rhein. Kurfürsten geprägte Goldgulden (s. S. 2, zu Z. 12). 13 Casparo: Näheres über ihn ist mir nicht bekannt. 14 Wattensne(e): eig. Joh. Schabler, ein 1495 in Basel eingebürgerter Württemberger, als Verleger u. Buchhändler lange in Frank- reich tätig (III 202, 444). 1518 heiratete Bruno seine verwitwete Tochter Anna. 15 cor. de sole: die frz. couronnes d'or, die unter Ludw. XI. — Franz I. geprägt wurden (écus au soleil), zeigen über dem gekrönten Lilienschild eine kleine Sonne. 16 Michah.: 29. Sept.
Strana 151
151 — septem coronas, faciunt trigintasex Renenses, et scribitis omnes, quod non habeatis aliquas pecunias neque secundam angariam solue- ritis principali. Acceperunt aliqui inter vos etiam pecunias a Jacobo Bretswert et aliqui a Johanne Watensne; sed nihil ad me, ex quo vos in speciali nihil acceperitis. Et reuera: si etiam in speciali ac- cepissetis, comouissetis me ad iram, quod reuocassem vos in patriam. Miror valde, quomodo tantam summam consumpsistis. Verum empte sunt vobis tunice; sed credo, quod omnes tunice pro vobis quinque non constiterint viginti coronas. Vellem scire, quo alia pe- cunia peruenerit. Ego quando eram Parrhisii, vltra portionem vix exposui per annum quinque vel ad maximum sex florenos et vixi in honestate; non bibi ad omnes horas, abstinui me a nimio potu et vixi sobrie. Si aliqui inter vos sunt bibuli, nolite eos sequi (bibendo cum eis, quando ipsis placuerit: nihil ad vos ista societas. Laute qui vult viuere, videat, vt soluat. Non volo, vt sitis in tali societate. Potestis vos bene excusare et dicere: pater noster non vult, vt sic faciamus), sed viuite sobrie et sequimini Salomonem in prouerbiis dicentem: Audi, fili mi, et esto sapiens et dirige in via animum tuum. Noli esse in conuiuiis potatorum nec in comesationibus eorum, qui carnes ad vescendum conferunt, quia vacantes potibus et dantes symbola consumentur et vestietur pannis dormitatio etc. Mittimus ad vos magistrum Johannem Froben, qui dabit ma- gistro Casparo pro vobis duobus triginta coronas de sole vel quadra- ginta Renenses, quas exponite ad necessitatem, non ad voluptatem. Item Holtzach mittit filio suo quindecim coronas siue viginti Re- nenses. Item magister Johannes Petri mittit pro Gangulpho et Mel- linger etiam triginta coronas vel quadraginta Renenses, sunt in tota summa centum floreni Renenses. Si alii inutiliter volunt suam pe- cuniam consumere, vos nolite eos aduertere, sed vtiliter exponite. Vos estis duo et cogitate, quod oportet me semper pro duobus so- luere, vbi alius pro vno solo soluit, et qualiter substantia vestra paterna sit parta magno labore. Et reuera: nisi parcius vixeritis 4 Bre(i)tswert: Basler Kaufmann. ex quo: weil. 5 in spec.: speziell. 6 quod: = ut. 7 verum: freilich. Die Kleider hatte Mag. Caspar besorgt. 14 laute: flott. 15 solvere: zahlen. 17 Salom.: Sprüche 23, 19—21. 26 Petri: (1441—1511) aus Franken, geschäftlich äußerst tüchtiger Gemeinschafter Amerbachs u. Frobens. Gangolph (benannt nach einem burgund. Heiligen, dessen Kult in Bayern ver- breitet war) Petri u. Wilh. Mellinger sind seine Neffen. 29 advertere: sich küm- mern. exponere: (es) ausgeben. 31 qualiter: wie, daßs. substantia: Vermögen. Joh. versteuerte 1497 die anschnliche Summe von 1500 Gulden.
151 — septem coronas, faciunt trigintasex Renenses, et scribitis omnes, quod non habeatis aliquas pecunias neque secundam angariam solue- ritis principali. Acceperunt aliqui inter vos etiam pecunias a Jacobo Bretswert et aliqui a Johanne Watensne; sed nihil ad me, ex quo vos in speciali nihil acceperitis. Et reuera: si etiam in speciali ac- cepissetis, comouissetis me ad iram, quod reuocassem vos in patriam. Miror valde, quomodo tantam summam consumpsistis. Verum empte sunt vobis tunice; sed credo, quod omnes tunice pro vobis quinque non constiterint viginti coronas. Vellem scire, quo alia pe- cunia peruenerit. Ego quando eram Parrhisii, vltra portionem vix exposui per annum quinque vel ad maximum sex florenos et vixi in honestate; non bibi ad omnes horas, abstinui me a nimio potu et vixi sobrie. Si aliqui inter vos sunt bibuli, nolite eos sequi (bibendo cum eis, quando ipsis placuerit: nihil ad vos ista societas. Laute qui vult viuere, videat, vt soluat. Non volo, vt sitis in tali societate. Potestis vos bene excusare et dicere: pater noster non vult, vt sic faciamus), sed viuite sobrie et sequimini Salomonem in prouerbiis dicentem: Audi, fili mi, et esto sapiens et dirige in via animum tuum. Noli esse in conuiuiis potatorum nec in comesationibus eorum, qui carnes ad vescendum conferunt, quia vacantes potibus et dantes symbola consumentur et vestietur pannis dormitatio etc. Mittimus ad vos magistrum Johannem Froben, qui dabit ma- gistro Casparo pro vobis duobus triginta coronas de sole vel quadra- ginta Renenses, quas exponite ad necessitatem, non ad voluptatem. Item Holtzach mittit filio suo quindecim coronas siue viginti Re- nenses. Item magister Johannes Petri mittit pro Gangulpho et Mel- linger etiam triginta coronas vel quadraginta Renenses, sunt in tota summa centum floreni Renenses. Si alii inutiliter volunt suam pe- cuniam consumere, vos nolite eos aduertere, sed vtiliter exponite. Vos estis duo et cogitate, quod oportet me semper pro duobus so- luere, vbi alius pro vno solo soluit, et qualiter substantia vestra paterna sit parta magno labore. Et reuera: nisi parcius vixeritis 4 Bre(i)tswert: Basler Kaufmann. ex quo: weil. 5 in spec.: speziell. 6 quod: = ut. 7 verum: freilich. Die Kleider hatte Mag. Caspar besorgt. 14 laute: flott. 15 solvere: zahlen. 17 Salom.: Sprüche 23, 19—21. 26 Petri: (1441—1511) aus Franken, geschäftlich äußerst tüchtiger Gemeinschafter Amerbachs u. Frobens. Gangolph (benannt nach einem burgund. Heiligen, dessen Kult in Bayern ver- breitet war) Petri u. Wilh. Mellinger sind seine Neffen. 29 advertere: sich küm- mern. exponere: (es) ausgeben. 31 qualiter: wie, daßs. substantia: Vermögen. Joh. versteuerte 1497 die anschnliche Summe von 1500 Gulden.
Strana 152
quam hucusque vixistis, reuocabo vos in lares paternas, siue sitis baccalaurei siue magistri, et locabo vos ad manuartifices, vbi ex la- boribus manuum vestrarum vos educatis. Magistro Joanni facite rationem; quem propterea mitto. Suspicor, quod magister Joannes Petri scripserit etiam Gangulpho, et fortassis, si non abstinuerit et sobrie vixerit, retrahet manum. Sitis ergo cauti et comedite et bibite, vt viuatis, non viuite, ut edatis et bibatis. Essent plura alia vobis scribenda, sed non tantum datur ocii. Istud tamen scito, quod isti, qui sunt cum magistro Ludouico Ber, multo minus exponunt et sunt in bono regimine et multo melius vestiti. Ex Basilea 2. die Janu[rJarii 1505. Scripsi regenti vestro. Quic- quid ergo vos iusserit, facitote. Joannes Amorbachius. Ea, quae non scripsi, magister Joannes Froben verbotenus vobis dicet; cui credite, ac si ad faciem vobis loquerer. Sunt mihi adhuc duo alii pueri, quibus et me oportet prouidere. Scripsissem Joanni Biblinger famulo; sed reuera opuscula Sancti Augustini in tantam sollicitudinem me induxerunt et inducunt, quod diu noctuque parum mihi datur ocii. Ideo me apud ipsum excusate, quod ei non scripserim. Salutes tamen ei ex me dicite et mei nomine eum petite, vt vos habeat commendatos. Sunt etiam adhuc mihi ali- qui tractati excudendi, qui sunt Sancti Augustini, quos scio, quod sunt Parrhisii. Vellem, vt operam daret perquirendo hincinde in liberariis, vbi essent. Magister Joannes ostendet ei praefatos trac- tatulos signatos manu mea et initia vel principia illorum. Quos si inuenerit, excopiaret vel conduceret, qui exscriberet, et eum liberali- — — 2 locabo etc.: verdinge euch als (Handwerker) Tagelöhner. 4 ratio: Rech- nung. 6 comedite etc.: sprichwörtlich nach Sokrates (Otto, Sprichw. d. Römer, S. 123). 9 Ber: (1479—I554), das 5. der 13 Kinder des reichen Basler Kaufherrn Hans B., studierte in Paris 1500—1512 mit glänzendem Erfolg Theologie, erteilte aber auch selbst Unterricht. Er wurde später Prof. in Basel u. Propst zu St. Peter (II 650), ging aber 1529 noch vor der Einführung der Reformation nach Freiburg i. B. (III 147, 508). Schon 1501 hatte Joh. die Söhne angewiesen, sich in seine Obhut zu begeben. 11 regenti: regentes hießsen die magistri, die in den Kollegien die regu- lären Hauptkurse abhielten. 15 ac si: wie wenn. 16 pueri: Kinder: Margaretha und Bonifacius. 17 Biblinger: hier verschrieben statt Nibling od. Nübling(er), wie er sonst genannt ist. Die famuli, arme Studenten, besorgten allerlei Dienste, repetierten aber auch mit ihren meist jüngeren Herren den Lernstoff. 18 Augustini: seit 1489 druckte Amerbach Einzelwerke des Kirchenvaters (354—430); I506 er- schien d. Gesamtausgabe in 11 Foliobänden. 19 ipsum = cum. 22 tract.: Ab- handlung. 23 hincinde: da u. dort. 24 liber.: Bibliothek. 26 excopiaret: er soll sie abschreiben. cond.: er soll einen anstellen, der...
quam hucusque vixistis, reuocabo vos in lares paternas, siue sitis baccalaurei siue magistri, et locabo vos ad manuartifices, vbi ex la- boribus manuum vestrarum vos educatis. Magistro Joanni facite rationem; quem propterea mitto. Suspicor, quod magister Joannes Petri scripserit etiam Gangulpho, et fortassis, si non abstinuerit et sobrie vixerit, retrahet manum. Sitis ergo cauti et comedite et bibite, vt viuatis, non viuite, ut edatis et bibatis. Essent plura alia vobis scribenda, sed non tantum datur ocii. Istud tamen scito, quod isti, qui sunt cum magistro Ludouico Ber, multo minus exponunt et sunt in bono regimine et multo melius vestiti. Ex Basilea 2. die Janu[rJarii 1505. Scripsi regenti vestro. Quic- quid ergo vos iusserit, facitote. Joannes Amorbachius. Ea, quae non scripsi, magister Joannes Froben verbotenus vobis dicet; cui credite, ac si ad faciem vobis loquerer. Sunt mihi adhuc duo alii pueri, quibus et me oportet prouidere. Scripsissem Joanni Biblinger famulo; sed reuera opuscula Sancti Augustini in tantam sollicitudinem me induxerunt et inducunt, quod diu noctuque parum mihi datur ocii. Ideo me apud ipsum excusate, quod ei non scripserim. Salutes tamen ei ex me dicite et mei nomine eum petite, vt vos habeat commendatos. Sunt etiam adhuc mihi ali- qui tractati excudendi, qui sunt Sancti Augustini, quos scio, quod sunt Parrhisii. Vellem, vt operam daret perquirendo hincinde in liberariis, vbi essent. Magister Joannes ostendet ei praefatos trac- tatulos signatos manu mea et initia vel principia illorum. Quos si inuenerit, excopiaret vel conduceret, qui exscriberet, et eum liberali- — — 2 locabo etc.: verdinge euch als (Handwerker) Tagelöhner. 4 ratio: Rech- nung. 6 comedite etc.: sprichwörtlich nach Sokrates (Otto, Sprichw. d. Römer, S. 123). 9 Ber: (1479—I554), das 5. der 13 Kinder des reichen Basler Kaufherrn Hans B., studierte in Paris 1500—1512 mit glänzendem Erfolg Theologie, erteilte aber auch selbst Unterricht. Er wurde später Prof. in Basel u. Propst zu St. Peter (II 650), ging aber 1529 noch vor der Einführung der Reformation nach Freiburg i. B. (III 147, 508). Schon 1501 hatte Joh. die Söhne angewiesen, sich in seine Obhut zu begeben. 11 regenti: regentes hießsen die magistri, die in den Kollegien die regu- lären Hauptkurse abhielten. 15 ac si: wie wenn. 16 pueri: Kinder: Margaretha und Bonifacius. 17 Biblinger: hier verschrieben statt Nibling od. Nübling(er), wie er sonst genannt ist. Die famuli, arme Studenten, besorgten allerlei Dienste, repetierten aber auch mit ihren meist jüngeren Herren den Lernstoff. 18 Augustini: seit 1489 druckte Amerbach Einzelwerke des Kirchenvaters (354—430); I506 er- schien d. Gesamtausgabe in 11 Foliobänden. 19 ipsum = cum. 22 tract.: Ab- handlung. 23 hincinde: da u. dort. 24 liber.: Bibliothek. 26 excopiaret: er soll sie abschreiben. cond.: er soll einen anstellen, der...
Strana 153
153 — ter exoluerem. Commisi domino doctori Guilhelmo Copp et signaui tales tractatulos, quando erat Basilee, sed fortassis oblitus vel alias non aduertens misit mihi excopiare duos tractatulos, videlicet de vera innocentia et sextum musice, quos tractatulos habeo bene qua- drupliciter, et expense inutiles facte sunt. Magister Joannes fortassis vobiscum et cum famulo latius de hac re loquetur. Vos omnes date operam, vt tractatulos, quos signaueram, habeam. Credo, quod pro maiori parte sunt ad Praedicatores vel Jacobitas vel Carmelitas. Valete. Nullum tractatum Augustini non signatum cupio, sed volo signatos. b. Brunoni Amerbachio Parrhisii in collegio Burgundie commo- ranti filio dilecto. S. p. d. Si bene vales, fili mi, bene est; ego quidem et mater tua cum couterinis tuis omnipotentis dei gratia bene valemus. Accepi ternas litteras a te: primas a Niblingio, secundas ab magistro Lu- douico Ber, tertias a Rulo de Colmaria. Eas legi et relegi ingemiscens, accipiens animo tuam et fratris tui inobedientiam, quia aliquando vobis mandaui, vt adiretis magistrum Ludouicum Ber, sed non pa- ruistis mandatis meis ; quamquam minatus fueram vobis, nisi eum adi- retis, vos priuare paterna hereditate, preceptum meum non curatis. Qui- bus si obtemperauissetis, modo essetis magistri in artibus et a pulue- ribus, in quibus adhuc desudatis, liberati, et venissetis cum aliis. Certe vestrum damnum, quia perdidistis tempus et me inducitis in magnas expensas. Reuera vltra centum scuta plus consumetis vos duo ad magisterium quam alii, qui vobiscum intrarunt Parrhisium et sunt magistri. Sed quid iuuat errores iam mersa puppe fateri ? Vosipsos neglexistis. Oportet me habere patientiam; habeatis et vos 1 Copp: ein Basler, bedeutend als Humanist wie als Mediziner, seit 1488 in Paris, Leibarzt Ludwigs XII. und Franz I. (III 200). 3 misit: er ließs.. 4 sextum mus.: das 6. Buch von Augustins Abhandlung de musica (über Rhythmik u. Metrik). 8 ad Praed. etc.: in den Klosterbibliotheken der Dominikaner etc. 12 Nach Mscr. d. Basler Univ.-Bibl. G II 13 fol. 47; bisher ungedruckt. 15 cout.: Geschwister. 17 Rulus de C.: wohl identisch mit dem als 'ille de Columbaria' bezeichneten Kameraden der Amerbache, der dem Ber anvertraut war (G II 29, 24). 22 modo: jetzt. 25 scuta: écus d'or. 26 ad magist.: bis zur Erlangung der Magisterwürde. Dazu brauchte man 31/2 Jahre; doch hatten die beiden Jungen noch den grammat. Vorkurs zu absolvieren gehabt. 27 sed quid... Zitat aus Claudian († 404) in Eutrop. 2. 7.
153 — ter exoluerem. Commisi domino doctori Guilhelmo Copp et signaui tales tractatulos, quando erat Basilee, sed fortassis oblitus vel alias non aduertens misit mihi excopiare duos tractatulos, videlicet de vera innocentia et sextum musice, quos tractatulos habeo bene qua- drupliciter, et expense inutiles facte sunt. Magister Joannes fortassis vobiscum et cum famulo latius de hac re loquetur. Vos omnes date operam, vt tractatulos, quos signaueram, habeam. Credo, quod pro maiori parte sunt ad Praedicatores vel Jacobitas vel Carmelitas. Valete. Nullum tractatum Augustini non signatum cupio, sed volo signatos. b. Brunoni Amerbachio Parrhisii in collegio Burgundie commo- ranti filio dilecto. S. p. d. Si bene vales, fili mi, bene est; ego quidem et mater tua cum couterinis tuis omnipotentis dei gratia bene valemus. Accepi ternas litteras a te: primas a Niblingio, secundas ab magistro Lu- douico Ber, tertias a Rulo de Colmaria. Eas legi et relegi ingemiscens, accipiens animo tuam et fratris tui inobedientiam, quia aliquando vobis mandaui, vt adiretis magistrum Ludouicum Ber, sed non pa- ruistis mandatis meis ; quamquam minatus fueram vobis, nisi eum adi- retis, vos priuare paterna hereditate, preceptum meum non curatis. Qui- bus si obtemperauissetis, modo essetis magistri in artibus et a pulue- ribus, in quibus adhuc desudatis, liberati, et venissetis cum aliis. Certe vestrum damnum, quia perdidistis tempus et me inducitis in magnas expensas. Reuera vltra centum scuta plus consumetis vos duo ad magisterium quam alii, qui vobiscum intrarunt Parrhisium et sunt magistri. Sed quid iuuat errores iam mersa puppe fateri ? Vosipsos neglexistis. Oportet me habere patientiam; habeatis et vos 1 Copp: ein Basler, bedeutend als Humanist wie als Mediziner, seit 1488 in Paris, Leibarzt Ludwigs XII. und Franz I. (III 200). 3 misit: er ließs.. 4 sextum mus.: das 6. Buch von Augustins Abhandlung de musica (über Rhythmik u. Metrik). 8 ad Praed. etc.: in den Klosterbibliotheken der Dominikaner etc. 12 Nach Mscr. d. Basler Univ.-Bibl. G II 13 fol. 47; bisher ungedruckt. 15 cout.: Geschwister. 17 Rulus de C.: wohl identisch mit dem als 'ille de Columbaria' bezeichneten Kameraden der Amerbache, der dem Ber anvertraut war (G II 29, 24). 22 modo: jetzt. 25 scuta: écus d'or. 26 ad magist.: bis zur Erlangung der Magisterwürde. Dazu brauchte man 31/2 Jahre; doch hatten die beiden Jungen noch den grammat. Vorkurs zu absolvieren gehabt. 27 sed quid... Zitat aus Claudian († 404) in Eutrop. 2. 7.
Strana 154
154 et studeatis fortiter, vt tempus perditum recuperetis, et precipué Basilius. Audio de te, quod satis bene studeas, sed sis timidus et, quando debeas loqui, vno anhelitu omnem conceptum tuum velis exprimere. Non sic est faciendum, sed fortem accipito animum. Co- gita, quod illi, quibus loqueris, sint homines sicut et tu, et moderate et tractim loquere et fac integra verba: nemo te persequitur, nemo te fugat. Non opus est, vt omnia verba, que exprimere vis, vno impetu exprimas. Non loqueris regibus et principibus, loqueris ma- gistris vel scholaribus tibi similibus: eos non timeas. Depone istum puerilem timorem etc. Etatem habes, teipsum tempera et mores bonos in te compone etc. Et fratrem tuum, si velit esse remissus, eum admone et obsecra, vt operam det studio et omnem faciat dili- gentiam. Si verba tua non aduertit, insta opportune, importune, in- crepa, argue et quocunque modo poteris labora, vt studeat, et rem gratissimam mihi ostendes. Audio etiam vos omnes, qui simul estis in camera, nutrire canem et cattos et tenere cameram immundam et fetidam, vt, qui veniunt ad vos visitandi causa, fetorem vix tolerare valeant. Pro pudor, quod ita pigri estis et stercora canum et cat- torum et scobare cameram et exportare non curatis. Volo ego, simi- liter parentes aliorum, vt canes et cattos non nutriatis neque habeatis in camera sed expellatis; quod nisi feceritis, in indignationem pa- rentum venietis. Auiso vos, caueatis, ne vltra talia dicantur de vobis. Scias etiam, mi Bruno, quod dominus Joannes Watensne dabit tibi et fratri tuo quadragintaduo scuta, vigintiunum pro te et totidem pro fratre. Ex quibus primum persoluite principalem et alia debita, si qua contraxistis, et regentem vestrum similiter persoluite. Et si quid superfluit, seruabit vobis vel magister Ludouicus Ber vel do- minus Magnus biblipola. Item magister Joannes Petri mittit Gan- gulpho et Mellinger fortassis etiam tantum. Item Holtzach, vt credo, suo Euchario mittet 20. Accipiat quisque secundum quod indiguerit de pecunia sibi missa ab illo, qui seruabit pecunias vestras. Sed non volo, vt habeatis ulterius communitatem cum aliis, sed tu et frater 3 loqui: Disputierübungen bildeten ein Hauptstück des Unterrichts. conc.: Gedanke. 6 tractim: langsam. Dieselben Vorwürfe schon im Brief v. 16. Apr. 1503: «praecipitas verba et uno anhelitu vis omnia simul proferre, quemadmodum calciator formas, super quibus facit calceos, proijcit in saccum unum». 10 mores ... eigne dir ein gesetztes Wesen an. 11 remissus: faul. 13 insta etc.: nach 2. Tim. 4, 2. 16 catti: Katzen. 17 fetidus: stinkend. 18 pro pudor: pfui! 19 scobare: wischen. 22 auisere: warnen. 28 Magnus: nicht näher bestimmbar. 32 ulterius: weiterhin.
154 et studeatis fortiter, vt tempus perditum recuperetis, et precipué Basilius. Audio de te, quod satis bene studeas, sed sis timidus et, quando debeas loqui, vno anhelitu omnem conceptum tuum velis exprimere. Non sic est faciendum, sed fortem accipito animum. Co- gita, quod illi, quibus loqueris, sint homines sicut et tu, et moderate et tractim loquere et fac integra verba: nemo te persequitur, nemo te fugat. Non opus est, vt omnia verba, que exprimere vis, vno impetu exprimas. Non loqueris regibus et principibus, loqueris ma- gistris vel scholaribus tibi similibus: eos non timeas. Depone istum puerilem timorem etc. Etatem habes, teipsum tempera et mores bonos in te compone etc. Et fratrem tuum, si velit esse remissus, eum admone et obsecra, vt operam det studio et omnem faciat dili- gentiam. Si verba tua non aduertit, insta opportune, importune, in- crepa, argue et quocunque modo poteris labora, vt studeat, et rem gratissimam mihi ostendes. Audio etiam vos omnes, qui simul estis in camera, nutrire canem et cattos et tenere cameram immundam et fetidam, vt, qui veniunt ad vos visitandi causa, fetorem vix tolerare valeant. Pro pudor, quod ita pigri estis et stercora canum et cat- torum et scobare cameram et exportare non curatis. Volo ego, simi- liter parentes aliorum, vt canes et cattos non nutriatis neque habeatis in camera sed expellatis; quod nisi feceritis, in indignationem pa- rentum venietis. Auiso vos, caueatis, ne vltra talia dicantur de vobis. Scias etiam, mi Bruno, quod dominus Joannes Watensne dabit tibi et fratri tuo quadragintaduo scuta, vigintiunum pro te et totidem pro fratre. Ex quibus primum persoluite principalem et alia debita, si qua contraxistis, et regentem vestrum similiter persoluite. Et si quid superfluit, seruabit vobis vel magister Ludouicus Ber vel do- minus Magnus biblipola. Item magister Joannes Petri mittit Gan- gulpho et Mellinger fortassis etiam tantum. Item Holtzach, vt credo, suo Euchario mittet 20. Accipiat quisque secundum quod indiguerit de pecunia sibi missa ab illo, qui seruabit pecunias vestras. Sed non volo, vt habeatis ulterius communitatem cum aliis, sed tu et frater 3 loqui: Disputierübungen bildeten ein Hauptstück des Unterrichts. conc.: Gedanke. 6 tractim: langsam. Dieselben Vorwürfe schon im Brief v. 16. Apr. 1503: «praecipitas verba et uno anhelitu vis omnia simul proferre, quemadmodum calciator formas, super quibus facit calceos, proijcit in saccum unum». 10 mores ... eigne dir ein gesetztes Wesen an. 11 remissus: faul. 13 insta etc.: nach 2. Tim. 4, 2. 16 catti: Katzen. 17 fetidus: stinkend. 18 pro pudor: pfui! 19 scobare: wischen. 22 auisere: warnen. 28 Magnus: nicht näher bestimmbar. 32 ulterius: weiterhin.
Strana 155
155 condiuidite, que ego vos mitto vel mittam, nec volo, vt tu sis ex- penditor omnium, sed expende de pecunia tibi a me missa pro te et fratre. Non est opus, vt aliquid pro aliis exponas. Vnusquisque accipiat a seruatore pecuniarum, quantum indigeat de pecunia sibi missa, et qui prodigus est et consumpserit pecuniam suam citius, non accommodet ab alio, sed scribat parentibus suis pro alia. Regestum tamen, quod fecisti, quando distribuisti aliis, quando acceperas pecunias a magistro Gaspardo, serua, vt possis facere rationem. Item audio, quod frater tuus Basilius patiatur sepius do- lores maximos, quando velit proijcere vrinam, et sit sibi aliquando maxima pressura, ita vt mingat sanguinem. Miror, quare non mihi significaueritis. Propterea mitto ei pulueres, quos sumat omni die bis: mane, quando surgit, et sero, quando vadit dormitum, et isto modo: accipiat morsellum panis et madidet in vino vel aqua et su- perponat de puluere in quantitate vnius fabe et comedat, et spero, vt abscedat dolor et melius habebit. Litteras tuas non ostendi Conrado Leontorio; videbantur mihi nimium pueriles. Excusaui tamen vos apud eum, quod non esset vobis tantum tempus nec ocium, vt ei rescriberetis. Qui in hec verba mihi commisit, vt vobis scriberem: Scribe filiis tuis, ne Gallicis characteribus semibarbaris manus suas fedare pergant, sed vel modi- cam diligentiam Romanis Latinis litteris adhibeant, vt, si ingenio se cultos esse, etiam manu velint, et me monachum eis commenda etc. Est ipse mihi quasi frater et me et vos plus diligit quam suos fratres et vos videre cupit. Vale, mi Bruno. Et Basilio has etiam ostende litteras, quamuis ad eum proprias dederim. Iterum vale et mandatis et suasionibus obtempera, obsecro. Ex Basilea 22. mensis Maii anno etc. 1505. Joannes Amorbachius pater tuus. 1 vos: statt vobis. 2 expenditor: Zahlmeister. 6 accomm.: leihen. 7 regestum: Verzeichnis. Am 27. Juli 1501 hatte Joh. schon eingeschärft: «volo etiam, ut quisque vestrum sibi faciat regestum et omne, quod exponat etiam pro quantumque minima re, etiam pro pennis, scribat.» 11 pressura: schmerzhafter Druck. mingere: ausscheiden. Bas. mußite sich später einer Steinoperation unterziehen. 14 acci- piat: er nehme. morsellus: Bissen. 17 Leontorio: Leuenberg († 1511), Zister- zienser aus Maulbronn, wissenschaftlicher Mitarbeiter Amerbachs, damals Beicht- vater des Beginenklösterchens im Engental südl. v. Muttenz (III 139). 20 com- mittere: auftragen. Gall. char.: Frakturschrift ("gotische»). 21 manus: Hand- schrift. 22 Romanis: «Antiqua», wie sie L. selbst schreibt (III 238). Daß der Rat befolgt wurde, zeigen die erhaltenen Briefe.
155 condiuidite, que ego vos mitto vel mittam, nec volo, vt tu sis ex- penditor omnium, sed expende de pecunia tibi a me missa pro te et fratre. Non est opus, vt aliquid pro aliis exponas. Vnusquisque accipiat a seruatore pecuniarum, quantum indigeat de pecunia sibi missa, et qui prodigus est et consumpserit pecuniam suam citius, non accommodet ab alio, sed scribat parentibus suis pro alia. Regestum tamen, quod fecisti, quando distribuisti aliis, quando acceperas pecunias a magistro Gaspardo, serua, vt possis facere rationem. Item audio, quod frater tuus Basilius patiatur sepius do- lores maximos, quando velit proijcere vrinam, et sit sibi aliquando maxima pressura, ita vt mingat sanguinem. Miror, quare non mihi significaueritis. Propterea mitto ei pulueres, quos sumat omni die bis: mane, quando surgit, et sero, quando vadit dormitum, et isto modo: accipiat morsellum panis et madidet in vino vel aqua et su- perponat de puluere in quantitate vnius fabe et comedat, et spero, vt abscedat dolor et melius habebit. Litteras tuas non ostendi Conrado Leontorio; videbantur mihi nimium pueriles. Excusaui tamen vos apud eum, quod non esset vobis tantum tempus nec ocium, vt ei rescriberetis. Qui in hec verba mihi commisit, vt vobis scriberem: Scribe filiis tuis, ne Gallicis characteribus semibarbaris manus suas fedare pergant, sed vel modi- cam diligentiam Romanis Latinis litteris adhibeant, vt, si ingenio se cultos esse, etiam manu velint, et me monachum eis commenda etc. Est ipse mihi quasi frater et me et vos plus diligit quam suos fratres et vos videre cupit. Vale, mi Bruno. Et Basilio has etiam ostende litteras, quamuis ad eum proprias dederim. Iterum vale et mandatis et suasionibus obtempera, obsecro. Ex Basilea 22. mensis Maii anno etc. 1505. Joannes Amorbachius pater tuus. 1 vos: statt vobis. 2 expenditor: Zahlmeister. 6 accomm.: leihen. 7 regestum: Verzeichnis. Am 27. Juli 1501 hatte Joh. schon eingeschärft: «volo etiam, ut quisque vestrum sibi faciat regestum et omne, quod exponat etiam pro quantumque minima re, etiam pro pennis, scribat.» 11 pressura: schmerzhafter Druck. mingere: ausscheiden. Bas. mußite sich später einer Steinoperation unterziehen. 14 acci- piat: er nehme. morsellus: Bissen. 17 Leontorio: Leuenberg († 1511), Zister- zienser aus Maulbronn, wissenschaftlicher Mitarbeiter Amerbachs, damals Beicht- vater des Beginenklösterchens im Engental südl. v. Muttenz (III 139). 20 com- mittere: auftragen. Gall. char.: Frakturschrift ("gotische»). 21 manus: Hand- schrift. 22 Romanis: «Antiqua», wie sie L. selbst schreibt (III 238). Daß der Rat befolgt wurde, zeigen die erhaltenen Briefe.
Strana 156
156 — 2. Bruno Amerbach. Honorato viro Johanni Amorbachio, artium magistro, genitori amantissimo. S. P. d. Si uales, dulcissime genitor, bene est; ego quidem valeo. Auerem adeo quam lubens tibi, amantissime genitor, et pientissime genitrici aliquid solaminis afferre, quo acerbissimus meror ille vester (quem ex inopinato misere sororis concepisti casu) aut omnino tolle- retur aut magna ex parte leuaretur, nisi perdifficile mihi et apprime laboriosum consolationis munus assumere viderer, qui paris egritu- dinis consocius accedens non minus consolandus quam uos consola- turus videar. Qua enim spe alteri medebitur, qui ipse in morbo sit? Eodem siquidem sum confossus vulnere, quo uos video laborare. Fuit hec olim tibi filia charissima nobisque soror amantissima. Nescio nunc quorum suasu (dii funditus eos extirpent perdantque) paterna precepta pretersiliens vestram mouerit succensionem. Quod profecto adeo me angit, macerat ac denique cruciat, vt non hore punctulum aut spaciolum labatur, quin non millies hec cogitem et tristi animo reuoluitem. Fit denique non immodica angoris et doloris mei ac- cessio, dum senilem uestram caniciem mente cogito, ne uestro merori morbus aut aliquid id generis mali accedat, quo vos aut decedere aut maximas in egritudines labi contingat. Verum (quid talia fando augeo dolorem?) missa hec facio. Nam animus meminisse horret luctuque refugit. Hoc vnum tantum peto, dulcissime genitor, vt moderes, temperes hunc tuum merorem aut omnino excucias misere- que genitrici consolator esto sisque in sororem mitior. Ad quam et dedissem litteras, verum timeo, ne dolorem paululum sedatum augmentarem aut saltem renouarem. Me igitur apud eam excusa, quod nullis eam compellarim litteris. Johannes Wattenschne in nullis nobis potest subuenire pecuniis. Sancte enim jurat non tantum sibi nunc esse pecunie, quo debita —- Nach Mscr. d. Basler Univ.-Bibl. G II 13 fol. 57; bisher ungedruckt. 3 amantiss.: auch in passivem Sinne üblich. 5 auerem a. quam: ich würde überaus gern.. 7 sororis: Margarethe (geb. 1490; Briefe von ihr an die Mutter und an die Brüder in Paris bei Kölner A. D. 411 f.) war am 18. Febr. I506 von den Eltern enterbt worden, weil sie sich ohne ihr Einverständnis mit Jacob Rechburger verheiratet hatte. Doch kam 1507 eine dauernde Aussöhnung zustande. 12 siquidem: denn. 16 macerare: zermürben, aufreiben. 17 non: hinter quin überflüssig. 18 accessio: Steigerung. 20 decedere: scil. de vita. 21 talia fando: nach Verg. Aen. II 6. 22 animus etc.: Verg. Aen. II 12. 25 ad quam: an die Mutter (der Satz von der Schwester ist am Rande nachgetragen).
156 — 2. Bruno Amerbach. Honorato viro Johanni Amorbachio, artium magistro, genitori amantissimo. S. P. d. Si uales, dulcissime genitor, bene est; ego quidem valeo. Auerem adeo quam lubens tibi, amantissime genitor, et pientissime genitrici aliquid solaminis afferre, quo acerbissimus meror ille vester (quem ex inopinato misere sororis concepisti casu) aut omnino tolle- retur aut magna ex parte leuaretur, nisi perdifficile mihi et apprime laboriosum consolationis munus assumere viderer, qui paris egritu- dinis consocius accedens non minus consolandus quam uos consola- turus videar. Qua enim spe alteri medebitur, qui ipse in morbo sit? Eodem siquidem sum confossus vulnere, quo uos video laborare. Fuit hec olim tibi filia charissima nobisque soror amantissima. Nescio nunc quorum suasu (dii funditus eos extirpent perdantque) paterna precepta pretersiliens vestram mouerit succensionem. Quod profecto adeo me angit, macerat ac denique cruciat, vt non hore punctulum aut spaciolum labatur, quin non millies hec cogitem et tristi animo reuoluitem. Fit denique non immodica angoris et doloris mei ac- cessio, dum senilem uestram caniciem mente cogito, ne uestro merori morbus aut aliquid id generis mali accedat, quo vos aut decedere aut maximas in egritudines labi contingat. Verum (quid talia fando augeo dolorem?) missa hec facio. Nam animus meminisse horret luctuque refugit. Hoc vnum tantum peto, dulcissime genitor, vt moderes, temperes hunc tuum merorem aut omnino excucias misere- que genitrici consolator esto sisque in sororem mitior. Ad quam et dedissem litteras, verum timeo, ne dolorem paululum sedatum augmentarem aut saltem renouarem. Me igitur apud eam excusa, quod nullis eam compellarim litteris. Johannes Wattenschne in nullis nobis potest subuenire pecuniis. Sancte enim jurat non tantum sibi nunc esse pecunie, quo debita —- Nach Mscr. d. Basler Univ.-Bibl. G II 13 fol. 57; bisher ungedruckt. 3 amantiss.: auch in passivem Sinne üblich. 5 auerem a. quam: ich würde überaus gern.. 7 sororis: Margarethe (geb. 1490; Briefe von ihr an die Mutter und an die Brüder in Paris bei Kölner A. D. 411 f.) war am 18. Febr. I506 von den Eltern enterbt worden, weil sie sich ohne ihr Einverständnis mit Jacob Rechburger verheiratet hatte. Doch kam 1507 eine dauernde Aussöhnung zustande. 12 siquidem: denn. 16 macerare: zermürben, aufreiben. 17 non: hinter quin überflüssig. 18 accessio: Steigerung. 20 decedere: scil. de vita. 21 talia fando: nach Verg. Aen. II 6. 22 animus etc.: Verg. Aen. II 12. 25 ad quam: an die Mutter (der Satz von der Schwester ist am Rande nachgetragen).
Strana 157
157 — contracta exsoluere possit. Quare si maturiorem reditum nostrum in patriam cupitis, necesse erit, vt magister Johannes aut aliquis quispiam fidelis huc cum pecuniis adueniet, nisi aliquis alius aspirat oportunior uentus. Cetera, ut iussisti, fient omnia. Magister Lu- douicus Ber plurimum se tibi commendat, qui et super hoc ad te dat litteras. Sunt future licencie, ni fallor, ad dominicam Letare. Finem facio, si quedam de nobis scripsero. Nosti, dulcissime genitor, dum per litteras admoner[er]es, vt magistrum Ludouicum adiremus, suasu nonnullorum mandatis obuenisse et tuam contra nos iram concitasse. Precamur te, dulcissime genitor, per tuam benignitatem et denique per viscera saluatoris nostri, vt hunc in nobis iram omnino oblitteres aut saltim paululum mitiges. Peccauimus, fatemur, dulcissime genitor, veniam petimus et libentes ferule manum sub- demus. Peccati dudum penituit. Modo teste Seneca penitens peccator ferme est extra noxam. Tuum ergo erit, mi genitor, mitius erga nos agere. Vale cum dulcissima matre, mi genitor, vosque tueantur in euum optimi Joues. Bonifacio, dulcissimo fratri, plurimum ex nobis salutis dicito (et sorori, si tue benignitati libeat). Vale. Parisiis, Martis post Reminiscere, anno 1056. Nuntii festinantia non passa est emunctius hasce litteras rescribere. Bruno Amerbachius, filius tuus. Vale. Frater obrutus ceteris negociis nullis te compellare potuit litteris. 3. Bonifacius Amerbach. Bonifacius A. (11. Okt. 1495—24. Apr. 1562), d. jüngste Sohn des Johannes, ging zu St. Theodor zur Schule, wurde 1507 vor einer Epidemie zu Leontorius ins Engental (s. S. 155) geflüchtet u. im Sommer nach Schlettstadt geschickt (2 Briefe von dort an d. Mutter 6 licencie: licencia hießs ursprünglich das Recht, Vorlesungen zu halten, später das auf das Baccalaureat folgende (ebenso ungefährliche) Examen, welches das Recht auf den Magistertitel verlieh. dom. Letare: 22. März. 9 obuenire: entgegenhandeln (fehlerhaft für obversari); dabei fehlt nos. 11 viscera: biblischer Ausdruck für Barmherzigkeit'. 12 oblitterare: auslöschen. 13 ferula: Rute. 14 modo: nur, jedoch. Seneca: wohl aus Ep. III 7. 9, von Bruno bedenklich oft zitiert und variiert. 17 in euum: euer Leben lang. 18 optimi Joues: wohl Zitat aus mir unbekannter Quelle. 20 Reminiscere: 8. März. 1056: statt 1506, eine ähnlich noch dreimal praktizierte Spielerei Brunos. 21 emunctius: sauberer. 23 ne- gociis: Basilius war vielmehr schreibfaul. Schon am 27. Juli 1501 bemerkt der Vater — nicht zum letzten Male —: «non volo, quod semper Bruno solus scribat, volo enim et tuum ingenium cognoscere, Basili».
157 — contracta exsoluere possit. Quare si maturiorem reditum nostrum in patriam cupitis, necesse erit, vt magister Johannes aut aliquis quispiam fidelis huc cum pecuniis adueniet, nisi aliquis alius aspirat oportunior uentus. Cetera, ut iussisti, fient omnia. Magister Lu- douicus Ber plurimum se tibi commendat, qui et super hoc ad te dat litteras. Sunt future licencie, ni fallor, ad dominicam Letare. Finem facio, si quedam de nobis scripsero. Nosti, dulcissime genitor, dum per litteras admoner[er]es, vt magistrum Ludouicum adiremus, suasu nonnullorum mandatis obuenisse et tuam contra nos iram concitasse. Precamur te, dulcissime genitor, per tuam benignitatem et denique per viscera saluatoris nostri, vt hunc in nobis iram omnino oblitteres aut saltim paululum mitiges. Peccauimus, fatemur, dulcissime genitor, veniam petimus et libentes ferule manum sub- demus. Peccati dudum penituit. Modo teste Seneca penitens peccator ferme est extra noxam. Tuum ergo erit, mi genitor, mitius erga nos agere. Vale cum dulcissima matre, mi genitor, vosque tueantur in euum optimi Joues. Bonifacio, dulcissimo fratri, plurimum ex nobis salutis dicito (et sorori, si tue benignitati libeat). Vale. Parisiis, Martis post Reminiscere, anno 1056. Nuntii festinantia non passa est emunctius hasce litteras rescribere. Bruno Amerbachius, filius tuus. Vale. Frater obrutus ceteris negociis nullis te compellare potuit litteris. 3. Bonifacius Amerbach. Bonifacius A. (11. Okt. 1495—24. Apr. 1562), d. jüngste Sohn des Johannes, ging zu St. Theodor zur Schule, wurde 1507 vor einer Epidemie zu Leontorius ins Engental (s. S. 155) geflüchtet u. im Sommer nach Schlettstadt geschickt (2 Briefe von dort an d. Mutter 6 licencie: licencia hießs ursprünglich das Recht, Vorlesungen zu halten, später das auf das Baccalaureat folgende (ebenso ungefährliche) Examen, welches das Recht auf den Magistertitel verlieh. dom. Letare: 22. März. 9 obuenire: entgegenhandeln (fehlerhaft für obversari); dabei fehlt nos. 11 viscera: biblischer Ausdruck für Barmherzigkeit'. 12 oblitterare: auslöschen. 13 ferula: Rute. 14 modo: nur, jedoch. Seneca: wohl aus Ep. III 7. 9, von Bruno bedenklich oft zitiert und variiert. 17 in euum: euer Leben lang. 18 optimi Joues: wohl Zitat aus mir unbekannter Quelle. 20 Reminiscere: 8. März. 1056: statt 1506, eine ähnlich noch dreimal praktizierte Spielerei Brunos. 21 emunctius: sauberer. 23 ne- gociis: Basilius war vielmehr schreibfaul. Schon am 27. Juli 1501 bemerkt der Vater — nicht zum letzten Male —: «non volo, quod semper Bruno solus scribat, volo enim et tuum ingenium cognoscere, Basili».
Strana 158
158 — bei Kölner A. D. 410), wo seine Brüder 1497—I500 geweilt hatten. Nach Studien in Basel, Freiburg u. Avignon trat er 1525 die Pro- fessur für röm. Recht in Basel an u. versah sie bis 1548 (Thommen S. 145), zugleich als Rechtskonsulent der Stadt u. auswärtiger Herren tätig, als gütiger u. hochgebildeter Mensch allgemein verehrt. Mit der neuen Kirche hatte er nach schweren Bedrängnissen durch d. Unduldsamkeit der Machthaber 1534 seinen Frieden gemacht. Er wohnte im väterlichen Hause; schon er begann es mit Kunstgegen- ständen auszustatten. Vgl. S. 32 f.; Grabschrift S. 208. Porträt von Holbein, datiert 14. Okt. 1519, in d. öff. Kunstsammlung. Ansätze zu einer Biographie bei Fechter B B II (1843) u. bei Th. Burckhardt B. A. (1894). Vgl. III 145. Schriftprobe bei Roth-Schmidt. a. Charissimo et pientissimo genitori meo Domino Joanni Amor- bachio, Basileorum amplissimo ciui. Filiali salutacione premissa: charissime pater, rogo te uelis mit- tere nobis Gramaticam Francisci nigri, quam habuerunt fratres mei dilectissimi in schltstat. nos volumus uti ad nostrum studium. noster preceptor habet unam, que inpressa est Venecijs, sed uellemus liben- ter unam propriam habere. quam velis mittere nobis etc. adamande pater, nos exspectamus aduentum tuum. cum pulchra aura fuerit, iam in festiuis diebus ueni ad nos et uidebis, quid legamus et stu- deamus. optime et letissime vale. saluta mihi matrem pientissimam et dilectissimam. datum ex Engental sabbato ante pentecosten anno MDVII. Charissimus tuus filius Bonifacius. Hesterno vesperi lingua Tuyscona confeceram filio tuo, boni plurimum faciens, et diligentissimo seruulo suo Epistolium verbis paucis, cum iturus essem ad sororum nostrarum confessiones au- diendas, iubens utrique, ut pro suo ingenio in latinum verterent lin- guagium. Ita rediens ambos eos ex eadem epistula, quas tibi ambas Nach Mscr. d. Basler Univ.-Bibl. G II 13, 62; bisher ungedruckt. Die Nachschrift des Lehrers steht auf demselben Blatt. 17 Nigri: Francesco Negro, Prof. in Venedig u. Padua, nach 1500 am Hofe von Ferrara. Die Univ.-Bibl. bewahrt ein Exemplar seiner in Basel 1499 ge- druckten Grammatik, die Spuren der Benützung durch Bruno A. aufweist. 24 sabb. a. p. = 22. Mai. 26 Tuysconus: deutsch. boni plur. fac.: wohl = «zu seiner groſsen Freude». 28 sororum: die Bewohnerinnen des Klösterchens, deren Beichtiger L. war. 30 quas.. mitto: unterbricht störend den Zusammenhang
158 — bei Kölner A. D. 410), wo seine Brüder 1497—I500 geweilt hatten. Nach Studien in Basel, Freiburg u. Avignon trat er 1525 die Pro- fessur für röm. Recht in Basel an u. versah sie bis 1548 (Thommen S. 145), zugleich als Rechtskonsulent der Stadt u. auswärtiger Herren tätig, als gütiger u. hochgebildeter Mensch allgemein verehrt. Mit der neuen Kirche hatte er nach schweren Bedrängnissen durch d. Unduldsamkeit der Machthaber 1534 seinen Frieden gemacht. Er wohnte im väterlichen Hause; schon er begann es mit Kunstgegen- ständen auszustatten. Vgl. S. 32 f.; Grabschrift S. 208. Porträt von Holbein, datiert 14. Okt. 1519, in d. öff. Kunstsammlung. Ansätze zu einer Biographie bei Fechter B B II (1843) u. bei Th. Burckhardt B. A. (1894). Vgl. III 145. Schriftprobe bei Roth-Schmidt. a. Charissimo et pientissimo genitori meo Domino Joanni Amor- bachio, Basileorum amplissimo ciui. Filiali salutacione premissa: charissime pater, rogo te uelis mit- tere nobis Gramaticam Francisci nigri, quam habuerunt fratres mei dilectissimi in schltstat. nos volumus uti ad nostrum studium. noster preceptor habet unam, que inpressa est Venecijs, sed uellemus liben- ter unam propriam habere. quam velis mittere nobis etc. adamande pater, nos exspectamus aduentum tuum. cum pulchra aura fuerit, iam in festiuis diebus ueni ad nos et uidebis, quid legamus et stu- deamus. optime et letissime vale. saluta mihi matrem pientissimam et dilectissimam. datum ex Engental sabbato ante pentecosten anno MDVII. Charissimus tuus filius Bonifacius. Hesterno vesperi lingua Tuyscona confeceram filio tuo, boni plurimum faciens, et diligentissimo seruulo suo Epistolium verbis paucis, cum iturus essem ad sororum nostrarum confessiones au- diendas, iubens utrique, ut pro suo ingenio in latinum verterent lin- guagium. Ita rediens ambos eos ex eadem epistula, quas tibi ambas Nach Mscr. d. Basler Univ.-Bibl. G II 13, 62; bisher ungedruckt. Die Nachschrift des Lehrers steht auf demselben Blatt. 17 Nigri: Francesco Negro, Prof. in Venedig u. Padua, nach 1500 am Hofe von Ferrara. Die Univ.-Bibl. bewahrt ein Exemplar seiner in Basel 1499 ge- druckten Grammatik, die Spuren der Benützung durch Bruno A. aufweist. 24 sabb. a. p. = 22. Mai. 26 Tuysconus: deutsch. boni plur. fac.: wohl = «zu seiner groſsen Freude». 28 sororum: die Bewohnerinnen des Klösterchens, deren Beichtiger L. war. 30 quas.. mitto: unterbricht störend den Zusammenhang
Strana 159
159 mitto, transtulisse inveni, que es lecturus, sine ulla mea emenda- tione, ut eis discedens interminatus fueram. Quam cum non sine voluptate legissem, te quoque non dubito sine singulari complacentia legere non posse. Quare, mi Amorbachi, si fuerit aura serenior, veni nos Camenis sacros inuisere in aedibus Camenis consecratis. Scire aueo, si Friburgo libros illos attuleris. Vale, amice et domine mi Amorbachi. Coniugem tuam lectissimam saluere iubeas et pro filio suo nescio quid timidam (vidi enim eam sinus lachrymis replesse) animequiorem deinceps futuram. Nam et ego pro sua materna di- lectione vicarius non indiligens accessi. Valle Engaddi Frater Conradus Leontorius. b. Basilio Amerbachio, Basileiensi, juris candidato, Auarici Bituri- gum, filio charissimo. S. P. Cum Equitis Rotburgii filius istuc iter instituat, Basili, occasionem utrique nostrum vltro citroque scribendi oblatam, comite istius huc redituro, minime in tanta nunciorum perfidia negligendam esse duxi. Itaque vt ad literas tuas a Geuderis mihi III Martii exhi- bitas capitulatim respondeam: principio eos ipsos Geuderos tant- opere abs te commendatos libenter cum praeceptore et Rechlingero honoris causa domi conuiuiolo accepissem, nisi temporis incommo- ditas seu iniquitas mihi testandae beneuolentiae necessitatem in vinis honorariis, Maluatico, Aromatite et Burgundiano cum rubro tum albo mittendis imposuisset; cui, vellem nollem, parendum fuit. Et - . 2 interminari: in Aussicht stellen. 3 complacentia: Gefallen. 5 Camena: Muse. 6 libros: unbekannt. 9 animequior: gefaßter. 10 Engaddi: das Engental (arcta vallis) mit seinen jetzt noch gepflegten Rebbergen bezeichnet L. gern mit diesem biblischen Namen (Cantic. Cantic. Sal. I, 13 in vineis Engaddi). 13 Nach Mscr. der Basler Univ.-Bibl. G II 14 fol. 209; bisher ungedruckt. 13 Basilio: s. S. 166. Auarici Bit.: Bourges, mit berühmter jurist. Fa- kultät. 15 Rotburgii fil.: einer der Söhne des Junkers Hans Jakob v.Rotberg, des Landvogts zu Röteln. istuc: nach Bourges. 18 litteras: vom 8. Febr. (Mscr. G I 8, fol. 107). Bei dieser Gelegenheit schrieb Bas. auch: «Animaduerti aliquo- ties, te in inscriptionibus literarum mearum D. in principio solere adijcere ; quae nota cum Dominum significare soleat neque par sit, ita filium a parente uocari, rogo, mi pater, ne posthac amplius utaris». a Geuderis: die Gebrüder Geu- der, vornehme Nürnberger, waren Studienfreunde des Bas. schon von Padua her. 19 capitulatim: abschnittweise. 20 Rechlingerus: ein Augsburger Patrizier, wohl Studienfreund des Bas. 23 Malv.: Malvasier, südländischer Likörwein. Aroma- tites: Gewürzwein.
159 mitto, transtulisse inveni, que es lecturus, sine ulla mea emenda- tione, ut eis discedens interminatus fueram. Quam cum non sine voluptate legissem, te quoque non dubito sine singulari complacentia legere non posse. Quare, mi Amorbachi, si fuerit aura serenior, veni nos Camenis sacros inuisere in aedibus Camenis consecratis. Scire aueo, si Friburgo libros illos attuleris. Vale, amice et domine mi Amorbachi. Coniugem tuam lectissimam saluere iubeas et pro filio suo nescio quid timidam (vidi enim eam sinus lachrymis replesse) animequiorem deinceps futuram. Nam et ego pro sua materna di- lectione vicarius non indiligens accessi. Valle Engaddi Frater Conradus Leontorius. b. Basilio Amerbachio, Basileiensi, juris candidato, Auarici Bituri- gum, filio charissimo. S. P. Cum Equitis Rotburgii filius istuc iter instituat, Basili, occasionem utrique nostrum vltro citroque scribendi oblatam, comite istius huc redituro, minime in tanta nunciorum perfidia negligendam esse duxi. Itaque vt ad literas tuas a Geuderis mihi III Martii exhi- bitas capitulatim respondeam: principio eos ipsos Geuderos tant- opere abs te commendatos libenter cum praeceptore et Rechlingero honoris causa domi conuiuiolo accepissem, nisi temporis incommo- ditas seu iniquitas mihi testandae beneuolentiae necessitatem in vinis honorariis, Maluatico, Aromatite et Burgundiano cum rubro tum albo mittendis imposuisset; cui, vellem nollem, parendum fuit. Et - . 2 interminari: in Aussicht stellen. 3 complacentia: Gefallen. 5 Camena: Muse. 6 libros: unbekannt. 9 animequior: gefaßter. 10 Engaddi: das Engental (arcta vallis) mit seinen jetzt noch gepflegten Rebbergen bezeichnet L. gern mit diesem biblischen Namen (Cantic. Cantic. Sal. I, 13 in vineis Engaddi). 13 Nach Mscr. der Basler Univ.-Bibl. G II 14 fol. 209; bisher ungedruckt. 13 Basilio: s. S. 166. Auarici Bit.: Bourges, mit berühmter jurist. Fa- kultät. 15 Rotburgii fil.: einer der Söhne des Junkers Hans Jakob v.Rotberg, des Landvogts zu Röteln. istuc: nach Bourges. 18 litteras: vom 8. Febr. (Mscr. G I 8, fol. 107). Bei dieser Gelegenheit schrieb Bas. auch: «Animaduerti aliquo- ties, te in inscriptionibus literarum mearum D. in principio solere adijcere ; quae nota cum Dominum significare soleat neque par sit, ita filium a parente uocari, rogo, mi pater, ne posthac amplius utaris». a Geuderis: die Gebrüder Geu- der, vornehme Nürnberger, waren Studienfreunde des Bas. schon von Padua her. 19 capitulatim: abschnittweise. 20 Rechlingerus: ein Augsburger Patrizier, wohl Studienfreund des Bas. 23 Malv.: Malvasier, südländischer Likörwein. Aroma- tites: Gewürzwein.
Strana 160
160 — ii quidem conatum meum valde gratum extitisse gratiis agendis prae se tulerunt ... Venio ad studiorum tuorum rationem, quam pluribus explicatam percipere iucundum fuit, maxime quod eam non temere, sed Eguinarii Baronis, magni jurisconsulti, consilio susceptum signi- ficares. Etsi uero eiusdem libellum, cui Manualium titulum indidit, nunquam viderim, preiuditio tamen tanti viri atque ex his quae proponis prima facie arridentibus fere persuadeor, hanc rectam ex- peditioremque ad juris Romani cognitionem compendio perueniendi methodum siue uiam fore, nec tamen, abs te sententiam rogatus, quic- quam non viso libello omnibusque diligentius perpensis pronuntio, sed potius ampliari iudicium desidero, ne in re exactam disquisitionem requirenti nouitas mihi tumultuanti imposuisse uideatur. Sed fac, mi fili, hanc ueram viam esse: interea memineris queso, nihilosecius futuro jurisconsulto Aristotelis et Platonis vniuersos moralis philo- sophiae libros euoluendos; memineris porro pro horum temporum ratione in foro volitaturo aut de jure responsitaturo Bartoli, Baldi et reliquorum interpretum commentaria minime negligenda esse. Eo enim nunc peruenimus eaque tribunalium nostrorum consuetudo vel corruptela est, vt plaerisque veterum jureconsultorum responsis aut rationibus uiuis thema secundum ea quae proponuntur comprobasse non satis sit, nisi plaustra etiam interpretum centonibus nomencla- turisque onusta adducantur, laureolam fortassis in mustaceo (quod dicitur) querentibus. Viso Baronis libello et mature expenso meam in sinum tuum sententiam effundere, salua semper saniore, non 2 pluribus: sc. verbis. 4 Baro: Prof. in Bourges († 1550). Er hatte eine prak- tische Uebersicht über das Pandektenrecht zu schreiben begonnen (Ad Digesta seu Pandectas Manualium libri septem), dessen fertige Teile 1556 erschienen. Die Univ.-Bibl. besitzt das zierliche Bändchen aus dem Nachlaßs des Bas. mit seinen handschr. Ergänzungen. 6 preiuditium: (günstiges) Vorurteil. 7 prima facie: gleich auf den ersten Blick. 8 compendio: auf kürzestem Wege. 10 pronuntiare: Urteil abgeben. 12 tumultuari: voreilig handeln. imponere: täuschen. fac: (nimm an) angenommen, daſs... 16 in foro volitare: öfters bei Cicero «sich herumtreiben". Skeptisch urteilt Bonif. über den Anwaltsberuf schon 1522 aus Avignon (G II I3, 128 an s. Bruder Basilius). Bartolus, Baldus: ital. Rechtsgelehrte des 14. Jhs., Ver- fasser berühmter, aber weitschweifiger Kommentare zum Corpus juris. 19 veterum: d. antiken Juristen. 20 rat. uiuae: aus der Praxis des Lebens entnommene Gründe. thema etc.: eine mit unserm Fall zusammenhängende Behauptung. 21 plaustra: Fuder. centones: Flicken, zusammengestoppelte Zitate aus jenen späteren Aus- legern. nomencl.: Namenlisten. 22 laureolam etc.: aus den Adagia des Erasmus (nr. 4987) nach Cic. ad. Att. V 20, 4 «einen kleinen Ruhm durch einen Honigkuchen (d. h. billig und bequem) zu gewinnen suchen». 23 mature: reiflich. 23 salua etc.: bessere Einsicht vorbehalten.
160 — ii quidem conatum meum valde gratum extitisse gratiis agendis prae se tulerunt ... Venio ad studiorum tuorum rationem, quam pluribus explicatam percipere iucundum fuit, maxime quod eam non temere, sed Eguinarii Baronis, magni jurisconsulti, consilio susceptum signi- ficares. Etsi uero eiusdem libellum, cui Manualium titulum indidit, nunquam viderim, preiuditio tamen tanti viri atque ex his quae proponis prima facie arridentibus fere persuadeor, hanc rectam ex- peditioremque ad juris Romani cognitionem compendio perueniendi methodum siue uiam fore, nec tamen, abs te sententiam rogatus, quic- quam non viso libello omnibusque diligentius perpensis pronuntio, sed potius ampliari iudicium desidero, ne in re exactam disquisitionem requirenti nouitas mihi tumultuanti imposuisse uideatur. Sed fac, mi fili, hanc ueram viam esse: interea memineris queso, nihilosecius futuro jurisconsulto Aristotelis et Platonis vniuersos moralis philo- sophiae libros euoluendos; memineris porro pro horum temporum ratione in foro volitaturo aut de jure responsitaturo Bartoli, Baldi et reliquorum interpretum commentaria minime negligenda esse. Eo enim nunc peruenimus eaque tribunalium nostrorum consuetudo vel corruptela est, vt plaerisque veterum jureconsultorum responsis aut rationibus uiuis thema secundum ea quae proponuntur comprobasse non satis sit, nisi plaustra etiam interpretum centonibus nomencla- turisque onusta adducantur, laureolam fortassis in mustaceo (quod dicitur) querentibus. Viso Baronis libello et mature expenso meam in sinum tuum sententiam effundere, salua semper saniore, non 2 pluribus: sc. verbis. 4 Baro: Prof. in Bourges († 1550). Er hatte eine prak- tische Uebersicht über das Pandektenrecht zu schreiben begonnen (Ad Digesta seu Pandectas Manualium libri septem), dessen fertige Teile 1556 erschienen. Die Univ.-Bibl. besitzt das zierliche Bändchen aus dem Nachlaßs des Bas. mit seinen handschr. Ergänzungen. 6 preiuditium: (günstiges) Vorurteil. 7 prima facie: gleich auf den ersten Blick. 8 compendio: auf kürzestem Wege. 10 pronuntiare: Urteil abgeben. 12 tumultuari: voreilig handeln. imponere: täuschen. fac: (nimm an) angenommen, daſs... 16 in foro volitare: öfters bei Cicero «sich herumtreiben". Skeptisch urteilt Bonif. über den Anwaltsberuf schon 1522 aus Avignon (G II I3, 128 an s. Bruder Basilius). Bartolus, Baldus: ital. Rechtsgelehrte des 14. Jhs., Ver- fasser berühmter, aber weitschweifiger Kommentare zum Corpus juris. 19 veterum: d. antiken Juristen. 20 rat. uiuae: aus der Praxis des Lebens entnommene Gründe. thema etc.: eine mit unserm Fall zusammenhängende Behauptung. 21 plaustra: Fuder. centones: Flicken, zusammengestoppelte Zitate aus jenen späteren Aus- legern. nomencl.: Namenlisten. 22 laureolam etc.: aus den Adagia des Erasmus (nr. 4987) nach Cic. ad. Att. V 20, 4 «einen kleinen Ruhm durch einen Honigkuchen (d. h. billig und bequem) zu gewinnen suchen». 23 mature: reiflich. 23 salua etc.: bessere Einsicht vorbehalten.
Strana 161
161 — cunctabor. Nunc ad uersum, quo de reditu. Eo, mi Basili, nihil mihi tuo commodo eueniret iucundius. Si Aristoteles nihil tam amicorum proprium credidit quam vitae coniunctionem ((oc vò ov�ijv), quid parenti suauius esse poterit filii presentia, nempe altera sui portione non esse priuatum, quin eos coniungi uita uultuque communi, qui eadem, iure civili, persona censentur? Taceo innumera alia, quae vita coniunctis solatio et emolumento sunt, quo plaerosque in reuo- candis domum filiis respicere et multum promouere videmus. Nec enim tam dulce parenti est, filium rei familiari sese accingentem in patrisfamilias statu videre, quam filio accommodum, ut eo peruenire queat, paterno consilio regi, instrui et adiuuari. Etsi uero tu reditum tuum meo arbitrio relinquas, me refragante ne per horam quidem istic mansurus — audio quidem, et responsum obsequente filio dignum exosculor —, interea tamen, cum studiis tuis summopere pretexas vtile fore, si Duareno audiendo diutius operam dederis, ac plane necessarium, ut eam quam proposuisti Pandectarum lectionem ante omnia perficias, quid his, mi Basili, ductu velut obliquo aliud innuis, quam reditum nunc in patriam tuis studiis fraudi fore eoque ceptum institutum impediri? Quod si ita est, an mea patria in te reuocando potestate nunc utar, magna tuorum studiorum iactura? Nihil minus unquam volui nec volam, nihil aeque deposcens atque ut iis recte absoluendis felici diplomate vti queas. Proin, quia bona spe foucor, eorundem saltem studiorum cursum futura hac aestate confectum iri, vt per id tempus istic manere possis, benigne concedo, 1 uersus: Satz. de reditu: sc. scripsisti. Basilius hatte geschrieben «nolente te ne per horam quidem hic mansurus sum». 2 tuo comm: sofern für dich kein Schaden entstcht. Aristoteles: Eth. Nic. 1157 b. 5 quin: oder besser. 6 eadem pers.: «pater et filius eadem persona paene intelleguntur» (l. 11 § 1 Cod. 6. 26, in Auslegung einer Testamentsverfügung; der Satz gilt nur gerade für diesen einen erwähnten Fall). 8 multum promovere: viel ausrichten (wozu quo als Abl. instr. umzudeuten ist). 9 rei fam. se acc.: einen Hausstand gründen. 12 refragari: widerstreben. 14 exosculari: überaus schätzen. 15 praetexere: vor- schützen. Duarenus: François Duaren, berühmter Rechtslehrer in Bourges. 16 pandectae: der griech. Name für den lateinisch Digesta benannten Hauptteil des Corpus juris. 17 ductus obliquus: Winkelzug'» vgl. Erasmus Adag. 2754: obliquus cursus'. Quoties res arte ac dissimulanter agitur, aut quoties aliud prae nobis ferentes alio tendimus ... Potest a nauigantibus traductum uideri, cum re- flantibus uentis transuersum nauigant. 18 innuere: andeuten. 22 felici dipl. uti: rasch vorwärts kommen (nach der mißsdeuteten Stelle 1. 137, 2 Dig. 45, I adu- plomate usus aut felici navigatione», wo duploma = «Geleitsbrief, Erlaubnis zur Benützung der staatl. Post»; A. aber fand in seiner 1520 in Avignon gekauften Digestenausgabe die Erklärung «duplicata celeritas»).
161 — cunctabor. Nunc ad uersum, quo de reditu. Eo, mi Basili, nihil mihi tuo commodo eueniret iucundius. Si Aristoteles nihil tam amicorum proprium credidit quam vitae coniunctionem ((oc vò ov�ijv), quid parenti suauius esse poterit filii presentia, nempe altera sui portione non esse priuatum, quin eos coniungi uita uultuque communi, qui eadem, iure civili, persona censentur? Taceo innumera alia, quae vita coniunctis solatio et emolumento sunt, quo plaerosque in reuo- candis domum filiis respicere et multum promouere videmus. Nec enim tam dulce parenti est, filium rei familiari sese accingentem in patrisfamilias statu videre, quam filio accommodum, ut eo peruenire queat, paterno consilio regi, instrui et adiuuari. Etsi uero tu reditum tuum meo arbitrio relinquas, me refragante ne per horam quidem istic mansurus — audio quidem, et responsum obsequente filio dignum exosculor —, interea tamen, cum studiis tuis summopere pretexas vtile fore, si Duareno audiendo diutius operam dederis, ac plane necessarium, ut eam quam proposuisti Pandectarum lectionem ante omnia perficias, quid his, mi Basili, ductu velut obliquo aliud innuis, quam reditum nunc in patriam tuis studiis fraudi fore eoque ceptum institutum impediri? Quod si ita est, an mea patria in te reuocando potestate nunc utar, magna tuorum studiorum iactura? Nihil minus unquam volui nec volam, nihil aeque deposcens atque ut iis recte absoluendis felici diplomate vti queas. Proin, quia bona spe foucor, eorundem saltem studiorum cursum futura hac aestate confectum iri, vt per id tempus istic manere possis, benigne concedo, 1 uersus: Satz. de reditu: sc. scripsisti. Basilius hatte geschrieben «nolente te ne per horam quidem hic mansurus sum». 2 tuo comm: sofern für dich kein Schaden entstcht. Aristoteles: Eth. Nic. 1157 b. 5 quin: oder besser. 6 eadem pers.: «pater et filius eadem persona paene intelleguntur» (l. 11 § 1 Cod. 6. 26, in Auslegung einer Testamentsverfügung; der Satz gilt nur gerade für diesen einen erwähnten Fall). 8 multum promovere: viel ausrichten (wozu quo als Abl. instr. umzudeuten ist). 9 rei fam. se acc.: einen Hausstand gründen. 12 refragari: widerstreben. 14 exosculari: überaus schätzen. 15 praetexere: vor- schützen. Duarenus: François Duaren, berühmter Rechtslehrer in Bourges. 16 pandectae: der griech. Name für den lateinisch Digesta benannten Hauptteil des Corpus juris. 17 ductus obliquus: Winkelzug'» vgl. Erasmus Adag. 2754: obliquus cursus'. Quoties res arte ac dissimulanter agitur, aut quoties aliud prae nobis ferentes alio tendimus ... Potest a nauigantibus traductum uideri, cum re- flantibus uentis transuersum nauigant. 18 innuere: andeuten. 22 felici dipl. uti: rasch vorwärts kommen (nach der mißsdeuteten Stelle 1. 137, 2 Dig. 45, I adu- plomate usus aut felici navigatione», wo duploma = «Geleitsbrief, Erlaubnis zur Benützung der staatl. Post»; A. aber fand in seiner 1520 in Avignon gekauften Digestenausgabe die Erklärung «duplicata celeritas»).
Strana 162
162 concessurus et amplius tempus, si opus esse intellexero. Nunc certe ad huiusmodi dilationem concedendam me propensiorem etiam facit lues, celi nostri nescio an grauitate an vulgi intemperantia inuales- cens. Grassatur hic xepakakyia populariter cum ardentissima febri in omnis aetatis et sexus homines multosque de medio tollit; a qua te quam longissime abesse desidero. Speramus dei misericordia in dies meliora. Illustris Princeps Jo. Bernardin. Bonifacius, Oriae Marchio, quarto Nonas Aprilis, sic volentibus (ut ita dicam) fatis in Italiam rediit. Quantum mihi sui desiderium reliquerit, verbis exprimere sit impossibile. Pridie quam discederet cum me cena more Neapoli- tano, hoc est lautissima, accepisset, tandem in secundis mensis praecipuam ex ancillis, culinae praefectam, nunquam a me antea visam (vt pro more gentis mulieres illic latitare non ignoras), ne nihil non communicaret, adesse iubet. Quae dicto citius obediens, bis in terram procidens et tertio manum meam osculata schedam mihi huius tenoris itidem osculatam exhibuit: Effigies quod fusca mihi, quod nulla venustas, Nulla sit in toto corpore mica salis, Desine mirari meque intro respice, namque Ornatam nitidis moribus inuenies. Forma bonum fragile est; stat virtus optima semper: Virtute hinc formae damna rependo meae. Julia mi nomen, Carthago est et patria alta, Seruaque sum magni semper Amerbachii. 2 dilatio: Aufschub. 3 lues: Seuche. 4 xepakakyic: diese «Hauptweh»-Epi- demie (nicht bei Albr. Burckhardt Demographie u. Epidemiologie d. Stadt Basel [1908]) wird eine Fortsetzung der Influenza gewesen sein, die im Spätsommer 1557 auch F. Platter befallen hatte («feber sampt dem cathar»). 8 Bonifacius: B. (1517 — 97, † in Danzig), Marchese d'Oria (zw. Tarent und Brindisi), verliess purioris ergo religionis' 1556 das Kgr. Neapel u. reiste bis 1591 kreuz und quer durch Europa; 1557/8 wohnte er in Basel, wo ihm A. vielfach behilflich war (s. Günther Beiträge z. Bücherkunde u. Phil. 1903). 9 in It.: nach Venedig, doch nur für kurze Zeit. 16 scheda: Zettel. 17 osculatam: passiv gebraucht. exhibere: über- reichen. 18 fuscus: dunkel. Es handelt sich wohl um eine Araberin od. eine Kabylin. 19 mica s.: nach Catull c. 86, 4 «ein bißschen Anmut�; doch ist hier gewißs auch an die weiße Farbe des Salzes gedacht. 22 forma etc.: nach Sall. Cat. 1, 4. stat: bleibt. 23 hinc: darum. rependere: ersetzen (nach Ov. Her. 15, 32). 24 Carthago: das war seit 647 zerstört; doch blühte in der Nähe Tunis.
162 concessurus et amplius tempus, si opus esse intellexero. Nunc certe ad huiusmodi dilationem concedendam me propensiorem etiam facit lues, celi nostri nescio an grauitate an vulgi intemperantia inuales- cens. Grassatur hic xepakakyia populariter cum ardentissima febri in omnis aetatis et sexus homines multosque de medio tollit; a qua te quam longissime abesse desidero. Speramus dei misericordia in dies meliora. Illustris Princeps Jo. Bernardin. Bonifacius, Oriae Marchio, quarto Nonas Aprilis, sic volentibus (ut ita dicam) fatis in Italiam rediit. Quantum mihi sui desiderium reliquerit, verbis exprimere sit impossibile. Pridie quam discederet cum me cena more Neapoli- tano, hoc est lautissima, accepisset, tandem in secundis mensis praecipuam ex ancillis, culinae praefectam, nunquam a me antea visam (vt pro more gentis mulieres illic latitare non ignoras), ne nihil non communicaret, adesse iubet. Quae dicto citius obediens, bis in terram procidens et tertio manum meam osculata schedam mihi huius tenoris itidem osculatam exhibuit: Effigies quod fusca mihi, quod nulla venustas, Nulla sit in toto corpore mica salis, Desine mirari meque intro respice, namque Ornatam nitidis moribus inuenies. Forma bonum fragile est; stat virtus optima semper: Virtute hinc formae damna rependo meae. Julia mi nomen, Carthago est et patria alta, Seruaque sum magni semper Amerbachii. 2 dilatio: Aufschub. 3 lues: Seuche. 4 xepakakyic: diese «Hauptweh»-Epi- demie (nicht bei Albr. Burckhardt Demographie u. Epidemiologie d. Stadt Basel [1908]) wird eine Fortsetzung der Influenza gewesen sein, die im Spätsommer 1557 auch F. Platter befallen hatte («feber sampt dem cathar»). 8 Bonifacius: B. (1517 — 97, † in Danzig), Marchese d'Oria (zw. Tarent und Brindisi), verliess purioris ergo religionis' 1556 das Kgr. Neapel u. reiste bis 1591 kreuz und quer durch Europa; 1557/8 wohnte er in Basel, wo ihm A. vielfach behilflich war (s. Günther Beiträge z. Bücherkunde u. Phil. 1903). 9 in It.: nach Venedig, doch nur für kurze Zeit. 16 scheda: Zettel. 17 osculatam: passiv gebraucht. exhibere: über- reichen. 18 fuscus: dunkel. Es handelt sich wohl um eine Araberin od. eine Kabylin. 19 mica s.: nach Catull c. 86, 4 «ein bißschen Anmut�; doch ist hier gewißs auch an die weiße Farbe des Salzes gedacht. 22 forma etc.: nach Sall. Cat. 1, 4. stat: bleibt. 23 hinc: darum. rependere: ersetzen (nach Ov. Her. 15, 32). 24 Carthago: das war seit 647 zerstört; doch blühte in der Nähe Tunis.
Strana 163
163 Schedam lectam insecuta sunt apophoreta, nominatim, inter cetera, aliquot linthea sudariola elegantissime acupicta, quibus in- geniosissima mulier sui obseruantiam erga vtrumque nostrum testa- tam voluit. Quinimo hac vix digressa humanissimus Marchio se non ancillis suis beneuolentia erga nos inferiorem fore declaraturus mihi vas chrystallinum, quo abstemius utebatur, tibi uero poculum argen- teum cum cooperculo eis uvquóovvov valedicendo reliquit et, vt te plurimum saluere iuberem perpetuamque tibi suo nomine valetu- dinem precarer, conceptis uerbis mandavit, id quod tibi, mi Basili, uti mandatarius indico, vt intelligas huic heroi, natalium et erudi- tionis splendore inter praecipua Italiae decora numerando, nos om- nibus modis obligatos esse et nihil non debere. Incredibile prope est, quae sit hominis humanitas, eruditio et facundia. Ita facundiae suae aculeos meo animo praesens infixit, ut a cogitatione discedentis nunc auocare animum non possim. Sed sic humana habent: nihil est, quod toto perstet in orbe; cuncta fluunt omnisque uagans formatur imago. Dominum Erasmum Roterodamum cixovxög expressum saluum istuc peruenisse gaudeo ac clarissimo D. Duareno non ingratum munus fuisse ex suis ad me literis elegantissimis xa' �dovèy fuit intelligere. — 1 apophoreta: Geschenke. 2 linthea sud. ac.: gestickte linnene Taschen- tücher. 4 quinimo: ja sogar. 6 abstemius: als Abstinent oder auch nur awenn er (zeitweilig) abstinierten. Der Becher war wohl venezianische Arbeit. 7 co- operculum: Deckel. Beide Becher sind verloren; sie stehen noch im Inventar der Faustina Iselin von 1602 (Ganz-Major Die Entstehung d. Amerbach'schen Kunst- kabinetts S. 58 und S. 56, Z. 8; d'Orias Briefsiegel zeigt zwei Löwen). 9 con- ceptis v.: in aller Form. 10 mand.: wer für einen andern ein Geschäft zu be- sorgen übernimmt; Beauftragter. heros: Edelmann; doch braucht A. das Wort auch gegenüber Erasmus. 15 nihil est... Ov. Met. 15, 177. 16 uagans: ces wechselt jede Gestalt, die sich bildet". 17 sixovixcös expr.: im Bilde dar- gestellt. Am 16. Nov. 1557 hatte Bas. gebeten, der Vater möge "quia iam Dua- renus cenaculum parat, in quo illustrium virorum imagines habere cupita, ein Bild des E. schicken (G I 8, 102). Am 30. Dez. sandte Bon. das Gewünschte (G II 14, 205), nachdem er schon am 14. geschrieben hatte (ib. 204): «Erasmi nostri effigiem coloribus graphice redditam .. nunc mitto (doch ließ ihn im letzten Moment der ungenannte Kopist im Stich) .. Cur autem non in maiore forma, ex archetypo (Original) meo desumpto ectypo (Kopie), mittam, longinquitas itineris in causa est. Nam cum forte fortuna apud Frobenium in pixide (Schach- tel) Erasmi imaginem minore forma ab eodem Holbeino depictam inuenissem, ectypon inde sumptum commodius istuc perferri posse credidi.. Ex impressis uero ac monochromatis exemplis, quae ad te mitto, Erasmi extremam senectutem codem Holbeino authore affabre repraesentantibus unum aut alterum eidem D. Duareno exhibebis, reliqua uero tibi retineas licebit». Duaren dankt am 4. Febr. (G II 16, 269).
163 Schedam lectam insecuta sunt apophoreta, nominatim, inter cetera, aliquot linthea sudariola elegantissime acupicta, quibus in- geniosissima mulier sui obseruantiam erga vtrumque nostrum testa- tam voluit. Quinimo hac vix digressa humanissimus Marchio se non ancillis suis beneuolentia erga nos inferiorem fore declaraturus mihi vas chrystallinum, quo abstemius utebatur, tibi uero poculum argen- teum cum cooperculo eis uvquóovvov valedicendo reliquit et, vt te plurimum saluere iuberem perpetuamque tibi suo nomine valetu- dinem precarer, conceptis uerbis mandavit, id quod tibi, mi Basili, uti mandatarius indico, vt intelligas huic heroi, natalium et erudi- tionis splendore inter praecipua Italiae decora numerando, nos om- nibus modis obligatos esse et nihil non debere. Incredibile prope est, quae sit hominis humanitas, eruditio et facundia. Ita facundiae suae aculeos meo animo praesens infixit, ut a cogitatione discedentis nunc auocare animum non possim. Sed sic humana habent: nihil est, quod toto perstet in orbe; cuncta fluunt omnisque uagans formatur imago. Dominum Erasmum Roterodamum cixovxög expressum saluum istuc peruenisse gaudeo ac clarissimo D. Duareno non ingratum munus fuisse ex suis ad me literis elegantissimis xa' �dovèy fuit intelligere. — 1 apophoreta: Geschenke. 2 linthea sud. ac.: gestickte linnene Taschen- tücher. 4 quinimo: ja sogar. 6 abstemius: als Abstinent oder auch nur awenn er (zeitweilig) abstinierten. Der Becher war wohl venezianische Arbeit. 7 co- operculum: Deckel. Beide Becher sind verloren; sie stehen noch im Inventar der Faustina Iselin von 1602 (Ganz-Major Die Entstehung d. Amerbach'schen Kunst- kabinetts S. 58 und S. 56, Z. 8; d'Orias Briefsiegel zeigt zwei Löwen). 9 con- ceptis v.: in aller Form. 10 mand.: wer für einen andern ein Geschäft zu be- sorgen übernimmt; Beauftragter. heros: Edelmann; doch braucht A. das Wort auch gegenüber Erasmus. 15 nihil est... Ov. Met. 15, 177. 16 uagans: ces wechselt jede Gestalt, die sich bildet". 17 sixovixcös expr.: im Bilde dar- gestellt. Am 16. Nov. 1557 hatte Bas. gebeten, der Vater möge "quia iam Dua- renus cenaculum parat, in quo illustrium virorum imagines habere cupita, ein Bild des E. schicken (G I 8, 102). Am 30. Dez. sandte Bon. das Gewünschte (G II 14, 205), nachdem er schon am 14. geschrieben hatte (ib. 204): «Erasmi nostri effigiem coloribus graphice redditam .. nunc mitto (doch ließ ihn im letzten Moment der ungenannte Kopist im Stich) .. Cur autem non in maiore forma, ex archetypo (Original) meo desumpto ectypo (Kopie), mittam, longinquitas itineris in causa est. Nam cum forte fortuna apud Frobenium in pixide (Schach- tel) Erasmi imaginem minore forma ab eodem Holbeino depictam inuenissem, ectypon inde sumptum commodius istuc perferri posse credidi.. Ex impressis uero ac monochromatis exemplis, quae ad te mitto, Erasmi extremam senectutem codem Holbeino authore affabre repraesentantibus unum aut alterum eidem D. Duareno exhibebis, reliqua uero tibi retineas licebit». Duaren dankt am 4. Febr. (G II 16, 269).
Strana 164
164 Cui sane si qua alia etiam in re gratificari possim, nihil pro virili detrectabo, id quod ei pluribus declares testatumque facias volo. Preterquam quod negotiis nunc adobruor, scribendi etiam argumento destituor. Virum grauioribus detentum inanibus epistolis minime nunc obtundendum esse existimavi. Quid plura? me totum et ex asse suum vt existimet, admonebis. Supersunt sumptus, de quibus tam diligenter te purgas, omnium a te istic expensorum rationem reddere paratus. Accipio purgationem et excusationem, mi fili, tuam; quin et rationem pro subducta habeo, de modo praeceptionis atque adeo de pecuniae ante tempus a mercatoribus cunctatoribus petendae consilio ex his literis nunc tandem certior factus edoctusque. Alioqui ex Satyrico non ignoras messetenus propria vi- vendum esse. Nolo te sordidum, evnoxóvôvkov, Euclionem, Timonem uoáv�oonor, aut cumini sectorem; nolo contra lurconem, ganeonem, ventrem et gurgitem non nisi frugibus consumendis et abdomini natum, sed hominem frugi, patrie et parentibus salutarem profuturumque. Est modus in uictu, sunt certi denique fines, quos vltra citraque nequit consistere rectum. Victus appellatione quid comprehendam, ex Vlpiano, Labeone et Caio non ignoras opinor. Quid commemorem toties a me repetitum, sordes me non minus quam luxum et fastum odisse? Ne multis — quaecunque ingenui ac Christiani adulescentis sunt, a te negligi nolo vetoque; sunt autem timor domini, modestia, mundicies, uerecundia, ciuilitas, iustitia et temperantia cum hoc 1 pro virili: soviel an mir liegt. 3 adobrui: überhäuft sein. 5 obtundere: behelligen. 6 ex asse: gänzlich (aus der Juristensprache). 8 rationem..: Bas. hatte auf Vorstellungen des Vaters wegen großer Ausgaben sich erboten, sofort rationem omnium et singulorum abzulegen; der Vater erläßt ihm jedoch alle De- tails (subducere = zusammenzählen). 10 praeceptio: Vorausempfang. atque adeo: "will sagen..». Bas. hielt es für klug, schon 1—2 Monate vor Bedarf die saumseligen St. Galler Kaufleute in Lyon, bei denen Bon. ein Guthaben stehen hatte, um Ueberweisung der nötigen Summe zu ersuchen. I2 alioqui: im übrigen. ex Sat.: Erasmus Adag. 1688 aus Persius, sat. 6, 25 «messe tenus propria vive..» = «bis zur Ernte behilf dich mit dem, was du hast.» 13 "vnoxóvovkos: Schmutz- fink (aus Erasm. Ad. 4182). Euclio: so heißst der Geizige in der Aulularia des Plautus. Timo: der in ein Ziegenfell gekleidete Menschenverächter aus dem Dia- log des Lucian. 14 cumini s.: Kümmelspalter (ebenfalls aus den Adagia des E. nach Aristot. 1121 b, 1192 a). lurco etc.: Schlemmer, Prasser. 15 frugibus etc.: kombiniert aus Hor. epp. I 2, 27 u. Cic. in Pis. 41. 16 est modus..: leicht variiert aus Hor. sat. I 1, 106 f. Dasselbe hatte Bonif. dem Sohne schon nach Tübingen am 20. Nov. 1552 geschrieben. 19 ex Vlpiano etc.: röm. Juristen, zi- tiert 1. 43. 44. Dig. 50, 16. Nach ihnen ist victus «quae ad vivendum necessaria sunt», inbegriffen Kleidung. 23 ciuilitas: gutes Benchmen. hoc genus: von dieser Art.
164 Cui sane si qua alia etiam in re gratificari possim, nihil pro virili detrectabo, id quod ei pluribus declares testatumque facias volo. Preterquam quod negotiis nunc adobruor, scribendi etiam argumento destituor. Virum grauioribus detentum inanibus epistolis minime nunc obtundendum esse existimavi. Quid plura? me totum et ex asse suum vt existimet, admonebis. Supersunt sumptus, de quibus tam diligenter te purgas, omnium a te istic expensorum rationem reddere paratus. Accipio purgationem et excusationem, mi fili, tuam; quin et rationem pro subducta habeo, de modo praeceptionis atque adeo de pecuniae ante tempus a mercatoribus cunctatoribus petendae consilio ex his literis nunc tandem certior factus edoctusque. Alioqui ex Satyrico non ignoras messetenus propria vi- vendum esse. Nolo te sordidum, evnoxóvôvkov, Euclionem, Timonem uoáv�oonor, aut cumini sectorem; nolo contra lurconem, ganeonem, ventrem et gurgitem non nisi frugibus consumendis et abdomini natum, sed hominem frugi, patrie et parentibus salutarem profuturumque. Est modus in uictu, sunt certi denique fines, quos vltra citraque nequit consistere rectum. Victus appellatione quid comprehendam, ex Vlpiano, Labeone et Caio non ignoras opinor. Quid commemorem toties a me repetitum, sordes me non minus quam luxum et fastum odisse? Ne multis — quaecunque ingenui ac Christiani adulescentis sunt, a te negligi nolo vetoque; sunt autem timor domini, modestia, mundicies, uerecundia, ciuilitas, iustitia et temperantia cum hoc 1 pro virili: soviel an mir liegt. 3 adobrui: überhäuft sein. 5 obtundere: behelligen. 6 ex asse: gänzlich (aus der Juristensprache). 8 rationem..: Bas. hatte auf Vorstellungen des Vaters wegen großer Ausgaben sich erboten, sofort rationem omnium et singulorum abzulegen; der Vater erläßt ihm jedoch alle De- tails (subducere = zusammenzählen). 10 praeceptio: Vorausempfang. atque adeo: "will sagen..». Bas. hielt es für klug, schon 1—2 Monate vor Bedarf die saumseligen St. Galler Kaufleute in Lyon, bei denen Bon. ein Guthaben stehen hatte, um Ueberweisung der nötigen Summe zu ersuchen. I2 alioqui: im übrigen. ex Sat.: Erasmus Adag. 1688 aus Persius, sat. 6, 25 «messe tenus propria vive..» = «bis zur Ernte behilf dich mit dem, was du hast.» 13 "vnoxóvovkos: Schmutz- fink (aus Erasm. Ad. 4182). Euclio: so heißst der Geizige in der Aulularia des Plautus. Timo: der in ein Ziegenfell gekleidete Menschenverächter aus dem Dia- log des Lucian. 14 cumini s.: Kümmelspalter (ebenfalls aus den Adagia des E. nach Aristot. 1121 b, 1192 a). lurco etc.: Schlemmer, Prasser. 15 frugibus etc.: kombiniert aus Hor. epp. I 2, 27 u. Cic. in Pis. 41. 16 est modus..: leicht variiert aus Hor. sat. I 1, 106 f. Dasselbe hatte Bonif. dem Sohne schon nach Tübingen am 20. Nov. 1552 geschrieben. 19 ex Vlpiano etc.: röm. Juristen, zi- tiert 1. 43. 44. Dig. 50, 16. Nach ihnen ist victus «quae ad vivendum necessaria sunt», inbegriffen Kleidung. 23 ciuilitas: gutes Benchmen. hoc genus: von dieser Art.
Strana 165
165 — genus similibus, hominem, non beluam, Christianum, non Ethnicum referentibus exprimentibusque ... Omnes nostri recte valent et ad te scribunt, inter quos Celius noster etiam Ethrusce, si ex inscrip- tione coniecturam facere licet, aurem nimirum tibi vellicaturus, ne linguae omnium, quotquot sunt, fuerunt et erunt, — iuditio Italo- rum — elegantissimae obliuiscaris. Anna et Euphrosina te plurimum saluere iubent. Vale, mi fili, etiam atque etiam. Basileae, die sacrosancta resurrectionis Christi, conseruatoris nostri, qua Deus infernum uicit et astra tenet, anno ab eodem Chri- sto nato MDLVIII. Bonifacius Amerbachius Ic. parens tuus. Quia Rotburgii comes huc rediturus est et per eundem tuto et certo scribere licet, sinus et latebras animi tui mihi queso aperi. Filius nihil parentem celabis, quo neminem amiciorem habes in terris, sed quandiu habiturus sis superstitem, incertum. Nvugruárov &vexa subinde interpellor. Quam tandem cunctandi ex tua sententia iis spem facere liceat, scire cupio. Quid et quos innuam, intelligis. Pa- rentem habes non tyrannum, sed omnia tuo arbitrio relinquentem, in- terea tamen sollicitum ac rebus tuis quam optime consultum volentem. Quid et de gradu, vt vocant, in animo habeas, scire cupio. Frobenius ex stomacho lethaliter laborat. Homines sumus. Bernhardus Meierus consul nuper etiam hinc emigravit. Et nos aliquando sequemur. 1 Ethnicus: Heide, Barbar. 2 referre: ausmachen. 3 Celius: C. Secundus Curio, s. S. 204. Ethrusce: italienisch. inscr.: Adresse. 4 vellicare: zupfen. In Wirklichkeit macht C. dem Bas. Komplimente wegen eines ital. geschriebenen Briefes u. hofft, bald einen ebenso guten französischen zu erhalten (G II 31, 327). 6 Anna et E.: wohl Mägde des Hauses. 8 die... Ostern (10. Apr.). 11 Ic.: juris- consultus. 16 vvuqrudtov 8.: deiner beabsichtigten Heirat wegen, nämlich mit Esther Rüdin, einer Tochter des reichen Oberstzunftmeisters Jakob R. (s. S. 16). Bas. kehrte zwar Frühjahr 1559 heim, begab sich aber noch nach Speier an das Reichskammergericht u. ließ sich erst im Herbst I560 endgültig nach Basel brin- gen; d. Hochzeit fand 1561 statt. Im großen Sterbendt von 1564 verlor B. Frau und Kind. 17 subinde: oft. interpellor: ich werde gefragt. cunctandi: ungenau statt revertendi; die ganze Nachschrift ist sehr schnell hingeschrieben. Im Antwortschreiben des Bas. (Mscr. G I 8, 114) sind die mit dem Wort spon- salia beginnenden Zeilen herausgeschnitten. 21 gradus: Doktortitel. Auch hier wollte Bas. nichts überstürzen, so wenig wie seinerzeit sein Vater. Erst nach der Rückkehr von Speier promovierte er noch rasch in Bologna. Frobenius: Hierony- mus, s. S. 201. Er starb erst 1563, stomachi cruciatibus extinctus. 22 Meierus: † 13. März 1558 (BCh. 6, 386, 393).
165 — genus similibus, hominem, non beluam, Christianum, non Ethnicum referentibus exprimentibusque ... Omnes nostri recte valent et ad te scribunt, inter quos Celius noster etiam Ethrusce, si ex inscrip- tione coniecturam facere licet, aurem nimirum tibi vellicaturus, ne linguae omnium, quotquot sunt, fuerunt et erunt, — iuditio Italo- rum — elegantissimae obliuiscaris. Anna et Euphrosina te plurimum saluere iubent. Vale, mi fili, etiam atque etiam. Basileae, die sacrosancta resurrectionis Christi, conseruatoris nostri, qua Deus infernum uicit et astra tenet, anno ab eodem Chri- sto nato MDLVIII. Bonifacius Amerbachius Ic. parens tuus. Quia Rotburgii comes huc rediturus est et per eundem tuto et certo scribere licet, sinus et latebras animi tui mihi queso aperi. Filius nihil parentem celabis, quo neminem amiciorem habes in terris, sed quandiu habiturus sis superstitem, incertum. Nvugruárov &vexa subinde interpellor. Quam tandem cunctandi ex tua sententia iis spem facere liceat, scire cupio. Quid et quos innuam, intelligis. Pa- rentem habes non tyrannum, sed omnia tuo arbitrio relinquentem, in- terea tamen sollicitum ac rebus tuis quam optime consultum volentem. Quid et de gradu, vt vocant, in animo habeas, scire cupio. Frobenius ex stomacho lethaliter laborat. Homines sumus. Bernhardus Meierus consul nuper etiam hinc emigravit. Et nos aliquando sequemur. 1 Ethnicus: Heide, Barbar. 2 referre: ausmachen. 3 Celius: C. Secundus Curio, s. S. 204. Ethrusce: italienisch. inscr.: Adresse. 4 vellicare: zupfen. In Wirklichkeit macht C. dem Bas. Komplimente wegen eines ital. geschriebenen Briefes u. hofft, bald einen ebenso guten französischen zu erhalten (G II 31, 327). 6 Anna et E.: wohl Mägde des Hauses. 8 die... Ostern (10. Apr.). 11 Ic.: juris- consultus. 16 vvuqrudtov 8.: deiner beabsichtigten Heirat wegen, nämlich mit Esther Rüdin, einer Tochter des reichen Oberstzunftmeisters Jakob R. (s. S. 16). Bas. kehrte zwar Frühjahr 1559 heim, begab sich aber noch nach Speier an das Reichskammergericht u. ließ sich erst im Herbst I560 endgültig nach Basel brin- gen; d. Hochzeit fand 1561 statt. Im großen Sterbendt von 1564 verlor B. Frau und Kind. 17 subinde: oft. interpellor: ich werde gefragt. cunctandi: ungenau statt revertendi; die ganze Nachschrift ist sehr schnell hingeschrieben. Im Antwortschreiben des Bas. (Mscr. G I 8, 114) sind die mit dem Wort spon- salia beginnenden Zeilen herausgeschnitten. 21 gradus: Doktortitel. Auch hier wollte Bas. nichts überstürzen, so wenig wie seinerzeit sein Vater. Erst nach der Rückkehr von Speier promovierte er noch rasch in Bologna. Frobenius: Hierony- mus, s. S. 201. Er starb erst 1563, stomachi cruciatibus extinctus. 22 Meierus: † 13. März 1558 (BCh. 6, 386, 393).
Strana 166
166 Beati autem, qui in domino moriuntur, nec enim mors hec est, sed de vita mortali atque adeo infinitis calamitatibus ad immortalem transitus. Nam oculus non vidit nec auris audivit nec in cor hominis descenderunt que dominus sese diligentibus preparavit, vt ex pro- pheta Paulus testatum reliquit. Iterum vale, mi fili charissime Basili. 4. Basilius Amerbach. Basilius A. (1. Dez. 1533—25. Apr. I59I), der einzige Sohn des Bonifacius u. der Martha Fuchs († 1541), studierte Jurisprudenz in Basel, Tübingen, Padua, Bologna, Bourges u. lernte auf liberal bewilligten Reisen große Teile Italiens u. Frankreichs kennen. 1561 wurde er Professor in Basel u. später Rechtskonsulent der Stadt. Im väterlichen Hause brachte sein Sammeleifer u. Wohlstand jene Schatzkammer von Kunstgegenständen zusammen, die, 1662 vom Rate angekauft, den Grundstock unserer öffentl. Sammlungen aus- macht (Ganz-Major, Die Entstehung des Amerbach'schen Kunst- kabinets 1907). Vgl. F. Iselin Basler Taschenbuch auf 1863; Thom- men 164 ff. Porträt von H. Bock (1591) in d. Aula des Museums. a. Clarissimo iurisconsulto D. Bonifatio Amerbachio, parenti cha- rissimo, Basileae. S. P. Si uales, bene est; ego ualeo. Peruenimus tandem, cha- rissime pater, ut et prioribus literis indicaui, XI. die octobris Pa- tauium salui et sani, quamuis innumeras tum itineris tum caeli mo- lestias pertulerimus. Licet enim per tres priores dies caelum nobis serenitatem polliceri uideretur et iter satis commodum esset (id quod ex Francisco et Albano intelligere potuisti), tamen talis deinde mu- tatio est sequuta, ut dici uix possit. Ne quid enim de itineris mo- lestiis dicam: tanta caeli fuit inclementia, ut nullus fere dies abiret, quin pluuias easque largissimas sentiremus; quin etiam, ne quid in- - 1 beati... Apoc. Joh. 14, 13. 3 nam oculus..: nach I Cor. 2, 9. 4 ex propheta: Jes. 64, 4. 19 Aus Mscr. der Basler Univ.-Bibl. G I 8 fol. 21 vollständig abgedruckt in Matthaei Gribaldi et Bas. Amerbachii ad Bonifacium Basilii patrem epistolae Patavinae (Festgabe der Univ. Basel an d. Univ. Padua 1922). 22 prioribus: Ep. Patav. nr. 2. 26 Francisco: Rechburger, der 1523 geb. Sohn der Margarethe Amerbach (s. S. 156). Albanus: Fuchs, ein Stiefbruder der verstorbenen Gattin des Bonif. A.
166 Beati autem, qui in domino moriuntur, nec enim mors hec est, sed de vita mortali atque adeo infinitis calamitatibus ad immortalem transitus. Nam oculus non vidit nec auris audivit nec in cor hominis descenderunt que dominus sese diligentibus preparavit, vt ex pro- pheta Paulus testatum reliquit. Iterum vale, mi fili charissime Basili. 4. Basilius Amerbach. Basilius A. (1. Dez. 1533—25. Apr. I59I), der einzige Sohn des Bonifacius u. der Martha Fuchs († 1541), studierte Jurisprudenz in Basel, Tübingen, Padua, Bologna, Bourges u. lernte auf liberal bewilligten Reisen große Teile Italiens u. Frankreichs kennen. 1561 wurde er Professor in Basel u. später Rechtskonsulent der Stadt. Im väterlichen Hause brachte sein Sammeleifer u. Wohlstand jene Schatzkammer von Kunstgegenständen zusammen, die, 1662 vom Rate angekauft, den Grundstock unserer öffentl. Sammlungen aus- macht (Ganz-Major, Die Entstehung des Amerbach'schen Kunst- kabinets 1907). Vgl. F. Iselin Basler Taschenbuch auf 1863; Thom- men 164 ff. Porträt von H. Bock (1591) in d. Aula des Museums. a. Clarissimo iurisconsulto D. Bonifatio Amerbachio, parenti cha- rissimo, Basileae. S. P. Si uales, bene est; ego ualeo. Peruenimus tandem, cha- rissime pater, ut et prioribus literis indicaui, XI. die octobris Pa- tauium salui et sani, quamuis innumeras tum itineris tum caeli mo- lestias pertulerimus. Licet enim per tres priores dies caelum nobis serenitatem polliceri uideretur et iter satis commodum esset (id quod ex Francisco et Albano intelligere potuisti), tamen talis deinde mu- tatio est sequuta, ut dici uix possit. Ne quid enim de itineris mo- lestiis dicam: tanta caeli fuit inclementia, ut nullus fere dies abiret, quin pluuias easque largissimas sentiremus; quin etiam, ne quid in- - 1 beati... Apoc. Joh. 14, 13. 3 nam oculus..: nach I Cor. 2, 9. 4 ex propheta: Jes. 64, 4. 19 Aus Mscr. der Basler Univ.-Bibl. G I 8 fol. 21 vollständig abgedruckt in Matthaei Gribaldi et Bas. Amerbachii ad Bonifacium Basilii patrem epistolae Patavinae (Festgabe der Univ. Basel an d. Univ. Padua 1922). 22 prioribus: Ep. Patav. nr. 2. 26 Francisco: Rechburger, der 1523 geb. Sohn der Margarethe Amerbach (s. S. 156). Albanus: Fuchs, ein Stiefbruder der verstorbenen Gattin des Bonif. A.
Strana 167
167 commodi deesset, in monte quodam sane alto, cui Berlini nomen est, niuem eamque altam pertulimus. Ad haec nec iter consuetum, per Clauennam nimirum (id est oppidum in territorio Rhetorum extre- mum), propter aerem pestilentem, sed aliud multo intractabilius tum propter altissimos montes et illis intractabiliores hospites transeun- dum nobis fuit. Tandem in Italiae peruenimus planicies, ubi nulli montes, nullae rupes, nulla saxa ascendenda fuere, sed uel pulcher- rima prata uineis consita uel itinera neque lutosa neque saxosa trans- iuimus; praeterea sol, qui tot diebus inter nubila caput absconderat, rursus emicuit et pulcherrimo suo aspectu nostris ceptis fauere uisus est. Et haec quidem de itinere. De lectionibus nihil certi possum scri- bere, quoniam usque ad Calendas Nouembres feriae aestiuae per- durant ... Libros, quos me habere oportuit .., a Iudaeo quodam mihi comparauit D. Gribaldus, ea tamen conditione (sic enim solent exteri facere), ut in recessu meo ipse libros recipiat, mihi pecuniam reddat, ego pro usu librorum aliquam pecuniae summam, coronatum nimirum, soluam ... De oeconomia Gribaldina, quae dicenda uide- buntur, recitabo. Administrauit hactenus ille (ignoro enim, an post- hac facturus sit, cum hisce diebus administer ille recesserit, nescio, an reuersurus) domum suam per senem quendam (uxor enim cum liberis in Pedemontio iamdiu uiuit) non solum tenacem, sed etiam uehementer sordidum. Illius mandato omnia, quae usui sunt, emun- tur atque praeparantur. Iam ex hoc, quam splendide tractemur, coniicere potes. Quamquam id non cupio — apparatus enim magni- ficentiam non curo —; sed tamen ne nimis tenuiter (ne dicam sor- dide) nobiscum ageretur uellem. Quid enim sordidius (ut id tantum proferam), quam carnem bis, aliquando ter coctam post dies tres uel quattuor apponere? Atque haec quidem praesente domino fiunt; quid igitur illo absente? Certe, qui D. Gribaldo non praesente in aedibus fuere, omnia illum multo peruersius administrasse aiunt. An 1 Berlini: offenbar die Höhe, über die der Berninapaßs führt. Aeg. Tschudi (de prisca Alpina Rhaetia, Basel 1538, S. 79) spricht vom mons Perninna; «iacet inter Engadin et Postlaaff, hoc est Sedem Clauium, ubi scilicet iter ducit in Veltlin". Die 17 Tage dauernde Reise ging über Zürich-Chur-Poschiavo (statt wie üblich über den Splügen u. Chiavenna) -Lago d'Iseo-Brescia-Verona (s. Ep. Pat. nr. 4). 3 Rhetorum: Chiavenna ging den Bündnern erst 1797 verloren. 14 Gribaldus: Matthaeus Gribaldi aus Piemont, als Methodiker des Rechtsstudiums geschätzter Professor in Padua. Basilius war mit ihm nach P. gereist u. wohnte bei ihm. Vgl. über G. die Vorbemerkung zu den Ep. Patavinae. 15 recessus: Abreise. 16 coronatus: (Gold)krone. 21 Pedem.: Piemont. tenax: knauserig (in Ep. Pat. steht irrtümlich tenaciter gedruckt).
167 commodi deesset, in monte quodam sane alto, cui Berlini nomen est, niuem eamque altam pertulimus. Ad haec nec iter consuetum, per Clauennam nimirum (id est oppidum in territorio Rhetorum extre- mum), propter aerem pestilentem, sed aliud multo intractabilius tum propter altissimos montes et illis intractabiliores hospites transeun- dum nobis fuit. Tandem in Italiae peruenimus planicies, ubi nulli montes, nullae rupes, nulla saxa ascendenda fuere, sed uel pulcher- rima prata uineis consita uel itinera neque lutosa neque saxosa trans- iuimus; praeterea sol, qui tot diebus inter nubila caput absconderat, rursus emicuit et pulcherrimo suo aspectu nostris ceptis fauere uisus est. Et haec quidem de itinere. De lectionibus nihil certi possum scri- bere, quoniam usque ad Calendas Nouembres feriae aestiuae per- durant ... Libros, quos me habere oportuit .., a Iudaeo quodam mihi comparauit D. Gribaldus, ea tamen conditione (sic enim solent exteri facere), ut in recessu meo ipse libros recipiat, mihi pecuniam reddat, ego pro usu librorum aliquam pecuniae summam, coronatum nimirum, soluam ... De oeconomia Gribaldina, quae dicenda uide- buntur, recitabo. Administrauit hactenus ille (ignoro enim, an post- hac facturus sit, cum hisce diebus administer ille recesserit, nescio, an reuersurus) domum suam per senem quendam (uxor enim cum liberis in Pedemontio iamdiu uiuit) non solum tenacem, sed etiam uehementer sordidum. Illius mandato omnia, quae usui sunt, emun- tur atque praeparantur. Iam ex hoc, quam splendide tractemur, coniicere potes. Quamquam id non cupio — apparatus enim magni- ficentiam non curo —; sed tamen ne nimis tenuiter (ne dicam sor- dide) nobiscum ageretur uellem. Quid enim sordidius (ut id tantum proferam), quam carnem bis, aliquando ter coctam post dies tres uel quattuor apponere? Atque haec quidem praesente domino fiunt; quid igitur illo absente? Certe, qui D. Gribaldo non praesente in aedibus fuere, omnia illum multo peruersius administrasse aiunt. An 1 Berlini: offenbar die Höhe, über die der Berninapaßs führt. Aeg. Tschudi (de prisca Alpina Rhaetia, Basel 1538, S. 79) spricht vom mons Perninna; «iacet inter Engadin et Postlaaff, hoc est Sedem Clauium, ubi scilicet iter ducit in Veltlin". Die 17 Tage dauernde Reise ging über Zürich-Chur-Poschiavo (statt wie üblich über den Splügen u. Chiavenna) -Lago d'Iseo-Brescia-Verona (s. Ep. Pat. nr. 4). 3 Rhetorum: Chiavenna ging den Bündnern erst 1797 verloren. 14 Gribaldus: Matthaeus Gribaldi aus Piemont, als Methodiker des Rechtsstudiums geschätzter Professor in Padua. Basilius war mit ihm nach P. gereist u. wohnte bei ihm. Vgl. über G. die Vorbemerkung zu den Ep. Patavinae. 15 recessus: Abreise. 16 coronatus: (Gold)krone. 21 Pedem.: Piemont. tenax: knauserig (in Ep. Pat. steht irrtümlich tenaciter gedruckt).
Strana 168
168 igitur, inquies, ita sordidus est Gribaldus, ut haec patiatur? Breuiter respondeo illum ad rem paulo propensiorem esse, et id quidem non iniuria, quoniam sumptus magnos facit, qui tribus in locis familiam sustentat: in Pedemontio uxorem cum liberis, hic alteram familiam, tertiam in Sabaudia; sed tamen, ut fertur, multa uel ipso ignorante vel inuito ab oeconomo facta sunt. Sed tamen haec ferri possent, nisi maius accederet incommodum. Cubicula quidem satis pulchra sunt, sed nouiter aedificata. Ideoque parietes nondum satis siccati odorem foetidum, maxime fenestris clausis, emittunt; libri et uestes mucore inficiuntur; qui inhabitant, cubiculo clauso catarrho infec- tantur. Camina praeterea quae uocant — quod maximum est — in iis nulla sunt. Frigoris uis per totam hyemem nullo igne arceri po- test, nisi forsan carbones ardentes quis ferre uelit, quae tamen res capiti maxime obest. Ob has caussas omnes, qui cum Gribaldo habi- tarunt Germani (quorum septem praeclarissimi adolescentes fuere), emigrarunt atque commodiora hospitia quesiuerunt.. Praeterea non est, quod putes illum in mensa de studiis quicquam loqui, quod et ego mihi, antequam peruenirem huc, pollicitus eram. Nam iuuenes duo Norimbergenses .. sese propter hanc caussam ad eum diuertisse aiebant et principio quidem solitos ex iure quaestiones proponere; uerum se facile sensisse, quod molestum illi esset respondere in mensa, cum ibi (tot per totam diem exantlatis laboribus) quietus esse cuperet. Est postremo et alia caussa, quae Germanos, quominus eum accedant, prohibet. Plerique linguae Italicae discendae caussa huc ueniunt; sed in aedibus Gribaldi corrupte loquuntur. Sunt enim hic cum illo iuuenes quidam ex Pedemontio. Hi, ut Pedemontanorum mos est, male linguam proferunt adeo, ut nos citius Saxones intel- lecturi simus quam uere Italice loquentes illos. . Vellem, ut et mihi aliquot essent (modo tibi placeat) ab illo recedendi caussae.. Verum nihil noui aggrediar, nisi id tibi placere sensero. Quodsi tibi institu- tum meum non displicuerit, Gribaldo aliqua a te afferenda erit ratio, 2 ad rem prop.: geht zu sehr auf das Geld aus. Später (Nr. 8) bemerkt Bas.: Cum.. D. Gribaldus complexionis [Natur] admodum robustae sit, paucis- simis contentus esse potest, sicuti in itinere aliquoties vidi ipsum practer frustum panis et haustum vini nihil expetisse'. 3 familia: Haushalt. 5 in Sabaudia: die Herrschaft Farges in dem damals zwar nicht mehr Savoyen, sondern Bern ge- hörenden Pays de Gex. Dorthin zog sich G., als Antitrinitarier von der kathol. und der calvinistischen Kirche verfolgt, 1558 zurück († 1564). multa: das Mscr. hat aus Versehen multo. 10 mucor: Schimmel. 22 exantlare: ausschöpfen, -kosten. 28 uere: in Ep. Pat. irrtüml. voce.
168 igitur, inquies, ita sordidus est Gribaldus, ut haec patiatur? Breuiter respondeo illum ad rem paulo propensiorem esse, et id quidem non iniuria, quoniam sumptus magnos facit, qui tribus in locis familiam sustentat: in Pedemontio uxorem cum liberis, hic alteram familiam, tertiam in Sabaudia; sed tamen, ut fertur, multa uel ipso ignorante vel inuito ab oeconomo facta sunt. Sed tamen haec ferri possent, nisi maius accederet incommodum. Cubicula quidem satis pulchra sunt, sed nouiter aedificata. Ideoque parietes nondum satis siccati odorem foetidum, maxime fenestris clausis, emittunt; libri et uestes mucore inficiuntur; qui inhabitant, cubiculo clauso catarrho infec- tantur. Camina praeterea quae uocant — quod maximum est — in iis nulla sunt. Frigoris uis per totam hyemem nullo igne arceri po- test, nisi forsan carbones ardentes quis ferre uelit, quae tamen res capiti maxime obest. Ob has caussas omnes, qui cum Gribaldo habi- tarunt Germani (quorum septem praeclarissimi adolescentes fuere), emigrarunt atque commodiora hospitia quesiuerunt.. Praeterea non est, quod putes illum in mensa de studiis quicquam loqui, quod et ego mihi, antequam peruenirem huc, pollicitus eram. Nam iuuenes duo Norimbergenses .. sese propter hanc caussam ad eum diuertisse aiebant et principio quidem solitos ex iure quaestiones proponere; uerum se facile sensisse, quod molestum illi esset respondere in mensa, cum ibi (tot per totam diem exantlatis laboribus) quietus esse cuperet. Est postremo et alia caussa, quae Germanos, quominus eum accedant, prohibet. Plerique linguae Italicae discendae caussa huc ueniunt; sed in aedibus Gribaldi corrupte loquuntur. Sunt enim hic cum illo iuuenes quidam ex Pedemontio. Hi, ut Pedemontanorum mos est, male linguam proferunt adeo, ut nos citius Saxones intel- lecturi simus quam uere Italice loquentes illos. . Vellem, ut et mihi aliquot essent (modo tibi placeat) ab illo recedendi caussae.. Verum nihil noui aggrediar, nisi id tibi placere sensero. Quodsi tibi institu- tum meum non displicuerit, Gribaldo aliqua a te afferenda erit ratio, 2 ad rem prop.: geht zu sehr auf das Geld aus. Später (Nr. 8) bemerkt Bas.: Cum.. D. Gribaldus complexionis [Natur] admodum robustae sit, paucis- simis contentus esse potest, sicuti in itinere aliquoties vidi ipsum practer frustum panis et haustum vini nihil expetisse'. 3 familia: Haushalt. 5 in Sabaudia: die Herrschaft Farges in dem damals zwar nicht mehr Savoyen, sondern Bern ge- hörenden Pays de Gex. Dorthin zog sich G., als Antitrinitarier von der kathol. und der calvinistischen Kirche verfolgt, 1558 zurück († 1564). multa: das Mscr. hat aus Versehen multo. 10 mucor: Schimmel. 22 exantlare: ausschöpfen, -kosten. 28 uere: in Ep. Pat. irrtüml. voce.
Strana 169
169 — ut bona gratia recedere possim. Malo enim superiora incommoda omnia perpeti, quam illum infensum mihi reddere. Itaque, quid tibi uideatur, proximis ad me literis perscribes... Bene uale, charissime pater, eaque tibi de me pollicetor, quae ab obedienti filio proficisci possunt. Patavii 23. die octobris anno 1553. Omnes meo nomine diligenter salutabis. Curabo, ut quam sae- pissime scribam; uerum id aliquoties propter nuntios non potero. Rari enim recta ad uos transeunt; quapropter literae Augustam transmittendae essent, si aliquem ibi, qui eas curaret, haberem. Ite- rum uale. Tuus obedientissimus filius Basilius Amerbachius. Rescriberem humanissimis literis D. Martini Borrhai, salutarem etiam D. Caelium, Faustinam, Franciscum meis literis; sed quoniam mercatores magnum fasciculum literarum non recipiunt aut, quod deterius est, receptum abiiciunt, ideo alio tempore, ubi nuntium commodum nactus fuero, rescribendum erit. Interea ut salutes eos et me excuses, rogo. b. Ludouico Iselio Basiliensi, nepoti carissimo, Geneuae. S. De stu- diorum tuorum ratione literas superiori Iulio et iam alteras accepi. In quibus, ut te diligentem esse cupio, ita rationem ualetudinis ocu- 3 proximis: vgl. Cod. Bas. G I 16, 13—17. Der besorgte Vater rät zu einem Wohnungswechsel in schonender Form, wenn G. nicht Abhilfe schaffen könne. Dazu bot sich Gelegenheit, als im Frühjahr Gribaldis Gattin mit ihren 7 Kindern das Haus belegte (Ep. Pat. Nr. 11). 4 pollicetor: versprich Dir. 8 Augustam: nach Augsburg, über den Brenner. 11 Borrhai: Martin Borrhaus aus Stuttgart, Prof. für Altes Testament in Basel (Grabschr. von 1564 im Münster- kreuzgang). 12 Caelium: C. Secundus Curio; s. S. 204. Faustina: die ältere Schwester des Bas.; s. S. 207. 18 Ludwig Iselin: geb. 2. Juli 1559 als eines der 8 Kinder des Rechtsprofes- sors Ulrich I. und der Faustina Amerbach, seit 1564 vaterlos, aber betreut von seinem im gleichen Jahre vereinsamten Oheim Basilius Amerbach, begann sein jurist. Studium 1581 in Genf. Von 1589 bis zu seinem Tode (20. Dez. 1612) war er Prof. in Basel (Grabschr. im Münsterkreuzgang). Sein Sohn Basilius erbte das Amerbachische Kunstkabinett. Vgl. Thommen 185 ff., wo vorliegender Brief aus Msc. d. Basler Univ.-Bibl. G I 11 fol. 5 z. T. abgedruckt u. übersetzt ist. nepos: hier Neffe. 19 superiori: vom vergangenen J. 20 diligentem: Iselin schrieb am 1. März: 'ne ob omnium cuiuscunque facultatis studiosorum hac degentium usitata consuctudine recedere uidear, audio clarissimum Dn. Bezam, epistolam nunc Paulinam ad Romanos alternis hebdomadis ter saltem declarantem' (G I 17, 4), und am 13. Aug.: 'nihil.. intentatum relinquo, ut eam priuatim studendi rationem obseruem, quam tu mihi isthinc discessuro commonstrabas, tam in legali scientia quam humanioribus disciplinis.. Cl. Dn. Bezae lectiones sex saltem
169 — ut bona gratia recedere possim. Malo enim superiora incommoda omnia perpeti, quam illum infensum mihi reddere. Itaque, quid tibi uideatur, proximis ad me literis perscribes... Bene uale, charissime pater, eaque tibi de me pollicetor, quae ab obedienti filio proficisci possunt. Patavii 23. die octobris anno 1553. Omnes meo nomine diligenter salutabis. Curabo, ut quam sae- pissime scribam; uerum id aliquoties propter nuntios non potero. Rari enim recta ad uos transeunt; quapropter literae Augustam transmittendae essent, si aliquem ibi, qui eas curaret, haberem. Ite- rum uale. Tuus obedientissimus filius Basilius Amerbachius. Rescriberem humanissimis literis D. Martini Borrhai, salutarem etiam D. Caelium, Faustinam, Franciscum meis literis; sed quoniam mercatores magnum fasciculum literarum non recipiunt aut, quod deterius est, receptum abiiciunt, ideo alio tempore, ubi nuntium commodum nactus fuero, rescribendum erit. Interea ut salutes eos et me excuses, rogo. b. Ludouico Iselio Basiliensi, nepoti carissimo, Geneuae. S. De stu- diorum tuorum ratione literas superiori Iulio et iam alteras accepi. In quibus, ut te diligentem esse cupio, ita rationem ualetudinis ocu- 3 proximis: vgl. Cod. Bas. G I 16, 13—17. Der besorgte Vater rät zu einem Wohnungswechsel in schonender Form, wenn G. nicht Abhilfe schaffen könne. Dazu bot sich Gelegenheit, als im Frühjahr Gribaldis Gattin mit ihren 7 Kindern das Haus belegte (Ep. Pat. Nr. 11). 4 pollicetor: versprich Dir. 8 Augustam: nach Augsburg, über den Brenner. 11 Borrhai: Martin Borrhaus aus Stuttgart, Prof. für Altes Testament in Basel (Grabschr. von 1564 im Münster- kreuzgang). 12 Caelium: C. Secundus Curio; s. S. 204. Faustina: die ältere Schwester des Bas.; s. S. 207. 18 Ludwig Iselin: geb. 2. Juli 1559 als eines der 8 Kinder des Rechtsprofes- sors Ulrich I. und der Faustina Amerbach, seit 1564 vaterlos, aber betreut von seinem im gleichen Jahre vereinsamten Oheim Basilius Amerbach, begann sein jurist. Studium 1581 in Genf. Von 1589 bis zu seinem Tode (20. Dez. 1612) war er Prof. in Basel (Grabschr. im Münsterkreuzgang). Sein Sohn Basilius erbte das Amerbachische Kunstkabinett. Vgl. Thommen 185 ff., wo vorliegender Brief aus Msc. d. Basler Univ.-Bibl. G I 11 fol. 5 z. T. abgedruckt u. übersetzt ist. nepos: hier Neffe. 19 superiori: vom vergangenen J. 20 diligentem: Iselin schrieb am 1. März: 'ne ob omnium cuiuscunque facultatis studiosorum hac degentium usitata consuctudine recedere uidear, audio clarissimum Dn. Bezam, epistolam nunc Paulinam ad Romanos alternis hebdomadis ter saltem declarantem' (G I 17, 4), und am 13. Aug.: 'nihil.. intentatum relinquo, ut eam priuatim studendi rationem obseruem, quam tu mihi isthinc discessuro commonstrabas, tam in legali scientia quam humanioribus disciplinis.. Cl. Dn. Bezae lectiones sex saltem
Strana 170
170 — lorumque habere uolo. Intensior enim quam par est labor non solum corporis uires constitutionemque deprimit, uerum etiam ingenii aciem hebetat alacritatemque illam in rebus omnibus obeundis ne- cessariam maxime eneruat et magna ex parte aufert. De theologicis ita uidetur: nihil esse in diuinis literis nisi summopere utile, admi- randum, suspiciendum et plane diuinum. Sed fortasse non aberrabit, si quis scitu alia aliis necessaria magis dixerit. Quae ad morum fidei- que institutionem simplicem pertinent, ad omnes aeque pertinent. Subtiliora illa et alta theologiam ex instituto profitentibus magis quam caeteris necessaria uidentur. De quibus etiam uidendum est, ut, quanto acutiora sunt, minus nos pungant aut etiam uulnerent. Hoc certo certius est, deum, ut iustissimum omnium rerum guberna- torem et pientissimum clementissimumque patrem, nec iniuriam cui- quam inferre nec pernicie interituque eorum, quos creauit quosque per filium suum redemit quibusque sui agnitionem proposuit, delec- tari. Unde non male inferamus, salutem, felicitatem bonumque omne ab uno soloque Deo sine ulla exceptione proficisci, interitum uero malaque a nobis manare, curareque ob id debere, quo uitae sancti- monia ipso non indignos et quos merito exheredare debeat nos praestemus filios, potius, quam de eius abdita quadam et alia quam generali uerbi diuini anuntiatione patefacta uoluntate altius inqui- ramus; et cum tam impius pater nullus fuerit, qui filium suum pati- bulo natum uoluerit unquam, certo etiam statuere, non frustra nobis Deum, benignissimum patrem, uerbum suum anuntiari uoluisse et, cum bonam ab eo ualetudinem petentem reiecerit nullum unquam, multo minus animae salutem flagitantem repulsurum. Hoc ita sta- tuere, reliqua dei opt. maximi clementiae committere nescio an melius sit ad firmandamque conscientiam faciat magis quam cu- menstruas, quibus ex IX. epistulae Paulinac ad Rom. capite subtilissimam praedestinationis materiam nunc tractat, mihi haudquaquam intermittendas duxi' (G I 17, 9). 4 de theologicis: in dieser schlichten Frömmigkeit, die dogmatische Klügeleien ablehnt, lebt der Geist des Erasmus und des Castalio, dessen Schüler Bas. gewesen war. 6 suspicere: verehren. 7 scitu necess.: notwendig zu wissen. fides: Glaube. 8 institutio: Lehre. 9 ex instituto prof.: als Beruf betreiben. 10 uidendum etc.: man muſs sich vorschen, daßs man sich nicht stechen oder gar verwunden lasse. 15 sui agnitionem: I Tim. 2, 3 «(Deus), qui omnes homines vult salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire...» 16 inferamus: wir dürfen folgern. 18 quo: ut. 19 ipso: scil. deo. 22 patibulum: Galgen. 23 statuere: der Inf. ist noch von dem in inferamus liegenden Begriff des Dürfens abhängig. 27 nescio an m. s.: dürfte besser sein. 28 facere ad: beitragen zu. curiosior: zu neugierig.
170 — lorumque habere uolo. Intensior enim quam par est labor non solum corporis uires constitutionemque deprimit, uerum etiam ingenii aciem hebetat alacritatemque illam in rebus omnibus obeundis ne- cessariam maxime eneruat et magna ex parte aufert. De theologicis ita uidetur: nihil esse in diuinis literis nisi summopere utile, admi- randum, suspiciendum et plane diuinum. Sed fortasse non aberrabit, si quis scitu alia aliis necessaria magis dixerit. Quae ad morum fidei- que institutionem simplicem pertinent, ad omnes aeque pertinent. Subtiliora illa et alta theologiam ex instituto profitentibus magis quam caeteris necessaria uidentur. De quibus etiam uidendum est, ut, quanto acutiora sunt, minus nos pungant aut etiam uulnerent. Hoc certo certius est, deum, ut iustissimum omnium rerum guberna- torem et pientissimum clementissimumque patrem, nec iniuriam cui- quam inferre nec pernicie interituque eorum, quos creauit quosque per filium suum redemit quibusque sui agnitionem proposuit, delec- tari. Unde non male inferamus, salutem, felicitatem bonumque omne ab uno soloque Deo sine ulla exceptione proficisci, interitum uero malaque a nobis manare, curareque ob id debere, quo uitae sancti- monia ipso non indignos et quos merito exheredare debeat nos praestemus filios, potius, quam de eius abdita quadam et alia quam generali uerbi diuini anuntiatione patefacta uoluntate altius inqui- ramus; et cum tam impius pater nullus fuerit, qui filium suum pati- bulo natum uoluerit unquam, certo etiam statuere, non frustra nobis Deum, benignissimum patrem, uerbum suum anuntiari uoluisse et, cum bonam ab eo ualetudinem petentem reiecerit nullum unquam, multo minus animae salutem flagitantem repulsurum. Hoc ita sta- tuere, reliqua dei opt. maximi clementiae committere nescio an melius sit ad firmandamque conscientiam faciat magis quam cu- menstruas, quibus ex IX. epistulae Paulinac ad Rom. capite subtilissimam praedestinationis materiam nunc tractat, mihi haudquaquam intermittendas duxi' (G I 17, 9). 4 de theologicis: in dieser schlichten Frömmigkeit, die dogmatische Klügeleien ablehnt, lebt der Geist des Erasmus und des Castalio, dessen Schüler Bas. gewesen war. 6 suspicere: verehren. 7 scitu necess.: notwendig zu wissen. fides: Glaube. 8 institutio: Lehre. 9 ex instituto prof.: als Beruf betreiben. 10 uidendum etc.: man muſs sich vorschen, daßs man sich nicht stechen oder gar verwunden lasse. 15 sui agnitionem: I Tim. 2, 3 «(Deus), qui omnes homines vult salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire...» 16 inferamus: wir dürfen folgern. 18 quo: ut. 19 ipso: scil. deo. 22 patibulum: Galgen. 23 statuere: der Inf. ist noch von dem in inferamus liegenden Begriff des Dürfens abhängig. 27 nescio an m. s.: dürfte besser sein. 28 facere ad: beitragen zu. curiosior: zu neugierig.
Strana 171
171 riosior de ea re et forte non necessaria disputatio. Faciamus offi- cium nostrum, non deerit — si ita loqui licet — officio Deus suo. Et haec de his. De profectione Bituricensi haereo, tum propter exercitum, quem Alenconium habere non uno in loco ferunt, incerti quem in finem, tum etiam, quia Parisii a peste nondum mundi neque etiam Aureliae, si modo, quae studiosi quidam inde uenientes nuper Hotomano renuntiarunt, uera sunt. Itaque de profectione illa quam minimum cum aliis agito et, quae ex Gallia ferantur, diligenter perquirito tamen et perscribito, ut, anne cum certis notisque hominibus Octobri uel etiam sequentibus mensibus eo proficiscendum sit an Geneuae diutius consistendum, hic quoque certius deliberemus. Nos omnia, quantum possumus, explorabimus quoque, et spero fore breui, ut certo quid cognoscamus... Bene uale et Dominum Bezam Iuliumque meo nomine saluta. III. Sept. 1581. Tuus Basilius Amerbachius. VII. Sebastianus Castalio. Seb. C. (od. Castellio, eig. Chatillon), 1515 bei Nantua (Sa- voyen) geb., war von Genf, wo er als Rektor u. Prediger gewirkt, aber mit Calvin sich nicht auf die Dauer verstanden hatte, 1544/5 nach Basel gezogen u. lebte hier in großer Dürftigkeit, hauptsächlich mit Bibelübersetzungen beschäftigt, bis er 1553 Prof. für Griechisch wurde. Er starb 1563. Seine Arbeit galt dem Kampf gegen die Un- duldsamkeit in Glaubenssachen. Vgl. Thommen S. 284 ff.; Ferd. Buisson Séb. Castellion (Paris 1892). Vorliegende Probe ist nach Mscr. der Univ.-Bibl. Ki. Ar. 6 fol. 7 faksimiliert bei Roth-Schmidt. Nach Buisson I 258 dürfte C. das Gedicht 1546 od. 1547 mit einem Bändchen christl. Poesie an seinen Gönner gesandt haben. 4 profectio Bit.: Reise nach Bourges, wo der groſse Jurist Cujacius lehrte. 5 Alenconius: François, Herzog v. Alençon, der jüngste Sohn Katharinas v. Me- dici. 6 Aureliae: Orléans. 7 Hotomano: François Hotman aus Paris, bedeutender Rechtsgelehrter u. Humanist, war mehrmals in Basel anwesend, wo er 1590 auch starb (Grabschr. im Münsterkreuzgang; charakt. Porträt B B 14). 10 anne: = utrum. Erst am 3. Apr. traf I. in Bourges ein. 14 Beza: Theodor de Besze aus Burgund (1519 bis 1605), seit 1558 in Genf, nach Calvins Tode (1564) Haupt der Kirche und der Akademie. Iulium: J. Pacius von Vicenza, damals Rechts- prof. in Genf.
171 riosior de ea re et forte non necessaria disputatio. Faciamus offi- cium nostrum, non deerit — si ita loqui licet — officio Deus suo. Et haec de his. De profectione Bituricensi haereo, tum propter exercitum, quem Alenconium habere non uno in loco ferunt, incerti quem in finem, tum etiam, quia Parisii a peste nondum mundi neque etiam Aureliae, si modo, quae studiosi quidam inde uenientes nuper Hotomano renuntiarunt, uera sunt. Itaque de profectione illa quam minimum cum aliis agito et, quae ex Gallia ferantur, diligenter perquirito tamen et perscribito, ut, anne cum certis notisque hominibus Octobri uel etiam sequentibus mensibus eo proficiscendum sit an Geneuae diutius consistendum, hic quoque certius deliberemus. Nos omnia, quantum possumus, explorabimus quoque, et spero fore breui, ut certo quid cognoscamus... Bene uale et Dominum Bezam Iuliumque meo nomine saluta. III. Sept. 1581. Tuus Basilius Amerbachius. VII. Sebastianus Castalio. Seb. C. (od. Castellio, eig. Chatillon), 1515 bei Nantua (Sa- voyen) geb., war von Genf, wo er als Rektor u. Prediger gewirkt, aber mit Calvin sich nicht auf die Dauer verstanden hatte, 1544/5 nach Basel gezogen u. lebte hier in großer Dürftigkeit, hauptsächlich mit Bibelübersetzungen beschäftigt, bis er 1553 Prof. für Griechisch wurde. Er starb 1563. Seine Arbeit galt dem Kampf gegen die Un- duldsamkeit in Glaubenssachen. Vgl. Thommen S. 284 ff.; Ferd. Buisson Séb. Castellion (Paris 1892). Vorliegende Probe ist nach Mscr. der Univ.-Bibl. Ki. Ar. 6 fol. 7 faksimiliert bei Roth-Schmidt. Nach Buisson I 258 dürfte C. das Gedicht 1546 od. 1547 mit einem Bändchen christl. Poesie an seinen Gönner gesandt haben. 4 profectio Bit.: Reise nach Bourges, wo der groſse Jurist Cujacius lehrte. 5 Alenconius: François, Herzog v. Alençon, der jüngste Sohn Katharinas v. Me- dici. 6 Aureliae: Orléans. 7 Hotomano: François Hotman aus Paris, bedeutender Rechtsgelehrter u. Humanist, war mehrmals in Basel anwesend, wo er 1590 auch starb (Grabschr. im Münsterkreuzgang; charakt. Porträt B B 14). 10 anne: = utrum. Erst am 3. Apr. traf I. in Bourges ein. 14 Beza: Theodor de Besze aus Burgund (1519 bis 1605), seit 1558 in Genf, nach Calvins Tode (1564) Haupt der Kirche und der Akademie. Iulium: J. Pacius von Vicenza, damals Rechts- prof. in Genf.
Strana 172
172 Sebastianus Castalio Bonifacio Ammerbachio, iurisperitorum disertissimo, salutem plurimam dicit. Prudentissime iuris atque legum, Tu scis, cum veniunt noue calendae Iani, dona solere missitari, Faustis auspicijs vt annus intret. Sed sicut neque carduus racemos Emittit nec amara sorba vitis, Sic largum mea non valet crumena Munus mittere, flaccida atque inanis. Nec tu talia dona poscis a me. Sed quod mittere me decet licetque, Et quod fabricat officina nostra, Et quod tu capias libenter a me, Mitto: carmina. Vile munus hoc est, Si paruj facies; erit sed ingens, Si magnj facies meaque pendes Ex mente. Haec etenim vna prestat, vt sit Aurum, si mala, vilius papyro, Auro, si bona, charior papyrus. VIII. Johannes Oecolampadius. Ueber d. Basler Reformator Oec. (1482—1531) siehe S. 6. Syncerissimo uerbi diuini concionatori Wolfgango Capitoni, suo charissimo fratri. Stroßburg zu jungen S. Peter. Gratia et pax a Christo. Mi frater, iterum agende gratie deo, qui nouos et grauiores, incruentos tamen motus ecclesie nostre pa- 5 Janus: d. röm. Gott, nach dem der Januar heisst. 6 faustis ausp.: unter guten Vorzeichen. 7 carduus: Distel. racemus: Traube. 8 sorbum: Frucht des Speierlings (Vogelbeerbaums). 9 crumena: Beutel. 10 flacc.: welk. 17 pendere: wägen, schätzen. 18 prestat: bewirkt. 19 si mala: scil. mens est. 24 Aus Mscr. Ki. Ar. 25 a Nr. 31, reprod. bei Roth-Schmidt, übersetzt bei E. Stachelin Das Buch der Basler Reformation Nr. 60. Zur Sache Stachelin a. a. O., Ochs V 637 ff., Heusler 441 ff.; III 509 ff. Zeitgenössische Berichte aus Basel in BCh 1, 67 ff., 446 f.; 6, 112 ff,; 432 f. 24 W. Fabricius Capito aus Hagenau, 1515—20 Prediger am Basler Münster und Professor, war seit 1523 Prediger in Str. (Jung St. Peter zum Unterschied von der ältern St. Peterskirche). 27 ecclesia: die Gemeinde der Evangelischen; im folgenden auch plebs genannt.
172 Sebastianus Castalio Bonifacio Ammerbachio, iurisperitorum disertissimo, salutem plurimam dicit. Prudentissime iuris atque legum, Tu scis, cum veniunt noue calendae Iani, dona solere missitari, Faustis auspicijs vt annus intret. Sed sicut neque carduus racemos Emittit nec amara sorba vitis, Sic largum mea non valet crumena Munus mittere, flaccida atque inanis. Nec tu talia dona poscis a me. Sed quod mittere me decet licetque, Et quod fabricat officina nostra, Et quod tu capias libenter a me, Mitto: carmina. Vile munus hoc est, Si paruj facies; erit sed ingens, Si magnj facies meaque pendes Ex mente. Haec etenim vna prestat, vt sit Aurum, si mala, vilius papyro, Auro, si bona, charior papyrus. VIII. Johannes Oecolampadius. Ueber d. Basler Reformator Oec. (1482—1531) siehe S. 6. Syncerissimo uerbi diuini concionatori Wolfgango Capitoni, suo charissimo fratri. Stroßburg zu jungen S. Peter. Gratia et pax a Christo. Mi frater, iterum agende gratie deo, qui nouos et grauiores, incruentos tamen motus ecclesie nostre pa- 5 Janus: d. röm. Gott, nach dem der Januar heisst. 6 faustis ausp.: unter guten Vorzeichen. 7 carduus: Distel. racemus: Traube. 8 sorbum: Frucht des Speierlings (Vogelbeerbaums). 9 crumena: Beutel. 10 flacc.: welk. 17 pendere: wägen, schätzen. 18 prestat: bewirkt. 19 si mala: scil. mens est. 24 Aus Mscr. Ki. Ar. 25 a Nr. 31, reprod. bei Roth-Schmidt, übersetzt bei E. Stachelin Das Buch der Basler Reformation Nr. 60. Zur Sache Stachelin a. a. O., Ochs V 637 ff., Heusler 441 ff.; III 509 ff. Zeitgenössische Berichte aus Basel in BCh 1, 67 ff., 446 f.; 6, 112 ff,; 432 f. 24 W. Fabricius Capito aus Hagenau, 1515—20 Prediger am Basler Münster und Professor, war seit 1523 Prediger in Str. (Jung St. Peter zum Unterschied von der ältern St. Peterskirche). 27 ecclesia: die Gemeinde der Evangelischen; im folgenden auch plebs genannt.
Strana 173
173 — cauit, in magnam antichristi confusionem. Malo nodo suus cuneus obuenit. Ubi enim ecclesia nostra intellexit proceres suos a senatu auditos quidem, sed non exauditos, immo repulsam passos, quum petissent authores ipsos non seruatarum promissionum e senatu penitus amoueri, collecta in ede Franciscanorum et expendens, quid posthac periculi, si aristocratia in paucorum tyrannidem degenera- ret, memorque secum sue libertatis et cogitans, quid glorie Christi, quid iusticie publice quidque posteritati sue deberet, iam non, ut morem habuit, obsecrare et precari, sed postulare et senatum sui officii admonere, missis ad illum delectis suis in curiam; et prin- cipio sine armis occuparunt curias quasdam zunfftarum, bona ho- minum parte peruagante in foro et plateis, ne quid forte ab aduer- sariis insidiarum strueretur. Postquam autem dies inclinauit et responsum datum est nominatos quosdam in re quidem euangelica e senatu egredi debere, in ceteris autem causis posse assidere, plebs magis exasperata est, contemptam se uidens, contestataque est se iam non euangelii sed publice iusticie tuende causa adesse; intolerabilem sibi posthac fore tyrannidem; non detrectare tamen in aliis senatus authoritatem. Et propterea mox tota armata forum occupauit, non quod opprimere dominos uellet, sed ut tuto et sine periculo negocium transigeret. Hoc sciens senatus non multo mitior factus est. Ita etiam sequens dies, alioqui gentilium more insanie sacer — carnispriuia 1 malo nodo: aus Hieron. zitiert Erasmus als Sprichwort «malo arboris nodo (Knorren) malus cuneus requirendus est�. 2 proceres: Führer. 4 authores .. promissionum: die, welche den Bruch der Zusagen veranlaßten. Zugesagt hatte der Rat am 5. Jan. 1529 u. a., daß für Einheitlichkeit u. Friedlichkeit des Predigens auf allen Kanzeln gesorgt u. die Zahl der Messen eingeschränkt werden solle. 5 collecta: nach dem evang. Verfasser der Ryff- schen Chronik (BCh. 1, 81) fanden sich 800 Bürger am 8. Febr. 6 Uhr mor- gens zu Barfüßsern ein. expendens: mit dem Verlangen nach Kirchen- reform paarte sich soziale u. politische Unzufriedenheit. Man wünschte Be- seitigung der versippten Machthaber im Rate u. eine demokratische Wahlart des Rates, der sich seit 1521 jeweilen selbst wiederwählte. 11 curias zunfft.: Zunft- häuser. 14 nominatos: deren Ausschluß aus dem Rate verlangt war. 19 tota arm.: (eine spätere Hand schrieb totum darüber) «.. um die sechste stund noch mitag komen die burger zusamen in irem harnist uff dem Kornmerckt by acht hundert starck, wol gerust, nomen also al gasen in und das geschutz, so under dem richt- huß waß uff dem Kornmerckt, und wurden ouch alle thor versechen, desglich das geschutz im Werckhoff; in suma: es waſ alf wol versechen und gerust, des man nit kleinnen schrecken nam und vorab die oberkeit» (BCh I, 85). Zur Auslegung Ockolampads (non quod..) wird man wie an andern Stellen ein Fragezeichen machen dürfen. 22 sequens dies: 9. Febr., als letzter Tag vor den Fasten carnisprivia (-um) genannt, aber auch 'unsinnige' oder Narrenfasnacht'. gentilium m.: wie die Heiden ihre Saturnalien, Lupercalien u. Frühlingsfeste feierten.
173 — cauit, in magnam antichristi confusionem. Malo nodo suus cuneus obuenit. Ubi enim ecclesia nostra intellexit proceres suos a senatu auditos quidem, sed non exauditos, immo repulsam passos, quum petissent authores ipsos non seruatarum promissionum e senatu penitus amoueri, collecta in ede Franciscanorum et expendens, quid posthac periculi, si aristocratia in paucorum tyrannidem degenera- ret, memorque secum sue libertatis et cogitans, quid glorie Christi, quid iusticie publice quidque posteritati sue deberet, iam non, ut morem habuit, obsecrare et precari, sed postulare et senatum sui officii admonere, missis ad illum delectis suis in curiam; et prin- cipio sine armis occuparunt curias quasdam zunfftarum, bona ho- minum parte peruagante in foro et plateis, ne quid forte ab aduer- sariis insidiarum strueretur. Postquam autem dies inclinauit et responsum datum est nominatos quosdam in re quidem euangelica e senatu egredi debere, in ceteris autem causis posse assidere, plebs magis exasperata est, contemptam se uidens, contestataque est se iam non euangelii sed publice iusticie tuende causa adesse; intolerabilem sibi posthac fore tyrannidem; non detrectare tamen in aliis senatus authoritatem. Et propterea mox tota armata forum occupauit, non quod opprimere dominos uellet, sed ut tuto et sine periculo negocium transigeret. Hoc sciens senatus non multo mitior factus est. Ita etiam sequens dies, alioqui gentilium more insanie sacer — carnispriuia 1 malo nodo: aus Hieron. zitiert Erasmus als Sprichwort «malo arboris nodo (Knorren) malus cuneus requirendus est�. 2 proceres: Führer. 4 authores .. promissionum: die, welche den Bruch der Zusagen veranlaßten. Zugesagt hatte der Rat am 5. Jan. 1529 u. a., daß für Einheitlichkeit u. Friedlichkeit des Predigens auf allen Kanzeln gesorgt u. die Zahl der Messen eingeschränkt werden solle. 5 collecta: nach dem evang. Verfasser der Ryff- schen Chronik (BCh. 1, 81) fanden sich 800 Bürger am 8. Febr. 6 Uhr mor- gens zu Barfüßsern ein. expendens: mit dem Verlangen nach Kirchen- reform paarte sich soziale u. politische Unzufriedenheit. Man wünschte Be- seitigung der versippten Machthaber im Rate u. eine demokratische Wahlart des Rates, der sich seit 1521 jeweilen selbst wiederwählte. 11 curias zunfft.: Zunft- häuser. 14 nominatos: deren Ausschluß aus dem Rate verlangt war. 19 tota arm.: (eine spätere Hand schrieb totum darüber) «.. um die sechste stund noch mitag komen die burger zusamen in irem harnist uff dem Kornmerckt by acht hundert starck, wol gerust, nomen also al gasen in und das geschutz, so under dem richt- huß waß uff dem Kornmerckt, und wurden ouch alle thor versechen, desglich das geschutz im Werckhoff; in suma: es waſ alf wol versechen und gerust, des man nit kleinnen schrecken nam und vorab die oberkeit» (BCh I, 85). Zur Auslegung Ockolampads (non quod..) wird man wie an andern Stellen ein Fragezeichen machen dürfen. 22 sequens dies: 9. Febr., als letzter Tag vor den Fasten carnisprivia (-um) genannt, aber auch 'unsinnige' oder Narrenfasnacht'. gentilium m.: wie die Heiden ihre Saturnalien, Lupercalien u. Frühlingsfeste feierten.
Strana 174
174 vocant — uidit plebem feruentem et in armis curias et forum occu- pantem. Aduersariorum autem nullus se opponere ausus fuit. Consul Meltingerus cum Oeglino Offenburger senatore clam conscensa naui- cula fuga nescio senatu elapsus est, quod illum sibi parum bene conscium indicauit. Adhuc tamen senatus ad postulationem plebis obsurdescebat et ad arbitros quosdam, qui in hac causa pronuncia- rent, prouocabat; quos tamen plebs non detrectabat, hac scilicet conditione, ut plebs ex publico erario litiget et accuset, illi uero suo sumptu rei sint. Interim habita est magna portarum turriumque uigilia, nec minor erat ciuium circumspectio quam in medio hostium. Ioannes Irmin plebis nomine apud senatum orauit mira constantia et fide et non minus plausibiliter apud plebem. Senatus itaque cunctando patientiam plebis frangere studebat et in minoribus pe- titionibus occupabatur, nempe ut Thelamonius noster summo templo restitueretur concionator et similia. Accidit autem, ut quidam armati perlustrantes ciuitatem ingre- derentur templum summum, et, cum helpardis quasi per ludum —. —. .... 3 Heinrich Meltinger, der Bürgermeister, u. Eglin Offenburg waren schon in der Nacht «in eim weydling uff dem Rin- entflohen. M. war bei Marignano 1515 als Hauptmann der Basler schwer verwundet worden. Er starb in Kolmar 4 Wochen nach seiner Flucht (III 34. 121. 419. 513). Eglin O., in 1. Ehe mit einer Meltinger, jetzt mit einer Ber verheiratet, wurde später bischöfl. Vogt zu Pfeffingen. 6 obsurd.: wollte kein Ohr haben für... Zu- nächst wollten die beanstandeten Ratsherren wissen, auß waſ ursach sy nit dugenlich werren do zu sitzen». Dem Vorschlag, ein Schiedsgericht (Zürich, Bern oder Straßburg) über diese Frage zu bestellen, stimmte der Ausschußs der Evangelischen zu; doch sollte nur die Klage aus öffentlichen Mitteln bestritten werden. 11 Joh. Irmin: Vorstandsmitglied der Safranzunft (s. Holzach Basler Biographien I). 13 cunctando: "dan nu der grost artickel waßs, das dic gemeint begert, das nu hinfür kein kleinner rat on den grosen erwelt solt werden, des- glich kein sechser noch meister in den zunfften erwelt solt werden on gemeiner zunfftbruder..» (BCh 1, 86). 14 Thelamonius: Th. Limperger hatte im Nov. 1525 als «Lutherana fece pollutus» (BCh 1, 403) auf seine Stelle als Prediger am Münster (summum templum) verzichten müssen. 16 Accidit: die Ryffsche Chronik erzählt (BCh I 86): «Alsſ nu der rat gesupert waßs, sosen die ubrügen am zinstag so lang ob disem artickel, biſs es sich verzoch noch mittag; wurden die burger vertrusig des langen verzugs, stunden für und für in irem harnist am Kornmerckt. Also wurden ir etlich zu rot, das sy wolten umgon zu besechen, ob sich ienen etwaß erheben wolt, und also zugen ir by fierzigen mit einander uff Burg um die pfaffenhöff. Also zum letsten zugen sy inß munster, giengen dorin zu spatzieren; indem eröffnet einner ein dafflen mit sinnem gewer, das sy uberab fiel und zerbrach, giengen also hinweg. Indem begegnetten in by zweyhundert ab dem Kornmerckt, kamen am Sprung (Münsterberg) zusamen, wurden zu rot,
174 vocant — uidit plebem feruentem et in armis curias et forum occu- pantem. Aduersariorum autem nullus se opponere ausus fuit. Consul Meltingerus cum Oeglino Offenburger senatore clam conscensa naui- cula fuga nescio senatu elapsus est, quod illum sibi parum bene conscium indicauit. Adhuc tamen senatus ad postulationem plebis obsurdescebat et ad arbitros quosdam, qui in hac causa pronuncia- rent, prouocabat; quos tamen plebs non detrectabat, hac scilicet conditione, ut plebs ex publico erario litiget et accuset, illi uero suo sumptu rei sint. Interim habita est magna portarum turriumque uigilia, nec minor erat ciuium circumspectio quam in medio hostium. Ioannes Irmin plebis nomine apud senatum orauit mira constantia et fide et non minus plausibiliter apud plebem. Senatus itaque cunctando patientiam plebis frangere studebat et in minoribus pe- titionibus occupabatur, nempe ut Thelamonius noster summo templo restitueretur concionator et similia. Accidit autem, ut quidam armati perlustrantes ciuitatem ingre- derentur templum summum, et, cum helpardis quasi per ludum —. —. .... 3 Heinrich Meltinger, der Bürgermeister, u. Eglin Offenburg waren schon in der Nacht «in eim weydling uff dem Rin- entflohen. M. war bei Marignano 1515 als Hauptmann der Basler schwer verwundet worden. Er starb in Kolmar 4 Wochen nach seiner Flucht (III 34. 121. 419. 513). Eglin O., in 1. Ehe mit einer Meltinger, jetzt mit einer Ber verheiratet, wurde später bischöfl. Vogt zu Pfeffingen. 6 obsurd.: wollte kein Ohr haben für... Zu- nächst wollten die beanstandeten Ratsherren wissen, auß waſ ursach sy nit dugenlich werren do zu sitzen». Dem Vorschlag, ein Schiedsgericht (Zürich, Bern oder Straßburg) über diese Frage zu bestellen, stimmte der Ausschußs der Evangelischen zu; doch sollte nur die Klage aus öffentlichen Mitteln bestritten werden. 11 Joh. Irmin: Vorstandsmitglied der Safranzunft (s. Holzach Basler Biographien I). 13 cunctando: "dan nu der grost artickel waßs, das dic gemeint begert, das nu hinfür kein kleinner rat on den grosen erwelt solt werden, des- glich kein sechser noch meister in den zunfften erwelt solt werden on gemeiner zunfftbruder..» (BCh 1, 86). 14 Thelamonius: Th. Limperger hatte im Nov. 1525 als «Lutherana fece pollutus» (BCh 1, 403) auf seine Stelle als Prediger am Münster (summum templum) verzichten müssen. 16 Accidit: die Ryffsche Chronik erzählt (BCh I 86): «Alsſ nu der rat gesupert waßs, sosen die ubrügen am zinstag so lang ob disem artickel, biſs es sich verzoch noch mittag; wurden die burger vertrusig des langen verzugs, stunden für und für in irem harnist am Kornmerckt. Also wurden ir etlich zu rot, das sy wolten umgon zu besechen, ob sich ienen etwaß erheben wolt, und also zugen ir by fierzigen mit einander uff Burg um die pfaffenhöff. Also zum letsten zugen sy inß munster, giengen dorin zu spatzieren; indem eröffnet einner ein dafflen mit sinnem gewer, das sy uberab fiel und zerbrach, giengen also hinweg. Indem begegnetten in by zweyhundert ab dem Kornmerckt, kamen am Sprung (Münsterberg) zusamen, wurden zu rot,
Strana 175
175 — aperirent armarium idolorum unumque idolum educerent — quod in multas partes statim collapsum est —, occasionem illis dedit et alia idola comminuendi — nihil enim tale cogitarant se facturos. Prohibere autem hoc ceperunt quidam pontificii, unde nostri, con- tendere — nedum pugnare — nolentes, egrediuntur. Sed nescio quis rumor aliis factum insinuarit; statim enim ex nostris armati trecenti ex foro affuerunt, fortasse anxii de his, qui rem tantam attentarant. Hi ui irruperunt in templum summum et omnia idola deturbarunt et deinde perrexerunt in templum S. Petri et predicatorum et Albani et Huldrici similiterque in omnibus templis egerunt. Superueniebant senatores, qui prohibebant; sed non curabantur, immo audiebant grauiter: «Vos intra triennium deliberando nihil effecistis; nos intra horam hec omnia absoluemus." Que uox cum similibus ita terruit senatores reliquos, ut iam nihil dubitarent cedendum in hac parte plebi. Unde mox omnia, ut postulata erant, plebs obtinuit. Eiecti e senatu duodecim: Meltinger, consul huius anni, Zeigler, tribunus plebis superioris anni, Juncker Bernard Meyer, alias Baldinsdorff, waß sy thun wolten, der rot wolt sich zu lang verziechen; gab einner den rot, sy wolten wyder in das munster und die götzen zerschlachen und lugen, ob sy die sach möchten ußmachen. Dem folgten sy alle noch, zugen mit einander wyder in das munster. Wie man in dem alle thuren an der kilchen beschlossen hat, do die pfaffen sachen, das ein dafflen zerbrochen waß, zerstiesen sy die thüren zu stücken, fiengen an zerschlachen alles waßs do waßs. Do waſs kein schonnen: wer baſs (besser) mocht, der thet dest me; zerheuwen alle gemelt, dafflen, götzen, steinnen und holtzen; wart alles zerschlagen zu kleinnen stucken; alle ziertten, das must zerschlagen sin; on allein (nur) waßs von golt, silber und andren kleinatter waß, das wart ungeschedigt und wol behalten, dan keinner begert etwaß zu nemen, allein zerschlachen; es dorfft sich ouch keiner des an- nemen, das er in weren welt." I armarium id.: «Bilderschrank», d. h. wohl einen geschlossenen Altar- schrein. 3 nihil tale: jedoch hatten schon zu Ostern I528 Angehörige der Zimmer- leute- u. Maurerzunft zu St. Martin u. in der Augustinerkirche «die götzen oder bilder heimlich hinweg brochen". Die Zunft verwendete sich für vier vom Rat deswegen Verhaftete, "diewil sy nüt anders gehandlet hetten, so wer doch sollichs nit wyder got, sunder ein geheiß gotz, der do an vil ortten verbüt, sollich götzen- werch zu machen; dorum man in (ihnen) sollichs nit in argem uff solt nemen- (BCh 1, 57). Auf starken Druck gab der Rat die Vier frei u. verfügte selbst die Entfernung der Bilder aus fünf Kirchen (III 497). 4 pontificii: aböbstler», hier jedenfalls Geistliche des Münsters. 6 insinuare: mitteilen. 9 S. Petri etc.: diese Kirchen, dazu St. Theodor, gehörten noch ganz der altkirchlichen Partei. 16 duo- decim: vgl. über einzelne dieser Männer zu BCh 1, 82; 6, 118; 7, 433. 17 Meyer v. B.: der Großvater des Junkers hiefs noch Baldersdorf, gen. Meiger; erst dessen Sohn, der Wechsler, drehte die Namen um.
175 — aperirent armarium idolorum unumque idolum educerent — quod in multas partes statim collapsum est —, occasionem illis dedit et alia idola comminuendi — nihil enim tale cogitarant se facturos. Prohibere autem hoc ceperunt quidam pontificii, unde nostri, con- tendere — nedum pugnare — nolentes, egrediuntur. Sed nescio quis rumor aliis factum insinuarit; statim enim ex nostris armati trecenti ex foro affuerunt, fortasse anxii de his, qui rem tantam attentarant. Hi ui irruperunt in templum summum et omnia idola deturbarunt et deinde perrexerunt in templum S. Petri et predicatorum et Albani et Huldrici similiterque in omnibus templis egerunt. Superueniebant senatores, qui prohibebant; sed non curabantur, immo audiebant grauiter: «Vos intra triennium deliberando nihil effecistis; nos intra horam hec omnia absoluemus." Que uox cum similibus ita terruit senatores reliquos, ut iam nihil dubitarent cedendum in hac parte plebi. Unde mox omnia, ut postulata erant, plebs obtinuit. Eiecti e senatu duodecim: Meltinger, consul huius anni, Zeigler, tribunus plebis superioris anni, Juncker Bernard Meyer, alias Baldinsdorff, waß sy thun wolten, der rot wolt sich zu lang verziechen; gab einner den rot, sy wolten wyder in das munster und die götzen zerschlachen und lugen, ob sy die sach möchten ußmachen. Dem folgten sy alle noch, zugen mit einander wyder in das munster. Wie man in dem alle thuren an der kilchen beschlossen hat, do die pfaffen sachen, das ein dafflen zerbrochen waß, zerstiesen sy die thüren zu stücken, fiengen an zerschlachen alles waßs do waßs. Do waſs kein schonnen: wer baſs (besser) mocht, der thet dest me; zerheuwen alle gemelt, dafflen, götzen, steinnen und holtzen; wart alles zerschlagen zu kleinnen stucken; alle ziertten, das must zerschlagen sin; on allein (nur) waßs von golt, silber und andren kleinatter waß, das wart ungeschedigt und wol behalten, dan keinner begert etwaß zu nemen, allein zerschlachen; es dorfft sich ouch keiner des an- nemen, das er in weren welt." I armarium id.: «Bilderschrank», d. h. wohl einen geschlossenen Altar- schrein. 3 nihil tale: jedoch hatten schon zu Ostern I528 Angehörige der Zimmer- leute- u. Maurerzunft zu St. Martin u. in der Augustinerkirche «die götzen oder bilder heimlich hinweg brochen". Die Zunft verwendete sich für vier vom Rat deswegen Verhaftete, "diewil sy nüt anders gehandlet hetten, so wer doch sollichs nit wyder got, sunder ein geheiß gotz, der do an vil ortten verbüt, sollich götzen- werch zu machen; dorum man in (ihnen) sollichs nit in argem uff solt nemen- (BCh 1, 57). Auf starken Druck gab der Rat die Vier frei u. verfügte selbst die Entfernung der Bilder aus fünf Kirchen (III 497). 4 pontificii: aböbstler», hier jedenfalls Geistliche des Münsters. 6 insinuare: mitteilen. 9 S. Petri etc.: diese Kirchen, dazu St. Theodor, gehörten noch ganz der altkirchlichen Partei. 16 duo- decim: vgl. über einzelne dieser Männer zu BCh 1, 82; 6, 118; 7, 433. 17 Meyer v. B.: der Großvater des Junkers hiefs noch Baldersdorf, gen. Meiger; erst dessen Sohn, der Wechsler, drehte die Namen um.
Strana 176
176 — Juncker Oeglin Offenburg; ex curia croci Oberriedt, frater prepositi in summo templi, et Lucas Iselin, sororius Ludoici Beri; ex curia clauis Hans zum brun, Stathalter, Franciscus Berus; ex curia ursi Andreas Episcopus, et ipse ex Berica familia, et Silberger quidam uetulus; item Ioannes Stoltz et Turnisen, omnes insignes aduersarii. Decretum, ut posthac communibus suffragiis creent scabinos (alias sechser), singuli in suis curiis, et posthac diacosiorum suffragio eli- gatur magistratus summus ac senatores eius anni confirmentur; de- cretum, ut illo ipso die in ciuitate et agro Basiliensi tollantur idola abrogataque sit prorsus missa in omnibus templis ac domibus. Deni- que que uel ad gloriam dei uel ad pacem reipublice pertinent, cum diacosiis et ex plebe assumptis circiter sexaginta optimatibus dispo- nenda sunt absque ulteriore cunctatione. Atque his conditionibus plebs leta domum redit, sub ipsum noctis crepusculum. 1 ex curia croci: Safran- (Krämern) zunft. (Am Rande ist von späterer Hand erklärend zugefügt «tribu»). Hans Oberriedt: aus Freiburg i. B. (dort † 1543), porträtiert mit s. Familie auf den (viell. aus der Kartause) geretteten Seitenflügeln eines Altarschreins, den Holbein 1521/2 gemalt hatte (jetzt im Frei- burger Münster). Der Basler Dompropst Andreas Sturzel war sein Stiefbruder. 2 sororius: Gatte der Schwester. Sein Sohn Ulrich trat trotz Warnung des Onkels 1545 zur ref. Kirche über, wurde dann Rechtsprofessor in Basel und Schwiegersohn Bon. Amerbachs. Ludovici Beri: s. S. 152. curia clavis: Schlüssel- (Kaufleuten) zunft. 3 Hans zum brun: eigentl. Hans Schaffner (der Zuname stammt von seinen zwei Frauen von Brunn; BCh 7, 433). Als Ratsherr der ersten Zunft (Heusler 381) war er Statthalter des abwesenden Alt-Oberst- zunftmeisters Lux Zeigler. Franz Ber: der älteste Sohn des reichen Hans B., Stiefbruder des Theologen († 1542 in Freiburg). curia ursi: Bären- (Haus- genossen) zunft. Andreas Bischoff war verheiratet mit Barbara, einer Tochter des Hans Ber. Schon im Jan. hatte er Basel verlassen. Uebrigens heiratete 1533 der Bürgermeister Adelberg Meyer, ein Führer der ref. Bewegung, in 3. Ehe eine Tochter desselben Bischoff. 4 Silberger: gemeint ist Hans Murer gen. Silberberg (nach der ehem. Herberge Utengasse II). 5 Hans Stoltz war Ratsherr der Weinleuten-, Kaspar Turnisen der Schmiedenzunft. 6 Decretum: III 514. communibus suffr.: in allgemeiner Wahl. scabini: (aus dem German. ins Lateinische eingedrungen) eigentl. die urteilfindenden Beisitzer des Schultheißen (Schöffen), hier die 6 Zunftangehörigen, die den Rat des Meisters in Zunftsachen bilden. Gewählt wurden sie schon lange nur von den jährlich abtretenden (alten) Sechsern und dem alten Meister (II 392). Auch der Meister sollte künftig von der ganzen Zunft gewählt werden. 7 diacosii: die Zweihundert, d. h. der Große Rat (s. S. 28). 9 tollantur idola: III 517 (wo diese Verfügung auf den 10. da- tiert ist). Am 14. wurden auch die Kirchen in Kleinbasel von Großbaslern aus- geräumt. (III 516). 12 assumptis: je vier aus jeder Zunft; optimates werden es kaum gewesen sein. 13 absque: ohne.
176 — Juncker Oeglin Offenburg; ex curia croci Oberriedt, frater prepositi in summo templi, et Lucas Iselin, sororius Ludoici Beri; ex curia clauis Hans zum brun, Stathalter, Franciscus Berus; ex curia ursi Andreas Episcopus, et ipse ex Berica familia, et Silberger quidam uetulus; item Ioannes Stoltz et Turnisen, omnes insignes aduersarii. Decretum, ut posthac communibus suffragiis creent scabinos (alias sechser), singuli in suis curiis, et posthac diacosiorum suffragio eli- gatur magistratus summus ac senatores eius anni confirmentur; de- cretum, ut illo ipso die in ciuitate et agro Basiliensi tollantur idola abrogataque sit prorsus missa in omnibus templis ac domibus. Deni- que que uel ad gloriam dei uel ad pacem reipublice pertinent, cum diacosiis et ex plebe assumptis circiter sexaginta optimatibus dispo- nenda sunt absque ulteriore cunctatione. Atque his conditionibus plebs leta domum redit, sub ipsum noctis crepusculum. 1 ex curia croci: Safran- (Krämern) zunft. (Am Rande ist von späterer Hand erklärend zugefügt «tribu»). Hans Oberriedt: aus Freiburg i. B. (dort † 1543), porträtiert mit s. Familie auf den (viell. aus der Kartause) geretteten Seitenflügeln eines Altarschreins, den Holbein 1521/2 gemalt hatte (jetzt im Frei- burger Münster). Der Basler Dompropst Andreas Sturzel war sein Stiefbruder. 2 sororius: Gatte der Schwester. Sein Sohn Ulrich trat trotz Warnung des Onkels 1545 zur ref. Kirche über, wurde dann Rechtsprofessor in Basel und Schwiegersohn Bon. Amerbachs. Ludovici Beri: s. S. 152. curia clavis: Schlüssel- (Kaufleuten) zunft. 3 Hans zum brun: eigentl. Hans Schaffner (der Zuname stammt von seinen zwei Frauen von Brunn; BCh 7, 433). Als Ratsherr der ersten Zunft (Heusler 381) war er Statthalter des abwesenden Alt-Oberst- zunftmeisters Lux Zeigler. Franz Ber: der älteste Sohn des reichen Hans B., Stiefbruder des Theologen († 1542 in Freiburg). curia ursi: Bären- (Haus- genossen) zunft. Andreas Bischoff war verheiratet mit Barbara, einer Tochter des Hans Ber. Schon im Jan. hatte er Basel verlassen. Uebrigens heiratete 1533 der Bürgermeister Adelberg Meyer, ein Führer der ref. Bewegung, in 3. Ehe eine Tochter desselben Bischoff. 4 Silberger: gemeint ist Hans Murer gen. Silberberg (nach der ehem. Herberge Utengasse II). 5 Hans Stoltz war Ratsherr der Weinleuten-, Kaspar Turnisen der Schmiedenzunft. 6 Decretum: III 514. communibus suffr.: in allgemeiner Wahl. scabini: (aus dem German. ins Lateinische eingedrungen) eigentl. die urteilfindenden Beisitzer des Schultheißen (Schöffen), hier die 6 Zunftangehörigen, die den Rat des Meisters in Zunftsachen bilden. Gewählt wurden sie schon lange nur von den jährlich abtretenden (alten) Sechsern und dem alten Meister (II 392). Auch der Meister sollte künftig von der ganzen Zunft gewählt werden. 7 diacosii: die Zweihundert, d. h. der Große Rat (s. S. 28). 9 tollantur idola: III 517 (wo diese Verfügung auf den 10. da- tiert ist). Am 14. wurden auch die Kirchen in Kleinbasel von Großbaslern aus- geräumt. (III 516). 12 assumptis: je vier aus jeder Zunft; optimates werden es kaum gewesen sein. 13 absque: ohne.
Strana 177
177 — Multi fortasse uaria crimina nostris imponent, sed falso; nulli enim uel obolum abstulerunt. Tantum in templis ulti sunt iniurias quasdam, ita nimirum uolente domino. In die cinerum, quum idola secta distribui inciperent pauperi- bus, quidam importunius illa petebant, ita ut uulnerarent se mutuum. Eapropter uisum est nostris, ut idola omnia in cineres redigantur illo ipso die cinerum. Accense igitur sunt pyre nouem in campo monasterii. Tristissimum superstitiosis spectaculum! Et ita seuitum est in idola ac Missa pre dolore exspirauit. 12 Februarii diacosii cum optimatibus senatus consulta appro- barunt, et conciliati sunt. Hodie in singulis curiis plebeii denuo obedientiam exhibebunt. Assunt Tigurinorum, Bernatum Solodo- rensiumque legati; sed in tempore uenerunt, confecto scilicet tem- pestiue negocio. Vides, mi frater, ut res nostre habent. Ipse tamen nescio, an magis quieti simus futuri. Ni fallor, plus laboris plusque curarum nobis incumbet quam unquam. Aduersarii me fontem omnis huius rei uocant. Sunt aliqui abitionem parantes, ex quibus est Glareanus, 1 nulli: wohl als Dativ aufzufassen. 4 in die cinerum: Aschermittwoch: so genaunt, weil an ihm der Ritus der Aschenweihe und -austeilung (als Mahnung zur Bußse in der Fastenzeit) stattfindet. 5 importunius: allzu stürmisch. 7 pyre: "Do wart uff disen tag manch groß fasnachtfür gesechen, uff dem Munsterblatz wurden by zwelff für gemacht... also wart uff diesen tag manche kostliche dafflen und gemelt und biltwerck verbrent, das mit grosem gelt gemacht waß worden; aber es waßs do nüt zu hübsch, es must alß inſs für. Do hat die abgötdry zu Basel und allem gebiet und emptren ein end genumen in den kilchen, nit weißs ich, wie in allen hertzen» (BCh 1, 88). 9 exspirauit: das unfeine Bild stammt aus der Sphäre einer sehr populären Satire des Niklaus Manuel Von der Krankheit der Messe (nach Bächtolds Ausgabe aus dem J. 1528); ihr Autor war als Gesandter Berns damals in Basel. 10 senatus consulta: aber nicht die am 9. erpreßsten politischen Zugeständnisse. Vielmehr "schlug der Rat der Versammlung vor, die künftigen Wahlen.. festzusetzen, nachdem die Bürgerschaft sich zur Gutheißsung aller Be- schlüsse der Versammlung eidlich verpflichtet haben werde» (III 521). Als dieser Eid auf etwas noch gar nicht Beschlossenes am 13. geleistet war, wurde am 18. eine komplizierte Wahlordnung erlassen, die im wesentlichen die Oligarchie wieder herstellte. Vollständig aber war der Erfolg auf kirchlichem Gebiete (III 517). 13 legati: vom Rat am 9. durch Eilboten berufen. Anwesend waren auch Gesandte von Freiburg i. Ue. und Mülhausen. in tempore: zur rechten Zeit (ironisch). Doch hätte Ock. nur von den Solothurnern und den Freiburgern allen- falls etwas zu befürchten gehabt. 18 aliqui: hier wäre vor allen Erasmus zu nennen gewesen; auch Bon. Amerbach dachte an Auswanderung (bei Th. Burck- hardt B. A. Nr. 38 vom 8. Jan.). Glareanus: III 248. 429. s. S. 5.
177 — Multi fortasse uaria crimina nostris imponent, sed falso; nulli enim uel obolum abstulerunt. Tantum in templis ulti sunt iniurias quasdam, ita nimirum uolente domino. In die cinerum, quum idola secta distribui inciperent pauperi- bus, quidam importunius illa petebant, ita ut uulnerarent se mutuum. Eapropter uisum est nostris, ut idola omnia in cineres redigantur illo ipso die cinerum. Accense igitur sunt pyre nouem in campo monasterii. Tristissimum superstitiosis spectaculum! Et ita seuitum est in idola ac Missa pre dolore exspirauit. 12 Februarii diacosii cum optimatibus senatus consulta appro- barunt, et conciliati sunt. Hodie in singulis curiis plebeii denuo obedientiam exhibebunt. Assunt Tigurinorum, Bernatum Solodo- rensiumque legati; sed in tempore uenerunt, confecto scilicet tem- pestiue negocio. Vides, mi frater, ut res nostre habent. Ipse tamen nescio, an magis quieti simus futuri. Ni fallor, plus laboris plusque curarum nobis incumbet quam unquam. Aduersarii me fontem omnis huius rei uocant. Sunt aliqui abitionem parantes, ex quibus est Glareanus, 1 nulli: wohl als Dativ aufzufassen. 4 in die cinerum: Aschermittwoch: so genaunt, weil an ihm der Ritus der Aschenweihe und -austeilung (als Mahnung zur Bußse in der Fastenzeit) stattfindet. 5 importunius: allzu stürmisch. 7 pyre: "Do wart uff disen tag manch groß fasnachtfür gesechen, uff dem Munsterblatz wurden by zwelff für gemacht... also wart uff diesen tag manche kostliche dafflen und gemelt und biltwerck verbrent, das mit grosem gelt gemacht waß worden; aber es waßs do nüt zu hübsch, es must alß inſs für. Do hat die abgötdry zu Basel und allem gebiet und emptren ein end genumen in den kilchen, nit weißs ich, wie in allen hertzen» (BCh 1, 88). 9 exspirauit: das unfeine Bild stammt aus der Sphäre einer sehr populären Satire des Niklaus Manuel Von der Krankheit der Messe (nach Bächtolds Ausgabe aus dem J. 1528); ihr Autor war als Gesandter Berns damals in Basel. 10 senatus consulta: aber nicht die am 9. erpreßsten politischen Zugeständnisse. Vielmehr "schlug der Rat der Versammlung vor, die künftigen Wahlen.. festzusetzen, nachdem die Bürgerschaft sich zur Gutheißsung aller Be- schlüsse der Versammlung eidlich verpflichtet haben werde» (III 521). Als dieser Eid auf etwas noch gar nicht Beschlossenes am 13. geleistet war, wurde am 18. eine komplizierte Wahlordnung erlassen, die im wesentlichen die Oligarchie wieder herstellte. Vollständig aber war der Erfolg auf kirchlichem Gebiete (III 517). 13 legati: vom Rat am 9. durch Eilboten berufen. Anwesend waren auch Gesandte von Freiburg i. Ue. und Mülhausen. in tempore: zur rechten Zeit (ironisch). Doch hätte Ock. nur von den Solothurnern und den Freiburgern allen- falls etwas zu befürchten gehabt. 18 aliqui: hier wäre vor allen Erasmus zu nennen gewesen; auch Bon. Amerbach dachte an Auswanderung (bei Th. Burck- hardt B. A. Nr. 38 vom 8. Jan.). Glareanus: III 248. 429. s. S. 5.
Strana 178
178 homo ad maledicentiam et inepta scommata natus. Proficiscetur cum suis discipulis Friburgum. Ludouicus Berus ante mensem hinc abiit. Saluta fratres omnes, presertim Bucerum ac Hedionem. Euse- bius meus non tam ualentulus est quam procerulus. Catarrho pene enecatur ac tussi. Forsitan dominus illum puerum adhuc ad se uocabit. Saluta et uxorem. Basilee 13 Februarii. Oecolampadius. IX. Thomas Platter. Th. P., geb. 10. Febr. 1499 in Grächen ob Visp, war nach einer rauhen Jugend zum ersten Male als Seilergeselle um 1528 nach Basel gekommen, war später hier Lehrer, Korrektor u. Drucker gewesen, bis er 1544 die Leitung der vierklassigen Lateinschule auf Burg (auf d. Münsterplatz) übernahm. Er starb im Ruhestand am 26. Jan. 1582. Köstliche Selbstbiographie (ed. Boos 1878); Porträt v. H. Bock (1581) in d. öff. Kunstsammlung; Grabschrift s. S. 210. Vgl. Th. Burckhardt Gesch. d. Gymn. Basel; F. Ernst Neue Schweizer Rund- schau 1927. Handschriftprobe bei Roth-Schmidt. Felix Pl., sein einziger Sohn erster Ehe (Okt. 1536—28. Juli 1614), studierte vom Sept. 1551 an in Basel, vom 31. Okt.—26.Febr. 1557 in Montpellier Medizin. Im August u. Sept. erledigte er das Doktorexamen in Basel, das ihm d. ärztliche Praxis eröffnete. Später war er auch als Professor u. Stadtarzt tätig. Ebenfalls treffliche Selbstbiogr. (ed. Fechter 1840, Boos 1878 [zit. B.]); Porträt v. H. Bock (1580) in der Univ.-Bibl.; Grabschrift s. S. 210. Vgl. Thommen 22i ff.; Albr. Burckhardt Gesch. d. med. Fakultät zu Basel 64 ff.; F. Ernst a. a. O. 1 scommata: Witze, Spötteleien. 3 Bucerum ac H.: Martin Butzer u. Kaspar Hedio waren seit 1523 in Straßburg als reformatorische Prediger tätig. Eusebius: das Söhnchen O's. 6 uocabit: eine spätere Hand fügt am Rande bei "quod accidit vna cum Wilhelmo, Zuinglii filio, peste, ambo tum Argentine, me pre- sente. J. M.» Das Todesjahr der beiden ist 1541. In dem Schreiber vermute ich Jacob Meyer, Sohn J. Meyers z. Hirzen u. Schwiegersohn Capitos, Pfr. zu St. Alban in Basel, bei dem Wibrandis Rosenblatt, die Witwe Ockolampads, Capitos u. Butzers, 1564 starb. uxorem: Elisabeth Silbereisen, eine der aller- ersten Pfarrersfrauen. Februarii: das fehlende Jahr ergänzte die spätere Hand «Anno 1529".
178 homo ad maledicentiam et inepta scommata natus. Proficiscetur cum suis discipulis Friburgum. Ludouicus Berus ante mensem hinc abiit. Saluta fratres omnes, presertim Bucerum ac Hedionem. Euse- bius meus non tam ualentulus est quam procerulus. Catarrho pene enecatur ac tussi. Forsitan dominus illum puerum adhuc ad se uocabit. Saluta et uxorem. Basilee 13 Februarii. Oecolampadius. IX. Thomas Platter. Th. P., geb. 10. Febr. 1499 in Grächen ob Visp, war nach einer rauhen Jugend zum ersten Male als Seilergeselle um 1528 nach Basel gekommen, war später hier Lehrer, Korrektor u. Drucker gewesen, bis er 1544 die Leitung der vierklassigen Lateinschule auf Burg (auf d. Münsterplatz) übernahm. Er starb im Ruhestand am 26. Jan. 1582. Köstliche Selbstbiographie (ed. Boos 1878); Porträt v. H. Bock (1581) in d. öff. Kunstsammlung; Grabschrift s. S. 210. Vgl. Th. Burckhardt Gesch. d. Gymn. Basel; F. Ernst Neue Schweizer Rund- schau 1927. Handschriftprobe bei Roth-Schmidt. Felix Pl., sein einziger Sohn erster Ehe (Okt. 1536—28. Juli 1614), studierte vom Sept. 1551 an in Basel, vom 31. Okt.—26.Febr. 1557 in Montpellier Medizin. Im August u. Sept. erledigte er das Doktorexamen in Basel, das ihm d. ärztliche Praxis eröffnete. Später war er auch als Professor u. Stadtarzt tätig. Ebenfalls treffliche Selbstbiogr. (ed. Fechter 1840, Boos 1878 [zit. B.]); Porträt v. H. Bock (1580) in der Univ.-Bibl.; Grabschrift s. S. 210. Vgl. Thommen 22i ff.; Albr. Burckhardt Gesch. d. med. Fakultät zu Basel 64 ff.; F. Ernst a. a. O. 1 scommata: Witze, Spötteleien. 3 Bucerum ac H.: Martin Butzer u. Kaspar Hedio waren seit 1523 in Straßburg als reformatorische Prediger tätig. Eusebius: das Söhnchen O's. 6 uocabit: eine spätere Hand fügt am Rande bei "quod accidit vna cum Wilhelmo, Zuinglii filio, peste, ambo tum Argentine, me pre- sente. J. M.» Das Todesjahr der beiden ist 1541. In dem Schreiber vermute ich Jacob Meyer, Sohn J. Meyers z. Hirzen u. Schwiegersohn Capitos, Pfr. zu St. Alban in Basel, bei dem Wibrandis Rosenblatt, die Witwe Ockolampads, Capitos u. Butzers, 1564 starb. uxorem: Elisabeth Silbereisen, eine der aller- ersten Pfarrersfrauen. Februarii: das fehlende Jahr ergänzte die spätere Hand «Anno 1529".
Strana 179
179 Die folgenden Briefe des Vaters — die des Sohnes sind ver- loren — sind aus Mscr. d. Basler Univ.-Bibl. Frey-Gryn. II. 19. II. fol. 338 ff. vollständig u. mit 29 andern abgedruckt bei Ach. Burckhardt Th. Platters Briefe an s. Sohn Felix (1890) [zit. A. B.]). a. Foelici Platero, filio suo charissimo. gan Rötelen. S. Gaudeo, mi fili, te ualere; ego quoque cum matre, quod corpus meum attinet, recte ualeo, sed animo propter obitum filiae charissimae, tuae sororis amantissimae, tristissime uiuo, et nullum propemodum praeterit momentum, quo non ipsius recordatione suspiria ducam, ut taceam, quoties lachrymas fundam. Nam ita dolui, ut pudeat meum tantum luctum omnibus ciuibus fuisse in ore. Ach min lieber sun, du weist nit vnd kanst noch nit wissen, wie we einem vatter eines lieben kins abscheid thût von diser zit. Et nisi me Dominus sustentasset suo uerbo, obiissem credo moerore. Sed is misit suum consolatorem spiritum sanctum, qui me docuit id, quod pie scribis, bene a Domino cum illa factum, quae multis periculis sit liberata. Quiescat ergo in Christo, in quo etiam extrema die resurget in congregatione omnium sanctorum. Addam adhuc uerbum, quantum quidem per lachrymas licebit. Cum iam iam Domino redditura esset animam, uocat me et matrem; accessimus. Complexa utrosque arctissime his uerbis: «Bhüt üch got, min hertz lieber vatter vnd min liebe mûtter, vnd gnadent mier min hertz lieben brüderlin.» Ach min lieb kind, wie dat mier do min hertz so we, do mich min lieb kind zu letsin so drüwlich kust. Statim post iussit, ut dem bibendum. Plura non possum scribere. Sanctissime et constanter in Christum Iesum sperando obdormiuit. Ach got, min lieber Felix, min kind, wie hedt mier das wider in die stadt gan so we gethan. Honesto funere ab amicis in urbem re- 6 Mscr. fol. 340 = A. B. nr. V. Rötelen: zum dortigen markgräfl. Landschreiber Dr. Peter Gebwiler, dessen Sohn Albert Pensionär bei Th. P. war, hatte der Vater seinen Felix im März 1551 vor der Pest geflüchtet. 7 matre: Anna Dietschi, von Wipkingen b. Zürich, mindestens 4 Jahre älter als ihr Gatte. 8 filiae: das Urselin, die einzige, fast 17jährige Tochter, an der Pest am 21./22. Mai gestorben (B. 107. 163. 170). 9 amant.: s. S. 156, zu Zeile 3. 10 ipsius = eius. 22 gnaden: Lebewohl sagen. 28 in die Stadt: Th. wohnte damals auf seinem Gute Gundeldingen (G.-str. 280; Bürgerhaus S. 37), das er 1549 gekauft hatte u. seither ausbaute; die Stadt- wohnung "zum Gejägds befand sich an der Freienstraßse (Areal der Handelsbank). in urbem: "ward zu Elßbetten vergraben".
179 Die folgenden Briefe des Vaters — die des Sohnes sind ver- loren — sind aus Mscr. d. Basler Univ.-Bibl. Frey-Gryn. II. 19. II. fol. 338 ff. vollständig u. mit 29 andern abgedruckt bei Ach. Burckhardt Th. Platters Briefe an s. Sohn Felix (1890) [zit. A. B.]). a. Foelici Platero, filio suo charissimo. gan Rötelen. S. Gaudeo, mi fili, te ualere; ego quoque cum matre, quod corpus meum attinet, recte ualeo, sed animo propter obitum filiae charissimae, tuae sororis amantissimae, tristissime uiuo, et nullum propemodum praeterit momentum, quo non ipsius recordatione suspiria ducam, ut taceam, quoties lachrymas fundam. Nam ita dolui, ut pudeat meum tantum luctum omnibus ciuibus fuisse in ore. Ach min lieber sun, du weist nit vnd kanst noch nit wissen, wie we einem vatter eines lieben kins abscheid thût von diser zit. Et nisi me Dominus sustentasset suo uerbo, obiissem credo moerore. Sed is misit suum consolatorem spiritum sanctum, qui me docuit id, quod pie scribis, bene a Domino cum illa factum, quae multis periculis sit liberata. Quiescat ergo in Christo, in quo etiam extrema die resurget in congregatione omnium sanctorum. Addam adhuc uerbum, quantum quidem per lachrymas licebit. Cum iam iam Domino redditura esset animam, uocat me et matrem; accessimus. Complexa utrosque arctissime his uerbis: «Bhüt üch got, min hertz lieber vatter vnd min liebe mûtter, vnd gnadent mier min hertz lieben brüderlin.» Ach min lieb kind, wie dat mier do min hertz so we, do mich min lieb kind zu letsin so drüwlich kust. Statim post iussit, ut dem bibendum. Plura non possum scribere. Sanctissime et constanter in Christum Iesum sperando obdormiuit. Ach got, min lieber Felix, min kind, wie hedt mier das wider in die stadt gan so we gethan. Honesto funere ab amicis in urbem re- 6 Mscr. fol. 340 = A. B. nr. V. Rötelen: zum dortigen markgräfl. Landschreiber Dr. Peter Gebwiler, dessen Sohn Albert Pensionär bei Th. P. war, hatte der Vater seinen Felix im März 1551 vor der Pest geflüchtet. 7 matre: Anna Dietschi, von Wipkingen b. Zürich, mindestens 4 Jahre älter als ihr Gatte. 8 filiae: das Urselin, die einzige, fast 17jährige Tochter, an der Pest am 21./22. Mai gestorben (B. 107. 163. 170). 9 amant.: s. S. 156, zu Zeile 3. 10 ipsius = eius. 22 gnaden: Lebewohl sagen. 28 in die Stadt: Th. wohnte damals auf seinem Gute Gundeldingen (G.-str. 280; Bürgerhaus S. 37), das er 1549 gekauft hatte u. seither ausbaute; die Stadt- wohnung "zum Gejägds befand sich an der Freienstraßse (Areal der Handelsbank). in urbem: "ward zu Elßbetten vergraben".
Strana 180
180 — portata est. Ach got, wie hat der her min huss so woll gewischt. Quam doluit mihi deinde semper te scribere «Saluta Ursulam» etc., quum illa defuncta esset neque auderem tibi dicere. Quare magno- pere me recreasti tuis literis, quibus te aequo animo casum hunc accipere declaras, quando a Deo factum esse certo scias, praeterea me quoque et matrem consolaris; quam ob rem tibi gratias ago et, si quid ad nostrum amorem accedere potest, etiam magis amo... Gratus es, ut scribis, ob testudinis lusum. Caue, ne quid agas contra heri ac herae uoluntatem; quantum illi, quando et quamdiu iusserint ludito. Non ab aliorum gratia, sed illorum nunc pendes, et quanto moderatius illa et rarius ad saltationes luseris, tanto minus patrem, qui in coelis est, offenderis. Min lieb kind, wie ist mier so gar alle zitliche freid vergangen. Nisi tu me recreaueris aliquando et fueris superstes, so kan ich min läben lang nit mer frölich werden. Sed fiat uoluntas patris coelestis. Regula fuit apud Dominam tuam. Illa cupit, ut Alberto testudinem mittam. Curo refici minorem, qua tu usus es paulo antequam abires. Si Dominus uolet te docere aut Do- mina Albertum, caue te difficilem praebeas, sed cum uoluptate in- struas. Min kind, es hat mier alweg woll gelungen, wen ich der welt mit eeren bin dienstbar gsin, id quod ex me haud dubie au- diuisti saepe. Dienstbar sin mit eeren, ist ein fin holdsälig ding. Quod restat est, ut te moneam, ut caueas, ne ascendatis aut loca periculosa scandere uelis; nam quemadmodum tibi somnia obitum sororis tuae, felicis memoriae, praedixerunt, ita nescio quid tale mihi de te animus praedixit iam saepe, ut ob nullam rem de te et aliis magis fuerim sollicitus. Sed audi quaeso: cum haec frequenter uobis timeo, audio Carolum grauiter cecidisse, ut etiam de uita peri- culum fuerit, ob quam rem ualde commotus fui et dolui, tum propter puerum, quem amo, tum etiam propter Dominum ac heram, quibus nihil grauius accidere possit. Quo animo me futurum putas, si tibi — quod Deus auertat — tale quippiam acciderit aut te autore quid doloris ad eos, qui te nutriunt ac fouent, perueniret? Caue, mi Felix, uel propter me; quam facili occasione in maxima incidere 8 gratus: scil. hero ac herae, dem Herrn u. der Frau (Gebwiler). testudo: Laute. Ueber seine Freude an Musik äußert sich F. bei B. 134 ff. 12 offenderis: im Sinne eines Fut. 15 Regula: Rütimann, Magd u. Näherin des Hauses. 16 Al- berto: dem älteren Sohne Gebwilers. 17 te docere: te ist Subj. des A. c. I. 22 ascend.: daßs ihr nicht herumklettert. 24 felicis mem.: seligen Angedenkens. 27 Carolus: der jüngere Sohn Gebwilers.
180 — portata est. Ach got, wie hat der her min huss so woll gewischt. Quam doluit mihi deinde semper te scribere «Saluta Ursulam» etc., quum illa defuncta esset neque auderem tibi dicere. Quare magno- pere me recreasti tuis literis, quibus te aequo animo casum hunc accipere declaras, quando a Deo factum esse certo scias, praeterea me quoque et matrem consolaris; quam ob rem tibi gratias ago et, si quid ad nostrum amorem accedere potest, etiam magis amo... Gratus es, ut scribis, ob testudinis lusum. Caue, ne quid agas contra heri ac herae uoluntatem; quantum illi, quando et quamdiu iusserint ludito. Non ab aliorum gratia, sed illorum nunc pendes, et quanto moderatius illa et rarius ad saltationes luseris, tanto minus patrem, qui in coelis est, offenderis. Min lieb kind, wie ist mier so gar alle zitliche freid vergangen. Nisi tu me recreaueris aliquando et fueris superstes, so kan ich min läben lang nit mer frölich werden. Sed fiat uoluntas patris coelestis. Regula fuit apud Dominam tuam. Illa cupit, ut Alberto testudinem mittam. Curo refici minorem, qua tu usus es paulo antequam abires. Si Dominus uolet te docere aut Do- mina Albertum, caue te difficilem praebeas, sed cum uoluptate in- struas. Min kind, es hat mier alweg woll gelungen, wen ich der welt mit eeren bin dienstbar gsin, id quod ex me haud dubie au- diuisti saepe. Dienstbar sin mit eeren, ist ein fin holdsälig ding. Quod restat est, ut te moneam, ut caueas, ne ascendatis aut loca periculosa scandere uelis; nam quemadmodum tibi somnia obitum sororis tuae, felicis memoriae, praedixerunt, ita nescio quid tale mihi de te animus praedixit iam saepe, ut ob nullam rem de te et aliis magis fuerim sollicitus. Sed audi quaeso: cum haec frequenter uobis timeo, audio Carolum grauiter cecidisse, ut etiam de uita peri- culum fuerit, ob quam rem ualde commotus fui et dolui, tum propter puerum, quem amo, tum etiam propter Dominum ac heram, quibus nihil grauius accidere possit. Quo animo me futurum putas, si tibi — quod Deus auertat — tale quippiam acciderit aut te autore quid doloris ad eos, qui te nutriunt ac fouent, perueniret? Caue, mi Felix, uel propter me; quam facili occasione in maxima incidere 8 gratus: scil. hero ac herae, dem Herrn u. der Frau (Gebwiler). testudo: Laute. Ueber seine Freude an Musik äußert sich F. bei B. 134 ff. 12 offenderis: im Sinne eines Fut. 15 Regula: Rütimann, Magd u. Näherin des Hauses. 16 Al- berto: dem älteren Sohne Gebwilers. 17 te docere: te ist Subj. des A. c. I. 22 ascend.: daßs ihr nicht herumklettert. 24 felicis mem.: seligen Angedenkens. 27 Carolus: der jüngere Sohn Gebwilers.
Strana 181
181 possumus pericula! Puerilibus impera affectibus. Incipe maturescere. Iam decimum quartum egressus es annum. Bis pueritiae annos su- perasti. Septem annis sub tutela matrum sunt liberi; tu alios septem uixisti. Hald dich recht von minet wägen, ne uulnus recrudescat filiae, tu solus in terris mei generis superstes et solatium et, si uixeris, recreatio. Iucundum est mihi tecum colloqui; alioqui iam dudum clausissem literas. Non rescribis tuis poëtis, qui te prouocant. Da operam, ne te anteuertant et tu relinquaris. Si te sedulo in gramma- ticis exercueris, reuersum transferam in paedagogium. Grammaticam cum pueris dum exerces, tibi profueris praecipue et Domino inser- uieris mirifice. Heb füruſs den himelschen vatter für ougen, lieb in, bitt in umb sin heiligen geist. O min kind, wie kumpt es in tods nötten so woll, wen man gott lieb hadt und erkendt. Wie ist unser Urselin sälig so christenlich gestorben. Ich mag nit mer, so ich an das Urselin gedenken. Dic pueris, ut ad me scribant, egoque rescri- bam. Scribas frequenter, multa ac multis. Mater te salutat. Datum Basileae 7. Julii (1551). Tuus pater. Am Rand: Literae tuae iam bis apertae mihi sunt redditae, nescio, qui istud fiat. Vale, Foelix, foelicissime, et cura diligenter te tuamque ualetudinem, si me amas. Si quid est, quod opus habes, indicato, habebisque, si obtem- peraueris in iis rebus, quae postulo et tibi profutura intellexero, promptissimum. Miror te iam olim non remisisse calligas et te ita caloribus perire. Salutat te Regula nostra omnesque uicini et uicinae. b. Felici Platero, filio suo charissimo. In Montepessulano. S. Cum te, Felix charissime fili, et totam heri tui familiam ualere intellexi, nos quoque, hoc est ego, mater tua totaque nostra domus, rec- 7 poetae: wie F., so verbrachen auch seine Kameraden Verse. 9 paeda- gogium: die unterste Klasse der philos. Fakultät. Wirklich bezog F. am 29. Sept. die Universität. 10 cum pueris: mit den Gebwilern. 23 calligae: Stiefel oder Lederhosen (vgl. A. B. pag. 60, 2). 26 Der undatierte Brief fällt nach d. Empfangsnotiz des Sohnes auf Jan./Febr. 1554. Mscr. fol. 351; A. B. nr. XV. 26 in Montep.: Montpellier, mit altberühmter medizin. Fakultät, deren Unter- richt 1550 modernisiert worden war. Daß F. Arzt werden sollte, stand schon früh fest; über äußere u. innere Motive zur Berufswahl B. 161 f. Ueber die Reise des 16jährigen (10.—30. Okt. 1552) vgl. B. 175—89. "mein vatter gleitet uns fir
181 possumus pericula! Puerilibus impera affectibus. Incipe maturescere. Iam decimum quartum egressus es annum. Bis pueritiae annos su- perasti. Septem annis sub tutela matrum sunt liberi; tu alios septem uixisti. Hald dich recht von minet wägen, ne uulnus recrudescat filiae, tu solus in terris mei generis superstes et solatium et, si uixeris, recreatio. Iucundum est mihi tecum colloqui; alioqui iam dudum clausissem literas. Non rescribis tuis poëtis, qui te prouocant. Da operam, ne te anteuertant et tu relinquaris. Si te sedulo in gramma- ticis exercueris, reuersum transferam in paedagogium. Grammaticam cum pueris dum exerces, tibi profueris praecipue et Domino inser- uieris mirifice. Heb füruſs den himelschen vatter für ougen, lieb in, bitt in umb sin heiligen geist. O min kind, wie kumpt es in tods nötten so woll, wen man gott lieb hadt und erkendt. Wie ist unser Urselin sälig so christenlich gestorben. Ich mag nit mer, so ich an das Urselin gedenken. Dic pueris, ut ad me scribant, egoque rescri- bam. Scribas frequenter, multa ac multis. Mater te salutat. Datum Basileae 7. Julii (1551). Tuus pater. Am Rand: Literae tuae iam bis apertae mihi sunt redditae, nescio, qui istud fiat. Vale, Foelix, foelicissime, et cura diligenter te tuamque ualetudinem, si me amas. Si quid est, quod opus habes, indicato, habebisque, si obtem- peraueris in iis rebus, quae postulo et tibi profutura intellexero, promptissimum. Miror te iam olim non remisisse calligas et te ita caloribus perire. Salutat te Regula nostra omnesque uicini et uicinae. b. Felici Platero, filio suo charissimo. In Montepessulano. S. Cum te, Felix charissime fili, et totam heri tui familiam ualere intellexi, nos quoque, hoc est ego, mater tua totaque nostra domus, rec- 7 poetae: wie F., so verbrachen auch seine Kameraden Verse. 9 paeda- gogium: die unterste Klasse der philos. Fakultät. Wirklich bezog F. am 29. Sept. die Universität. 10 cum pueris: mit den Gebwilern. 23 calligae: Stiefel oder Lederhosen (vgl. A. B. pag. 60, 2). 26 Der undatierte Brief fällt nach d. Empfangsnotiz des Sohnes auf Jan./Febr. 1554. Mscr. fol. 351; A. B. nr. XV. 26 in Montep.: Montpellier, mit altberühmter medizin. Fakultät, deren Unter- richt 1550 modernisiert worden war. Daß F. Arzt werden sollte, stand schon früh fest; über äußere u. innere Motive zur Berufswahl B. 161 f. Ueber die Reise des 16jährigen (10.—30. Okt. 1552) vgl. B. 175—89. "mein vatter gleitet uns fir
Strana 182
182 tissime ualemus. Nam ut multa saepe nobis accidunt, ut fit hoc tristis- simo tempore, unde doleamus, tamen cum tuas ac Domini literas acci- pimus, prae laetitia exultamus ac reliqua omnia facilius ferimus. Uti- nam diu gaudere possimus et aliquando incolumes mutuo complecti. Sed non haec dico, mi Felix, ut te ante tempus ex iucundissimo tuo cursu incepto reuocare cogitem, sed quod optarim te iam cum summa utilitate perfecisse et utriusque nostrum uoluptate et patriae usu reuersum. Sed feram hoc tui desiderium et absentiam iucunda quadam olim reditus tui expectatione. Tu modo, anime mi Felix, fac sis, quem tutemet praedicas, nempe pius, Dei obseruans, inuo- cans, adorans, tota mente amans ac eius bonorum desiderans; nam quicquid boni nobis hic et post hanc uitam euenire oportet, ab illo solo totum est et proficiscitur. Quare hic unice pura mente indesi- nenter amandus est et colendus; quae ille dat, aeterna sunt ac per- petua. Futurus sis Hippocrates, Galenus et quiduis, sed, abfuerit Dei cognitio, nocebunt magis reliqua omnia, quam prosint. Rogo te igi- tur per tuam salutem, ut te totum Deo patri et filio ipsius Iesu Christo tradas, roges, ut Spiritum suum Sanctum tibi concedant, et reliqua omnia pulchre ex hoc plenitudinis Spiritu procedent. Initium enim sapientiae timor Domini [Ps 110, 10]. Neque te deterreant, quod uides propter Christum multos truci- dari, comburi, in exilium eici; haec sunt certissima nostrae uerae fidei indicia. Si quid est, mi Felix, cuius me paeniteat, hoc solum est, quod quandoque uereor, ne non satis diligenter meos liberos pie educauerim. Opto saepe uel ob hanc unicam rem te maturius redire, ut uerae pietatis tibi frequens adsim monitor et impulsor. Nimium hactenus occupatus fui in re domestica administranda ac locupletanda; resipiscere tandem coepi diligentius et quae ad uitam aeternam opus sunt prospicere. Haec tu, mi fili, mature cogitato, nescis enim, qua hora hinc discedendum tibi sit, ut tum paratus sponso Christo obuiam prodire intrepide possis. Memineris illum uerum, aeternum, misericordem et omnipotentem esse patrem; hunc obserua, ab hoc petas, quae adipisci desideras, et in unicum hunc daß thor [in Liestal] zum capellin. Do er mir die handt bott und gnoden wolt und sagen: Felix, vale, kont er daſ vale nit außsprechen, sagt «va..» und gieng also drurig hinweg, welches mir mein hertz seer bewegt, also daſs ich her- noch druriger die reis volbracht, deren ich mich zefor gefreuwet hatt.» (S. 181). 27 herus: F. wohnte bei dem Apotheker Laurentius Catalanus, einem getauften span. Juden. Derselbe ist mit Dominus gemeint. 21 vides: dergleichen sah oder hörte F. oft (B. 182. 204. 241).
182 tissime ualemus. Nam ut multa saepe nobis accidunt, ut fit hoc tristis- simo tempore, unde doleamus, tamen cum tuas ac Domini literas acci- pimus, prae laetitia exultamus ac reliqua omnia facilius ferimus. Uti- nam diu gaudere possimus et aliquando incolumes mutuo complecti. Sed non haec dico, mi Felix, ut te ante tempus ex iucundissimo tuo cursu incepto reuocare cogitem, sed quod optarim te iam cum summa utilitate perfecisse et utriusque nostrum uoluptate et patriae usu reuersum. Sed feram hoc tui desiderium et absentiam iucunda quadam olim reditus tui expectatione. Tu modo, anime mi Felix, fac sis, quem tutemet praedicas, nempe pius, Dei obseruans, inuo- cans, adorans, tota mente amans ac eius bonorum desiderans; nam quicquid boni nobis hic et post hanc uitam euenire oportet, ab illo solo totum est et proficiscitur. Quare hic unice pura mente indesi- nenter amandus est et colendus; quae ille dat, aeterna sunt ac per- petua. Futurus sis Hippocrates, Galenus et quiduis, sed, abfuerit Dei cognitio, nocebunt magis reliqua omnia, quam prosint. Rogo te igi- tur per tuam salutem, ut te totum Deo patri et filio ipsius Iesu Christo tradas, roges, ut Spiritum suum Sanctum tibi concedant, et reliqua omnia pulchre ex hoc plenitudinis Spiritu procedent. Initium enim sapientiae timor Domini [Ps 110, 10]. Neque te deterreant, quod uides propter Christum multos truci- dari, comburi, in exilium eici; haec sunt certissima nostrae uerae fidei indicia. Si quid est, mi Felix, cuius me paeniteat, hoc solum est, quod quandoque uereor, ne non satis diligenter meos liberos pie educauerim. Opto saepe uel ob hanc unicam rem te maturius redire, ut uerae pietatis tibi frequens adsim monitor et impulsor. Nimium hactenus occupatus fui in re domestica administranda ac locupletanda; resipiscere tandem coepi diligentius et quae ad uitam aeternam opus sunt prospicere. Haec tu, mi fili, mature cogitato, nescis enim, qua hora hinc discedendum tibi sit, ut tum paratus sponso Christo obuiam prodire intrepide possis. Memineris illum uerum, aeternum, misericordem et omnipotentem esse patrem; hunc obserua, ab hoc petas, quae adipisci desideras, et in unicum hunc daß thor [in Liestal] zum capellin. Do er mir die handt bott und gnoden wolt und sagen: Felix, vale, kont er daſ vale nit außsprechen, sagt «va..» und gieng also drurig hinweg, welches mir mein hertz seer bewegt, also daſs ich her- noch druriger die reis volbracht, deren ich mich zefor gefreuwet hatt.» (S. 181). 27 herus: F. wohnte bei dem Apotheker Laurentius Catalanus, einem getauften span. Juden. Derselbe ist mit Dominus gemeint. 21 vides: dergleichen sah oder hörte F. oft (B. 182. 204. 241).
Strana 183
183 usum, ut proximo inseruias magis, quam ut laudem compares et rem inuenias. Non sit hora, qua non Deum cogites, non dies, qua non aliquid legas in diuinis literis; noctu item aliquid tecum in lecto meditandum sumas et ita in Domino obdormias. Mane excitatus illum roges, ut dux itineris tibi illa die esse uelit. Ad haec facienda etiam tuos carissimos sodales adhortato diligenter. Haec sunt, fili mi, quae tibi maxime curae esse uolo. Deinde quod scribis omnibus literis, te carum esse Domino et familiae, quod etiam Dominus scribit, uehementer mihi placet, dum te ita comparas, ut alibi quoque uiuere et carus esse queas; atque ea ut pietate, probitate et oboedientia compares, summe desidero. Disce ferre imperium, ut aliquando aliis imperare possis. Gratum te facient in literis studium, taciturnitas, fides, testudo item, quod tibi millies dixi; sed, ut nunc agnoscis, obstabat pueritia, quominus intelligere olim me potueris. Sed mature adhuc satis resipueris, si, quod reliquum est temporis, diligenter impenderis ac memineris te iam in flore aetatis esse; quod his florentissimis tuis annis non accumulaueris, frustra deinde quaeres. Utinam, cum sub me eras, linguis diligentius inuigilasses; non esset opus nunc istis aetatem terere. Sed tum parum credebas mihi. Iam cogeris repue- rascere, et quod tum per otium ac obiter propemodum arripere li- cuisset, nunc omnia simul haurire ac maximo labore congerere opor- tet. Verum si agnoscis, te cum tuo damno mihi non obtemperasse, at nunc tandem cogites me uere olim et nunc etiam praecipere. Das sag ich dier mit ernnst, Felix, was du nit in proximo de- cennio uberkumpst in dinen qualibuscunque studiis, ist den darnach vast uſs. Das befind ich an mier nur gar zwol vnd mit rüwen stulte transactae aetatis. Iam esset otium magis quam olim, adesset maior prudentia ac. uoluntas, sed, Deus bone, nulla memoria. Oculi quoque me admodum deficiunt. Multa lego magna cum uoluptate, praecipue sacras et ecclesiasticas historias, sed deest memoria, das ich wol ein buch gar uſs darff läsen, und eb ein halb jar hingad, kum ich wider drüber, wils läsen vnd han gar vergässen, das ichs vor gläsen han, vnd wen ich nit funde min manum drin, so wist ichs nit, das ichs gläsen hette, multo minus, was drin weri. Haec ideo tibi obiter scribo pro exemplo, ne tu in longum tempus tua studia differas ac 6 sodales: wie die Basler Balth. Hummel, Jacob Geishüsler, Friedr. Rihener. 13 fides: Glaube. 16 resipiscere: zur Vernunft kommen. 21 obiter: nebenbei. 27 vast: ganz, schr. mit rüwen tr. aet.: mit Reue über... 32 darff: kann. eb: bevor. 34 manum: Bemerkungen von meiner Hand.
183 usum, ut proximo inseruias magis, quam ut laudem compares et rem inuenias. Non sit hora, qua non Deum cogites, non dies, qua non aliquid legas in diuinis literis; noctu item aliquid tecum in lecto meditandum sumas et ita in Domino obdormias. Mane excitatus illum roges, ut dux itineris tibi illa die esse uelit. Ad haec facienda etiam tuos carissimos sodales adhortato diligenter. Haec sunt, fili mi, quae tibi maxime curae esse uolo. Deinde quod scribis omnibus literis, te carum esse Domino et familiae, quod etiam Dominus scribit, uehementer mihi placet, dum te ita comparas, ut alibi quoque uiuere et carus esse queas; atque ea ut pietate, probitate et oboedientia compares, summe desidero. Disce ferre imperium, ut aliquando aliis imperare possis. Gratum te facient in literis studium, taciturnitas, fides, testudo item, quod tibi millies dixi; sed, ut nunc agnoscis, obstabat pueritia, quominus intelligere olim me potueris. Sed mature adhuc satis resipueris, si, quod reliquum est temporis, diligenter impenderis ac memineris te iam in flore aetatis esse; quod his florentissimis tuis annis non accumulaueris, frustra deinde quaeres. Utinam, cum sub me eras, linguis diligentius inuigilasses; non esset opus nunc istis aetatem terere. Sed tum parum credebas mihi. Iam cogeris repue- rascere, et quod tum per otium ac obiter propemodum arripere li- cuisset, nunc omnia simul haurire ac maximo labore congerere opor- tet. Verum si agnoscis, te cum tuo damno mihi non obtemperasse, at nunc tandem cogites me uere olim et nunc etiam praecipere. Das sag ich dier mit ernnst, Felix, was du nit in proximo de- cennio uberkumpst in dinen qualibuscunque studiis, ist den darnach vast uſs. Das befind ich an mier nur gar zwol vnd mit rüwen stulte transactae aetatis. Iam esset otium magis quam olim, adesset maior prudentia ac. uoluntas, sed, Deus bone, nulla memoria. Oculi quoque me admodum deficiunt. Multa lego magna cum uoluptate, praecipue sacras et ecclesiasticas historias, sed deest memoria, das ich wol ein buch gar uſs darff läsen, und eb ein halb jar hingad, kum ich wider drüber, wils läsen vnd han gar vergässen, das ichs vor gläsen han, vnd wen ich nit funde min manum drin, so wist ichs nit, das ichs gläsen hette, multo minus, was drin weri. Haec ideo tibi obiter scribo pro exemplo, ne tu in longum tempus tua studia differas ac 6 sodales: wie die Basler Balth. Hummel, Jacob Geishüsler, Friedr. Rihener. 13 fides: Glaube. 16 resipiscere: zur Vernunft kommen. 21 obiter: nebenbei. 27 vast: ganz, schr. mit rüwen tr. aet.: mit Reue über... 32 darff: kann. eb: bevor. 34 manum: Bemerkungen von meiner Hand.
Strana 184
184 — speres multum tibi superesse temporis. Multa senectuti accidunt, quae uoluntatem nostram impediunt. Si nihil aliud, saltem memoria nos destituit. Possem tibi mira, sed cum dolore, aliquando narrare meae oblivionis exempla. Soleo dicere: «Ich gloub, ich werd noch mins eignen namen vergessen», quod Romano cuidam accidisse aiunt. Visus meus quoque debilitari incipit, das ich schier kein fedren mer gsich schniden. Han ich sy noch, so gsien ich gar nüt, han ich sy wyt, so gsichs aber nit. Quod cetera, quae bonam attinent ualetudinem, omnia salua sunt; mag wol essen, trinken, schlaffen, werchen, gan etc. Si quid ex tuis praeceptoribus, uiris doctissimis, consilii mihi queas com- parare, ut ista, quae dixi, non recuperare fortassis sed, quod reli- quum est, conseruare possem, gratum mihi esset ac necessarium. Quod matris tussim propulsandam attinet, quiescas. Conualuit du- dum, Domino sit laus. Mieste sy nit so in der metzg offt erfrieren, weri ir das best remedium, quod tum fieret, wen wier nit mer tisch- genger mießsten han. Wier sind ich mein ietz aber alle mall zu tisch vnser dry vnd zwentzig, cum quibus satis commode uiuo. Wil dis wuchen ein ochsen metzgen. Wills gott, das wier häring dißs fasten heigin. Denke offt an dich, wen wier ein gûtten bratten hand, so du ouch an zwiffel an vns, wen du gallicas delicias vnd moscatell hast. Welt gernn etzwen mitt dier ein will tuschen, doch citra iac- turam tuorum studiorum. Es wirt ein mall besser werden. Was wölten wir sagen, wen es allenthalben glich zu gienge. Cum matre concorditer uiuo, et cum academia ut possum. Sy hetten gernn angentz vill schitzen von mier. In hoc sunt dies et 8 aber nit: wieder nicht. 15 erfrieren: sich der Kälte aussetzen. 21 an zwiffel: ohne Zweifel. 22 etzwen: manchmal. 25 concorditer: F. berichtet zu 1552: "[ich] hatt.. vil kummer, das mein vatter vil schuldig war [wegen Gundel- dingens] und verzinset etc., dadurch er und mein muter in zanck oft gerieten..» Dagegen schreibt Th. am 13. Nov. 1552: «[mater] nunc placidior est, postquam aedificare cessavi» ; am 3. Mai 1553 : «est quidem quandoque [manchmal] molestior, ut eius naturam nosti; sed ego quotidie commodius eius mores et ingenium fero, multis causis admonitus; cogito iam attritam laboribus, actate, et quia mulier ..; ich hab nun das erlerntt, das niemantz uff erden ist, er hatt etzwas mangell... Drum.. will ich sy lieb han und gernn mit iren zufriden sin..»; am 13. Sept. 1555: «eadem illa est, quae fuit olim: edentula [zahnlos] quidem, sed quac quandoque mordeat, ita tamen, ut mihi sit omnium, quae in terris sunt, charissima». cum academia: mit der Univ. führte Th. einen zähen Kampf um Lehrplan u. Exa- mensordnung seiner obersten Klasse, die dem ersten Kurse der philos. Fakultät. Konkurrenz machte. 26 angentz: immer. schitzen: junge Schüler.
184 — speres multum tibi superesse temporis. Multa senectuti accidunt, quae uoluntatem nostram impediunt. Si nihil aliud, saltem memoria nos destituit. Possem tibi mira, sed cum dolore, aliquando narrare meae oblivionis exempla. Soleo dicere: «Ich gloub, ich werd noch mins eignen namen vergessen», quod Romano cuidam accidisse aiunt. Visus meus quoque debilitari incipit, das ich schier kein fedren mer gsich schniden. Han ich sy noch, so gsien ich gar nüt, han ich sy wyt, so gsichs aber nit. Quod cetera, quae bonam attinent ualetudinem, omnia salua sunt; mag wol essen, trinken, schlaffen, werchen, gan etc. Si quid ex tuis praeceptoribus, uiris doctissimis, consilii mihi queas com- parare, ut ista, quae dixi, non recuperare fortassis sed, quod reli- quum est, conseruare possem, gratum mihi esset ac necessarium. Quod matris tussim propulsandam attinet, quiescas. Conualuit du- dum, Domino sit laus. Mieste sy nit so in der metzg offt erfrieren, weri ir das best remedium, quod tum fieret, wen wier nit mer tisch- genger mießsten han. Wier sind ich mein ietz aber alle mall zu tisch vnser dry vnd zwentzig, cum quibus satis commode uiuo. Wil dis wuchen ein ochsen metzgen. Wills gott, das wier häring dißs fasten heigin. Denke offt an dich, wen wier ein gûtten bratten hand, so du ouch an zwiffel an vns, wen du gallicas delicias vnd moscatell hast. Welt gernn etzwen mitt dier ein will tuschen, doch citra iac- turam tuorum studiorum. Es wirt ein mall besser werden. Was wölten wir sagen, wen es allenthalben glich zu gienge. Cum matre concorditer uiuo, et cum academia ut possum. Sy hetten gernn angentz vill schitzen von mier. In hoc sunt dies et 8 aber nit: wieder nicht. 15 erfrieren: sich der Kälte aussetzen. 21 an zwiffel: ohne Zweifel. 22 etzwen: manchmal. 25 concorditer: F. berichtet zu 1552: "[ich] hatt.. vil kummer, das mein vatter vil schuldig war [wegen Gundel- dingens] und verzinset etc., dadurch er und mein muter in zanck oft gerieten..» Dagegen schreibt Th. am 13. Nov. 1552: «[mater] nunc placidior est, postquam aedificare cessavi» ; am 3. Mai 1553 : «est quidem quandoque [manchmal] molestior, ut eius naturam nosti; sed ego quotidie commodius eius mores et ingenium fero, multis causis admonitus; cogito iam attritam laboribus, actate, et quia mulier ..; ich hab nun das erlerntt, das niemantz uff erden ist, er hatt etzwas mangell... Drum.. will ich sy lieb han und gernn mit iren zufriden sin..»; am 13. Sept. 1555: «eadem illa est, quae fuit olim: edentula [zahnlos] quidem, sed quac quandoque mordeat, ita tamen, ut mihi sit omnium, quae in terris sunt, charissima». cum academia: mit der Univ. führte Th. einen zähen Kampf um Lehrplan u. Exa- mensordnung seiner obersten Klasse, die dem ersten Kurse der philos. Fakultät. Konkurrenz machte. 26 angentz: immer. schitzen: junge Schüler.
Strana 185
185 — noctes, land aber kein baſsler by mier erwarmen; abripiunt mox et faciunt proselytas, vnd wen syſs ein will im stipendio zogen hand, so schlachend syſs inen dan wider ab. Sind also den ad studia vnd labores versumpt. Was soll ich dannen vill sagen? es gad ie lenger ie liederlicher mit zů. O te felicem, id est evôainova Felicem, qui hinc abiisti. Ich wolt nit vmb 100 fl., quod mansisses diutius. Habent bonas lectiones, doctos professores, will aber nit abstaadt; mouent quidem, sed parum promouent. Wer studieren will, mag wol stu- dieren; deren sind aber vill mer, die nit wend, et obstant iidem uolentibus.... Quod tuum baccalaureatum in medicinis attinet, habes praecep- tores, habes illic patrem Cathalanum. Quod illi suaserint et tibi utile fore putaueris, non recuso quicquam; modo ne tibi persuadeas de te, quod non sit. Exemplo sit tibi cum multis aliis unser Doctor Pantaleon, uisitator uestrarum officinarum, quem apud nos uulgo uocant der Doctor Gieſvas, von eim gieſuas, a cuius stillicidiis salu- tare quoddam somnum reuocandi consilium reperit. Possum tibi omnia concedere, modo tibi prosis et sit tibi honori, das du nit mit gspöt wider heim komest. Scis te habere aemulos, obtrectatores. Haldt dich woll, ut grauitate et uitae et studiorum soliditate tibi autoritatem concilies. Man lugt uff, wo man ein verschwatzen vnd verkleinren kan. Non quiescit liuor edax. Weistu mit eren zu bstan, rumpantur uel ilia Codro, so will ich dier nit darwider sin, sunder mit dier fröwen; dan contra gradus nunquam fui nec sum, modo cedant dignis. Aber das einer nur nach eim nomine stelt vnd nütz darhinder ist, dem bin ich vast wider, das sind die rechten grossen doppel stocknarren, die wenent den etzwas sin vnd ist nütz dar- hinder, lugend ouch nit, das etzwas uſs in werd, dan sy wenent schon 6 fl. = floreni, Gulden. 7 abstaadt: vom Fleck. 11 baccal.: das erste Uni- versitäts-Examen (der Name ist noch nicht erklärt). F. bestand es in Montpellier am 28. Mai 1556. 15 Pantaleon: Heinr. P. (Pantlin), 1522—95, ein origineller, unglaublich vielscitiger Mann, wie auch seine Grabschrift im Münsterkreuzgang verkündet. Vgl. Thommen S. 27I ff., Albr. Burckhardt S. 49 ff. officinae: Apo- theken. Sie wurden von der med. Fak. kontrolliert. 16 stillicidium: Tropfen. P. soll einer an Schlaflosigkeit leidenden Frau geraten haben, “sy sol uſs einem giesfas waßser uf den Kopf dropfen laßen in der nacht oder, wie andre sagen, in ein handtbechi dropfen laßsen» (B. 220). 22 liuor: aus Ov. rem. am. 389. bstan: scil. das Examen. 23 rumpantur..: nach Verg. ecl. 7, 26, wo C. ein rivalisierender Dichter ist. Th. meint "Mögen deine Rivalen vor Neid auch bersten». 24 gradus: die akad. Würden. 25 cedere: vorbehalten sein.
185 — noctes, land aber kein baſsler by mier erwarmen; abripiunt mox et faciunt proselytas, vnd wen syſs ein will im stipendio zogen hand, so schlachend syſs inen dan wider ab. Sind also den ad studia vnd labores versumpt. Was soll ich dannen vill sagen? es gad ie lenger ie liederlicher mit zů. O te felicem, id est evôainova Felicem, qui hinc abiisti. Ich wolt nit vmb 100 fl., quod mansisses diutius. Habent bonas lectiones, doctos professores, will aber nit abstaadt; mouent quidem, sed parum promouent. Wer studieren will, mag wol stu- dieren; deren sind aber vill mer, die nit wend, et obstant iidem uolentibus.... Quod tuum baccalaureatum in medicinis attinet, habes praecep- tores, habes illic patrem Cathalanum. Quod illi suaserint et tibi utile fore putaueris, non recuso quicquam; modo ne tibi persuadeas de te, quod non sit. Exemplo sit tibi cum multis aliis unser Doctor Pantaleon, uisitator uestrarum officinarum, quem apud nos uulgo uocant der Doctor Gieſvas, von eim gieſuas, a cuius stillicidiis salu- tare quoddam somnum reuocandi consilium reperit. Possum tibi omnia concedere, modo tibi prosis et sit tibi honori, das du nit mit gspöt wider heim komest. Scis te habere aemulos, obtrectatores. Haldt dich woll, ut grauitate et uitae et studiorum soliditate tibi autoritatem concilies. Man lugt uff, wo man ein verschwatzen vnd verkleinren kan. Non quiescit liuor edax. Weistu mit eren zu bstan, rumpantur uel ilia Codro, so will ich dier nit darwider sin, sunder mit dier fröwen; dan contra gradus nunquam fui nec sum, modo cedant dignis. Aber das einer nur nach eim nomine stelt vnd nütz darhinder ist, dem bin ich vast wider, das sind die rechten grossen doppel stocknarren, die wenent den etzwas sin vnd ist nütz dar- hinder, lugend ouch nit, das etzwas uſs in werd, dan sy wenent schon 6 fl. = floreni, Gulden. 7 abstaadt: vom Fleck. 11 baccal.: das erste Uni- versitäts-Examen (der Name ist noch nicht erklärt). F. bestand es in Montpellier am 28. Mai 1556. 15 Pantaleon: Heinr. P. (Pantlin), 1522—95, ein origineller, unglaublich vielscitiger Mann, wie auch seine Grabschrift im Münsterkreuzgang verkündet. Vgl. Thommen S. 27I ff., Albr. Burckhardt S. 49 ff. officinae: Apo- theken. Sie wurden von der med. Fak. kontrolliert. 16 stillicidium: Tropfen. P. soll einer an Schlaflosigkeit leidenden Frau geraten haben, “sy sol uſs einem giesfas waßser uf den Kopf dropfen laßen in der nacht oder, wie andre sagen, in ein handtbechi dropfen laßsen» (B. 220). 22 liuor: aus Ov. rem. am. 389. bstan: scil. das Examen. 23 rumpantur..: nach Verg. ecl. 7, 26, wo C. ein rivalisierender Dichter ist. Th. meint "Mögen deine Rivalen vor Neid auch bersten». 24 gradus: die akad. Würden. 25 cedere: vorbehalten sein.
Strana 186
186 — sin. Nihil nocentius stulta persuasione. Vide igitur, quid captes, quid aggrediaris. Cuperem alicuius praeclari tui praeceptoris de te testimonium ad me, si quis esset adeo humanus et tibi praecipue notus atque carus, qui ad me de te pauca, sed uera scriberet. Id mihi gratissi- mum foret. Licet enim Dominus tuus multa de te quidem laude digna scribat, uereor tamen, ne fortassis amore caecus auribus meis haec offerat. Noli aegre ferre, quod non temere tibi credo de te praedicanti. Scio, mi fili, quam facile nobis placeamus. Libentissime tamen te laudari audio; tu enim sola mea uoluptas et in terris spes unica. Gaudeo ac timeo semper, quod solent amantes; res enim solli- citi plena timoris amor. Commendo tibi, quod alias quoque pluribus feci, officinae tuae negotia, ut in nostris etiam uisitandis et inspiciendis iudicio ualeas magis quam Doctor Gieſuas, ne postules cataplasmata et potiones purgantes tibi monstrari etc. Commendo chirurgiam, ut hinc quo- que prodesse et consulere queas. Hanc partem medicinae alii fere negligunt et chirurgis cum magno multorum periculo permittunt. Quid dicam de anatomia, quam multi uix semel unquam exercere uiderunt, ut, quod promittis, apud tuos aliquando in usum reuoces; non solum in hominibus sed omnis generis bestiis. Ego mire ea re et contemplacione afficior. Deum immortalem, quam hanc partem ma- xime necessariam multi non solum ignorant sed, quia ignorant, uili- pendunt; achtends schindery sin. At quantus ex ea facultate apud omnes mortales Vesalius! Neque sufficiat unam rem uidisse semel; 11 res enim... nach OV. Her. 1, 12. 13 pluribus: scil. verbis. 15 cata- plasmata: Pflaster. 17 fere: in der Regel. 18 chirurgi: Scherer. "Neben dem Scheren von Haar und Bart besorgten sie die gesamte Wundarznei und führten jede Operation aus, vom Schröpfen und Zahnzichen bis zur grössten Amputation» (II 545; III 131). Am 3. Mai 1553 schrieb Th.: "By vns ist großer mangell an chirurgis, sind schier all kind..; wen inen ein schwerer handel für kumpt, so zittrend sy wie ein naß kalb, kratzend heimlich im kopff ; vnder ougen promittunt certam salutem» (A. B. 20). Wiewohl F. die Chirurgie kannte, führte er später selten das Messer selbst, sondern instruierte bloſs u. überwachte den Chirurgus. 19 vix semel: Sektionen waren nördl. der Alpen eine Seltenheit. Th. «alß ein liebhaber der medicin», hatte einer solchen im Winter 1544 od. 1545 im Richener Pfarrhaus 8 Tage lang beigewohnt (B. 155). 20 ut: der ut-Satz ist noch abhängig gedacht von commendo, zu dem «Quid d. de anatomia» das zweite Objekt dar- stellt. in usum reu.: verwerten. 21 non solum: gehört zu anatomia. 23 uilipen- dere: gering achten. 24 schindery: zu schinden = enthäuten. 25 Vesalius: s. S. 23. F. hatte ihn einst beim Vater gesehen (B. 129).
186 — sin. Nihil nocentius stulta persuasione. Vide igitur, quid captes, quid aggrediaris. Cuperem alicuius praeclari tui praeceptoris de te testimonium ad me, si quis esset adeo humanus et tibi praecipue notus atque carus, qui ad me de te pauca, sed uera scriberet. Id mihi gratissi- mum foret. Licet enim Dominus tuus multa de te quidem laude digna scribat, uereor tamen, ne fortassis amore caecus auribus meis haec offerat. Noli aegre ferre, quod non temere tibi credo de te praedicanti. Scio, mi fili, quam facile nobis placeamus. Libentissime tamen te laudari audio; tu enim sola mea uoluptas et in terris spes unica. Gaudeo ac timeo semper, quod solent amantes; res enim solli- citi plena timoris amor. Commendo tibi, quod alias quoque pluribus feci, officinae tuae negotia, ut in nostris etiam uisitandis et inspiciendis iudicio ualeas magis quam Doctor Gieſuas, ne postules cataplasmata et potiones purgantes tibi monstrari etc. Commendo chirurgiam, ut hinc quo- que prodesse et consulere queas. Hanc partem medicinae alii fere negligunt et chirurgis cum magno multorum periculo permittunt. Quid dicam de anatomia, quam multi uix semel unquam exercere uiderunt, ut, quod promittis, apud tuos aliquando in usum reuoces; non solum in hominibus sed omnis generis bestiis. Ego mire ea re et contemplacione afficior. Deum immortalem, quam hanc partem ma- xime necessariam multi non solum ignorant sed, quia ignorant, uili- pendunt; achtends schindery sin. At quantus ex ea facultate apud omnes mortales Vesalius! Neque sufficiat unam rem uidisse semel; 11 res enim... nach OV. Her. 1, 12. 13 pluribus: scil. verbis. 15 cata- plasmata: Pflaster. 17 fere: in der Regel. 18 chirurgi: Scherer. "Neben dem Scheren von Haar und Bart besorgten sie die gesamte Wundarznei und führten jede Operation aus, vom Schröpfen und Zahnzichen bis zur grössten Amputation» (II 545; III 131). Am 3. Mai 1553 schrieb Th.: "By vns ist großer mangell an chirurgis, sind schier all kind..; wen inen ein schwerer handel für kumpt, so zittrend sy wie ein naß kalb, kratzend heimlich im kopff ; vnder ougen promittunt certam salutem» (A. B. 20). Wiewohl F. die Chirurgie kannte, führte er später selten das Messer selbst, sondern instruierte bloſs u. überwachte den Chirurgus. 19 vix semel: Sektionen waren nördl. der Alpen eine Seltenheit. Th. «alß ein liebhaber der medicin», hatte einer solchen im Winter 1544 od. 1545 im Richener Pfarrhaus 8 Tage lang beigewohnt (B. 155). 20 ut: der ut-Satz ist noch abhängig gedacht von commendo, zu dem «Quid d. de anatomia» das zweite Objekt dar- stellt. in usum reu.: verwerten. 21 non solum: gehört zu anatomia. 23 uilipen- dere: gering achten. 24 schindery: zu schinden = enthäuten. 25 Vesalius: s. S. 23. F. hatte ihn einst beim Vater gesehen (B. 129).
Strana 187
187 — quanto quaeque saepius uideris, tanto placebit magis meliusque in- telliges. In mensa quoque inter cibum sumendum considerabis ossa animalium, musculos, neruos, tendines, uertebras, medullas. Item in piscibus aliisque animalibus nihil sit tam abiectum, rarum, exiguum etc., cuius causam non scrutaueritis uos commilitones et conuictores tanquam fratres etc. Byſ nit full, es dût dier not. Du bist eins armen schûlmeisters sun. Alii, ex praeclaris et senatoriis uiris nati, werdent dier den stein für stoßen, nisi in multis excellueris. Multi futuri estis medici Basileae, neque est, quod cogites, ich muſ doch nit zu basell sin. Din vatter vnd mûtter wolten dich aber gernn do han, tu futurus, ut spero, bacculus nostrae senectutis. Wer woll kan, kumpt allethalben woll für. Simplicium omnium cognitio quam sit necessaria, non est, quod scribam. Ex simplicibus fiunt composita; haec admouentur corporum partibus. Die mûß nun ein medicus ex anatomia wissen, wo carpus, wo sinciput etc. sige, item uenas und derglichen. Indices item, de quibus olim tibi dixi, ad manum habeas, in quibus quaeque in sua loca digeras ac redigas, ut aliquando inuenire possis. Licet practicae nondum te penitus dederis, tamen si quid obiter aut in lectionibus audis, notato in lectione uno aut altero uerbo, ut domi cogitare possis, quid de ea re dixerit, ut empirici faciunt: cum audiunt passim, das ist gût für zen we, notant et utuntur. Non quod hoc laudem, sed cum istud theoricae peritus, nempe haec recepta, habet, norunt iudicio adhibito uti, addere aut adimere pro circumstantia- rum et morborum uarietate. Et ut omnium rerum causas scruteris; nam mihi in nulla re satis fit nisi cognita causa — in nostris aedibus hinc iam natum prouer- bium —. Si quis in medium quid profert ut «der kalt win ist tus- sientibus nit gût» et sic de aliis, proximus dicat «warumb?» Nisi enim causam dicere quis potest, ridetur neque ipse sibi satis facit, 3 tendo, inis (onis): Sehne (so bei den Galenübersetzern). 8 den stein: das Bild stammt wohl vom Brettspiel: 'matt setzen' (Prof. Bachmann). multi: F. (B. 327) zählte 1557/8 13 studierte Kollegen u. 6 empirici (auf höchstens 17,000 Einw. nach Albr. Burckhardt Demographie S. 27). 13 simplicia: die arzneilichen Roh- stoffe. "Illi [die Apotheker] saepe Quid pro Quo miscent, et errores committuntur, qui postea medicis, non apotecariis, adscribuntur» (A. B. 24). 15 carpus: Hand- wurzel. 16 sinciput: Vorderkopf. indices: registerartige Notizen (A. B. I3). 20 lectio: Vorlesung. 21 empirici: 'Kurpfuscher'. 23 theoricae per.: der auch theo- retisch gebildete Arzt. 24 norunt: statt norit. uti: bei A. B. unrichtig usi. circumst.: Umstände. 26 scrutari: suchen. 27 prouerbium: weiter nicht bekannt.
187 — quanto quaeque saepius uideris, tanto placebit magis meliusque in- telliges. In mensa quoque inter cibum sumendum considerabis ossa animalium, musculos, neruos, tendines, uertebras, medullas. Item in piscibus aliisque animalibus nihil sit tam abiectum, rarum, exiguum etc., cuius causam non scrutaueritis uos commilitones et conuictores tanquam fratres etc. Byſ nit full, es dût dier not. Du bist eins armen schûlmeisters sun. Alii, ex praeclaris et senatoriis uiris nati, werdent dier den stein für stoßen, nisi in multis excellueris. Multi futuri estis medici Basileae, neque est, quod cogites, ich muſ doch nit zu basell sin. Din vatter vnd mûtter wolten dich aber gernn do han, tu futurus, ut spero, bacculus nostrae senectutis. Wer woll kan, kumpt allethalben woll für. Simplicium omnium cognitio quam sit necessaria, non est, quod scribam. Ex simplicibus fiunt composita; haec admouentur corporum partibus. Die mûß nun ein medicus ex anatomia wissen, wo carpus, wo sinciput etc. sige, item uenas und derglichen. Indices item, de quibus olim tibi dixi, ad manum habeas, in quibus quaeque in sua loca digeras ac redigas, ut aliquando inuenire possis. Licet practicae nondum te penitus dederis, tamen si quid obiter aut in lectionibus audis, notato in lectione uno aut altero uerbo, ut domi cogitare possis, quid de ea re dixerit, ut empirici faciunt: cum audiunt passim, das ist gût für zen we, notant et utuntur. Non quod hoc laudem, sed cum istud theoricae peritus, nempe haec recepta, habet, norunt iudicio adhibito uti, addere aut adimere pro circumstantia- rum et morborum uarietate. Et ut omnium rerum causas scruteris; nam mihi in nulla re satis fit nisi cognita causa — in nostris aedibus hinc iam natum prouer- bium —. Si quis in medium quid profert ut «der kalt win ist tus- sientibus nit gût» et sic de aliis, proximus dicat «warumb?» Nisi enim causam dicere quis potest, ridetur neque ipse sibi satis facit, 3 tendo, inis (onis): Sehne (so bei den Galenübersetzern). 8 den stein: das Bild stammt wohl vom Brettspiel: 'matt setzen' (Prof. Bachmann). multi: F. (B. 327) zählte 1557/8 13 studierte Kollegen u. 6 empirici (auf höchstens 17,000 Einw. nach Albr. Burckhardt Demographie S. 27). 13 simplicia: die arzneilichen Roh- stoffe. "Illi [die Apotheker] saepe Quid pro Quo miscent, et errores committuntur, qui postea medicis, non apotecariis, adscribuntur» (A. B. 24). 15 carpus: Hand- wurzel. 16 sinciput: Vorderkopf. indices: registerartige Notizen (A. B. I3). 20 lectio: Vorlesung. 21 empirici: 'Kurpfuscher'. 23 theoricae per.: der auch theo- retisch gebildete Arzt. 24 norunt: statt norit. uti: bei A. B. unrichtig usi. circumst.: Umstände. 26 scrutari: suchen. 27 prouerbium: weiter nicht bekannt.
Strana 188
188 — sed aliorum autoritati et saepe errori credere cogitur. Drumb inquire semper causas, quod te physica docet. O sacram artem, posse in quauis re Dei consilium perspicere ! Noli temere praxim aggredi, ne, dum Icarus Daedalum imitari uolando studet, non solum ipse in mari pereat, sed alios etiam secum in abyssum trahat. Stude prius diligenter ea, quorum supra men- tionem feci; deinde uoácruir oportet. Et ut probe Galenum reliquos- que intelligas; cetera facile sequentur. Ubi suppellectilem copiosam tibi collegeris, facile administrabis rem domesticam. Suaderem prae- terea alios quoque autores non plane reiciendos et carminum ratio- nem, ut cum medicinae cognitione bene dicendi artificium coniun- geres. Crede namque mihi: lingua medico eloquens plurimum con- ducit, de qua re multa dicere possim. Quid enim eloquentia saepe possit medicus apud aegrotum inoboedientem, id est eum, qui medici dicto audiens esse non uult, ego saepe uidi. Quid ualeat eloquentia in lectionibus, inter doctos, quis ignorat? Neque Latinae linguae solum eloquentiam hic uoco sed aliarum quoque linguarum, ut Ger- manicae, Gallicae, Latinae etc. Vos Basilienses stäkend by einandren, klappren tütsch, hoc ali- quando scripsi me timere, si una essetis futuri. Do mit werdent ier nidt vill nutz schaffen. Ich gedenken, ier vergessend der tütschen Barbary, wie min Jägli des welschen. Male consulitis uestris studiis. Cur non potius Latine aut Gallice colloquimini? Ich hans gar nit gernn und han noch kein ding ungerner gehört dan das. Neque est, quod huic bono uiro succenseas; nesciuit enim, cur ego interrogarem, qua lingua uteremini. Interrogabam per Gilbertum: «Colloquunturne nostri Basilienses Gallice an Germanice?» «Germanice», inquit, «cum una sunt.» Das ist ein fine sach. Es ist mier ein groſe freid, wen ich vernim, das du Gallice lerst, und mit der wißs weri es gagen werch. 2 physica: Medizin. 6 abyssus: Tiefe. 7 Galenum: einen Galen (wohl die von Th. 1538 gedruckte Isagoge) hatte Th. dem Sohne nachgeschickt. Das übliche Medizinstudium bestand hauptsächlich in Ancignung dessen, was der Dozent aus latein. Uebersetzungen griech. u. arab. Aerzte vorlas u. erklärte. Die größste Rolle spielten Schriften Galens (129—99) u. des Hippokrates (5./4. Jh. v. Chr.). 8 sup- pell.: Hausrat. 10 alios aut.: die Klassiker der Literatur. carm. rat.: Poetik. 12 conducere: nützen. 22 Jägli: Jacobulus, der zweite Sohn des Catalanus, als "Tausch» bei Th. 25 huic b. viro: Antonius, der Ueberbringer des Briefs, ein Gärtner des Catalanus. 26 Gilbertus: der ältere Sohn des Cat., ebenfalls bei Th. als Tausch. 29 gagen werch: nach Prof. Bachmann ein Kompositum, zu 'gäggen' gehörig (Schweiz. Idiot. II 169), = Tätigkeit, bei der nichts herauskommt.
188 — sed aliorum autoritati et saepe errori credere cogitur. Drumb inquire semper causas, quod te physica docet. O sacram artem, posse in quauis re Dei consilium perspicere ! Noli temere praxim aggredi, ne, dum Icarus Daedalum imitari uolando studet, non solum ipse in mari pereat, sed alios etiam secum in abyssum trahat. Stude prius diligenter ea, quorum supra men- tionem feci; deinde uoácruir oportet. Et ut probe Galenum reliquos- que intelligas; cetera facile sequentur. Ubi suppellectilem copiosam tibi collegeris, facile administrabis rem domesticam. Suaderem prae- terea alios quoque autores non plane reiciendos et carminum ratio- nem, ut cum medicinae cognitione bene dicendi artificium coniun- geres. Crede namque mihi: lingua medico eloquens plurimum con- ducit, de qua re multa dicere possim. Quid enim eloquentia saepe possit medicus apud aegrotum inoboedientem, id est eum, qui medici dicto audiens esse non uult, ego saepe uidi. Quid ualeat eloquentia in lectionibus, inter doctos, quis ignorat? Neque Latinae linguae solum eloquentiam hic uoco sed aliarum quoque linguarum, ut Ger- manicae, Gallicae, Latinae etc. Vos Basilienses stäkend by einandren, klappren tütsch, hoc ali- quando scripsi me timere, si una essetis futuri. Do mit werdent ier nidt vill nutz schaffen. Ich gedenken, ier vergessend der tütschen Barbary, wie min Jägli des welschen. Male consulitis uestris studiis. Cur non potius Latine aut Gallice colloquimini? Ich hans gar nit gernn und han noch kein ding ungerner gehört dan das. Neque est, quod huic bono uiro succenseas; nesciuit enim, cur ego interrogarem, qua lingua uteremini. Interrogabam per Gilbertum: «Colloquunturne nostri Basilienses Gallice an Germanice?» «Germanice», inquit, «cum una sunt.» Das ist ein fine sach. Es ist mier ein groſe freid, wen ich vernim, das du Gallice lerst, und mit der wißs weri es gagen werch. 2 physica: Medizin. 6 abyssus: Tiefe. 7 Galenum: einen Galen (wohl die von Th. 1538 gedruckte Isagoge) hatte Th. dem Sohne nachgeschickt. Das übliche Medizinstudium bestand hauptsächlich in Ancignung dessen, was der Dozent aus latein. Uebersetzungen griech. u. arab. Aerzte vorlas u. erklärte. Die größste Rolle spielten Schriften Galens (129—99) u. des Hippokrates (5./4. Jh. v. Chr.). 8 sup- pell.: Hausrat. 10 alios aut.: die Klassiker der Literatur. carm. rat.: Poetik. 12 conducere: nützen. 22 Jägli: Jacobulus, der zweite Sohn des Catalanus, als "Tausch» bei Th. 25 huic b. viro: Antonius, der Ueberbringer des Briefs, ein Gärtner des Catalanus. 26 Gilbertus: der ältere Sohn des Cat., ebenfalls bei Th. als Tausch. 29 gagen werch: nach Prof. Bachmann ein Kompositum, zu 'gäggen' gehörig (Schweiz. Idiot. II 169), = Tätigkeit, bei der nichts herauskommt.
Strana 189
189 — Hüt dich darfür; man hatz ouch nit gernn an der fremde ein fremde sprach: putant de se dici alii et ideo aliena, id est ipsis ignota, lingua uti. Darby so iebent ier üch nütz. Summa: es soll nütz. Latine aut Gallice loquimini; ita assuescetis bene et expedite loqui. Usui uobis uestra conuersatio esse debet, non damno. Wend ier morem nostrae academiae ouch gan Mompelier bringen, so werist woll hie blieben. Du verstast mich woll, mein ich. Video quandoque in tuis literis tuam diligentiam. Es will ein andre meinung han. Amo tuas literas ut nihil magis; oblectant tamen magis diligenter scriptae quam hallu- cinantes et soloecisantes. Quod scribo, ut te assuescas non tam ad me quam alios circumspecte scribere; mihi enim omnia cara sunt et placent, quae a te proficiscuntur, et magno desiderio et languore expecto. Non credis enim, quam anxius expectarim, dum a te mihi red- derentur literae, quarum tu mentionem in epistola, quam seminibus adiunxeras, fecisti. Quas tu scripseras 10. et 15. Nouembris, eae mihi redditae sunt 30. Ianuarii. Quas item 14. Ianuarii misisti Lugdunum, eas nuntius uester attulit cum iis, quas 24. Ianuarii cum eodem mi- sisti. Quibus omnibus nunc simul respondeo. ... Famulo uestro feci, quod potui. Nihil potui cum co loqui. Non uescebatur carnibus. Prohibe illi, ne Domino aut herae nec cuiquam dicat nos carnibus uesci, ne parentes moerore afficiantur. Mandaui Gilberto, ut circumduceret. Do hat er vnser vnsinnige rott gsächen in der alten faſsnacht. Was er gûtz douon könne lärnen, weiſs ich nit. Er gedacht frilich, diſs lüt hand kein fasten mit fleisch essen, hand aber faſsnacht mit vnsinnig sin. At licet mihi haec displiceant, mutare non possum. Cûnrat Brotbeck duxit ante paucas septimanas uxorem, eins wäbers dochter an der steinen; mater in nuptiis fuit, ego in ludo. Reliquus urbis nostrae status idem. Lutenista mittet fides et cantilenas aliquot optimas, doch licht, das iers in eim schlafftrunk werdent lichtlich mögen lernen, sind 1 an der fr. = in der Fremde. 3 es soll nütz: es hat keinen Zweck. 9 hallu- cinari: gedankenlos schwatzen. 10 soloecis(s)are: Fehler machen. 11 circumspecte: sorgfältig. 15 seminibus: Th. hatte für sein Gütchen semina gewünscht, "quae usui esse possent et esui» (A. B. 27). 20 famulo: Antonius. F. hatte gebeten, dafür zu sorgen, daſ der Mann "Germanorum laudes praedicare possit», und ihm zu zeigen "quod miretur» (A. B. 42). 21 non uesc.: als Katholik (zur Fastenzeit). herae: Mscr. irrtüml. hero. 25 frilich: gewißs. 29 ludus: Schule. 30 lutenista: der Lautenspieler Thiebold Schoenauer aus Straßburg (1520—1605), Pensionär bei Th. fides: Saiten. 31 schlafftrunk: «es kamen oft Teutschen zu mir.. zum
189 — Hüt dich darfür; man hatz ouch nit gernn an der fremde ein fremde sprach: putant de se dici alii et ideo aliena, id est ipsis ignota, lingua uti. Darby so iebent ier üch nütz. Summa: es soll nütz. Latine aut Gallice loquimini; ita assuescetis bene et expedite loqui. Usui uobis uestra conuersatio esse debet, non damno. Wend ier morem nostrae academiae ouch gan Mompelier bringen, so werist woll hie blieben. Du verstast mich woll, mein ich. Video quandoque in tuis literis tuam diligentiam. Es will ein andre meinung han. Amo tuas literas ut nihil magis; oblectant tamen magis diligenter scriptae quam hallu- cinantes et soloecisantes. Quod scribo, ut te assuescas non tam ad me quam alios circumspecte scribere; mihi enim omnia cara sunt et placent, quae a te proficiscuntur, et magno desiderio et languore expecto. Non credis enim, quam anxius expectarim, dum a te mihi red- derentur literae, quarum tu mentionem in epistola, quam seminibus adiunxeras, fecisti. Quas tu scripseras 10. et 15. Nouembris, eae mihi redditae sunt 30. Ianuarii. Quas item 14. Ianuarii misisti Lugdunum, eas nuntius uester attulit cum iis, quas 24. Ianuarii cum eodem mi- sisti. Quibus omnibus nunc simul respondeo. ... Famulo uestro feci, quod potui. Nihil potui cum co loqui. Non uescebatur carnibus. Prohibe illi, ne Domino aut herae nec cuiquam dicat nos carnibus uesci, ne parentes moerore afficiantur. Mandaui Gilberto, ut circumduceret. Do hat er vnser vnsinnige rott gsächen in der alten faſsnacht. Was er gûtz douon könne lärnen, weiſs ich nit. Er gedacht frilich, diſs lüt hand kein fasten mit fleisch essen, hand aber faſsnacht mit vnsinnig sin. At licet mihi haec displiceant, mutare non possum. Cûnrat Brotbeck duxit ante paucas septimanas uxorem, eins wäbers dochter an der steinen; mater in nuptiis fuit, ego in ludo. Reliquus urbis nostrae status idem. Lutenista mittet fides et cantilenas aliquot optimas, doch licht, das iers in eim schlafftrunk werdent lichtlich mögen lernen, sind 1 an der fr. = in der Fremde. 3 es soll nütz: es hat keinen Zweck. 9 hallu- cinari: gedankenlos schwatzen. 10 soloecis(s)are: Fehler machen. 11 circumspecte: sorgfältig. 15 seminibus: Th. hatte für sein Gütchen semina gewünscht, "quae usui esse possent et esui» (A. B. 27). 20 famulo: Antonius. F. hatte gebeten, dafür zu sorgen, daſ der Mann "Germanorum laudes praedicare possit», und ihm zu zeigen "quod miretur» (A. B. 42). 21 non uesc.: als Katholik (zur Fastenzeit). herae: Mscr. irrtüml. hero. 25 frilich: gewißs. 29 ludus: Schule. 30 lutenista: der Lautenspieler Thiebold Schoenauer aus Straßburg (1520—1605), Pensionär bei Th. fides: Saiten. 31 schlafftrunk: «es kamen oft Teutschen zu mir.. zum
Strana 190
190 — aber hübsch. Mater tibi rescribet et mittet indusium unum; mitteret libenter et alia, hatt aber nüt; ich vertun das gelt als. Pro theriaca et puluere maximas tibi ago gratias, siquidem tu misisti; si uero Dominus, indicato, ut ei gratias agere possim. In medicinis si quid pro te inuenero, alias mittam, nam nunc nihil erat, et habes Galenum. Noli te uarietate autorum grauare; assuescat tuus stomachus uno cibo uti eoque saluberrimo. Quae mihi misisti, mi Felix, fuerunt gratissima, et miror, quanti emeris. Si quid haberem, grato te quoque munere donarem, sed accipito pro re uoluntatem. Libenter aliquid noui ad te scripsissem, si quid esset. Wier hand diesen winter dry füchs in praedio gefangen, ein hasen vnd ein marder, superiori anno fünff yltis vnd dry wyselin; hac aestate will ich ein wolffgruben zûrüsten... Tui olim commilitones saepe, cum nullus est nuntius, sese scripturos dicunt; cum illos ut scribant moneo, ist niemantz do heiman. Nimirum ideo faciunt, ut agnoscas, das die welt gantz falsch ist. Tu tamen, mi Felix, noli illorum ignauiam imitari; sollicita illos, fac, quod tui est officii. Quoties otium habes, etiamsi nuntium non habes, si quem Basileae habes, cum quo collo- qui optares, ad eum epistolam parato, ut non obruaris, cum nuntius offertur, et mihi te soli tum dare possis. Gilberto frequenter scribito et tuis praeceptoribus, Domino Doctori Iohanni — is enim tuarum laudum diligens est buccinator et amat te —, Castalioni et aliis, nam oblectantur praeceptores literis discipulorum et amant gratitudinem. Sed diligenter scribito et amice; ita ad te maxima redibit utilitas; exercitatione paratur facundia et acuitur iudicium. Scripseras semel Domino Doctori Io- hanni Hûbero; is publice tuas literas in lectione legit et mire eas laudauit. Vides, quam omni studio coner te promouere, tibi prodesse; schlofdrunck, dan ich den schlissel zum keller hatt, darnoch mein herr nit vil nach- frogt, dan der wein by inen nit blibt» (B. 230). 1 indusium: Hemd. 3 theriaca: Theriak, urspr. Mittel gegen Schlangenbißs u. Vergiftungen, bei Galen De theriaca schon als Allheilmittel angepriesen. pul- uere: Th. hatte geschrieben (A. B. 33): «Rogo, ut singulis literis.. aliquid addas; oblector ualde odoriferis.., quia uersor in pulueribus et factoribus (Gestank) scholae..». F. schickte ihm u. a. «den wolgeschmackten pulverem violarum» (B. 219). siquidem: wenn. 5 in medic.: medizin. Schriftsteller. alias: ein ander- mal. 11 in praedio: Gundeldingen. 20 te dare: d. h. schreiben. 22 Iohanni: Prof. der Med. u. Stadtarzt Joh. Huber; s. S. 19. buccin.: Trompeter. 23 Ca- stalioni: s. S. 171. 27 lectio: Vorlesung.
190 — aber hübsch. Mater tibi rescribet et mittet indusium unum; mitteret libenter et alia, hatt aber nüt; ich vertun das gelt als. Pro theriaca et puluere maximas tibi ago gratias, siquidem tu misisti; si uero Dominus, indicato, ut ei gratias agere possim. In medicinis si quid pro te inuenero, alias mittam, nam nunc nihil erat, et habes Galenum. Noli te uarietate autorum grauare; assuescat tuus stomachus uno cibo uti eoque saluberrimo. Quae mihi misisti, mi Felix, fuerunt gratissima, et miror, quanti emeris. Si quid haberem, grato te quoque munere donarem, sed accipito pro re uoluntatem. Libenter aliquid noui ad te scripsissem, si quid esset. Wier hand diesen winter dry füchs in praedio gefangen, ein hasen vnd ein marder, superiori anno fünff yltis vnd dry wyselin; hac aestate will ich ein wolffgruben zûrüsten... Tui olim commilitones saepe, cum nullus est nuntius, sese scripturos dicunt; cum illos ut scribant moneo, ist niemantz do heiman. Nimirum ideo faciunt, ut agnoscas, das die welt gantz falsch ist. Tu tamen, mi Felix, noli illorum ignauiam imitari; sollicita illos, fac, quod tui est officii. Quoties otium habes, etiamsi nuntium non habes, si quem Basileae habes, cum quo collo- qui optares, ad eum epistolam parato, ut non obruaris, cum nuntius offertur, et mihi te soli tum dare possis. Gilberto frequenter scribito et tuis praeceptoribus, Domino Doctori Iohanni — is enim tuarum laudum diligens est buccinator et amat te —, Castalioni et aliis, nam oblectantur praeceptores literis discipulorum et amant gratitudinem. Sed diligenter scribito et amice; ita ad te maxima redibit utilitas; exercitatione paratur facundia et acuitur iudicium. Scripseras semel Domino Doctori Io- hanni Hûbero; is publice tuas literas in lectione legit et mire eas laudauit. Vides, quam omni studio coner te promouere, tibi prodesse; schlofdrunck, dan ich den schlissel zum keller hatt, darnoch mein herr nit vil nach- frogt, dan der wein by inen nit blibt» (B. 230). 1 indusium: Hemd. 3 theriaca: Theriak, urspr. Mittel gegen Schlangenbißs u. Vergiftungen, bei Galen De theriaca schon als Allheilmittel angepriesen. pul- uere: Th. hatte geschrieben (A. B. 33): «Rogo, ut singulis literis.. aliquid addas; oblector ualde odoriferis.., quia uersor in pulueribus et factoribus (Gestank) scholae..». F. schickte ihm u. a. «den wolgeschmackten pulverem violarum» (B. 219). siquidem: wenn. 5 in medic.: medizin. Schriftsteller. alias: ein ander- mal. 11 in praedio: Gundeldingen. 20 te dare: d. h. schreiben. 22 Iohanni: Prof. der Med. u. Stadtarzt Joh. Huber; s. S. 19. buccin.: Trompeter. 23 Ca- stalioni: s. S. 171. 27 lectio: Vorlesung.
Strana 191
191 tu modo ne tibi desis. Mater non potuit tibi rescribere; occupatior enim fuit et nescit, quid sit scribendum. Sed tuae literae ei admo- dum gratae sunt. Iussit, ut te suo nomine resalutem mille salutationi- bus. Libenter misisset aliquid pecuniae, sed nihil habuit. Ich hoff, wier wellen ietz wider gelt uberkomen. Schikt dier ein hembdlin vnd dry fatzaletlin, den kinden ein samatin girtlin, ein par messer- lin, ein klein sekelin vnd ein griznen kragen vnd ein ringlin, ein büchßlin, ist kinderwerch, nement wenig vergut. Laßt den herren vnd dfrowen vast grietzen. Ich mein, das sige gsudlet ein mall gnûg. Tum intelligam tibi meas fuisse gratas, si tu longiores remiseris. Scribe de uestris dispu- tationibus, herbationibus, anatomicis, lectionibus; illis enim legendis oblector. Sed ad finem chartae perueni. Vale, fili mi, et quae scripsi memineris. Dominus hoc anno feli- citer tua studia promoueat, ad ipsius laudem. Amen. Tuus pater Thomas Platerus. C. Felici Platero, filio suo charissimo, Mompelier. Quod prospera, imo (quod scribis) melius quam unquam ualueris nunc fungeris ualetudine, supra modum nos tui gaudemus parentes. Nos quoque ex uoto ualemus ambo et in felici statu rerum omnium uersamur, pro quibus rebus Deo merito, a quo cuncta bona profi- ciscuntur, maximas ex animo debemus agere gratias et, ne offen- damus, per omnem uitam in cunctis operibus nostris operam dare[et], ne nostra spes aliqua miseria et calamitate impediatur, sed prospere tuis studiis peractis incolumes mutuo uidere et simul uiuere placide possimus, ut tu nostrae senectutis baculus adiumento et ornamento esse possis. Amen. Reipublicae status etiam non omnino malus est. Cuncta non admodum magno uenduntur. Vexantur tamen multi quadam pleuresis specie, ut laterum punctiones sentiant, tussiant, febricitent etc., sed pauci tamen absumuntur et plerumque senes, quo morbo etiam nostra matrona Seiffensiederin 17. Martii ex hac miseria liberata est. Noster 6 fatzaletlin: Taschentuch (ital. fazzoletto). 7 gris: grau. 8. vergût: für gut. 12 herbatio: botan. Exkursion. 19 fol. 360 = A. B. nr. XXII. 22 ex uoto: nach Wunsch. 31 pleuresis: Seiten- stechen. 32 febricitare: fiebern. 33 absumi: sterben. 34 Seiffensiederin: die
191 tu modo ne tibi desis. Mater non potuit tibi rescribere; occupatior enim fuit et nescit, quid sit scribendum. Sed tuae literae ei admo- dum gratae sunt. Iussit, ut te suo nomine resalutem mille salutationi- bus. Libenter misisset aliquid pecuniae, sed nihil habuit. Ich hoff, wier wellen ietz wider gelt uberkomen. Schikt dier ein hembdlin vnd dry fatzaletlin, den kinden ein samatin girtlin, ein par messer- lin, ein klein sekelin vnd ein griznen kragen vnd ein ringlin, ein büchßlin, ist kinderwerch, nement wenig vergut. Laßt den herren vnd dfrowen vast grietzen. Ich mein, das sige gsudlet ein mall gnûg. Tum intelligam tibi meas fuisse gratas, si tu longiores remiseris. Scribe de uestris dispu- tationibus, herbationibus, anatomicis, lectionibus; illis enim legendis oblector. Sed ad finem chartae perueni. Vale, fili mi, et quae scripsi memineris. Dominus hoc anno feli- citer tua studia promoueat, ad ipsius laudem. Amen. Tuus pater Thomas Platerus. C. Felici Platero, filio suo charissimo, Mompelier. Quod prospera, imo (quod scribis) melius quam unquam ualueris nunc fungeris ualetudine, supra modum nos tui gaudemus parentes. Nos quoque ex uoto ualemus ambo et in felici statu rerum omnium uersamur, pro quibus rebus Deo merito, a quo cuncta bona profi- ciscuntur, maximas ex animo debemus agere gratias et, ne offen- damus, per omnem uitam in cunctis operibus nostris operam dare[et], ne nostra spes aliqua miseria et calamitate impediatur, sed prospere tuis studiis peractis incolumes mutuo uidere et simul uiuere placide possimus, ut tu nostrae senectutis baculus adiumento et ornamento esse possis. Amen. Reipublicae status etiam non omnino malus est. Cuncta non admodum magno uenduntur. Vexantur tamen multi quadam pleuresis specie, ut laterum punctiones sentiant, tussiant, febricitent etc., sed pauci tamen absumuntur et plerumque senes, quo morbo etiam nostra matrona Seiffensiederin 17. Martii ex hac miseria liberata est. Noster 6 fatzaletlin: Taschentuch (ital. fazzoletto). 7 gris: grau. 8. vergût: für gut. 12 herbatio: botan. Exkursion. 19 fol. 360 = A. B. nr. XXII. 22 ex uoto: nach Wunsch. 31 pleuresis: Seiten- stechen. 32 febricitare: fiebern. 33 absumi: sterben. 34 Seiffensiederin: die
Strana 192
192 Iacobulus Cathalanus aliquot diebus similiter uexatus fuit, sed Do- mini auxilio et medici conualuit, Domino sit laus. Timebamus nonni- hil bellum, quod imminere uidebatur a Solodurensibus propter Epis- copatum, cui post obitum prioris Episcopi inhiare uidebantur. Sed res composita; nunc sancta pace fruimur. Habes, quae ad publica pertinent. Quid a principibus sit sperandum aut timendum, nescio. Omnia sunt incerta, sed certum est plus mali timendum quam boni sperandum. Merentur maiora peccata nostra et ingratitudo. Sed ad nostra conuertam orationem. Ac primum omnium te metu liberabo, de cista uidelicet, quam miseras: recepi omnia integra et pulchre compacta cum libro Domini Falconis, pomis et reliquis rebus, quas mihi matrique dono misisti, pro quibus etiam gratias agimus maximas ego materque, cui mandasti, sy sölle weidlich mer- trübel essen vnd pomerantzen, ouch granat öpfell. Iussit omnino, ut tibi ex animo gratias agam. Dedi omnibus, quibus mandasti, et pluribus, quam iusseras, ut tibi nobisque istis munusculis gratiam conciliarem. Mihi quidem nil gratius fut illis monstris marinis et sceleto muris, quod mire etiam placuit tuo Francisco tonsori, qui dixit sceleton hoc artificiose paratum etc. Quare, si mihi gratificari et tibi magis prodesse uolueris, talia multa mittas, quae diu seruari possint, licet alia etiam grata fuerint, idque propter ma- Witwe des Hans Schräll im Gerbergäßlein. Wie sie einst den fahrenden Schüler in München aufnahm, erzählt Th. selbst (B. 25); wie Th. dazu kam, ihr in Basel zu vergelten, berichtet F. (B. 154). 3 a Solodur.: Bischof Philipp von Gundelsheim war in Pruntrut am 13. Sept. 1553 gestorben. "Die Sedisvakanz gedachte Solothurn zu benutzen, um die bischöfl. Lande (Episcopatus) in Schutz zu nehmen und dem Vordringen der Reformation zu wehren»; Arlesheim, Ettingen u. Therwil wurden besetzt, wogegen Basel protestierte (Merz Burgen d. Sisgaus I 153). 6 a principibus: Karl V., Heinr. II. v. Frankreich, die deutschen Fürsten. 11 compacta: ver- packt. Falco: ein span. Arzt, für dessen medizin. Handbuch die Witwe einen Verleger suchte. 12 quas: Mscr. quac. misisti: «den 14 novembris schick ich ein kisten... waren dorin zwen groß merkrebs, gedert, langusta [pro- venz. langosta 'Stachelhummer'] on schär und ein breiter runder krebs, eins tellers breit. ich schickt auch ein Indianisch figen blatt, das mein vatter setzen solt, nam es von minem bum, so ich uf der altonen in eim züber hatt.. ich schickt auch vil mermuschlen, item von schönen großsen granatöpflen ettlich sieus, ettlich bitzenlechtig, wenig saur., waren überal [im ganzen] 90, darzu by 63 schön pomerantzen, ein kratten vol meertribel und figen..; schick im auch.. ein klein sceleton» (B. 231). 18 Francisco: der Scherer Franz Jeckelmann, des Rats, Vater des Madlen, für das F. schon in Röteln schwärmte. J. hatte 1543 sherren Vesalio geholfen, die anatomy [Skelett], so im collegio steth (s. S. 23), ufrichten» (B. 155).
192 Iacobulus Cathalanus aliquot diebus similiter uexatus fuit, sed Do- mini auxilio et medici conualuit, Domino sit laus. Timebamus nonni- hil bellum, quod imminere uidebatur a Solodurensibus propter Epis- copatum, cui post obitum prioris Episcopi inhiare uidebantur. Sed res composita; nunc sancta pace fruimur. Habes, quae ad publica pertinent. Quid a principibus sit sperandum aut timendum, nescio. Omnia sunt incerta, sed certum est plus mali timendum quam boni sperandum. Merentur maiora peccata nostra et ingratitudo. Sed ad nostra conuertam orationem. Ac primum omnium te metu liberabo, de cista uidelicet, quam miseras: recepi omnia integra et pulchre compacta cum libro Domini Falconis, pomis et reliquis rebus, quas mihi matrique dono misisti, pro quibus etiam gratias agimus maximas ego materque, cui mandasti, sy sölle weidlich mer- trübel essen vnd pomerantzen, ouch granat öpfell. Iussit omnino, ut tibi ex animo gratias agam. Dedi omnibus, quibus mandasti, et pluribus, quam iusseras, ut tibi nobisque istis munusculis gratiam conciliarem. Mihi quidem nil gratius fut illis monstris marinis et sceleto muris, quod mire etiam placuit tuo Francisco tonsori, qui dixit sceleton hoc artificiose paratum etc. Quare, si mihi gratificari et tibi magis prodesse uolueris, talia multa mittas, quae diu seruari possint, licet alia etiam grata fuerint, idque propter ma- Witwe des Hans Schräll im Gerbergäßlein. Wie sie einst den fahrenden Schüler in München aufnahm, erzählt Th. selbst (B. 25); wie Th. dazu kam, ihr in Basel zu vergelten, berichtet F. (B. 154). 3 a Solodur.: Bischof Philipp von Gundelsheim war in Pruntrut am 13. Sept. 1553 gestorben. "Die Sedisvakanz gedachte Solothurn zu benutzen, um die bischöfl. Lande (Episcopatus) in Schutz zu nehmen und dem Vordringen der Reformation zu wehren»; Arlesheim, Ettingen u. Therwil wurden besetzt, wogegen Basel protestierte (Merz Burgen d. Sisgaus I 153). 6 a principibus: Karl V., Heinr. II. v. Frankreich, die deutschen Fürsten. 11 compacta: ver- packt. Falco: ein span. Arzt, für dessen medizin. Handbuch die Witwe einen Verleger suchte. 12 quas: Mscr. quac. misisti: «den 14 novembris schick ich ein kisten... waren dorin zwen groß merkrebs, gedert, langusta [pro- venz. langosta 'Stachelhummer'] on schär und ein breiter runder krebs, eins tellers breit. ich schickt auch ein Indianisch figen blatt, das mein vatter setzen solt, nam es von minem bum, so ich uf der altonen in eim züber hatt.. ich schickt auch vil mermuschlen, item von schönen großsen granatöpflen ettlich sieus, ettlich bitzenlechtig, wenig saur., waren überal [im ganzen] 90, darzu by 63 schön pomerantzen, ein kratten vol meertribel und figen..; schick im auch.. ein klein sceleton» (B. 231). 18 Francisco: der Scherer Franz Jeckelmann, des Rats, Vater des Madlen, für das F. schon in Röteln schwärmte. J. hatte 1543 sherren Vesalio geholfen, die anatomy [Skelett], so im collegio steth (s. S. 23), ufrichten» (B. 155).
Strana 193
193 trem et alios, quibus ista dedi, dan ich kan die seltzamen spyß nit essen. Pomarantzen machend mier zen lang, das ich den das brot nit mag bissen, Granat näment zû lang will, trübell ißst dmûtter vnd wen iemantz krank ist; ich yſ nach mim alten bruch ein gût stuk habermuſs wie ander puren. Illis monstris ego me oblector, quae marina misisti, et quum te miranda missurum promittis suo tempore, gaudeo et uix, dum mittas, expecto; placent ista uaria naturae opera. In seminibus et arbustulis mittendis non est, quod ante aduentum tuum labores — semina amo, doruß wachßt das man essen kann, als kürbß, ziblen etc.; sumus enim occupatiores, quam ut illis plantandis operam dare possimus. Requirunt enim hic maiorem diligentiam, ut, quod natura soli et aëris negatur, studio et diligentia pensetur. Pla- cent quidem omnia et, quae mittis, grata sunt, quia memorem ani- mum declarando me iucunda quadam uoluptate recreas. Sed ista fere plus sumptuum semper requirunt, quam utilitatis afferant. Bonus enim ille Antonius graui onere longo itinere pressus sine praemio non est dimittendus. Maluissem uitem unam aut alteram uarii generis; nostrum enim praedium, crede mihi, generosa uina reddit. Mitte igitur posthac, quae seruari possint — als merfisch oder andre uſs- gedörte thier — et hic non uideantur, qualia sunt uaria animalia, herbae, sceleta animalium minutorum, qualia apud nos non sunt, non felium, non canum, sed marinorum etc. Quod herbas caeteraque in tuum usum seruas ad tempus, laudo; interea tamen, cum erit occasio et opus non habueris amplius, inci- pias domesticum thesaurum colligere. Quod de laboribus tuis et pe- riculis propter anatomiam scripsisti, profecto admodum sollicitum me reddidisti, et temerarium inceptum fuit hoc, et, ut paucis dicam, nullas gratiores a te accepi literas extremis, quas mihi Antonius attulit, quum intellexi te adhuc superstitem esse. Nam quum rem prioribus literis enarrasses mihi, quid noctu accidisset cum portae ianitore, quid in platea et alibi, certo sciebam hanc rem diu celari 2 zen: die Zähne. 8 arbustulis: statt -sc-. 12 pensari: aufgewogen werden. 23 ad tempus: für kurze Zeit. 25 domesticum thes.: Th. empfiehlt auch sonst, «collectanea, antiquitates, sceleta, herbas, simplicia et quaecunque, ut olim in pa- triam referas, collegisti» allmählich heimzusenden (A. B. 57. 60). 26 propter anat.: F. half einem welschen Mediziner "todte corpel, so erst den tag begraben, heim- lich.. vor der stat uf den kilchhöfen by den klösteren ußszegraben und dan in dstat in sein haus zedragen und doselbst anatomieren» (B. 232). 31 ianitor: als die Studenten mit einer Leiche morgens drei Uhr an d. Stadttor kamen, klopften sie am Pförtchen. «Eß kam ein alter portner herfir im hembdt, that uns daſ thürlin
193 trem et alios, quibus ista dedi, dan ich kan die seltzamen spyß nit essen. Pomarantzen machend mier zen lang, das ich den das brot nit mag bissen, Granat näment zû lang will, trübell ißst dmûtter vnd wen iemantz krank ist; ich yſ nach mim alten bruch ein gût stuk habermuſs wie ander puren. Illis monstris ego me oblector, quae marina misisti, et quum te miranda missurum promittis suo tempore, gaudeo et uix, dum mittas, expecto; placent ista uaria naturae opera. In seminibus et arbustulis mittendis non est, quod ante aduentum tuum labores — semina amo, doruß wachßt das man essen kann, als kürbß, ziblen etc.; sumus enim occupatiores, quam ut illis plantandis operam dare possimus. Requirunt enim hic maiorem diligentiam, ut, quod natura soli et aëris negatur, studio et diligentia pensetur. Pla- cent quidem omnia et, quae mittis, grata sunt, quia memorem ani- mum declarando me iucunda quadam uoluptate recreas. Sed ista fere plus sumptuum semper requirunt, quam utilitatis afferant. Bonus enim ille Antonius graui onere longo itinere pressus sine praemio non est dimittendus. Maluissem uitem unam aut alteram uarii generis; nostrum enim praedium, crede mihi, generosa uina reddit. Mitte igitur posthac, quae seruari possint — als merfisch oder andre uſs- gedörte thier — et hic non uideantur, qualia sunt uaria animalia, herbae, sceleta animalium minutorum, qualia apud nos non sunt, non felium, non canum, sed marinorum etc. Quod herbas caeteraque in tuum usum seruas ad tempus, laudo; interea tamen, cum erit occasio et opus non habueris amplius, inci- pias domesticum thesaurum colligere. Quod de laboribus tuis et pe- riculis propter anatomiam scripsisti, profecto admodum sollicitum me reddidisti, et temerarium inceptum fuit hoc, et, ut paucis dicam, nullas gratiores a te accepi literas extremis, quas mihi Antonius attulit, quum intellexi te adhuc superstitem esse. Nam quum rem prioribus literis enarrasses mihi, quid noctu accidisset cum portae ianitore, quid in platea et alibi, certo sciebam hanc rem diu celari 2 zen: die Zähne. 8 arbustulis: statt -sc-. 12 pensari: aufgewogen werden. 23 ad tempus: für kurze Zeit. 25 domesticum thes.: Th. empfiehlt auch sonst, «collectanea, antiquitates, sceleta, herbas, simplicia et quaecunque, ut olim in pa- triam referas, collegisti» allmählich heimzusenden (A. B. 57. 60). 26 propter anat.: F. half einem welschen Mediziner "todte corpel, so erst den tag begraben, heim- lich.. vor der stat uf den kilchhöfen by den klösteren ußszegraben und dan in dstat in sein haus zedragen und doselbst anatomieren» (B. 232). 31 ianitor: als die Studenten mit einer Leiche morgens drei Uhr an d. Stadttor kamen, klopften sie am Pförtchen. «Eß kam ein alter portner herfir im hembdt, that uns daſ thürlin
Strana 194
194 non posse et facile inueniri, qui uobis insidiarentur et gauderent se honestam nocendi inuenisse occasionem. Postremo subiungebas denuo in Februario rem aggressuros. Hoc uestrum institutum me ita sollici- tum reddiderat, ut putarem aliquando proprium mittendum esse nuntium, et, ut scias, mi Felix, nisi quotidie pro te Dominum orarem, quem etiam te conseruaturum sperabam, insaniuissem. In- telligis autem nunc me non frustra timuisse. Scribis enim iam cum Antonio quosdam in uos conspirasse. Quare te per Christum rogo, si me saluum uis, ut ab ista temeritate non solum in hoc sed caeteris negotiis abstineas. Nolo pluribus enumerare, quae vobis accidere possint. Licet ab ea re non tam ut nos abhorreant, tamen mortales, quos charos habent, sepultos uolunt, non laceratos, et qui natura male uolunt studiosis (idque ob diuersas causas) et ad nocendum occasionem dari sibi exoptant, gauderent sese inuenisse causam, et paucos inueniretis patronos, praesertim in re noua et inusitata, fu- randi uidelicet cadauera. So bitt ich dich durch gott, ne animum iterum ac saepius fortunam tentandi inducas neque cogites «ich wils doch woll heimlich vor mim vatter ouch thûn.» Si me amas, ab- stinebis. Per aetatem ego plura prospicio. Sis contentus publicis illis anatomiis aut exerce te in aliis animalibus, cum inueniantur multa membra reliquorum animalium non dissimilium operationum humanarum. Oder den nechsten winter bestellent etzwa sunst, wie ier der sach mögent thun, vnd laß michs vorhin wissen; den das ist zu vill gott versûcht vnd gefräfflet. Summa volg mier, laß dich nit zů wyt, ne nimium inusitata praesumas. Ich han gar gernn tuum studium in anatomia et ardorem, sed quod fiat citra periculum. Videris etiam in scrutandis simplicibus et stirpium inquisitione satis et fortasse nimis affectare, quod scribis per saxa, per rupes, per syluas, uarias regiones. Lug, laſs dich nit zwyt von hußs, das du wider heim mögest by zytten komen, vergang dich nit etzwa, das du zû nacht miessest ligen, das du selber nit wissist wo, vnd du auf. wir batten in, er wolt uns ein drunck geben, wir sturben vor durst. wil er den wein holt, zogen iren dry die corpora hinin.., das also der thorwechter nit gewar wardt» (B. 233). 3 institutum: Absicht. 7 cum Ant.: in dem Brief, den A. brachte. 16 ani- mum inducere: (mit Gen. des Gerundiums statt mit Inf.) wollen. 18 ouch: wie die andern. 21 operationes: Organe. 24 volg mier: das tat F. denn auch. Im ganzen war er dreimal «cadaveratum» gegangen. 27 simplicia: Arzneipflanzen. stirpes: Wurzeln, Heilkräuter. 28 per saxa etc.: scil. te talia scrutari. 29 nit: fehlt im Mscr.
194 non posse et facile inueniri, qui uobis insidiarentur et gauderent se honestam nocendi inuenisse occasionem. Postremo subiungebas denuo in Februario rem aggressuros. Hoc uestrum institutum me ita sollici- tum reddiderat, ut putarem aliquando proprium mittendum esse nuntium, et, ut scias, mi Felix, nisi quotidie pro te Dominum orarem, quem etiam te conseruaturum sperabam, insaniuissem. In- telligis autem nunc me non frustra timuisse. Scribis enim iam cum Antonio quosdam in uos conspirasse. Quare te per Christum rogo, si me saluum uis, ut ab ista temeritate non solum in hoc sed caeteris negotiis abstineas. Nolo pluribus enumerare, quae vobis accidere possint. Licet ab ea re non tam ut nos abhorreant, tamen mortales, quos charos habent, sepultos uolunt, non laceratos, et qui natura male uolunt studiosis (idque ob diuersas causas) et ad nocendum occasionem dari sibi exoptant, gauderent sese inuenisse causam, et paucos inueniretis patronos, praesertim in re noua et inusitata, fu- randi uidelicet cadauera. So bitt ich dich durch gott, ne animum iterum ac saepius fortunam tentandi inducas neque cogites «ich wils doch woll heimlich vor mim vatter ouch thûn.» Si me amas, ab- stinebis. Per aetatem ego plura prospicio. Sis contentus publicis illis anatomiis aut exerce te in aliis animalibus, cum inueniantur multa membra reliquorum animalium non dissimilium operationum humanarum. Oder den nechsten winter bestellent etzwa sunst, wie ier der sach mögent thun, vnd laß michs vorhin wissen; den das ist zu vill gott versûcht vnd gefräfflet. Summa volg mier, laß dich nit zů wyt, ne nimium inusitata praesumas. Ich han gar gernn tuum studium in anatomia et ardorem, sed quod fiat citra periculum. Videris etiam in scrutandis simplicibus et stirpium inquisitione satis et fortasse nimis affectare, quod scribis per saxa, per rupes, per syluas, uarias regiones. Lug, laſs dich nit zwyt von hußs, das du wider heim mögest by zytten komen, vergang dich nit etzwa, das du zû nacht miessest ligen, das du selber nit wissist wo, vnd du auf. wir batten in, er wolt uns ein drunck geben, wir sturben vor durst. wil er den wein holt, zogen iren dry die corpora hinin.., das also der thorwechter nit gewar wardt» (B. 233). 3 institutum: Absicht. 7 cum Ant.: in dem Brief, den A. brachte. 16 ani- mum inducere: (mit Gen. des Gerundiums statt mit Inf.) wollen. 18 ouch: wie die andern. 21 operationes: Organe. 24 volg mier: das tat F. denn auch. Im ganzen war er dreimal «cadaveratum» gegangen. 27 simplicia: Arzneipflanzen. stirpes: Wurzeln, Heilkräuter. 28 per saxa etc.: scil. te talia scrutari. 29 nit: fehlt im Mscr.
Strana 195
195 — etzwa gemirt oder von piratis enweg gfiert werdest. So hettest du es den woll geschaffen, wen du vmb lyb vnd läben kämmest vnd dine parentes vnder den grund brechtist. Omnium rerum est ser- uandus modus, omne nimium uertitur in pfuch. Quae profutura putabis, ea per securitatem inquisieris, non superflua, inutilia, ut laudem uanam tibi concilies; stude iis rebus adipiscendis, quibus et tibi et proximo prodesse possis; fuge superflua ac non necessaria. Eadem pene ratio est in peregrinationibus, quas animo conce- pisti. Fateor rem esse utilem, multas uidere urbes, uarios cognouisse hominum mores, praeclarum esse, inter doctos domi et foris sedere et commemorare, quae uideris, quae audiueris ipse. At ego semper pericula timeo. Worumb schlecht man einen zritter, wen er bim heilgen grab ist gsin? Drumb, das er so vill pericula hadt dörffen bstan. Permisi, ut uideas Marsiliam, fateor; sed timeo tantam Tur- corum multitudinem, minus timerem tantam diabolorum copiam. Vellem te totam Galliam ac Hispaniam, imo totam terram uidisse, sed ut possis etiam pauca citra uitae pericula uidere, non credo, nisi habeas comites indigenas fidelissimos, sermonis potentes ac locorum peritos. Reuersus est nuper Theobaldus noster ex Gallia, qui ait in- numeras esse hinc inde insidias, nobiles esse exhaustos diutinis bellis, multos nunc ex rapto uiuere. Was hulfe es mich den, multa in te impendisse, quem amitterem penitus aut mutilum uel membris trun- catum et miserum prae oculis spectarem? Quo animo ista scribam, nimirum intelligis. Nam quod sumptus, de quibus mihi scribis, attinet, non ualde sum soilicitus; non possum tibi quicquam negare, modo — quod futurum spero —, bene colloces.... De saltationibus quod meministi, nescio, quid dicam. Placent 1 gemirt: ermordet. 4 pfuch: pfui. 13 dörffen: wagen. 14 per- misi: A. B. 60. Turcorum: F. hatte am 16. Nov. (B. 231) von der Ankunft einer türkischen Flotte bei Aiguesmortes südl. Montpellier berichtet. 17 ut possis: hängt von credo ab (statt A. c. J.). 18 sermonis: fehlt im Mscr. 19 Theob.: Schönauer. 20 hinc inde: überall. 26 collocare: anwenden. 27 de saltat.: vom Boten Antonius hatte Th. gehört (A. B. 63), F. tanze gut; er schrieb darauf: «frequenter tua hoc mihi obijcit mater: «Unser Felix wirt noch ouch so thun [wie Heinr. Rihener, s. u.]; die welschen wiber können vill vffbutzens vnd liebkosens etc...». Quod si de te quid tale serio sumerem, non cessarem te uel ipse domum pedibus reducere; malim enim te apud me rusticum quam in Gallia regem... Sed non est, quod hoc timeam, si uere animo studiis bonarum artium incumbis; nihil enim Veneri cum Pallade.» (A. B. 64). F. antwortete, «er sol nit sorgen.., das ich mich los verfierren und ein wib nem im Welschlandt wie D. Heinric Rihener; ich hab meine gedanken heim gesetzt» (B. 235).
195 — etzwa gemirt oder von piratis enweg gfiert werdest. So hettest du es den woll geschaffen, wen du vmb lyb vnd läben kämmest vnd dine parentes vnder den grund brechtist. Omnium rerum est ser- uandus modus, omne nimium uertitur in pfuch. Quae profutura putabis, ea per securitatem inquisieris, non superflua, inutilia, ut laudem uanam tibi concilies; stude iis rebus adipiscendis, quibus et tibi et proximo prodesse possis; fuge superflua ac non necessaria. Eadem pene ratio est in peregrinationibus, quas animo conce- pisti. Fateor rem esse utilem, multas uidere urbes, uarios cognouisse hominum mores, praeclarum esse, inter doctos domi et foris sedere et commemorare, quae uideris, quae audiueris ipse. At ego semper pericula timeo. Worumb schlecht man einen zritter, wen er bim heilgen grab ist gsin? Drumb, das er so vill pericula hadt dörffen bstan. Permisi, ut uideas Marsiliam, fateor; sed timeo tantam Tur- corum multitudinem, minus timerem tantam diabolorum copiam. Vellem te totam Galliam ac Hispaniam, imo totam terram uidisse, sed ut possis etiam pauca citra uitae pericula uidere, non credo, nisi habeas comites indigenas fidelissimos, sermonis potentes ac locorum peritos. Reuersus est nuper Theobaldus noster ex Gallia, qui ait in- numeras esse hinc inde insidias, nobiles esse exhaustos diutinis bellis, multos nunc ex rapto uiuere. Was hulfe es mich den, multa in te impendisse, quem amitterem penitus aut mutilum uel membris trun- catum et miserum prae oculis spectarem? Quo animo ista scribam, nimirum intelligis. Nam quod sumptus, de quibus mihi scribis, attinet, non ualde sum soilicitus; non possum tibi quicquam negare, modo — quod futurum spero —, bene colloces.... De saltationibus quod meministi, nescio, quid dicam. Placent 1 gemirt: ermordet. 4 pfuch: pfui. 13 dörffen: wagen. 14 per- misi: A. B. 60. Turcorum: F. hatte am 16. Nov. (B. 231) von der Ankunft einer türkischen Flotte bei Aiguesmortes südl. Montpellier berichtet. 17 ut possis: hängt von credo ab (statt A. c. J.). 18 sermonis: fehlt im Mscr. 19 Theob.: Schönauer. 20 hinc inde: überall. 26 collocare: anwenden. 27 de saltat.: vom Boten Antonius hatte Th. gehört (A. B. 63), F. tanze gut; er schrieb darauf: «frequenter tua hoc mihi obijcit mater: «Unser Felix wirt noch ouch so thun [wie Heinr. Rihener, s. u.]; die welschen wiber können vill vffbutzens vnd liebkosens etc...». Quod si de te quid tale serio sumerem, non cessarem te uel ipse domum pedibus reducere; malim enim te apud me rusticum quam in Gallia regem... Sed non est, quod hoc timeam, si uere animo studiis bonarum artium incumbis; nihil enim Veneri cum Pallade.» (A. B. 64). F. antwortete, «er sol nit sorgen.., das ich mich los verfierren und ein wib nem im Welschlandt wie D. Heinric Rihener; ich hab meine gedanken heim gesetzt» (B. 235).
Strana 196
196 — corporis et membrorum exercitia. Illic mores discis, inquis, et ser- monem. Ich weiß nit, es ist ein heller wäg, praesertim adolescenti ea aetate, qua tu nunc es. Ich sag dier woll, wie das liedlin luttet: Wen man für vnd strow zû sammen tûtt, wie bald ist es verbrunnen. Ich verstand mich vff die ding. Iubes me esse securum. Summa: dantzen gibt den vill nachsinnens, vnd ist der tüfell byrättig. "Ger- manus,» inquis, «sum, Germanam uolo.» Idem ego uolo et, si redieris (quod opto), daturus sum tibi, quae placere possit, quam tu nosti et fortassis melius, quam ego hactenus putarim... Egi tuo no- mine cum patre iam dudum. Is non alienus a nobis est et dicit sese rem Domino committere. Idem ego quoque facio; uolo enim illum, qui est cordium cognitor, tibi uxorem prospicere. Sed interim memi- neris, si illa tot annos, dum tu reuertaris, expectare nollet, ut ita te pares, tanquam citius sit reuertendum. Nam ut tibi etiam hic, mi Felix, quod sentio, dicam, licet praeter decorum fortassis et citius, quam oporteat, hoc faciam, so sag ich, das mier des meitlins wandell vnd wäsen woll gfalt, vnd wen wier es mögen erwerben vnd du mit eeren frisch vnd gesund wider heim kumpst, so wird ich daran sin, das dier die dochter werd; sunst, wo du dich nit wurdest recht halten, so ist mier das Magdalenlin, der vatter vnd brieder so lieb, das ich nit dran wurde sin, das du das erlich und wolkonnent vnd zichtig meitlin bschissest. De hoc negotio neque tu mihi quicquam neque ego tibi, licet a morte tuae sororis hoc cogitauerim. Sed quia speraui te stimulari posse, quo frequentius tuo officio inuigiles et citius absoluas neque animum ad alias adijcias, ob eam rem tibi hoc obiter declarare non sum grauatus. Dominus nobis suam largiatur gratiam. Poteris de eodem negotio mihi aliquid proximis literis scri- bere; ego eam rem secretius agere possum et fidelius quam alii. Haec tibi scribo. Drumb lûg, das du mit dem Galeno am meisten dantzest vnd mit den Doctoribus ad patientes. Du gsiest, ich bin allenthalben mit dier dran, dun alles, was du wilt. Quare tu, quod scribis, ne me fallas (et obtestaris deum, te nihil unquam falsi scripsisse); et, ut caeteros excellas, tibi erit studendum et imprimis enitendum. Nume- rauimus nuper ego et Gilbertus 22 medicinae studiosos, quorum sep- temdecim sunt doctores — quales autem, ipsi uiderint — ; reliqui 2 hell: schlüpfrig. 6 byrättig: als Ratgeber zugegen. 10 cum patre: Franz Jeckelmann s. S. 192, 18. 13 ita ... tanquam: sei bereit, allenfalls schneller heim- zukehren. 25 ad alias: Mscr. alios. 26 non gravari c. Inf.: nicht ungern etw. tun.
196 — corporis et membrorum exercitia. Illic mores discis, inquis, et ser- monem. Ich weiß nit, es ist ein heller wäg, praesertim adolescenti ea aetate, qua tu nunc es. Ich sag dier woll, wie das liedlin luttet: Wen man für vnd strow zû sammen tûtt, wie bald ist es verbrunnen. Ich verstand mich vff die ding. Iubes me esse securum. Summa: dantzen gibt den vill nachsinnens, vnd ist der tüfell byrättig. "Ger- manus,» inquis, «sum, Germanam uolo.» Idem ego uolo et, si redieris (quod opto), daturus sum tibi, quae placere possit, quam tu nosti et fortassis melius, quam ego hactenus putarim... Egi tuo no- mine cum patre iam dudum. Is non alienus a nobis est et dicit sese rem Domino committere. Idem ego quoque facio; uolo enim illum, qui est cordium cognitor, tibi uxorem prospicere. Sed interim memi- neris, si illa tot annos, dum tu reuertaris, expectare nollet, ut ita te pares, tanquam citius sit reuertendum. Nam ut tibi etiam hic, mi Felix, quod sentio, dicam, licet praeter decorum fortassis et citius, quam oporteat, hoc faciam, so sag ich, das mier des meitlins wandell vnd wäsen woll gfalt, vnd wen wier es mögen erwerben vnd du mit eeren frisch vnd gesund wider heim kumpst, so wird ich daran sin, das dier die dochter werd; sunst, wo du dich nit wurdest recht halten, so ist mier das Magdalenlin, der vatter vnd brieder so lieb, das ich nit dran wurde sin, das du das erlich und wolkonnent vnd zichtig meitlin bschissest. De hoc negotio neque tu mihi quicquam neque ego tibi, licet a morte tuae sororis hoc cogitauerim. Sed quia speraui te stimulari posse, quo frequentius tuo officio inuigiles et citius absoluas neque animum ad alias adijcias, ob eam rem tibi hoc obiter declarare non sum grauatus. Dominus nobis suam largiatur gratiam. Poteris de eodem negotio mihi aliquid proximis literis scri- bere; ego eam rem secretius agere possum et fidelius quam alii. Haec tibi scribo. Drumb lûg, das du mit dem Galeno am meisten dantzest vnd mit den Doctoribus ad patientes. Du gsiest, ich bin allenthalben mit dier dran, dun alles, was du wilt. Quare tu, quod scribis, ne me fallas (et obtestaris deum, te nihil unquam falsi scripsisse); et, ut caeteros excellas, tibi erit studendum et imprimis enitendum. Nume- rauimus nuper ego et Gilbertus 22 medicinae studiosos, quorum sep- temdecim sunt doctores — quales autem, ipsi uiderint — ; reliqui 2 hell: schlüpfrig. 6 byrättig: als Ratgeber zugegen. 10 cum patre: Franz Jeckelmann s. S. 192, 18. 13 ita ... tanquam: sei bereit, allenfalls schneller heim- zukehren. 25 ad alias: Mscr. alios. 26 non gravari c. Inf.: nicht ungern etw. tun.
Strana 197
197 — eodem anhelant. Dorumb so lûg du, ut omnibus telis instructus reuertaris.... Lieber sun, du gsichst, ich dun, was du wilt. Solt es sich anderst erfinden, den ich dier vertruwen, du wurdest es nit gût mit mier han. Propter te unicum multa facio ac fero, facturus sum, quae- cumque possum. Nec refert, quod alii Germani te auarum, sordidum et nescio quibus nominibus appellant, modo malum ac improbum non uocent; inuideant, ut uolent, dum extra culpam tu sis. Miser est, cui nemo inuidet; Inuidia sequitur Virtutem ut umbra corpus... Ich schlach dier nitz ab, legs nun woll an vnd handell, das du es wissest zů versprechen vnd ichs ouch mög ertragen. Das du erlich bekleidet komest et non careas libris, bin ich ouch woll zûfriden idque propter praxeos dignitatem et Doctores, qui libentius, praeser- tim ad nobiles, bene uestitos ducunt quam laceros et mendicos. Sic mundus uult decipi. Lectionum ratio non displicet, sed iubeo te in ea re uti iudicio Doctorum, qui longo iam usu didicerunt, qua methodo medicina sit discenda. Multum enim refert, qua uia quaeque ars percipiatur. Multi proponunt sibi modum in re aliqua, quam magno labore sec- tantur nullo fere fructu; contra alii exiguis studiis anteuertunt eos, qui iam longo tempore inuigilarunt. Quare, ne hic erres, conferenda sunt aliquando tua studia et lectionum ratio cum iis, qui iudicio ualent ac tibi bene uolunt, ut est Venerabilis Doctor Saporta ac alii excellentes. Caue quid tibi temere credas. Et ut omnia suo tempore modoque fiant, id praecipue tibi commendo. Multum enim nocet in quauis re confusio. Tribuas certas horas certis studiis, et si quidem te quandoque defatigatum sentis, testudine te oblectes aut iucunda confabulatione cum aliquo docto inter deambulandum aut pilae lusu, qui lusus aeque corpus reddit agile atque saltatio. Nam animo minus laeto aut defatigato studere plus nocere uidetur quam prodesse. Si quando nausea lectionis obrepit, aut componas libros, indices, herbas, sceleta etc.; otiosum esse te non iubeo.... Ich schiken dier zwei fäll zů hosen. Die frow von Röttellen schikt dier das hipsch facaletlin, 1 eodem anh.: streben nach demselben Ziel. 11 versprechen: verantworten. 23 Saporta: Professor in Montpellier. 31 nausea lectionis: Ekel vor dem Lesen. componere: ordnen. 33 zu hosen: "Mein vatter schickt mir zwey schöne fäl, grien geferbt; doruß macht ich ein kleidt, mit griener siden durchzogen. do branget ich mit, und verwunderten sich die gentilhommes, wan ichs anhatt auf den dentzsen, dan domalen gar keine lederehosen im brauch by uns waren. " (B. 259). die frow von R.: s. S. 179.
197 — eodem anhelant. Dorumb so lûg du, ut omnibus telis instructus reuertaris.... Lieber sun, du gsichst, ich dun, was du wilt. Solt es sich anderst erfinden, den ich dier vertruwen, du wurdest es nit gût mit mier han. Propter te unicum multa facio ac fero, facturus sum, quae- cumque possum. Nec refert, quod alii Germani te auarum, sordidum et nescio quibus nominibus appellant, modo malum ac improbum non uocent; inuideant, ut uolent, dum extra culpam tu sis. Miser est, cui nemo inuidet; Inuidia sequitur Virtutem ut umbra corpus... Ich schlach dier nitz ab, legs nun woll an vnd handell, das du es wissest zů versprechen vnd ichs ouch mög ertragen. Das du erlich bekleidet komest et non careas libris, bin ich ouch woll zûfriden idque propter praxeos dignitatem et Doctores, qui libentius, praeser- tim ad nobiles, bene uestitos ducunt quam laceros et mendicos. Sic mundus uult decipi. Lectionum ratio non displicet, sed iubeo te in ea re uti iudicio Doctorum, qui longo iam usu didicerunt, qua methodo medicina sit discenda. Multum enim refert, qua uia quaeque ars percipiatur. Multi proponunt sibi modum in re aliqua, quam magno labore sec- tantur nullo fere fructu; contra alii exiguis studiis anteuertunt eos, qui iam longo tempore inuigilarunt. Quare, ne hic erres, conferenda sunt aliquando tua studia et lectionum ratio cum iis, qui iudicio ualent ac tibi bene uolunt, ut est Venerabilis Doctor Saporta ac alii excellentes. Caue quid tibi temere credas. Et ut omnia suo tempore modoque fiant, id praecipue tibi commendo. Multum enim nocet in quauis re confusio. Tribuas certas horas certis studiis, et si quidem te quandoque defatigatum sentis, testudine te oblectes aut iucunda confabulatione cum aliquo docto inter deambulandum aut pilae lusu, qui lusus aeque corpus reddit agile atque saltatio. Nam animo minus laeto aut defatigato studere plus nocere uidetur quam prodesse. Si quando nausea lectionis obrepit, aut componas libros, indices, herbas, sceleta etc.; otiosum esse te non iubeo.... Ich schiken dier zwei fäll zů hosen. Die frow von Röttellen schikt dier das hipsch facaletlin, 1 eodem anh.: streben nach demselben Ziel. 11 versprechen: verantworten. 23 Saporta: Professor in Montpellier. 31 nausea lectionis: Ekel vor dem Lesen. componere: ordnen. 33 zu hosen: "Mein vatter schickt mir zwey schöne fäl, grien geferbt; doruß macht ich ein kleidt, mit griener siden durchzogen. do branget ich mit, und verwunderten sich die gentilhommes, wan ichs anhatt auf den dentzsen, dan domalen gar keine lederehosen im brauch by uns waren. " (B. 259). die frow von R.: s. S. 179.
Strana 198
198 — laßt dich mit sampt dem herren vast grietzen. Ouch grietzend dich alle nachpuren. Ich denk ouch woll, es grûßsten dich gernn anderlüt mer, wen sy dörfften. Dominus Frobennius hat sin gût verkoufft den Niderlenderren; darnach ich wenig frag, dan sy gût nachpuren werdent sin. Die mûtter seit, sy hab iunge hiender und ein gans, die brûttet. Din guatter Regell lasst dich vast grietzen vnd schikt dier ein nachthuben; du hest gar ein hüpschen götti. Min iungfrow spricht, sy sige hüpsch; ich sol dich ouch vast grietzen. Wier hand in der fasten ein kalb gmetzget und zwo süw; hettest mit vns mögen wirst essen. Ich muß brieff zû thun, ist genug. Dominus Sultzerus laßt dich ouch grietzen. Scribe ei et aliis. Scribe mihi quoque, quo- modo alii nostrates sese habeant et proficiant. Salutabis eos meo nomine. Vale, mit Felix, et si nos amas, cura, ut in Domino et cor- pore valeas. Basileae 28. Martii anno 55. Tuus parens Thomas Platerus. X. Grabschriften. Des Raumes wegen mußste auf Wiedergabe der für den äußern Eindruck bedeutsamen Zeilenanordnung verzichtet werden. Zwecks leichterer Lesbarkeit wurden die Majuskeln auf das Uebliche be- 3 Frobennius: Hieronymus F. verkaufte das Weiherhaus zum mittleren kleinen Gundeldingen (Areal v. Obere Brunnmattstr. 1) dem sog. Junker Joh. v. Bruck. Unter diesem Namen verbarg sich der «Ertzketzer» David Joris aus Gent od. Brügge, der nach sehr bewegtem Leben als Sektenstifter in Holland sich mit großem Familienanhang 1544 nach Basel verzogen hatte. Er starb unerkannt 1556. Nach- träglich denunziert, wurde er ausgegraben u. am 13. Mai 1559 vor dem Steinentor verbrannt (BCh 1, 168 f.; P. Burckhardt Basler Biogr. I). 6 Regell: d. Näherin Regula Rütimann, deren uneheliches Kind F. 1551 aus der Taufe gehoben hatte. Gvatter und Gvatterin heißsen gelegentlich auch die Eltern des Täuflings: Schw. Idiotikon I. I128. 7 götti: Patenkind. "wardt genant Georg Felix, ein schön kindt, so hernoch.. ze Bern der steinschnider hantierung [Technik der Steinoperationen] gelernt» (B. 170). iungfrow: die Magd. 8 sy: die Nachthaube. 9 ein kalb: aus dem eignen Viehstand. 1553 zählt Th. auf: "han 4 vaccas, 4 vitulos et asinum, domi [in der Stadt] duas capras, duos anseres, octo sues, foris gallinas circiter 30, gallos 2, columbas 14, müß vnd ratzen weißs nit wie vill» (A. B. 33) 10 Sultzerus: Simon Sulzer, Antistes u. Prof. in Basel. 12 nostrates: Landsleute.
198 — laßt dich mit sampt dem herren vast grietzen. Ouch grietzend dich alle nachpuren. Ich denk ouch woll, es grûßsten dich gernn anderlüt mer, wen sy dörfften. Dominus Frobennius hat sin gût verkoufft den Niderlenderren; darnach ich wenig frag, dan sy gût nachpuren werdent sin. Die mûtter seit, sy hab iunge hiender und ein gans, die brûttet. Din guatter Regell lasst dich vast grietzen vnd schikt dier ein nachthuben; du hest gar ein hüpschen götti. Min iungfrow spricht, sy sige hüpsch; ich sol dich ouch vast grietzen. Wier hand in der fasten ein kalb gmetzget und zwo süw; hettest mit vns mögen wirst essen. Ich muß brieff zû thun, ist genug. Dominus Sultzerus laßt dich ouch grietzen. Scribe ei et aliis. Scribe mihi quoque, quo- modo alii nostrates sese habeant et proficiant. Salutabis eos meo nomine. Vale, mit Felix, et si nos amas, cura, ut in Domino et cor- pore valeas. Basileae 28. Martii anno 55. Tuus parens Thomas Platerus. X. Grabschriften. Des Raumes wegen mußste auf Wiedergabe der für den äußern Eindruck bedeutsamen Zeilenanordnung verzichtet werden. Zwecks leichterer Lesbarkeit wurden die Majuskeln auf das Uebliche be- 3 Frobennius: Hieronymus F. verkaufte das Weiherhaus zum mittleren kleinen Gundeldingen (Areal v. Obere Brunnmattstr. 1) dem sog. Junker Joh. v. Bruck. Unter diesem Namen verbarg sich der «Ertzketzer» David Joris aus Gent od. Brügge, der nach sehr bewegtem Leben als Sektenstifter in Holland sich mit großem Familienanhang 1544 nach Basel verzogen hatte. Er starb unerkannt 1556. Nach- träglich denunziert, wurde er ausgegraben u. am 13. Mai 1559 vor dem Steinentor verbrannt (BCh 1, 168 f.; P. Burckhardt Basler Biogr. I). 6 Regell: d. Näherin Regula Rütimann, deren uneheliches Kind F. 1551 aus der Taufe gehoben hatte. Gvatter und Gvatterin heißsen gelegentlich auch die Eltern des Täuflings: Schw. Idiotikon I. I128. 7 götti: Patenkind. "wardt genant Georg Felix, ein schön kindt, so hernoch.. ze Bern der steinschnider hantierung [Technik der Steinoperationen] gelernt» (B. 170). iungfrow: die Magd. 8 sy: die Nachthaube. 9 ein kalb: aus dem eignen Viehstand. 1553 zählt Th. auf: "han 4 vaccas, 4 vitulos et asinum, domi [in der Stadt] duas capras, duos anseres, octo sues, foris gallinas circiter 30, gallos 2, columbas 14, müß vnd ratzen weißs nit wie vill» (A. B. 33) 10 Sultzerus: Simon Sulzer, Antistes u. Prof. in Basel. 12 nostrates: Landsleute.
Strana 199
199 schränkt, Satzzeichen angebracht und die Abkürzungen kursiv er- gänzt. Die Sammlungen von Pfr. Joh. Groß (Urbis Bas. Epitaphia 1623) u. von Pfr. Joh. Tonjola (Basilea sepulta etc. 1661) werden nur zitiert, wenn das Original nicht erhalten ist. Groß kopierte oft ungenau, u. Tonjola schrieb ihn meist nur ab. Die Grabschrift des Joh. Amerbach u. seiner Nachkommen s. S. 33, des Erasmus S. 5, des Joh. Huber S. 20, des Jac. Rudin S. 17. 1. Deo optimo sacrum. Innocentissimae animae Wolfgangi, domus Otenheimensis generosae spei, Christophorus, Basil- iensis episcopus, dulcissimo ex fratre nepoti de se bene merenti moerens posuit. Vixit annos XVI, O. anno MDI. IIII. Nonas Oct- obris. Vive in XPo (Christo). Am Fußse des Denkmals für Wolfgang v. Utenheim im Kreuz- gang des Münsters. Groſ u. Tonjola kennen die Inschrift nicht, da die Skulptur schon früher abgeschrotet u. vermauert wurde; erst in den I870er Jahren entdeckte man sie hinter Grabplatten neuerer Zeit (La Roche Beitr. z. Gesch. d. Basler Münsters III 51). Otenh.: d. Adelsfamilie nennt sich gewöhnl. v. Utenheim, nach dem Dorf zw. Schlettstadt u. Straßburg. Christoph (III 87; B Ch 7, 152) war seit 1475 Domherr zu Basel, seit 1499 Verweser d. Bistums; Bischof wurde er am 1. Dez. 1502, also nach d. Tode seines Neffen (nepos). 9. = Jávarog, gebraucht als Abkürzung für obiit. Entsprechend wird B. = Bios als vixit verwendet. Das Datum (= die tertio Nonas) wird häufiger so als in der klassischen Weise mit ante diem bezeichnet; oft steht, wie in deutschen Inschriften, die bloße Or- dinalzahl des Tages mit dem Genetiv des Monats. 2. Deo Optimo Maximo OPNNNNĚ 72NN' 2VttN ABt2 EN EN2 NNTe . ""— T2 "n Bi'2 ND D2PD 210 BVa/ DEDOV PbTn DD =by BaVen váO D'BBN nUen nevn 170
199 schränkt, Satzzeichen angebracht und die Abkürzungen kursiv er- gänzt. Die Sammlungen von Pfr. Joh. Groß (Urbis Bas. Epitaphia 1623) u. von Pfr. Joh. Tonjola (Basilea sepulta etc. 1661) werden nur zitiert, wenn das Original nicht erhalten ist. Groß kopierte oft ungenau, u. Tonjola schrieb ihn meist nur ab. Die Grabschrift des Joh. Amerbach u. seiner Nachkommen s. S. 33, des Erasmus S. 5, des Joh. Huber S. 20, des Jac. Rudin S. 17. 1. Deo optimo sacrum. Innocentissimae animae Wolfgangi, domus Otenheimensis generosae spei, Christophorus, Basil- iensis episcopus, dulcissimo ex fratre nepoti de se bene merenti moerens posuit. Vixit annos XVI, O. anno MDI. IIII. Nonas Oct- obris. Vive in XPo (Christo). Am Fußse des Denkmals für Wolfgang v. Utenheim im Kreuz- gang des Münsters. Groſ u. Tonjola kennen die Inschrift nicht, da die Skulptur schon früher abgeschrotet u. vermauert wurde; erst in den I870er Jahren entdeckte man sie hinter Grabplatten neuerer Zeit (La Roche Beitr. z. Gesch. d. Basler Münsters III 51). Otenh.: d. Adelsfamilie nennt sich gewöhnl. v. Utenheim, nach dem Dorf zw. Schlettstadt u. Straßburg. Christoph (III 87; B Ch 7, 152) war seit 1475 Domherr zu Basel, seit 1499 Verweser d. Bistums; Bischof wurde er am 1. Dez. 1502, also nach d. Tode seines Neffen (nepos). 9. = Jávarog, gebraucht als Abkürzung für obiit. Entsprechend wird B. = Bios als vixit verwendet. Das Datum (= die tertio Nonas) wird häufiger so als in der klassischen Weise mit ante diem bezeichnet; oft steht, wie in deutschen Inschriften, die bloße Or- dinalzahl des Tages mit dem Genetiv des Monats. 2. Deo Optimo Maximo OPNNNNĚ 72NN' 2VttN ABt2 EN EN2 NNTe . ""— T2 "n Bi'2 ND D2PD 210 BVa/ DEDOV PbTn DD =by BaVen váO D'BBN nUen nevn 170
Strana 200
200 — 2d' Ioávvng xaJeóde vvтóYgapog Dooßávvioc. Ovdàv’ äkkq nkáov ógcikes rór Róyov оnоvдáquara. M� vexgò�v Jęrvейve. (el удg xаi тvást, тveóGOv de) Ti ve pvxň, vi ve gýun, vols ve Bißkov kespárois. Arida Ioannis lapis hic tegit ossa Frobeni, Orbe viret toto nescia fama mori. Moribus hanc niveis meruit studiisque juvandis, Quae nunc moesta jacent orba parente suo. Rettulit, ornavit veterum monumenta sophorum Arte, manu, curis, aere, favore, fide. Huic vitam in coelis date, numina iusta, perennem; Per nos in terris fama perennis erit. Parenti charissimo moesta liberorum pietas ad defuncti memo- riam luctusque sui solatium posuit anno MDXXVII. mense Octobri. In d. Keppenbachkapelle zu St. Peter (vorher in d. Niklaus- kapelle des dortigen Friedhofs). Joh. Froben, um 1460 in Hammel- burg in Franken geb., wurde 1490 Basler Bürger. Zunächst arbeitete er mit seinen Landsleuten Joh. Amerbach u. Joh. Petri, seit 1512 selbständig. Der innern u. äußsern Qualität seiner Drucke dankt es unsere Stadt, daßs Erasmus herkam und so lange blieb und mit seinem Namen auch den ihren der Kulturwelt einprägte. Mit Vor- liebe druckte F. außer den Werken des Erasmus die Bibel mit ihren Erklärern, Kirchenväter, Kirchenrechtliches u. einzelne Klassiker in entsprechend währschaftem Format. Porträt nach Holbein (1523) in d. öff. Kunstsammlung. III 166. 439; Koegler Katalog z. Gedächt- nisausstellung Basel 1927/8. Vgl. den Brief des Erasmus S. 130. Der hebräische Text der von Erasmus verfaßten Inschrift be- sagt (nach frdl. Mitteilung von Pfr. D. J. Wirz): «Dieses Denkmal ist errichtet worden zum Andenken an den verehrten J. F., den Basler Drucker, der verschied in gutem Namen, beerdigt wurde hier am 2. Kislev im Jahre 5288 seit der Weltschöpfung.» Der letzte Buch- stabe der I. Zeile nimmt wohl irrtümlich den ersten der 2. Zeile vor- weg. Das sonst nirgends so genau überlieferte Datum = 26.Okt. 1527. Die griech. Verse sind troch. Tetrameter. vöv Róyov отоvдаqнаvа = studia litterarum. keipava = reliquiae. nescia mori: unsterblich. referre: (der Welt) wieder schenken. perennis: ewig.
200 — 2d' Ioávvng xaJeóde vvтóYgapog Dooßávvioc. Ovdàv’ äkkq nkáov ógcikes rór Róyov оnоvдáquara. M� vexgò�v Jęrvейve. (el удg xаi тvást, тveóGOv de) Ti ve pvxň, vi ve gýun, vols ve Bißkov kespárois. Arida Ioannis lapis hic tegit ossa Frobeni, Orbe viret toto nescia fama mori. Moribus hanc niveis meruit studiisque juvandis, Quae nunc moesta jacent orba parente suo. Rettulit, ornavit veterum monumenta sophorum Arte, manu, curis, aere, favore, fide. Huic vitam in coelis date, numina iusta, perennem; Per nos in terris fama perennis erit. Parenti charissimo moesta liberorum pietas ad defuncti memo- riam luctusque sui solatium posuit anno MDXXVII. mense Octobri. In d. Keppenbachkapelle zu St. Peter (vorher in d. Niklaus- kapelle des dortigen Friedhofs). Joh. Froben, um 1460 in Hammel- burg in Franken geb., wurde 1490 Basler Bürger. Zunächst arbeitete er mit seinen Landsleuten Joh. Amerbach u. Joh. Petri, seit 1512 selbständig. Der innern u. äußsern Qualität seiner Drucke dankt es unsere Stadt, daßs Erasmus herkam und so lange blieb und mit seinem Namen auch den ihren der Kulturwelt einprägte. Mit Vor- liebe druckte F. außer den Werken des Erasmus die Bibel mit ihren Erklärern, Kirchenväter, Kirchenrechtliches u. einzelne Klassiker in entsprechend währschaftem Format. Porträt nach Holbein (1523) in d. öff. Kunstsammlung. III 166. 439; Koegler Katalog z. Gedächt- nisausstellung Basel 1927/8. Vgl. den Brief des Erasmus S. 130. Der hebräische Text der von Erasmus verfaßten Inschrift be- sagt (nach frdl. Mitteilung von Pfr. D. J. Wirz): «Dieses Denkmal ist errichtet worden zum Andenken an den verehrten J. F., den Basler Drucker, der verschied in gutem Namen, beerdigt wurde hier am 2. Kislev im Jahre 5288 seit der Weltschöpfung.» Der letzte Buch- stabe der I. Zeile nimmt wohl irrtümlich den ersten der 2. Zeile vor- weg. Das sonst nirgends so genau überlieferte Datum = 26.Okt. 1527. Die griech. Verse sind troch. Tetrameter. vöv Róyov отоvдаqнаvа = studia litterarum. keipava = reliquiae. nescia mori: unsterblich. referre: (der Welt) wieder schenken. perennis: ewig.
Strana 201
201 3. Deo optimo maximo sacrum. Hieronymo Frobenio, Jo- annis filio, typographo clarissimo, inter initia foederis Helvetii Basi- leae nato, syncerae religionis et aequitatis observantissimo, de re- publica literaria optumis autoribus emendate atque eleganter edendis praeclare merito, humanitate ac beneficentia domi forisque omnibus charo, in acerbissimis ac diuturnis stomachi cruciatibus, quibus et extinctus est, supra fidem ad extremum usque patientissimo memo- riae servandae ergo Ambrosius et Aurelius filii parenti longe charissimo monumentum posuerunt. B. annos LXI, menses VII, dies VII. O. anno Christi Servatoris MDLXIII., III. Eidus Martii. Gentem expectamus nostram, spes altera vitae Frobenii quondam, nunc gelidi cineres. Im Kreuzgang d. Münsters. Hieronymus (III 440) stammte aus der 1. Ehe Joh. Frobens; seine Mutter ist unbekannt. Er war in 1. Ehe mit Anna Lachner verheiratet, der Schwester seiner Stief- mutter Gertrud, in 2. Ehe mit Barbara Brand (ihr Wappen auf d. Grabmal neben dem seinen oben r.), einer Schwester des nachmal. Oberstzunftmeisters Bernhart B., der eine Tochter aus der 2. Ehe der Stiefmutter des H. zur Frau hatte. Wie Joh. druckte H. vorwiegend Kirchenväter, Klassiker u. d. Werke des Erasmus, bis zum Tode in Gemeinschaft mit s. Schwager Episcopius (s. Nr. 4). Von polit. Aemtern hielt er sich fern. Er wohnte zuletzt im Hause zum Luft (Ecke Luft- u. Bäumleingasse), wo Erasmus als sein Gast starb, u. besaſs bis 1555 d. Weiherhaus zum mittl. Kleinen Gundeldingen ge- genüber Th. Platters Landgut. inter initia: beschworen wurde d. Bundesvertrag in Basel am 13. Juli 1501, geschlossen jedoch schon am 9. Juni in Luzern. Die Grabschrift läßt H. am 6. August geboren sein; doch stimmt dazu die Angabe inter initia ebensowenig wie die Familientradition, die versichert: "der war der erst Eydtgenoßs, so zum heylig thauff ist dragen worden, wie die statt Basel in bundt mit der Eydtgnoßs- schafft ist komen» (B Ch. 6, 418). stomachi: schon 1558 schreibt Bon. Amerbach «Frobenius ex stomacho lethaliter laborat» (s. S. 165). supra fid.: unglaublich. ergo: mit Gen. = um .. willen. Ambrosius (1537—95) u. Aurelius (1539 —87), wie H. nach Autoren benannt, auf deren Edition d. Firma stolz sein konnte, waren Teilhaber u. Fortsetzer des Geschäfts. Nach-
201 3. Deo optimo maximo sacrum. Hieronymo Frobenio, Jo- annis filio, typographo clarissimo, inter initia foederis Helvetii Basi- leae nato, syncerae religionis et aequitatis observantissimo, de re- publica literaria optumis autoribus emendate atque eleganter edendis praeclare merito, humanitate ac beneficentia domi forisque omnibus charo, in acerbissimis ac diuturnis stomachi cruciatibus, quibus et extinctus est, supra fidem ad extremum usque patientissimo memo- riae servandae ergo Ambrosius et Aurelius filii parenti longe charissimo monumentum posuerunt. B. annos LXI, menses VII, dies VII. O. anno Christi Servatoris MDLXIII., III. Eidus Martii. Gentem expectamus nostram, spes altera vitae Frobenii quondam, nunc gelidi cineres. Im Kreuzgang d. Münsters. Hieronymus (III 440) stammte aus der 1. Ehe Joh. Frobens; seine Mutter ist unbekannt. Er war in 1. Ehe mit Anna Lachner verheiratet, der Schwester seiner Stief- mutter Gertrud, in 2. Ehe mit Barbara Brand (ihr Wappen auf d. Grabmal neben dem seinen oben r.), einer Schwester des nachmal. Oberstzunftmeisters Bernhart B., der eine Tochter aus der 2. Ehe der Stiefmutter des H. zur Frau hatte. Wie Joh. druckte H. vorwiegend Kirchenväter, Klassiker u. d. Werke des Erasmus, bis zum Tode in Gemeinschaft mit s. Schwager Episcopius (s. Nr. 4). Von polit. Aemtern hielt er sich fern. Er wohnte zuletzt im Hause zum Luft (Ecke Luft- u. Bäumleingasse), wo Erasmus als sein Gast starb, u. besaſs bis 1555 d. Weiherhaus zum mittl. Kleinen Gundeldingen ge- genüber Th. Platters Landgut. inter initia: beschworen wurde d. Bundesvertrag in Basel am 13. Juli 1501, geschlossen jedoch schon am 9. Juni in Luzern. Die Grabschrift läßt H. am 6. August geboren sein; doch stimmt dazu die Angabe inter initia ebensowenig wie die Familientradition, die versichert: "der war der erst Eydtgenoßs, so zum heylig thauff ist dragen worden, wie die statt Basel in bundt mit der Eydtgnoßs- schafft ist komen» (B Ch. 6, 418). stomachi: schon 1558 schreibt Bon. Amerbach «Frobenius ex stomacho lethaliter laborat» (s. S. 165). supra fid.: unglaublich. ergo: mit Gen. = um .. willen. Ambrosius (1537—95) u. Aurelius (1539 —87), wie H. nach Autoren benannt, auf deren Edition d. Firma stolz sein konnte, waren Teilhaber u. Fortsetzer des Geschäfts. Nach-
Strana 202
202 — kommen des Urenkels des Aur., des Brandenburg. Stallmeisters († 1675 bei Fehrbellin), leben in Deutschland; Nachk. Anna Frobens, der mit Hans Ludw. Meyer z. Pfeil verheir. Tochter des H., leben in Basel. B.: = Biog, wie vixit verwendet. Das wenig glückliche Disti- chon (auf d. verschwundenen Grabplatte) ist v. Groſs u. Tonjola überliefert (mit sinnloser Interpunktion hinter vitae). gentem: Nach- kommen. expect.: Subj. sind cineres « Asche"; sehr kühn werden diese als «zweite Lebenshoffnung» (Joh.) Frobens bezeichnet, was wohl heißsen soll, daſs Joh. F. mit Recht einst gehofft hatte, in diesem Sohne weiterzuleben. 4. Christo sacrum. Nicolao Episcopio, Sebusiano, viro optimo, typographo clarissimo, et Justinae Frobeniac, Johannis filiae, matronae honestissimae, cum per septem lustra in sacrosancto con- iugio fortunati vixissent, pietate deum, aequitate homines sibi con- ciliassent, mortalitatis vinculis exolutis, liberi superstites parentibus desideratissimis monumentum cum lacrimis posuerunt. Obiit pater ex atrophia aetatis suae anno LXIII. Nonis Martii, mater vero cum IIII liberis ex pestilentia aetatis suae anno LII. V. Kalendas Octobris, anno Christi MDLXIIII. Viximus unanimes; Christo nunc carne soluti Vivimus aeternum. Victuri vivite nati! ЕгдарогÉоv ра�маg čобр. In d. Keppenbachkapelle d. Peterskirche. Nic. Ep. (Bischoff), geb. 1501, aus Rittershofen b. Weißsenburg (Sebusium) i. Elsaß, war seit 1520 Basler Bürger. 1529 heiratete er d. einzige Tochter Frobens (geb. 1512) u. trat in d. Frobensche Geschäft ein; er bezog das von Erasmus verlassene Haus Nadelberg 1719 (s. S. 139). Vgl. III 448. liberi: es gab deren I2; wie viele noch lebten, ist ungewißs. Die mit d. Mutter gestorbenen waren 8—16 Jahre alt. atrophia: Schwind- sucht. Evd. etc.: wohl = im Himmel wirst du selig sein. 5. Trinitati sacrum. Nicolao Episcopio, Nicolai filio, typo- grapho Basiliensi, uti nominis, ita et artis, industriae, fidei eruditionis paternae haeredi, in medio aetatis cursu magno cum reipublicae literariae incommodo, bonorum omnium cum luctu humanis erepto,
202 — kommen des Urenkels des Aur., des Brandenburg. Stallmeisters († 1675 bei Fehrbellin), leben in Deutschland; Nachk. Anna Frobens, der mit Hans Ludw. Meyer z. Pfeil verheir. Tochter des H., leben in Basel. B.: = Biog, wie vixit verwendet. Das wenig glückliche Disti- chon (auf d. verschwundenen Grabplatte) ist v. Groſs u. Tonjola überliefert (mit sinnloser Interpunktion hinter vitae). gentem: Nach- kommen. expect.: Subj. sind cineres « Asche"; sehr kühn werden diese als «zweite Lebenshoffnung» (Joh.) Frobens bezeichnet, was wohl heißsen soll, daſs Joh. F. mit Recht einst gehofft hatte, in diesem Sohne weiterzuleben. 4. Christo sacrum. Nicolao Episcopio, Sebusiano, viro optimo, typographo clarissimo, et Justinae Frobeniac, Johannis filiae, matronae honestissimae, cum per septem lustra in sacrosancto con- iugio fortunati vixissent, pietate deum, aequitate homines sibi con- ciliassent, mortalitatis vinculis exolutis, liberi superstites parentibus desideratissimis monumentum cum lacrimis posuerunt. Obiit pater ex atrophia aetatis suae anno LXIII. Nonis Martii, mater vero cum IIII liberis ex pestilentia aetatis suae anno LII. V. Kalendas Octobris, anno Christi MDLXIIII. Viximus unanimes; Christo nunc carne soluti Vivimus aeternum. Victuri vivite nati! ЕгдарогÉоv ра�маg čобр. In d. Keppenbachkapelle d. Peterskirche. Nic. Ep. (Bischoff), geb. 1501, aus Rittershofen b. Weißsenburg (Sebusium) i. Elsaß, war seit 1520 Basler Bürger. 1529 heiratete er d. einzige Tochter Frobens (geb. 1512) u. trat in d. Frobensche Geschäft ein; er bezog das von Erasmus verlassene Haus Nadelberg 1719 (s. S. 139). Vgl. III 448. liberi: es gab deren I2; wie viele noch lebten, ist ungewißs. Die mit d. Mutter gestorbenen waren 8—16 Jahre alt. atrophia: Schwind- sucht. Evd. etc.: wohl = im Himmel wirst du selig sein. 5. Trinitati sacrum. Nicolao Episcopio, Nicolai filio, typo- grapho Basiliensi, uti nominis, ita et artis, industriae, fidei eruditionis paternae haeredi, in medio aetatis cursu magno cum reipublicae literariae incommodo, bonorum omnium cum luctu humanis erepto,
Strana 203
203 — marito incomparabili, Elisabetha Bavara, uxor infelicissima, animae suae dimidio extremum hocce coniugalis fidei et observantiae munus contra votum persolvit. Migravit quinto vitae septenario anno salutis MDLXVI., IV. Kal. Januarii. Hoc monumentum heredes sequitur. Wurstisen Epit. 181, Grofs 144, Tonj. 121 (einst zu St. Peter). Dieser N. Ep. ist der 1531 geborene älteste Sohn des Vorigen. Ueber seine Studienzeit in Paris u. seine kurze Tätigkeit als Verleger in Basel s. S. Merian BJ 1927. Um 1553 heiratete er Elisabeth Peyer aus Schaffhausen; nach seinem Tode heiratete sie den Prof. der Rechte Samuel Grynaeus (ihr Porträt v. Stimmer im Bachofenhaus, ihre Grabschrift zu St. Peter). humanis: scil. rebus. votum: Wunsch. Das Todesdatum ist der 29. Dez. 1565; die Inschrift rechnet ent- weder nach dem sog. Nativitätsstil, der das Jahr mit Weihnachten beginnen lässt, oder antizipiert wie den neuen Monat so auch das neue Jahr. h. m. h. s.: damit soll ausdrücklich der Rechtsanspruch der Erben auf diese Grabstätte gewahrt sein. 6. Servatori sacrum. In coniugio honesto ac fortunato XVII annos religiose vixi, maritum dilexi, familiam rexi, ad sedes immortalium quinto aetatis septennio Agne Meiera in partu XI. concessi. Tu vero, Eusebi Episcopi, fida orbos matre VII liberos geminata deinceps cura complectere. MDLXXVII., XXI. IIXbris. Groſ 147, Tonj. 129 (einst zu St. Peter). Agnes (Agne ist eine pseudogriechische Form) war eine Tochter des Niklaus Meyer z. Pfeil u. der Kath. Rudin (BCh 6, 417), seit 1560 mit Eus. Episco- pius, dem jüngeren Bruder des Vorigen, verheiratet. Das Schicksal ungezählter Frauen jener Zeit traf sie ein Jahr später als Anna Froben, die Frau ihres Onkels Hans Ludw. Meyer, die an der Geburt ihres 15. Kindes starb. Servatori sacrum. Publicum bonum optimorum quorumvis auc- torum typographicis lucubrationibus privatae utilitati praetuli Eu- sebius Episcopius, Basileensis. Ita, quod volebas, coniunx, pro- prios, sed et alienos liberos geminata cura complexus sexagenario maior optatis tuis manibus associor. Anno MDXCIX., Octobris V.
203 — marito incomparabili, Elisabetha Bavara, uxor infelicissima, animae suae dimidio extremum hocce coniugalis fidei et observantiae munus contra votum persolvit. Migravit quinto vitae septenario anno salutis MDLXVI., IV. Kal. Januarii. Hoc monumentum heredes sequitur. Wurstisen Epit. 181, Grofs 144, Tonj. 121 (einst zu St. Peter). Dieser N. Ep. ist der 1531 geborene älteste Sohn des Vorigen. Ueber seine Studienzeit in Paris u. seine kurze Tätigkeit als Verleger in Basel s. S. Merian BJ 1927. Um 1553 heiratete er Elisabeth Peyer aus Schaffhausen; nach seinem Tode heiratete sie den Prof. der Rechte Samuel Grynaeus (ihr Porträt v. Stimmer im Bachofenhaus, ihre Grabschrift zu St. Peter). humanis: scil. rebus. votum: Wunsch. Das Todesdatum ist der 29. Dez. 1565; die Inschrift rechnet ent- weder nach dem sog. Nativitätsstil, der das Jahr mit Weihnachten beginnen lässt, oder antizipiert wie den neuen Monat so auch das neue Jahr. h. m. h. s.: damit soll ausdrücklich der Rechtsanspruch der Erben auf diese Grabstätte gewahrt sein. 6. Servatori sacrum. In coniugio honesto ac fortunato XVII annos religiose vixi, maritum dilexi, familiam rexi, ad sedes immortalium quinto aetatis septennio Agne Meiera in partu XI. concessi. Tu vero, Eusebi Episcopi, fida orbos matre VII liberos geminata deinceps cura complectere. MDLXXVII., XXI. IIXbris. Groſ 147, Tonj. 129 (einst zu St. Peter). Agnes (Agne ist eine pseudogriechische Form) war eine Tochter des Niklaus Meyer z. Pfeil u. der Kath. Rudin (BCh 6, 417), seit 1560 mit Eus. Episco- pius, dem jüngeren Bruder des Vorigen, verheiratet. Das Schicksal ungezählter Frauen jener Zeit traf sie ein Jahr später als Anna Froben, die Frau ihres Onkels Hans Ludw. Meyer, die an der Geburt ihres 15. Kindes starb. Servatori sacrum. Publicum bonum optimorum quorumvis auc- torum typographicis lucubrationibus privatae utilitati praetuli Eu- sebius Episcopius, Basileensis. Ita, quod volebas, coniunx, pro- prios, sed et alienos liberos geminata cura complexus sexagenario maior optatis tuis manibus associor. Anno MDXCIX., Octobris V.
Strana 204
204 Groſ 147, Tonj. 143 (einst zu St. Peter). Eusebius E., der Gatte der Obigen, war im Sept. 1540 geboren; d. Altersangabe ist somit falsch. typ. lucubr.: durch Drucklegung der besten Autoren. ita quod: — ita ut. alienos lib.: da von einer zweiten Ehe nichts be- kannt ist, mag man an die Kinder seines jung verstorbenen Bruders (Nr. 5) denken. Dessen einziger Sohn, nicht die Schar des Eus., hat d. Familie Bischoff fortgepflanzt. sex. maior: mehr als 60 J. alt. manibus: von manes Manen'. 8. Angelae, Coeliae, Felici, puellis nobilissimis castissimis- que, quarum ingenium, candor, industria, pudor, pietas, morum ele- gantia et sanctitas grata Deo, multis nota, probata bonis, parentibus iucunda fuerunt, Coelius Secundus Curio pater et Margarita Isacia mater, Itali, tribus filiabus praestantissimis, dulcissimis caris- simisque, ut earum, quod mortale fuit, in beatae reparationis spem conderetur, hoc monumentum posuerunt. Migrarunt ad Deum in maxima huius urbis pestilentia mense Augusto anno salutis humanae MDLXIV., aetatis singularis anno XVIII., XVII., XVI. Vivit ut exigua lucens in lampade flamma, Sic nos aeternum vivimus ante Deum. Surgemus vivae — lacrymas cohibete, parentes —, Quum tuba supremum fuderit alma sonum. Groß 82, Tonj. 21 (einst im Kreuzgang des Münsters). Der Vater der drei Mädchen, Celio Secondo Curione (s. Nr. 9), war als 23. Kind eines vornehmen Piemontesen 1503 bei Turin geboren. Schon in jungen Jahren ein beliebter Rechtslehrer, mußste er wegen seiner Parteinahme für Luther unter dramatischen Verumständungen Italien verlassen. Nachdem er einige Jahre in Lausanne als Vorsteher einer Schule gewirkt hatte, kam er 1546 nach Basel. Als Prof. der Eloquenz u. Verfasser theolog., pädagog., philolog. u. antiquar. Ab- handlungen war er ein angesehenes Mitglied d. Universität, dabei wie Castalio ein Gegner der herrschenden Engherzigkeit in Glau- bensdingen (Thommen 288; Benrath, Realencycl. f. prot. Theol. IV. 353). Seine Gattin Margarita Bianca Isachi stammte aus vornehmer mailändischer Familie; sie starb in Basel 78 jährig am 12. Mai 1587. Unter den wohlgeratenen und schönen Töchtern zeichnete sich An- gela durch philologische u. kunstgewerbliche Begabung aus (Porträt-
204 Groſ 147, Tonj. 143 (einst zu St. Peter). Eusebius E., der Gatte der Obigen, war im Sept. 1540 geboren; d. Altersangabe ist somit falsch. typ. lucubr.: durch Drucklegung der besten Autoren. ita quod: — ita ut. alienos lib.: da von einer zweiten Ehe nichts be- kannt ist, mag man an die Kinder seines jung verstorbenen Bruders (Nr. 5) denken. Dessen einziger Sohn, nicht die Schar des Eus., hat d. Familie Bischoff fortgepflanzt. sex. maior: mehr als 60 J. alt. manibus: von manes Manen'. 8. Angelae, Coeliae, Felici, puellis nobilissimis castissimis- que, quarum ingenium, candor, industria, pudor, pietas, morum ele- gantia et sanctitas grata Deo, multis nota, probata bonis, parentibus iucunda fuerunt, Coelius Secundus Curio pater et Margarita Isacia mater, Itali, tribus filiabus praestantissimis, dulcissimis caris- simisque, ut earum, quod mortale fuit, in beatae reparationis spem conderetur, hoc monumentum posuerunt. Migrarunt ad Deum in maxima huius urbis pestilentia mense Augusto anno salutis humanae MDLXIV., aetatis singularis anno XVIII., XVII., XVI. Vivit ut exigua lucens in lampade flamma, Sic nos aeternum vivimus ante Deum. Surgemus vivae — lacrymas cohibete, parentes —, Quum tuba supremum fuderit alma sonum. Groß 82, Tonj. 21 (einst im Kreuzgang des Münsters). Der Vater der drei Mädchen, Celio Secondo Curione (s. Nr. 9), war als 23. Kind eines vornehmen Piemontesen 1503 bei Turin geboren. Schon in jungen Jahren ein beliebter Rechtslehrer, mußste er wegen seiner Parteinahme für Luther unter dramatischen Verumständungen Italien verlassen. Nachdem er einige Jahre in Lausanne als Vorsteher einer Schule gewirkt hatte, kam er 1546 nach Basel. Als Prof. der Eloquenz u. Verfasser theolog., pädagog., philolog. u. antiquar. Ab- handlungen war er ein angesehenes Mitglied d. Universität, dabei wie Castalio ein Gegner der herrschenden Engherzigkeit in Glau- bensdingen (Thommen 288; Benrath, Realencycl. f. prot. Theol. IV. 353). Seine Gattin Margarita Bianca Isachi stammte aus vornehmer mailändischer Familie; sie starb in Basel 78 jährig am 12. Mai 1587. Unter den wohlgeratenen und schönen Töchtern zeichnete sich An- gela durch philologische u. kunstgewerbliche Begabung aus (Porträt-
Strana 205
205 stich auf der Univ.-Bibl.). beata rep.: Auferstehung. pestilentia: der «groſe Sterbendt», vom Winter 1563 bis Ende 1564, der in Basel nach F. Platter 4000 Menschen, mit Vorliebe junge Leute, dahinraffte. alma: weil die Tuba des jüngsten Gerichts zu neuem Leben ruft. 9. Hospes, have et disce. Non Caelius heic, sed Caelii oopa, immo oфua. Spiritum Christus habet; cetera, nomen verae pietatis, humani- tatis, singularis eruditionis, prudentiae insignisque constantiae, reli- quit aetatis suae anno LXVII., salutis MDLXIX. ante diem VIII. Kalendas Decembris. Quom oòua in B'2U, tunc vere erit Caelius Secundus Curio. Hospes, si didicisti, vale. Im Kreuzgang d. Münsters. Das Original u. d. Abschriften von Groß u. Tonj., die beide noch 3 Wörter auslassen, sind dadurch ent- stellt, daßs der — technisch vorzügliche — Steinmetz verständnislos die Wörter reliquit bis Decembris hinter vale setzte, offenbar weil nach seinem Schema die Zahlen erst nach dem Namen zu kommen hatten. Caelius: Ueber ihn s. Nr. 8. Dem schwer geprüften Manne blieb von 13 Kindern zuletzt noch ein Sohn am Leben, Leo C. († 1601), Diplomat in polnischen Diensten, vermählt mit einer Muralt (sein Grabstein im Kreuzgang; ebendort der seines 1567 gest. Bruders Augustinus). Leos Tochter Margarethe heiratete den Haus- lehrer, den nachmals berühmten Hebraisten J. Buxtorf aus West- falen (Grabstein im Kreuzgang), dessen Nachkommen noch in Basel leben. Mütterlicherseits stammt auch Jakob Burckhardt von diesem Paare ab. оѣuа - ойuа: nach Plato Gorg. 493 A (der Leib ist die Gruft der Seele). Das hebr. Wort (schamajim) = in caelis. 10. Gamolyaeo sacrum. Elizabethae Holtzachiae, Eucharii medici clarissimi filiae, uxori III., venustissimae, pudicissimae, sanc- tissimae, Johannes Oporinus, felici ter infelix, suae senectae portui, decori, solatio, quod sibi ab illa fieri, desideratissima, optima, oportuerat, multis cum lacrumis faciendum curavit. B. annos XXXI, ex iis XI cum Johanne Hervagio juniore, typographo, sine bile, cum Oporino menses, eheu, vix IIII. é). anno salutis MDLXV., XVI. Kal. Augusti, cum Christo aeternum victura.
205 stich auf der Univ.-Bibl.). beata rep.: Auferstehung. pestilentia: der «groſe Sterbendt», vom Winter 1563 bis Ende 1564, der in Basel nach F. Platter 4000 Menschen, mit Vorliebe junge Leute, dahinraffte. alma: weil die Tuba des jüngsten Gerichts zu neuem Leben ruft. 9. Hospes, have et disce. Non Caelius heic, sed Caelii oopa, immo oфua. Spiritum Christus habet; cetera, nomen verae pietatis, humani- tatis, singularis eruditionis, prudentiae insignisque constantiae, reli- quit aetatis suae anno LXVII., salutis MDLXIX. ante diem VIII. Kalendas Decembris. Quom oòua in B'2U, tunc vere erit Caelius Secundus Curio. Hospes, si didicisti, vale. Im Kreuzgang d. Münsters. Das Original u. d. Abschriften von Groß u. Tonj., die beide noch 3 Wörter auslassen, sind dadurch ent- stellt, daßs der — technisch vorzügliche — Steinmetz verständnislos die Wörter reliquit bis Decembris hinter vale setzte, offenbar weil nach seinem Schema die Zahlen erst nach dem Namen zu kommen hatten. Caelius: Ueber ihn s. Nr. 8. Dem schwer geprüften Manne blieb von 13 Kindern zuletzt noch ein Sohn am Leben, Leo C. († 1601), Diplomat in polnischen Diensten, vermählt mit einer Muralt (sein Grabstein im Kreuzgang; ebendort der seines 1567 gest. Bruders Augustinus). Leos Tochter Margarethe heiratete den Haus- lehrer, den nachmals berühmten Hebraisten J. Buxtorf aus West- falen (Grabstein im Kreuzgang), dessen Nachkommen noch in Basel leben. Mütterlicherseits stammt auch Jakob Burckhardt von diesem Paare ab. оѣuа - ойuа: nach Plato Gorg. 493 A (der Leib ist die Gruft der Seele). Das hebr. Wort (schamajim) = in caelis. 10. Gamolyaeo sacrum. Elizabethae Holtzachiae, Eucharii medici clarissimi filiae, uxori III., venustissimae, pudicissimae, sanc- tissimae, Johannes Oporinus, felici ter infelix, suae senectae portui, decori, solatio, quod sibi ab illa fieri, desideratissima, optima, oportuerat, multis cum lacrumis faciendum curavit. B. annos XXXI, ex iis XI cum Johanne Hervagio juniore, typographo, sine bile, cum Oporino menses, eheu, vix IIII. é). anno salutis MDLXV., XVI. Kal. Augusti, cum Christo aeternum victura.
Strana 206
206 — Vicerat insanos fluctus vocalis Arion, Et portu in medio naufragium patitur. Quid superest misero? Coelum mihi portus, et aura Christus; quoque vehar, mors mihi delphis erit. Groß 152, Tonj. 121 (einst in der St. Niklauskapelle bei St. Peter), von Op. auch im Druck verbreitet; Ex. in d. Univ.-Bibl. sub Falk. 3159a. Gamolyaeus: d. Tod als Löser des ehelichen Bandes. Eli- zabethae: eines der 7 Kinder aus der ersten Ehe des begüterten Klein- basler Arztes († 1558), der mit den Amerbachsöhnen in Paris stu- diert hatte. Ihr erster Gatte, ein Sohn aus d. zweiten Ehe der Witwe Joh. Frobens, war 1564 an d. Pest gestorben. Oporinus: (III 457) d. Name ist gräzisiert aus Herbster. Er war d. Sohn des Malers Hans H. aus Straßburg (des Vaters Porträt v. Ambrosius Holbein in d. öff. Kunsts.), betätigte sich als Lehrer, Famulus des Paracelsus, Professor für Griechisch, Kommentator an- tiker Autoren, Praepositus des Obern Kollegiums, besonders als enorm produktiver Drucker, bei allem ein grundgütiger, über seine Mittel hilfsbereiter Mensch (Porträtstiche auf der Univ.-Bibl.). Die Glanzleistung seiner Offizin ist Vesals anatomisches Werk Fabrica corporis humani (s. S. 23); mit Th. Platter u. Balth. Ruch druckte er 1536 die Erstausgabe von Calvins Institutio religionis Christianae. Doch sagt sein Biograph, der Ethikprofessor Jociscus in Straßburg: «successu in distrahendo (Verkauf) prorsus caruit. Francofurtum quotienscunque venit, non aliter ac si in carnificina torqueretur, foeneratorum iniuriis misere exagitatus fuit.» Von O.s Frauen — alle 4 waren Witwen — berichtet derselbe: «Anno I527 viduam Xylotecti (seines Freundes und Lehrers Zimmermann) uxorem duxit, non alia ratione de amico praeclarius se mereri posse existimans, nisi magno suo cum malo morosae et austerae vetulae iugum subiret. ... Saepe dixit, idem sibi quod Socrati accidisse, ut cum Xantippe philosophari disceret.» Die zweite, die Goldschmiedstochter Mer- geli Nachbur, war «perita artium, quibus indulgentiores mariti ca- piuntur et ad obsequium uxorum flectuntur". Wiewohl sie mit ihren drei Töchtern aus erster Ehe ein Leben über ihre Verhältnisse führte, «parum sollicita, quanto labore et periculis mediocres etiam opes constarent.., constat rara vel potius nulla inter eos intercessisse iur- gia.» Nach 29jähriger Ehe «mortua est illa peste, marito Franco- furti in nundinis (Messe) absente, anno MDXLIV. Eadem hora,
206 — Vicerat insanos fluctus vocalis Arion, Et portu in medio naufragium patitur. Quid superest misero? Coelum mihi portus, et aura Christus; quoque vehar, mors mihi delphis erit. Groß 152, Tonj. 121 (einst in der St. Niklauskapelle bei St. Peter), von Op. auch im Druck verbreitet; Ex. in d. Univ.-Bibl. sub Falk. 3159a. Gamolyaeus: d. Tod als Löser des ehelichen Bandes. Eli- zabethae: eines der 7 Kinder aus der ersten Ehe des begüterten Klein- basler Arztes († 1558), der mit den Amerbachsöhnen in Paris stu- diert hatte. Ihr erster Gatte, ein Sohn aus d. zweiten Ehe der Witwe Joh. Frobens, war 1564 an d. Pest gestorben. Oporinus: (III 457) d. Name ist gräzisiert aus Herbster. Er war d. Sohn des Malers Hans H. aus Straßburg (des Vaters Porträt v. Ambrosius Holbein in d. öff. Kunsts.), betätigte sich als Lehrer, Famulus des Paracelsus, Professor für Griechisch, Kommentator an- tiker Autoren, Praepositus des Obern Kollegiums, besonders als enorm produktiver Drucker, bei allem ein grundgütiger, über seine Mittel hilfsbereiter Mensch (Porträtstiche auf der Univ.-Bibl.). Die Glanzleistung seiner Offizin ist Vesals anatomisches Werk Fabrica corporis humani (s. S. 23); mit Th. Platter u. Balth. Ruch druckte er 1536 die Erstausgabe von Calvins Institutio religionis Christianae. Doch sagt sein Biograph, der Ethikprofessor Jociscus in Straßburg: «successu in distrahendo (Verkauf) prorsus caruit. Francofurtum quotienscunque venit, non aliter ac si in carnificina torqueretur, foeneratorum iniuriis misere exagitatus fuit.» Von O.s Frauen — alle 4 waren Witwen — berichtet derselbe: «Anno I527 viduam Xylotecti (seines Freundes und Lehrers Zimmermann) uxorem duxit, non alia ratione de amico praeclarius se mereri posse existimans, nisi magno suo cum malo morosae et austerae vetulae iugum subiret. ... Saepe dixit, idem sibi quod Socrati accidisse, ut cum Xantippe philosophari disceret.» Die zweite, die Goldschmiedstochter Mer- geli Nachbur, war «perita artium, quibus indulgentiores mariti ca- piuntur et ad obsequium uxorum flectuntur". Wiewohl sie mit ihren drei Töchtern aus erster Ehe ein Leben über ihre Verhältnisse führte, «parum sollicita, quanto labore et periculis mediocres etiam opes constarent.., constat rara vel potius nulla inter eos intercessisse iur- gia.» Nach 29jähriger Ehe «mortua est illa peste, marito Franco- furti in nundinis (Messe) absente, anno MDXLIV. Eadem hora,
Strana 207
207 mane quarta, qua eam expirasse domum reversus cognovit, pulsum quendam ad spondam (Gestell) lecti O. sensit ... Semestri elapso tertiam duxit, Elis. H., animi, corporis et fortunae dotibus ornatis- simam matronam». Als sie an einem Unterleibsleiden starb, "tunc demum O. gravissimum vulnus accepit. Nam brevi illo tempore gustum aliquem coniugalis amoris, fidei, pietatis sensit et, quid esset in coniugio vivere, didicit.» felici ter inf.: die Drucke bieten «feli- citer inf.». desid. opt.: d. Auflösung der Abk. ist nicht sicher. bilis: Galle; Unfriede. vocalis Arion: nach Ovid fast. 2, 91. Die Bücher- marke des O. zeigt den auf dem Delphin stehenden Arion; danach nennt sich O. selbst auch A. Vgl. zu den Versen d. Worte des Jo- ciscus: «uxoris beneficio et opibus auctus cum aliquantulum a pe- rennibus istis aerumnis respirare inciperet et in portu, omni exemtus periculo, Arion navigare videretur, .. hanc prosperitatem immaturum coniugis fatum (Tod) intercepit.» 11. Aeternitati. Johannes Oporinus Basiliensis, typographus doctus, operosus, elegans, libris innumeris, virtutum haerede ex IV. coniuge unico relicto, publicis lachrymis, privata pietate sexagenario maior heic conditur. Frugifer Autumnus periit dis notus et orbi, Orthion elapsus nautis meditatur Arion. Quantula sint hominum corpuscula, disce, viator: Magnus Oporinus conditur hoc tumulo. Groß 147. Tonj. 143 (einst im Kreuzgang d. Münsters). ex IV. coniuge: Faustina Amerbach, die 1530 geborene Tochter des Boni- facius A., Witwe des 1564 an d. Pest gestorbenen Prof. der Rechte Ulrich Iselin, Mutter von 7 Kindern, «mirando Dei consilio Oporino iuncta, cum praeter nominis honestam existimationem nihil in Opo- rino a muliere iuvencula esset expetendum.» An seinem 61. Geburts- tag (25. Jan. 1568) schenkte sie ihm sein erstes leibliches Kind. «Lae- titiam, quam inde percepit O., iudicabunt isti, quorum omnis in prole unica nominis et generis propagatrice stat cura.» Doch starb der kleine Emanuel schon 1570. Oporin erlag am 6. Juli 1568 einer epidemischen Krankheit, vielleicht dem Flecktyphus; «elatus est humeris academiae.»
207 mane quarta, qua eam expirasse domum reversus cognovit, pulsum quendam ad spondam (Gestell) lecti O. sensit ... Semestri elapso tertiam duxit, Elis. H., animi, corporis et fortunae dotibus ornatis- simam matronam». Als sie an einem Unterleibsleiden starb, "tunc demum O. gravissimum vulnus accepit. Nam brevi illo tempore gustum aliquem coniugalis amoris, fidei, pietatis sensit et, quid esset in coniugio vivere, didicit.» felici ter inf.: die Drucke bieten «feli- citer inf.». desid. opt.: d. Auflösung der Abk. ist nicht sicher. bilis: Galle; Unfriede. vocalis Arion: nach Ovid fast. 2, 91. Die Bücher- marke des O. zeigt den auf dem Delphin stehenden Arion; danach nennt sich O. selbst auch A. Vgl. zu den Versen d. Worte des Jo- ciscus: «uxoris beneficio et opibus auctus cum aliquantulum a pe- rennibus istis aerumnis respirare inciperet et in portu, omni exemtus periculo, Arion navigare videretur, .. hanc prosperitatem immaturum coniugis fatum (Tod) intercepit.» 11. Aeternitati. Johannes Oporinus Basiliensis, typographus doctus, operosus, elegans, libris innumeris, virtutum haerede ex IV. coniuge unico relicto, publicis lachrymis, privata pietate sexagenario maior heic conditur. Frugifer Autumnus periit dis notus et orbi, Orthion elapsus nautis meditatur Arion. Quantula sint hominum corpuscula, disce, viator: Magnus Oporinus conditur hoc tumulo. Groß 147. Tonj. 143 (einst im Kreuzgang d. Münsters). ex IV. coniuge: Faustina Amerbach, die 1530 geborene Tochter des Boni- facius A., Witwe des 1564 an d. Pest gestorbenen Prof. der Rechte Ulrich Iselin, Mutter von 7 Kindern, «mirando Dei consilio Oporino iuncta, cum praeter nominis honestam existimationem nihil in Opo- rino a muliere iuvencula esset expetendum.» An seinem 61. Geburts- tag (25. Jan. 1568) schenkte sie ihm sein erstes leibliches Kind. «Lae- titiam, quam inde percepit O., iudicabunt isti, quorum omnis in prole unica nominis et generis propagatrice stat cura.» Doch starb der kleine Emanuel schon 1570. Oporin erlag am 6. Juli 1568 einer epidemischen Krankheit, vielleicht dem Flecktyphus; «elatus est humeris academiae.»
Strana 208
208 — Autumnus: Anspielung auf den Familiennamen Herbster. orthion: die «Hohe Weise» des Dichterkomponisten Terpander, die A. vor dem Sprung ins Meer seinen Bedrängern sang. 12. Christo sacrum. Bonifacio et Basilio Amerbachiis, iuris- consultorum munere in academia Basiliensi docendo, principibus, re- buspublicis privatisque de iure respondendo, patriae, cui instar ora- culi erant, consulendo singulari eruditione, fide, prudentia perfunc- tis, viris vitae innocentia, in pauperes benignitate, in omneis bonitate clarissimis Faustina Amerbachia patri fratrique desideratissimis monumentum cum lacrimis posuit. O. pater MDLXII., IIX. Ka- lendas Maii, aetatis anno LXVI., frater MDXCI., VII. Kalendas Maii, aetatis anno LVII. Im Histor. Museum (aus dem kl. Kreuzgang der Kartause). Die Altersangaben der Inschrift bezeichnen die vollendeten Jahre. Ueber die Amerbache s. S. 157. 166. respondere de iure: in Rechts- fragen beraten. instar c. Gen.: soviel wie .. Faustina (s. Nr. 11) blieb nach Oporins Tode unvermählt; sie starb 1602, die letzte ihres Stammes. 13. Heus, viator: Tristis spiritus et mentem consumit et ossa. Os- valdus ego Berus fui, non Cous ille senex, sed urbis hujus Hippo- crates. Vixi laetus, laetus obivi et Domino vigilans Domino tandem ob- dormivi. Quid ultra? Mortalitatis exuvio post VXC. aetatis annum heic deposito cum Christo laetus resurgam. Anno Christi MDLXVII. Wurstisen Epitome p. 114. Groß 57. Tonj. 24 (einst im Mün- sterkreuzgang). Ber (III 131. 432. A. Burckhardt, Gesch. d. med. Fak. S. 22), ein Südtiroler, war seit 1523 Prof. in Basel. Er hat 1531 die erste öffentliche Anatomie in Basel vorgenommen; in seinem Hause bestand Felix Platter sein dreistündiges privates Doktor- examen. «Nach solchem hatt des D. Oswaldt dochter Margret kiech- lin bachen und uns ein obendrunck geben, darby sy mit mir gar lustig waren, den ich hernoch bezalt.» (Selbstbiogr. S. 306 Boos). Von ihr und ihrem Mann muſs Pl. berichten: «ist alles abgestorben und verdorben», und der Sohn Theophil, der in Frankreich Medizin studierte, “zog hin und wider, bescheis die lut, kam uber lang in
208 — Autumnus: Anspielung auf den Familiennamen Herbster. orthion: die «Hohe Weise» des Dichterkomponisten Terpander, die A. vor dem Sprung ins Meer seinen Bedrängern sang. 12. Christo sacrum. Bonifacio et Basilio Amerbachiis, iuris- consultorum munere in academia Basiliensi docendo, principibus, re- buspublicis privatisque de iure respondendo, patriae, cui instar ora- culi erant, consulendo singulari eruditione, fide, prudentia perfunc- tis, viris vitae innocentia, in pauperes benignitate, in omneis bonitate clarissimis Faustina Amerbachia patri fratrique desideratissimis monumentum cum lacrimis posuit. O. pater MDLXII., IIX. Ka- lendas Maii, aetatis anno LXVI., frater MDXCI., VII. Kalendas Maii, aetatis anno LVII. Im Histor. Museum (aus dem kl. Kreuzgang der Kartause). Die Altersangaben der Inschrift bezeichnen die vollendeten Jahre. Ueber die Amerbache s. S. 157. 166. respondere de iure: in Rechts- fragen beraten. instar c. Gen.: soviel wie .. Faustina (s. Nr. 11) blieb nach Oporins Tode unvermählt; sie starb 1602, die letzte ihres Stammes. 13. Heus, viator: Tristis spiritus et mentem consumit et ossa. Os- valdus ego Berus fui, non Cous ille senex, sed urbis hujus Hippo- crates. Vixi laetus, laetus obivi et Domino vigilans Domino tandem ob- dormivi. Quid ultra? Mortalitatis exuvio post VXC. aetatis annum heic deposito cum Christo laetus resurgam. Anno Christi MDLXVII. Wurstisen Epitome p. 114. Groß 57. Tonj. 24 (einst im Mün- sterkreuzgang). Ber (III 131. 432. A. Burckhardt, Gesch. d. med. Fak. S. 22), ein Südtiroler, war seit 1523 Prof. in Basel. Er hat 1531 die erste öffentliche Anatomie in Basel vorgenommen; in seinem Hause bestand Felix Platter sein dreistündiges privates Doktor- examen. «Nach solchem hatt des D. Oswaldt dochter Margret kiech- lin bachen und uns ein obendrunck geben, darby sy mit mir gar lustig waren, den ich hernoch bezalt.» (Selbstbiogr. S. 306 Boos). Von ihr und ihrem Mann muſs Pl. berichten: «ist alles abgestorben und verdorben», und der Sohn Theophil, der in Frankreich Medizin studierte, “zog hin und wider, bescheis die lut, kam uber lang in
Strana 209
209 — Hispaniam, von dannen er ein wib .. gon Basel brocht..., kam zletst hinweg, alß eſ ausbrach, das er eim Polnischen herren zû Paris 100 francken entfiert..» In seinen Quaestiones medicae (Basel 1625 S. 186) sagt Pl. unter der Frage «An temperantia, exercitium, alacritas aliquid conferat ad producendam vitam?» von Ber: «Hic.. temperatissime et hilarissime semper vixit... Qui per urbem ince- dens cantabat; et licet sua quoque haberet eaque non exigua gra- vamina et adversos quoque casus fortunae experiretur, illis tamen vel minimum vel nihil movebatur.» Heus, v.: He, Wanderer! Cous: der Arzt Hippokrates von Kos (5./4. Jh. v. Ch.). exuvium: Hülle. 14. Hygiae aeternae. Adamus a Bodenstein, Theophrasti Pa- racelsi ut primus sic fidus scitusque et opere et ore interpres, pal- mam victoriae suae regi triumphanti oblaturus, mortalitatis exuvias nec metuens nec optans solo hoc caeloque libero homo liber fide deposuit bona, quas spe bona repetat. Anno salutis MDLXXVII., aetatis hebdomade septima. Nec omnia nec omnes mihi Placuere; quinam ego omnibus? Non omnibus Cous senex, Non Eremita spagirus; Num tu, viator, omnibus? Deo placere cura. Abei. Groß 150. Tonj. 128 (einst zu St. Peter). Bodenstein (A. Burck- hardt a. a. O. S. 56) war I528 geb. als Sohn des Luthergegners An- dreas v. B., gen. Karlstadt, der seit 1534 in Basel als Pfarrer u. Theologieprof. Zuflucht gefunden hatte. Die medizin. Fakultät schloß Adam v. B. 1564 aus ihrer Mitte aus, weil er «sich der Teo- phrastischen falschen leer anhengig gemacht». Er starb zur Genug- tuung seiner Kollegen an der Pest; «cum coeteris hominibus vitam longaevam et omnium curam pecunia promitteret, sibi pestem nec praevidere nec curare potuit.» Vor u. nach dem Konflikt mit d. Fakultät gab er eine groſse Anzahl Schriften des genialen Phantasten Theophrastus Bombast v. Hohenheim, gen. Paracelsus, heraus, der 1527/8 in Basel als Arzt u. Dozent gewirkt, in seiner streitbaren u. hochfahrenden Art sich jedoch mit aller Welt verfeindet hatte (III
209 — Hispaniam, von dannen er ein wib .. gon Basel brocht..., kam zletst hinweg, alß eſ ausbrach, das er eim Polnischen herren zû Paris 100 francken entfiert..» In seinen Quaestiones medicae (Basel 1625 S. 186) sagt Pl. unter der Frage «An temperantia, exercitium, alacritas aliquid conferat ad producendam vitam?» von Ber: «Hic.. temperatissime et hilarissime semper vixit... Qui per urbem ince- dens cantabat; et licet sua quoque haberet eaque non exigua gra- vamina et adversos quoque casus fortunae experiretur, illis tamen vel minimum vel nihil movebatur.» Heus, v.: He, Wanderer! Cous: der Arzt Hippokrates von Kos (5./4. Jh. v. Ch.). exuvium: Hülle. 14. Hygiae aeternae. Adamus a Bodenstein, Theophrasti Pa- racelsi ut primus sic fidus scitusque et opere et ore interpres, pal- mam victoriae suae regi triumphanti oblaturus, mortalitatis exuvias nec metuens nec optans solo hoc caeloque libero homo liber fide deposuit bona, quas spe bona repetat. Anno salutis MDLXXVII., aetatis hebdomade septima. Nec omnia nec omnes mihi Placuere; quinam ego omnibus? Non omnibus Cous senex, Non Eremita spagirus; Num tu, viator, omnibus? Deo placere cura. Abei. Groß 150. Tonj. 128 (einst zu St. Peter). Bodenstein (A. Burck- hardt a. a. O. S. 56) war I528 geb. als Sohn des Luthergegners An- dreas v. B., gen. Karlstadt, der seit 1534 in Basel als Pfarrer u. Theologieprof. Zuflucht gefunden hatte. Die medizin. Fakultät schloß Adam v. B. 1564 aus ihrer Mitte aus, weil er «sich der Teo- phrastischen falschen leer anhengig gemacht». Er starb zur Genug- tuung seiner Kollegen an der Pest; «cum coeteris hominibus vitam longaevam et omnium curam pecunia promitteret, sibi pestem nec praevidere nec curare potuit.» Vor u. nach dem Konflikt mit d. Fakultät gab er eine groſse Anzahl Schriften des genialen Phantasten Theophrastus Bombast v. Hohenheim, gen. Paracelsus, heraus, der 1527/8 in Basel als Arzt u. Dozent gewirkt, in seiner streitbaren u. hochfahrenden Art sich jedoch mit aller Welt verfeindet hatte (III
Strana 210
210 435). Hygiae: der Doktoreid der Mediziner, eine christliche Variation des antiken sog. Hippokratischen Eides, ruft als Zeugen an «Deum Trinum et Unum, Hygiae et Panaceae parentem.» repetat: am Auf- erstehungstage. hebdomade: hier nicht die Siebenzahl der Tage, son- dern der Jahre. Eremita spagirus: = Paracelsus. Er war 1493 in Einsiedeln (ad Eremitas o. ähnl.) geboren u. bezeichnete seine arznei- liche Alchemie zur Unterscheidung von der Goldmacherkunst mit dem selbsterfundenen pseudogriechischen Namen Spagirica (vgl. Tschirch, Handb. d. Pharmakognosie I 863 ff.). Abei: Archaismus für abi, wie heic, Eidus, etc. 15. Toïs watoiv slxov xojoua annos propemodum IIXL ecclesiae, scolae rei publicaeque Basiliensis seminario pari fide et dexteritate praefuit, talenti cum foenore exerciti praemium octogenario maior ab aeternorum munerum datore recepturus Thomas Platerus , Sedunus, ad superos emigravit anno Christi MDXXCII., ante diem Kalendas VII. Februarii. Felix Platerus archiatros parenti pien- tissimo. Поvѫv nоRа тоlR' в дачнотÉво. Im Kreuzgang d. Münsters. Ueber Th. Platter s. S. 178. annos IIXL: so rechnete Th. P. selbst. Daſ sich sein schlechtes Zahlen- gedächtnis irrte, zeigt Th. Burckhardt Gesch. d. Gymnasiums zu Basel S. 240. Er übernahm die Leitung der Lateinschule auf Burg 1544; pensioniert wurde er 1578. ecclesiae etc.: genau so wird das Gymnasium, das seit 1589 die Lateinschulen der Stadt in sich ver- einigte, in d. Gründungsinschrift genannt (im Hof des Hum. Gym- nasiums, wohl auch von F. Pl. verfaſt). Die Universität hatte 1583 eine Schule gewünscht, in welcher «der Oberkeit Regenten, der Kirchen Vorständer, den Schulen Lehrer und der Polizey (d. h. dem Staat) überall nutzliche Männer gepflanzt werden möchten.» Se- dunus: Walliser. Der aus Caesar bekannte Namen eines Stammes des Unterwallis klang für F. Pl. offenbar besser als der sonst übliche (vgl. Porträtstich bei Heusler, Gesch. d. Stadt B. 122) Valesianus. archiatros: hier wohl nicht einfach 'Arzt', sondern = poliater, Stadt- arzt (II 548). 16. Christo sacrum. Archiatro Basiliensi dignissimo, urbis, immo orbis Aesculapio, academiae professori celeberrimo annos XLIII
210 435). Hygiae: der Doktoreid der Mediziner, eine christliche Variation des antiken sog. Hippokratischen Eides, ruft als Zeugen an «Deum Trinum et Unum, Hygiae et Panaceae parentem.» repetat: am Auf- erstehungstage. hebdomade: hier nicht die Siebenzahl der Tage, son- dern der Jahre. Eremita spagirus: = Paracelsus. Er war 1493 in Einsiedeln (ad Eremitas o. ähnl.) geboren u. bezeichnete seine arznei- liche Alchemie zur Unterscheidung von der Goldmacherkunst mit dem selbsterfundenen pseudogriechischen Namen Spagirica (vgl. Tschirch, Handb. d. Pharmakognosie I 863 ff.). Abei: Archaismus für abi, wie heic, Eidus, etc. 15. Toïs watoiv slxov xojoua annos propemodum IIXL ecclesiae, scolae rei publicaeque Basiliensis seminario pari fide et dexteritate praefuit, talenti cum foenore exerciti praemium octogenario maior ab aeternorum munerum datore recepturus Thomas Platerus , Sedunus, ad superos emigravit anno Christi MDXXCII., ante diem Kalendas VII. Februarii. Felix Platerus archiatros parenti pien- tissimo. Поvѫv nоRа тоlR' в дачнотÉво. Im Kreuzgang d. Münsters. Ueber Th. Platter s. S. 178. annos IIXL: so rechnete Th. P. selbst. Daſ sich sein schlechtes Zahlen- gedächtnis irrte, zeigt Th. Burckhardt Gesch. d. Gymnasiums zu Basel S. 240. Er übernahm die Leitung der Lateinschule auf Burg 1544; pensioniert wurde er 1578. ecclesiae etc.: genau so wird das Gymnasium, das seit 1589 die Lateinschulen der Stadt in sich ver- einigte, in d. Gründungsinschrift genannt (im Hof des Hum. Gym- nasiums, wohl auch von F. Pl. verfaſt). Die Universität hatte 1583 eine Schule gewünscht, in welcher «der Oberkeit Regenten, der Kirchen Vorständer, den Schulen Lehrer und der Polizey (d. h. dem Staat) überall nutzliche Männer gepflanzt werden möchten.» Se- dunus: Walliser. Der aus Caesar bekannte Namen eines Stammes des Unterwallis klang für F. Pl. offenbar besser als der sonst übliche (vgl. Porträtstich bei Heusler, Gesch. d. Stadt B. 122) Valesianus. archiatros: hier wohl nicht einfach 'Arzt', sondern = poliater, Stadt- arzt (II 548). 16. Christo sacrum. Archiatro Basiliensi dignissimo, urbis, immo orbis Aesculapio, academiae professori celeberrimo annos XLIII
Strana 211
211 — continuos, qui rector magnificus sextum fuit quique uno in coniugio exoptatissimo cum Magdalena Iekelman, matrona lectissima, ante annum pie defuncta, maritus vixit annos LVI, doctor vero annos LVII, Felici Platero, Thomae filio, naturae artisque operum indagatori solertissimo, conquisitori copiosissimo, medicorum suae aetatis principi, nomine et omine felici, viro probo, probis omnibus probato, in egenos liberali, in omnes officioso, phtisi senili in sedes beatorum sublato, at salutaribus inventis ingeniique monu- mentis acternum victuro, Thomas Platerus doctor, professor anatomiae, botanicae, fratri, potius patri desideratissimo monumen- tum hoc posuit. Vixit annos LXXVII, menses IX. Obiit anno salutis MDCXIV., Julii XXVIII. Im Kreuzgang des Münsters. Ueber F. Pl. s. S. 178. orbis Aesc.: in den 55 Jahren seiner großen u. einträglichen Praxis machte er etwa 700 Ritte zu auswärtigen Patienten. Professor für medicina practica wurde er am 8. Juni 1571, «der Stolz und Ruhm der Fa- kultät und ihr guter Geist» (A. Burckhardt Gesch. d. med. Fak. S. 64 ff.); Doktorpromotion u. Hochzeit fanden 1557 statt. indagatori etc.: «Ueber alle seine Beobachtungen .. führte er mit erstaunlicher Gewissenhaftigkeit Buch. Die Krankengeschichten.. sind Muster von Genauigkeit. Das ist die Art, wie P. die exakte anatomische Methode Vesals auf die klinische Forschung übertrug an Stelle der teils prahlerischen, teils märchenhaften .. Darstellungsmanier seiner Zeitgenossen» (Burckhardt S. 69). Sein Naturalienkabinett, eine Sehenswürdigkeit des damaligen Basel, ist im Museum noch teilweise erhalten, leider nicht ebenso seine Kunst-, Antiquitäten- u. Musik- instrumentensammlung. Im Garten seines Hauses zum Samson (Pe- tersgraben 18) züchtete er seltene Pflanzen; er besaßs die ersten Ka- narienvögel in Basel u. versuchte sich in Seidenraupenzucht. monu- mentis: seine umfangreichen Schriften bespricht A. Burckhardt S. 72 ff. Versagt hat P. auf dem Gebiete der Seuchenbekämpfung, wiewohl er 7 Pestepidemien in B. miterlebte u. z. T. statistisch be- arbeitete; dagegen ist er «der erste, der den psychischen Leiden die gebührende Aufmerksamkeit widmet", und auch d. junge patholo- gische Anatomie verdankt ihm Förderung. Thomas P., geb. 1574, war 38 Jahre jünger als Felix, das zweite der 6 Kinder seines Vaters aus einer zweiten Ehe, die der 73jährige 2 Monate nach dem Tode
211 — continuos, qui rector magnificus sextum fuit quique uno in coniugio exoptatissimo cum Magdalena Iekelman, matrona lectissima, ante annum pie defuncta, maritus vixit annos LVI, doctor vero annos LVII, Felici Platero, Thomae filio, naturae artisque operum indagatori solertissimo, conquisitori copiosissimo, medicorum suae aetatis principi, nomine et omine felici, viro probo, probis omnibus probato, in egenos liberali, in omnes officioso, phtisi senili in sedes beatorum sublato, at salutaribus inventis ingeniique monu- mentis acternum victuro, Thomas Platerus doctor, professor anatomiae, botanicae, fratri, potius patri desideratissimo monumen- tum hoc posuit. Vixit annos LXXVII, menses IX. Obiit anno salutis MDCXIV., Julii XXVIII. Im Kreuzgang des Münsters. Ueber F. Pl. s. S. 178. orbis Aesc.: in den 55 Jahren seiner großen u. einträglichen Praxis machte er etwa 700 Ritte zu auswärtigen Patienten. Professor für medicina practica wurde er am 8. Juni 1571, «der Stolz und Ruhm der Fa- kultät und ihr guter Geist» (A. Burckhardt Gesch. d. med. Fak. S. 64 ff.); Doktorpromotion u. Hochzeit fanden 1557 statt. indagatori etc.: «Ueber alle seine Beobachtungen .. führte er mit erstaunlicher Gewissenhaftigkeit Buch. Die Krankengeschichten.. sind Muster von Genauigkeit. Das ist die Art, wie P. die exakte anatomische Methode Vesals auf die klinische Forschung übertrug an Stelle der teils prahlerischen, teils märchenhaften .. Darstellungsmanier seiner Zeitgenossen» (Burckhardt S. 69). Sein Naturalienkabinett, eine Sehenswürdigkeit des damaligen Basel, ist im Museum noch teilweise erhalten, leider nicht ebenso seine Kunst-, Antiquitäten- u. Musik- instrumentensammlung. Im Garten seines Hauses zum Samson (Pe- tersgraben 18) züchtete er seltene Pflanzen; er besaßs die ersten Ka- narienvögel in Basel u. versuchte sich in Seidenraupenzucht. monu- mentis: seine umfangreichen Schriften bespricht A. Burckhardt S. 72 ff. Versagt hat P. auf dem Gebiete der Seuchenbekämpfung, wiewohl er 7 Pestepidemien in B. miterlebte u. z. T. statistisch be- arbeitete; dagegen ist er «der erste, der den psychischen Leiden die gebührende Aufmerksamkeit widmet", und auch d. junge patholo- gische Anatomie verdankt ihm Förderung. Thomas P., geb. 1574, war 38 Jahre jünger als Felix, das zweite der 6 Kinder seines Vaters aus einer zweiten Ehe, die der 73jährige 2 Monate nach dem Tode
Strana 212
212 — der ersten Frau eingegangen war. Felix, selbst kinderlos, vertrat an Th. Vaterstelle. Die Familie starb 1711 im Mannesstamm aus. 17. Trinuni sacrum. Theodorus Zvingerus Basiliensis, cum ex philosophia tenebras, ex arte medica humanas miserias deprehendis- set, summi boni cognoscendi potiundique desiderio accensus Chri- stiano philosopho dignam mortis commentationem instituit vivens- que mortuus est, ut mortuus viveret. B. annos LIV, menses VII, dies IIX. O. anno Christi MDXIIC., VI. Eidus Martii. Alma fides abiit, spes indubitata recessit. Perfruor, intueor; solus amor remanet. Christo sacrum. Theodoro Zvingero, marito charissimo, et memoriae Bonifacii, filii dulcissimi, mense tertio Patavii post patrem vita functi, Valeria Rüdina, spe votoque futurae resur- rectionis sustinens, sed et sibi posterisque monumentum posuit. In d. Keppenbachkapelle zu St. Peter; die Inschrift der Boden- platte nur noch bei Groſ 132 u. Tonj. 136. Th. Zwinger (Thom- men 241, Albr. Burckhardt 89), geb. 1533, Schwestersohn Oporins, entwich aus Selbständigkeitsdrang 1548 nach Lyon (Brief an d. Eltern Kölner A. D. 417), erwarb sich dort durch Arbeit im Buch- gewerbe die Mittel zu einem leidenschaftlich, aber ungeordnet betrie- benen philologischen Studium in Paris, ging später jedoch zur Me- dizin über u. studierte 6 Jahre in Padua. 1559 nach Basel zurück- gekehrt, wurde er nacheinander Prof. für Griechisch, Ethik, Medizin. Seine Heirat mit Valeria Rüdin, einer Tochter des Oberstzunftmei- sters (s. S. 16), erlaubte ihm, sich seinen vielseitigen, besonders auch theologischen, Interessen hinzugeben u. in seinem stattlichen Hause (Nadelberg 23a; Fassade aus der Mitte des 18. Jhs.) edle Gastfreund- schaft zu üben. Von seinen zahlreichen Schriften ist die interessan- teste die «Methodus apodemica in eorum gratiam, qui cum fructu... peregrinari cupiunt», ein Bädeker für Basel, Paris, Padua und Athen (das Z. nie gesehen hat), leider in ungenießbarer schematischer Form. Er starb nach 27jähriger Ehe am Flecktyphus. (Porträt von Hans Bock von 1588 in d. öff. Kunstsammlung; Abb. b. Kölner a. a. O.). trinunus: der Dreieinige. deprehendere: kennen lernen. com- mentatio: Meditation. instituo: beginnen. Die Verse werden besagen sollen, daß für den Verewigten an Stelle des Glaubens u. der Hoff-
212 — der ersten Frau eingegangen war. Felix, selbst kinderlos, vertrat an Th. Vaterstelle. Die Familie starb 1711 im Mannesstamm aus. 17. Trinuni sacrum. Theodorus Zvingerus Basiliensis, cum ex philosophia tenebras, ex arte medica humanas miserias deprehendis- set, summi boni cognoscendi potiundique desiderio accensus Chri- stiano philosopho dignam mortis commentationem instituit vivens- que mortuus est, ut mortuus viveret. B. annos LIV, menses VII, dies IIX. O. anno Christi MDXIIC., VI. Eidus Martii. Alma fides abiit, spes indubitata recessit. Perfruor, intueor; solus amor remanet. Christo sacrum. Theodoro Zvingero, marito charissimo, et memoriae Bonifacii, filii dulcissimi, mense tertio Patavii post patrem vita functi, Valeria Rüdina, spe votoque futurae resur- rectionis sustinens, sed et sibi posterisque monumentum posuit. In d. Keppenbachkapelle zu St. Peter; die Inschrift der Boden- platte nur noch bei Groſ 132 u. Tonj. 136. Th. Zwinger (Thom- men 241, Albr. Burckhardt 89), geb. 1533, Schwestersohn Oporins, entwich aus Selbständigkeitsdrang 1548 nach Lyon (Brief an d. Eltern Kölner A. D. 417), erwarb sich dort durch Arbeit im Buch- gewerbe die Mittel zu einem leidenschaftlich, aber ungeordnet betrie- benen philologischen Studium in Paris, ging später jedoch zur Me- dizin über u. studierte 6 Jahre in Padua. 1559 nach Basel zurück- gekehrt, wurde er nacheinander Prof. für Griechisch, Ethik, Medizin. Seine Heirat mit Valeria Rüdin, einer Tochter des Oberstzunftmei- sters (s. S. 16), erlaubte ihm, sich seinen vielseitigen, besonders auch theologischen, Interessen hinzugeben u. in seinem stattlichen Hause (Nadelberg 23a; Fassade aus der Mitte des 18. Jhs.) edle Gastfreund- schaft zu üben. Von seinen zahlreichen Schriften ist die interessan- teste die «Methodus apodemica in eorum gratiam, qui cum fructu... peregrinari cupiunt», ein Bädeker für Basel, Paris, Padua und Athen (das Z. nie gesehen hat), leider in ungenießbarer schematischer Form. Er starb nach 27jähriger Ehe am Flecktyphus. (Porträt von Hans Bock von 1588 in d. öff. Kunstsammlung; Abb. b. Kölner a. a. O.). trinunus: der Dreieinige. deprehendere: kennen lernen. com- mentatio: Meditation. instituo: beginnen. Die Verse werden besagen sollen, daß für den Verewigten an Stelle des Glaubens u. der Hoff-
Strana 213
213 nung die Gewissheit getreten sei. Bonifacius Z. starb am 29. Juni 21jährig in Padua, wo er mit seinem Bruder Jakob Medizin stu- dierte. sustinens: = patiens. 18. Quae spe fideque Christiana humanas vici molestias Valeria Rüdina fui. Jacobo Rüdino, tribuno plebis, patre clarissimo orbata, binos maritos, Joh. Lucam Iselium primo optati coniugii lustro Genevae extinctum, Theodorum Zuingerum, persuasae meae felicitatis columen, meis heic amplexibus ereptum, sed et Bonifa- cium filium epidemiae lui Patavii succumbentem, mea vita cariores omnes, amisi. Tantis his ut et aliis impulsa fluctibus, mediis in undis divinorum bonorum recreatione firmata, ad coeleste vadum VII annis sexagenaria maior educta, quinae proli Christianae constantiae vivum exemplum relinquo. O. anno Chr. MDCI., Januarii XVI. Groß 138, Tonj. 144 (einst zu St. Peter). Valeria R., geb. 1532, stammte aus der ersten Ehe ihres 1573 gestorbenen Vaters Jakob R. (s. S. 16), war also Stiefschwester der Gattin des Ambr. Froben und derjenigen des Bas. Amerbach. patre clar.: so statt des bei Grofs u. Tonj. gedruckten mir unverständlichen patre LX. Iselin (1526—57), ein Tuchhändler, starb auf der Rückreise von der Lyoner Messe. Von seinen 3 Kindern lebte I60I wohl nur noch Joh. Lucas; mit den 4 Zwingerischen — weitere 4 waren schon tot — macht er die Zahl der quina proles voll. Das Gernlerische Stammbuch (BJ 1879) weißs zu erzählen: «Als Dr. Theodorus Z. um diese seine Frau angehalten, stellte ihr H. Vatter der Tochter, so damals schon einen anderen guten Anstand gehabt, in ihren freyen Willen, ob sie lieber wolte mit dem reichen Kaufmann Gelt zehlen und gute Tage haben, oder mit dem Doctor Habermußs eßsen, worüber sie die letztere Parthei, den Doctor, erwehlet.» coeleste vadum: Himmelsport'. 19. Vixisti ergo, mi filiole Bernarde, denorum mensium lepide puerule, qui, secundus mihi cum fueris, paterni doloris lacrymas ut experirer, primus fecisti. Infans abreptus es, quia Deo charus, ad quem migrasti. Hoc tuis parentibus Jacobo Zvingero et Ju- dithae Brand, humanitati lacrymas, aeternitati beatam illam
213 nung die Gewissheit getreten sei. Bonifacius Z. starb am 29. Juni 21jährig in Padua, wo er mit seinem Bruder Jakob Medizin stu- dierte. sustinens: = patiens. 18. Quae spe fideque Christiana humanas vici molestias Valeria Rüdina fui. Jacobo Rüdino, tribuno plebis, patre clarissimo orbata, binos maritos, Joh. Lucam Iselium primo optati coniugii lustro Genevae extinctum, Theodorum Zuingerum, persuasae meae felicitatis columen, meis heic amplexibus ereptum, sed et Bonifa- cium filium epidemiae lui Patavii succumbentem, mea vita cariores omnes, amisi. Tantis his ut et aliis impulsa fluctibus, mediis in undis divinorum bonorum recreatione firmata, ad coeleste vadum VII annis sexagenaria maior educta, quinae proli Christianae constantiae vivum exemplum relinquo. O. anno Chr. MDCI., Januarii XVI. Groß 138, Tonj. 144 (einst zu St. Peter). Valeria R., geb. 1532, stammte aus der ersten Ehe ihres 1573 gestorbenen Vaters Jakob R. (s. S. 16), war also Stiefschwester der Gattin des Ambr. Froben und derjenigen des Bas. Amerbach. patre clar.: so statt des bei Grofs u. Tonj. gedruckten mir unverständlichen patre LX. Iselin (1526—57), ein Tuchhändler, starb auf der Rückreise von der Lyoner Messe. Von seinen 3 Kindern lebte I60I wohl nur noch Joh. Lucas; mit den 4 Zwingerischen — weitere 4 waren schon tot — macht er die Zahl der quina proles voll. Das Gernlerische Stammbuch (BJ 1879) weißs zu erzählen: «Als Dr. Theodorus Z. um diese seine Frau angehalten, stellte ihr H. Vatter der Tochter, so damals schon einen anderen guten Anstand gehabt, in ihren freyen Willen, ob sie lieber wolte mit dem reichen Kaufmann Gelt zehlen und gute Tage haben, oder mit dem Doctor Habermußs eßsen, worüber sie die letztere Parthei, den Doctor, erwehlet.» coeleste vadum: Himmelsport'. 19. Vixisti ergo, mi filiole Bernarde, denorum mensium lepide puerule, qui, secundus mihi cum fueris, paterni doloris lacrymas ut experirer, primus fecisti. Infans abreptus es, quia Deo charus, ad quem migrasti. Hoc tuis parentibus Jacobo Zvingero et Ju- dithae Brand, humanitati lacrymas, aeternitati beatam illam
Strana 214
214 abráguetur parentantibus, unicum solatium: sequemur te, ut in Christo vivamus tecum. O. an. Chr. MDC., Nov. IV., actatis X. mense. Groſs 132, Tonj. 143 (einst zu St. Peter). Jakob Z. (1569 —1610), Sohn Theodors, wirkte seit 1594 als Prof. für Griechisch u. als Arzt in Basel. Seine Frau war eines der 15 Kinder des Oberst- zunftmeisters Bernhart B., Herrn zu Wildenstein. Sie starb am glei- chen Tage wie ihr Gatte an der Pest von 1610, die nach F. Platter von 14,890 Einwohnern 3425 wegraffte. Ihr,erster Sohn, Theodor, ex voto paterno studiis sacratioribus devotus, wurde Antistes u. Prof. der Theologie. In männlicher Linie ist das Geschlecht ausge- storben. a�ráoueia: ergebene Fassung. parentare: darbringen, opfern. 20. Christo sacrum. Johanni Hubero patri, Joh. Wernero filio, medicis clarissimis, Theodoro nepoti, in eandem spem adoles- centi, Rhenano gurgite aestivis caloribus abrepto, Christiana Zvingera, Theodori filia, moestissima glos, conjunx, mater, indivi- dui amoris his lacrymis parentavit. MDCII. Groß 198, Tonj. 227 (einst zu St. Martin). Die Stifterin des Denkmals (das hier kühn mit his lacrymis bezeichnet ist), war Gattin Werner Hubers († 1587 als Arzt u. Prof. der Ethik) und Schwieger- tochter (statt glos «Mannesschwester» sollte sie nurus heißsen) des S. 19 erwähnten Stadtarztes Joh. H. gewesen. Sie hatte I588 in zweiter Ehe den Arzt u. Logikprofessor Martin Chmieleck, den "Polack», geheiratet und wohnte mit ihm im ehemals väterlichen Hause 'zum hohen Sunnenlufft' (Augustinergasse 1). '... alfs sie außs jhrer behausung ... gehoret ein klaglich geschrey der Knaben am Rhein, vnd gemerckt, daßs jemand ertruncken, sagte [sie]: «Ach der traurigen Mutter, dero dise laidige bottschafft heimkomt!» Wußste nicht, daſs sie dieselbige Muter were' (Großs, Baßler Chronik S. 229). Das Unglück geschah am 29. Juni. 21. Sospitatori optimo maximo sacrum. Andreae Ryff, reipub- licae huius triumviro meritissimo, viro erga bonum publicum, eccle- siam, academiam scholasque studii indefessi, templi huius acdilitio restauratori, posteaquam arduis legationibus feliciter perfunctus
214 abráguetur parentantibus, unicum solatium: sequemur te, ut in Christo vivamus tecum. O. an. Chr. MDC., Nov. IV., actatis X. mense. Groſs 132, Tonj. 143 (einst zu St. Peter). Jakob Z. (1569 —1610), Sohn Theodors, wirkte seit 1594 als Prof. für Griechisch u. als Arzt in Basel. Seine Frau war eines der 15 Kinder des Oberst- zunftmeisters Bernhart B., Herrn zu Wildenstein. Sie starb am glei- chen Tage wie ihr Gatte an der Pest von 1610, die nach F. Platter von 14,890 Einwohnern 3425 wegraffte. Ihr,erster Sohn, Theodor, ex voto paterno studiis sacratioribus devotus, wurde Antistes u. Prof. der Theologie. In männlicher Linie ist das Geschlecht ausge- storben. a�ráoueia: ergebene Fassung. parentare: darbringen, opfern. 20. Christo sacrum. Johanni Hubero patri, Joh. Wernero filio, medicis clarissimis, Theodoro nepoti, in eandem spem adoles- centi, Rhenano gurgite aestivis caloribus abrepto, Christiana Zvingera, Theodori filia, moestissima glos, conjunx, mater, indivi- dui amoris his lacrymis parentavit. MDCII. Groß 198, Tonj. 227 (einst zu St. Martin). Die Stifterin des Denkmals (das hier kühn mit his lacrymis bezeichnet ist), war Gattin Werner Hubers († 1587 als Arzt u. Prof. der Ethik) und Schwieger- tochter (statt glos «Mannesschwester» sollte sie nurus heißsen) des S. 19 erwähnten Stadtarztes Joh. H. gewesen. Sie hatte I588 in zweiter Ehe den Arzt u. Logikprofessor Martin Chmieleck, den "Polack», geheiratet und wohnte mit ihm im ehemals väterlichen Hause 'zum hohen Sunnenlufft' (Augustinergasse 1). '... alfs sie außs jhrer behausung ... gehoret ein klaglich geschrey der Knaben am Rhein, vnd gemerckt, daßs jemand ertruncken, sagte [sie]: «Ach der traurigen Mutter, dero dise laidige bottschafft heimkomt!» Wußste nicht, daſs sie dieselbige Muter were' (Großs, Baßler Chronik S. 229). Das Unglück geschah am 29. Juni. 21. Sospitatori optimo maximo sacrum. Andreae Ryff, reipub- licae huius triumviro meritissimo, viro erga bonum publicum, eccle- siam, academiam scholasque studii indefessi, templi huius acdilitio restauratori, posteaquam arduis legationibus feliciter perfunctus
Strana 215
215 — esset, domesticis sedandis tumultibus strenuam operam navasset, Liechstallense nosocomium liberali structura renovasset, ex Sabaudo- rum et Genevensium reconciliatione vix reduci ad coelestis reipu- blicae consortium LIV. actatis anno evocato, Margrethae item Brunnerae, foeminae lectissimae, undeno mense aetatis anni LXVI. maritum insccutae, parentibus desideratissimis superstites liberi monumentum cum lacrimis posuerunt. MDCIV. Im Kreuzgang d. Münsters. Ryff († 18. Aug. 1603) war in B. am 13. Febr. 1550 als Sohn eines ehemaligen Landsknechts, nunmehr kleinen Tuchhändlers u. Färbers geb., eine ganz auf das Praktische gerichtete Natur (Jugendgeschichte bei Kölner A. D. 129). Unter- nehmungsgeist, solide Führung seines Tuchhandels u. eine vorteil- hafte Heirat brachten ihn zu Wohlstand u. Ehren. (Porträt bei Kölner a. a. O.). Vgl. Heusler BB 9 (1870), Trog BJ 1891. Sosp.: Heiland. triumvir: Dreierherr (Verwalter der Fi- nanzen). studii: als Deputat für Kirchen- u. Schulsachen u. als Stifter eines Kapitals für Schulzwecke. aedilitio rest.: als ciner der 3 Pfleger (aediles) des Münsters leitete er d. Restaura- tion von 1597, die einen Streit zwischen Geistlichkeit u. Rat wegen der Figuren St. Georgs u. St. Martins im Gefolge hatte (Wacker- nagel Beitr. z. Gesch. d. Basler Münsters I). legationibus: u. a. als Gesandter zur Tagsatzung u. zu den Jahrrechnungen über d. tessin. Vogteien. Uebrigens betrieb R. das Reisen geradezu als Leidenschaft. tumultibus: im «Rappenkrieg» 1594, als d. Waldenburgertal wegen Auflage eines Rappens Steuer auf jede verwirtete Maßs Wein rebel- lierte (Heusler Gesch. d. Stadt B. 112). nosocomium: d. alte Spital in Liestal, fertig erbaut von R.'s Erben (s. Inschrift von 1605 Ecke Rathausstr.-Spitalgasse, mit d. Wappen Ryffs u. seiner Frau). re- conciliatione: Basel vermittelte mit anderen Orten nach der Escalade den Frieden von St. Julien (21. Juli 1603) zw. Genf u. dem Herzog v. Savoyen. Brunnerae: sie war die beträchtlich ältere Witwe seines Freundes Im Hoff u. brachte ihm 5 Kinder, ein Seidengeschäft u. einen Anteil an einer Silbergrube in Giromagny in die Ehe (1574). Mit seinen bergmännischen Erfahrungen grub R. I582 zum ersten Male systematisch in Augst. liberi: Theobald u. Susanna. Während der Mannesstamm vermutlich ausgestorben ist, blüht die Nachkom- menschaft der Tochter, die den jüngsten Sohn des ersten Basler Burckhardts heiratete.
215 — esset, domesticis sedandis tumultibus strenuam operam navasset, Liechstallense nosocomium liberali structura renovasset, ex Sabaudo- rum et Genevensium reconciliatione vix reduci ad coelestis reipu- blicae consortium LIV. actatis anno evocato, Margrethae item Brunnerae, foeminae lectissimae, undeno mense aetatis anni LXVI. maritum insccutae, parentibus desideratissimis superstites liberi monumentum cum lacrimis posuerunt. MDCIV. Im Kreuzgang d. Münsters. Ryff († 18. Aug. 1603) war in B. am 13. Febr. 1550 als Sohn eines ehemaligen Landsknechts, nunmehr kleinen Tuchhändlers u. Färbers geb., eine ganz auf das Praktische gerichtete Natur (Jugendgeschichte bei Kölner A. D. 129). Unter- nehmungsgeist, solide Führung seines Tuchhandels u. eine vorteil- hafte Heirat brachten ihn zu Wohlstand u. Ehren. (Porträt bei Kölner a. a. O.). Vgl. Heusler BB 9 (1870), Trog BJ 1891. Sosp.: Heiland. triumvir: Dreierherr (Verwalter der Fi- nanzen). studii: als Deputat für Kirchen- u. Schulsachen u. als Stifter eines Kapitals für Schulzwecke. aedilitio rest.: als ciner der 3 Pfleger (aediles) des Münsters leitete er d. Restaura- tion von 1597, die einen Streit zwischen Geistlichkeit u. Rat wegen der Figuren St. Georgs u. St. Martins im Gefolge hatte (Wacker- nagel Beitr. z. Gesch. d. Basler Münsters I). legationibus: u. a. als Gesandter zur Tagsatzung u. zu den Jahrrechnungen über d. tessin. Vogteien. Uebrigens betrieb R. das Reisen geradezu als Leidenschaft. tumultibus: im «Rappenkrieg» 1594, als d. Waldenburgertal wegen Auflage eines Rappens Steuer auf jede verwirtete Maßs Wein rebel- lierte (Heusler Gesch. d. Stadt B. 112). nosocomium: d. alte Spital in Liestal, fertig erbaut von R.'s Erben (s. Inschrift von 1605 Ecke Rathausstr.-Spitalgasse, mit d. Wappen Ryffs u. seiner Frau). re- conciliatione: Basel vermittelte mit anderen Orten nach der Escalade den Frieden von St. Julien (21. Juli 1603) zw. Genf u. dem Herzog v. Savoyen. Brunnerae: sie war die beträchtlich ältere Witwe seines Freundes Im Hoff u. brachte ihm 5 Kinder, ein Seidengeschäft u. einen Anteil an einer Silbergrube in Giromagny in die Ehe (1574). Mit seinen bergmännischen Erfahrungen grub R. I582 zum ersten Male systematisch in Augst. liberi: Theobald u. Susanna. Während der Mannesstamm vermutlich ausgestorben ist, blüht die Nachkom- menschaft der Tochter, die den jüngsten Sohn des ersten Basler Burckhardts heiratete.
Strana 216
216 22. Aeternitati. Ludovico Demolino Rochefortio, Blesati Gallo, qui urbis huius literariae secessum aulico splendori lubens anteposuit vitaeque satur aetatis anno LXVII. X. Martii spiritum virtute ac eruditione nobilem misericordi patri, reliquias corpusculi magnae matri reddidit, Theodorus Zvingerus extremum hocce non mutuum amoris mutui munus bene merenti posuit. MDXXCII. In d. Keppenbachkapelle zu St. Peter, darüber Profilbildnis (mit der Umschrift FPHTOPEITE) von Hans Michel, dem Schöpfer der Plancusstatue; Abb. bei W. R. Staehelin Basel S. 79. Louis Demoulin de Rochefort, ein Hugenotte aus Blois a. d. Loire, lebte 1559—78 in Turin als Rat u. Arzt am Hofe des Herzogs Emanuel Philibert v. Savoyen. Nach zwei kürzeren Besuchen in Basel mietete sich der Junggeselle 1581 bei d. Peterskirche ein Haus u. füllte es mit seinen Sammlungen, als Kunst- u. Musikfreund von Bas. Amerbach, F. Platter u. besonders Theodor Zwinger hoch ge- schätzt. Das Hist. Museum besitzt ca. 400 Medaillen, die er Amer- bach abgetreten od. geschenkt hat (F. R. Burckhardt, Jahresber. d. Hist. Mus. 1917). corpusculi: er war klein und zierlich gewachsen, doch durch einen Buckel entstellt; er trägt darum auf allen Porträts einen Ka- valiermantel. 23. Servatori sacrum. Everardi Musseltini Luneburgensis, annos propemodum X studiorum causa peregrinantis, nobiles piasque reli- quias Basilea in censorio die reddendas suscepit. Tu vero, quisquis es humanus et cordatus hospes, Alberto, viro clarissimo, qui LXIII. aetatis anno, dum senectutis suae baculum redeuntem expec- tat, prius in coelo vidit triumphantem, quam in terra defunctum audivit filium, congratulare bonorumque exemplo doctior êniôquav dтодривѣv uslávа. MDXXCVI. En quid possit amor: fratrem dum visito, fratris Ustus amore, febris me urit, et intereo. Im Kreuzgang d. Münsters (fehlerhaft restauriert). Eberhard Mutzeltin (geb. 24. Juni 1557) war (n. frdl. Mitteilung v. Dr. W. Reinecke in Lüneburg) der dritte der sieben Söhne d. lüneburg. Pa-
216 22. Aeternitati. Ludovico Demolino Rochefortio, Blesati Gallo, qui urbis huius literariae secessum aulico splendori lubens anteposuit vitaeque satur aetatis anno LXVII. X. Martii spiritum virtute ac eruditione nobilem misericordi patri, reliquias corpusculi magnae matri reddidit, Theodorus Zvingerus extremum hocce non mutuum amoris mutui munus bene merenti posuit. MDXXCII. In d. Keppenbachkapelle zu St. Peter, darüber Profilbildnis (mit der Umschrift FPHTOPEITE) von Hans Michel, dem Schöpfer der Plancusstatue; Abb. bei W. R. Staehelin Basel S. 79. Louis Demoulin de Rochefort, ein Hugenotte aus Blois a. d. Loire, lebte 1559—78 in Turin als Rat u. Arzt am Hofe des Herzogs Emanuel Philibert v. Savoyen. Nach zwei kürzeren Besuchen in Basel mietete sich der Junggeselle 1581 bei d. Peterskirche ein Haus u. füllte es mit seinen Sammlungen, als Kunst- u. Musikfreund von Bas. Amerbach, F. Platter u. besonders Theodor Zwinger hoch ge- schätzt. Das Hist. Museum besitzt ca. 400 Medaillen, die er Amer- bach abgetreten od. geschenkt hat (F. R. Burckhardt, Jahresber. d. Hist. Mus. 1917). corpusculi: er war klein und zierlich gewachsen, doch durch einen Buckel entstellt; er trägt darum auf allen Porträts einen Ka- valiermantel. 23. Servatori sacrum. Everardi Musseltini Luneburgensis, annos propemodum X studiorum causa peregrinantis, nobiles piasque reli- quias Basilea in censorio die reddendas suscepit. Tu vero, quisquis es humanus et cordatus hospes, Alberto, viro clarissimo, qui LXIII. aetatis anno, dum senectutis suae baculum redeuntem expec- tat, prius in coelo vidit triumphantem, quam in terra defunctum audivit filium, congratulare bonorumque exemplo doctior êniôquav dтодривѣv uslávа. MDXXCVI. En quid possit amor: fratrem dum visito, fratris Ustus amore, febris me urit, et intereo. Im Kreuzgang d. Münsters (fehlerhaft restauriert). Eberhard Mutzeltin (geb. 24. Juni 1557) war (n. frdl. Mitteilung v. Dr. W. Reinecke in Lüneburg) der dritte der sieben Söhne d. lüneburg. Pa-
Strana 217
217 — triziers Albert M. (1522—2. Mai 1586). Er findet sich in d. Basler Matrikel im Jan. 1581; ebendort seine jüngsten Brüder Franz u. Thomas im Okt. 1584. Außser diesen beiden überlebte den Vater noch d. zweitälteste Sohn Georg, der in L. zu den höchsten Aemtern gelangte. In das J. 1586 fällt keine der großsen Epidemien in Basel. censorius dies: Tag des jüngsten Gerichts. êiôqueir: als Fremder s. irgendwo aufhalten. àлtoô.: abreisen. 24. Siste, viator, et Christophoro a Collen, patri octogenario, pro pietate tua condoleto. Sic oris ut moris probi heic conditur Eu- genius, e nobili Coloniorum gente apud Megalopyrgenses oriundus, spes patriae, columen familiae, iuventutis exemplar. Dum Rheno per aestum recreatur, vortice abreptus in ipso aetatis flore, in medio studiorum cursu, pro Italia, quam cogitabat, coelum adiit. MDXXCVII., XVI. Augusti. Im Kreuzgang d. Münsters. Groß S. 48 u. Tonj. S. 39 lasen noch folgende verschwundenen Verse: Est et via ad coelos, viator optime, Si quem per undas subtrahat terris Deus. Ex angulo quovis in astra quid vetet Nos exsilire? Sic adire me aethera Voluit Jehova. Nunc tuas in res abi. Die Familie v. Cöln gehörte (nach frdl. Mitteilung des M.- Schwerinschen Hauptarchivs) dem mecklenburgischen Adel an (d. Grabmal zeigt d. Wappen: in silbernem Schild zwei aufgerichtete, voneinander abgekehrte schwarze Angelhaken). Christoph (Groß u. Tonj. nennen ihn fälschlich Georg), Gutsherr zu Großs-Grabow b. Güstrow, war 1517 geb.; außser Eugen, der sich 1581 in Rostock immatrikulierte, hatte er noch 2 Söhne u. 3 Töchter. Das Basler Kirchenarchiv bewahrt d. Leichenrede des Antistes J. J. Grynaeus; eine Inschrift an der Birsbrücke, in deren Nähe E. ertrank, besagte (Grof 486, Tonj. 407): «Im Jahr 1587 den 16. Aug. ertranck im Rhein der Edel Eugenius von Cöln auſs dem Land Mechelburg, mit seinem Exempel die Jugend erjnnernt, daſs sie sich Lusts halben in kein Wasser wagen, sonder in wahrer Gottesforcht das Leben be- wahren soll.
217 — triziers Albert M. (1522—2. Mai 1586). Er findet sich in d. Basler Matrikel im Jan. 1581; ebendort seine jüngsten Brüder Franz u. Thomas im Okt. 1584. Außser diesen beiden überlebte den Vater noch d. zweitälteste Sohn Georg, der in L. zu den höchsten Aemtern gelangte. In das J. 1586 fällt keine der großsen Epidemien in Basel. censorius dies: Tag des jüngsten Gerichts. êiôqueir: als Fremder s. irgendwo aufhalten. àлtoô.: abreisen. 24. Siste, viator, et Christophoro a Collen, patri octogenario, pro pietate tua condoleto. Sic oris ut moris probi heic conditur Eu- genius, e nobili Coloniorum gente apud Megalopyrgenses oriundus, spes patriae, columen familiae, iuventutis exemplar. Dum Rheno per aestum recreatur, vortice abreptus in ipso aetatis flore, in medio studiorum cursu, pro Italia, quam cogitabat, coelum adiit. MDXXCVII., XVI. Augusti. Im Kreuzgang d. Münsters. Groß S. 48 u. Tonj. S. 39 lasen noch folgende verschwundenen Verse: Est et via ad coelos, viator optime, Si quem per undas subtrahat terris Deus. Ex angulo quovis in astra quid vetet Nos exsilire? Sic adire me aethera Voluit Jehova. Nunc tuas in res abi. Die Familie v. Cöln gehörte (nach frdl. Mitteilung des M.- Schwerinschen Hauptarchivs) dem mecklenburgischen Adel an (d. Grabmal zeigt d. Wappen: in silbernem Schild zwei aufgerichtete, voneinander abgekehrte schwarze Angelhaken). Christoph (Groß u. Tonj. nennen ihn fälschlich Georg), Gutsherr zu Großs-Grabow b. Güstrow, war 1517 geb.; außser Eugen, der sich 1581 in Rostock immatrikulierte, hatte er noch 2 Söhne u. 3 Töchter. Das Basler Kirchenarchiv bewahrt d. Leichenrede des Antistes J. J. Grynaeus; eine Inschrift an der Birsbrücke, in deren Nähe E. ertrank, besagte (Grof 486, Tonj. 407): «Im Jahr 1587 den 16. Aug. ertranck im Rhein der Edel Eugenius von Cöln auſs dem Land Mechelburg, mit seinem Exempel die Jugend erjnnernt, daſs sie sich Lusts halben in kein Wasser wagen, sonder in wahrer Gottesforcht das Leben be- wahren soll.
Strana 218
218 — Non aliena putes, homini quae obtingere possunt; Sors hodierna mihi, tunc erit illa tibi.» Noch 1666 bestimmte die Schulordnung des Gymnasiums: «Hyberno tempore globis niveis alios impetere, rhedis (Schlitten) per declivia et praecipitia loca invehi, per glaciem labi, aestivo lavare (baden) in Byrsa et Rheno, qui ob gurgites et voragines periculo non carent, nemini permittitor.»
218 — Non aliena putes, homini quae obtingere possunt; Sors hodierna mihi, tunc erit illa tibi.» Noch 1666 bestimmte die Schulordnung des Gymnasiums: «Hyberno tempore globis niveis alios impetere, rhedis (Schlitten) per declivia et praecipitia loca invehi, per glaciem labi, aestivo lavare (baden) in Byrsa et Rheno, qui ob gurgites et voragines periculo non carent, nemini permittitor.»
Strana 219
219 PERSONENNAMEN Mit wenigen Ausnahmen sind nur wiederholt vorkommende Personen auf- geführt. * vor der Seitenzahl bedeutet, daf sich der Name nur in den Fuß- noten findct. Acncas Sylvius 21, 37, 63, 70—84. Aldus Manutius 142, *143, 145. Amedcus s. Felix V. Amarbach, Basilius d. ii. 32f., 142, 149. Basilius d. j. 33, 159 ff., 166 ff, 208. Bonifacius $, 32 f., *135, 136, 157 ff., *177, 208. Bruno 32 f., 142, 149. Faustina 33, 169, 207 f. Johannes 32 f., 149 ff. Antonius 188, 193 f. Arclatensis, Card. 63 ff., 74, 76, *79, 8o. S. Augustinus *12, 24, *32, *133, 152 f. Beatus Rhenanus s. Rhenanus. Ber, Ludw. 5, 152 f., 157, 176. Beza *169, 171. Butzer 8, 178. Caclius s. Curio. Capito 8, 172. Castalio *170, 171, 190, 204. Cathalanus *182, S. Chrysostomus 6, 127. Copp *134 153. Curio 165, 169, 204 f. Dertusensis eps. 67 f., 74, 82. Episcopius, Nic. d. à. 5, 139, 201f.; d. j. 202, 204. Erasmus 4, 32 f., 96 ff., 142 ff., 165, *170, 200. Eugen IV. *64, *34. Felix V. 31, 75, 77 ff., 84. Ferdinand, Kónig 138, *144, 146. Franz I. *r44, *145, *153. Friedrich III. 14, *2:, 37, *84, 85, 142. Froben, Hieronymus 5, 141, 147, *163, 165, 201. Johannes 4, 126, 130ff., 136, 142, 150 f., 200. Fuchs, Martha 33, *166. Galenus *23, 188. Gilbertus 188 ff., 196. Glareanus 5, 8, 177. v. Hagenbach, Peter 85 ff. Heynlin v. Stein 3o f. S. Hieronymus *32, *133, *143. Holbein, Hans 27 f., 96, *144, 158, 200. Holtzach, Eucharius 150 f., 205. Huber, Joh., Dr. med. 19, 190, 214. Jeckelmann, Magd. 196, 211. Iselin, Ludwig 169 ff. . Lukas 176, 213. Ulrich *169, *176, *207. Julius II. 19, 137. Karl v. Burgund 16, 85 ff., 91 ff. Karl V. *25, 141, 143. Lausanensis eps. s. de la Palud. Lcontorius 155, 157, 159. Leopold v. Oesterreich *26, *28. Luther 6, 118 ff., *133. Martin V. 38, 77. Maximilian 14, 85, 146. Munatius Plancus 26. Nibling *152, 153. Occolampad 6 ff., 138, 172 ff. Offenburg, Henm. *44, *58. Oporinus *147, 205, 207. d'Oria, Bonif. 162 f.
219 PERSONENNAMEN Mit wenigen Ausnahmen sind nur wiederholt vorkommende Personen auf- geführt. * vor der Seitenzahl bedeutet, daf sich der Name nur in den Fuß- noten findct. Acncas Sylvius 21, 37, 63, 70—84. Aldus Manutius 142, *143, 145. Amedcus s. Felix V. Amarbach, Basilius d. ii. 32f., 142, 149. Basilius d. j. 33, 159 ff., 166 ff, 208. Bonifacius $, 32 f., *135, 136, 157 ff., *177, 208. Bruno 32 f., 142, 149. Faustina 33, 169, 207 f. Johannes 32 f., 149 ff. Antonius 188, 193 f. Arclatensis, Card. 63 ff., 74, 76, *79, 8o. S. Augustinus *12, 24, *32, *133, 152 f. Beatus Rhenanus s. Rhenanus. Ber, Ludw. 5, 152 f., 157, 176. Beza *169, 171. Butzer 8, 178. Caclius s. Curio. Capito 8, 172. Castalio *170, 171, 190, 204. Cathalanus *182, S. Chrysostomus 6, 127. Copp *134 153. Curio 165, 169, 204 f. Dertusensis eps. 67 f., 74, 82. Episcopius, Nic. d. à. 5, 139, 201f.; d. j. 202, 204. Erasmus 4, 32 f., 96 ff., 142 ff., 165, *170, 200. Eugen IV. *64, *34. Felix V. 31, 75, 77 ff., 84. Ferdinand, Kónig 138, *144, 146. Franz I. *r44, *145, *153. Friedrich III. 14, *2:, 37, *84, 85, 142. Froben, Hieronymus 5, 141, 147, *163, 165, 201. Johannes 4, 126, 130ff., 136, 142, 150 f., 200. Fuchs, Martha 33, *166. Galenus *23, 188. Gilbertus 188 ff., 196. Glareanus 5, 8, 177. v. Hagenbach, Peter 85 ff. Heynlin v. Stein 3o f. S. Hieronymus *32, *133, *143. Holbein, Hans 27 f., 96, *144, 158, 200. Holtzach, Eucharius 150 f., 205. Huber, Joh., Dr. med. 19, 190, 214. Jeckelmann, Magd. 196, 211. Iselin, Ludwig 169 ff. . Lukas 176, 213. Ulrich *169, *176, *207. Julius II. 19, 137. Karl v. Burgund 16, 85 ff., 91 ff. Karl V. *25, 141, 143. Lausanensis eps. s. de la Palud. Lcontorius 155, 157, 159. Leopold v. Oesterreich *26, *28. Luther 6, 118 ff., *133. Martin V. 38, 77. Maximilian 14, 85, 146. Munatius Plancus 26. Nibling *152, 153. Occolampad 6 ff., 138, 172 ff. Offenburg, Henm. *44, *58. Oporinus *147, 205, 207. d'Oria, Bonif. 162 f.
Strana 220
220 — Ornatomontanus 49 ff. Palud, de la 67, 69, 80, *82. Paracelsus *134, *209. Petri Joh. 151 ff. Pius II. s. Aeneas Sylvius. Platter, Felix 23, *98, *163, 178 ff., 210 f. Thomas *25, 178 ff., 210. Poggio 10, *38, *47. de Ragusio, Joh. 18, 82. Regula (Rütimann) 180 f., 198. Rhenanus, Beatus *2, *26, *33, *132, 138, 141. Rosenblat, Wibr. 8, 178. Rot, Peter 16, 88, 91. v. Rotberg, Arnold 9, *20, *79. Rudin (Rüdin), Jak. 16 f., *165, 213. Schönauer, Theob. *189, 195. de Segovia, Joh. 66, 73, 76. Sigismund, König *44, *58, *78. Herzog 36, *85, 86 f. v. Tierstein, Joh. 68, 78. v. Utenheim, Chr. 4, 199. v. Venningen, Joh. *12, 87, 95. Vesalius 23, 186, *192. Vicensis eps. 74, 82. Wattensnee 150 ff. Zibol 20, 29. Zscheckenbürlin 31, *33. Zwinger, Theod., u. Familie 212—216.
220 — Ornatomontanus 49 ff. Palud, de la 67, 69, 80, *82. Paracelsus *134, *209. Petri Joh. 151 ff. Pius II. s. Aeneas Sylvius. Platter, Felix 23, *98, *163, 178 ff., 210 f. Thomas *25, 178 ff., 210. Poggio 10, *38, *47. de Ragusio, Joh. 18, 82. Regula (Rütimann) 180 f., 198. Rhenanus, Beatus *2, *26, *33, *132, 138, 141. Rosenblat, Wibr. 8, 178. Rot, Peter 16, 88, 91. v. Rotberg, Arnold 9, *20, *79. Rudin (Rüdin), Jak. 16 f., *165, 213. Schönauer, Theob. *189, 195. de Segovia, Joh. 66, 73, 76. Sigismund, König *44, *58, *78. Herzog 36, *85, 86 f. v. Tierstein, Joh. 68, 78. v. Utenheim, Chr. 4, 199. v. Venningen, Joh. *12, 87, 95. Vesalius 23, 186, *192. Vicensis eps. 74, 82. Wattensnee 150 ff. Zibol 20, 29. Zscheckenbürlin 31, *33. Zwinger, Theod., u. Familie 212—216.
- I: Titel
- V: Inhalt-Vorwort
- 1: Christian Wurstisen
- 37: Aeneas Sylvius
- 84: Johannes Knebel
- 96: Desiderius Erasmus
- 141: Beatus Renanus
- 149: Familie Amerbach
- 178: Thomas Platter
- 198: Grabschriften
- 219: Personennamen