z 787 stránek
Titul
Ia
Ib
Inhaltsübersicht
Ic
Id
Vorwort
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
XXIII
Edice
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
Chronologisches Verzeichnis
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
Orts-Personen-Namen Register
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
Zusätze und Verbesserungen
757
758
759
761
Název:
Deutsche Reichstagsakten unter Kaiser Friedrich III. Abt. 2. (1441-1442)
Autor:
Herre, Hermann; Quidde, Ludwig
Rok vydání:
1928
Místo vydání:
München
Počet stran celkem:
787
Obsah:
- Ia: Titul
- Ic: Inhaltsübersicht
- I: Vorwort
- 1: Edice
- 691: Chronologisches Verzeichnis
- 706: Orts-Personen-Namen Register
- 757: Zusätze und Verbesserungen
upravit
Strana Ia
DEUTSCHE REICHSTAGSAKTEN UNTER KAISER FRIEDRICH III. ZWEITE ABTEILUNG 1441—1442 ERSTE HALFTE, HERAUSGEGEBEN VON HERMANN HERRE ZWEITE HALFTE, BEARBEITET VON HERMANN HERRE HERAUSGEGEBEN VON LUDWIG QUIDDE
DEUTSCHE REICHSTAGSAKTEN UNTER KAISER FRIEDRICH III. ZWEITE ABTEILUNG 1441—1442 ERSTE HALFTE, HERAUSGEGEBEN VON HERMANN HERRE ZWEITE HALFTE, BEARBEITET VON HERMANN HERRE HERAUSGEGEBEN VON LUDWIG QUIDDE
Strana Ib
DEUTSCHE REICHSTAGSAKTEN UNTER KAISER FRIEDRICH III. ZWEITE ABTEILUNG 1441—1442 ERSTE HALFTE, HERAUSGEGEBEN VON HERMANN HERRE ZWEITE HALFTE, BEARBEITET VON HERMANN HERRE HERAUSGEGEBEN VON LUDWIG QUIDDE
DEUTSCHE REICHSTAGSAKTEN UNTER KAISER FRIEDRICH III. ZWEITE ABTEILUNG 1441—1442 ERSTE HALFTE, HERAUSGEGEBEN VON HERMANN HERRE ZWEITE HALFTE, BEARBEITET VON HERMANN HERRE HERAUSGEGEBEN VON LUDWIG QUIDDE
Strana Ic
Dow t-morntuuu Inhaltsübersicht. Vorwort . Literaturverzeichnis Fürsten- und Stiidtetag zu Worms am 28. Mai 1441. Einleitung . Vorverhandlungen kóniglicher, "kurfirstlicher und städtischer Vertreter i in Ulm am 8. Mai 1441 nr. 1 Einladungen nr. 2 . . Besuch des Tages nr. 3-9 Briefwechsel nr. 10-13 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Einleitung . . Verhandlungen über die Kirchentrage und über Reichsangelegenheiten + von Ende Mai bis Mitte August 1441 nr. 14-49 . a) Verhandlungen K. Friedrichs mit einer kurfürstlichen Gesandtschaft über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten in Wien und Wiener Neustadt im Juni und Juli 1441 nr. 14-30 . b) Verhandlungen K. Friedrichs mit einer Gesandtschaft des ‚Könige + von England über die Kirchenfrage in Wien im Juni und Juli 1441 nr. 31-33 . . c) Landfriedensverhandlungen der Oberdeutschen Reichsetüdte. im Juli und August 1441 nr. 34-49 . ca) Stádtetag zu Konstanz vom 3. bis = zum n Juli 1441 1 nr. 34-46 cb) Stüdtetag zu Ulm am 8. August 1441 nr. 47 . cc) Stüdtetag zu Konstanz am 10. August 1441 nr. 48-49 . Einladungen nr. 50-52 Voranfgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61 . . . . a) Verhandlungen K. Friedrichs mit K. Karl von Frankreich im Ok- tober 1441 nr. 53-56 . . b) Vorverhandlungen der Universitüten i im | Oktober 1441 nr. 51- m e) Stidtetag zu Ulm am 17. Oktober 1441 nr. 59 .. d) Fürstentag zu Mergentheim am 5. November 1441 nr. 60-61 . . Vollmachten und Instruktionen nr. 62-65 . Geleit nr. 66-67 . Besuch des Tages nr. 68-79 . Verhandlungen nr. 80 .. . Briefwechsel und Berichte nr. 81- 96° Kosten Frankfurts nr. 97 I-XIX XXUXXIII 1-5 5-7 7-8 8-12 12-15 16-52 53-95 53-71 71-74 74-95 74-91 91-93 93-95 95-98 99-108 99-103 103-105 105-107 107-108 108-114 114-115 115-130 130-136 136-145 145-140 .
Dow t-morntuuu Inhaltsübersicht. Vorwort . Literaturverzeichnis Fürsten- und Stiidtetag zu Worms am 28. Mai 1441. Einleitung . Vorverhandlungen kóniglicher, "kurfirstlicher und städtischer Vertreter i in Ulm am 8. Mai 1441 nr. 1 Einladungen nr. 2 . . Besuch des Tages nr. 3-9 Briefwechsel nr. 10-13 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Einleitung . . Verhandlungen über die Kirchentrage und über Reichsangelegenheiten + von Ende Mai bis Mitte August 1441 nr. 14-49 . a) Verhandlungen K. Friedrichs mit einer kurfürstlichen Gesandtschaft über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten in Wien und Wiener Neustadt im Juni und Juli 1441 nr. 14-30 . b) Verhandlungen K. Friedrichs mit einer Gesandtschaft des ‚Könige + von England über die Kirchenfrage in Wien im Juni und Juli 1441 nr. 31-33 . . c) Landfriedensverhandlungen der Oberdeutschen Reichsetüdte. im Juli und August 1441 nr. 34-49 . ca) Stádtetag zu Konstanz vom 3. bis = zum n Juli 1441 1 nr. 34-46 cb) Stüdtetag zu Ulm am 8. August 1441 nr. 47 . cc) Stüdtetag zu Konstanz am 10. August 1441 nr. 48-49 . Einladungen nr. 50-52 Voranfgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61 . . . . a) Verhandlungen K. Friedrichs mit K. Karl von Frankreich im Ok- tober 1441 nr. 53-56 . . b) Vorverhandlungen der Universitüten i im | Oktober 1441 nr. 51- m e) Stidtetag zu Ulm am 17. Oktober 1441 nr. 59 .. d) Fürstentag zu Mergentheim am 5. November 1441 nr. 60-61 . . Vollmachten und Instruktionen nr. 62-65 . Geleit nr. 66-67 . Besuch des Tages nr. 68-79 . Verhandlungen nr. 80 .. . Briefwechsel und Berichte nr. 81- 96° Kosten Frankfurts nr. 97 I-XIX XXUXXIII 1-5 5-7 7-8 8-12 12-15 16-52 53-95 53-71 71-74 74-95 74-91 91-93 93-95 95-98 99-108 99-103 103-105 105-107 107-108 108-114 114-115 115-130 130-136 136-145 145-140 .
Strana Id
HO QW» e me HEED cons Inhaltsübersicht. Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Einleitung . . Geleit nr. 98-99 . Krónungsakten nr. 100-105 Krónungsanzeige nr. 106 . Krónungsberichte nr. 107-112 . Kosten nr. 113 . Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1443. Eivleitung . Einladungen nr. 114-119 Co. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage und Gerichtswesen vom März bis zum Mai 1442 nr. 120-139 . a) Verhandlungen der Kurfürsten mit Papst Eugen IV. im | Mórz und April 1442 nr. 120-124 . b) Beratungen der Universität Wien und des Baseler Konzils über die Kirchenfrage im März und April 1442 nr. 125-133 . c) Verhandlungen der Reichsstädte über die Veme vom März bis zum Mai 1442 nr. 134-139 Anordnungen und Beschlüsse des Frankfurter Rats vor der Ankunft und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147 s . Geleit nr. 148-151 . Instruktionen nr. 152-153 Besuch des Tages nr. 154-199 . Prüsenzlisten nr. 200-203 . . Verhandlungen und Beschlüsse nr. 204-230 . a) Bündnisverhandlungen der Stüdte nr. 204-205. . . b) Verhandlungen und Beschlüsse über die Landfriedensfrage nr. . 206- 209 c) Verhandlungen und Beschlüsse über die Kirchenfrage nr. 210-230 . Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 4 . Kosten nr. 260-268 Nachfolgender Stádtetag zu Speier a am 16. Oktober 1442 nr. 269-287 . a) Vorberatungen in Mainz, Niirnberg, Ulm, Breisach und Konstanz im September und Oktober 1442 nr. 269-277 $n b) Besuch des Tages nr. 278-279 c) Beschlüsse nr. 280-281 d) Briefwechsel nr. 282-287 . Anhang: Krünungssteuer und Griechengeld n nr. 288- 320. Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten . Alfabetisehes Register der Orts- und Personen-Namen . Zusätze und Verbesserungen 147-169 169-170 170-185 185 186-206 206 207-270 271-276 277-310 277-287 287-303 304-310 310-337 337-339 339-343 343-370 370-384 385-594 385-388 388-407 407-594 594-627 627-644 644-664 644-653 654-655 656-658 658-664 665-689 691-705 706-756 757-760
HO QW» e me HEED cons Inhaltsübersicht. Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Einleitung . . Geleit nr. 98-99 . Krónungsakten nr. 100-105 Krónungsanzeige nr. 106 . Krónungsberichte nr. 107-112 . Kosten nr. 113 . Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1443. Eivleitung . Einladungen nr. 114-119 Co. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage und Gerichtswesen vom März bis zum Mai 1442 nr. 120-139 . a) Verhandlungen der Kurfürsten mit Papst Eugen IV. im | Mórz und April 1442 nr. 120-124 . b) Beratungen der Universität Wien und des Baseler Konzils über die Kirchenfrage im März und April 1442 nr. 125-133 . c) Verhandlungen der Reichsstädte über die Veme vom März bis zum Mai 1442 nr. 134-139 Anordnungen und Beschlüsse des Frankfurter Rats vor der Ankunft und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147 s . Geleit nr. 148-151 . Instruktionen nr. 152-153 Besuch des Tages nr. 154-199 . Prüsenzlisten nr. 200-203 . . Verhandlungen und Beschlüsse nr. 204-230 . a) Bündnisverhandlungen der Stüdte nr. 204-205. . . b) Verhandlungen und Beschlüsse über die Landfriedensfrage nr. . 206- 209 c) Verhandlungen und Beschlüsse über die Kirchenfrage nr. 210-230 . Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 4 . Kosten nr. 260-268 Nachfolgender Stádtetag zu Speier a am 16. Oktober 1442 nr. 269-287 . a) Vorberatungen in Mainz, Niirnberg, Ulm, Breisach und Konstanz im September und Oktober 1442 nr. 269-277 $n b) Besuch des Tages nr. 278-279 c) Beschlüsse nr. 280-281 d) Briefwechsel nr. 282-287 . Anhang: Krünungssteuer und Griechengeld n nr. 288- 320. Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten . Alfabetisehes Register der Orts- und Personen-Namen . Zusätze und Verbesserungen 147-169 169-170 170-185 185 186-206 206 207-270 271-276 277-310 277-287 287-303 304-310 310-337 337-339 339-343 343-370 370-384 385-594 385-388 388-407 407-594 594-627 627-644 644-664 644-653 654-655 656-658 658-664 665-689 691-705 706-756 757-760
Strana I
Vorwort. I. Zur Geschichte unseres Unternehmens. Vor fast drei Jahren ist hier zuletzt über die Entwicklung und den Stand unserer Arbeiten berichtet worden. Am 12. August 1925 unterzeichnete Gustav Beckmann das Vor- wort zum 13. Bande. Das Erscheinen des Bandes, eines wahren Schmerzenskindes seiner Reichstagsakten-Tätigkeit, sollte er kaum zweiundeinhalb Jahre überleben. Am 26. März d. J. ist er von uns gegangen. Einer langen Leidenszeit, aus der er sich immer wieder zur Arbeit aufraffte, setzte der Tod ein Ende. Uber den Einfluß seiner Krankheit auf den Fortgang des Unternehmens hat er sich selbst im Vorwort zum 13. Band ausgesprochen. Gustav Beckmann, geboren 15. Oktober 1864 in Osnabrück, hatte als Schüler Julius Weizsäckers in Berlin mit einer Abhandlung über „das mittelalterliche Frankfurt als Schauplatz von Reichs- und Wahltagen“ 1889 promoviert, war also durch seine Doktor- dissertation schon in das Stoffgebiet und die Editionsgrundsätze der Reichstagsakten ein- geführt worden, als er Anfang April 1891, einige Monate später als der fast gleichaltrige Herre, als Mitarbeiter eintrat. Uber seine Betätigung bei dem Unternehmen, die Archiv- reisen, die er, zum Teil gemeinsam mit Herre, ausführte, um das für die Konzilszeit neu zuströmende Quellenmaterial zu sammeln, hat Herre im Vorwort zum 15. Bande berichtet. Das Hauptergebnis seiner Arbeit aus dem Jahrzehnt 1891-1900 liegt in den beiden von ihm herausgegebenen Bänden 11 und 12, die die Regierungszeit Sigmunds abschließen, vor. Sie erschienen 1898 und 1901. Erst ein Vierteljahrhundert später, 1925, ist Bd. 13, der erste der beiden Albrecht-Bände, zum Abschluß gekommen, wenn auch der erste Halbband schon 1908, der zweite (ohne Vorwort und Register) 1916 ausgegeben wurde. Der zweite Albrecht-Band (Bd. 14) ist von Beckmann und seinem Mitarbeiter Dr. Helmut Weigel so weit gefördert, daſ Weigel, dem ja jedenfalls die Herausgabe auch formell übertragen werden wird, darauf rechnet, um die Jahreswende mit dem Druck beginnen zu können. Jahrelang hat fast die ganze wissenschaftliche Arbeit Beckmanns den Reichstags- akten gehört, in treuer Kameradschaft, wie er selbst sagt, Freude und Leid der Arbeit teilend, mit Herre. Mit seiner Berufung nach Erlangen im Jahre 1907 (wo er 1909 Ordinarius wurde), trat die akademische Tätigkeit damit in Wettbewerb. Als Editor hat er sich noch bei einem den Reichstagsakten der Konzilszeit nahe verwandten Unternehmen dem von Johannes Haller begonnenen Sammelwerk „Concilium Basiliense“ betätigt. Bd. 5, an dem er beteiligt war, erschien 1904, Bd. 6, seine alleinige Arbeit, enthaltend die Konkordate des Zwölferausschusses (Dez. 1436 bis Nov. 1437) und den ersten Teil des Konzilsprotokolls Jakob Hüglins (Febr. 1438 bis Dez. 1439), 1913, das enorm umfang- reiche Register dazu erst 1927. In der Münchner Historischen Kommission, der er seit dem Jahre 1903 als Mit- glied angehörte, hat er wiederholt auf Inangriffnahme neuer Aufgaben gedrängt. Lebhaft interessierte er sich für ein Porträtwerk zur Deutschen Geschichte, zunächst wohl des Mittel- alters; diese Deutsche Ikonographie sollte eine Ergänzung zur Allgemeinen Deutschen Bio- graphie sein. Die Schwierigkeiten der Durchführung haben die Kommission verhindert, Deutsche Reichstags-Akten XVI.
Vorwort. I. Zur Geschichte unseres Unternehmens. Vor fast drei Jahren ist hier zuletzt über die Entwicklung und den Stand unserer Arbeiten berichtet worden. Am 12. August 1925 unterzeichnete Gustav Beckmann das Vor- wort zum 13. Bande. Das Erscheinen des Bandes, eines wahren Schmerzenskindes seiner Reichstagsakten-Tätigkeit, sollte er kaum zweiundeinhalb Jahre überleben. Am 26. März d. J. ist er von uns gegangen. Einer langen Leidenszeit, aus der er sich immer wieder zur Arbeit aufraffte, setzte der Tod ein Ende. Uber den Einfluß seiner Krankheit auf den Fortgang des Unternehmens hat er sich selbst im Vorwort zum 13. Band ausgesprochen. Gustav Beckmann, geboren 15. Oktober 1864 in Osnabrück, hatte als Schüler Julius Weizsäckers in Berlin mit einer Abhandlung über „das mittelalterliche Frankfurt als Schauplatz von Reichs- und Wahltagen“ 1889 promoviert, war also durch seine Doktor- dissertation schon in das Stoffgebiet und die Editionsgrundsätze der Reichstagsakten ein- geführt worden, als er Anfang April 1891, einige Monate später als der fast gleichaltrige Herre, als Mitarbeiter eintrat. Uber seine Betätigung bei dem Unternehmen, die Archiv- reisen, die er, zum Teil gemeinsam mit Herre, ausführte, um das für die Konzilszeit neu zuströmende Quellenmaterial zu sammeln, hat Herre im Vorwort zum 15. Bande berichtet. Das Hauptergebnis seiner Arbeit aus dem Jahrzehnt 1891-1900 liegt in den beiden von ihm herausgegebenen Bänden 11 und 12, die die Regierungszeit Sigmunds abschließen, vor. Sie erschienen 1898 und 1901. Erst ein Vierteljahrhundert später, 1925, ist Bd. 13, der erste der beiden Albrecht-Bände, zum Abschluß gekommen, wenn auch der erste Halbband schon 1908, der zweite (ohne Vorwort und Register) 1916 ausgegeben wurde. Der zweite Albrecht-Band (Bd. 14) ist von Beckmann und seinem Mitarbeiter Dr. Helmut Weigel so weit gefördert, daſ Weigel, dem ja jedenfalls die Herausgabe auch formell übertragen werden wird, darauf rechnet, um die Jahreswende mit dem Druck beginnen zu können. Jahrelang hat fast die ganze wissenschaftliche Arbeit Beckmanns den Reichstags- akten gehört, in treuer Kameradschaft, wie er selbst sagt, Freude und Leid der Arbeit teilend, mit Herre. Mit seiner Berufung nach Erlangen im Jahre 1907 (wo er 1909 Ordinarius wurde), trat die akademische Tätigkeit damit in Wettbewerb. Als Editor hat er sich noch bei einem den Reichstagsakten der Konzilszeit nahe verwandten Unternehmen dem von Johannes Haller begonnenen Sammelwerk „Concilium Basiliense“ betätigt. Bd. 5, an dem er beteiligt war, erschien 1904, Bd. 6, seine alleinige Arbeit, enthaltend die Konkordate des Zwölferausschusses (Dez. 1436 bis Nov. 1437) und den ersten Teil des Konzilsprotokolls Jakob Hüglins (Febr. 1438 bis Dez. 1439), 1913, das enorm umfang- reiche Register dazu erst 1927. In der Münchner Historischen Kommission, der er seit dem Jahre 1903 als Mit- glied angehörte, hat er wiederholt auf Inangriffnahme neuer Aufgaben gedrängt. Lebhaft interessierte er sich für ein Porträtwerk zur Deutschen Geschichte, zunächst wohl des Mittel- alters; diese Deutsche Ikonographie sollte eine Ergänzung zur Allgemeinen Deutschen Bio- graphie sein. Die Schwierigkeiten der Durchführung haben die Kommission verhindert, Deutsche Reichstags-Akten XVI.
Strana II
II Vorwort. dem Plan näher zu treten. Mehr Glück hatte er mit seiner Anregung, eine Sammlung der politischen Reformtraktate des 15. Jahrhunderts herauszugeben. Das Unternehmen wurde beschlossen und seiner Leitung unterstellt. Einige Teile sind weit gefördert; erschienen aber ist noch keine Lieferung. Seinem Antrag, die Ausgabe von „Urkunden und Akten zur Geschichte der oberdeutschen Städtebünde" ins Auge zu fassen, wie vor Jahren schon einmal geplant war, wurde in der Plenarversammlung 1926 soweit stattgegeben, daß man einen Unterausschuß unter Beckmanns Vorsitz bildete. Zur Ausführung ist bisher noch nichts Nennenswertes geschehen. Diese trockene Zusammenstellung der auf dem Gebiet der Quellenedition liegenden Arbeiten und Interessen Beckmanns wäre, um ein volles Bild seiner wissenschaftlichen Persönlichkeit zu gewinnen, zu ergänzen durch eine Würdigung seiner Arbeitsweise, seiner Art, geschichtliche Probleme zu behandeln, und seiner akademischen Lehrtätigkeit. Vielleicht wird darauf im 14. Bande, der Beckmanns Lebensarbeit, soweit sie sich in unserem Unter- nehmen auswirkt, abschließen wird, sein Schüler und Mitarbeiter Dr. Weigel zu sprechen kommen. Ich möchte ihm nicht vorgreifen; denn er kann aus einer viel intimeren Kenntnis urteilen. Nur soviel glaube ich noch sagen zu dürfen und sagen zu müssen, daß auf allen Seiten von Beckmanns akademischem Wirken auf dem Katheder und im Seminar, be- sonders aber von dem Verhältnis zu seinen Schülern mit den Ausdrücken wärmster An- erkennung gesprochen wird. Mit Beckmann ist außer mir der letzte von Weizsäckers unmittelbaren Schülern aus dem Unternehmen ausgeschieden. Von früheren Mitarbeitern, die aus seiner Schule hervor- gegangen sind, leben noch Geh. Konsistorialrat Friedrich Ebrard, ehemaliger Direktor der Frankfurter Stadtbibliothek, hochbetagt in Frankfurt, und Professor K. E. Schellhaß, bis vor einigen Jahren Sekretär des Preußischen Historischen Instituts in Rom, jetzt in München. Hinter der schweren Erschütterung, die Beckmanns Tod für uns bedeutet, tritt alles andere, was sonst über die Geschichte des Unternehmens seit 1925 zu berichten ist, zurück. Mit dem Nachlaß Herres für die Jahre 1443ff. ist, wie früher berichtet, unter meiner Leitung Dr. Walter Kaemmerer beschäftigt. Er rechnet zuversichtlich darauf, die Jahre 1443-1449 in zwei Bänden zu bewältigen. Die Sammlung des Materials ist soweit vorgeschritten, daß Rechenfehler, wie sie so oft in der Geschichte der Reichstagsakten (wie anderer Editionsunternehmen) alle Voraussagen über den Haufen geworfen haben, nicht zu fürchten sind. Bd. 17, der die Jahre 1443-1445 umfassen wird, ist soweit ge- diehen, daßt Kaemmerer begonnen hat, die Einleitungen zu den ersten Hauptabteilungen zu schreiben. Er hat jetzt allerdings eine Berufung an das Stadtarchiv in Aachen erhalten. Dadurch wird natürlich eine gewisse Verzögerung in den Arbeiten eintreten. Immerhin zweifelt er nicht daran, den Band in Druck geben zu können, sobald Bd. 14 und das erste Heft der Supplemente ausgedruckt sind. Da Kaemmerer durch seine Anstellung in Aachen aus der Zahl der festbesoldeten Mitarbeiter ausscheidet, ist das Gehalt für einen neuen jungen Mitarbeiter frei geworden. Wie dieser zu verwenden, wie das Arbeitsgebiet über 1449 hinaus unter Dr. Weigel (nach Vollendung des 14. Bandes), Dr. Kaemmerer (nach Vollendung des 17. und 18.) und dem neuen Mitarbeiter zu verteilen ist, wird der Beschlußfassung der Kommission unterliegen. — Beckmann hegte den von mir geteilten Wunsch, mit der Wahl Maximilians 1486 eine neue „mittlere“ Reihe zu beginnen, um rascher an die große Reformgesetzgebung heranzukommen. Zum ersten Male kann etwas Tröstlicheres von den Supplementen berichtet werden. Ich habe, seit sie mir im Jahre 1900 übertragen waren und dieser Beschluß nach Beendigung meiner Mitarbeit an den Bänden 10-12, dann nach Uberwindung der Kriegs-
II Vorwort. dem Plan näher zu treten. Mehr Glück hatte er mit seiner Anregung, eine Sammlung der politischen Reformtraktate des 15. Jahrhunderts herauszugeben. Das Unternehmen wurde beschlossen und seiner Leitung unterstellt. Einige Teile sind weit gefördert; erschienen aber ist noch keine Lieferung. Seinem Antrag, die Ausgabe von „Urkunden und Akten zur Geschichte der oberdeutschen Städtebünde" ins Auge zu fassen, wie vor Jahren schon einmal geplant war, wurde in der Plenarversammlung 1926 soweit stattgegeben, daß man einen Unterausschuß unter Beckmanns Vorsitz bildete. Zur Ausführung ist bisher noch nichts Nennenswertes geschehen. Diese trockene Zusammenstellung der auf dem Gebiet der Quellenedition liegenden Arbeiten und Interessen Beckmanns wäre, um ein volles Bild seiner wissenschaftlichen Persönlichkeit zu gewinnen, zu ergänzen durch eine Würdigung seiner Arbeitsweise, seiner Art, geschichtliche Probleme zu behandeln, und seiner akademischen Lehrtätigkeit. Vielleicht wird darauf im 14. Bande, der Beckmanns Lebensarbeit, soweit sie sich in unserem Unter- nehmen auswirkt, abschließen wird, sein Schüler und Mitarbeiter Dr. Weigel zu sprechen kommen. Ich möchte ihm nicht vorgreifen; denn er kann aus einer viel intimeren Kenntnis urteilen. Nur soviel glaube ich noch sagen zu dürfen und sagen zu müssen, daß auf allen Seiten von Beckmanns akademischem Wirken auf dem Katheder und im Seminar, be- sonders aber von dem Verhältnis zu seinen Schülern mit den Ausdrücken wärmster An- erkennung gesprochen wird. Mit Beckmann ist außer mir der letzte von Weizsäckers unmittelbaren Schülern aus dem Unternehmen ausgeschieden. Von früheren Mitarbeitern, die aus seiner Schule hervor- gegangen sind, leben noch Geh. Konsistorialrat Friedrich Ebrard, ehemaliger Direktor der Frankfurter Stadtbibliothek, hochbetagt in Frankfurt, und Professor K. E. Schellhaß, bis vor einigen Jahren Sekretär des Preußischen Historischen Instituts in Rom, jetzt in München. Hinter der schweren Erschütterung, die Beckmanns Tod für uns bedeutet, tritt alles andere, was sonst über die Geschichte des Unternehmens seit 1925 zu berichten ist, zurück. Mit dem Nachlaß Herres für die Jahre 1443ff. ist, wie früher berichtet, unter meiner Leitung Dr. Walter Kaemmerer beschäftigt. Er rechnet zuversichtlich darauf, die Jahre 1443-1449 in zwei Bänden zu bewältigen. Die Sammlung des Materials ist soweit vorgeschritten, daß Rechenfehler, wie sie so oft in der Geschichte der Reichstagsakten (wie anderer Editionsunternehmen) alle Voraussagen über den Haufen geworfen haben, nicht zu fürchten sind. Bd. 17, der die Jahre 1443-1445 umfassen wird, ist soweit ge- diehen, daßt Kaemmerer begonnen hat, die Einleitungen zu den ersten Hauptabteilungen zu schreiben. Er hat jetzt allerdings eine Berufung an das Stadtarchiv in Aachen erhalten. Dadurch wird natürlich eine gewisse Verzögerung in den Arbeiten eintreten. Immerhin zweifelt er nicht daran, den Band in Druck geben zu können, sobald Bd. 14 und das erste Heft der Supplemente ausgedruckt sind. Da Kaemmerer durch seine Anstellung in Aachen aus der Zahl der festbesoldeten Mitarbeiter ausscheidet, ist das Gehalt für einen neuen jungen Mitarbeiter frei geworden. Wie dieser zu verwenden, wie das Arbeitsgebiet über 1449 hinaus unter Dr. Weigel (nach Vollendung des 14. Bandes), Dr. Kaemmerer (nach Vollendung des 17. und 18.) und dem neuen Mitarbeiter zu verteilen ist, wird der Beschlußfassung der Kommission unterliegen. — Beckmann hegte den von mir geteilten Wunsch, mit der Wahl Maximilians 1486 eine neue „mittlere“ Reihe zu beginnen, um rascher an die große Reformgesetzgebung heranzukommen. Zum ersten Male kann etwas Tröstlicheres von den Supplementen berichtet werden. Ich habe, seit sie mir im Jahre 1900 übertragen waren und dieser Beschluß nach Beendigung meiner Mitarbeit an den Bänden 10-12, dann nach Uberwindung der Kriegs-
Strana III
Vorwort. III nöte bestätigt wurde, leider nur wenig für sie getan. Das öffentliche Leben und Konse- quenzen mancher nun einmal übernommener Verpflichtungen nahmen mich, auch nachdem ich aus den Parlamenten ausgeschieden war, viel stärker in Anspruch, als ich geglaubt hatte. Außerdem aber schien mir auch nicht viel darauf anzukommen, ob gerade die Supplementa ein Jahrzehnt früher oder später herauskamen. Wichtiger schien mir, zu warten, bis abschließende Vollständigkeit möglich wäre. Die Kommission war anderer Ansicht. Durch einen Beschluß, den sie in der Plenarversammlung von 1925, während ich in Amerika war, gefaßt hat, hat sie mich etwas unsanft aus meiner Ruhe aufgescheucht. Ich bin an den Abschluß des Manuskriptes, zunächst für das erste Heft, das von 1376 bis 1381 reichen soll, gegangen und hoffe, daß es noch vor Jahresschluß druckfertig sein wird. Mit dem ersten Heft will ich, eine lange gehegte Lieblingsidee von mir verwirklichend, eine Ubersicht über die gesamte uns angehende archivalische Uberlieferung verbinden, geordnet nicht nach den heutigen Aufbewahrungsorten, sondern nach dem Ursprung der Archivalien. Das Material dafür liegt seit langer Zeit zur Verarbeitung bereit. Herr Dr. Volk hatte die Güte, unsere Vor- arbeiten aus dem Arbeitsgebiet der jüngeren Reihe der Reichstagsakten zu ergänzen. — Das zweite Heft der Supplemente soll die Zeit des großen Städtebundes 1381-1389 umfassen, das dritte Wenzels letztes Jahrzehnt 1390-1400, ein viertes die Regierung Ruprechts. Die vier Hefte würden zusammen den ersten Ergänzungsband (1376-1410) bilden. Die Sorge für den zweiten Band, der der Regierung Sigmunds zu widmen wäre, mag einer späteren Zeit überlassen werden. Da ich für Sigmund schon vor mehr als vierzig Jahren viel gesammelt habe, würde ich mich allerdings freuen, auch diese Arbeit noch bewältigen zu können. II. Die Bearbeitung des Bandes. Der Band ist in zwei Abteilungen erschienen 1921 und 1928. Herre hat in der Vor- bemerkung zu der ersten, sehr viel kleineren Hälfte, die bis zur Königskrönung, Seite 206, reicht, berichtet, weshalb es, entgegen der ursprünglichen Absicht, zu der Teilung kam. An den 28 Bogen der ersten Hälfte wurde infolge der Ungunst der Zeitumstände drei Jahre gedruckt. Dann schien die Fortführung unter dem Druck der Inflation ganz ins Stocken zu geraten; ja die Verlagshandlung glaubte zeitweilig das Unternehmen gans auf- geben zu müssen. Erst dank der Mitwirkung der Notgemeinschaft der Deutschen Wissen- schaft wurde es wieder flott. Als die ersten fünf Bogen des zweiten Halbbandes druck- fertig waren, starb der Herausgeber am 12. Juli 1921 nach kurzem Krankenlager. Es war der schwerste Schlag, der die Veröffentlichung des Bandes und das Unternehmen überhaupt treffen konnte. Hermann Herre, geboren 1. September 1864 in Preußlitz (Anhalt), aufgewachsen in Dessau, hatte als Schüler Maurenbrechers 1890 in Leipzig mit einer Abhandlung über „die Ilsenburger Annalen als Quelle der Pöhlder Chronik“ promoviert, kam also aus einem ganz anderen Forschungsgebiet, als er im Dezember 1890 auf Empfehlung Ernst Dümmlers für die Reichstagsakten gewonnen wurde. Er hat sich dann aber überraschend schnell eingearbeitet und wohl noch mehr als Beckmann für das Unternehmen und in ihm gelebt. Er war äußterlich stark behindert durch seine Taubheit. Als zwölfjähriger Knabe hatte er nach einer Scharlacherkrankung das Gehör verloren. Da er nicht von den Lippen ablesen konnte, verkehrten wir nur schriftlich mit ihm. Seine nicht durch das Gehör kon- trollierte dumpfe Aussprache, die uns Näherstehende kaum noch störte, machte ihn für Fremde oft schwer verständlich. Bewundernswert, wie er trotzdem seinen Weg durchs Leben gemacht, sein Studium durchgeführt, schon als Student im British Museum gearbeitet, später für die Reichstagsakten weite Reisen, auch ins Ausland, nach Italien, Frankreich 1*
Vorwort. III nöte bestätigt wurde, leider nur wenig für sie getan. Das öffentliche Leben und Konse- quenzen mancher nun einmal übernommener Verpflichtungen nahmen mich, auch nachdem ich aus den Parlamenten ausgeschieden war, viel stärker in Anspruch, als ich geglaubt hatte. Außerdem aber schien mir auch nicht viel darauf anzukommen, ob gerade die Supplementa ein Jahrzehnt früher oder später herauskamen. Wichtiger schien mir, zu warten, bis abschließende Vollständigkeit möglich wäre. Die Kommission war anderer Ansicht. Durch einen Beschluß, den sie in der Plenarversammlung von 1925, während ich in Amerika war, gefaßt hat, hat sie mich etwas unsanft aus meiner Ruhe aufgescheucht. Ich bin an den Abschluß des Manuskriptes, zunächst für das erste Heft, das von 1376 bis 1381 reichen soll, gegangen und hoffe, daß es noch vor Jahresschluß druckfertig sein wird. Mit dem ersten Heft will ich, eine lange gehegte Lieblingsidee von mir verwirklichend, eine Ubersicht über die gesamte uns angehende archivalische Uberlieferung verbinden, geordnet nicht nach den heutigen Aufbewahrungsorten, sondern nach dem Ursprung der Archivalien. Das Material dafür liegt seit langer Zeit zur Verarbeitung bereit. Herr Dr. Volk hatte die Güte, unsere Vor- arbeiten aus dem Arbeitsgebiet der jüngeren Reihe der Reichstagsakten zu ergänzen. — Das zweite Heft der Supplemente soll die Zeit des großen Städtebundes 1381-1389 umfassen, das dritte Wenzels letztes Jahrzehnt 1390-1400, ein viertes die Regierung Ruprechts. Die vier Hefte würden zusammen den ersten Ergänzungsband (1376-1410) bilden. Die Sorge für den zweiten Band, der der Regierung Sigmunds zu widmen wäre, mag einer späteren Zeit überlassen werden. Da ich für Sigmund schon vor mehr als vierzig Jahren viel gesammelt habe, würde ich mich allerdings freuen, auch diese Arbeit noch bewältigen zu können. II. Die Bearbeitung des Bandes. Der Band ist in zwei Abteilungen erschienen 1921 und 1928. Herre hat in der Vor- bemerkung zu der ersten, sehr viel kleineren Hälfte, die bis zur Königskrönung, Seite 206, reicht, berichtet, weshalb es, entgegen der ursprünglichen Absicht, zu der Teilung kam. An den 28 Bogen der ersten Hälfte wurde infolge der Ungunst der Zeitumstände drei Jahre gedruckt. Dann schien die Fortführung unter dem Druck der Inflation ganz ins Stocken zu geraten; ja die Verlagshandlung glaubte zeitweilig das Unternehmen gans auf- geben zu müssen. Erst dank der Mitwirkung der Notgemeinschaft der Deutschen Wissen- schaft wurde es wieder flott. Als die ersten fünf Bogen des zweiten Halbbandes druck- fertig waren, starb der Herausgeber am 12. Juli 1921 nach kurzem Krankenlager. Es war der schwerste Schlag, der die Veröffentlichung des Bandes und das Unternehmen überhaupt treffen konnte. Hermann Herre, geboren 1. September 1864 in Preußlitz (Anhalt), aufgewachsen in Dessau, hatte als Schüler Maurenbrechers 1890 in Leipzig mit einer Abhandlung über „die Ilsenburger Annalen als Quelle der Pöhlder Chronik“ promoviert, kam also aus einem ganz anderen Forschungsgebiet, als er im Dezember 1890 auf Empfehlung Ernst Dümmlers für die Reichstagsakten gewonnen wurde. Er hat sich dann aber überraschend schnell eingearbeitet und wohl noch mehr als Beckmann für das Unternehmen und in ihm gelebt. Er war äußterlich stark behindert durch seine Taubheit. Als zwölfjähriger Knabe hatte er nach einer Scharlacherkrankung das Gehör verloren. Da er nicht von den Lippen ablesen konnte, verkehrten wir nur schriftlich mit ihm. Seine nicht durch das Gehör kon- trollierte dumpfe Aussprache, die uns Näherstehende kaum noch störte, machte ihn für Fremde oft schwer verständlich. Bewundernswert, wie er trotzdem seinen Weg durchs Leben gemacht, sein Studium durchgeführt, schon als Student im British Museum gearbeitet, später für die Reichstagsakten weite Reisen, auch ins Ausland, nach Italien, Frankreich 1*
Strana IV
Vorwort. IV und England, unternommen hat. Bewundernswerter aber, wie er sein Leiden ertrug, ohne verbittert, mißstrauisch oder für seine Umgebung lästig zu werden, dankbar für jede Rück- sicht, die auf ihn genommen wurde. Wenig Menschen sind mir begegnet, die ihm an Rein- heit des Charakters an die Seite zu stellen wären und die Einem solchen Respekt abnötigten. Unter allen Mitarbeitern war er wohl der sorgsamste und genaueste in allem Tech- nischen der Editionsarbeit; seine Abschriften und Regesten nahmen es an Sauberkeit mit seiner Handschrift auf. Außer den Bänden der Reichstagsakten, die seinen Namen auf dem Titel tragen, Bd. 10, 15 und jetst 16, hat Herre wenig veröffentlicht. Gleich Beckmann hat er an Hallers „Concilium Basiliense“ mitgearbeitet und den 7. Band dieser Quellensammlung im Jahre 1910 herausgegeben. Er schließt sich an den von Beckmann herausgegebenen 6. Band an und enthält die Protokolle Jakob Hüglins aus den Jahren 1440/41 und 1443. Die Teilung der Herausgabe entspricht der Teilung der Arbeitsgebiete bei unserem Unternehmen. Bemerkenswert ist eine scharfsinnige Abhandlung über das Reichskriegssteuergesetz vom Jahre 1422 (in der Historischen Vierteljahrsschrift, 19. Jg. 1919/20, S. 13-52). Die von neueren Historikern schon wie eine gesicherte Tatsache behandelte Existenz dieses Gesetzes wird von ihm wohl endgültig in den Bereich haltloser Vermutungen verwiesen. Daneben ist noch eine Abhandlung über die Beziehungen König Sigmunds zu Italien 1412-1414 in den Quellen und Forschungen aus Italienischen Archiven und Bibliotheken Bd. IV, 1 (Rom 1901) zu erwähnen. Man darf wohl sagen, daß unser Freund, obschon er drei Jahre nach Kriegsende starb, ein Opfer des Krieges geworden ist. Er hatte sich (wovon wir zu spät erfuhren) bei der Versorgung des Haushaltes, in dem er lebte, mit Kohlen und Lebensmitteln körper- liche Anstrengungen zugemutet, die für seine durch langdauernde Unterernährung ge- schwächte Konstitution zu schwer waren und jedenfalls das Herzleiden, dem er erlegen ist, in verhängnisvoller Weise verschlimmert, seine Widerstandskraft geschwächt haben. In seinem Nachlaß fand sich eine umfangreiche, vollkommen druckfertige Abhandlung über die Briefe des Enea Silvio Piccolomini, von ihm allzu bescheiden betitelt „Beiträge zur Kritik der Briefe des Enea Silvio de Piccolomini". Sie kommt gegenüber der Aus- gabe von Wolkan zu überraschenden und in der Hauptsache anscheinend unangreifbaren Ergebnissen. Schon zu lange ist sie liegen geblieben. Ich hoffe, daßt sie nächstens zur Ver- öffentlichung kommen wird. Außerdem hat er ein großes Material zur Geschichte der Städtesteuern (d. h. der von den Städten an das Reich gezahlten Steuern) gesammelt. Für dasselbe muß ein Bearbeiter gefunden werden, der sowohl der verfassungs-wie wirtschafts- geschichtlichen Seite des Themas gerecht werden kann. Während für den ersten Halbband, umfassend drei Hauptabteilungen, den „Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441“, den „Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441" und die „Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442“, Herre der allein verantwort- liche Herausgeber ist und alles das für den Band getan hat, was er im Vorwort zum 15. Band als seinen „Anteil an Sammlung, Auswahl und Bearbeitung der mitgeteilten Akten“ bezeichnet hat (so er selbst in der Vorbemerkung zu XVI, 1), bedarf die Frage, wie es um die Verantwortung für den zweiten Halbband, den großen Frankfurter Reichs- tag von 1442, steht, einer näheren Darlegung. Ehe wir gegen Ende des Jahres 1925 den Druck wieder aufnahmen, habe ich mir das schon in der Druckerei liegende Manuskript, soweit es nicht schon abgesetzt war, kommen lassen und es, ebenso wie den in München lagernden Rest, einer Durchsicht unter- zogen. Bei dieser Gelegenheit habe ich offenbare kleine Versehen berichtigt, Kürzungen
Vorwort. IV und England, unternommen hat. Bewundernswerter aber, wie er sein Leiden ertrug, ohne verbittert, mißstrauisch oder für seine Umgebung lästig zu werden, dankbar für jede Rück- sicht, die auf ihn genommen wurde. Wenig Menschen sind mir begegnet, die ihm an Rein- heit des Charakters an die Seite zu stellen wären und die Einem solchen Respekt abnötigten. Unter allen Mitarbeitern war er wohl der sorgsamste und genaueste in allem Tech- nischen der Editionsarbeit; seine Abschriften und Regesten nahmen es an Sauberkeit mit seiner Handschrift auf. Außer den Bänden der Reichstagsakten, die seinen Namen auf dem Titel tragen, Bd. 10, 15 und jetst 16, hat Herre wenig veröffentlicht. Gleich Beckmann hat er an Hallers „Concilium Basiliense“ mitgearbeitet und den 7. Band dieser Quellensammlung im Jahre 1910 herausgegeben. Er schließt sich an den von Beckmann herausgegebenen 6. Band an und enthält die Protokolle Jakob Hüglins aus den Jahren 1440/41 und 1443. Die Teilung der Herausgabe entspricht der Teilung der Arbeitsgebiete bei unserem Unternehmen. Bemerkenswert ist eine scharfsinnige Abhandlung über das Reichskriegssteuergesetz vom Jahre 1422 (in der Historischen Vierteljahrsschrift, 19. Jg. 1919/20, S. 13-52). Die von neueren Historikern schon wie eine gesicherte Tatsache behandelte Existenz dieses Gesetzes wird von ihm wohl endgültig in den Bereich haltloser Vermutungen verwiesen. Daneben ist noch eine Abhandlung über die Beziehungen König Sigmunds zu Italien 1412-1414 in den Quellen und Forschungen aus Italienischen Archiven und Bibliotheken Bd. IV, 1 (Rom 1901) zu erwähnen. Man darf wohl sagen, daß unser Freund, obschon er drei Jahre nach Kriegsende starb, ein Opfer des Krieges geworden ist. Er hatte sich (wovon wir zu spät erfuhren) bei der Versorgung des Haushaltes, in dem er lebte, mit Kohlen und Lebensmitteln körper- liche Anstrengungen zugemutet, die für seine durch langdauernde Unterernährung ge- schwächte Konstitution zu schwer waren und jedenfalls das Herzleiden, dem er erlegen ist, in verhängnisvoller Weise verschlimmert, seine Widerstandskraft geschwächt haben. In seinem Nachlaß fand sich eine umfangreiche, vollkommen druckfertige Abhandlung über die Briefe des Enea Silvio Piccolomini, von ihm allzu bescheiden betitelt „Beiträge zur Kritik der Briefe des Enea Silvio de Piccolomini". Sie kommt gegenüber der Aus- gabe von Wolkan zu überraschenden und in der Hauptsache anscheinend unangreifbaren Ergebnissen. Schon zu lange ist sie liegen geblieben. Ich hoffe, daßt sie nächstens zur Ver- öffentlichung kommen wird. Außerdem hat er ein großes Material zur Geschichte der Städtesteuern (d. h. der von den Städten an das Reich gezahlten Steuern) gesammelt. Für dasselbe muß ein Bearbeiter gefunden werden, der sowohl der verfassungs-wie wirtschafts- geschichtlichen Seite des Themas gerecht werden kann. Während für den ersten Halbband, umfassend drei Hauptabteilungen, den „Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441“, den „Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441" und die „Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442“, Herre der allein verantwort- liche Herausgeber ist und alles das für den Band getan hat, was er im Vorwort zum 15. Band als seinen „Anteil an Sammlung, Auswahl und Bearbeitung der mitgeteilten Akten“ bezeichnet hat (so er selbst in der Vorbemerkung zu XVI, 1), bedarf die Frage, wie es um die Verantwortung für den zweiten Halbband, den großen Frankfurter Reichs- tag von 1442, steht, einer näheren Darlegung. Ehe wir gegen Ende des Jahres 1925 den Druck wieder aufnahmen, habe ich mir das schon in der Druckerei liegende Manuskript, soweit es nicht schon abgesetzt war, kommen lassen und es, ebenso wie den in München lagernden Rest, einer Durchsicht unter- zogen. Bei dieser Gelegenheit habe ich offenbare kleine Versehen berichtigt, Kürzungen
Strana V
Vorwort. besonders in Uberschriften und in der Druckeinrichtung eines Teiles der Texte, vor- genommen (worüber im folgenden Abschnitt III noch etwas zu sagen sein wird), aber nur an einer Stelle stärker in das Manuskript eingegriffen. Auskunft über diesen Eingriff findet man Seite 266, Anm. 2. Das Korrekturgeschäft gestaltete sich dann außerordentlich umständlich und mühsam. Während für den ersten Halbband Herre die Korrektur mit Manuskript allein gelesen hatte (ein bei seiner Genauigkeit nicht zu großtes Wagnis), unterstützt nur durch Beckmann und mich, die wir ohne Manuskript lasen, haben für den zweiten Halbband die beiden jüngeren Mitarbeiter Dr. Weigel in Erlangen und Dr. Kaemmerer in München Korrektur mit Manuskript, Beckmann und ich ohne solches gelesen. Jeder Bogen ging bei der Korrektur, wie bei der Revision, zuerst nach Erlangen, dann nach München, etwaige Superrevision meist nur nach München. Das war der normale Korrektur- lauf; sehr häufig aber wurde er dadurch kompliziert, daß von uns vieren der eine und andere auf Reisen war. Es ergaben sich oft genug Meinungsverschiedenheiten, die auf dem Korrespondenzwege ausgetragen werden mußtten. Mancher Bogen hat uns entsetzlich viel Zeit gekostet. Der Unglücksbogen 37 zum Beispiel hat uns wochenlang aufgehalten. Die Ergänzung der Anm. 2 auf Seite 287 in den „Zusätzen und Verbesserungen“ deutet an, um welche Schwierigkeiten es sich handelte. Konnten wir uns (in relativ seltenen Fällen) nicht völlig einigen, so gab ich die Entscheidung und übernahm die Verantwortung. Die Erlanger Kollegen waren im allgemeinen geneigt, radikaler zu ändern, da doch wir die Herausgeber seien. Ich habe daran festgehalten, ideell Herre als den verantwortlichen Herausgeber des Bandes zu betrachten; deshalb fühlte ich mich verpflichtet, unsere Be- fugnis zu stillschweigenden Anderungen auf die Fälle zu beschränken, in denen ganz zweifellose Versehen zu berichtigen waren, also Herres Zustimmung nicht zweifelhaft sein konnte, dagegen überall dort, wo diese Voraussetzung nicht erfüllt war, unsere von Herre abweichende oder über ihn hinausgehende Ansicht in einer Anmerkung wieder- zugeben, die mit „Q.“ oder, wenn Beckmann stärker beteiligt war, mit „B.“ bzw. „B. Q.“ gezeichnet wurde. Es war meine Absicht gewesen, auf dem Titel des Bandes einfach zu sagen: „heraus- gegeben von Hermann Herre“. Beckmann wandte in der letzten Sitzung der Kommission dagegen ein, ein Verstorbener könne doch unmöglich Herausgeber sein. Er schlug die Fassung vor, die jetzt auf dem Titel steht. Die Kommission überließ uns die Entscheidung. Daßs ich hier nun als Herausgeber oder Mitherausgeber figuriere, der ich bei manchem früheren Bande stärker an der Herausgabe beteiligt war, ohne auf dem Titel genannt zu sein, hat einerseits das Mißsliche, den Anteil Beckmanns, Weigels und Kaemmerers verschwinden zu lassen, und erweckt andrerseits den Schein einer Verantwortung, die ich nur mit Vor- behalt übernehme, wie sich aus dem Gesagten schon ergibt, und wie noch deutlicher werden wird, wenn ich auf unsere Editionsgrundsätze und deren Anwendung auf den vor- liegenden Band zu sprechen komme. Das von Herre im Vorwort zum 15. Bande angekündigte Literaturverzeichnis, das seinen Platz hinter diesem Vorwort findet, hat Kaemmerer zum Verfasser. Es wird sicher vielen Benutzern gute Dienste leisten. Ebenso sind die beiden Register, das chronologische und das alphabetische, von Kaemmerer bearbeitet. — Zu spät habe ich bemerkt, daß im Chronologischen Verzeichnis nach Herres Vorgang in Bd. 15 das Sternchen, das die nur im Auszug gegebenen Stücke bezeichnen soll, auch verwendet ist für die verschiedenen Ausfertigungen vollständig ab- gedruckter Stücke. — Für das Alphabetische Register hatte ich Weisung gegeben, endlose Zifferreihen, die den Benutzer häufig mehr abschrecken als fördern, möglichst in Gruppen aufzulösen, also zum Beispiel, wenn Gesandte eines Fürsten oder einer Stadt sehr häufig vorkommen, die Gesandtschaften voneinander zu sondern. Davon ist nun offenbar zu reichlich
Vorwort. besonders in Uberschriften und in der Druckeinrichtung eines Teiles der Texte, vor- genommen (worüber im folgenden Abschnitt III noch etwas zu sagen sein wird), aber nur an einer Stelle stärker in das Manuskript eingegriffen. Auskunft über diesen Eingriff findet man Seite 266, Anm. 2. Das Korrekturgeschäft gestaltete sich dann außerordentlich umständlich und mühsam. Während für den ersten Halbband Herre die Korrektur mit Manuskript allein gelesen hatte (ein bei seiner Genauigkeit nicht zu großtes Wagnis), unterstützt nur durch Beckmann und mich, die wir ohne Manuskript lasen, haben für den zweiten Halbband die beiden jüngeren Mitarbeiter Dr. Weigel in Erlangen und Dr. Kaemmerer in München Korrektur mit Manuskript, Beckmann und ich ohne solches gelesen. Jeder Bogen ging bei der Korrektur, wie bei der Revision, zuerst nach Erlangen, dann nach München, etwaige Superrevision meist nur nach München. Das war der normale Korrektur- lauf; sehr häufig aber wurde er dadurch kompliziert, daß von uns vieren der eine und andere auf Reisen war. Es ergaben sich oft genug Meinungsverschiedenheiten, die auf dem Korrespondenzwege ausgetragen werden mußtten. Mancher Bogen hat uns entsetzlich viel Zeit gekostet. Der Unglücksbogen 37 zum Beispiel hat uns wochenlang aufgehalten. Die Ergänzung der Anm. 2 auf Seite 287 in den „Zusätzen und Verbesserungen“ deutet an, um welche Schwierigkeiten es sich handelte. Konnten wir uns (in relativ seltenen Fällen) nicht völlig einigen, so gab ich die Entscheidung und übernahm die Verantwortung. Die Erlanger Kollegen waren im allgemeinen geneigt, radikaler zu ändern, da doch wir die Herausgeber seien. Ich habe daran festgehalten, ideell Herre als den verantwortlichen Herausgeber des Bandes zu betrachten; deshalb fühlte ich mich verpflichtet, unsere Be- fugnis zu stillschweigenden Anderungen auf die Fälle zu beschränken, in denen ganz zweifellose Versehen zu berichtigen waren, also Herres Zustimmung nicht zweifelhaft sein konnte, dagegen überall dort, wo diese Voraussetzung nicht erfüllt war, unsere von Herre abweichende oder über ihn hinausgehende Ansicht in einer Anmerkung wieder- zugeben, die mit „Q.“ oder, wenn Beckmann stärker beteiligt war, mit „B.“ bzw. „B. Q.“ gezeichnet wurde. Es war meine Absicht gewesen, auf dem Titel des Bandes einfach zu sagen: „heraus- gegeben von Hermann Herre“. Beckmann wandte in der letzten Sitzung der Kommission dagegen ein, ein Verstorbener könne doch unmöglich Herausgeber sein. Er schlug die Fassung vor, die jetzt auf dem Titel steht. Die Kommission überließ uns die Entscheidung. Daßs ich hier nun als Herausgeber oder Mitherausgeber figuriere, der ich bei manchem früheren Bande stärker an der Herausgabe beteiligt war, ohne auf dem Titel genannt zu sein, hat einerseits das Mißsliche, den Anteil Beckmanns, Weigels und Kaemmerers verschwinden zu lassen, und erweckt andrerseits den Schein einer Verantwortung, die ich nur mit Vor- behalt übernehme, wie sich aus dem Gesagten schon ergibt, und wie noch deutlicher werden wird, wenn ich auf unsere Editionsgrundsätze und deren Anwendung auf den vor- liegenden Band zu sprechen komme. Das von Herre im Vorwort zum 15. Bande angekündigte Literaturverzeichnis, das seinen Platz hinter diesem Vorwort findet, hat Kaemmerer zum Verfasser. Es wird sicher vielen Benutzern gute Dienste leisten. Ebenso sind die beiden Register, das chronologische und das alphabetische, von Kaemmerer bearbeitet. — Zu spät habe ich bemerkt, daß im Chronologischen Verzeichnis nach Herres Vorgang in Bd. 15 das Sternchen, das die nur im Auszug gegebenen Stücke bezeichnen soll, auch verwendet ist für die verschiedenen Ausfertigungen vollständig ab- gedruckter Stücke. — Für das Alphabetische Register hatte ich Weisung gegeben, endlose Zifferreihen, die den Benutzer häufig mehr abschrecken als fördern, möglichst in Gruppen aufzulösen, also zum Beispiel, wenn Gesandte eines Fürsten oder einer Stadt sehr häufig vorkommen, die Gesandtschaften voneinander zu sondern. Davon ist nun offenbar zu reichlich
Strana VI
vI Vorwort. Gebrauch gemacht worden. Dr. Kaemmerer und ich sind ganz einig darin, daß wir künftig einen goldenen Mittelweg suchen müssen. Wie immer, haben wir Archiv- und Bibliotheksvorständen für Entgegen- kommen und Hilfe zu danken. Will man wissen, welche es besonders sind, braucht man nur unsere Quellenbeschreibungen zu mustern. In der letzten Zeit haben wir in steigendem Maßte die Verwaltungen für die Besorgung von Photographien in Anspruch genommen. Schließlich sei dem Verlag und der Druckerei für die gewohnte glänzende Haus- korrektur und für die bei Stockungen in Erledigung der Korrekturen gewährte Nachsicht herzlich gedankt. III. Zu unseren Editionsgrundsätzen. Schon im Vorwort zu Bd. 13 hätte eigentlich zur Geschichte unseres Unternehmens berichtet werden sollen, daß im Jahre 1914 neue Grundsätze für unsere Edition auf- gestellt sind, die zum Teil gegenüber gewissen, zu sehr ins Kraut geschossenen Neigungen zur Ausdehnung des Unternehmens nur eine Rückkehr zu strengerer Beachtung der Weiz- säckerschen Tradition bedeuteten, zum Teil aber für die künftigen Bände auch Kürzungen vorschreiben, die durch den wachsenden Umfang des Stoffes geboten schienen. Der Präsident der Historischen Kommission, Moriz Ritter, hatte nach dem Er- scheinen der ersten Hälfte des 15. Bandes in einem an die Plenarversammlung gerichteten Briefe an der Ausdehnung der Publikation scharfe Kritik geübt und die Einsetzung einer kleinen Subkommission angeregt, die beauftragt werden sollte, „gewisse Vorschriften, nach denen die Ausgabe weiter zu führen wäre“, auszuarbeiten. Die Kommission hat dann uns drei Mitarbeiter beauftragt, ein gemeinsames Gutachten zu erstatten, das den Herren Branden- burg und Hauck vorgelegt werden sollte, um danach aus einer Besprechung unter uns Fünfen eine Vorlage für die nächste Plenarversammlung zu gewinnen. Die Erledigung hat sich dadurch verzögert, daß ich erst im Sommer 1913 dazu kam, mein Gutachten auszuarbeiten, das, da ich mich mit allen in Betracht kommenden Fragen auseinandersetzte, zu einer Denkschrift von etwa 60 Quartseiten anschwoll 1. Ergänzungsgutachten von Beck- mann und Herre schlossen sich an. Da meine Denkschrift für die Beschlußfassung der Historischen Kommission eine entscheidende Rolle gespielt hat, sei wenigstens eine Ubersicht über ihren Inhalt gegeben. In Kapitel I: „Die Reichstagsakten wie sie sind“, gab ich eine Auseinander- setzung mit der geübten Kritik und positive Angaben über Ausdehnung und Fortgang des Unternehmens, um, nach der Feststellung, daß die Zeit bis zum Abschluß der Kirchen- frage 1448 unbedingt in einer Hand bleiben müsse, in die Problemstellung auszumünden: Wenn nun die Frage gründlich geprüft werden soll, in welcher Weise sich überhaupt und insbesondere für die Zeit bis zum Jahre 1448 eine Beschränkung des Stoffes und seiner Behand- lung erzielen läßst, so bieten sich, soviel ich sche, drei Hauptmöglichkeiten: 1. Man kann den Editionsplan des Unternehmens von Grund aus umgestalten, etwa im Anschluß an das Editionsverfahren, das für die künftigen Bände der jüngeren Serie nach dem Vorschlag des Herrn Brandenburg zur Anwendung kommen soll. 2. Man kann, ohne den Editionsplan als solchen zu ändern, versuchen, gewisse Stoffgebiete und Quellenmassen auszuscheiden, also eine Beschränkung des Stoffes nach materiell-historischen Gesichtspunkten eintreten zu lassen. 3. Man kann versuchen, in der Behandlung des aufgenommenen Materials nach formal- technischen Gesichtspunkten Kürzungen im Editionsverfahren durchzuführen. Nach diesen Gesichtspunkten gliederten sich meine Erörterungen. H. Herre. Als Manuskript gedruckt für dic Histo- rische Kommission bei der Kgl. Akademie der Wissen- schaften, München 1914. Die Fortführung der Deutschen Reichstagsakten (ältere Serie), insbesondere Kürzungen im Editions- verfahren. Gutachten erstattet von L. Quidde. Mit Ergänzungsgutachten von G. Beckmann und
vI Vorwort. Gebrauch gemacht worden. Dr. Kaemmerer und ich sind ganz einig darin, daß wir künftig einen goldenen Mittelweg suchen müssen. Wie immer, haben wir Archiv- und Bibliotheksvorständen für Entgegen- kommen und Hilfe zu danken. Will man wissen, welche es besonders sind, braucht man nur unsere Quellenbeschreibungen zu mustern. In der letzten Zeit haben wir in steigendem Maßte die Verwaltungen für die Besorgung von Photographien in Anspruch genommen. Schließlich sei dem Verlag und der Druckerei für die gewohnte glänzende Haus- korrektur und für die bei Stockungen in Erledigung der Korrekturen gewährte Nachsicht herzlich gedankt. III. Zu unseren Editionsgrundsätzen. Schon im Vorwort zu Bd. 13 hätte eigentlich zur Geschichte unseres Unternehmens berichtet werden sollen, daß im Jahre 1914 neue Grundsätze für unsere Edition auf- gestellt sind, die zum Teil gegenüber gewissen, zu sehr ins Kraut geschossenen Neigungen zur Ausdehnung des Unternehmens nur eine Rückkehr zu strengerer Beachtung der Weiz- säckerschen Tradition bedeuteten, zum Teil aber für die künftigen Bände auch Kürzungen vorschreiben, die durch den wachsenden Umfang des Stoffes geboten schienen. Der Präsident der Historischen Kommission, Moriz Ritter, hatte nach dem Er- scheinen der ersten Hälfte des 15. Bandes in einem an die Plenarversammlung gerichteten Briefe an der Ausdehnung der Publikation scharfe Kritik geübt und die Einsetzung einer kleinen Subkommission angeregt, die beauftragt werden sollte, „gewisse Vorschriften, nach denen die Ausgabe weiter zu führen wäre“, auszuarbeiten. Die Kommission hat dann uns drei Mitarbeiter beauftragt, ein gemeinsames Gutachten zu erstatten, das den Herren Branden- burg und Hauck vorgelegt werden sollte, um danach aus einer Besprechung unter uns Fünfen eine Vorlage für die nächste Plenarversammlung zu gewinnen. Die Erledigung hat sich dadurch verzögert, daß ich erst im Sommer 1913 dazu kam, mein Gutachten auszuarbeiten, das, da ich mich mit allen in Betracht kommenden Fragen auseinandersetzte, zu einer Denkschrift von etwa 60 Quartseiten anschwoll 1. Ergänzungsgutachten von Beck- mann und Herre schlossen sich an. Da meine Denkschrift für die Beschlußfassung der Historischen Kommission eine entscheidende Rolle gespielt hat, sei wenigstens eine Ubersicht über ihren Inhalt gegeben. In Kapitel I: „Die Reichstagsakten wie sie sind“, gab ich eine Auseinander- setzung mit der geübten Kritik und positive Angaben über Ausdehnung und Fortgang des Unternehmens, um, nach der Feststellung, daß die Zeit bis zum Abschluß der Kirchen- frage 1448 unbedingt in einer Hand bleiben müsse, in die Problemstellung auszumünden: Wenn nun die Frage gründlich geprüft werden soll, in welcher Weise sich überhaupt und insbesondere für die Zeit bis zum Jahre 1448 eine Beschränkung des Stoffes und seiner Behand- lung erzielen läßst, so bieten sich, soviel ich sche, drei Hauptmöglichkeiten: 1. Man kann den Editionsplan des Unternehmens von Grund aus umgestalten, etwa im Anschluß an das Editionsverfahren, das für die künftigen Bände der jüngeren Serie nach dem Vorschlag des Herrn Brandenburg zur Anwendung kommen soll. 2. Man kann, ohne den Editionsplan als solchen zu ändern, versuchen, gewisse Stoffgebiete und Quellenmassen auszuscheiden, also eine Beschränkung des Stoffes nach materiell-historischen Gesichtspunkten eintreten zu lassen. 3. Man kann versuchen, in der Behandlung des aufgenommenen Materials nach formal- technischen Gesichtspunkten Kürzungen im Editionsverfahren durchzuführen. Nach diesen Gesichtspunkten gliederten sich meine Erörterungen. H. Herre. Als Manuskript gedruckt für dic Histo- rische Kommission bei der Kgl. Akademie der Wissen- schaften, München 1914. Die Fortführung der Deutschen Reichstagsakten (ältere Serie), insbesondere Kürzungen im Editions- verfahren. Gutachten erstattet von L. Quidde. Mit Ergänzungsgutachten von G. Beckmann und
Strana VII
Vorwort. VII In Kapitel II: „Anderung des ganzen Editionsplanes?“ wurde das für die jüngeren Reichstagsakten vorgeschlagene Editionsverfahren an der Hand einer von Dr. Kühn herrührenden Probebearbeitung untersucht und abgelehnt. Die in Aussicht genommenen Vorschriften sind, soviel ich weiß, in manchem geändert. Ihre praktische Anwendung in einem Bande der jüngeren Reihe steht noch aus. Ubrigens hatte Herr Brandenburg niemals daran gedacht, die ältere Reihe nach diesem Plan umzugestalten. Ich war nur darauf eingegangen, um vorzubauen und wegen des grundsätzlich höchst interessanten Versuchs, ein Mittelding zwischen Edition und erzählender Darstellung zu schaffen. In Kapitel III: „Ausscheidung oder Beschränkung gewisser Stoff- gebiete?“ ging ich auf die großen Verhandlungsgebiete und Materialgruppen ein, die für den Umfang unseres Unternehmens bestimmend sind: 1. die Kirchenfrage; 2. Reichs- reform, Landfrieden, Einungswesen; 3. Verhältnis von Kaiser und Reich zu einzelnen Ständen und der Stände untereinander, Kriege und Fehden im Innern des Reichs; 4. Be- ziehungen zu auswärtigen Mächten. Für die Kirchenfrage wird empfohlen, den Begriff der Reichstagsakten möglichst streng festzuhalten und bei Aufnahme ergänzender Materialien besonders sorgsam Beschränkung zu üben. Bei der Landfriedensfrage kommt ein kürzen- des Editionsverfahren in Betracht für die unter den Reichsständen geführten Verhand- lungen, die die Reichstagsverhandlungen ergänzen oder von einem Reichstag zum andern überleiten. Für das dritte Stoffgebiet, insbesondere die Behandlung der Fehden, wird größte Zurückhaltung gefordert. Für die Beziehungen zu auswärtigen Mächten, die in den bis- herigen Bänden nicht viel Raum beansprucht haben, ist es nötig, ähnlich wie bei der Landfriedensfrage, auf die Verhandlungen, die außerhalb der Reichstage laufen und wegen des Zusammenhangs nicht entbehrt werden können, Kürzungsvorschriften anzuwenden. Die Frage, ob durch möglichste Kürzung viel Raum erspart und eine Beschleunigung herbei- geführt werden könne, führte mich zu einer Warnung vor Uberschätzung des möglichen Gewinns und zu der skeptischen Frage, ob der mögliche Gewinn nicht durch Einbuße am Wert der Publikation aufgewogen werde. Das Schlußtergebnis lautete: Bei unseren Reichstagsakten, die nun schon für sechsundeinhalb Jahrzehnte Deutscher Reichsgeschichte das Material nach einem, trotz mancher Schwankungen im wesentlichen doch ein- heitlichen Editionsplan darbieten, ist die Besorgnis, durch wesentliche Einschränkungen den Wert nicht nur der künftigen Bände, sondern auch des Gesamtwerkes zu beeinträchtigen, besonders schwer- wiegend, zumal wenn bei der Eigenart unseres Materials die Aussicht, dadurch nicht nur zu einer räumlich knapperen, sondern auch zeitlich beschleunigten Publikation zu gelangen, so zweifelhaft ist, wie man aus allgemeinen Erwägungen und nach den Erfahrungen bei den (viel leichter zu beschränkenden) Wittelsbacher Korrespondenzen anzunchmen wohl berechtigt ist. In Summa wird es sich nicht empfehlen lassen, an der Begrenzung des Stoffes, die bisher maßt- gebend war und die, von einzelnen Uberschreitungen abgeschen, im wesentlichen dem Zweck der Edition entsprach, einschneidende Anderungen vorzunehmen. Die Materien und Aktengruppen, die nach den bisherigen Grundsätzen in den RTA. Aufnahme fanden, werden auch weiterhin aufzu- nehmen sein. Aber Kürzungen sind bei dem nur ergänzenden Material, wie unter Ziffer 2 und 3 besprochen, möglich, und es wird mehr als in früheren Bänden darauf zu halten sein, daß das bloß ergänzende Material in möglichst knapper Form geboten wird. In Kapitel IV: „Technische Kürzungen im Editionsverfahren?“ erörterte ich im einzelnen und immer möglichst unter Bezugnahme auf die zuletzt veröffentlichten Bände die Frage, wieweit der Umfang zu beschränken sei: 1. durch vermehrte Anwendung der schon üblichen Kürzungen, insbesondere des Regests statt des Abdrucks; 2. durch Verzicht auf Wiederabdruck schon gedruckter Stücke; 3. durch Kürzungen bei den im Wortlaut auf- genommenen Stücken; 4. durch Einschränkung der Varianten und Quellenbeschreibungen; 5. durch Kürzungen bei Anwendung der Regestenform, besonders für selbständige Nummern; 6. durch Kürzungen in den Anmerkungen; 7. durch Einschränkung der Einleitungen; 8. durch Anwendung eines summarischen Verfahrens für gewisse Aktengruppen; 9. durch
Vorwort. VII In Kapitel II: „Anderung des ganzen Editionsplanes?“ wurde das für die jüngeren Reichstagsakten vorgeschlagene Editionsverfahren an der Hand einer von Dr. Kühn herrührenden Probebearbeitung untersucht und abgelehnt. Die in Aussicht genommenen Vorschriften sind, soviel ich weiß, in manchem geändert. Ihre praktische Anwendung in einem Bande der jüngeren Reihe steht noch aus. Ubrigens hatte Herr Brandenburg niemals daran gedacht, die ältere Reihe nach diesem Plan umzugestalten. Ich war nur darauf eingegangen, um vorzubauen und wegen des grundsätzlich höchst interessanten Versuchs, ein Mittelding zwischen Edition und erzählender Darstellung zu schaffen. In Kapitel III: „Ausscheidung oder Beschränkung gewisser Stoff- gebiete?“ ging ich auf die großen Verhandlungsgebiete und Materialgruppen ein, die für den Umfang unseres Unternehmens bestimmend sind: 1. die Kirchenfrage; 2. Reichs- reform, Landfrieden, Einungswesen; 3. Verhältnis von Kaiser und Reich zu einzelnen Ständen und der Stände untereinander, Kriege und Fehden im Innern des Reichs; 4. Be- ziehungen zu auswärtigen Mächten. Für die Kirchenfrage wird empfohlen, den Begriff der Reichstagsakten möglichst streng festzuhalten und bei Aufnahme ergänzender Materialien besonders sorgsam Beschränkung zu üben. Bei der Landfriedensfrage kommt ein kürzen- des Editionsverfahren in Betracht für die unter den Reichsständen geführten Verhand- lungen, die die Reichstagsverhandlungen ergänzen oder von einem Reichstag zum andern überleiten. Für das dritte Stoffgebiet, insbesondere die Behandlung der Fehden, wird größte Zurückhaltung gefordert. Für die Beziehungen zu auswärtigen Mächten, die in den bis- herigen Bänden nicht viel Raum beansprucht haben, ist es nötig, ähnlich wie bei der Landfriedensfrage, auf die Verhandlungen, die außerhalb der Reichstage laufen und wegen des Zusammenhangs nicht entbehrt werden können, Kürzungsvorschriften anzuwenden. Die Frage, ob durch möglichste Kürzung viel Raum erspart und eine Beschleunigung herbei- geführt werden könne, führte mich zu einer Warnung vor Uberschätzung des möglichen Gewinns und zu der skeptischen Frage, ob der mögliche Gewinn nicht durch Einbuße am Wert der Publikation aufgewogen werde. Das Schlußtergebnis lautete: Bei unseren Reichstagsakten, die nun schon für sechsundeinhalb Jahrzehnte Deutscher Reichsgeschichte das Material nach einem, trotz mancher Schwankungen im wesentlichen doch ein- heitlichen Editionsplan darbieten, ist die Besorgnis, durch wesentliche Einschränkungen den Wert nicht nur der künftigen Bände, sondern auch des Gesamtwerkes zu beeinträchtigen, besonders schwer- wiegend, zumal wenn bei der Eigenart unseres Materials die Aussicht, dadurch nicht nur zu einer räumlich knapperen, sondern auch zeitlich beschleunigten Publikation zu gelangen, so zweifelhaft ist, wie man aus allgemeinen Erwägungen und nach den Erfahrungen bei den (viel leichter zu beschränkenden) Wittelsbacher Korrespondenzen anzunchmen wohl berechtigt ist. In Summa wird es sich nicht empfehlen lassen, an der Begrenzung des Stoffes, die bisher maßt- gebend war und die, von einzelnen Uberschreitungen abgeschen, im wesentlichen dem Zweck der Edition entsprach, einschneidende Anderungen vorzunehmen. Die Materien und Aktengruppen, die nach den bisherigen Grundsätzen in den RTA. Aufnahme fanden, werden auch weiterhin aufzu- nehmen sein. Aber Kürzungen sind bei dem nur ergänzenden Material, wie unter Ziffer 2 und 3 besprochen, möglich, und es wird mehr als in früheren Bänden darauf zu halten sein, daß das bloß ergänzende Material in möglichst knapper Form geboten wird. In Kapitel IV: „Technische Kürzungen im Editionsverfahren?“ erörterte ich im einzelnen und immer möglichst unter Bezugnahme auf die zuletzt veröffentlichten Bände die Frage, wieweit der Umfang zu beschränken sei: 1. durch vermehrte Anwendung der schon üblichen Kürzungen, insbesondere des Regests statt des Abdrucks; 2. durch Verzicht auf Wiederabdruck schon gedruckter Stücke; 3. durch Kürzungen bei den im Wortlaut auf- genommenen Stücken; 4. durch Einschränkung der Varianten und Quellenbeschreibungen; 5. durch Kürzungen bei Anwendung der Regestenform, besonders für selbständige Nummern; 6. durch Kürzungen in den Anmerkungen; 7. durch Einschränkung der Einleitungen; 8. durch Anwendung eines summarischen Verfahrens für gewisse Aktengruppen; 9. durch
Strana VIII
VIII Vorwort. Kürzungen in den Registern. Uberall suchte ich Kürzungsmöglichkeiten zu gewinnen unter Ablehnung jener, die ohne entsprechenden Nutzen den Wert der Publikation minderten. Für Einschränkung des Umfangs wäre unter allen erörterten Maßnahmen von er- heblichster Bedeutung der radikale Verzicht auf den Abdruck schon gedruckter Stücke. Ihn wird niemand befürworten. Es wird sich äußersten Falls nur handeln können um die Forderung, „daß Stücke, die in guten und zugleich in leicht zugänglichen Drucken vorlagen, nicht wieder abgedruckt werden". Nimmt man es mit der Forderung der guten und zugleich leicht zugänglichen Drucke genau, so ist der Raumgewinn nicht sehr erheblich. Meine ganz ins einzelne gehende Berechnung ergab für die drei Halb- bände XIII, 1 u. 2 und XV, 1 auf 1262 Seiten Gesamtumfang einen Raumgewinn von 64 bis 101 Seiten, je nachdem man gewisse Drucke als genügend gelten läßst oder nicht. Das Entscheidende über die am meisten umstrittene Frage muß ich wieder wörtlich zitieren: Das ist aber auch noch eine Brutto-Rechnung ; denn noch nicht erörtert ist die Frage, die für die Anwendung dieses Kurzungsmittels die Hauptfrage ist: Ob nämlich Stücke, die wegen ihres Inhaltes zweifellos in die RTA. gehören würden, nur deshalb, weil sie in leicht zugänglichen guten neueren Drucken vorliegen, ausgeschieden, d. h. durch blosses Regest mit Auffuhrung des Quellenbestandes ersetzt werden dürfen. Wir Mitarbeiter der älteren RTA. sind einmütig der Meinung, daß es gans ausgeschlossen sein mußs, so weit zu gehen, wenn die Publikation nicht in ihrem Lebensnerv getroffen werden soll. Es muß ein Unterschied gemacht werden, je nach der Bedeutung, die die Stücke im Rahmen der Gesamtedition besitzen. Das wird im einzelnen unter Hinweis auf bestimmte Stücke begründet, unter Zu- lassung von Ausnahmen für besonders gelagerte Fälle, für die die jüngere Reihe der Reichs- tagsakten herangezogen wird. Dann heißt es weiter: Anders steht es mit Schriftstücken, für die der Benutzer sich, wenn er nicht besondere Zwecke verfolgt, auch mit Kenntnis eines Auszugs statt des Wortlauts begnügen kann. Ob solche Stücke abgedruckt werden, wird in der Tat davon abhängig gemacht werden können, ob sie in guten und leicht zugänglichen Drucken vorliegen. Es soll nicht bestritten werden, daß wir bisher manchmal, von dem Streben nach Vollständig- keit geleitet, mit dem Wiederabdruck solcher Stücke weiter gegangen sind, als unbedingt nötig ge- wesen wäre. Es wird sich empfehlen, für die Zukunft sur Regel zu machen: Stücke, die nicht RTA. im engsten Sinne sind und die stets im Wortlaut vergleichen zu können nicht unbedingtes Bedürfnis ist, werden nicht wieder abgedruckt, wenn sie an leicht zugänglicher Stelle in gutem Abdruck vorliegen. Der Herausgeber hat sich dann mit Angabe etwaiger Berichtigungen und Ergänzungen zu dem früheren Druck zu begnügen. Auf die meisten anderen technischen Fragen braucht hier nicht eingegangen zu werden. Die Kürzungen, die sich äußersten Falls ermöglichen lassen, fallen nicht ins Gewicht. Anders steht es nur bei der Beschränkung der Einleitungen und bei der Anwendung von Aktenreferaten. Für die Einleitungen wird zugegeben, daß entweder in der falschen Auffassung, den Inhalt der veröffentlichten Akten in den Einleitungen ausschöpfen zu wollen, oder in dem Bestreben, einmal gesammeltes Material noch in den Einleitungen unterzubringen, öfter gegen die Grundsätze einer vernünftigen Beschränkung gefehlt sei. Die Einleitungen sollen aus den dargebotenen Akten wichtige Tatsachen und Ergebnisse, die sich dem Bearbeiter aufgedrängt haben und dem Benutzer für die weitere Verwertung des Materials wegweisend sein können, hervorheben; sie sollen auch kritische Fragen, deren Lösung für die Einreihung und Gruppierung des gebotenen Materials bestimmend war, oder die für dessen weitere Benutzung maßgebend sind, erörtern; sie sollen unter Umständen auch die Aktensammlung in einen Zusammenhang stellen, auf den die publizierten Quellen nicht ohne weiteres führen, und sollen die Beziehungen aufzeigen, die zu parallel laufenden Entwicklungen bestehen; aber sie sollen sich hüten den Benutzer durch überflüssige Wiederholung dessen, was er selbst sogleich bemerken
VIII Vorwort. Kürzungen in den Registern. Uberall suchte ich Kürzungsmöglichkeiten zu gewinnen unter Ablehnung jener, die ohne entsprechenden Nutzen den Wert der Publikation minderten. Für Einschränkung des Umfangs wäre unter allen erörterten Maßnahmen von er- heblichster Bedeutung der radikale Verzicht auf den Abdruck schon gedruckter Stücke. Ihn wird niemand befürworten. Es wird sich äußersten Falls nur handeln können um die Forderung, „daß Stücke, die in guten und zugleich in leicht zugänglichen Drucken vorlagen, nicht wieder abgedruckt werden". Nimmt man es mit der Forderung der guten und zugleich leicht zugänglichen Drucke genau, so ist der Raumgewinn nicht sehr erheblich. Meine ganz ins einzelne gehende Berechnung ergab für die drei Halb- bände XIII, 1 u. 2 und XV, 1 auf 1262 Seiten Gesamtumfang einen Raumgewinn von 64 bis 101 Seiten, je nachdem man gewisse Drucke als genügend gelten läßst oder nicht. Das Entscheidende über die am meisten umstrittene Frage muß ich wieder wörtlich zitieren: Das ist aber auch noch eine Brutto-Rechnung ; denn noch nicht erörtert ist die Frage, die für die Anwendung dieses Kurzungsmittels die Hauptfrage ist: Ob nämlich Stücke, die wegen ihres Inhaltes zweifellos in die RTA. gehören würden, nur deshalb, weil sie in leicht zugänglichen guten neueren Drucken vorliegen, ausgeschieden, d. h. durch blosses Regest mit Auffuhrung des Quellenbestandes ersetzt werden dürfen. Wir Mitarbeiter der älteren RTA. sind einmütig der Meinung, daß es gans ausgeschlossen sein mußs, so weit zu gehen, wenn die Publikation nicht in ihrem Lebensnerv getroffen werden soll. Es muß ein Unterschied gemacht werden, je nach der Bedeutung, die die Stücke im Rahmen der Gesamtedition besitzen. Das wird im einzelnen unter Hinweis auf bestimmte Stücke begründet, unter Zu- lassung von Ausnahmen für besonders gelagerte Fälle, für die die jüngere Reihe der Reichs- tagsakten herangezogen wird. Dann heißt es weiter: Anders steht es mit Schriftstücken, für die der Benutzer sich, wenn er nicht besondere Zwecke verfolgt, auch mit Kenntnis eines Auszugs statt des Wortlauts begnügen kann. Ob solche Stücke abgedruckt werden, wird in der Tat davon abhängig gemacht werden können, ob sie in guten und leicht zugänglichen Drucken vorliegen. Es soll nicht bestritten werden, daß wir bisher manchmal, von dem Streben nach Vollständig- keit geleitet, mit dem Wiederabdruck solcher Stücke weiter gegangen sind, als unbedingt nötig ge- wesen wäre. Es wird sich empfehlen, für die Zukunft sur Regel zu machen: Stücke, die nicht RTA. im engsten Sinne sind und die stets im Wortlaut vergleichen zu können nicht unbedingtes Bedürfnis ist, werden nicht wieder abgedruckt, wenn sie an leicht zugänglicher Stelle in gutem Abdruck vorliegen. Der Herausgeber hat sich dann mit Angabe etwaiger Berichtigungen und Ergänzungen zu dem früheren Druck zu begnügen. Auf die meisten anderen technischen Fragen braucht hier nicht eingegangen zu werden. Die Kürzungen, die sich äußersten Falls ermöglichen lassen, fallen nicht ins Gewicht. Anders steht es nur bei der Beschränkung der Einleitungen und bei der Anwendung von Aktenreferaten. Für die Einleitungen wird zugegeben, daß entweder in der falschen Auffassung, den Inhalt der veröffentlichten Akten in den Einleitungen ausschöpfen zu wollen, oder in dem Bestreben, einmal gesammeltes Material noch in den Einleitungen unterzubringen, öfter gegen die Grundsätze einer vernünftigen Beschränkung gefehlt sei. Die Einleitungen sollen aus den dargebotenen Akten wichtige Tatsachen und Ergebnisse, die sich dem Bearbeiter aufgedrängt haben und dem Benutzer für die weitere Verwertung des Materials wegweisend sein können, hervorheben; sie sollen auch kritische Fragen, deren Lösung für die Einreihung und Gruppierung des gebotenen Materials bestimmend war, oder die für dessen weitere Benutzung maßgebend sind, erörtern; sie sollen unter Umständen auch die Aktensammlung in einen Zusammenhang stellen, auf den die publizierten Quellen nicht ohne weiteres führen, und sollen die Beziehungen aufzeigen, die zu parallel laufenden Entwicklungen bestehen; aber sie sollen sich hüten den Benutzer durch überflüssige Wiederholung dessen, was er selbst sogleich bemerken
Strana IX
Vorwort. IX wird, aufzuhalten und sollen sich ebenso hüten, eine Rumpelkammer zu werden für Dinge, die der Herausgeber sonst nicht unterbringen kann. Für mich sind, alles in allem genommen und Kritik im einzelnen vorbehalten, die Ein- leitungen, die Weizsäcker seiner Aktenpublikation beigegeben hat, noch immer Muster. Es wird für die Fortführung des Unternehmens gut sein, sich möglichst an diese Muster zu halten, und es wird auch damit eine Raumersparnis eintreten. Gegen diesen Vorschlag, die Einleitungen stark einzuschränken, hat sich in seinem Ergänzungsgutachten allerdings Herre entschieden ausgesprochen. Die Einführung von Aktenreferaten bedeutet gegenüber dem bisherigen Editions- verfahren eine vollständige Neuerung. Sie wird in dem Gutachten für gewisse an der Peripherie des Unternehmens liegende Akten empfohlen, und zwar in der Form, daß die Aktenreferate als eigene Nummern zwischen die abgedruckten Stücke eingereiht werden. Unsere Gutachten, besonders meine Denkschrift, bildeten die Grundlage für die Be- ratungen der Kommission. Auf ihren Antrag beschloß die Plenarversammlung von 1914 folgende Richtlinien für die Fortsetzung der Reichstagsakten, ältere Reihe: Die Kommission hält für die zweite Hälfte des 15. Jahrhunderts eine stärkere Zusammen- drängung des Materials für nötig. Sie glaubt, daß dies am besten erreicht werden kann durch folgende Maßtregeln: 1. Als Reichstagsakten im engeren Sinne haben im allgemeinen nur die die Verhandlungen der Reichstage oder der ihnen gleichzustellenden Tagungen vorbereitenden oder aus ihnen hervor- gegangenen Schriftstücke zu gelten. Bei ihrem Fehlen kommt ergänzenden Berichten die gleiche Bedeutung zu. 2. Nur solche RTA. im engeren Sinne sind der Regel nach im vollen Wortlaut zu geben; alle übrigen in den Rahmen der Publikation fallenden Stücke sind für gewöhnlich im Auszug oder Regest zu geben, in geeigneten Fällen auch zu Aktenreferaten zusammenzufassen. 3. In den Kurialen, Quellenbeschreibungen, Varianten ist möglichste Beschränkung zu üben und nur das sachlich Bedeutsame aufzuführen. 4. Die Einleitungen sind nach den Gesichtspunkten des Quiddeschen Gutachtens möglichst zu kürzen. Hierzu wird protokollarisch festgelegt, daß Quidde sich im allgemeinen mit der Ansicht Ritters einverstanden erklärt, daß „Aktenreferate“ (Ziffer 2) angewendet werden sollen bei „Akten politischer und kirchlicher Vorgänge, welche die Voraussetzung für daran anknüpfende Reichstags- verhandlungen bilden oder an solche sich anschließen, oder auch, wie die Bündnisverhandlungen der Reichsstände, als Ergänzung der Reichstagsverhandlungen angeschen werden können"; nur in besonderen Fällen und ausnahmsweise sollen auch aus dem Bereich des für das Aktenreferat be- stimmten Materials Stücke im Wortlaut aufgenommen werden konnen. Man wird erwarten, daß diese Pfingsten 1914 beschlossenen Richtlinien in dem vor- liegenden Band, dessen Druck im Oktober 1917 begann, zur Anwendung gekommen sind. Das ist nicht, oder doch nur sehr beschränkt, der Fall. Wie das gekommen ist, bedarf einer Erklärung. Als ich die ersten beiden Druckbogen, die den „Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441“ enthalten, bei der Korrektur zu Gesicht bekam, war ich erschreckt über die Nichtbeachtung jener Richtlinien; denn dieser ganze Tag, schien mir, hätte in éinem Akten- referat erledigt werden sollen; allenfalls hätten etwa drei Stücke von den dreizehn im Wortlaut gegeben, die anderen durch ein Aktenreferat ersetzt werden können. Ich stellte Herre zur Rede und hielt ihm vor, daß er damit doch die Wiederaufnahme der im Jahre 1912 geübten Kritik herausfordere und dem Verdacht Nahrung gebe, wir wollten uns um die Richtlinien von 1914 nicht kümmern. Herre antwortete, die Bearbeitung des Bandes sei schon zu weit vorgeschritten, die Numerierung der Stücke schon durchgeführt gewesen, als 1914 die neuen Vorschriften gegeben wurden. Daß ich im zweiten Halbband nicht gewagt habe, stärker einzugreifen und Ande- rungen vorzunehmen, die die Numerierung der Stücke umgeworfen hätten, wird man be- greifen. Was der Bearbeiter Herre gegenüber seinem eigenen Manuskript in den Jahren II Deutsche Reichstags-Akten XVI.
Vorwort. IX wird, aufzuhalten und sollen sich ebenso hüten, eine Rumpelkammer zu werden für Dinge, die der Herausgeber sonst nicht unterbringen kann. Für mich sind, alles in allem genommen und Kritik im einzelnen vorbehalten, die Ein- leitungen, die Weizsäcker seiner Aktenpublikation beigegeben hat, noch immer Muster. Es wird für die Fortführung des Unternehmens gut sein, sich möglichst an diese Muster zu halten, und es wird auch damit eine Raumersparnis eintreten. Gegen diesen Vorschlag, die Einleitungen stark einzuschränken, hat sich in seinem Ergänzungsgutachten allerdings Herre entschieden ausgesprochen. Die Einführung von Aktenreferaten bedeutet gegenüber dem bisherigen Editions- verfahren eine vollständige Neuerung. Sie wird in dem Gutachten für gewisse an der Peripherie des Unternehmens liegende Akten empfohlen, und zwar in der Form, daß die Aktenreferate als eigene Nummern zwischen die abgedruckten Stücke eingereiht werden. Unsere Gutachten, besonders meine Denkschrift, bildeten die Grundlage für die Be- ratungen der Kommission. Auf ihren Antrag beschloß die Plenarversammlung von 1914 folgende Richtlinien für die Fortsetzung der Reichstagsakten, ältere Reihe: Die Kommission hält für die zweite Hälfte des 15. Jahrhunderts eine stärkere Zusammen- drängung des Materials für nötig. Sie glaubt, daß dies am besten erreicht werden kann durch folgende Maßtregeln: 1. Als Reichstagsakten im engeren Sinne haben im allgemeinen nur die die Verhandlungen der Reichstage oder der ihnen gleichzustellenden Tagungen vorbereitenden oder aus ihnen hervor- gegangenen Schriftstücke zu gelten. Bei ihrem Fehlen kommt ergänzenden Berichten die gleiche Bedeutung zu. 2. Nur solche RTA. im engeren Sinne sind der Regel nach im vollen Wortlaut zu geben; alle übrigen in den Rahmen der Publikation fallenden Stücke sind für gewöhnlich im Auszug oder Regest zu geben, in geeigneten Fällen auch zu Aktenreferaten zusammenzufassen. 3. In den Kurialen, Quellenbeschreibungen, Varianten ist möglichste Beschränkung zu üben und nur das sachlich Bedeutsame aufzuführen. 4. Die Einleitungen sind nach den Gesichtspunkten des Quiddeschen Gutachtens möglichst zu kürzen. Hierzu wird protokollarisch festgelegt, daß Quidde sich im allgemeinen mit der Ansicht Ritters einverstanden erklärt, daß „Aktenreferate“ (Ziffer 2) angewendet werden sollen bei „Akten politischer und kirchlicher Vorgänge, welche die Voraussetzung für daran anknüpfende Reichstags- verhandlungen bilden oder an solche sich anschließen, oder auch, wie die Bündnisverhandlungen der Reichsstände, als Ergänzung der Reichstagsverhandlungen angeschen werden können"; nur in besonderen Fällen und ausnahmsweise sollen auch aus dem Bereich des für das Aktenreferat be- stimmten Materials Stücke im Wortlaut aufgenommen werden konnen. Man wird erwarten, daß diese Pfingsten 1914 beschlossenen Richtlinien in dem vor- liegenden Band, dessen Druck im Oktober 1917 begann, zur Anwendung gekommen sind. Das ist nicht, oder doch nur sehr beschränkt, der Fall. Wie das gekommen ist, bedarf einer Erklärung. Als ich die ersten beiden Druckbogen, die den „Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441“ enthalten, bei der Korrektur zu Gesicht bekam, war ich erschreckt über die Nichtbeachtung jener Richtlinien; denn dieser ganze Tag, schien mir, hätte in éinem Akten- referat erledigt werden sollen; allenfalls hätten etwa drei Stücke von den dreizehn im Wortlaut gegeben, die anderen durch ein Aktenreferat ersetzt werden können. Ich stellte Herre zur Rede und hielt ihm vor, daß er damit doch die Wiederaufnahme der im Jahre 1912 geübten Kritik herausfordere und dem Verdacht Nahrung gebe, wir wollten uns um die Richtlinien von 1914 nicht kümmern. Herre antwortete, die Bearbeitung des Bandes sei schon zu weit vorgeschritten, die Numerierung der Stücke schon durchgeführt gewesen, als 1914 die neuen Vorschriften gegeben wurden. Daß ich im zweiten Halbband nicht gewagt habe, stärker einzugreifen und Ande- rungen vorzunehmen, die die Numerierung der Stücke umgeworfen hätten, wird man be- greifen. Was der Bearbeiter Herre gegenüber seinem eigenen Manuskript in den Jahren II Deutsche Reichstags-Akten XVI.
Strana X
Vorwort. X 1914�1917 in Ruhe ohne Risiko hätte durchführen können, wäre für jeden anderen ein Wagnis gewesen, das wahrscheinlich zu sehr störenden Unstimmigkeiten, falschen Ver- weisungen usw. geführt hätte. Ubrigens finden sich unter den Akten des Frankfurter Reichs- tages von 1442 keine Partien mehr, die so sehr nach Abkürzung schreien, wie jene des Wormser Tages vom Mai 1441. Nur die den Band abschließenden Akten des Anhanges über Krönungssteuer und Griechengeld gehören hierher, und ich muß bekennen, daß ich nachträglich bedauere, einen Teil der Stücke über die Erhebung der Judenkrönungssteuer nicht durch ein Aktenreferat ersetzt zu haben. Diese Unterlassung belastet mein persön- liches Schuldkonto gegenüber den Richtlinien von 1914. Bei den Arbeiten für Band 17 ist Dr. Kaemmerer von mir angehalten, sich nach ihnen zu richten, und ich kann zur Beruhigung derer, die nach den Erfahrungen mit Bd. 16 misstrauisch sind, versichern, daß er nicht minder guten Willens ist als ich selbst. Kürzungen, die ich bei Durchsicht des Manuskriptes mit Hilfe Kaemmerers noch durchgeführt habe, bestanden in der Kürzung vieler Uberschriften und in der Anordnung von Petitdruck für einen Teil der Texte. Maßgebend waren für letztere Maßnahme zwei Gesichtspunkte. Minder wichtige Stücke und solche, die, ohne für unsere Edition gerade in erster Reihe zu stehen, schon gedruckt sind, wurden, um Raum zu sparen, statt in Garmond in Petit gegeben. Ich leugne nicht, daß diese Maßnahme einen ziemlich un- organischen Eingriff bedeutet. Nach Maßgabe meiner Denkschrift und der Richtlinien würden wir wohl bei einem Teil der Stücke auf vollen Textabdruck verzichtet haben. Dessen Beibehaltung unter bloßer Anwendung kleinerer Schrift war ein Notbehelf. Ich zweifle sehr, ob wir diesen Typ für die Bände 17ff. beibehalten werden. In den vorliegenden 16. Band ist dadurch eine gewisse Ungleichmästigkeit gekommen, und Beckmann legte Wert darauf, festzustellen, daß diese unorganische Umfangsminderung ohne seine Mit- wirkung erfolgt sei. Wenn zuzugeben ist, daß die Gestaltung des Bandes in den angedeuteten Punkten den Richtlinien von 1914 nicht entspricht und daß Versuche, ihn nachträglich diesen anzupassen, nur zu sehr unvollkommenen Ergebnissen geführt haben, so muß ich doch — in voller Ubereinstimmung mit Beckmann — die vielleicht von manchen Kürzungs- enthusiasten beanstandete unverkürste Aufnahme der langen kirchenpolitischen Denk- schriften (nr. 212, von Tudeschi, volle hundert Seiten stark, nr. 210, von Cusa, auch über dreißtig Seiten) als unbedingt geboten vertreten. Wir haben uns begreiflicherweise lange gegen den Abdruck dieser Stücke (in Bd. 15 umfaßt ja eine Rede Segovias gar 120 Seiten) gesträubt und wir haben nach einem Verfahren gesucht, das uns die Belastung der Bände mit diesen Monstra ersparen könnte. Ich habe die Frage schon vor 40 Jahren mit Weiz- säcker erörtert. Wir kamen immer wieder zu dem Ergebnis, daßs die Stücke in unserer Sammlung nicht fehlen dürften, da sie auf dem Reichstag gehaltene Reden wiedergeben, also Reichstagsakten im allerengsten Sinn darstellen, und die bisherigen Drucke, auch jener in der Wiener Ausgabe des Segovia, wie wiederholt erörtert, den Ansprüchen, die wir an eine moderne Edition stellen, nicht genügen. Zum Glück liegt die Zeit so umfangreicher Stücke jetzt hinter uns, und die beiden Bände 17 und 18, die noch der Konzilszeit gelten, werden mit Ungetümen dieser Art nicht beschwert sein. IV. Quellen und Material des Bandes. Ich gebe nun, wie üblich geworden, das Ergebnis meiner statistischen Aufnahmen. Das letzte Stück des Bandes trägt die Nummer 320. Es sind aber sechs Stücke (nrr. 26 a. 96 a. 161a. 217a. 260a. 282a) nachträglich eingeschoben, und drei Stücke waren zu zerlegen (nr. 109 in I, II u. III, nr. 218 in Ia, Ib u. II, nr. 249 in I u. II). So liegen 331 Nummern den folgenden Angaben zugrunde.
Vorwort. X 1914�1917 in Ruhe ohne Risiko hätte durchführen können, wäre für jeden anderen ein Wagnis gewesen, das wahrscheinlich zu sehr störenden Unstimmigkeiten, falschen Ver- weisungen usw. geführt hätte. Ubrigens finden sich unter den Akten des Frankfurter Reichs- tages von 1442 keine Partien mehr, die so sehr nach Abkürzung schreien, wie jene des Wormser Tages vom Mai 1441. Nur die den Band abschließenden Akten des Anhanges über Krönungssteuer und Griechengeld gehören hierher, und ich muß bekennen, daß ich nachträglich bedauere, einen Teil der Stücke über die Erhebung der Judenkrönungssteuer nicht durch ein Aktenreferat ersetzt zu haben. Diese Unterlassung belastet mein persön- liches Schuldkonto gegenüber den Richtlinien von 1914. Bei den Arbeiten für Band 17 ist Dr. Kaemmerer von mir angehalten, sich nach ihnen zu richten, und ich kann zur Beruhigung derer, die nach den Erfahrungen mit Bd. 16 misstrauisch sind, versichern, daß er nicht minder guten Willens ist als ich selbst. Kürzungen, die ich bei Durchsicht des Manuskriptes mit Hilfe Kaemmerers noch durchgeführt habe, bestanden in der Kürzung vieler Uberschriften und in der Anordnung von Petitdruck für einen Teil der Texte. Maßgebend waren für letztere Maßnahme zwei Gesichtspunkte. Minder wichtige Stücke und solche, die, ohne für unsere Edition gerade in erster Reihe zu stehen, schon gedruckt sind, wurden, um Raum zu sparen, statt in Garmond in Petit gegeben. Ich leugne nicht, daß diese Maßnahme einen ziemlich un- organischen Eingriff bedeutet. Nach Maßgabe meiner Denkschrift und der Richtlinien würden wir wohl bei einem Teil der Stücke auf vollen Textabdruck verzichtet haben. Dessen Beibehaltung unter bloßer Anwendung kleinerer Schrift war ein Notbehelf. Ich zweifle sehr, ob wir diesen Typ für die Bände 17ff. beibehalten werden. In den vorliegenden 16. Band ist dadurch eine gewisse Ungleichmästigkeit gekommen, und Beckmann legte Wert darauf, festzustellen, daß diese unorganische Umfangsminderung ohne seine Mit- wirkung erfolgt sei. Wenn zuzugeben ist, daß die Gestaltung des Bandes in den angedeuteten Punkten den Richtlinien von 1914 nicht entspricht und daß Versuche, ihn nachträglich diesen anzupassen, nur zu sehr unvollkommenen Ergebnissen geführt haben, so muß ich doch — in voller Ubereinstimmung mit Beckmann — die vielleicht von manchen Kürzungs- enthusiasten beanstandete unverkürste Aufnahme der langen kirchenpolitischen Denk- schriften (nr. 212, von Tudeschi, volle hundert Seiten stark, nr. 210, von Cusa, auch über dreißtig Seiten) als unbedingt geboten vertreten. Wir haben uns begreiflicherweise lange gegen den Abdruck dieser Stücke (in Bd. 15 umfaßt ja eine Rede Segovias gar 120 Seiten) gesträubt und wir haben nach einem Verfahren gesucht, das uns die Belastung der Bände mit diesen Monstra ersparen könnte. Ich habe die Frage schon vor 40 Jahren mit Weiz- säcker erörtert. Wir kamen immer wieder zu dem Ergebnis, daßs die Stücke in unserer Sammlung nicht fehlen dürften, da sie auf dem Reichstag gehaltene Reden wiedergeben, also Reichstagsakten im allerengsten Sinn darstellen, und die bisherigen Drucke, auch jener in der Wiener Ausgabe des Segovia, wie wiederholt erörtert, den Ansprüchen, die wir an eine moderne Edition stellen, nicht genügen. Zum Glück liegt die Zeit so umfangreicher Stücke jetzt hinter uns, und die beiden Bände 17 und 18, die noch der Konzilszeit gelten, werden mit Ungetümen dieser Art nicht beschwert sein. IV. Quellen und Material des Bandes. Ich gebe nun, wie üblich geworden, das Ergebnis meiner statistischen Aufnahmen. Das letzte Stück des Bandes trägt die Nummer 320. Es sind aber sechs Stücke (nrr. 26 a. 96 a. 161a. 217a. 260a. 282a) nachträglich eingeschoben, und drei Stücke waren zu zerlegen (nr. 109 in I, II u. III, nr. 218 in Ia, Ib u. II, nr. 249 in I u. II). So liegen 331 Nummern den folgenden Angaben zugrunde.
Strana XI
Vorwort. XI Der Anteil der bisher noch ganz unbekannten Stücke entspricht ungefähr dem Durch- schnitt der zuletzt erschienenen fünf Bände (10-13 und 15)1. Ich zähle 183 unbekannte Nummern (d. i. 55,3%), 55 durch Regestauszug oder Erwähnung bekannte, 13 teilweise gedruckte, beide Gruppen zusammen 68 (d. i. 20,5 %) und 80 schon vollständig gedrückte (24,2 %), mit denen dem Forscher kein neues Material geboten wird, nur vielfach eine in der Textgestaltung bessere und leichter benutzbare Edition. Von den 331 Nummern haben wir 239 (d. i. 72,2 %) in Garmond gedruckt, von ihnen ließen sich 13 durch Verwendung von Petitdruck für abgeleitete Stellen, 15 durch Hin- weise auf andere, zum Teil gleichlautende Stücke, 16 durch Ausscheidung der für uns nicht wichtigen Textteile kürzen. Wir haben in letzterem Fall allerdings den Inhalt des Ausgeschiedenen immer kurz angedeutet. Dieses Verfahren ist, wie in anderen Bänden, besonders bei den umfangreichen Briefen, die Ulm an die Städte seines Bundes versandte, zur Anwendung gekommen. Petitdruck, von dessen bisher nicht gebräuchlicher Einführung vorher die Rede war, haben wir bei 39 Textabdrucken (11,8 %) benutzt (36 ungekürst, 3 mit Kürzungen), Petit-Regest bei 6, bloßes Uberschrifts-Regest bei 47 Nummern, so daß 53 Regesten (16 %) den 278 Textabdrucken gegenüberstehen. Von den Vorlagen, die wir unseren Drucken und Regesten in den selbständigen Nummern zugrunde gelegt haben, stammen 17 aus dem Kaiserlichen Archiv, 9 aus Archiven geistlicher, 12 aus denen weltlicher Kurfürsten, I aus einem bischöflichen Archiv, 16 aus Archiven weltlicher Fürsten, 5 aus dem Deutschordensarchiv, 8 aus Archiven von Grafen und Herren, 204 aus Deutschen städtischen Archiven, 10 aus Universitätsarchiven, 1 aus einem Stiftsarchiv, d. i. zusammen 283 aus Deutschen Archiven, ferner 1 aus dem Päpst- lichen, 1 aus dem Konzils-, 1 aus dem Burgundischen Archiv, 31 aus. Deutschen, 12 aus ausländischen (Italienischen, Französischen, Belgischen und Englischen) Bibliotheken; für 2 Stücke (nrr. 23 u. 58) waren keine handschriftlichen Vorlagen aufzufinden, sie mußten nach älteren Drucken gegeben werden. Für 28 Stücke gemischter Provenienz waren daneben noch Vorlagen heranzuziehen: für 3 Stücke aus dem Kaiserlichen Archiv, für 7 solche aus Archiven geistlicher, 2 aus denen weltlicher Kurfürsten, für I aus einem bischöflichen Archiv, für 2 aus Archiven welt- licher Fürsten, für 2 aus dem Deutschordensarchiv, für 2 aus Archiven von Grafen und Herren, für 4 aus Archiven Deutscher Städte, für 1 aus einem Universitätsarchiv, für 6 aus Handschriften Deutscher, für 17 aus solchen ausländischer Bibliotheken. Im ganzen sind für die 331 Nummern 603 Handschriften nachgewiesen und unter ihnen 502 dem Abdruck zugrunde gelegt oder verglichen, die anderen nur notiert worden. In den gleich folgenden Zusammenstellungen habe ich keinen Unterschied gemacht zwischen Handschriften, die dem Abdruck zugrunde gelegt wurden, und anderen. Die ganze Uberlieferung aus dem Kaiserlichen Archiv wird, wie immer, durch die Reichsregistraturbücher bestritten: 13 nrr. hat das Reichsregistraturbuch O, 7 das Reichsregistraturbuch N geliefert. Unter den Archiven geistlicher Kurfürsten kommt das Kurmainzische für 8 nrr., das Kurkölnische für 1, das Kurtrierische für 7 in Betracht. Unter den Archiven weltlicher Kurfürsten steht das Kursächsische mit 12 nrr. weit an der Spitze; es folgt das Kurbrandenburgische mit 3, das Kurpfälzische mit 1 nr. Von bischöflichen Archiven kommen nur Passau und Würzburg je einmal vor. Die Archive weltlicher Fürsten ordnen sich wie folgt : Baiern 15 nrr., Jülich 3, Österreich 2, Braunschweig 1, Sachsen 1. Von Archiven der Grafen und Herren spielt, wie immer, nur das Weins- bergische, jetzt in Ohringen (mit 10 nrr.) eine Rolle. Das Württembergische war nur einmal (für die Reformatio Friderici) zu zitieren. Im Vorwort zu Bd. 13 ist Seite XII vorletzte Zeile der Druckfehler 38, 9 für 33, 9 zu korrigieren. II*
Vorwort. XI Der Anteil der bisher noch ganz unbekannten Stücke entspricht ungefähr dem Durch- schnitt der zuletzt erschienenen fünf Bände (10-13 und 15)1. Ich zähle 183 unbekannte Nummern (d. i. 55,3%), 55 durch Regestauszug oder Erwähnung bekannte, 13 teilweise gedruckte, beide Gruppen zusammen 68 (d. i. 20,5 %) und 80 schon vollständig gedrückte (24,2 %), mit denen dem Forscher kein neues Material geboten wird, nur vielfach eine in der Textgestaltung bessere und leichter benutzbare Edition. Von den 331 Nummern haben wir 239 (d. i. 72,2 %) in Garmond gedruckt, von ihnen ließen sich 13 durch Verwendung von Petitdruck für abgeleitete Stellen, 15 durch Hin- weise auf andere, zum Teil gleichlautende Stücke, 16 durch Ausscheidung der für uns nicht wichtigen Textteile kürzen. Wir haben in letzterem Fall allerdings den Inhalt des Ausgeschiedenen immer kurz angedeutet. Dieses Verfahren ist, wie in anderen Bänden, besonders bei den umfangreichen Briefen, die Ulm an die Städte seines Bundes versandte, zur Anwendung gekommen. Petitdruck, von dessen bisher nicht gebräuchlicher Einführung vorher die Rede war, haben wir bei 39 Textabdrucken (11,8 %) benutzt (36 ungekürst, 3 mit Kürzungen), Petit-Regest bei 6, bloßes Uberschrifts-Regest bei 47 Nummern, so daß 53 Regesten (16 %) den 278 Textabdrucken gegenüberstehen. Von den Vorlagen, die wir unseren Drucken und Regesten in den selbständigen Nummern zugrunde gelegt haben, stammen 17 aus dem Kaiserlichen Archiv, 9 aus Archiven geistlicher, 12 aus denen weltlicher Kurfürsten, I aus einem bischöflichen Archiv, 16 aus Archiven weltlicher Fürsten, 5 aus dem Deutschordensarchiv, 8 aus Archiven von Grafen und Herren, 204 aus Deutschen städtischen Archiven, 10 aus Universitätsarchiven, 1 aus einem Stiftsarchiv, d. i. zusammen 283 aus Deutschen Archiven, ferner 1 aus dem Päpst- lichen, 1 aus dem Konzils-, 1 aus dem Burgundischen Archiv, 31 aus. Deutschen, 12 aus ausländischen (Italienischen, Französischen, Belgischen und Englischen) Bibliotheken; für 2 Stücke (nrr. 23 u. 58) waren keine handschriftlichen Vorlagen aufzufinden, sie mußten nach älteren Drucken gegeben werden. Für 28 Stücke gemischter Provenienz waren daneben noch Vorlagen heranzuziehen: für 3 Stücke aus dem Kaiserlichen Archiv, für 7 solche aus Archiven geistlicher, 2 aus denen weltlicher Kurfürsten, für I aus einem bischöflichen Archiv, für 2 aus Archiven welt- licher Fürsten, für 2 aus dem Deutschordensarchiv, für 2 aus Archiven von Grafen und Herren, für 4 aus Archiven Deutscher Städte, für 1 aus einem Universitätsarchiv, für 6 aus Handschriften Deutscher, für 17 aus solchen ausländischer Bibliotheken. Im ganzen sind für die 331 Nummern 603 Handschriften nachgewiesen und unter ihnen 502 dem Abdruck zugrunde gelegt oder verglichen, die anderen nur notiert worden. In den gleich folgenden Zusammenstellungen habe ich keinen Unterschied gemacht zwischen Handschriften, die dem Abdruck zugrunde gelegt wurden, und anderen. Die ganze Uberlieferung aus dem Kaiserlichen Archiv wird, wie immer, durch die Reichsregistraturbücher bestritten: 13 nrr. hat das Reichsregistraturbuch O, 7 das Reichsregistraturbuch N geliefert. Unter den Archiven geistlicher Kurfürsten kommt das Kurmainzische für 8 nrr., das Kurkölnische für 1, das Kurtrierische für 7 in Betracht. Unter den Archiven weltlicher Kurfürsten steht das Kursächsische mit 12 nrr. weit an der Spitze; es folgt das Kurbrandenburgische mit 3, das Kurpfälzische mit 1 nr. Von bischöflichen Archiven kommen nur Passau und Würzburg je einmal vor. Die Archive weltlicher Fürsten ordnen sich wie folgt : Baiern 15 nrr., Jülich 3, Österreich 2, Braunschweig 1, Sachsen 1. Von Archiven der Grafen und Herren spielt, wie immer, nur das Weins- bergische, jetzt in Ohringen (mit 10 nrr.) eine Rolle. Das Württembergische war nur einmal (für die Reformatio Friderici) zu zitieren. Im Vorwort zu Bd. 13 ist Seite XII vorletzte Zeile der Druckfehler 38, 9 für 33, 9 zu korrigieren. II*
Strana XII
XII Vorwort. Wir haben dieses Mal auch Archive von Stiften und Klöstern aufzuführen gehabt: das des Marienstifts in Aachen (für nr. 103), des Klosters Salem, des Klosters Steingaden und der Propstei Meißen, diese drei nur für die so massenhaft überlieferte Reformatio Friderici. Universitätsarchive sind in Bd. 15 zum erstenmal unter unseren Quellen er- schienen, bezeichnend für die Entwicklung der Kirchenfrage. Zu Wien und Köln, die in Bd. 15 aufzuführen waren und hier wiederkehren, Wien mit 6, Köln mit 5 nrr., tritt noch Erfurt mit einem Stück. Unter den Deutschen städtischen Archiven steht Frankfurt wieder mit 98 nrr. an der Spitze. Es folgen Nürnberg (36), Nördlingen (25), Straßburg (23), Mühl- hausen in Thüringen (18), Ulm (11), Köln (8), Regensburg (6), Basel (5), Halber- stadt (5), Augsburg, Erfurt, Eßlingen (je 4), Colmar (3), Lübeck und Sankt-Gallen (je 2), Bern, Biberach, Hagenau, Hamburg, Hildesheim, Kaisersberg, Konstanz, Lüneburg, Memmingen, Passau, Ravensburg, Rottweil, Speier, Worms (je 1, und zwar alle, außer Bern, Hagenau, Memmingen und Rottweil, für die Reformatio Friderici). Der überraschend starke Anteil von Mühlhausen, Halberstadt und Erfurt geht auf die Verhandlungen über die Judensteuer zurück. Eine interessante Probe der archivalischen Uberlieferung gibt die so außerordentlich stark verbreitete Reformatio Friderici nr. 209. Unter den 47 Handschriften, die Herre aufführt (er hat fast alle ihm bekannt gewordenen bloßen Abschriften beiseite gelassen) stammen 24 aus städtischen Archiven, unter den 16 Originalen, die er sämtlich kollationiert hat, gar 11. — Von den 5 übrigen Originalen stammt eins aus einem kurfürstlichen Archiv (Kurtrier), eins aus dem bischöflich Würzburgischen, eins aus dem Sächsischen, eins aus dem des Deutschen Ordens, eins aus dem des Klosters Salem. Dazu kommt die an Auto- rität einem Original gleichzusetzende Abschrift im Reichsregistraturbuch. — Bezeichnend für die Lückenhaftigkeit der archivalischen Uberlieferung ist es aber auch andrerseits, daßt unter den städtischen Archiven, die uns dieses Schriftstück im Original oder Vidimus bewahrt haben, Basel, Biberach, Frankfurt (zweimal), Hamburg, Hildesheim, Kaisers- berg, Köln, Konstanz, Lübeck, Lüneburg, Mühlhausen (zweimal), Münster, Passau, Ravens- burg, Speier (zweimal), Straßburg, Ulm, Worms zwar manche vorkommen, denen wir sonst sehr selten begegnen, daß aber aus Städten, wie Hamburg, Straßburg, Ulm, Worms kein Original erhalten ist und daß andere ganz fehlen, darunter von denen, die in diesem Bande sonst vorkommen: Augsburg, Colmar, Danzig, Erfurt, Eßlingen, Görlitz, Halber- stadt, Luzern, Nördlingen, Nürnberg (1), Regensburg, Sankt-Gallen, Windsheim, Zürich. So lückenhaft und von Zufälligkeiten abhängig ist die archivalische Uberlieferung, auch wichtiger Urkunden, für unseren Zeitraum. Unter den Deutschen Bibliotheken bot Wien 22 nrr. (darunter eine in fünf, eine in vier, mehrere in zwei Hss.), Basel 10, München 9 (darunter eine in vier Hss.), Wolfenbüttel 3, Bern, Breslau, Leipzig, Melk, Würzburg je 1; dazu kommen für die bibliothekarische Uberlieferung noch die Handschriften-Abteilungen der Archive in Wien (3), Berlin und Dresden (je 2), München und Stuttgart (je 1). Von den ausländischen Bibliotheken ist die Vaticana elfmal vertreten (dar- unter einmal mit 4 Hss., einmal mit 3, zweimal mit 2), die Laurenziana in Florenz zwölfmal, die Bodleiana in Oxford siebenmal, die Pariser Nationalbibliothek sechsmal, die Lambeth Library in London fünfmal, die Ambrosiana in Mailand dreimal, das British Museum zweimal, die Bibliotheken in Brüssel und Lucca, ebenso die Bibl. Mazarine in Paris je einmal. Für die Ziffern der Bibliothekshandschriften ist zu beachten, daß für zehn Stücke die Segovia-Handschriften in Basel, Wien, Florenz und Rom in Rechnung kommen.
XII Vorwort. Wir haben dieses Mal auch Archive von Stiften und Klöstern aufzuführen gehabt: das des Marienstifts in Aachen (für nr. 103), des Klosters Salem, des Klosters Steingaden und der Propstei Meißen, diese drei nur für die so massenhaft überlieferte Reformatio Friderici. Universitätsarchive sind in Bd. 15 zum erstenmal unter unseren Quellen er- schienen, bezeichnend für die Entwicklung der Kirchenfrage. Zu Wien und Köln, die in Bd. 15 aufzuführen waren und hier wiederkehren, Wien mit 6, Köln mit 5 nrr., tritt noch Erfurt mit einem Stück. Unter den Deutschen städtischen Archiven steht Frankfurt wieder mit 98 nrr. an der Spitze. Es folgen Nürnberg (36), Nördlingen (25), Straßburg (23), Mühl- hausen in Thüringen (18), Ulm (11), Köln (8), Regensburg (6), Basel (5), Halber- stadt (5), Augsburg, Erfurt, Eßlingen (je 4), Colmar (3), Lübeck und Sankt-Gallen (je 2), Bern, Biberach, Hagenau, Hamburg, Hildesheim, Kaisersberg, Konstanz, Lüneburg, Memmingen, Passau, Ravensburg, Rottweil, Speier, Worms (je 1, und zwar alle, außer Bern, Hagenau, Memmingen und Rottweil, für die Reformatio Friderici). Der überraschend starke Anteil von Mühlhausen, Halberstadt und Erfurt geht auf die Verhandlungen über die Judensteuer zurück. Eine interessante Probe der archivalischen Uberlieferung gibt die so außerordentlich stark verbreitete Reformatio Friderici nr. 209. Unter den 47 Handschriften, die Herre aufführt (er hat fast alle ihm bekannt gewordenen bloßen Abschriften beiseite gelassen) stammen 24 aus städtischen Archiven, unter den 16 Originalen, die er sämtlich kollationiert hat, gar 11. — Von den 5 übrigen Originalen stammt eins aus einem kurfürstlichen Archiv (Kurtrier), eins aus dem bischöflich Würzburgischen, eins aus dem Sächsischen, eins aus dem des Deutschen Ordens, eins aus dem des Klosters Salem. Dazu kommt die an Auto- rität einem Original gleichzusetzende Abschrift im Reichsregistraturbuch. — Bezeichnend für die Lückenhaftigkeit der archivalischen Uberlieferung ist es aber auch andrerseits, daßt unter den städtischen Archiven, die uns dieses Schriftstück im Original oder Vidimus bewahrt haben, Basel, Biberach, Frankfurt (zweimal), Hamburg, Hildesheim, Kaisers- berg, Köln, Konstanz, Lübeck, Lüneburg, Mühlhausen (zweimal), Münster, Passau, Ravens- burg, Speier (zweimal), Straßburg, Ulm, Worms zwar manche vorkommen, denen wir sonst sehr selten begegnen, daß aber aus Städten, wie Hamburg, Straßburg, Ulm, Worms kein Original erhalten ist und daß andere ganz fehlen, darunter von denen, die in diesem Bande sonst vorkommen: Augsburg, Colmar, Danzig, Erfurt, Eßlingen, Görlitz, Halber- stadt, Luzern, Nördlingen, Nürnberg (1), Regensburg, Sankt-Gallen, Windsheim, Zürich. So lückenhaft und von Zufälligkeiten abhängig ist die archivalische Uberlieferung, auch wichtiger Urkunden, für unseren Zeitraum. Unter den Deutschen Bibliotheken bot Wien 22 nrr. (darunter eine in fünf, eine in vier, mehrere in zwei Hss.), Basel 10, München 9 (darunter eine in vier Hss.), Wolfenbüttel 3, Bern, Breslau, Leipzig, Melk, Würzburg je 1; dazu kommen für die bibliothekarische Uberlieferung noch die Handschriften-Abteilungen der Archive in Wien (3), Berlin und Dresden (je 2), München und Stuttgart (je 1). Von den ausländischen Bibliotheken ist die Vaticana elfmal vertreten (dar- unter einmal mit 4 Hss., einmal mit 3, zweimal mit 2), die Laurenziana in Florenz zwölfmal, die Bodleiana in Oxford siebenmal, die Pariser Nationalbibliothek sechsmal, die Lambeth Library in London fünfmal, die Ambrosiana in Mailand dreimal, das British Museum zweimal, die Bibliotheken in Brüssel und Lucca, ebenso die Bibl. Mazarine in Paris je einmal. Für die Ziffern der Bibliothekshandschriften ist zu beachten, daß für zehn Stücke die Segovia-Handschriften in Basel, Wien, Florenz und Rom in Rechnung kommen.
Strana XIII
Vorwort. XIII Das Bild, das sich ergibt, wenn wir das Material des Bandes nach den Gattungen der Schriftstücke gruppieren, ist nicht viel anders als in den letzterschienenen Bänden. Die Briefe machen, wie dort, mit 207 gut drei Fünftel der Stücke aus, die Akten mit 79 knapp ein Viertel. Urkunden zählen wir 25, Patente 8, Rechnungen 11; die Form eines Notariatsinstruments hat dieses Mal nur ein einziges Stück. Die Urkunden, von denen etwa die Hälfte (13) den König als Aussteller haben, bieten nichts Bemerkenswertes. Die politisch bei weitem wichtigste ist K. Friedrichs Er- klärung vom 16. August 1442, durch die er der Appellation, Protestation und Union der Kurfürsten beitrat. Von ihr wird unten noch die Rede sein. Alles andere sind Stücke zweiten oder dritten Ranges. Das einzige Notariatsinstrument (nr. 305) betrifft einen örtlichen Vorgang in der Judenbesteuerung. Unter den Patenten ist dieses Mal eines, das von fünf Kurfürsten ausgestellt ist (nr. 293), und zwar in Sachen des Ablaßgeldes. Die übrigen Stücke sind königliche Pa- tente, unter ihnen das politisch außterordentlich wichtige, aber schon gedruckte, vom 19. Juli 1442 (nr. 218, in drei Fassungen Ia, Ib und II überliefert), in dem K. Friedrich an- gesichts der kirchlichen Wirren den Schutz des Besitzstandes verordnete. Unter den so zahlreichen Briefen überwiegt ganz außerordentlich die städtische Korrespondenz. Zu ihr gehören nicht weniger als 131 Nummern. Auf den König kommen 19, auf die Kurfürsten 7, die Fürsten 12, Grafen und Herren 3, Deutsche Universitäten 3, andere Deutsche (Beamte und Gesandte) 3, auf die beiden Päpste 9, das Konzil 11, Kardinäle 3, auf die Könige von Frankreich und England je 3. Von besonderem Interesse sind für uns natürlich die verschiedenen Arten von Akten. Sie lassen sich nicht streng klassifizieren. Mit dem daraus sich ergebenden, schon öfter ausgesprochenen Vorbehalt zähle ich 3 Abschiede (nrr. 45. 205. 280), 3 Beschlüsse, die ähnlich den Abschieden Verhandlungen abschließen (nrr. 221. 226. 229), 1 Erklärung ähnlichen Charakters (nr. 227), 4 protokollähnliche Aufzeichnungen (nrr. 29. 30. 57. 58), wozu man auch 3 Berichte Segovias (nrr. 130. 165. 231) stellen mag, dann 13 Aufzeichnungen verschiedener Art, meist über Verhandlungen (nrr. 20. 42. 43. 111. 122. 142. 143. 236. 238. 244. 249 I u. II. 256), 7 Instruktionen (nrr. 15. 41. 62. 64. 152. 153. 228), 5 Rat- schläge und Vertragsartikel (nrr. 204. 207. 222. 225. 275), 2 Gutachten (nrr. 126 u. 128), 11 Reden, zum Teil schriftlich als Denkschriften überreicht (nrr. 80. 210. 211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 217a. 220), 8 Verzeichnisse, Namens-, insbesondere Präsenz- listen (nrr. 35. 44. 200. 201. 202. 203. 206. 219), 5 Eidesformeln (nrr. 24. 25. 26a. 27. 105), 3 Krönungsordnungen (nrr. 100. 101. 102), 5 Berichte über die Krönung (nrr. 107. 108. 109 I. II. III), 6 Anordnungen der Stadt Frankfurt für den Reichstag (nrr. 140. 141. 144. 145. 146. 147). Die Abschiede sind alle drei von Städtetagen. Die drei Beschlüsse, ebenso die Er- klärung, die protokollartigen Aufzeichnungen und Segovias Berichte beziehen sich auf die Kirchenfrage. Die meisten der 13 Aufzeichnungen sind städtischen Ursprungs, teils auf Städtetage, teils auf den Frankfurter Reichstag und Friedrichs Krönungsfahrt bezüglich; nur nr. 20 entstammt der Kaiserlichen Kanzlei, und nr. 122 gehört zu den kirchenpolitischen Verhandlungen. Die 7 Instruktionen rühren her: zwei (nrr. 64 u. 228) vom König bezw. König und Kurfürsten, zwei (nrr. 62 u. 152) vom Deutschen Orden, eine (nr. 15) von Konrad von Weinsberg, zwei von Städten (nr. 41 Ulm und nr. 153 Nürnberg). Von den Ratschlägen beziehen sich drei (nrr. 204. 207. 275) auf Reichsreform und Städtebund, zwei (nrr. 222 u. 225) auf die Kirchenfrage. Die zwei Gutachten sind Universitäts- gutachten zur Kirchenfrage. Von den acht Reden entfällt nur eine auf den Frankfurter Reichstag vom November 1441; alle anderen gehören zum großen Reichstag von 1442, alle acht gelten der Kirchenfrage. Die acht Namenslisten sind sämtlich städtischen Ur- sprungs, die beiden ersten gehören zum Konstanzer Städtetag vom Juni 1441, alle anderen
Vorwort. XIII Das Bild, das sich ergibt, wenn wir das Material des Bandes nach den Gattungen der Schriftstücke gruppieren, ist nicht viel anders als in den letzterschienenen Bänden. Die Briefe machen, wie dort, mit 207 gut drei Fünftel der Stücke aus, die Akten mit 79 knapp ein Viertel. Urkunden zählen wir 25, Patente 8, Rechnungen 11; die Form eines Notariatsinstruments hat dieses Mal nur ein einziges Stück. Die Urkunden, von denen etwa die Hälfte (13) den König als Aussteller haben, bieten nichts Bemerkenswertes. Die politisch bei weitem wichtigste ist K. Friedrichs Er- klärung vom 16. August 1442, durch die er der Appellation, Protestation und Union der Kurfürsten beitrat. Von ihr wird unten noch die Rede sein. Alles andere sind Stücke zweiten oder dritten Ranges. Das einzige Notariatsinstrument (nr. 305) betrifft einen örtlichen Vorgang in der Judenbesteuerung. Unter den Patenten ist dieses Mal eines, das von fünf Kurfürsten ausgestellt ist (nr. 293), und zwar in Sachen des Ablaßgeldes. Die übrigen Stücke sind königliche Pa- tente, unter ihnen das politisch außterordentlich wichtige, aber schon gedruckte, vom 19. Juli 1442 (nr. 218, in drei Fassungen Ia, Ib und II überliefert), in dem K. Friedrich an- gesichts der kirchlichen Wirren den Schutz des Besitzstandes verordnete. Unter den so zahlreichen Briefen überwiegt ganz außerordentlich die städtische Korrespondenz. Zu ihr gehören nicht weniger als 131 Nummern. Auf den König kommen 19, auf die Kurfürsten 7, die Fürsten 12, Grafen und Herren 3, Deutsche Universitäten 3, andere Deutsche (Beamte und Gesandte) 3, auf die beiden Päpste 9, das Konzil 11, Kardinäle 3, auf die Könige von Frankreich und England je 3. Von besonderem Interesse sind für uns natürlich die verschiedenen Arten von Akten. Sie lassen sich nicht streng klassifizieren. Mit dem daraus sich ergebenden, schon öfter ausgesprochenen Vorbehalt zähle ich 3 Abschiede (nrr. 45. 205. 280), 3 Beschlüsse, die ähnlich den Abschieden Verhandlungen abschließen (nrr. 221. 226. 229), 1 Erklärung ähnlichen Charakters (nr. 227), 4 protokollähnliche Aufzeichnungen (nrr. 29. 30. 57. 58), wozu man auch 3 Berichte Segovias (nrr. 130. 165. 231) stellen mag, dann 13 Aufzeichnungen verschiedener Art, meist über Verhandlungen (nrr. 20. 42. 43. 111. 122. 142. 143. 236. 238. 244. 249 I u. II. 256), 7 Instruktionen (nrr. 15. 41. 62. 64. 152. 153. 228), 5 Rat- schläge und Vertragsartikel (nrr. 204. 207. 222. 225. 275), 2 Gutachten (nrr. 126 u. 128), 11 Reden, zum Teil schriftlich als Denkschriften überreicht (nrr. 80. 210. 211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 217a. 220), 8 Verzeichnisse, Namens-, insbesondere Präsenz- listen (nrr. 35. 44. 200. 201. 202. 203. 206. 219), 5 Eidesformeln (nrr. 24. 25. 26a. 27. 105), 3 Krönungsordnungen (nrr. 100. 101. 102), 5 Berichte über die Krönung (nrr. 107. 108. 109 I. II. III), 6 Anordnungen der Stadt Frankfurt für den Reichstag (nrr. 140. 141. 144. 145. 146. 147). Die Abschiede sind alle drei von Städtetagen. Die drei Beschlüsse, ebenso die Er- klärung, die protokollartigen Aufzeichnungen und Segovias Berichte beziehen sich auf die Kirchenfrage. Die meisten der 13 Aufzeichnungen sind städtischen Ursprungs, teils auf Städtetage, teils auf den Frankfurter Reichstag und Friedrichs Krönungsfahrt bezüglich; nur nr. 20 entstammt der Kaiserlichen Kanzlei, und nr. 122 gehört zu den kirchenpolitischen Verhandlungen. Die 7 Instruktionen rühren her: zwei (nrr. 64 u. 228) vom König bezw. König und Kurfürsten, zwei (nrr. 62 u. 152) vom Deutschen Orden, eine (nr. 15) von Konrad von Weinsberg, zwei von Städten (nr. 41 Ulm und nr. 153 Nürnberg). Von den Ratschlägen beziehen sich drei (nrr. 204. 207. 275) auf Reichsreform und Städtebund, zwei (nrr. 222 u. 225) auf die Kirchenfrage. Die zwei Gutachten sind Universitäts- gutachten zur Kirchenfrage. Von den acht Reden entfällt nur eine auf den Frankfurter Reichstag vom November 1441; alle anderen gehören zum großen Reichstag von 1442, alle acht gelten der Kirchenfrage. Die acht Namenslisten sind sämtlich städtischen Ur- sprungs, die beiden ersten gehören zum Konstanzer Städtetag vom Juni 1441, alle anderen
Strana XIV
XIV Vorwort (Frankfurter Herkunft) zum Frankfurter Reichstag von 1442. Von den fünf Eides- formeln sind die ersten vier Diensteide des Reichskanzlers, des Kanzlers, des Hof- richters und des Hofgerichtsschreibers, die letzte (nr. 105) gibt den Treueid des Pfalz- grafen wieder. Unter den Rechnungen fehlt dieses Mal das Archiv Konrads von Weinsberg. Da- für bieten wir in nr. 260 a Auszüge aus Burgundischen Registern, wozu in den Zusätzen und Berichtigungen noch ein Stück Burgundischen Ursprungs kommt. Alle übrigen Rech- nungen sind städtischer Herkunft, vier von Frankfurt, je eine von Augsburg, Colmar, Köln, Nürnberg, Regensburg, Straßburg. V. Vom Inhalt des Bandes. Fast der gesamte Inhalt des Bandes — abgesehen von der Krönungsfahrt K. Fried- richs — gilt den beiden großen Fragen, die damals Deutschland bewegten: der Kirchen- frage und der Reichsreform mit allem, was sich daran anschließt. Zur Krönung, um das vorwegzunehmen, bringt der Band interessantes neues Material in den drei Stücken nrr. 100. 101. 102, die alle drei über das bei dem Einzug des Königs in Aachen und bei der Krönung zu beobachtende bezw. bei Friedrichs Krönung beobachtete Zeremoniell berichten. Von ihnen sind die nrr. 101 und 102 nach Herre amt- liche Aktenstücke; nr. 100, das auch einleitend von dem Lager vor Frankfurt, dem Einzug dort und der Altarsetzung des Königs spricht, eine auf Grund amtlichen Materials ent- standene, aus dem Lateinischen ins Deutsche übersetzte Aufzeichnung. Eine von Hansen veröffentlichte und als „Festsetzungen Ersbischof Dietrichs von Köln für die bevorstehende Krönung K. Friedrichs in Aachen“ bezeichnete Aufzeichnung hierher zu beziehen, lehnt Herre ab. Es wird nicht fehlen, daß weitere Forscher sich mit Herres Ergebnissen kritisch auseinandersetzen. Interessant ist, daßt wir Aachens Huldigung (nr. 104) und den vom Pfalzgrafen gelegentlich der Krönung geleisteten Treueid (nr. 105), der mut. mut. auch für andere Fürsten galt, im Wortlaut kennen lernen. Der ausführliche, französisch geschriebene Bericht des Abtes von Stablo über die Krönung war den meisten Deutschen Forschern in der Belgischen Chronikensammlung schwer zugänglich. Zu den beiden gleichfalls schon gedruckten deutsch geschriebenen Berichten nr. 108 und 109 hat Herre neue, zum Teil abweichende Texte beigebracht. Seine Unter- suchungen, besonders über die drei auf eine gemeinsame Quelle zurückgehenden Varianten der nr. 109, seien der Aufmerksamkeit empfohlen. Die Kirchenfrage, d. h. die Frage der Stellung zu Papst Eugen einerseits, zum Baseler Konzil und Papst Felix anderseits, in Verbindung mit der Frage der Sicher- stellung kirchlicher Reformen, nimmt, dank dem gewaltigen Umfang mancher Stücke, den größten Teil des Bandes ein. Herre bekämpft die Auffassung, als ob Friedrich unter dem Druck der Kurfürsten gestanden sei und sich ihnen habe unterwerfen müssen. Unbestreitbar scheint auch mir, daßs die kirchenpolitischen Verhandlungen auf dem Frankfurter Reichstag von 1442 mit einem Sieg des Königs, der den Erzbischof von Köln und die meisten anderen Reichs- stände auf seiner Seite hatte, über die Mehrheit der Kurfürsten endeten Die Streitfrage war, ob man unter gewissen Bedingungen, die die Anerkennung der konziliaren Suprematie und die Abstellung von Beschwerden der Deutschen Nation in sich schlossen, Eugen an- erkennen, oder unter Bewahrung der Neutralität die Verständigung durch ein neues Konzil erstreben solle. Die Kurfürsten, die zu Eugen hinneigten, unterwarfen sich. Daran darf man sich nicht dadurch irre machen lassen, daß am Schluß der ganzen Verhandlung Friedrichs Urkunde vom 16. August steht, durch die er seinen Beitritt zur Appellation,
XIV Vorwort (Frankfurter Herkunft) zum Frankfurter Reichstag von 1442. Von den fünf Eides- formeln sind die ersten vier Diensteide des Reichskanzlers, des Kanzlers, des Hof- richters und des Hofgerichtsschreibers, die letzte (nr. 105) gibt den Treueid des Pfalz- grafen wieder. Unter den Rechnungen fehlt dieses Mal das Archiv Konrads von Weinsberg. Da- für bieten wir in nr. 260 a Auszüge aus Burgundischen Registern, wozu in den Zusätzen und Berichtigungen noch ein Stück Burgundischen Ursprungs kommt. Alle übrigen Rech- nungen sind städtischer Herkunft, vier von Frankfurt, je eine von Augsburg, Colmar, Köln, Nürnberg, Regensburg, Straßburg. V. Vom Inhalt des Bandes. Fast der gesamte Inhalt des Bandes — abgesehen von der Krönungsfahrt K. Fried- richs — gilt den beiden großen Fragen, die damals Deutschland bewegten: der Kirchen- frage und der Reichsreform mit allem, was sich daran anschließt. Zur Krönung, um das vorwegzunehmen, bringt der Band interessantes neues Material in den drei Stücken nrr. 100. 101. 102, die alle drei über das bei dem Einzug des Königs in Aachen und bei der Krönung zu beobachtende bezw. bei Friedrichs Krönung beobachtete Zeremoniell berichten. Von ihnen sind die nrr. 101 und 102 nach Herre amt- liche Aktenstücke; nr. 100, das auch einleitend von dem Lager vor Frankfurt, dem Einzug dort und der Altarsetzung des Königs spricht, eine auf Grund amtlichen Materials ent- standene, aus dem Lateinischen ins Deutsche übersetzte Aufzeichnung. Eine von Hansen veröffentlichte und als „Festsetzungen Ersbischof Dietrichs von Köln für die bevorstehende Krönung K. Friedrichs in Aachen“ bezeichnete Aufzeichnung hierher zu beziehen, lehnt Herre ab. Es wird nicht fehlen, daß weitere Forscher sich mit Herres Ergebnissen kritisch auseinandersetzen. Interessant ist, daßt wir Aachens Huldigung (nr. 104) und den vom Pfalzgrafen gelegentlich der Krönung geleisteten Treueid (nr. 105), der mut. mut. auch für andere Fürsten galt, im Wortlaut kennen lernen. Der ausführliche, französisch geschriebene Bericht des Abtes von Stablo über die Krönung war den meisten Deutschen Forschern in der Belgischen Chronikensammlung schwer zugänglich. Zu den beiden gleichfalls schon gedruckten deutsch geschriebenen Berichten nr. 108 und 109 hat Herre neue, zum Teil abweichende Texte beigebracht. Seine Unter- suchungen, besonders über die drei auf eine gemeinsame Quelle zurückgehenden Varianten der nr. 109, seien der Aufmerksamkeit empfohlen. Die Kirchenfrage, d. h. die Frage der Stellung zu Papst Eugen einerseits, zum Baseler Konzil und Papst Felix anderseits, in Verbindung mit der Frage der Sicher- stellung kirchlicher Reformen, nimmt, dank dem gewaltigen Umfang mancher Stücke, den größten Teil des Bandes ein. Herre bekämpft die Auffassung, als ob Friedrich unter dem Druck der Kurfürsten gestanden sei und sich ihnen habe unterwerfen müssen. Unbestreitbar scheint auch mir, daßs die kirchenpolitischen Verhandlungen auf dem Frankfurter Reichstag von 1442 mit einem Sieg des Königs, der den Erzbischof von Köln und die meisten anderen Reichs- stände auf seiner Seite hatte, über die Mehrheit der Kurfürsten endeten Die Streitfrage war, ob man unter gewissen Bedingungen, die die Anerkennung der konziliaren Suprematie und die Abstellung von Beschwerden der Deutschen Nation in sich schlossen, Eugen an- erkennen, oder unter Bewahrung der Neutralität die Verständigung durch ein neues Konzil erstreben solle. Die Kurfürsten, die zu Eugen hinneigten, unterwarfen sich. Daran darf man sich nicht dadurch irre machen lassen, daß am Schluß der ganzen Verhandlung Friedrichs Urkunde vom 16. August steht, durch die er seinen Beitritt zur Appellation,
Strana XV
Vorwort. XV Protestation und Union der Kurfürsten von 1438 erklärte. Diese Erklärung war mündlich schon auf dem November-Reichstag von 1441 erfolgt, und sie bedeutete Neutralität. Im übrigen wage ich nicht zu entscheiden, ob durch unsere Publikation die Auffassung der kirchenpolitischen Verhandlungen und die Beurteilung der großen, die gesamte Christen- heit erregenden Frage in sehr wesentlichen Punkten geändert wird. Dafür ist mir dieser Stoff zu fremd. Aber darauf darf ich aufmerksam machen, daß das zur Verfügung stehende Material stark vermehrt worden ist, und zum Teil durch sehr wichtige Stücke. Das gilt für den Frankfurter Reichstag vom November 1441 wie für den vom Sommer 1442. Beim November-Reichstag zähle ich für die kirchenpolitischen Verhandlungen zehn neue Nummern (62. 63. 68. 70. 72. 74. 75. 76. 79. 80), gewiß zum größeren Teil Stücke zweiten Ranges, aber daneben doch auch die Ansprache des königlichen Gesandten Thomas Ebendorfer vom 19. November (nr. 80). Die schon gedruckte, von dem Führer der königlichen Gesandtschaft, dem Bischof vom Chiemsee, namens des Königs abgegebene Erklärung wäre wohl besser diesen Akten des November-Reichstags eingereiht worden, statt sie, wie Herre es getan hat, als Entwurf zu der oben erwähnten urkundlichen Erklärung König Friedrichs vom 16. August 1442 (nr. 230) zu behandeln. Aus der Zwischenzeit zwischen den beiden Reichstagen bieten wir als ganz neu die Gutachten der Wiener Universität und ihrer Theologischen Fakultät für Erzbischof Friedrich von Salzburg samt den Begleitbriefen (nrr. 125�128, wofür die Zusätze und Verbesserungen zu vergleichen sind), ferner die Schreiben des Konzils an Ebendorfer und an Herzog Albrecht von Baiern (nrr. 132 u. 133). Für den Frankfurter Reichstag von 1442 vollends darf man sich durch den ge- waltigen Umfang der beiden schon gedruckten Denkschriften des Nikolaus von Cusa, Vertreters P. Eugens, und des Kardinals Nikolaus Tudeschi, Erzbischofs von Palermo, Ver- treters des Konzils (nr. 210 u. 212) nicht darüber täuschen lassen, daß das vollkommen neue Material von Reden und Denkschriften, die dem Reichstag unterbreitet wurden, an Zahl und Bedeutung weit überwiegt. Bisher unbekannt waren die Replik der Baseler Gesandten nr. 211, die Duplik Cusas nr. 213, die Antwort Ebendorfers auf nicht erhaltene Propositionen eines Englischen Gesandten nr. 214, die Denkschrift und die Erklärung der Englischen Gesandtschaft nrr. 215 und 216, die Denkschrift des Dr. Heinrich Toke mit gegnerischen Marginalnoten nr. 217, die Denkschrift eines Deutschen Anhängers P. Eugens nr. 217a, eine anonyme Denkschrift gegen Eugen, nr. 220, alle aus der Zeit zwischen Ende Juni und Ende Juli 1442. Auch unter den offiziellen Akten sind bisher unbekannt der Beschluß der Reichsstände nr. 221, K. Friedrichs Schreiben an den Erzbischof von Mains und andere Reichsglieder nr. 224, das Ubereinkommen K. Friedrichs und der Reichs- stände vom 12. August nr. 226, dem die schon gedruckten, einige Tage älteren Vorschläge (Concordata) nr. 222 einverleibt wurden, die Protestation K. Friedrichs und der Kurfürsten gegen Mißdeutung ihrer an den Papst und das Konzil abgeordneten Gesandtschaft nr. 227, und endlich die schon erwähnte abschließende Erklärung K. Friedrichs nr. 230. Was aber die schon gedruckten Stücke gerade unter den kirchenpolitischen Akten anlangt, so wird jeder Benutzer unsere Ausgabe im Vergleich mit den früheren als eine Wohltat empfinden. Die „rudis indigestaque moles" der monströs umfangreichen Denk- schriften wird jetzt sachlich gegliedert dargeboten mit sorgsamer Abhebung und Nach- weisung der massenhaften Zitate. Herre hat, wie schon im 15. Bande, die schlimmsten Stücke zu bewältigen gehabt. Ich bin diesem Teil unserer Edition ganz fern gestanden. Um so unbefangener kann ich davon sprechen, daß in die Bearbeitung dieser Texte Herre, wie in seinen Bänden auch Beckmann, eine bewundernswerte, mühsame und entsagungs- volle Arbeit gesteckt hat.
Vorwort. XV Protestation und Union der Kurfürsten von 1438 erklärte. Diese Erklärung war mündlich schon auf dem November-Reichstag von 1441 erfolgt, und sie bedeutete Neutralität. Im übrigen wage ich nicht zu entscheiden, ob durch unsere Publikation die Auffassung der kirchenpolitischen Verhandlungen und die Beurteilung der großen, die gesamte Christen- heit erregenden Frage in sehr wesentlichen Punkten geändert wird. Dafür ist mir dieser Stoff zu fremd. Aber darauf darf ich aufmerksam machen, daß das zur Verfügung stehende Material stark vermehrt worden ist, und zum Teil durch sehr wichtige Stücke. Das gilt für den Frankfurter Reichstag vom November 1441 wie für den vom Sommer 1442. Beim November-Reichstag zähle ich für die kirchenpolitischen Verhandlungen zehn neue Nummern (62. 63. 68. 70. 72. 74. 75. 76. 79. 80), gewiß zum größeren Teil Stücke zweiten Ranges, aber daneben doch auch die Ansprache des königlichen Gesandten Thomas Ebendorfer vom 19. November (nr. 80). Die schon gedruckte, von dem Führer der königlichen Gesandtschaft, dem Bischof vom Chiemsee, namens des Königs abgegebene Erklärung wäre wohl besser diesen Akten des November-Reichstags eingereiht worden, statt sie, wie Herre es getan hat, als Entwurf zu der oben erwähnten urkundlichen Erklärung König Friedrichs vom 16. August 1442 (nr. 230) zu behandeln. Aus der Zwischenzeit zwischen den beiden Reichstagen bieten wir als ganz neu die Gutachten der Wiener Universität und ihrer Theologischen Fakultät für Erzbischof Friedrich von Salzburg samt den Begleitbriefen (nrr. 125�128, wofür die Zusätze und Verbesserungen zu vergleichen sind), ferner die Schreiben des Konzils an Ebendorfer und an Herzog Albrecht von Baiern (nrr. 132 u. 133). Für den Frankfurter Reichstag von 1442 vollends darf man sich durch den ge- waltigen Umfang der beiden schon gedruckten Denkschriften des Nikolaus von Cusa, Vertreters P. Eugens, und des Kardinals Nikolaus Tudeschi, Erzbischofs von Palermo, Ver- treters des Konzils (nr. 210 u. 212) nicht darüber täuschen lassen, daß das vollkommen neue Material von Reden und Denkschriften, die dem Reichstag unterbreitet wurden, an Zahl und Bedeutung weit überwiegt. Bisher unbekannt waren die Replik der Baseler Gesandten nr. 211, die Duplik Cusas nr. 213, die Antwort Ebendorfers auf nicht erhaltene Propositionen eines Englischen Gesandten nr. 214, die Denkschrift und die Erklärung der Englischen Gesandtschaft nrr. 215 und 216, die Denkschrift des Dr. Heinrich Toke mit gegnerischen Marginalnoten nr. 217, die Denkschrift eines Deutschen Anhängers P. Eugens nr. 217a, eine anonyme Denkschrift gegen Eugen, nr. 220, alle aus der Zeit zwischen Ende Juni und Ende Juli 1442. Auch unter den offiziellen Akten sind bisher unbekannt der Beschluß der Reichsstände nr. 221, K. Friedrichs Schreiben an den Erzbischof von Mains und andere Reichsglieder nr. 224, das Ubereinkommen K. Friedrichs und der Reichs- stände vom 12. August nr. 226, dem die schon gedruckten, einige Tage älteren Vorschläge (Concordata) nr. 222 einverleibt wurden, die Protestation K. Friedrichs und der Kurfürsten gegen Mißdeutung ihrer an den Papst und das Konzil abgeordneten Gesandtschaft nr. 227, und endlich die schon erwähnte abschließende Erklärung K. Friedrichs nr. 230. Was aber die schon gedruckten Stücke gerade unter den kirchenpolitischen Akten anlangt, so wird jeder Benutzer unsere Ausgabe im Vergleich mit den früheren als eine Wohltat empfinden. Die „rudis indigestaque moles" der monströs umfangreichen Denk- schriften wird jetzt sachlich gegliedert dargeboten mit sorgsamer Abhebung und Nach- weisung der massenhaften Zitate. Herre hat, wie schon im 15. Bande, die schlimmsten Stücke zu bewältigen gehabt. Ich bin diesem Teil unserer Edition ganz fern gestanden. Um so unbefangener kann ich davon sprechen, daß in die Bearbeitung dieser Texte Herre, wie in seinen Bänden auch Beckmann, eine bewundernswerte, mühsame und entsagungs- volle Arbeit gesteckt hat.
Strana XVI
XVI Vorwort. Herre hat die beiden Reden Tudeschis und Cusas, da sie uns in der, gewißt über- arbeiteten, Gestalt vorliegen, in der sie als Denkschriften überreicht wurden, nicht ohne Grund nach dem Zeitpunkt ihrer Uberreichung datiert und eingeordnet. Dadurch ist (was bei der Benutzung beachtet werden muß) die seltsame Anordnung entstanden, daß die später gehaltene Rede Cusas nr. 210 der früher gehaltenen Tudeschis nr. 212 vorangeht und auch die Antwort der Konzilsvertreter auf Cusas Rede vor der Rede Tudeschis steht. Für die mündlichen Verhandlungen des Reichstags ist die Reihenfolge: nrr. 212. 210. 211. 213 (Rede, Gegenrede, Replik und Duplik). Beachtung verdient, daß Friedrich, der internationalen Bedeutung der Kirchenfrage entsprechend, zu deren Behandlung auf den Reichstagen ausländische Herrscher heran- zuziehen sucht und dafür auch, besonders bei dem Englischen Könige, williges Gehör findet. Herre hat deshalb in Bd. 15 den Mainzer Reichstag von 1441 als Kongreß bezeichnet. Der Frankfurter Reichstag vom November 1441 sollte einen ähnlichen Charakter erhalten. Der Englische König traf dafür seine Vorbereitungen. Die Beteiligung zerschlug sich, da Friedrichs Kommen frühzeitig unsicher wurde. Zwischen den beiden Frankfurter Reichs- tagen war eine Englische Gesandtschaft in Wien, und auf dem Reichstag von 1442 tritt sie, wie schon erwähnt, tätig hervor. Die Frage der Reichsreform begreift in sich vor allem die Landfriedens- frage, und mit dieser hängen zusammen die Fragen des Bündniswesens, insbeson- dere die eines allgemeinen Städtebundes, das Verfahren für Schlichtung ausgebrochener Fehden, die Ordnung des Gerichts- und des Austragswesens, der Kampf gegen Ubergriffe der „heimlichen Gerichte“, der Feme. Darüber wird natürlich nicht nur auf Reichstagen, sondern auch zwischen den Reichstagen, auf Versammlungen der verschiedensten Art ver- handelt, und unsere Edition kann an diesen Zwischenverhandlungen nicht vorbeigehen, ohne den Zusammenhang zu zerstören. Den Band eröffnet ein „Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441“. Darüber, daß dessen Akten nach den 1914 aufgestellten Grundsätzen zu kürzen gewesen wären, habe ich mich schon oben ausgesprochen. Nach meiner Meinung darf man nicht von einem Fürsten- und Städtetag sprechen; denn es sind gar keine Fürsten anwesend oder geladen. Die Kurfürsten, die sich untereinander und mit königlichen Räten in Worms über allerlei Gebrechen der Lande besprechen wollten, benutzen die Gelegenheit, um Städte und deren Gegner zu sich zu bitten. Zweck der Versammlung soll der Versuch sein, deren Streitigkeiten beizulegen. Als Mandatar der Kurfürsten verschickt Pfalzgraf Otto, Vor- mund Kurfürst Ludwigs, die Einladung an die Städte und zugleich wohl an Herren und Ritter. Von einem „Kurfürstentag“ (wie Herre zuerst wollte) kann nicht die Rede sein; denn die dargebotenen Akten sind nicht solche von Beratungen der Kurfürsten, sondern die des Tages, zu dem sie die Städte geladen haben. Ich hatte Herre vorgeschlagen, nach Analogie der vom König berufenen „königlichen Tage“, von einem „kurfürstlichen Herren- und Städtetag“ oder, wenn das zu umständlich sei, von einem „kurfürstlichen Tage“ zu sprechen. Ich habe ihn nicht überzeugen können; er beließ es bei dem „Fürsten- und Städtetag“. Für Benutzer, die sich für die formale Seite des Versammlungswesens inter- essieren, sei die Frage zur Diskussion gestellt. Von den Akten dieses Wormser Tages ist der Brief nr. 8 beachtenswert zur Charakte- ristik der unerträglichen Mißstände im Fehdewesen. Wer die Behandlung der Landfriedensfrage während des 15. Jahrhunderts verstehen will, muß sich immer vor Augen halten: die stärkste dauernde Schwierigkeit für eine Ver- ständigung lag in der Verknüpfung der Frage der Rechtssicherung mit der Frage der Organisation, d. h. der politischen Vorherrschaft, also in dem immer wieder sich geltend machenden Gegensatz zwischen den Erfordernissen des Rechtsgedankens und politischen Machtinteressen. Die Städte, die an der Beseitigung des Fehderechtes und der Festigung
XVI Vorwort. Herre hat die beiden Reden Tudeschis und Cusas, da sie uns in der, gewißt über- arbeiteten, Gestalt vorliegen, in der sie als Denkschriften überreicht wurden, nicht ohne Grund nach dem Zeitpunkt ihrer Uberreichung datiert und eingeordnet. Dadurch ist (was bei der Benutzung beachtet werden muß) die seltsame Anordnung entstanden, daß die später gehaltene Rede Cusas nr. 210 der früher gehaltenen Tudeschis nr. 212 vorangeht und auch die Antwort der Konzilsvertreter auf Cusas Rede vor der Rede Tudeschis steht. Für die mündlichen Verhandlungen des Reichstags ist die Reihenfolge: nrr. 212. 210. 211. 213 (Rede, Gegenrede, Replik und Duplik). Beachtung verdient, daß Friedrich, der internationalen Bedeutung der Kirchenfrage entsprechend, zu deren Behandlung auf den Reichstagen ausländische Herrscher heran- zuziehen sucht und dafür auch, besonders bei dem Englischen Könige, williges Gehör findet. Herre hat deshalb in Bd. 15 den Mainzer Reichstag von 1441 als Kongreß bezeichnet. Der Frankfurter Reichstag vom November 1441 sollte einen ähnlichen Charakter erhalten. Der Englische König traf dafür seine Vorbereitungen. Die Beteiligung zerschlug sich, da Friedrichs Kommen frühzeitig unsicher wurde. Zwischen den beiden Frankfurter Reichs- tagen war eine Englische Gesandtschaft in Wien, und auf dem Reichstag von 1442 tritt sie, wie schon erwähnt, tätig hervor. Die Frage der Reichsreform begreift in sich vor allem die Landfriedens- frage, und mit dieser hängen zusammen die Fragen des Bündniswesens, insbeson- dere die eines allgemeinen Städtebundes, das Verfahren für Schlichtung ausgebrochener Fehden, die Ordnung des Gerichts- und des Austragswesens, der Kampf gegen Ubergriffe der „heimlichen Gerichte“, der Feme. Darüber wird natürlich nicht nur auf Reichstagen, sondern auch zwischen den Reichstagen, auf Versammlungen der verschiedensten Art ver- handelt, und unsere Edition kann an diesen Zwischenverhandlungen nicht vorbeigehen, ohne den Zusammenhang zu zerstören. Den Band eröffnet ein „Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441“. Darüber, daß dessen Akten nach den 1914 aufgestellten Grundsätzen zu kürzen gewesen wären, habe ich mich schon oben ausgesprochen. Nach meiner Meinung darf man nicht von einem Fürsten- und Städtetag sprechen; denn es sind gar keine Fürsten anwesend oder geladen. Die Kurfürsten, die sich untereinander und mit königlichen Räten in Worms über allerlei Gebrechen der Lande besprechen wollten, benutzen die Gelegenheit, um Städte und deren Gegner zu sich zu bitten. Zweck der Versammlung soll der Versuch sein, deren Streitigkeiten beizulegen. Als Mandatar der Kurfürsten verschickt Pfalzgraf Otto, Vor- mund Kurfürst Ludwigs, die Einladung an die Städte und zugleich wohl an Herren und Ritter. Von einem „Kurfürstentag“ (wie Herre zuerst wollte) kann nicht die Rede sein; denn die dargebotenen Akten sind nicht solche von Beratungen der Kurfürsten, sondern die des Tages, zu dem sie die Städte geladen haben. Ich hatte Herre vorgeschlagen, nach Analogie der vom König berufenen „königlichen Tage“, von einem „kurfürstlichen Herren- und Städtetag“ oder, wenn das zu umständlich sei, von einem „kurfürstlichen Tage“ zu sprechen. Ich habe ihn nicht überzeugen können; er beließ es bei dem „Fürsten- und Städtetag“. Für Benutzer, die sich für die formale Seite des Versammlungswesens inter- essieren, sei die Frage zur Diskussion gestellt. Von den Akten dieses Wormser Tages ist der Brief nr. 8 beachtenswert zur Charakte- ristik der unerträglichen Mißstände im Fehdewesen. Wer die Behandlung der Landfriedensfrage während des 15. Jahrhunderts verstehen will, muß sich immer vor Augen halten: die stärkste dauernde Schwierigkeit für eine Ver- ständigung lag in der Verknüpfung der Frage der Rechtssicherung mit der Frage der Organisation, d. h. der politischen Vorherrschaft, also in dem immer wieder sich geltend machenden Gegensatz zwischen den Erfordernissen des Rechtsgedankens und politischen Machtinteressen. Die Städte, die an der Beseitigung des Fehderechtes und der Festigung
Strana XVII
Vorwort. XVII des Landfriedens stärker als irgendwelche anderen Reichsglieder interessiert waren, wider- setzten sich aufs äußerste einer Landfriedensorganisation, die ihnen die Handhabung der rechtlichen Vorschriften aus der Hand nahm und den Zusammenschluß der Städte in ihrer besonderen Organisation, dem Städtebunde, verhindern mußte. So gehen auch in den Jahren 1441/42 neben den Verhandlungen über Reichsreform und Landfrieden immer andere Verhandlungen der Städte einher, in denen es sich um Gründung eines großen Städtebundes oder um Selbsthilfe der Städte in den Rechtswirren handelt. Sie gruppieren sich vor dem Frankfurter Reichstag vom November 1441 um einen Städtetag in Konstanz 3. bis 5. Juli 1441; sie stellen zwischen den beiden Reichstagen auf Anregung Kölns die Abwehr gegen Übergriffe des Femegerichtes in den Vordergrund; sie münden dann in den Frankfurter Reichstag von 1442 ein, auf dem Sonderverhandlungen der Städte über ihre Angelegenheiten neben den Reichstagsverhandlungen hergehen. Sie führten zur Aufstellung eines großen Organisationsplanes für einen Städtebund und hatten ein Nachspiel in Verhandlungen auf einem Speierer Städtetag vom Oktober 1442. Von den hochfliegenden Frankfurter Plänen blieb dabei zunächst kaum etwas übrig. Man beschränkte sich auf die Frage der Feme und beschloß endlich, auch diese ruhen zu lassen bis zu dem Reichstag, der Lichtmeßs 1443 in Nürnberg stattfinden sollte. So münden auch diese Verhandlungen wieder in einen Reichstag ein. Das Material, das zu diesen städtischen Verhandlungen im vorliegenden Bande geboten wird, ist ganz überwiegend neu. Vom Konstanzer Städtetag im Juli 1441 kannte man allerdings den Abschied nr. 45; aber die beiden hochinteressanten Nürnberger Berichte nr. 42 und 43 sind völlig neu. Man erhält einen vertraulichen Einblick in die Verhand- lungen der Städte unter sich. Bemerkenswert ist hier wie in den ganzen Verhandlungen, wie oft Vorakten herangezogen werden. Nicht nur Ulmer Artikel von 1438 und 1440, sondern auch Augsburger, die 1429, 1431 und 1437 schon vorgelegt waren, spielen eine Rolle. Vom Frankfurter Reichstag 1442 waren die beiden wichtigen Stücke nrr. 204 und 205 unbekannt, nr. 204 Artikel für eine Verständigung unter den Städten, übernommen aus Vorschlägen von 1438, das Ergebnis der im Juni 1442 geführten Beratungen, und nr. 205 ein Abschied zwischen 9. und 11. August, weit hinausgehend über die Juni-Artikel, mit dem Ziel eines ganz Süd- und Westdeutschland (bis nach Westfalen) umfassenden Städte- bundes, der in fünf Kreise (später häufig auch „Baleien" genannt) geteilt werden sollte. Von den 20 Nummern, die beim Speierer Städtetag vom Oktober 1442 vereinigt sind, waren 16 noch unbekannt, 2 (nrr. 270 u. 278) durch Auszüge bekannt, nur 1 (nr. 280) zum größeren Teil, 1 (nr. 275) vollständig gedruckt. Wenn auch unter dem bekannten Material einige der wichtigsten Stücke waren, so kommt in das Ganze doch jetzt erst der rechte Zu- sammenhang. Die Reichstagsverhandlungen über Reichsreform und Landfrieden fanden bekanntlich auf dem Frankfurter Reichstag von 1442 einen gewissen Abschluß, der auf lange Zeit hin als Akt der Gesetzgebung Ansehen genoß: in der Reichsordnung Friedrichs vom 14. August 1442, der sogenannten „Reformatio Friderici“. Welche Bedeutung man ihr im Reiche beimaß, zeigt der Quellenapparat, den Herre seinem Abdruck in nr. 209 voranschickt. Man beachte die ganz ungewöhnlich hohe Zahl von 17 heute noch vorhandenen Originalen, die ganz ungewöhnlichen Wiederholungen der Urkunde aus Friedrichs Kaiser- zeit, die Menge der uns überkommenen Transsumpte und Vidimus, von der unüberseh- baren Menge der sonstigen gleichzeitigen oder doch noch dem 15. Jahrhundert angehörenden Abschriften ganz zu schweigen. Unsere Ausgabe zeigt, in wie hohem Maße der Text der Urkunde auf Vorakten zurückgeht, in einzelnen Artikeln auf Landfriedensgesetze K. Ru- prechts von 1403 und 1404, in größerem Maßte auf Akten von 1438, auf den kurfürst- lichen Landfriedensbund vom März und auf den im November vorgelegten Gesetzentwurf. III Deutsche Reichstags-Akten XVI.
Vorwort. XVII des Landfriedens stärker als irgendwelche anderen Reichsglieder interessiert waren, wider- setzten sich aufs äußerste einer Landfriedensorganisation, die ihnen die Handhabung der rechtlichen Vorschriften aus der Hand nahm und den Zusammenschluß der Städte in ihrer besonderen Organisation, dem Städtebunde, verhindern mußte. So gehen auch in den Jahren 1441/42 neben den Verhandlungen über Reichsreform und Landfrieden immer andere Verhandlungen der Städte einher, in denen es sich um Gründung eines großen Städtebundes oder um Selbsthilfe der Städte in den Rechtswirren handelt. Sie gruppieren sich vor dem Frankfurter Reichstag vom November 1441 um einen Städtetag in Konstanz 3. bis 5. Juli 1441; sie stellen zwischen den beiden Reichstagen auf Anregung Kölns die Abwehr gegen Übergriffe des Femegerichtes in den Vordergrund; sie münden dann in den Frankfurter Reichstag von 1442 ein, auf dem Sonderverhandlungen der Städte über ihre Angelegenheiten neben den Reichstagsverhandlungen hergehen. Sie führten zur Aufstellung eines großen Organisationsplanes für einen Städtebund und hatten ein Nachspiel in Verhandlungen auf einem Speierer Städtetag vom Oktober 1442. Von den hochfliegenden Frankfurter Plänen blieb dabei zunächst kaum etwas übrig. Man beschränkte sich auf die Frage der Feme und beschloß endlich, auch diese ruhen zu lassen bis zu dem Reichstag, der Lichtmeßs 1443 in Nürnberg stattfinden sollte. So münden auch diese Verhandlungen wieder in einen Reichstag ein. Das Material, das zu diesen städtischen Verhandlungen im vorliegenden Bande geboten wird, ist ganz überwiegend neu. Vom Konstanzer Städtetag im Juli 1441 kannte man allerdings den Abschied nr. 45; aber die beiden hochinteressanten Nürnberger Berichte nr. 42 und 43 sind völlig neu. Man erhält einen vertraulichen Einblick in die Verhand- lungen der Städte unter sich. Bemerkenswert ist hier wie in den ganzen Verhandlungen, wie oft Vorakten herangezogen werden. Nicht nur Ulmer Artikel von 1438 und 1440, sondern auch Augsburger, die 1429, 1431 und 1437 schon vorgelegt waren, spielen eine Rolle. Vom Frankfurter Reichstag 1442 waren die beiden wichtigen Stücke nrr. 204 und 205 unbekannt, nr. 204 Artikel für eine Verständigung unter den Städten, übernommen aus Vorschlägen von 1438, das Ergebnis der im Juni 1442 geführten Beratungen, und nr. 205 ein Abschied zwischen 9. und 11. August, weit hinausgehend über die Juni-Artikel, mit dem Ziel eines ganz Süd- und Westdeutschland (bis nach Westfalen) umfassenden Städte- bundes, der in fünf Kreise (später häufig auch „Baleien" genannt) geteilt werden sollte. Von den 20 Nummern, die beim Speierer Städtetag vom Oktober 1442 vereinigt sind, waren 16 noch unbekannt, 2 (nrr. 270 u. 278) durch Auszüge bekannt, nur 1 (nr. 280) zum größeren Teil, 1 (nr. 275) vollständig gedruckt. Wenn auch unter dem bekannten Material einige der wichtigsten Stücke waren, so kommt in das Ganze doch jetzt erst der rechte Zu- sammenhang. Die Reichstagsverhandlungen über Reichsreform und Landfrieden fanden bekanntlich auf dem Frankfurter Reichstag von 1442 einen gewissen Abschluß, der auf lange Zeit hin als Akt der Gesetzgebung Ansehen genoß: in der Reichsordnung Friedrichs vom 14. August 1442, der sogenannten „Reformatio Friderici“. Welche Bedeutung man ihr im Reiche beimaß, zeigt der Quellenapparat, den Herre seinem Abdruck in nr. 209 voranschickt. Man beachte die ganz ungewöhnlich hohe Zahl von 17 heute noch vorhandenen Originalen, die ganz ungewöhnlichen Wiederholungen der Urkunde aus Friedrichs Kaiser- zeit, die Menge der uns überkommenen Transsumpte und Vidimus, von der unüberseh- baren Menge der sonstigen gleichzeitigen oder doch noch dem 15. Jahrhundert angehörenden Abschriften ganz zu schweigen. Unsere Ausgabe zeigt, in wie hohem Maße der Text der Urkunde auf Vorakten zurückgeht, in einzelnen Artikeln auf Landfriedensgesetze K. Ru- prechts von 1403 und 1404, in größerem Maßte auf Akten von 1438, auf den kurfürst- lichen Landfriedensbund vom März und auf den im November vorgelegten Gesetzentwurf. III Deutsche Reichstags-Akten XVI.
Strana XVIII
XVIII Vorwort. Die Reformatio Friderici ist kein eigentlicher Landfriede, ist auch nicht, wie viele Landfrieden, zeitlich beschränkt, sondern ein Gesetz, oder, wie Friedrich selbst sagt, eine Ordnung von dauernder Geltung, die sich auf die Regelung des gerichtlichen und des Pfändungsverfahrens, auf die Verfolgung von rechtswidriger Gewalttätigkeit, auf die Be- friedung gewisser Personenkreise und Ortlichkeiten auch während berechtigter Fehde, auf die Niederhaltung der reisigen Knechte, auf die Abstellung von Ubergriffen der heimlichen Gerichte, auf die Ordnung des Münzwesens, der goldenen und der silbernen Münze, er- streckt. Gegenüber den Plänen von 1438 sind zwei tiefeinschneidende Reformforderungen gefallen: das völlige Verbot der Fehde als eines legitimen Rechtsmittels und die Organi- sation von Landfriedenskreisen zur Durchführung des Gesetzes. Beide stehen in einem inneren Zusammenhang miteinander. Die Landfriedensorganisation war gescheitert am Widerstand der Städte. König und Fürsten aber hatten den Ausbau der Gesetzgebung nach dieser Seite nicht aufgegeben. Unmittelbar nachdem die „Ordnung“ vom 14. August ergangen war, sprachen der König und etliche Fürsten mit Städteboten von ains gemainen lantfriden wegen (nr. 270 pag. 647, 8). Darauf antworteten die Städteboten, als sich denne geburet habe; den Inhalt des Bescheides glaubten sie einem Brief nicht anvertrauen zu können. Wir können uns ungefähr vorstellen, daß die vorsichtige Form der Antwort einer mündlichen Erläuterung bedurfte. Daß die Städte gegenüber den Plänen des Königs und der ihn beeinflussenden Fürsten von stärkstem Mißstrauen erfüllt waren, zeigt das gleiche Schreiben Ulms nr. 270, das soeben zitiert wurde. Selten ist der Besorgnis reichsstädtischen Bürgertums vor dem Untergang städtischer Freiheit ein so kräftiger und pathetischer Ausdruck gegeben worden, wie hier gegenüber dem Bestreben des Königs, den Städten in Streitigkeiten mit ihren Gegnern den ordentlichen Rechtsweg zu verschließen und ihnen eine unerbetene, nicht frei- willig vereinbarte Vermittlung aufzudringen; wenn die Städte das duldeten, würde ihnen der Sattel nie mehr vom Rücken kommen. Zur Vorgeschichte der Reformatio Friderici gehört ein höchst interessantes Akten- stück, nr. 207, das freilich längst gedruckt ist, aber, wie ich glaube, erst jetzt nach Ur- sprung und Bedeutung richtig verwertet ist. Es versteht sich von selbst, daß der Band, wie alle früheren und späteren, neues Material liefert für die Geschichte des Reichstages unter verfassungsgeschichtlichem Gesichtspunkt. Die Bezeichnung „Reichstag“ ist den Akten der Zeit bekanntlich fremd; deutsch ist von einem gemeinen tag die Rede, lateinisch von dieta. Der Kreis derer, die geladen sind, und der Kreis derer, auf deren Zustimmung sich der König beruft, ist stark schwankend. In der Reformatio Friderici werden nach den freyen herren die rittere und sogar knechte genannt (vor den steten). In der Einladung zum Reichstag vom 4. Juni 1442 nr. 118 nennt Friedrich nach den Fürsten die graven herren ritter und anderr unserr und des heiligen reichs lieben getruen; in dem Tags darauf ergangenen Schreiben an Schwäbische Städte nr. 119 sagt er dagegen vorsichtiger, daß er die Streitigkeiten der Städte mit ihren Gegnern beilegen will mit Hilfe und Rat der Fürsten graffen frien und edler, unser und des richs lieben getruwen. — Als Friedrich den Erklärungen der Kurfürsten in der Kirchenfrage vom Wahltag 1438 beitritt (nr. 230), bezieht er sich er- klärlicherweise nur auf den Rat der Kurfürsten. Wie im übrigen bei Beratung der Kirchenfrage wohl versucht wird, die Städte fern zu halten, sie dann aber doch heran- gezogen werden, ist an der Hand der Akten zu verfolgen. Selten ist ein Reichstag so reich mit Präsenalisten ausgestattet wie der Frank- furter von 1442. Herre bietet eine allgemeine Liste vom 29. Mai, die unbekannt war, eine Liste der anwesenden Städtevertreter vom 7. Juli (gleichfalls neu), eine der Städtevertreter zum 14. Juli (schon gedruckt), und eine große allgemeine Liste von Ende Juli, die bis
XVIII Vorwort. Die Reformatio Friderici ist kein eigentlicher Landfriede, ist auch nicht, wie viele Landfrieden, zeitlich beschränkt, sondern ein Gesetz, oder, wie Friedrich selbst sagt, eine Ordnung von dauernder Geltung, die sich auf die Regelung des gerichtlichen und des Pfändungsverfahrens, auf die Verfolgung von rechtswidriger Gewalttätigkeit, auf die Be- friedung gewisser Personenkreise und Ortlichkeiten auch während berechtigter Fehde, auf die Niederhaltung der reisigen Knechte, auf die Abstellung von Ubergriffen der heimlichen Gerichte, auf die Ordnung des Münzwesens, der goldenen und der silbernen Münze, er- streckt. Gegenüber den Plänen von 1438 sind zwei tiefeinschneidende Reformforderungen gefallen: das völlige Verbot der Fehde als eines legitimen Rechtsmittels und die Organi- sation von Landfriedenskreisen zur Durchführung des Gesetzes. Beide stehen in einem inneren Zusammenhang miteinander. Die Landfriedensorganisation war gescheitert am Widerstand der Städte. König und Fürsten aber hatten den Ausbau der Gesetzgebung nach dieser Seite nicht aufgegeben. Unmittelbar nachdem die „Ordnung“ vom 14. August ergangen war, sprachen der König und etliche Fürsten mit Städteboten von ains gemainen lantfriden wegen (nr. 270 pag. 647, 8). Darauf antworteten die Städteboten, als sich denne geburet habe; den Inhalt des Bescheides glaubten sie einem Brief nicht anvertrauen zu können. Wir können uns ungefähr vorstellen, daß die vorsichtige Form der Antwort einer mündlichen Erläuterung bedurfte. Daß die Städte gegenüber den Plänen des Königs und der ihn beeinflussenden Fürsten von stärkstem Mißstrauen erfüllt waren, zeigt das gleiche Schreiben Ulms nr. 270, das soeben zitiert wurde. Selten ist der Besorgnis reichsstädtischen Bürgertums vor dem Untergang städtischer Freiheit ein so kräftiger und pathetischer Ausdruck gegeben worden, wie hier gegenüber dem Bestreben des Königs, den Städten in Streitigkeiten mit ihren Gegnern den ordentlichen Rechtsweg zu verschließen und ihnen eine unerbetene, nicht frei- willig vereinbarte Vermittlung aufzudringen; wenn die Städte das duldeten, würde ihnen der Sattel nie mehr vom Rücken kommen. Zur Vorgeschichte der Reformatio Friderici gehört ein höchst interessantes Akten- stück, nr. 207, das freilich längst gedruckt ist, aber, wie ich glaube, erst jetzt nach Ur- sprung und Bedeutung richtig verwertet ist. Es versteht sich von selbst, daß der Band, wie alle früheren und späteren, neues Material liefert für die Geschichte des Reichstages unter verfassungsgeschichtlichem Gesichtspunkt. Die Bezeichnung „Reichstag“ ist den Akten der Zeit bekanntlich fremd; deutsch ist von einem gemeinen tag die Rede, lateinisch von dieta. Der Kreis derer, die geladen sind, und der Kreis derer, auf deren Zustimmung sich der König beruft, ist stark schwankend. In der Reformatio Friderici werden nach den freyen herren die rittere und sogar knechte genannt (vor den steten). In der Einladung zum Reichstag vom 4. Juni 1442 nr. 118 nennt Friedrich nach den Fürsten die graven herren ritter und anderr unserr und des heiligen reichs lieben getruen; in dem Tags darauf ergangenen Schreiben an Schwäbische Städte nr. 119 sagt er dagegen vorsichtiger, daß er die Streitigkeiten der Städte mit ihren Gegnern beilegen will mit Hilfe und Rat der Fürsten graffen frien und edler, unser und des richs lieben getruwen. — Als Friedrich den Erklärungen der Kurfürsten in der Kirchenfrage vom Wahltag 1438 beitritt (nr. 230), bezieht er sich er- klärlicherweise nur auf den Rat der Kurfürsten. Wie im übrigen bei Beratung der Kirchenfrage wohl versucht wird, die Städte fern zu halten, sie dann aber doch heran- gezogen werden, ist an der Hand der Akten zu verfolgen. Selten ist ein Reichstag so reich mit Präsenalisten ausgestattet wie der Frank- furter von 1442. Herre bietet eine allgemeine Liste vom 29. Mai, die unbekannt war, eine Liste der anwesenden Städtevertreter vom 7. Juli (gleichfalls neu), eine der Städtevertreter zum 14. Juli (schon gedruckt), und eine große allgemeine Liste von Ende Juli, die bis
Strana XIX
Vorwort. XIX auf die ihr zugehörende Städteliste schon gedruckt war. Dazu kommen noch Verzeichnisse der städtischen Vertreter, die an den Beratungen über Reichsangelegenheiten und an den Verhandlungen über die Kirchenfrage teilgenommen haben (nrr. 206 u.219). Unsere Edition ermöglicht durch die Register eine Vergleichung der Listen, die früher sehr mühsam war. Auch über alles, was zu den äußeren Veranstaltungen für den Reichstag gehört, sind wir selten so gut unterrichtet wie beim Frankfurter Reichstag von 1442. Die Anordnungen des Frankfurter Rats (nrr. 140-147) waren bis auf zwei Stücke, die Quartier- liste nr. 146 und das Verzeichnis der Beschlüsse nr. 147, entnommen aus dem Bürgermeister- buch, schon gedruckt; aber die Herresche Publikation, die auf einer sehr mühsamen Unter- suchung der verwickelten handschriftlichen Uberlieferung beruht, ist dem alten Druck, auch durch Nachweisung aller Örtlichkeiten, weit überlegen. Vielfach zur Ergänzung dieser Quelle für die örtlichen Veranstaltungen dienen die Auszüge aus den Rechenbüchern des Versammlungsortes. — Der Frankfurter Reichstag ist auch sonst mit solchen städtischen Rechnungen reich ausgestattet. Sie seien der Aufmerksamkeit der Wirtschafts- und Kulturhistoriker empfohlen. Zu der verfassungsgeschichtlich so interessanten Episode der Verleihung der Kanzlei an Erzbischof Jakob von Trier bringt unser Band als neu den Wort- laut des dem Protonotar abverlangten Eides, den man jetzt mit dem des Kanzlers ver- gleichen kann, und zwei Textesstellen, die zeigen, daß der Erzbischof als Inhaber der königlichen Kanzlei neben seinem Titel als Erzkanzler per Galliam et regnum Arelatense den des königlichen Hofkanzlers führte; als aule Romane regie cancellarium finden wir ihn 157, 51a, als unsers kûniglichen hofs cannczler 97, 48 Var. ƒ in einem der Originale des königlichen Schreibens nr. 51. Die Akten endlich, die in einem Anhang zur Juden-Krönungssteuer ver- einigt sind, bereichern unsere bisherige Kenntnis von der Durchführung der Juden- besteuerung durch Akten zweier Fälle, in denen die Erzwingung der Steuer gegen den Widerstand der ihre Juden schützenden Reichsstände bis zur Verhängung der Reichsacht, zwar nicht über die Reichsstände, aber über die Juden getrieben wurde. Das Verfahren gegen die Juden der Stadt Mühlhausen endigte trotz beharrlichen Widerstandes der in ihrem Privileg sich geschädigt fühlenden Stadt mit Zahlung einer Steuer. Wie das Verfahren gegen die Juden des Ersstiftes Magdeburg ausging, sagen unsere Akten nicht. Vermutlich endigte es auch mit grundsätzlicher Unterwerfung der Juden und einem finan- ziellen Vergleich. Jedenfalls muß man aus der Achtung schließen, daß der Erzbischof von Magdeburg gleich der Stadt Mühlhausen der Erhebung der Steuer Widerstand geleistet hat. Der Wunsch, im Vorwort nicht so weit auszugreifen, wie es in den letzten Bänden geschehen ist, hat mich abgehalten, tiefer in den Inhalt einzudringen. Der Benutzer, der die Akten wirklich studiert, wird viel mehr finden; als hier angedeutet ist. Die Arbeit an dem Bande sei geschlossen nicht nur mit einem Seufzer der Er- leichterung, sondern auch mit dem Ausdruck der Freude, wieder ein Stück Wegs weiter gekommen zu sein, und in der Hoffnung auf rüstiges Fortschreiten des Unternehmens. München, 19. Juli 1928. L. Quidde. III *
Vorwort. XIX auf die ihr zugehörende Städteliste schon gedruckt war. Dazu kommen noch Verzeichnisse der städtischen Vertreter, die an den Beratungen über Reichsangelegenheiten und an den Verhandlungen über die Kirchenfrage teilgenommen haben (nrr. 206 u.219). Unsere Edition ermöglicht durch die Register eine Vergleichung der Listen, die früher sehr mühsam war. Auch über alles, was zu den äußeren Veranstaltungen für den Reichstag gehört, sind wir selten so gut unterrichtet wie beim Frankfurter Reichstag von 1442. Die Anordnungen des Frankfurter Rats (nrr. 140-147) waren bis auf zwei Stücke, die Quartier- liste nr. 146 und das Verzeichnis der Beschlüsse nr. 147, entnommen aus dem Bürgermeister- buch, schon gedruckt; aber die Herresche Publikation, die auf einer sehr mühsamen Unter- suchung der verwickelten handschriftlichen Uberlieferung beruht, ist dem alten Druck, auch durch Nachweisung aller Örtlichkeiten, weit überlegen. Vielfach zur Ergänzung dieser Quelle für die örtlichen Veranstaltungen dienen die Auszüge aus den Rechenbüchern des Versammlungsortes. — Der Frankfurter Reichstag ist auch sonst mit solchen städtischen Rechnungen reich ausgestattet. Sie seien der Aufmerksamkeit der Wirtschafts- und Kulturhistoriker empfohlen. Zu der verfassungsgeschichtlich so interessanten Episode der Verleihung der Kanzlei an Erzbischof Jakob von Trier bringt unser Band als neu den Wort- laut des dem Protonotar abverlangten Eides, den man jetzt mit dem des Kanzlers ver- gleichen kann, und zwei Textesstellen, die zeigen, daß der Erzbischof als Inhaber der königlichen Kanzlei neben seinem Titel als Erzkanzler per Galliam et regnum Arelatense den des königlichen Hofkanzlers führte; als aule Romane regie cancellarium finden wir ihn 157, 51a, als unsers kûniglichen hofs cannczler 97, 48 Var. ƒ in einem der Originale des königlichen Schreibens nr. 51. Die Akten endlich, die in einem Anhang zur Juden-Krönungssteuer ver- einigt sind, bereichern unsere bisherige Kenntnis von der Durchführung der Juden- besteuerung durch Akten zweier Fälle, in denen die Erzwingung der Steuer gegen den Widerstand der ihre Juden schützenden Reichsstände bis zur Verhängung der Reichsacht, zwar nicht über die Reichsstände, aber über die Juden getrieben wurde. Das Verfahren gegen die Juden der Stadt Mühlhausen endigte trotz beharrlichen Widerstandes der in ihrem Privileg sich geschädigt fühlenden Stadt mit Zahlung einer Steuer. Wie das Verfahren gegen die Juden des Ersstiftes Magdeburg ausging, sagen unsere Akten nicht. Vermutlich endigte es auch mit grundsätzlicher Unterwerfung der Juden und einem finan- ziellen Vergleich. Jedenfalls muß man aus der Achtung schließen, daß der Erzbischof von Magdeburg gleich der Stadt Mühlhausen der Erhebung der Steuer Widerstand geleistet hat. Der Wunsch, im Vorwort nicht so weit auszugreifen, wie es in den letzten Bänden geschehen ist, hat mich abgehalten, tiefer in den Inhalt einzudringen. Der Benutzer, der die Akten wirklich studiert, wird viel mehr finden; als hier angedeutet ist. Die Arbeit an dem Bande sei geschlossen nicht nur mit einem Seufzer der Er- leichterung, sondern auch mit dem Ausdruck der Freude, wieder ein Stück Wegs weiter gekommen zu sein, und in der Hoffnung auf rüstiges Fortschreiten des Unternehmens. München, 19. Juli 1928. L. Quidde. III *
Strana XX
Strana XXI
Literaturverzeichnis. (Liste der häufig und abgekürzt zitierten Bücher und Aufsätze.) Altmann, Wilh., Die Urkunden Kaiser Sigmunds (1410�1437). Bd. 1 und 2. Innsbr. 1896-1900 = Regesta imperii XI. Altmann, Wilh., Eberh. Windecke, Denkwürdigkeiten s. Windecke. Andreae, Joannis, J. C. Bononiensis in quinque decretalium libros, sextum decretalium librum et titulum de regulis juris in sexto novella commentaria. 7 partes. Venetiis 1612. Archidiaconus: Guidonis a Baiiso archidiaconi Bononiensis rosarium seu in decretorum volumen com- mentaria. Venetiis 1577. Archidiaconus: Guidonis a Baiiso archidiaconi Bononiensis super sexto decretalium commentaria. Venetiis 1577. Authentica: Justiniani liber constitutionum novellarum sive Authenticarum, ed. Schöll = Corpus juris civilis vol. 3. Berolini 1895. Baader, Friedrich III. Einritt in Nürnberg 1442 = Ztschr. f. deutsche Kulturgeschichte, hrsg. v. Müller u. Falke, 4. Jahrg. 1859. S. 708-716. Bachmann, Adolf, Die deutschen Könige und die kurfürstliche Neutralität 1438-1447 = Archiv f. Österr. Geschichte 75, S. 1-236. Wien 1889. Bartolus: Bartoli a Saxoferrato in Digestum vetus [d. i. Dig. 1-24, 2] commentaria. Pars 1 et 2; desgl. in infortiatum [d. i. Dig. 24, 3-38]. Pars 1 et 2; desgl. in Digestum novum [d. i. Dig. 39-50]. Pars 1 et 2; desgl. in tres codicis Justiniani partes commentaria. Pars 1-3. Augustae Tauri- norum 1589. Battonn, Johann Georg, Oertl. Beschreibung der Stadt Frankfurt a. M., hrsg. von L. H. Euler. 7 Hefte. Frankf. a. M. 1861-1875. Beaucourt, G. du Fresne de, Histoire de Charles VII, tome II : le roi de Bourges, Paris 1882; tome III : le réveil du roi 1435-1444, Paris 1885; tome IV : l'expansion de la royauté 1444-1449, Paris 1888. Beckmann, Gustav, Das mittelalterliche Frankfurt a M. als Schauplatz von Reichs- und Wahltagen = Archiv f. Frankf. Gesch. u. Kunst. 3. Folge 2, 1-140. Frankf. a. M. 1888. Binterim, Ant. Jos , Pragmatische Geschichte der deutschen National-, Provinzial- und vorzüglichsten Diöcesanconcilien vom 4. Jahrh. bis auf das Concilium zu Trient. 7 Bde. Mainz 1835-1848. Bock, Franz, Die Kleinodien des Heiligen Römischen Reiches deutscher Nation nebst den Kroninsignien Böhmens, Ungarns und der Lombardei. 3 Bde. Wien 1864. Bock, Franz, Karl’s des Großen Pfalzkapelle und ihre Kunstschätze. Bd. 1. Cöln u. Neuß (1866-67). Böhmer, Joh. Friedr., Regesta imperii V: Die Regesten d. Kaiserreichs unter Philipp, Otto IV., Fried- rich II. 1198—1250, hrsg. v. Jul. Ficker. Innsbr. 1881-82. — Desgl. VI: Desgl. unter Rudolf, Adolf, Albrecht, Heinrich VII. 1273-1313, hrsg. v. Osw. Redlich. Innsbr. 1898. — Desgl. VIII: Desgl. unter Kaiser Karl IV. 1346-1378, hrsg. v. Alf. Huber. Innsbr. 1877. — Desgl. XI: Die Urkunden K. Sig- munds (1410-1437), s. Altmann. Bressler, Hermann, Die Stellung der deutschen Universitäten zum Baseler Konzil, zum Schisma und zur deutschen Neutralität. Diss. Leipzig 1885. Cecconi, Eugenio, Studi storici sul concilio di Firenze. Parte prima: Antecedenti del concilio. Firenze 1869. Chmel, Joseph, Geschichte Kaiser Friedrichs IV. u. seines Sohnes Maximilian I. Bd. 1 und 2. Hamburg 1840-43. Chmel, Joseph, Materialien zur österreichischen Geschichte, Bd. 1. Linz 1832. Chmel, Joseph, Regesta chronologico-diplomatica Friderici IV. Romanorum regis (imperatoris III.). Auszug aus den --- Reichsregistraturbüchern vom Jahre 1440�1493. Nebst Auszügen aus Original-Urkunden, Manuskripten und Büchern. Abtlg. 1 u. 2. Wien 1838-40. Concilium Basiliense: Studien u. Quellen zur Geschichte des Concils von Basel, Bd. 1-7, hrsg. v. J. Haller, G. Beckmann, H. Herre u. a. Basel 1896-1927. Corpus juris civilis: Pars 1: rec. Albertus et Mauritius fratres Kriegelii; Pars 2: rec. Aemilius Herr- mann: Pars 3: rec. Eduardus Osenbrüggen. Lipsiae 1875.
Literaturverzeichnis. (Liste der häufig und abgekürzt zitierten Bücher und Aufsätze.) Altmann, Wilh., Die Urkunden Kaiser Sigmunds (1410�1437). Bd. 1 und 2. Innsbr. 1896-1900 = Regesta imperii XI. Altmann, Wilh., Eberh. Windecke, Denkwürdigkeiten s. Windecke. Andreae, Joannis, J. C. Bononiensis in quinque decretalium libros, sextum decretalium librum et titulum de regulis juris in sexto novella commentaria. 7 partes. Venetiis 1612. Archidiaconus: Guidonis a Baiiso archidiaconi Bononiensis rosarium seu in decretorum volumen com- mentaria. Venetiis 1577. Archidiaconus: Guidonis a Baiiso archidiaconi Bononiensis super sexto decretalium commentaria. Venetiis 1577. Authentica: Justiniani liber constitutionum novellarum sive Authenticarum, ed. Schöll = Corpus juris civilis vol. 3. Berolini 1895. Baader, Friedrich III. Einritt in Nürnberg 1442 = Ztschr. f. deutsche Kulturgeschichte, hrsg. v. Müller u. Falke, 4. Jahrg. 1859. S. 708-716. Bachmann, Adolf, Die deutschen Könige und die kurfürstliche Neutralität 1438-1447 = Archiv f. Österr. Geschichte 75, S. 1-236. Wien 1889. Bartolus: Bartoli a Saxoferrato in Digestum vetus [d. i. Dig. 1-24, 2] commentaria. Pars 1 et 2; desgl. in infortiatum [d. i. Dig. 24, 3-38]. Pars 1 et 2; desgl. in Digestum novum [d. i. Dig. 39-50]. Pars 1 et 2; desgl. in tres codicis Justiniani partes commentaria. Pars 1-3. Augustae Tauri- norum 1589. Battonn, Johann Georg, Oertl. Beschreibung der Stadt Frankfurt a. M., hrsg. von L. H. Euler. 7 Hefte. Frankf. a. M. 1861-1875. Beaucourt, G. du Fresne de, Histoire de Charles VII, tome II : le roi de Bourges, Paris 1882; tome III : le réveil du roi 1435-1444, Paris 1885; tome IV : l'expansion de la royauté 1444-1449, Paris 1888. Beckmann, Gustav, Das mittelalterliche Frankfurt a M. als Schauplatz von Reichs- und Wahltagen = Archiv f. Frankf. Gesch. u. Kunst. 3. Folge 2, 1-140. Frankf. a. M. 1888. Binterim, Ant. Jos , Pragmatische Geschichte der deutschen National-, Provinzial- und vorzüglichsten Diöcesanconcilien vom 4. Jahrh. bis auf das Concilium zu Trient. 7 Bde. Mainz 1835-1848. Bock, Franz, Die Kleinodien des Heiligen Römischen Reiches deutscher Nation nebst den Kroninsignien Böhmens, Ungarns und der Lombardei. 3 Bde. Wien 1864. Bock, Franz, Karl’s des Großen Pfalzkapelle und ihre Kunstschätze. Bd. 1. Cöln u. Neuß (1866-67). Böhmer, Joh. Friedr., Regesta imperii V: Die Regesten d. Kaiserreichs unter Philipp, Otto IV., Fried- rich II. 1198—1250, hrsg. v. Jul. Ficker. Innsbr. 1881-82. — Desgl. VI: Desgl. unter Rudolf, Adolf, Albrecht, Heinrich VII. 1273-1313, hrsg. v. Osw. Redlich. Innsbr. 1898. — Desgl. VIII: Desgl. unter Kaiser Karl IV. 1346-1378, hrsg. v. Alf. Huber. Innsbr. 1877. — Desgl. XI: Die Urkunden K. Sig- munds (1410-1437), s. Altmann. Bressler, Hermann, Die Stellung der deutschen Universitäten zum Baseler Konzil, zum Schisma und zur deutschen Neutralität. Diss. Leipzig 1885. Cecconi, Eugenio, Studi storici sul concilio di Firenze. Parte prima: Antecedenti del concilio. Firenze 1869. Chmel, Joseph, Geschichte Kaiser Friedrichs IV. u. seines Sohnes Maximilian I. Bd. 1 und 2. Hamburg 1840-43. Chmel, Joseph, Materialien zur österreichischen Geschichte, Bd. 1. Linz 1832. Chmel, Joseph, Regesta chronologico-diplomatica Friderici IV. Romanorum regis (imperatoris III.). Auszug aus den --- Reichsregistraturbüchern vom Jahre 1440�1493. Nebst Auszügen aus Original-Urkunden, Manuskripten und Büchern. Abtlg. 1 u. 2. Wien 1838-40. Concilium Basiliense: Studien u. Quellen zur Geschichte des Concils von Basel, Bd. 1-7, hrsg. v. J. Haller, G. Beckmann, H. Herre u. a. Basel 1896-1927. Corpus juris civilis: Pars 1: rec. Albertus et Mauritius fratres Kriegelii; Pars 2: rec. Aemilius Herr- mann: Pars 3: rec. Eduardus Osenbrüggen. Lipsiae 1875.
Strana XXII
XXII Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum ed. consilio et impensis academiae litterarum caesareae Vindobonensis. Bd. 1—64. Vind. 1866 ff. Dumont, J., Corps universel diplomatique du droit des gens. Bd. 3. Amsterdam. La Haye 1726. Freher-Struve: Germanicarum rerum Scriptores aliquot insignes, ed. Marq. Freher 3 Bde.; Editio 3. cura B. G. Struvii, Argent. 1717. Goerz, Adam, Regesten der Erzbischöfe zu Trier v. Hetti bis Johann II. 814-1503. Trier 1861. Hansen, Joseph, Westfalen und Rheinland im 15. Jahrhundert. Bd. 1: Die Soester Fehde = Publikationen aus den K. Prenßischen Staatsarchiven. Bd. 34. Lpzg. 1888. Hansen, Joseph, Zur Krönung K. Friedrichs III. in Aachen im Juni 1422 = Ztschr. d. Aachener Ge- schichtsvereins. Bd. 9, S. 211-216. Aachen 1887. Hefele, Carl Joseph von, Conciliengeschichte. Bd. 1-6. 2. Aufl. Freiburg i. B. 1873-90; Bd. 7 ebd. 1874. Hegel, K., Die Chroniken der deutschen Städte, hrsg. durch die Histor. Commission b. d. [Bayer.] Academie der Wissenschaften, Bd. 3: Nürnberg. Lpzg. 1864; Bd. 4 u. 5: Augsburg. Lpzg. 1865-66; Bd. 12: Cöln. Lpzg. 1875. Herrmann s. Corpus juris civilis. Hinschius, Paulus, Decretales Pseudo-Isidorianae et capitula Angilramni. Lipsiae 1863. Hostiensis: Lectura sive apparatus domini Hostiensis super quinque libris decretalium. Pars 1 et 2. Argentine 1512. Hufnagel, Otto, Caspar Schlick als Kanzler Friedrichs III. = Mitteilungen d. Instituts f. Österr. Geschichts- forschung. Erg.-Bd. 8, S. 253-460. Innsbruck 1911. Innocentius: Innocentii quarti pontificis maximi in quinque libros decretalium commentaria. Lugduni 1554. Jaffé, Philippus, Regesta pontificum Romanorum ab condita ecclesia ad annum post Christum natum 1198. 2. Aufl. besorgt v. S. Loewenfeld, F. Kaltenbrunner, P. Ewald. Tom. 1 et 2. Lipsiae 1885-88. Janseen, Johannes, Frankfurts Reichscorrespondenz nebst anderen verwandten Aktenstücken von 1376 bis 1519. 2 Bde. Freiburg i. Br. 1863-72. Joachimsohn, Paul, Gregor Heimburg = Hist. Abhandlgen. aus d. Münchener Seminar, hrsg. v. K. Th. Heigel u. H. Grauert. Heft 1. Bamberg 1891. Kanter, Erh. Waldemar, Markgraf Albrecht Achilles von Brandenburg, Burggraf von Nürnberg. Bd. 1. = Quellen u. Untersuchungen zur Gesch. d. Hauses Hohenzollern. Bd. 10. Berlin 1911. Kanter, Erh. Waldemar, Hans von Rechberg von Hohenrechberg. Diss. Zürich 1902. Keussen, Hermann, Die politische Stellung der Reichsstädte mit besonderer Berücksichtigung ihrer Reichs- standschaft unter K. Friedrich III. 1440-1457. Berl. Diss. Bonn 1885. Kink, R., Geschichte der kaiserlichen Universität zu Wien. Bd. I, 2. Wien 1854. Kirchenlexikon s. Wetzer u. Welte. Kollar, Adam Franz, Analecta monumentorum omnis aevi Vindobonensia. 2 Bde. Vindobonae 1761-62. Kraus, Viktor von, Deutsche Geschichte im Ausgang des Mittelalters (1438-1519). Bd. 1: Deutsche Ge- schichte zur Zeit Albrechts II. u. Friedrichs III. 1438-1486 = Bibliothek Deutscher Geschichte, hrsg. v. H. v. Zwiedineck-Südenhorst. Stuttg. u. Berl. 1905. Kreglinger, A., Extraits des cartulaires des archevêques-électeurs de Trèves, qui se trouvent à Coblence = Compte-rendu des séances de la commission royale d'histoire [de Belgique], tome IV. Bruxelles 1840. S. 141 ff. Kriegel s. Corpus juris civilis. Kriegk, G. L., Deutsches Bürgerthum im Mittelalter. Frankfurt a. M. 1868 u. N. F. ebenda 1871. Kriegk, G. L., Frankfurter Bürgerzwiste und Zustände im Mittelalter. Frankfurt a. M. 1862. Lager, Jakob von Sirk, Erzbischof u. Kurfürst von Trier = Trierisches Archiv, hrsg. v. M. Keuffer. Heft 2, 1-40; 3, 1-38; 5, 1-36. Trier 1899-1900. Lazarus, Paul, Das Basler Konzil. Seine Berufung u. Leitung, seine Gliederung u. seine Behördenorgani- sation. Erlang. Diss. = Ebering, Histor. Studien, Heft 100. Berlin 1912. Lechner, Johann, Reichshofgericht u. königliches Kammergericht im 15. Jahrhundert = Mittlgen. d. In- stituts f. Österr. Geschichtsforschg., Ergbd. 7, S. 44-186. Innsbruck 1907. Lexer, Matthias, Mittelhochdeutsches Handwörterbuch. 3 Bde. Lpzg. 1872-1878. Lichnowsky, E. M., Geschichte des Hauses Habsburg. Bd. 6. Wien 1842. Lindner, Theodor, Die Veme. Münster u. Paderborn 1888. Mansi, Joannes Dominicus, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio. Tomi 1-13. Florentiae 1759-1767. Tomi 14-31. Venetiis 1769-1798. Migne, J. P., Patrologiae cursus completus sive bibliotheca universalis --- omnium ss. patrum, doctorum scriptorumque ecclesiasticorum, qui ab aevo apostolico ad usque Innocentii III tempora floruerunt. Series prima [Latina]. Voll. 1�221. Parisiis 1844-1864. Monumenta conciliorum generalium seculi decimi quinti. Concilium Basiliense. Scriptorum tom. 2-3: Johannis de Segovia liber 1�18, hrsg. v. E. Birk u. R. Beer. Vindobonae 1873-96. Literaturverzeichnis.
XXII Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum ed. consilio et impensis academiae litterarum caesareae Vindobonensis. Bd. 1—64. Vind. 1866 ff. Dumont, J., Corps universel diplomatique du droit des gens. Bd. 3. Amsterdam. La Haye 1726. Freher-Struve: Germanicarum rerum Scriptores aliquot insignes, ed. Marq. Freher 3 Bde.; Editio 3. cura B. G. Struvii, Argent. 1717. Goerz, Adam, Regesten der Erzbischöfe zu Trier v. Hetti bis Johann II. 814-1503. Trier 1861. Hansen, Joseph, Westfalen und Rheinland im 15. Jahrhundert. Bd. 1: Die Soester Fehde = Publikationen aus den K. Prenßischen Staatsarchiven. Bd. 34. Lpzg. 1888. Hansen, Joseph, Zur Krönung K. Friedrichs III. in Aachen im Juni 1422 = Ztschr. d. Aachener Ge- schichtsvereins. Bd. 9, S. 211-216. Aachen 1887. Hefele, Carl Joseph von, Conciliengeschichte. Bd. 1-6. 2. Aufl. Freiburg i. B. 1873-90; Bd. 7 ebd. 1874. Hegel, K., Die Chroniken der deutschen Städte, hrsg. durch die Histor. Commission b. d. [Bayer.] Academie der Wissenschaften, Bd. 3: Nürnberg. Lpzg. 1864; Bd. 4 u. 5: Augsburg. Lpzg. 1865-66; Bd. 12: Cöln. Lpzg. 1875. Herrmann s. Corpus juris civilis. Hinschius, Paulus, Decretales Pseudo-Isidorianae et capitula Angilramni. Lipsiae 1863. Hostiensis: Lectura sive apparatus domini Hostiensis super quinque libris decretalium. Pars 1 et 2. Argentine 1512. Hufnagel, Otto, Caspar Schlick als Kanzler Friedrichs III. = Mitteilungen d. Instituts f. Österr. Geschichts- forschung. Erg.-Bd. 8, S. 253-460. Innsbruck 1911. Innocentius: Innocentii quarti pontificis maximi in quinque libros decretalium commentaria. Lugduni 1554. Jaffé, Philippus, Regesta pontificum Romanorum ab condita ecclesia ad annum post Christum natum 1198. 2. Aufl. besorgt v. S. Loewenfeld, F. Kaltenbrunner, P. Ewald. Tom. 1 et 2. Lipsiae 1885-88. Janseen, Johannes, Frankfurts Reichscorrespondenz nebst anderen verwandten Aktenstücken von 1376 bis 1519. 2 Bde. Freiburg i. Br. 1863-72. Joachimsohn, Paul, Gregor Heimburg = Hist. Abhandlgen. aus d. Münchener Seminar, hrsg. v. K. Th. Heigel u. H. Grauert. Heft 1. Bamberg 1891. Kanter, Erh. Waldemar, Markgraf Albrecht Achilles von Brandenburg, Burggraf von Nürnberg. Bd. 1. = Quellen u. Untersuchungen zur Gesch. d. Hauses Hohenzollern. Bd. 10. Berlin 1911. Kanter, Erh. Waldemar, Hans von Rechberg von Hohenrechberg. Diss. Zürich 1902. Keussen, Hermann, Die politische Stellung der Reichsstädte mit besonderer Berücksichtigung ihrer Reichs- standschaft unter K. Friedrich III. 1440-1457. Berl. Diss. Bonn 1885. Kink, R., Geschichte der kaiserlichen Universität zu Wien. Bd. I, 2. Wien 1854. Kirchenlexikon s. Wetzer u. Welte. Kollar, Adam Franz, Analecta monumentorum omnis aevi Vindobonensia. 2 Bde. Vindobonae 1761-62. Kraus, Viktor von, Deutsche Geschichte im Ausgang des Mittelalters (1438-1519). Bd. 1: Deutsche Ge- schichte zur Zeit Albrechts II. u. Friedrichs III. 1438-1486 = Bibliothek Deutscher Geschichte, hrsg. v. H. v. Zwiedineck-Südenhorst. Stuttg. u. Berl. 1905. Kreglinger, A., Extraits des cartulaires des archevêques-électeurs de Trèves, qui se trouvent à Coblence = Compte-rendu des séances de la commission royale d'histoire [de Belgique], tome IV. Bruxelles 1840. S. 141 ff. Kriegel s. Corpus juris civilis. Kriegk, G. L., Deutsches Bürgerthum im Mittelalter. Frankfurt a. M. 1868 u. N. F. ebenda 1871. Kriegk, G. L., Frankfurter Bürgerzwiste und Zustände im Mittelalter. Frankfurt a. M. 1862. Lager, Jakob von Sirk, Erzbischof u. Kurfürst von Trier = Trierisches Archiv, hrsg. v. M. Keuffer. Heft 2, 1-40; 3, 1-38; 5, 1-36. Trier 1899-1900. Lazarus, Paul, Das Basler Konzil. Seine Berufung u. Leitung, seine Gliederung u. seine Behördenorgani- sation. Erlang. Diss. = Ebering, Histor. Studien, Heft 100. Berlin 1912. Lechner, Johann, Reichshofgericht u. königliches Kammergericht im 15. Jahrhundert = Mittlgen. d. In- stituts f. Österr. Geschichtsforschg., Ergbd. 7, S. 44-186. Innsbruck 1907. Lexer, Matthias, Mittelhochdeutsches Handwörterbuch. 3 Bde. Lpzg. 1872-1878. Lichnowsky, E. M., Geschichte des Hauses Habsburg. Bd. 6. Wien 1842. Lindner, Theodor, Die Veme. Münster u. Paderborn 1888. Mansi, Joannes Dominicus, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio. Tomi 1-13. Florentiae 1759-1767. Tomi 14-31. Venetiis 1769-1798. Migne, J. P., Patrologiae cursus completus sive bibliotheca universalis --- omnium ss. patrum, doctorum scriptorumque ecclesiasticorum, qui ab aevo apostolico ad usque Innocentii III tempora floruerunt. Series prima [Latina]. Voll. 1�221. Parisiis 1844-1864. Monumenta conciliorum generalium seculi decimi quinti. Concilium Basiliense. Scriptorum tom. 2-3: Johannis de Segovia liber 1�18, hrsg. v. E. Birk u. R. Beer. Vindobonae 1873-96. Literaturverzeichnis.
Strana XXIII
Literaturverzeichnis. XXIII Murr, Christoph Gottlieb von, Beschreibung der sämtlichen Reichskleinodien aus der Handschrift --- Hieronymus Wilhelm Ebners von Eschenbach und der Reichsheiligthümer, welche in der des Heil. Röm. Reichs freyen Stadt Nürnberg aufbewahrt werden. Nürnberg 1790. Osenbrüggen s. Corpus juris civilis. Pérouse, Gabriel, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme. Lyon 1904. Pückert, Wilhelm, Die kurfürstliche Neutralität während des Basler Concils. Lozg. 1858. Preiswerk, E., Der Einfluß Aragons auf den Prozeß des Basler Konzils gegen Papst Eugen IV. Diss. Basel 1902. Realencyklopädie für protestantische Theologie u. Kirche, begr. v. J. J. Herzog. 3. Aufl., hrsg. v. A. Hauck. 22 Bde. Lpzg. 1896- 1909. Reiffenstein, Carl Theodor, Verzeichnis der Häusernamen in Frankfurt und Sachsenhausen = Archiv f. Frankf. Gesch. u. Kunst. N. F. 1, 354-385. Frankfurt a. M. 1860. Richter, Fritz, Der Luxemburger Erbfolgestreit in den Jahren 1438�1443, Leipz. Diss. Trier 1889, auch Westd. Zeitschrift, Ergbd. 5. Römer-Büchner, B. J., Die Wahl- und Krönungs-Kirche der Deutschen Kaiser zu St. Bartholomäi in Frankfurt am Main. Abtlg. 1 u. 2. Frankfurt a. M. 1857 u. 1858. Rymer, Th., Foedera, conventiones, literae ---inter reges Angliae et alios quosvis imperatores -.- tom. 1-19, London 1704 ff. Schardius, Simon, De jurisdictione, autoritate et praeeminentia imperiali ac potestate ecclesiastica — variorum authorum -- scripta, collecta et redacta in unum. Basileae 1566. Schulte, Joh. Friedr. von, Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Bd. 1 u. 2. Stuttg. 1875-77. Bd. 3. ebenda. 1880. Seemüller, Joseph, Friedrichs III. Aachener Krönungsreise = Mittlgen. d. Inst. f. Österr. Geschichts- forschung 17, 584-665. Segovia s. Monumenta conciliorum. Stälin, Christoph Friedrich von, Wirtembergische Geschichte. Bd. 1-4. Stuttgart und Tübingen 1841-73. Theutonicus = Decretum Gratiani novissime post ceteras omnes impressiones summa adhibita cura im- pressum una cum glossis Joannis Theutonici et Bartholomei Brixiensis, additis etiam divisionibus Archidiaconi casibusque Benedicti. 2 Tomi. Venetiis 1525 u. 1528. Valois, Noël, Le pape et le concile (1418-1450). Tome 1 et 2. Paris 1909. Voigt, Georg, Enea Silvio de Piccolomini, als Papst Pius der Zweite, u. sein Zeitalter. 3 Bde. Berlin 1856-63. Wessenberg, J. H. von, Die großen Kirchenversammlungen des 15. und 16. Jahrhunderts. 4 Bde. Kon- stanz 1840. Wetzer u. Welte’s Kirchenlexikon oder Encyklopädie der katholischen Theologie und ihrer Hülfswissen- schaften. 2. Aufl., begonnen v. Joseph Hergenröther, fortges. v. Franz Kaulen. 12 Bde. u. 1 Reg.-Bd. Freiburg i. Br. 1882-1903. Windecke, Eberhard, Denkwürdigkeiten zur Geschichte des Zeitalters Kaiser Sigmunds (bis 1442), hrsg. v. W. Altmann. Berlin 1893. Witte, H., Regesten der Markgrafen von Baden u. Hachberg. Bd. 3: 1431-1453. Innsbruck 1907. Würdtwein, Stephan Alexander, Subsidia diplomatica ad selecta juris ecclesiastici Germaniae et historiarum capita elucidanda. Tomus 8. Heidelbergae 1776. Würth-Paquet, Table chronologique des chartes et diplômes relatifs à l'histoire de l'ancien pays de Luxembourg : Règne de Wenceslas II. 8. déc. 1383-16. août 1419 = Publications de la section historique de l'Institut royal grand-ducal de Luxembourg 25, 1-238; Règne de Sigismond 16. août 1419-9. déc. 1437 = ebd. 26, 1-92; Règne de Albert II. 8. déc. 1437-27. oct. 1439 = ebd. 27, 1-27; Règne d'Élisa- beth, veuve d'Albert II., 27. oct. - 23. déc. 1439 = ebd. 27, 28-31; Guillaume de Saxe et Anne sa femme ..-, Élisabeth de Görlitz, tenant le Luxembourg par engagère, 23. déc. 1439�29. déc. 1443 = ebd. 28, 1-192. Luxembourg 1870-74. Zeibig, H. J., Beiträge zur Geschichte der Wirksamkeit des Basler Concils in Österreich = Sitzungs- berichte d. philos.-histor. Classe der k. Akademie d. Wissenschaften. Bd. 8, S. 515-616. Wien 1852. Zellfelder, August, England und das Basler Konzil. Berlin 1913. = Histor. Studien, Heft 113. Zhishman, J., Die Unionsverhandlungen zwischen der orientalischen und römischen Kirche seit dem An- fange des XV. Jahrhunderts bis zum Concil von Ferrara. Wien 1858. Zlocisti, Isidor, Die Gesandtschaft des Baseler Koncils nach Avignon und Konstantinopel (1437-1438) Diss. Halle 1908.
Literaturverzeichnis. XXIII Murr, Christoph Gottlieb von, Beschreibung der sämtlichen Reichskleinodien aus der Handschrift --- Hieronymus Wilhelm Ebners von Eschenbach und der Reichsheiligthümer, welche in der des Heil. Röm. Reichs freyen Stadt Nürnberg aufbewahrt werden. Nürnberg 1790. Osenbrüggen s. Corpus juris civilis. Pérouse, Gabriel, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme. Lyon 1904. Pückert, Wilhelm, Die kurfürstliche Neutralität während des Basler Concils. Lozg. 1858. Preiswerk, E., Der Einfluß Aragons auf den Prozeß des Basler Konzils gegen Papst Eugen IV. Diss. Basel 1902. Realencyklopädie für protestantische Theologie u. Kirche, begr. v. J. J. Herzog. 3. Aufl., hrsg. v. A. Hauck. 22 Bde. Lpzg. 1896- 1909. Reiffenstein, Carl Theodor, Verzeichnis der Häusernamen in Frankfurt und Sachsenhausen = Archiv f. Frankf. Gesch. u. Kunst. N. F. 1, 354-385. Frankfurt a. M. 1860. Richter, Fritz, Der Luxemburger Erbfolgestreit in den Jahren 1438�1443, Leipz. Diss. Trier 1889, auch Westd. Zeitschrift, Ergbd. 5. Römer-Büchner, B. J., Die Wahl- und Krönungs-Kirche der Deutschen Kaiser zu St. Bartholomäi in Frankfurt am Main. Abtlg. 1 u. 2. Frankfurt a. M. 1857 u. 1858. Rymer, Th., Foedera, conventiones, literae ---inter reges Angliae et alios quosvis imperatores -.- tom. 1-19, London 1704 ff. Schardius, Simon, De jurisdictione, autoritate et praeeminentia imperiali ac potestate ecclesiastica — variorum authorum -- scripta, collecta et redacta in unum. Basileae 1566. Schulte, Joh. Friedr. von, Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Bd. 1 u. 2. Stuttg. 1875-77. Bd. 3. ebenda. 1880. Seemüller, Joseph, Friedrichs III. Aachener Krönungsreise = Mittlgen. d. Inst. f. Österr. Geschichts- forschung 17, 584-665. Segovia s. Monumenta conciliorum. Stälin, Christoph Friedrich von, Wirtembergische Geschichte. Bd. 1-4. Stuttgart und Tübingen 1841-73. Theutonicus = Decretum Gratiani novissime post ceteras omnes impressiones summa adhibita cura im- pressum una cum glossis Joannis Theutonici et Bartholomei Brixiensis, additis etiam divisionibus Archidiaconi casibusque Benedicti. 2 Tomi. Venetiis 1525 u. 1528. Valois, Noël, Le pape et le concile (1418-1450). Tome 1 et 2. Paris 1909. Voigt, Georg, Enea Silvio de Piccolomini, als Papst Pius der Zweite, u. sein Zeitalter. 3 Bde. Berlin 1856-63. Wessenberg, J. H. von, Die großen Kirchenversammlungen des 15. und 16. Jahrhunderts. 4 Bde. Kon- stanz 1840. Wetzer u. Welte’s Kirchenlexikon oder Encyklopädie der katholischen Theologie und ihrer Hülfswissen- schaften. 2. Aufl., begonnen v. Joseph Hergenröther, fortges. v. Franz Kaulen. 12 Bde. u. 1 Reg.-Bd. Freiburg i. Br. 1882-1903. Windecke, Eberhard, Denkwürdigkeiten zur Geschichte des Zeitalters Kaiser Sigmunds (bis 1442), hrsg. v. W. Altmann. Berlin 1893. Witte, H., Regesten der Markgrafen von Baden u. Hachberg. Bd. 3: 1431-1453. Innsbruck 1907. Würdtwein, Stephan Alexander, Subsidia diplomatica ad selecta juris ecclesiastici Germaniae et historiarum capita elucidanda. Tomus 8. Heidelbergae 1776. Würth-Paquet, Table chronologique des chartes et diplômes relatifs à l'histoire de l'ancien pays de Luxembourg : Règne de Wenceslas II. 8. déc. 1383-16. août 1419 = Publications de la section historique de l'Institut royal grand-ducal de Luxembourg 25, 1-238; Règne de Sigismond 16. août 1419-9. déc. 1437 = ebd. 26, 1-92; Règne de Albert II. 8. déc. 1437-27. oct. 1439 = ebd. 27, 1-27; Règne d'Élisa- beth, veuve d'Albert II., 27. oct. - 23. déc. 1439 = ebd. 27, 28-31; Guillaume de Saxe et Anne sa femme ..-, Élisabeth de Görlitz, tenant le Luxembourg par engagère, 23. déc. 1439�29. déc. 1443 = ebd. 28, 1-192. Luxembourg 1870-74. Zeibig, H. J., Beiträge zur Geschichte der Wirksamkeit des Basler Concils in Österreich = Sitzungs- berichte d. philos.-histor. Classe der k. Akademie d. Wissenschaften. Bd. 8, S. 515-616. Wien 1852. Zellfelder, August, England und das Basler Konzil. Berlin 1913. = Histor. Studien, Heft 113. Zhishman, J., Die Unionsverhandlungen zwischen der orientalischen und römischen Kirche seit dem An- fange des XV. Jahrhunderts bis zum Concil von Ferrara. Wien 1858. Zlocisti, Isidor, Die Gesandtschaft des Baseler Koncils nach Avignon und Konstantinopel (1437-1438) Diss. Halle 1908.
Strana 1
Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. Das Fernbleiben König Friedrichs vom Mainzer Reichstage und vom anschließen- den Kongreß und die im wesentlichen wohl diesem Umstande zuzuschreibende geringe Beteiligung der Deutschen Reichsstände an beiden Versammlungen hatten zur Folge ge- habt, daß von den Hauptpunkten der Tagesordnung, dem Landfrieden und der Kirchen- frage, nur der zweite in den Bereich der fast drei Monate dauernden Verhandlungen gezogen worden war. Erst nach dem Schluß des Kongresses und nach der Ankunft des lange vergeblich erwarteten Erzbischofs Dietrich von Köln1 hatte in der Oster- 10 woche eine Besprechung der drei geistlichen Kurfürsten und des Pfalzgrafen Otto als des Vormundes des Pfälzischen Kurfürsten mit den vier königlichen Gesandten, Bischöfen Peter von Augsburg und Silvester von Chiemsee, Oberstmundschenk Albrecht von Pottendorf und Professor Thomas Ebendorfer, über die wenig erfreulichen inneren Zustände des Reiches stattgefunden, insbesondere darüber, wie den zunchmenden Fehden 15 zwischen Adel und Städten in den Oberdeutschen Gegenden und einem drohenden Kon- flikt des Erzbischofs von Mainz mit dem Schwäbischen Städtebunde 2 vorgebeugt werden könne. Uber die Einzelheiten der Besprechung geben die vorhandenen spärlichen Akten keinen Aufschluß. Das Ergebnis, soweit es sich aus Andeutungen in städtischen Briefen 2e erkennen läßt, lief im wesentlichen darauf hinaus, daß eine Zusammenkunft der vier Rheinischen Kurfürsten und des Pfalzgrafen Otto mit anderen Reichsständen, nament- lich ritterschaftlichen und städtischen Vertretern, in Worms für den 28. Mai 1441 in Aussicht genommen wurde. Auch die königlichen Gesandten oder wenigstens einige von ihnen sollten dort anwesend sein. Auf die Tagesordnung wurden Verhandlungen über 25 einen gemeinen Landfrieden und als dessen Vorbedingung die Beilegung der Fehden zwischen Adel und Städten gesetzt. Da aber die Erreichung des gesteckten Zieles nur bei ausreichender Beschickung des Tages von städtischer Seite zu erwarten stand, so wurde des weiteren vereinbart, daß zuvor kurfürstliche Vertreter und einige der könig- lichen Gesandten versuchen sollten, den Schwäbischen Städtebund als den meistbefehdeten so zur Teilnahme an den Verhandlungen zu bewegen. Erst nach erfolgter Zusage des Bundes sollte, so scheint es, Pfalzgraf Otto auch andere in Betracht kommende Reichs- stände einladen. 1 Vgl. RTA. 15, 544. 2 Die Hauptleute des Schwäbischen Städtebundes 35 hatten am 23. März 1441 das erzbischöfliche Schloß Neufels erstürmt und ausgebrannt. Die Veranlas- sung zu dieser Tat ist in gleichlautenden Schreiben des Bundes an Frankfurt vom 5. August und an Straßburg vom 10. August 1441 mitgeteilt (Frank- 40 furt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3918, 3 und Dentsche Reichstags-Akten XVI. 4 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.; Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.; Regest des Briefes an Straßburg bei Kanter, Hans von Rechberg von Hohenrechberg, Diss. Zürich 1902, S. 126-127, wo aber Kattenhein statt Hattenheim zu lesen ist).
Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. Das Fernbleiben König Friedrichs vom Mainzer Reichstage und vom anschließen- den Kongreß und die im wesentlichen wohl diesem Umstande zuzuschreibende geringe Beteiligung der Deutschen Reichsstände an beiden Versammlungen hatten zur Folge ge- habt, daß von den Hauptpunkten der Tagesordnung, dem Landfrieden und der Kirchen- frage, nur der zweite in den Bereich der fast drei Monate dauernden Verhandlungen gezogen worden war. Erst nach dem Schluß des Kongresses und nach der Ankunft des lange vergeblich erwarteten Erzbischofs Dietrich von Köln1 hatte in der Oster- 10 woche eine Besprechung der drei geistlichen Kurfürsten und des Pfalzgrafen Otto als des Vormundes des Pfälzischen Kurfürsten mit den vier königlichen Gesandten, Bischöfen Peter von Augsburg und Silvester von Chiemsee, Oberstmundschenk Albrecht von Pottendorf und Professor Thomas Ebendorfer, über die wenig erfreulichen inneren Zustände des Reiches stattgefunden, insbesondere darüber, wie den zunchmenden Fehden 15 zwischen Adel und Städten in den Oberdeutschen Gegenden und einem drohenden Kon- flikt des Erzbischofs von Mainz mit dem Schwäbischen Städtebunde 2 vorgebeugt werden könne. Uber die Einzelheiten der Besprechung geben die vorhandenen spärlichen Akten keinen Aufschluß. Das Ergebnis, soweit es sich aus Andeutungen in städtischen Briefen 2e erkennen läßt, lief im wesentlichen darauf hinaus, daß eine Zusammenkunft der vier Rheinischen Kurfürsten und des Pfalzgrafen Otto mit anderen Reichsständen, nament- lich ritterschaftlichen und städtischen Vertretern, in Worms für den 28. Mai 1441 in Aussicht genommen wurde. Auch die königlichen Gesandten oder wenigstens einige von ihnen sollten dort anwesend sein. Auf die Tagesordnung wurden Verhandlungen über 25 einen gemeinen Landfrieden und als dessen Vorbedingung die Beilegung der Fehden zwischen Adel und Städten gesetzt. Da aber die Erreichung des gesteckten Zieles nur bei ausreichender Beschickung des Tages von städtischer Seite zu erwarten stand, so wurde des weiteren vereinbart, daß zuvor kurfürstliche Vertreter und einige der könig- lichen Gesandten versuchen sollten, den Schwäbischen Städtebund als den meistbefehdeten so zur Teilnahme an den Verhandlungen zu bewegen. Erst nach erfolgter Zusage des Bundes sollte, so scheint es, Pfalzgraf Otto auch andere in Betracht kommende Reichs- stände einladen. 1 Vgl. RTA. 15, 544. 2 Die Hauptleute des Schwäbischen Städtebundes 35 hatten am 23. März 1441 das erzbischöfliche Schloß Neufels erstürmt und ausgebrannt. Die Veranlas- sung zu dieser Tat ist in gleichlautenden Schreiben des Bundes an Frankfurt vom 5. August und an Straßburg vom 10. August 1441 mitgeteilt (Frank- 40 furt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3918, 3 und Dentsche Reichstags-Akten XVI. 4 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.; Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.; Regest des Briefes an Straßburg bei Kanter, Hans von Rechberg von Hohenrechberg, Diss. Zürich 1902, S. 126-127, wo aber Kattenhein statt Hattenheim zu lesen ist).
Strana 2
2 Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. Die nicht allzu zahlreichen Akten über die Ausführung dieser Vereinbarungen und über den Tag selbst sind, von wenigen abgesehen, städtischen Ursprungs und geben infolgedessen eingehenden Aufschluß nur über denjenigen Teil der Verhand- lungen, der die begreiflicherweise im Vordergrunde des städtischen Interesses stehen- den Bemühungen der Fürsten und ihrer Bevollmächtigten um die gütliche Beilegung€ der schwebenden Fehden betrifft, und dies natürlich so, wie sich die Verhandlungen unter dem städtischen Gesichtswinkel gesehen darstellten. Sie gehören ihrer Mehrzahl nach zur Klasse der Rechtstagsakten und können daher hier nur insoweit berück- sichtigt werden, als ihr Inhalt über das Gebiet des rein Lokalen oder Territorialen hinausgreift. Nach Ausscheidung dieser Materialien bleiben nur die dreizehn, in den litt. A bis D der vorliegenden Hauptabteilung untergebrachten Aktenstücke übrig. Sie bieten einiges über die oben erwähnten Vorverhandlungen königlicher und kurfürstlicher Ver- treter mit dem Schwäbischen Städtebunde (lit. A), dann das Ausschreiben des Pfalz- grafen Otto (lit. B), in der Hauptsache aber städtischen Briefwechsel über den Tag 15 (litt. C und D). Obwohl also Akten fehlen, die unter die Rubrik „Verhandlungen und Beschlüsse fallen würden, so sind wir über das Ergebnis des Tages dennoch ziemlich gut unter- richtet, da die städtischen Briefe und Aufzeichnungen allerhand Nachrichten darüber enthalten und auch der Inhalt einiger anderen Aktenstücke Rückschlüsse auf gewisse 20 Einzelheiten gestattet (vgl. lit. D). Im übrigen sei zu den Akten der litt. A bis D Folgendes bemerkt. 10 A. Vorverhandlungen königlicher, kurfürstlicher und städtischer Vertreter in Ulm am 8. Mai 1441 nr. 1. Die vier Kurfürsten, Pfalzgraf Otto und die königlichen Gesandten schritten so-25 fort nach der Mainzer Besprechung zur Ausführung ihrer Vereinbarungen. Sie baten zunächst Ulm in einem gemeinsam unterzeichneten Briefe, den Schwäbischen Städtebund für den 7. Mai nach Ulm zu berufen (vgl. nr. 1 art. 1). Der Brief ist nicht mehr vorhanden, wird aber aus den letzten Tagen des April zu datieren sein, da er sich, nach den Angaben in art. 2 unserer nr. 1 zu urteilen, schon am 1. Mai in Ulm so befand. Da damals gerade Rothenburger, Nördlinger, Gmünder, Memminger und Dinkels- bühler Ratsherren in Ulm waren (die der erstgenannten vier Städte zum Zweck der Bestellung zweier Hauptleute für die städtischen Streitkräfte), so glaubte Ulm von der Zusammenberufung seiner Verbündeten absehen zu können. Es hieß die Anwesenden bis se zur Ankunft der königlichen und kurfürstlichen Gesandten warten (nr. 1 art. 2). Die Gesandtschaft traf am 8. Mai in Ulm ein (nr. 1 art. 3). Auf diesen Tag sind also auch ihre Verhandlungen mit den Schwäbischen Ratsherren zu verlegen. In welcher Weise sie sich ihres Auftrags entledigte und was über ihre Forderung, den Wormser Tag zu beschicken, zwischen ihr und den Ratsherren und nachher von 40 diesen unter sich geredet wurde, ist aus den artt. 3-7 unserer nr. 1 zu ersehen. Das Ergebnis war, daß die Ratsherren die Beteiligung des Städtebundes am Tage zusagten und Ulm beauftragten, den Bundesmitgliedern brieflich Vorschläge für die Zahl und die Instruktion der Bundesgesandten zu machen. Ulm führte den Auftrag schon am 9. Mai aus. Wie gewöhnlich, ist aber von den 45 vierzehn, dem Mitgliederstande des Bundes entsprechenden Briefen, die es ausgesandt haben dürfte, nur noch der an Nördlingen gerichtete, unsere nr. 1, vorhanden. Die Vor- schläge sind dort in art. 8 enthalten.
2 Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. Die nicht allzu zahlreichen Akten über die Ausführung dieser Vereinbarungen und über den Tag selbst sind, von wenigen abgesehen, städtischen Ursprungs und geben infolgedessen eingehenden Aufschluß nur über denjenigen Teil der Verhand- lungen, der die begreiflicherweise im Vordergrunde des städtischen Interesses stehen- den Bemühungen der Fürsten und ihrer Bevollmächtigten um die gütliche Beilegung€ der schwebenden Fehden betrifft, und dies natürlich so, wie sich die Verhandlungen unter dem städtischen Gesichtswinkel gesehen darstellten. Sie gehören ihrer Mehrzahl nach zur Klasse der Rechtstagsakten und können daher hier nur insoweit berück- sichtigt werden, als ihr Inhalt über das Gebiet des rein Lokalen oder Territorialen hinausgreift. Nach Ausscheidung dieser Materialien bleiben nur die dreizehn, in den litt. A bis D der vorliegenden Hauptabteilung untergebrachten Aktenstücke übrig. Sie bieten einiges über die oben erwähnten Vorverhandlungen königlicher und kurfürstlicher Ver- treter mit dem Schwäbischen Städtebunde (lit. A), dann das Ausschreiben des Pfalz- grafen Otto (lit. B), in der Hauptsache aber städtischen Briefwechsel über den Tag 15 (litt. C und D). Obwohl also Akten fehlen, die unter die Rubrik „Verhandlungen und Beschlüsse fallen würden, so sind wir über das Ergebnis des Tages dennoch ziemlich gut unter- richtet, da die städtischen Briefe und Aufzeichnungen allerhand Nachrichten darüber enthalten und auch der Inhalt einiger anderen Aktenstücke Rückschlüsse auf gewisse 20 Einzelheiten gestattet (vgl. lit. D). Im übrigen sei zu den Akten der litt. A bis D Folgendes bemerkt. 10 A. Vorverhandlungen königlicher, kurfürstlicher und städtischer Vertreter in Ulm am 8. Mai 1441 nr. 1. Die vier Kurfürsten, Pfalzgraf Otto und die königlichen Gesandten schritten so-25 fort nach der Mainzer Besprechung zur Ausführung ihrer Vereinbarungen. Sie baten zunächst Ulm in einem gemeinsam unterzeichneten Briefe, den Schwäbischen Städtebund für den 7. Mai nach Ulm zu berufen (vgl. nr. 1 art. 1). Der Brief ist nicht mehr vorhanden, wird aber aus den letzten Tagen des April zu datieren sein, da er sich, nach den Angaben in art. 2 unserer nr. 1 zu urteilen, schon am 1. Mai in Ulm so befand. Da damals gerade Rothenburger, Nördlinger, Gmünder, Memminger und Dinkels- bühler Ratsherren in Ulm waren (die der erstgenannten vier Städte zum Zweck der Bestellung zweier Hauptleute für die städtischen Streitkräfte), so glaubte Ulm von der Zusammenberufung seiner Verbündeten absehen zu können. Es hieß die Anwesenden bis se zur Ankunft der königlichen und kurfürstlichen Gesandten warten (nr. 1 art. 2). Die Gesandtschaft traf am 8. Mai in Ulm ein (nr. 1 art. 3). Auf diesen Tag sind also auch ihre Verhandlungen mit den Schwäbischen Ratsherren zu verlegen. In welcher Weise sie sich ihres Auftrags entledigte und was über ihre Forderung, den Wormser Tag zu beschicken, zwischen ihr und den Ratsherren und nachher von 40 diesen unter sich geredet wurde, ist aus den artt. 3-7 unserer nr. 1 zu ersehen. Das Ergebnis war, daß die Ratsherren die Beteiligung des Städtebundes am Tage zusagten und Ulm beauftragten, den Bundesmitgliedern brieflich Vorschläge für die Zahl und die Instruktion der Bundesgesandten zu machen. Ulm führte den Auftrag schon am 9. Mai aus. Wie gewöhnlich, ist aber von den 45 vierzehn, dem Mitgliederstande des Bundes entsprechenden Briefen, die es ausgesandt haben dürfte, nur noch der an Nördlingen gerichtete, unsere nr. 1, vorhanden. Die Vor- schläge sind dort in art. 8 enthalten.
Strana 3
Einleitung. 3 B. Einladungen nr. 2. 10 Sobald das Zustandekommen des Tages durch die Zusage der Beschickung von Seiten des Schwäbischen Städtebundes gesichert war, lud Pfalzgraf Otto im Namen der vier Rheinischen Kurfürsten auch Frankfurt und den mit dieser Stadt verfeindeten Ritter Eberhard von Auerbach und dessen Bundesgenossen und natürlich auch die zahlreichen Gegner des Schwäbischen Städtebundes für den 28. Mai nach Worms ein, wahrscheinlich auch noch andere Reichsstände. Man darf auf letzteres daraus schließen, daß nachher neben den städtischen Gesandten auch fürstliche Vertreter und einige mit Namen ge- nannte Herren in Worms erschienen (vgl. lit. C). Von den pfalzgräflichen Schreiben ist nur das vom 19. Mai datierte an Frankfurt vorhanden. Wir legen es in nr. 2 vor. C. Besuch des Tages nr. 3-9. Bei der Aufstellung der Präsenzliste sind neben den nicht sehr ergiebigen sieben Städtebriefen, die wir in den nrr. 3-9 mitteilen, auch einige der in lit. D folgenden zu 15 verwerten, ferner die Akten der Waffenstillstandsverhandlungen Frankfurts mit Eberhard von Auerbach (vgl. lit. D) und besonders die eines noch zu erwähnenden Speierer Rechts- tages vom 19. Juli, und zwar hier in erster Linie der noch aus Worms vom 31. Mai datierte Brief des Erzbischofs von Mainz und des Pfalzgrafen Otto an den Schwäbischen Städtebund, in dem der Bund zur Beschickung des Rechtstages aufgefordert wird 1. Mit 20 Hilfe dieses Materials läßt sich Folgendes ermitteln. Von den Rheinischen Kurfürsten erschien nur Erzbischof Dietrich von Mainz per- sönlich. Der Erzbischof von Köln und der Pfalzgraf ließen sich durch ihre Räte ver- treten, ebenso Erzbischof Jakob von Trier, trotzdem er am 26. Mai in dem nahen Heidel- berg war 2. Die königlichen Gesandten blieben fern. Für den Pfalzgrafen war außerdem 25 sein Oheim und Vormund Pfalzgraf Otto anwesend. Auch einige andere, nicht mit Namen genannte Fürsten hatten Räte geschickt. Ferner werden in den Akten der oben erwähnten Waffenstillstandsverhandlungen der Reichserbkämmerer Konrad von Weinsberg und der kurpfälzische Amtmann zu Oppenheim Konrad Schenk von Erbach genannt. Von ritterschaftlicher Seite waren sowohl die Gegner des Schwäbischen Städtebundes so wie diejenigen Frankfurts vertreten, jene durch ihre, in den vorhandenen Akten nicht mit Namen genannten Hauptleute, diese durch Eberhard von Auerbach, Diether Landschade von Steinach, Konrad und Raban von Helmstatt, Philipp von Frankenstein den Jüngern, Hans Kalb von Reinheim und dessen Schwager Erpf von Lustadt. 1 Der hierher gehörende Teil des Briefes lautet: 85 als durch unsers gnadigisten herrn des Romischen kungs und unserr und etlicher ander kurfursten râte ain tag gen Wurms an iuch geworben gewest ist von etlicher gebrech wegen, die denne in disen landen dem hailigen rich sind, und ouch otlicher 40 vintschaft, die iuch beruren und angand, zů dem- selben tag wir uns personlich gefügt und ander kur- fursten ame Ryn, ouch etlich ander fursten ir treffen- lich râto von iren wegen geschiket haben in mai- nung, von solichen gebrechen, ouch der vintschaft 45 zû reden und weg furzenemen, damit solich unord- nung zu beßrer ordnung besetzt werden und komen mochten. so sind ouch die houptlúte der vintschaft zü demselben tag komen, u. s. w. Datum Wurms under unsern insigeln Mi. n. exaudi [Mai 31] 41 (Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 35 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischlußt zu einem Briefe Ulms an Nördlingen vom 6. Juni 1441). 2 Dies ergibt sich aus der Uberschrift einer An- sprache, die der Rektor der Universität Heidelberg an den Erzbischof richtete; sie lautet: Arenga in receptione archiepiscopi Treverensis anno 1441 in crastino ascensionis dominice [Mai 26] per magi- strum Johannem Ernesti sacre theologie baccala- rium Heydelbergensem et tunc universitatis rec- torem in presencia dominorum Ottonis Luduvici et Friderici ducum etc. (Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 608 fol. 154b-155b cop. chart. saec. 15). 1
Einleitung. 3 B. Einladungen nr. 2. 10 Sobald das Zustandekommen des Tages durch die Zusage der Beschickung von Seiten des Schwäbischen Städtebundes gesichert war, lud Pfalzgraf Otto im Namen der vier Rheinischen Kurfürsten auch Frankfurt und den mit dieser Stadt verfeindeten Ritter Eberhard von Auerbach und dessen Bundesgenossen und natürlich auch die zahlreichen Gegner des Schwäbischen Städtebundes für den 28. Mai nach Worms ein, wahrscheinlich auch noch andere Reichsstände. Man darf auf letzteres daraus schließen, daß nachher neben den städtischen Gesandten auch fürstliche Vertreter und einige mit Namen ge- nannte Herren in Worms erschienen (vgl. lit. C). Von den pfalzgräflichen Schreiben ist nur das vom 19. Mai datierte an Frankfurt vorhanden. Wir legen es in nr. 2 vor. C. Besuch des Tages nr. 3-9. Bei der Aufstellung der Präsenzliste sind neben den nicht sehr ergiebigen sieben Städtebriefen, die wir in den nrr. 3-9 mitteilen, auch einige der in lit. D folgenden zu 15 verwerten, ferner die Akten der Waffenstillstandsverhandlungen Frankfurts mit Eberhard von Auerbach (vgl. lit. D) und besonders die eines noch zu erwähnenden Speierer Rechts- tages vom 19. Juli, und zwar hier in erster Linie der noch aus Worms vom 31. Mai datierte Brief des Erzbischofs von Mainz und des Pfalzgrafen Otto an den Schwäbischen Städtebund, in dem der Bund zur Beschickung des Rechtstages aufgefordert wird 1. Mit 20 Hilfe dieses Materials läßt sich Folgendes ermitteln. Von den Rheinischen Kurfürsten erschien nur Erzbischof Dietrich von Mainz per- sönlich. Der Erzbischof von Köln und der Pfalzgraf ließen sich durch ihre Räte ver- treten, ebenso Erzbischof Jakob von Trier, trotzdem er am 26. Mai in dem nahen Heidel- berg war 2. Die königlichen Gesandten blieben fern. Für den Pfalzgrafen war außerdem 25 sein Oheim und Vormund Pfalzgraf Otto anwesend. Auch einige andere, nicht mit Namen genannte Fürsten hatten Räte geschickt. Ferner werden in den Akten der oben erwähnten Waffenstillstandsverhandlungen der Reichserbkämmerer Konrad von Weinsberg und der kurpfälzische Amtmann zu Oppenheim Konrad Schenk von Erbach genannt. Von ritterschaftlicher Seite waren sowohl die Gegner des Schwäbischen Städtebundes so wie diejenigen Frankfurts vertreten, jene durch ihre, in den vorhandenen Akten nicht mit Namen genannten Hauptleute, diese durch Eberhard von Auerbach, Diether Landschade von Steinach, Konrad und Raban von Helmstatt, Philipp von Frankenstein den Jüngern, Hans Kalb von Reinheim und dessen Schwager Erpf von Lustadt. 1 Der hierher gehörende Teil des Briefes lautet: 85 als durch unsers gnadigisten herrn des Romischen kungs und unserr und etlicher ander kurfursten râte ain tag gen Wurms an iuch geworben gewest ist von etlicher gebrech wegen, die denne in disen landen dem hailigen rich sind, und ouch otlicher 40 vintschaft, die iuch beruren und angand, zů dem- selben tag wir uns personlich gefügt und ander kur- fursten ame Ryn, ouch etlich ander fursten ir treffen- lich râto von iren wegen geschiket haben in mai- nung, von solichen gebrechen, ouch der vintschaft 45 zû reden und weg furzenemen, damit solich unord- nung zu beßrer ordnung besetzt werden und komen mochten. so sind ouch die houptlúte der vintschaft zü demselben tag komen, u. s. w. Datum Wurms under unsern insigeln Mi. n. exaudi [Mai 31] 41 (Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 35 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischlußt zu einem Briefe Ulms an Nördlingen vom 6. Juni 1441). 2 Dies ergibt sich aus der Uberschrift einer An- sprache, die der Rektor der Universität Heidelberg an den Erzbischof richtete; sie lautet: Arenga in receptione archiepiscopi Treverensis anno 1441 in crastino ascensionis dominice [Mai 26] per magi- strum Johannem Ernesti sacre theologie baccala- rium Heydelbergensem et tunc universitatis rec- torem in presencia dominorum Ottonis Luduvici et Friderici ducum etc. (Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 608 fol. 154b-155b cop. chart. saec. 15). 1
Strana 4
Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. Der Schwäbische Städtebund sah ungeachtet der gegebenen Zusage und obwohl die zu seiner Vertretung ausersehenen Nördlinger, Rothenburger und Ulmer Ratsherren und eine Ravensburger Gesandtschaft am 21. Mai in Ulm reisefertig beisammen waren (vgl. nr. 3 und nr. 8 art. 24), noch im letzten Augenblick von der Beschickung des Tages ab. Der Grund ist in den beiden Entschuldigungsschreiben (nrr. 8 und 9) mitgeteilt, die 5 am 24. Mai an die Kurfürsten und die städtischen Besucher des Tages abgingen, und in einem vom gleichen Tage datierten Ulmer Briefe an Nördlingen (nr. 10). Frank- furt, das außer vom Pfalzgrafen auch vom Schwäbischen Städtebunde zur Beteiligung am Tage aufgefordert worden war (nr. 4), hatte die stattliche Anzahl von neun Ver- tretern mit einem Gefolge von 13 Personen entsandt 1. Ferner hatten sich, ebenfalls 10 auf Bitte des Schwäbischen Städtebundes (vgl. nr. 9), im Auftrage Nürnbergs Berthold Volkmer (vgl. nr. 12 art. 1) und für Straßburg2, Speier und Mainz nicht mit Namen genannte Ratsherren eingefunden. D. Briefwechsel und Berichte nr. 10-13. Da die Verhandlungen anscheinend schon am 31. Mai beendigt waren, die Teil- 15 nehmer also wohl spätestens am 2. Juni Worms wieder verließen, so ist es erklärlich, daß, abgesehen von einem kurzen, inhaltlich unerheblichen Brief der Frankfurter Ge- sandten (nr. 11), keinerlei Gesandtschaftsberichte vorhanden sind. Selbst die Straßburger Gesandten, die sonst so eingehend, sei es an Meister und Rat, sei es an ihnen nahestehende Persönlichkeiten, zu berichten pflegen, haben sich diesmal offenbar wie der Nürnberger 20 Berthold Volkmer (vgl. nr. 12) mit mündlicher Berichterstattung begnügt. Um so höher ist der Inhalt des in nr. 13 mitgeteilten Frankfurter Briefes an Nürnberg zu bewerten, da er in knapper Form wiedergibt, was die heimgekehrten Frankfurter Gesandten dem Rat über den Verlauf des Tages berichtet hatten. Wir erfahren hier, daß der Haupt- punkt der Tagesordnung, die Landfriedensfrage, unerörtert blieb, natürlich nur deshalb, 25 weil es nicht gelang, durch restlose Beilegung der schwebenden Fehden die Vorbedingung für ihre befriedigende Lösung zu schaffen. Wenn auch, einer Frankfurter Aufzeichnung3 zufolge, wenigstens zwischen Frankfurt und seinen Gegnern dank den Bemühungen der Speierer Gesandten, die vom Pfalzgrafen Otto die Ubertragung des Vermittleramtes an Konrad von Weinsberg und Konrad Schenk von Erbach erwirkten, am 31. Mai ein so Waffenstillstand für die Zeit vom 11. Juni 1441 bis zum 27. Mai 1442 und von da an bis auf Kündigung zustande kam , so erwies sich doch wegen des Ausbleibens der städti- schen Gesandten die Beseitigung des Haupthindernisses für eine erfolgreiche Durch- führung des Landfriedens im südlichen Deutschland, die der Fehden des Schwäbischen Städtebundes, als unmöglich. Man beschloß aber, den Versuch auf einem neuen Tage in 35 Speier am 20. Juli zu erneuern und den Städtebund durch den Erzbischof von Mainz Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 11. Durch die Straßiburger Gesandtschaft ist offen- bar das Original des oben erwähnten Entschul- digungsschreibens des Schwäbischen Städtebundes an die städtischen Besucher des Tages (nr. 10) mit allen dazu gehörigen Beilagen in das Straßt- burger Archiv gekommen. Die Aufzeichnung behandelt ausführlich den Ursprung und Verlauf der Fehde Frankfurts mit Eberhard von Auerbach und seinen Genossen und schließt mit einer kurzen Darstellung der in dieser Sache auf dem Wormser Tage ge- pflogenen Verhandlungen (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nrr. 3780, 70 und 71 cop. chart. coaeva). " Zwei Exemplare des Vertrages liegen in Frank- furt Stadt-A. Reichssachen-Akten nrr. 3780, 69 40 und 72 cop. chart. coaevae. Das erste Exemplar ist undatiert, das zweite hat das Datum 1441 Mi. n. exaudi [Mai 31]. Dazu gehört ein Schreiben Frankfurts an Konrad Schenk von Erbach, in dem es den von den Frankfurter Gesandten mit- 45 gebrachten Entwurf des Vertrages annimmt; dat. feria 4. infra octavas festi penthecostes [Juni 7] anno 41 (a. a. O. nr. 3780, 73b conc. chart.).
Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. Der Schwäbische Städtebund sah ungeachtet der gegebenen Zusage und obwohl die zu seiner Vertretung ausersehenen Nördlinger, Rothenburger und Ulmer Ratsherren und eine Ravensburger Gesandtschaft am 21. Mai in Ulm reisefertig beisammen waren (vgl. nr. 3 und nr. 8 art. 24), noch im letzten Augenblick von der Beschickung des Tages ab. Der Grund ist in den beiden Entschuldigungsschreiben (nrr. 8 und 9) mitgeteilt, die 5 am 24. Mai an die Kurfürsten und die städtischen Besucher des Tages abgingen, und in einem vom gleichen Tage datierten Ulmer Briefe an Nördlingen (nr. 10). Frank- furt, das außer vom Pfalzgrafen auch vom Schwäbischen Städtebunde zur Beteiligung am Tage aufgefordert worden war (nr. 4), hatte die stattliche Anzahl von neun Ver- tretern mit einem Gefolge von 13 Personen entsandt 1. Ferner hatten sich, ebenfalls 10 auf Bitte des Schwäbischen Städtebundes (vgl. nr. 9), im Auftrage Nürnbergs Berthold Volkmer (vgl. nr. 12 art. 1) und für Straßburg2, Speier und Mainz nicht mit Namen genannte Ratsherren eingefunden. D. Briefwechsel und Berichte nr. 10-13. Da die Verhandlungen anscheinend schon am 31. Mai beendigt waren, die Teil- 15 nehmer also wohl spätestens am 2. Juni Worms wieder verließen, so ist es erklärlich, daß, abgesehen von einem kurzen, inhaltlich unerheblichen Brief der Frankfurter Ge- sandten (nr. 11), keinerlei Gesandtschaftsberichte vorhanden sind. Selbst die Straßburger Gesandten, die sonst so eingehend, sei es an Meister und Rat, sei es an ihnen nahestehende Persönlichkeiten, zu berichten pflegen, haben sich diesmal offenbar wie der Nürnberger 20 Berthold Volkmer (vgl. nr. 12) mit mündlicher Berichterstattung begnügt. Um so höher ist der Inhalt des in nr. 13 mitgeteilten Frankfurter Briefes an Nürnberg zu bewerten, da er in knapper Form wiedergibt, was die heimgekehrten Frankfurter Gesandten dem Rat über den Verlauf des Tages berichtet hatten. Wir erfahren hier, daß der Haupt- punkt der Tagesordnung, die Landfriedensfrage, unerörtert blieb, natürlich nur deshalb, 25 weil es nicht gelang, durch restlose Beilegung der schwebenden Fehden die Vorbedingung für ihre befriedigende Lösung zu schaffen. Wenn auch, einer Frankfurter Aufzeichnung3 zufolge, wenigstens zwischen Frankfurt und seinen Gegnern dank den Bemühungen der Speierer Gesandten, die vom Pfalzgrafen Otto die Ubertragung des Vermittleramtes an Konrad von Weinsberg und Konrad Schenk von Erbach erwirkten, am 31. Mai ein so Waffenstillstand für die Zeit vom 11. Juni 1441 bis zum 27. Mai 1442 und von da an bis auf Kündigung zustande kam , so erwies sich doch wegen des Ausbleibens der städti- schen Gesandten die Beseitigung des Haupthindernisses für eine erfolgreiche Durch- führung des Landfriedens im südlichen Deutschland, die der Fehden des Schwäbischen Städtebundes, als unmöglich. Man beschloß aber, den Versuch auf einem neuen Tage in 35 Speier am 20. Juli zu erneuern und den Städtebund durch den Erzbischof von Mainz Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 11. Durch die Straßiburger Gesandtschaft ist offen- bar das Original des oben erwähnten Entschul- digungsschreibens des Schwäbischen Städtebundes an die städtischen Besucher des Tages (nr. 10) mit allen dazu gehörigen Beilagen in das Straßt- burger Archiv gekommen. Die Aufzeichnung behandelt ausführlich den Ursprung und Verlauf der Fehde Frankfurts mit Eberhard von Auerbach und seinen Genossen und schließt mit einer kurzen Darstellung der in dieser Sache auf dem Wormser Tage ge- pflogenen Verhandlungen (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nrr. 3780, 70 und 71 cop. chart. coaeva). " Zwei Exemplare des Vertrages liegen in Frank- furt Stadt-A. Reichssachen-Akten nrr. 3780, 69 40 und 72 cop. chart. coaevae. Das erste Exemplar ist undatiert, das zweite hat das Datum 1441 Mi. n. exaudi [Mai 31]. Dazu gehört ein Schreiben Frankfurts an Konrad Schenk von Erbach, in dem es den von den Frankfurter Gesandten mit- 45 gebrachten Entwurf des Vertrages annimmt; dat. feria 4. infra octavas festi penthecostes [Juni 7] anno 41 (a. a. O. nr. 3780, 73b conc. chart.).
Strana 5
A. Vorverhandlungen in Ulm am 8. Mai 1441 nr. 1. 5 und Pfalzgraf Otto zur Beschickung dieses Tages auffordern zu lassen 1; die in Worms anwesenden städtischen Gesandten sollten die Aufforderung brieflich unterstützen2. Da außter dem Städtebunde und seinen Gegnern sonst niemand eingeladen wurde, der Tag also nur als Rechtstag gedacht war, so ist er hier nicht weiter zu berücksichtigen; er ver- 5 lief zudem ergebnislos, obwohl er von beiden Parteien beschickt wurde 3. Neben diesen Hauptverhandlungen gingen, dem Frankfurter Bericht zufolge, noch Sonderverhandlungen sowohl der Fürsten wie der städtischen Gesandten einher. Bei jenen handelte es sich um die Frage einer besseren Ausprägung der kurmainzischen und pfalz- gräflichen Silbermünze, bei diesen um die Abordnung einer städtischen Gesandtschaft an 10 den König, die etwaigen städtefeindlichen Bestrebungen der auf dem Mainzer Reichstag beschlossenen fürstlichen Gesandtschaft entgegenwirken sollte. Das Ergebnis der Münz- verhandlungen ist leider nicht mitgeteilt. Bei den städtischen Besprechungen kam es nur zu einem unverbindlichen Meinungsaustausch. Sie wurden aber nachher auf dem Kon- stanzer Städtetage vom 3. Juli wieder aufgenommen; wir kommen dort auf sie zurück. 15 A. Vorverhandlungen königlicher, kurfürstlicher und städtischer Vertreter in Ulm am 8. Mai 1441 nr. 1. 1441 20 1. Ulm an Nördlingen: teilt mit, daß gen. Kurfürsten und gen. Gesandte des Königs am 8. Mai in Ulm an die dort anwesenden städtischen Gesandten geworben haben, die Städte möchten einen Tag in Worms am 28. Mai beschicken wegen Beilegung ihrer Fehden und wegen eines gemeinen Landfriedens, und daß die städtischen Ge- sandten dies zugesagt haben; macht Vorschläge für die Beschickung des Tages und die Instruktion der Gesandten; bittet um briefliche Meinungsäußerung. 1441 Mai 9 [Ulm ]. Mai 9 25 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 35 (de anno 1441) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr., aus 12/8 an einander gehefteten Foliobogen bestehend. Uber der Adresse ist von einer gleichzeitigen Hand bemerkt links umb den tag gen Worms dominica ex- audi [Mai 28], rechts Winsperg zu melden. Unser frwntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frwnde. [1] wir laussen uwer ersamkait wissen, das uns unser gnadig herren die kurfursten, mit namen so die bischoffe zu Mencz, zû Coln und zû Trier, her Ott pfalenzgräfe bi Ryne herzog in Bayern furmunder etc., die bischof zû Augspurg und zû Chiemßew, her Albrecht herre zů Bottendorff und herr Thomas von Haselbach doctor der hailigen geschrift, unsers gnadigisten herren des Rômischen kunigs etc. sendbotten, als si uf die zite zů Mencze bi ainander gewesen sind, geschriben und gebetten hand, die stette unser verainung uf 85 den nechsten suntag zû uns€ her gen Ulme zû betagen, ir werbung von in zû ver- Mai 7 niemen. [2] und als nû der funf stette, uf die der kriege geseczet ist, und och uwer a) om. orig. 1 Die Aufforderung erging am 31. Mai. Vgl. S. 3. 40 ' Der Brief ist nicht mehr vorhanden. Er war laut des S. 3 Anm. 1 erwähnten Briefes Ulms an Nördlingen vom 6. Juni 1441 von den in Worms befindlichen Gesandten der Städte Straßburg, Mainz, Worms, Speier, Nürnberg und Frankfurt unterzeichnet, also wohl, wie der des Erzbischofs von Mainz und des Pfalzgrafen Otto, vom 31. Mai datiert. Laut nr. 47 art. 1.
A. Vorverhandlungen in Ulm am 8. Mai 1441 nr. 1. 5 und Pfalzgraf Otto zur Beschickung dieses Tages auffordern zu lassen 1; die in Worms anwesenden städtischen Gesandten sollten die Aufforderung brieflich unterstützen2. Da außter dem Städtebunde und seinen Gegnern sonst niemand eingeladen wurde, der Tag also nur als Rechtstag gedacht war, so ist er hier nicht weiter zu berücksichtigen; er ver- 5 lief zudem ergebnislos, obwohl er von beiden Parteien beschickt wurde 3. Neben diesen Hauptverhandlungen gingen, dem Frankfurter Bericht zufolge, noch Sonderverhandlungen sowohl der Fürsten wie der städtischen Gesandten einher. Bei jenen handelte es sich um die Frage einer besseren Ausprägung der kurmainzischen und pfalz- gräflichen Silbermünze, bei diesen um die Abordnung einer städtischen Gesandtschaft an 10 den König, die etwaigen städtefeindlichen Bestrebungen der auf dem Mainzer Reichstag beschlossenen fürstlichen Gesandtschaft entgegenwirken sollte. Das Ergebnis der Münz- verhandlungen ist leider nicht mitgeteilt. Bei den städtischen Besprechungen kam es nur zu einem unverbindlichen Meinungsaustausch. Sie wurden aber nachher auf dem Kon- stanzer Städtetage vom 3. Juli wieder aufgenommen; wir kommen dort auf sie zurück. 15 A. Vorverhandlungen königlicher, kurfürstlicher und städtischer Vertreter in Ulm am 8. Mai 1441 nr. 1. 1441 20 1. Ulm an Nördlingen: teilt mit, daß gen. Kurfürsten und gen. Gesandte des Königs am 8. Mai in Ulm an die dort anwesenden städtischen Gesandten geworben haben, die Städte möchten einen Tag in Worms am 28. Mai beschicken wegen Beilegung ihrer Fehden und wegen eines gemeinen Landfriedens, und daß die städtischen Ge- sandten dies zugesagt haben; macht Vorschläge für die Beschickung des Tages und die Instruktion der Gesandten; bittet um briefliche Meinungsäußerung. 1441 Mai 9 [Ulm ]. Mai 9 25 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 35 (de anno 1441) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr., aus 12/8 an einander gehefteten Foliobogen bestehend. Uber der Adresse ist von einer gleichzeitigen Hand bemerkt links umb den tag gen Worms dominica ex- audi [Mai 28], rechts Winsperg zu melden. Unser frwntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frwnde. [1] wir laussen uwer ersamkait wissen, das uns unser gnadig herren die kurfursten, mit namen so die bischoffe zu Mencz, zû Coln und zû Trier, her Ott pfalenzgräfe bi Ryne herzog in Bayern furmunder etc., die bischof zû Augspurg und zû Chiemßew, her Albrecht herre zů Bottendorff und herr Thomas von Haselbach doctor der hailigen geschrift, unsers gnadigisten herren des Rômischen kunigs etc. sendbotten, als si uf die zite zů Mencze bi ainander gewesen sind, geschriben und gebetten hand, die stette unser verainung uf 85 den nechsten suntag zû uns€ her gen Ulme zû betagen, ir werbung von in zû ver- Mai 7 niemen. [2] und als nû der funf stette, uf die der kriege geseczet ist, und och uwer a) om. orig. 1 Die Aufforderung erging am 31. Mai. Vgl. S. 3. 40 ' Der Brief ist nicht mehr vorhanden. Er war laut des S. 3 Anm. 1 erwähnten Briefes Ulms an Nördlingen vom 6. Juni 1441 von den in Worms befindlichen Gesandten der Städte Straßburg, Mainz, Worms, Speier, Nürnberg und Frankfurt unterzeichnet, also wohl, wie der des Erzbischofs von Mainz und des Pfalzgrafen Otto, vom 31. Mai datiert. Laut nr. 47 art. 1.
Strana 6
Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. 1441 Mai 9 Mai 8 Mai 28 und unser gûten frwnde der von Dunckelspuheln erbern rauczfrwnde als von der houpt- lute zû bestellen wegen (die si och bestellet hand) hie gewesen sind 1, so haben wir die- selben der stette rauczbotten darumbe in dem besten hie behebt, der obgenanten fursten und herren werbung uns helfen zû verniemen und darzů antwurten, als sich gepuren wirt. [3] daruf nû uf gestern gütemtag die obgenanten unser herren der bischof von 5 Augspurg, her Albrecht herre zů Bottendorff von unßers gnadigisten herren des kunigs wegen und och der vorgenanten unser gnadigen herren der bischoff zu Mencz zů Cöln zû Trier und der Pfalencz râte mit in zû€ uns her gen Ulme komen sind und under vil worten uns geseit und erzelet hand, wie si und die egenanten unser herren die kur- fursten von geschâfts unsers herren des kunigs, och der zwaier houpter der bapst und 10 der Cristenhait gebrechen und gemainer lande nottdurft wegen und damit des richs strässe gefridet und geschirmet werde zu Mencze zû tagen gewesen sien und manigerlai gedacht und geweget haben, wie die ding nach dem besten gewendt und ußgericht werden. und wan nû zů solichen nottdurft si, das alle krieg abgetän und gerichtet werden, so haben si gedâcht an solich kriege, die wir stette unser verainung mit etlichen 15 unßern widersachen haben, darumbe och gût sie, das derselb kriege gerichtet werde, umbe das wir stette zû solichem egerürtem gûten, das denne von der Cristenhait und gemainem lande und lute und des richs strauße nottdurft wegen furgenommen ist, dest hilflicher gehelfen und getün mugen (denne ob des nicht beschâch, so sorgen si, das durch solichs vil gücz gewendet werden mocht), und uns stette daruf gebetten, von der 20 und anderr sachen und sunder von ains gemainen lantfrids wegen, davon dick und vil gerautschlaget ist, unser erber rauczbottschaft mit macht und vollem gewalt zû ainem gûtlichen unverbunden tag gen Wurms zû schicken, uf den suntag vor dem hailigen pfingstag zûnechst zů nacht da zů sin. so wollent die egenanten vier kurfursten selbs personlich uf den obgenanten tage gen Wurms komen und sich darinne müen und ver- 25 sûchen, ob si unser stette sachen gerichten und ander ding och zů gütem bringen mugen. [4] daruf in nû der egenanten stette rauczfrwnde und wir die sachen und was úbels und unrechtz uns stetten und den unßern von unßern vorgerürten wider- sachern und beschadigern beschicht und beschehen ist erzelen und sagen laussen und daruf geantwurt haben, das si solich ir werbung an ir frwnde die stette bringen wollen, so in darumbe zû antwurten, wan si nicht gewißt haben, was si werben wollen, darumbe si nicht gewalte haben, in solichen tage zû sûchen züzesagen, wiewol derselben stette botten, die da waren, nicht zwifelten, die stette wurden solichen egerûrten tage iren gnaden zů gefallen und och darumbe, das menglich das€ úbel und unrecht, das an uns stetten beschehe, horte und gewar wurde, sûchen. [5] an solicher antwurt si aber st darumbe nicht benûgig sin wolten, das si sorgoten: solten si den egenanten unßern herren den vier kurfursten nicht luter verkunden, das wir stette zû solichem tage schicken wolten, das si denne selbs personlich dahin nicht kâmen noch die sachen nicht zů gûtem gebracht werden mochten. und rieten und batten daruf die egenanten unser herren der bischof von Augspurg und der von Bottendorff von unßers herren des kunigs wegen, im 4o zû gefallen und uns stetten zû gelimpf das wir denne den egenanten gütlichen tage zû sûchen? unvergriffenlich zûseiten, und och darumbe, das menglich das unrecht, das a) orig. add. in. b) orig. wiederkolt das. c) cm.; orig. süche. Am 1. Mai. Ulm schrieb am 24. April an Rothenburg, Nördlingen, Gmünd und Memmingen: die Mehrzahl der Städte habe sich schriftlich da- für erklärt, daß Ulm die fünf Städte, denen der Krieg der Städte übertragen sei, zu sich berufen solle, um zwei Hauptleute zu bestellen; die Adres- saten möchten deshalb ihre Bevollmächtigten am suntag zůnechst [April 30] zů nacht nach Ulm 45 schicken. Datum uf gutemtag vor sant Marx tage [April 24] anno 41. (Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431 bis 1450 cop. chart. coaeva.)
Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. 1441 Mai 9 Mai 8 Mai 28 und unser gûten frwnde der von Dunckelspuheln erbern rauczfrwnde als von der houpt- lute zû bestellen wegen (die si och bestellet hand) hie gewesen sind 1, so haben wir die- selben der stette rauczbotten darumbe in dem besten hie behebt, der obgenanten fursten und herren werbung uns helfen zû verniemen und darzů antwurten, als sich gepuren wirt. [3] daruf nû uf gestern gütemtag die obgenanten unser herren der bischof von 5 Augspurg, her Albrecht herre zů Bottendorff von unßers gnadigisten herren des kunigs wegen und och der vorgenanten unser gnadigen herren der bischoff zu Mencz zů Cöln zû Trier und der Pfalencz râte mit in zû€ uns her gen Ulme komen sind und under vil worten uns geseit und erzelet hand, wie si und die egenanten unser herren die kur- fursten von geschâfts unsers herren des kunigs, och der zwaier houpter der bapst und 10 der Cristenhait gebrechen und gemainer lande nottdurft wegen und damit des richs strässe gefridet und geschirmet werde zu Mencze zû tagen gewesen sien und manigerlai gedacht und geweget haben, wie die ding nach dem besten gewendt und ußgericht werden. und wan nû zů solichen nottdurft si, das alle krieg abgetän und gerichtet werden, so haben si gedâcht an solich kriege, die wir stette unser verainung mit etlichen 15 unßern widersachen haben, darumbe och gût sie, das derselb kriege gerichtet werde, umbe das wir stette zû solichem egerürtem gûten, das denne von der Cristenhait und gemainem lande und lute und des richs strauße nottdurft wegen furgenommen ist, dest hilflicher gehelfen und getün mugen (denne ob des nicht beschâch, so sorgen si, das durch solichs vil gücz gewendet werden mocht), und uns stette daruf gebetten, von der 20 und anderr sachen und sunder von ains gemainen lantfrids wegen, davon dick und vil gerautschlaget ist, unser erber rauczbottschaft mit macht und vollem gewalt zû ainem gûtlichen unverbunden tag gen Wurms zû schicken, uf den suntag vor dem hailigen pfingstag zûnechst zů nacht da zů sin. so wollent die egenanten vier kurfursten selbs personlich uf den obgenanten tage gen Wurms komen und sich darinne müen und ver- 25 sûchen, ob si unser stette sachen gerichten und ander ding och zů gütem bringen mugen. [4] daruf in nû der egenanten stette rauczfrwnde und wir die sachen und was úbels und unrechtz uns stetten und den unßern von unßern vorgerürten wider- sachern und beschadigern beschicht und beschehen ist erzelen und sagen laussen und daruf geantwurt haben, das si solich ir werbung an ir frwnde die stette bringen wollen, so in darumbe zû antwurten, wan si nicht gewißt haben, was si werben wollen, darumbe si nicht gewalte haben, in solichen tage zû sûchen züzesagen, wiewol derselben stette botten, die da waren, nicht zwifelten, die stette wurden solichen egerûrten tage iren gnaden zů gefallen und och darumbe, das menglich das€ úbel und unrecht, das an uns stetten beschehe, horte und gewar wurde, sûchen. [5] an solicher antwurt si aber st darumbe nicht benûgig sin wolten, das si sorgoten: solten si den egenanten unßern herren den vier kurfursten nicht luter verkunden, das wir stette zû solichem tage schicken wolten, das si denne selbs personlich dahin nicht kâmen noch die sachen nicht zů gûtem gebracht werden mochten. und rieten und batten daruf die egenanten unser herren der bischof von Augspurg und der von Bottendorff von unßers herren des kunigs wegen, im 4o zû gefallen und uns stetten zû gelimpf das wir denne den egenanten gütlichen tage zû sûchen? unvergriffenlich zûseiten, und och darumbe, das menglich das unrecht, das a) orig. add. in. b) orig. wiederkolt das. c) cm.; orig. süche. Am 1. Mai. Ulm schrieb am 24. April an Rothenburg, Nördlingen, Gmünd und Memmingen: die Mehrzahl der Städte habe sich schriftlich da- für erklärt, daß Ulm die fünf Städte, denen der Krieg der Städte übertragen sei, zu sich berufen solle, um zwei Hauptleute zu bestellen; die Adres- saten möchten deshalb ihre Bevollmächtigten am suntag zůnechst [April 30] zů nacht nach Ulm 45 schicken. Datum uf gutemtag vor sant Marx tage [April 24] anno 41. (Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431 bis 1450 cop. chart. coaeva.)
Strana 7
B. Einladungen nr. 2. an uns beschicht und beschehen ist, da horte. [6] daruf der obgenanten stette raucz- frwnde, die denne uf die zite bi uns hie zů Ulme gewesen sind, und wir mit in uns der stette unser verainung gemâchtiget und den obgenanten tage zu Wurms unvergriffen- lich zû sûchen zůgeseit haben. [7] daruf nû der vorgenanten stette rauczfrwnde, die 5 denne ieczt hie gewesen sind, von den dingen mengerlai geweget und gerautschlaget hand, wie der stette widersacher und beschadiger uf dem egenanten tage vil und manigerlai rechtz bieten und vordern werden, das villicht uns stetten zû ungelegen und an unbil- lichen enden sin mochte, wie und wamit wir stette in dawider begegnen oder was bekerung ald rechtz und an welchen enden wir solichs von in€ vordern und begeren sullen. das no alles nicht wol geschriben werden mag noch nicht nottdurft zû schribent ist, denne so vil, das si uns empfolhen hand, unser mainung in aller stette râte uf ir verbessern zû schriben. [8] und umbe das, wan nieman gewissen kan, was vordrung oder recht- bieten si uf dem egenanten tage tûn werden, so ware unser mainung uf uwer verbessern, das der obgenant tag zû Wurms mit dri rauczbotten usser dri stetten unserer verainung i5 beseczet und die mit solichem gewalte und empfelhen ußgefertiget werden, der stette unser verainung nottdurft von iren wegen zû erklagen und unser stette widersacher und beschadiger klag und vordrung, wie si die denne tûn werden, nach gelegenhait und her- komen der sachen nach dem besten ze verantwurten und ußzürichten und dabi och der stette nottdurft zû erfordern, wie sich das denne nach dem besten gepuren und haischen 20 wirt, und was in darinne zû schwar werden wolte, dasb si das hinder sich an die stette zû bringen verziehen. und sust von des lantfriden und anderr sachen wegen ußzurichten, das si dasselb och verniemen und darzů och reden und antwurten, wie sich das denne nach dem besten gezimmen wirt und vormals 1 von der stette rauczfrwnden etwedick och beschehen ist, und das si solichs an ir frwnde die stette bringen wollen. [9. Im 25 Auftrage der oben genannten Ratsfreunde ersucht nun Ulm, die Stadt möge ihre Mei- nung über die Angelegenheit und besonders darüber, wie viele Ratsboten es sein und aus welchen Städten sie genommen werden sollen, mit dem Uberbringer dieses Briefes schreiben, damit es die betreffenden Städte benachrichtigen könne; denn bei der Kürze der Zeit sei es nötig, daß sich die Ratsboten unverweilt auf den Weg machten.] so uf zinßtag vor Gordiani et Epimachi anno etc. 41. [in verso] Den ersamen und wisen burgermaister und rate der statt Nördlingen, unsern besundern gůten frúnden. geben 1441 Мai 9 1441 Mai 9 Burgermaister und raute zů Ulme. B. Einladungen nr. 2. 52. Pfalzgraf Otto an Frankfurt: fordert die Stadt zur Beschickung eines Tages auf, den er, andere Kurfürsten und die Räte des Königs am 28. Mai in Worms zur Beseitigung von allerlei Gebrechen im Lande halten wollen. 1441 Mai 19 im Schiff an der Lurlei. 144! Мai 19 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3780, 67a orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Ott von gotts gnaden pfalzgrave bi Rine herzog in Beyern und furmünder etc. Unsern früntlichen grûs zuvor. ersamen wisen. lieben besundern. als wir nehst bi andern kûrfürsten und unsers gnedigsten herren des Romischen konigs reten zu 45 a) om. orig. b) em.; orig. und das. Hier wird an die Landfriedensverhandlungen auf den beiden Nürnberger Reichstagen vom Juli und Oktober 1438 zu denken sein. Vgl. RTA. 13, 35-36; 383-389; 663-665.
B. Einladungen nr. 2. an uns beschicht und beschehen ist, da horte. [6] daruf der obgenanten stette raucz- frwnde, die denne uf die zite bi uns hie zů Ulme gewesen sind, und wir mit in uns der stette unser verainung gemâchtiget und den obgenanten tage zu Wurms unvergriffen- lich zû sûchen zůgeseit haben. [7] daruf nû der vorgenanten stette rauczfrwnde, die 5 denne ieczt hie gewesen sind, von den dingen mengerlai geweget und gerautschlaget hand, wie der stette widersacher und beschadiger uf dem egenanten tage vil und manigerlai rechtz bieten und vordern werden, das villicht uns stetten zû ungelegen und an unbil- lichen enden sin mochte, wie und wamit wir stette in dawider begegnen oder was bekerung ald rechtz und an welchen enden wir solichs von in€ vordern und begeren sullen. das no alles nicht wol geschriben werden mag noch nicht nottdurft zû schribent ist, denne so vil, das si uns empfolhen hand, unser mainung in aller stette râte uf ir verbessern zû schriben. [8] und umbe das, wan nieman gewissen kan, was vordrung oder recht- bieten si uf dem egenanten tage tûn werden, so ware unser mainung uf uwer verbessern, das der obgenant tag zû Wurms mit dri rauczbotten usser dri stetten unserer verainung i5 beseczet und die mit solichem gewalte und empfelhen ußgefertiget werden, der stette unser verainung nottdurft von iren wegen zû erklagen und unser stette widersacher und beschadiger klag und vordrung, wie si die denne tûn werden, nach gelegenhait und her- komen der sachen nach dem besten ze verantwurten und ußzürichten und dabi och der stette nottdurft zû erfordern, wie sich das denne nach dem besten gepuren und haischen 20 wirt, und was in darinne zû schwar werden wolte, dasb si das hinder sich an die stette zû bringen verziehen. und sust von des lantfriden und anderr sachen wegen ußzurichten, das si dasselb och verniemen und darzů och reden und antwurten, wie sich das denne nach dem besten gezimmen wirt und vormals 1 von der stette rauczfrwnden etwedick och beschehen ist, und das si solichs an ir frwnde die stette bringen wollen. [9. Im 25 Auftrage der oben genannten Ratsfreunde ersucht nun Ulm, die Stadt möge ihre Mei- nung über die Angelegenheit und besonders darüber, wie viele Ratsboten es sein und aus welchen Städten sie genommen werden sollen, mit dem Uberbringer dieses Briefes schreiben, damit es die betreffenden Städte benachrichtigen könne; denn bei der Kürze der Zeit sei es nötig, daß sich die Ratsboten unverweilt auf den Weg machten.] so uf zinßtag vor Gordiani et Epimachi anno etc. 41. [in verso] Den ersamen und wisen burgermaister und rate der statt Nördlingen, unsern besundern gůten frúnden. geben 1441 Мai 9 1441 Mai 9 Burgermaister und raute zů Ulme. B. Einladungen nr. 2. 52. Pfalzgraf Otto an Frankfurt: fordert die Stadt zur Beschickung eines Tages auf, den er, andere Kurfürsten und die Räte des Königs am 28. Mai in Worms zur Beseitigung von allerlei Gebrechen im Lande halten wollen. 1441 Mai 19 im Schiff an der Lurlei. 144! Мai 19 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3780, 67a orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Ott von gotts gnaden pfalzgrave bi Rine herzog in Beyern und furmünder etc. Unsern früntlichen grûs zuvor. ersamen wisen. lieben besundern. als wir nehst bi andern kûrfürsten und unsers gnedigsten herren des Romischen konigs reten zu 45 a) om. orig. b) em.; orig. und das. Hier wird an die Landfriedensverhandlungen auf den beiden Nürnberger Reichstagen vom Juli und Oktober 1438 zu denken sein. Vgl. RTA. 13, 35-36; 383-389; 663-665.
Strana 8
8 Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. 1441 Mencze gewest und von allerlei gebrechen wegen, die in diesen landen sin, gerette Maí 19 haben 1, da ist auch gerette von der fientschaft wegen, als Eberhart von Urbach und etliche andere uwer fiende sin2. wand nû ander kûrfürsten und wir von des hoch- gebornen fursten unsers lieben vettern herzug Ludwigs wegen, auch des obgenanten Mai 28 unsers gnedigsten herren des Romischen honigs rete of den sontag exaudi nehst-5 kompt zu Wormß sin werden, von der obgerürten und ander gebrechen wegen, die in diesen landen sin, zü reden und zu besehen, ob die of besser ordenunge geseczt mogen werden: herumb so begern wir mit ernste von der andern kürfürsten und Mas 28 des obgenanten unsers vettern wegen, das ir uwer frûnde of den obgenanten sontag auch zů Wormß haben wollent, zů besehen, ob soliche spenne gutlich hingelegt 10 werden mogen. und wollent uns des nit versagen. dann wir den obgerürten uwern fienden auch geschrieben han, of die obgenante zit zu Worms zû sind. datum in navi prope montem Lorleberg feria sexta post dominicam cantate anno domini etc. qua- dragesimo primo. 1441 Mai 19 [in verso] Den ersamen wisen unsern lieben besundern burgermeistern und dem rate der statt zů Franckfurt dari debet. 15 C. Besuch des Tages nr. 3-9. 1441 Maš 15 3. Ulm an Nördlingen: teilt mit, daßt sich die Mehrheit der Städte für die Beschickung des Wormser Tages durch Nördlingen, Rothenburg und Ulm, unter Zuziehung von 20 Ravensburg, entschieden hat; bittet die Stadt, ihre Gesandtschaft am 21. Mai nach Ulm zu schicken, damit sie sich mit den anderen Gesandten vorbesprechen und dann mit ihnen nach Worms reiten könne. 1441 Mai 15 [Ulm]. Aus Nordlingen Stadt-A. Missiven fasc. 35 (de anno 1441) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse und Unterschrift wie in nr. 1. 25 Unser frúntlich willig dienst voran. ersammen und wisen. lieben frunde. wir lassen iwer wißhait wissen, das von des tags wegen zů Wurms zû sûchen das merrer under den stetten gebracht hat, das man dri rautsbotten von dri stetten, nemlich den ainen von iuch, den andern von iwern und unsern gûten frunden den von Rotemburg uf der Thuber und den dritten von unserm raute nemen und darzů schiken, cuch die so von Ravenspurg von irer und andern " stette wegen in den dingen berûret€ umbe ain bottschaft darzů ouch beschriben und dieselben rautsbotten alle zů uns her gen Ulme manen súlleb, sich hie nach der stette mainung berattenlich zû underreden, wie die sachen uf dem egenanten tage zů Wurms nach dem besten und der stette nottdurft ußs- gericht werden etc. [Nördlingen möge seine Ratsbotschaft so schicken, daß sie am nächsten s5 Mas 21 Sonntag Abend in Ulm sei, um am anderen Morgen die vorgenannten Sachen zu be- sprechen, wie die uf dem vorgerürten tag nach dem besten fürgenomen verantwürt und ußgericht werden, und dann mit den Ratsboten der anderen Städte nach Worms zu reiten.] geben uf gütemtag nach dem sunntag cantate anno etc. 41. 1441 Mai 16 a) sic. b) em.; orig. sullen. 40 1 Vgl. S. 1 und nr. 17 art. 2. a Man vergleiche darüber die S. 4 Anm. 3 er- wähnte Frankfurter Aufzeichnung und das sie er- gänzende Material in Frankfurt Stadt-A. Reichs- sachen-Akten nr. 3780, auch zwei von Frankfurt an Nördlingen abschriftlich geschickte Briefe Eber- hards von Auerbach und Frankfurts vom 12. und 19. Mai 1439 in Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 32 (de anno 1439). Vgl. auch RTA. 15, 100 Anm. 3 und 157 Anm. 3, ferner unten nr. 17 art. 2. s Vgl. dazu nr. 41 art. 13. 45
8 Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. 1441 Mencze gewest und von allerlei gebrechen wegen, die in diesen landen sin, gerette Maí 19 haben 1, da ist auch gerette von der fientschaft wegen, als Eberhart von Urbach und etliche andere uwer fiende sin2. wand nû ander kûrfürsten und wir von des hoch- gebornen fursten unsers lieben vettern herzug Ludwigs wegen, auch des obgenanten Mai 28 unsers gnedigsten herren des Romischen honigs rete of den sontag exaudi nehst-5 kompt zu Wormß sin werden, von der obgerürten und ander gebrechen wegen, die in diesen landen sin, zü reden und zu besehen, ob die of besser ordenunge geseczt mogen werden: herumb so begern wir mit ernste von der andern kürfürsten und Mas 28 des obgenanten unsers vettern wegen, das ir uwer frûnde of den obgenanten sontag auch zů Wormß haben wollent, zů besehen, ob soliche spenne gutlich hingelegt 10 werden mogen. und wollent uns des nit versagen. dann wir den obgerürten uwern fienden auch geschrieben han, of die obgenante zit zu Worms zû sind. datum in navi prope montem Lorleberg feria sexta post dominicam cantate anno domini etc. qua- dragesimo primo. 1441 Mai 19 [in verso] Den ersamen wisen unsern lieben besundern burgermeistern und dem rate der statt zů Franckfurt dari debet. 15 C. Besuch des Tages nr. 3-9. 1441 Maš 15 3. Ulm an Nördlingen: teilt mit, daßt sich die Mehrheit der Städte für die Beschickung des Wormser Tages durch Nördlingen, Rothenburg und Ulm, unter Zuziehung von 20 Ravensburg, entschieden hat; bittet die Stadt, ihre Gesandtschaft am 21. Mai nach Ulm zu schicken, damit sie sich mit den anderen Gesandten vorbesprechen und dann mit ihnen nach Worms reiten könne. 1441 Mai 15 [Ulm]. Aus Nordlingen Stadt-A. Missiven fasc. 35 (de anno 1441) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse und Unterschrift wie in nr. 1. 25 Unser frúntlich willig dienst voran. ersammen und wisen. lieben frunde. wir lassen iwer wißhait wissen, das von des tags wegen zů Wurms zû sûchen das merrer under den stetten gebracht hat, das man dri rautsbotten von dri stetten, nemlich den ainen von iuch, den andern von iwern und unsern gûten frunden den von Rotemburg uf der Thuber und den dritten von unserm raute nemen und darzů schiken, cuch die so von Ravenspurg von irer und andern " stette wegen in den dingen berûret€ umbe ain bottschaft darzů ouch beschriben und dieselben rautsbotten alle zů uns her gen Ulme manen súlleb, sich hie nach der stette mainung berattenlich zû underreden, wie die sachen uf dem egenanten tage zů Wurms nach dem besten und der stette nottdurft ußs- gericht werden etc. [Nördlingen möge seine Ratsbotschaft so schicken, daß sie am nächsten s5 Mas 21 Sonntag Abend in Ulm sei, um am anderen Morgen die vorgenannten Sachen zu be- sprechen, wie die uf dem vorgerürten tag nach dem besten fürgenomen verantwürt und ußgericht werden, und dann mit den Ratsboten der anderen Städte nach Worms zu reiten.] geben uf gütemtag nach dem sunntag cantate anno etc. 41. 1441 Mai 16 a) sic. b) em.; orig. sullen. 40 1 Vgl. S. 1 und nr. 17 art. 2. a Man vergleiche darüber die S. 4 Anm. 3 er- wähnte Frankfurter Aufzeichnung und das sie er- gänzende Material in Frankfurt Stadt-A. Reichs- sachen-Akten nr. 3780, auch zwei von Frankfurt an Nördlingen abschriftlich geschickte Briefe Eber- hards von Auerbach und Frankfurts vom 12. und 19. Mai 1439 in Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 32 (de anno 1439). Vgl. auch RTA. 15, 100 Anm. 3 und 157 Anm. 3, ferner unten nr. 17 art. 2. s Vgl. dazu nr. 41 art. 13. 45
Strana 9
C. Besuch des Tages nr. 3.9. 1441 4. Die gemeinen Reichsstädte der Vereinigung in Schwaben an die Schöffen des Rats der Stadt Frankfurt 1: werden mit einigen ihrer Feinde vor [nicht genannten] Ge- sandten K. Friedrichs und den Rheinischen Kurfürsten einen gütlichen, unverbind- lichen Tag in Worms suchen und ihre Ratsboten am Abend des Sonntags vor Pfingsten [Mai 28] dort haben; bitten die Stadt, ihnen ihre Ratsbotschaft zu diesem Tage zu leihen, und zwar so, daß sie zur vorgenannten Zeit in Worms sei, und ihr aufzutragen, den Ratsfreunden der Städte mit Rat und Tat zur Seite zu stehen. 1441 Mai 15 Ulm. Mai 15 10 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3921, 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum zû Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel uf mentag nach dem sunntag cantate anno domini etc. 41. Unter der Adresse steht der gleichzeitige Frankfurter Vermerk Die Swebischen stede umb die frunde gein Wormß; eine andere zeitgenössische Hand fügt hinzu und nu gen Spijer 2. 15 20 5. Frankfurt an Mainz: ist von den Reichsstädten der Vereinigung in Schwaben ge- 1441 beten worden, ihnen am Sonntag Exaudi [Mai 28] in Worms einen Tag gegen ihre Beschädiger leisten zu helfen; will es tun; macht für den Fall, daßt jene Bitte auch an Mainz gerichtet worden ist und die Stadt ihr nachzukommen gedenkt, den Vorschlag, daß die Frankfurter Ratsfreunde am Freitag [Mai 26] in Mainz ein- treffen, am Samstag [Mai 27] mit den Mainzer zu Schiff nach Worms fahren und mit ihnen nach geschehener Tagleistung in derselben Weise zurückkehren; bittet um schriftliche Antwort. 1441 Mai 23 [Frankfurt]. Mai 28 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3921, 2 conc. chart. Datum feria tercia post dominicam vocem jocunditatis anno 1441. 25 6. Frankfurt an Pfalzgraf Otto: erwidert auf dessen Brief [vom 19. Mai], daß es 1441 seine Ratsfreunde am Sonntag Exaudi [Mai 28] in Worms zu haben gedenke. 1441 Mai 24 [Frankfurt]. Mai 24 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3780, 67b conc. chart. Datum feria quarta [korr. für quinta] ante ascensionis domini — 1441. 30 7. Frankfurt an Heinrich von Vilwil: bittet ihn unter Hinweis auf das Schreiben des 1441 Pfalzgrafen Otto [vom 19. Mai], bis Freitag [Mai 26] früh fünf Uhr in Frank- furt zu sein und mit den Frankfurter Ratsfreunden nach Worms zu fahren; wünscht Antwort durch den Boten3. 1441 Mai 24 [Frankfurt]. Мai 24 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3780, 67c conc. chart. Datum feria 4. ante ascensionis domini nostri Jesu Christi anno ejusdem 1441 [conc. 1341]. s5 8. Die in Ulm versammelt gewesenen Gesandten des Schwäbischen Städtebundes an nicht 1441 genannte Kurfürsten: teilen die Gründe mit, aus denen sie die Zusage der Beschickung des Wormser Tages zurückziehen müssen. 1441 Mai 24 Ulm. Mai 24 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 2 und 3 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischlußt zu dem Briefe der Gesandten des Schwäbischen Städtebundes an die in Worms befindlichen städtischen Gesandten vom 24. Mai 1441, unserer nr. 9. sontag [Mai 28] zitlich bei den Frankfurter Rats- freunden in Wormß sein und den Tag leisten helfen wolle; dat. under min ingesigel uf den mitwochen vor dem sontag exaude [Mai 24] anno domini 1441. (Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 12 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.) Gleichlautende Schreiben sind wahrscheinlich auch an Straßburg, Mainz, Nürnberg, Worms und Speier geschickt worden. Vgl. nr. 9. „ Vgl. S. 4-5. 45 » Henrich von Wilwil antwortet dem Bürger- meister und dem Rat am 24. Mai, daß er biß Deutsche Reichstags-Akten XVI. 40 2
C. Besuch des Tages nr. 3.9. 1441 4. Die gemeinen Reichsstädte der Vereinigung in Schwaben an die Schöffen des Rats der Stadt Frankfurt 1: werden mit einigen ihrer Feinde vor [nicht genannten] Ge- sandten K. Friedrichs und den Rheinischen Kurfürsten einen gütlichen, unverbind- lichen Tag in Worms suchen und ihre Ratsboten am Abend des Sonntags vor Pfingsten [Mai 28] dort haben; bitten die Stadt, ihnen ihre Ratsbotschaft zu diesem Tage zu leihen, und zwar so, daß sie zur vorgenannten Zeit in Worms sei, und ihr aufzutragen, den Ratsfreunden der Städte mit Rat und Tat zur Seite zu stehen. 1441 Mai 15 Ulm. Mai 15 10 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3921, 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum zû Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel uf mentag nach dem sunntag cantate anno domini etc. 41. Unter der Adresse steht der gleichzeitige Frankfurter Vermerk Die Swebischen stede umb die frunde gein Wormß; eine andere zeitgenössische Hand fügt hinzu und nu gen Spijer 2. 15 20 5. Frankfurt an Mainz: ist von den Reichsstädten der Vereinigung in Schwaben ge- 1441 beten worden, ihnen am Sonntag Exaudi [Mai 28] in Worms einen Tag gegen ihre Beschädiger leisten zu helfen; will es tun; macht für den Fall, daßt jene Bitte auch an Mainz gerichtet worden ist und die Stadt ihr nachzukommen gedenkt, den Vorschlag, daß die Frankfurter Ratsfreunde am Freitag [Mai 26] in Mainz ein- treffen, am Samstag [Mai 27] mit den Mainzer zu Schiff nach Worms fahren und mit ihnen nach geschehener Tagleistung in derselben Weise zurückkehren; bittet um schriftliche Antwort. 1441 Mai 23 [Frankfurt]. Mai 28 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3921, 2 conc. chart. Datum feria tercia post dominicam vocem jocunditatis anno 1441. 25 6. Frankfurt an Pfalzgraf Otto: erwidert auf dessen Brief [vom 19. Mai], daß es 1441 seine Ratsfreunde am Sonntag Exaudi [Mai 28] in Worms zu haben gedenke. 1441 Mai 24 [Frankfurt]. Mai 24 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3780, 67b conc. chart. Datum feria quarta [korr. für quinta] ante ascensionis domini — 1441. 30 7. Frankfurt an Heinrich von Vilwil: bittet ihn unter Hinweis auf das Schreiben des 1441 Pfalzgrafen Otto [vom 19. Mai], bis Freitag [Mai 26] früh fünf Uhr in Frank- furt zu sein und mit den Frankfurter Ratsfreunden nach Worms zu fahren; wünscht Antwort durch den Boten3. 1441 Mai 24 [Frankfurt]. Мai 24 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3780, 67c conc. chart. Datum feria 4. ante ascensionis domini nostri Jesu Christi anno ejusdem 1441 [conc. 1341]. s5 8. Die in Ulm versammelt gewesenen Gesandten des Schwäbischen Städtebundes an nicht 1441 genannte Kurfürsten: teilen die Gründe mit, aus denen sie die Zusage der Beschickung des Wormser Tages zurückziehen müssen. 1441 Mai 24 Ulm. Mai 24 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 2 und 3 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischlußt zu dem Briefe der Gesandten des Schwäbischen Städtebundes an die in Worms befindlichen städtischen Gesandten vom 24. Mai 1441, unserer nr. 9. sontag [Mai 28] zitlich bei den Frankfurter Rats- freunden in Wormß sein und den Tag leisten helfen wolle; dat. under min ingesigel uf den mitwochen vor dem sontag exaude [Mai 24] anno domini 1441. (Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 12 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.) Gleichlautende Schreiben sind wahrscheinlich auch an Straßburg, Mainz, Nürnberg, Worms und Speier geschickt worden. Vgl. nr. 9. „ Vgl. S. 4-5. 45 » Henrich von Wilwil antwortet dem Bürger- meister und dem Rat am 24. Mai, daß er biß Deutsche Reichstags-Akten XVI. 40 2
Strana 10
10 Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. 1441 Mai 24 Hohwirdigen durchlúchtigen und hohgeboren fursten und gnâdigen herren. unser undertenig willig dienst wissen iwer fúrstlich gnaden von uns berait veran. gnâdigen herren. [1 als des allerdurchlúchtigisten fursten und herren hern Fridrichs Rômischen kúngs herzogen zû Osterrich zů Stir zů Kernden und zů Kraine grafen zů Tyrol etc., unsers gnâdigisten herren, und ouch iwer gnaden hochwirdigen erberen treffenlichen bott-5 schaften nechst bi uns zů Ulme gewesen sind und uns von unser widersachen und be- schâdiger, die uns und die unsern mütwilliklich wider gott und recht beschâdigent und beschâdiget hand, und ouch andrer sachen wegen unser erbern rautsfrunde uf den suntag Mat 28 vor dem hailigen pfingstag zûnechst gen Wurms zû schiken gebetten hand 1: wiewol uns nu der ungetruwen landßlouf halb der vorgerürt tag zü sûchen ungelegen was, doch 10 unsers egenanten gnâdigisten herren des € Römischen kungs und ouch iwern gnaden zû gefallen und das iwer gnaden hôren wûrden das groß úbel und unrecht, das an uns und den unsern mûtwilliklich wider gott und rechte beschehen ist und fursichtar beschicht, so sien wir dennocht zü solichem egenanten tag zû schiken und zů verwilligen genaigt und willig gewesen und haben iwern gnaden den egenanten tag zû sûchen zûgeseit, als 15 iwer gnaden denne von in, als wir mainen, wol vernomen hand, und daruf unser erbern rautsbottschaft uf den egenanten tag zû ritten geordnet. [2] in dem so hand die von Geroltzegk ir mitritter und helfer den edeln herren junkher Hainrichen von Stôffeln fri, unsern houptman in der herschaft Hohemberg, die des" obgenanten unsers gnâdigisten herren des Rômischen kungs und des€ huses zû Osterrich mit der aigenschaft ist, umb 20 sin vatterlich erbe und gûte und úber geliche vôllig recht, der er sich an etwievil ende darumb vôlliklich erbotten, als er uns denne bi sinen lebenden zitten geseit hat, von dem leben zu dem tode gebracht. [2"] nach dem hand der wolgeborn graf Hainrich von Lupffen, Hanns von Rechberg und ander ir mitritter, der namen aller wir nocht d Mai 19 nicht wissen, uf fritag nechstvergangen zwischen Stain und Stegborn 2 bi Costentz et- 25 lichen unsern burgern kouflúten und den unsern in schiffen ain merklich gûte genomen und gen Hôwen in des obgenanten graf Hainrichs von Lupffen schloß gefüret, in den dingen das wir des von in unbesorgt und unbewart gewesen sien und ouch unervolgt aller recht und ouch das ir etlich kürzlich zů Ulme und andern stetten gewesen sind, da in ouch zucht und ere erzaigt und bewist ist. deshalb wir uns sôlichs zů in nicht so versehen, sunder gemaint haben, das si sich ubergriffen hetten und uns und den unsern sôlich genomen gûte wider bekert und gegeben hetten, als wir ouch solichs durch unser schrifte, die noch underwegen uß ist, an si erfordert haben. und wolten dennocht den egenanten tag gesûcht haben, als ouch unser rautsfrunde, die wir zû dem obgenanten tag geordnet hetten, von huse ußgeritten und bis gen Ulme komen waren. und nachdem 35 und si uns und den unsern den vorgerûrten schaden unbesorgt und unbewart getan und Mai 24 zůgezogen hand, so ist uns erst uf hutt mitwochen uf mittemtag ain widersagbriefe 3 von dem egenanten graf Hainrichen von Lupffen, Hannsen von Rechberg und etlichen andern komen, des wir iwern furstlichen gnaden ain abschrift hierinne verschlossen senden. darzû so sien wir von etlichen unsern güten frunden und gunnern warlich gewarnet, 4o das dieselben und ander unser beschâdiger vor in haben und mainen, uns und den unsern noch großern und merrern schaden zûzûziehen, und das wir uns und die unsern ver- a) ist in der Vorlage korr. aus dem. b) sm.; Vorl. dem obgenanten unserm und dementsprechend dem und kúng. c) ist in der Forlage korr. aus dem huse. d) sic. 1 Vgl. nr. 1 art. 3. 2 Der Überfall war in der Nähe von Katten- horn östlich von Stein erfolgt. Er wird ähnlich wie oben auch in den S. 1 Anm. 2 erwähnten zwei Briefen geschildert. Vgl. auch die im Fürsten- bergischen Urkundenbuche 6, 369-372 abgedruckten 45 chronikalischen Berichte und Kanter, Hans von Rechberg S. 6-7. s Vgl. S. 11 Anm. 3.
10 Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. 1441 Mai 24 Hohwirdigen durchlúchtigen und hohgeboren fursten und gnâdigen herren. unser undertenig willig dienst wissen iwer fúrstlich gnaden von uns berait veran. gnâdigen herren. [1 als des allerdurchlúchtigisten fursten und herren hern Fridrichs Rômischen kúngs herzogen zû Osterrich zů Stir zů Kernden und zů Kraine grafen zů Tyrol etc., unsers gnâdigisten herren, und ouch iwer gnaden hochwirdigen erberen treffenlichen bott-5 schaften nechst bi uns zů Ulme gewesen sind und uns von unser widersachen und be- schâdiger, die uns und die unsern mütwilliklich wider gott und recht beschâdigent und beschâdiget hand, und ouch andrer sachen wegen unser erbern rautsfrunde uf den suntag Mat 28 vor dem hailigen pfingstag zûnechst gen Wurms zû schiken gebetten hand 1: wiewol uns nu der ungetruwen landßlouf halb der vorgerürt tag zü sûchen ungelegen was, doch 10 unsers egenanten gnâdigisten herren des € Römischen kungs und ouch iwern gnaden zû gefallen und das iwer gnaden hôren wûrden das groß úbel und unrecht, das an uns und den unsern mûtwilliklich wider gott und rechte beschehen ist und fursichtar beschicht, so sien wir dennocht zü solichem egenanten tag zû schiken und zů verwilligen genaigt und willig gewesen und haben iwern gnaden den egenanten tag zû sûchen zûgeseit, als 15 iwer gnaden denne von in, als wir mainen, wol vernomen hand, und daruf unser erbern rautsbottschaft uf den egenanten tag zû ritten geordnet. [2] in dem so hand die von Geroltzegk ir mitritter und helfer den edeln herren junkher Hainrichen von Stôffeln fri, unsern houptman in der herschaft Hohemberg, die des" obgenanten unsers gnâdigisten herren des Rômischen kungs und des€ huses zû Osterrich mit der aigenschaft ist, umb 20 sin vatterlich erbe und gûte und úber geliche vôllig recht, der er sich an etwievil ende darumb vôlliklich erbotten, als er uns denne bi sinen lebenden zitten geseit hat, von dem leben zu dem tode gebracht. [2"] nach dem hand der wolgeborn graf Hainrich von Lupffen, Hanns von Rechberg und ander ir mitritter, der namen aller wir nocht d Mai 19 nicht wissen, uf fritag nechstvergangen zwischen Stain und Stegborn 2 bi Costentz et- 25 lichen unsern burgern kouflúten und den unsern in schiffen ain merklich gûte genomen und gen Hôwen in des obgenanten graf Hainrichs von Lupffen schloß gefüret, in den dingen das wir des von in unbesorgt und unbewart gewesen sien und ouch unervolgt aller recht und ouch das ir etlich kürzlich zů Ulme und andern stetten gewesen sind, da in ouch zucht und ere erzaigt und bewist ist. deshalb wir uns sôlichs zů in nicht so versehen, sunder gemaint haben, das si sich ubergriffen hetten und uns und den unsern sôlich genomen gûte wider bekert und gegeben hetten, als wir ouch solichs durch unser schrifte, die noch underwegen uß ist, an si erfordert haben. und wolten dennocht den egenanten tag gesûcht haben, als ouch unser rautsfrunde, die wir zû dem obgenanten tag geordnet hetten, von huse ußgeritten und bis gen Ulme komen waren. und nachdem 35 und si uns und den unsern den vorgerûrten schaden unbesorgt und unbewart getan und Mai 24 zůgezogen hand, so ist uns erst uf hutt mitwochen uf mittemtag ain widersagbriefe 3 von dem egenanten graf Hainrichen von Lupffen, Hannsen von Rechberg und etlichen andern komen, des wir iwern furstlichen gnaden ain abschrift hierinne verschlossen senden. darzû so sien wir von etlichen unsern güten frunden und gunnern warlich gewarnet, 4o das dieselben und ander unser beschâdiger vor in haben und mainen, uns und den unsern noch großern und merrern schaden zûzûziehen, und das wir uns und die unsern ver- a) ist in der Vorlage korr. aus dem. b) sm.; Vorl. dem obgenanten unserm und dementsprechend dem und kúng. c) ist in der Forlage korr. aus dem huse. d) sic. 1 Vgl. nr. 1 art. 3. 2 Der Überfall war in der Nähe von Katten- horn östlich von Stein erfolgt. Er wird ähnlich wie oben auch in den S. 1 Anm. 2 erwähnten zwei Briefen geschildert. Vgl. auch die im Fürsten- bergischen Urkundenbuche 6, 369-372 abgedruckten 45 chronikalischen Berichte und Kanter, Hans von Rechberg S. 6-7. s Vgl. S. 11 Anm. 3.
Strana 11
C. Besuch des Tages nr. 3-9. 11 sehen súllen. [3] deshalb iwer fúrstliche gnaden wol brüfent, das uns nicht bekomen- lich ist, solichen egenanten tag zû sûchen, und das unser nottdurft vordert, das wir uns gen solichem setzen und die unsern hie haim beheben und gedenken, wie wir uns solicher unbillicher sachen ufenthalten. Sie sagen demgemäßs, so ungern sie es auch tun, den Tag ab, fügen aber, um die Adressaten über das ihnen zugefügte Ubel und Unrecht zu unterrichten, Abschrift einer Darlegung 1 bei, wie sich denne die sachen von anfang bisher gemachet und ergangen hand. Sie bitten, das Schriftstück zů verhôren und zû vernemen. Sollten sie auf dem Wormser Tage von ihren Beschädigern anders, als darin steht, verseit oder dargegeben sein oder werden, so möchten die Adressaten sie darin 10 gnâdiklich bedenken und verantwürten und verantwürt schaffen, auch als des richs kur- fursten darauf bedacht sein, daß sie und ander gemain land und lútte vor solichen unbillichen geschichten und bôsen ungetruwen dingen beschirmet und gehanthabet werden. geben zu Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel uf unsers herren uffart aubent anno etc. 41. 5 1441 Mai 24 144! Mai 24 15 Gemain richsstette der verainung in Schwaben erbern rautsbotten, als wir uf die zite zů Ulme bi ainander gewesen sind. 20 25 9. Die in Ulm versammelt gewesenen Gesandten des Schwäbischen Städtebundes an nicht gen. Straßburger, Mainzer, Nürnberger, Frankfurter und Speierer Gesandte in Worms: teilen den Grund mit, warum sie die auf der Reise zum Wormser Tage befindlichen Gesandten des Bundes in Ulm zurückgehalten und den Kur- fürsten die Beschickung des Tages abgeschrieben haben; bitten, sie den Kurfürsten und Herren gegenüber zu rechtfertigen und ihnen über die Verhandlungen des Tages, so weit nötig, zu berichten. 1441 Mai 24 Ulm. 1441 Mai 24 Aus Straßtburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 8 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unser frúntlich willig dienste voran. ersamen fúrsichtigen und wisen. lieben frunde. als wir iuwer und unser gût frúnde die stette, die iuch denne gen Worms so gesendet hand, gebetten haben 2, iuch uns uf an sunnentag schierist gen Worms zû lihen Mai 28 und zûzeschicken, als ir denne wol vernommen hand, also fûgen wir iuwer wißhaite zů wissen, das wir unser erber rautzfrunde uf den obgenanten tag in uwer statt Worms geordnet hetten, die och darumbe von huse ußgeritten und och bis zû uns her gen Ulme kommen sind. in dem nun den stetten und uns mûtwilliger schade wider got und rechte s5 zûgezogen und erst darnach uf hwt ain vintzbriefe3 von in kommen ist. deßhalb und Mai 24 von unser notdurft wegen wir unser rautzfrunde bi uns behalten und unsern gnâdigen herren den kurfúrsten den vorgerürten tage widerbotten und abgeschriben 4 und dabi handlung und herkommen der sachen in zwain abschriften 5 verkundet haben, als uwer ersamkait an den abschriften derselben abschriften aller hierinne verschlossen wol ver- 4o 1 Vgl. nr. 9 und Anm. 5. Vgl. nr. 4. Dieser von Graf Heinrich von Lupfen und 39 Genossen ausgestellte Fehdebrief liegt in Ab- schrift bei; er ist datiert: geben und versigelt mit 45 graff Hainrichs von Lupffen und Hannsen von Rech- bergs vorgenanten insigel gedruckt zû ende der ge- schrifte an unser aller statt und von unser aller betto wegen des sampstags vor dem hailigen uffart- tag [Mai 20] anno etc. 41 (Straßtburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 4 cop. chart. coaeva mit Schnitten). * Vgl. nr. 8. 5Die eine der beiden Abschriften liegt in Straßs- burg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 5.6 cop. chart. coaeva mit Schnitten; sie ist undatiert. Die andere ist die in nr. 8 art. 2a erwähnte Ab- schrift des Fehdebriefes des Grafen von Lupfen und seiner Genossen. 2*
C. Besuch des Tages nr. 3-9. 11 sehen súllen. [3] deshalb iwer fúrstliche gnaden wol brüfent, das uns nicht bekomen- lich ist, solichen egenanten tag zû sûchen, und das unser nottdurft vordert, das wir uns gen solichem setzen und die unsern hie haim beheben und gedenken, wie wir uns solicher unbillicher sachen ufenthalten. Sie sagen demgemäßs, so ungern sie es auch tun, den Tag ab, fügen aber, um die Adressaten über das ihnen zugefügte Ubel und Unrecht zu unterrichten, Abschrift einer Darlegung 1 bei, wie sich denne die sachen von anfang bisher gemachet und ergangen hand. Sie bitten, das Schriftstück zů verhôren und zû vernemen. Sollten sie auf dem Wormser Tage von ihren Beschädigern anders, als darin steht, verseit oder dargegeben sein oder werden, so möchten die Adressaten sie darin 10 gnâdiklich bedenken und verantwürten und verantwürt schaffen, auch als des richs kur- fursten darauf bedacht sein, daß sie und ander gemain land und lútte vor solichen unbillichen geschichten und bôsen ungetruwen dingen beschirmet und gehanthabet werden. geben zu Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel uf unsers herren uffart aubent anno etc. 41. 5 1441 Mai 24 144! Mai 24 15 Gemain richsstette der verainung in Schwaben erbern rautsbotten, als wir uf die zite zů Ulme bi ainander gewesen sind. 20 25 9. Die in Ulm versammelt gewesenen Gesandten des Schwäbischen Städtebundes an nicht gen. Straßburger, Mainzer, Nürnberger, Frankfurter und Speierer Gesandte in Worms: teilen den Grund mit, warum sie die auf der Reise zum Wormser Tage befindlichen Gesandten des Bundes in Ulm zurückgehalten und den Kur- fürsten die Beschickung des Tages abgeschrieben haben; bitten, sie den Kurfürsten und Herren gegenüber zu rechtfertigen und ihnen über die Verhandlungen des Tages, so weit nötig, zu berichten. 1441 Mai 24 Ulm. 1441 Mai 24 Aus Straßtburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 8 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unser frúntlich willig dienste voran. ersamen fúrsichtigen und wisen. lieben frunde. als wir iuwer und unser gût frúnde die stette, die iuch denne gen Worms so gesendet hand, gebetten haben 2, iuch uns uf an sunnentag schierist gen Worms zû lihen Mai 28 und zûzeschicken, als ir denne wol vernommen hand, also fûgen wir iuwer wißhaite zů wissen, das wir unser erber rautzfrunde uf den obgenanten tag in uwer statt Worms geordnet hetten, die och darumbe von huse ußgeritten und och bis zû uns her gen Ulme kommen sind. in dem nun den stetten und uns mûtwilliger schade wider got und rechte s5 zûgezogen und erst darnach uf hwt ain vintzbriefe3 von in kommen ist. deßhalb und Mai 24 von unser notdurft wegen wir unser rautzfrunde bi uns behalten und unsern gnâdigen herren den kurfúrsten den vorgerürten tage widerbotten und abgeschriben 4 und dabi handlung und herkommen der sachen in zwain abschriften 5 verkundet haben, als uwer ersamkait an den abschriften derselben abschriften aller hierinne verschlossen wol ver- 4o 1 Vgl. nr. 9 und Anm. 5. Vgl. nr. 4. Dieser von Graf Heinrich von Lupfen und 39 Genossen ausgestellte Fehdebrief liegt in Ab- schrift bei; er ist datiert: geben und versigelt mit 45 graff Hainrichs von Lupffen und Hannsen von Rech- bergs vorgenanten insigel gedruckt zû ende der ge- schrifte an unser aller statt und von unser aller betto wegen des sampstags vor dem hailigen uffart- tag [Mai 20] anno etc. 41 (Straßtburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 4 cop. chart. coaeva mit Schnitten). * Vgl. nr. 8. 5Die eine der beiden Abschriften liegt in Straßs- burg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 5.6 cop. chart. coaeva mit Schnitten; sie ist undatiert. Die andere ist die in nr. 8 art. 2a erwähnte Ab- schrift des Fehdebriefes des Grafen von Lupfen und seiner Genossen. 2*
Strana 12
12 Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. 1441 Mai 24 1441 Mai 24 nemen wirdet. und wiewol wir den egenanten gütfichen tage nicht gerne abgeseit haben, iedoch, so uns die sachen so stunz und kurze zûgestanden sind, deßhalb wir uwern und unsern gûten frunden den stetten den egenanten tage vor iuwerm ußriten nicht wider- bieten noch abgeschriben kunden, so widerbieten wir úch den egenanten tage von unsern wegen, vlizzig begerent, das umb unser frunde die stette und úch zû verdienen, und mit 5 ernstlichem vlizze bittent, unsern frunden den stetten, die úch denne von unsern wegen ußgesendet hand, sôlicher irer fruntschaft vlizzig zû danken und uns uf dem obgerûrten tage gen unsern herren den kurfúrsten und och herren och nach dem besten verant- wúrten und verantwúrtet schaffen und, ob ichtzit uf dem obgenanten tage gehandelt oder furgenommen, uns notdurftig zû wissent, wurde, das ir uns das so tage so nacht ver- 10 kunden und verschriben und iuch in den dingen so frúntlich und gunstlich bewisen wôllent, als wir iuwer ersamkait sunder zwifels wol getruwen. Sie bitten um schrift- liche Antwort mit dem Boten. geben zů Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel uf unsers herren uffart aubent anno domini etc. 41. [in verso] Den ersammen fursichtigen und wisen der frien und richsstette Straß- burg Menncze Nüremberg Franckenfurt und Spire erbern rauczfrunde, als die denne ietz mit uf dem tage zû Worms sind, unsern besundern lieben und güten frunden. Gemainer“ richsstette der verainunge in Swaben erbern raczbotten, als wir uf dis zite zû Ulme bi ainander gewesen sien. 15 20 D. Briefwechsel nr. 10-13. 1441 Mai 24 10. Bürgermeister und Rat zu Ulm an Bürgermeister und Rat der Stadt Nördlingen: schreiben zunächst über einen Fehdebrief, den sie heute von Graf Heinrich von Lupfen, Hans von Rechberg und Andern erhalten haben1; dann in einer Nach- 25 schrift: die Ratsbotschaft der Städte, die zum Wormser Tage reiten sollte, sei reise- fertig in Ulm gewesen, als jener Fehdebrief kam; sie hätten darauf beraten, ob der Tag zu besuchen oder abzuschlagen sei; sie hätten das letztere für besser gehalten und demgemäßs den Fürsten und Herren den Tag gen Worms abgeschrieben. 1441 Mai 24 [Ulm]. 30 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 35 (de anno 1441) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum uf den hailigen uffart aubent anno etc. 41. Die Nachschrift steht teils auf dem Zwischenraum zwischen Text und Unterschrift teils neben und unter der letzteren. 1441 Мas 27 11. Die nach Worms geschickten Gesandten2 des Frankfurter Rats an Bürgermeister s5 und Rat su Frankfurt: sind heute, Samstag, Abend nach Worms gekommen; haben vernommen, daß sich die Ankunft der Fürsten um einen oder zwei Tage verzögern dürfte; vermuten, daß sich dadurch ihre Sache etwas in die Länge ziehen werde; a) die Unterschrift nimmt swei Zeilen ein; nach raczbotten ist abgeteilt. 1 Es ist der S. 11 Anm. 3 genannte Fehde- brief. Die Namen der Gesandten sind im Frank- furter Rechenbuch genannt: sabato ante trinitatis [Juni 10]. item 56 gulden han verzeret Gilbrecht von Buchseck, Wortwin von Babenhusen, Heinrich von Vilwil, Walther Swarczenberg, Heinrich Appen- heimer, Johannes Hane, Heinrich Kaczman, Johan 40 Sneppinstein und Nicolaus schriber selb 22 personen und den schiffluden zu schiffe gen Wormß zum tage gein den finden, den herzoge Otte dar bescheiden hatte, mit allen sachen schifflon geleide und anders, 8 tage. (Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 45 1441 fol. 60a not. chart. coaeva.)
12 Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. 1441 Mai 24 1441 Mai 24 nemen wirdet. und wiewol wir den egenanten gütfichen tage nicht gerne abgeseit haben, iedoch, so uns die sachen so stunz und kurze zûgestanden sind, deßhalb wir uwern und unsern gûten frunden den stetten den egenanten tage vor iuwerm ußriten nicht wider- bieten noch abgeschriben kunden, so widerbieten wir úch den egenanten tage von unsern wegen, vlizzig begerent, das umb unser frunde die stette und úch zû verdienen, und mit 5 ernstlichem vlizze bittent, unsern frunden den stetten, die úch denne von unsern wegen ußgesendet hand, sôlicher irer fruntschaft vlizzig zû danken und uns uf dem obgerûrten tage gen unsern herren den kurfúrsten und och herren och nach dem besten verant- wúrten und verantwúrtet schaffen und, ob ichtzit uf dem obgenanten tage gehandelt oder furgenommen, uns notdurftig zû wissent, wurde, das ir uns das so tage so nacht ver- 10 kunden und verschriben und iuch in den dingen so frúntlich und gunstlich bewisen wôllent, als wir iuwer ersamkait sunder zwifels wol getruwen. Sie bitten um schrift- liche Antwort mit dem Boten. geben zů Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel uf unsers herren uffart aubent anno domini etc. 41. [in verso] Den ersammen fursichtigen und wisen der frien und richsstette Straß- burg Menncze Nüremberg Franckenfurt und Spire erbern rauczfrunde, als die denne ietz mit uf dem tage zû Worms sind, unsern besundern lieben und güten frunden. Gemainer“ richsstette der verainunge in Swaben erbern raczbotten, als wir uf dis zite zû Ulme bi ainander gewesen sien. 15 20 D. Briefwechsel nr. 10-13. 1441 Mai 24 10. Bürgermeister und Rat zu Ulm an Bürgermeister und Rat der Stadt Nördlingen: schreiben zunächst über einen Fehdebrief, den sie heute von Graf Heinrich von Lupfen, Hans von Rechberg und Andern erhalten haben1; dann in einer Nach- 25 schrift: die Ratsbotschaft der Städte, die zum Wormser Tage reiten sollte, sei reise- fertig in Ulm gewesen, als jener Fehdebrief kam; sie hätten darauf beraten, ob der Tag zu besuchen oder abzuschlagen sei; sie hätten das letztere für besser gehalten und demgemäßs den Fürsten und Herren den Tag gen Worms abgeschrieben. 1441 Mai 24 [Ulm]. 30 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 35 (de anno 1441) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum uf den hailigen uffart aubent anno etc. 41. Die Nachschrift steht teils auf dem Zwischenraum zwischen Text und Unterschrift teils neben und unter der letzteren. 1441 Мas 27 11. Die nach Worms geschickten Gesandten2 des Frankfurter Rats an Bürgermeister s5 und Rat su Frankfurt: sind heute, Samstag, Abend nach Worms gekommen; haben vernommen, daß sich die Ankunft der Fürsten um einen oder zwei Tage verzögern dürfte; vermuten, daß sich dadurch ihre Sache etwas in die Länge ziehen werde; a) die Unterschrift nimmt swei Zeilen ein; nach raczbotten ist abgeteilt. 1 Es ist der S. 11 Anm. 3 genannte Fehde- brief. Die Namen der Gesandten sind im Frank- furter Rechenbuch genannt: sabato ante trinitatis [Juni 10]. item 56 gulden han verzeret Gilbrecht von Buchseck, Wortwin von Babenhusen, Heinrich von Vilwil, Walther Swarczenberg, Heinrich Appen- heimer, Johannes Hane, Heinrich Kaczman, Johan 40 Sneppinstein und Nicolaus schriber selb 22 personen und den schiffluden zu schiffe gen Wormß zum tage gein den finden, den herzoge Otte dar bescheiden hatte, mit allen sachen schifflon geleide und anders, 8 tage. (Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 45 1441 fol. 60a not. chart. coaeva.)
Strana 13
D. Briefwechsel nr. 10-13. 13 schreiben als Meinung des Burggrafen zum Goltstein, daß die Adressaten unter- dessen einen Knecht auf den Goltstein schicken möchten 1, um dort nach dem Rechten zu sehen, da er seinen Knecht mitgenommen habe; wollen in den Sachen der Stadt das Beste tun. 1441 Mai 27 [Worms]. 1441 Mai 27 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 13 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum sabato de sero ante exaudi anno 1441. 10 12. Nürnberg2 an Frankfurt: bittet um Mitteilung des Abschieds des Wormser Tages und regt mit Rücksicht auf die Reise des Erzbischofs von Trier und der kurfürst- lichen Räte zum König die Entsendung einer städtischen Gesandtschaft an den königlichen Hof an. 1441 Juni 10 [Nürnberg ]. 1441 Juní 10 15 F aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 15 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. N coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 36b-37a cop. chart. coaeva. Datum ut supra, d. i. sabbato ante Viti [Juni 10] anno etc. 41, wie in einem auf fol. 35b stehenden Briefe Nürnbergs an Sigmund von Seckendorff. Die Unterschrift ist weggelassen, die Adresse über dem Text durch Frannckfurt angedeutet. Regest bei Janssen 2, 22 nr. 41. Unser à willig freuntlich dinst sein ewerr ersamkeit mit fleis voran bereit. fursich- tigen ersamen und weisen. besunder lieben freunde. [1 als newlich ein merclicher 20 tag zu Würms gehalten, dabei dann etliche zeit Berchtolt Volkmeyr€ unser burger und ratgesell gewesen ist 3, der uns dann gelegenheit der sache, so vile dann in seinem bei- wesen gehandelt ist, wol erzelt hat, und wann nû derselb tag zu Würms vor desselben unsers burgers abscheidung nicht vollendt was, sunder ewr ratsfreunde, als wir vernemen, dennoch hinder im dabei beliben, bitten wir ewr ersame freuntschaft mit allem fleißs, ir 25 wollet uns bei disem gegenwürtigen unserm botten in sünder lieb abscheidung desselben tags, so vil und euch des füglich und gepûrlich sei, verkunden und schriftlich zu wissen tun, uns darnach zû richten. [2] dannd als ietzûnt unser gnediger herre von Tryr und auch andere unser gnedigen herren der kurfürsten rete und botschaft zu dem aller- durchleuchtigisten fursten unserm gnedigisten herren dem Romischen etc. kûnig gezogen so sein 4, môcht nach gestalt der lewfte und gelegenheit mancherlei sache gut und bekom- lich sein, daz von stetten auch iemants in deme kûniglichen hof were, sollich lewf und sache, so best man môeht, zu erlernen und auch die stet, ob des not wûrde, nach ge- pûrlickeit zu verantwûrten. denn wamit wir ewr ersamkeit lieb oderf dinst beweisen a) N om. unser-besunder. b) N Volkmer. c) N add. der. d) N denn. s) F den. f) N und. 35 1 Der Rat entsprach der Bitte, wie der folgende Eintrag im Rechenbuch zeigt: in vigilia pentecostes [Juni 3]. 16 sh. Hans Schuczen vier tage zum Goltstein, zu huden, als der burgrave mit des rades frunden zu Wormß was. (Frankfurt Stadt-A. 40 Rechenbuch vom Jahre 1441 fol. 31b not. chart. coaera.) € Der Brief und die in nr. 13 mitgeteilte Ant- wort Frankfurts verursachten der Stadt folgende, unter den Ausgaben der 5. Frage, feria 4. ante 45 Viti martiris [Juni 14] bis foria 4. ante Margarete virginis [Juli 12], gebuchte Kosten: item 1 lb. n. 16 sh. 8 hlr. eim boten gen Franckfurt, als wir in schriben von des abscheidens wegen auf dem tage zu Wurms und sie uns darumb antwurtoten (Nürn- berg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 432b not. chart. coaeva). 8 Auf diese Gesandtschaft bezieht sich der fol- gende, unter den Ausgaben der 5. Frage svgl. Anm. 2] stehende Eintrag im Jahresregister: item 64 lb. n. 4 sh. hat Berchtolt Volckmeir verzert auf dem tage zu Wurms vor pfingsten [Juni 4] nechst- vergangen, als uns gemein stette schriben und baten, unser erber ratsbottschaft auf denselben tage dahin zu schicken (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 432b not. chart. coaeva). 4 Vgl. die Einleitung zu lit. Aa der nächsten Hauptabteilung.
D. Briefwechsel nr. 10-13. 13 schreiben als Meinung des Burggrafen zum Goltstein, daß die Adressaten unter- dessen einen Knecht auf den Goltstein schicken möchten 1, um dort nach dem Rechten zu sehen, da er seinen Knecht mitgenommen habe; wollen in den Sachen der Stadt das Beste tun. 1441 Mai 27 [Worms]. 1441 Mai 27 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 13 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum sabato de sero ante exaudi anno 1441. 10 12. Nürnberg2 an Frankfurt: bittet um Mitteilung des Abschieds des Wormser Tages und regt mit Rücksicht auf die Reise des Erzbischofs von Trier und der kurfürst- lichen Räte zum König die Entsendung einer städtischen Gesandtschaft an den königlichen Hof an. 1441 Juni 10 [Nürnberg ]. 1441 Juní 10 15 F aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 15 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. N coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 36b-37a cop. chart. coaeva. Datum ut supra, d. i. sabbato ante Viti [Juni 10] anno etc. 41, wie in einem auf fol. 35b stehenden Briefe Nürnbergs an Sigmund von Seckendorff. Die Unterschrift ist weggelassen, die Adresse über dem Text durch Frannckfurt angedeutet. Regest bei Janssen 2, 22 nr. 41. Unser à willig freuntlich dinst sein ewerr ersamkeit mit fleis voran bereit. fursich- tigen ersamen und weisen. besunder lieben freunde. [1 als newlich ein merclicher 20 tag zu Würms gehalten, dabei dann etliche zeit Berchtolt Volkmeyr€ unser burger und ratgesell gewesen ist 3, der uns dann gelegenheit der sache, so vile dann in seinem bei- wesen gehandelt ist, wol erzelt hat, und wann nû derselb tag zu Würms vor desselben unsers burgers abscheidung nicht vollendt was, sunder ewr ratsfreunde, als wir vernemen, dennoch hinder im dabei beliben, bitten wir ewr ersame freuntschaft mit allem fleißs, ir 25 wollet uns bei disem gegenwürtigen unserm botten in sünder lieb abscheidung desselben tags, so vil und euch des füglich und gepûrlich sei, verkunden und schriftlich zu wissen tun, uns darnach zû richten. [2] dannd als ietzûnt unser gnediger herre von Tryr und auch andere unser gnedigen herren der kurfürsten rete und botschaft zu dem aller- durchleuchtigisten fursten unserm gnedigisten herren dem Romischen etc. kûnig gezogen so sein 4, môcht nach gestalt der lewfte und gelegenheit mancherlei sache gut und bekom- lich sein, daz von stetten auch iemants in deme kûniglichen hof were, sollich lewf und sache, so best man môeht, zu erlernen und auch die stet, ob des not wûrde, nach ge- pûrlickeit zu verantwûrten. denn wamit wir ewr ersamkeit lieb oderf dinst beweisen a) N om. unser-besunder. b) N Volkmer. c) N add. der. d) N denn. s) F den. f) N und. 35 1 Der Rat entsprach der Bitte, wie der folgende Eintrag im Rechenbuch zeigt: in vigilia pentecostes [Juni 3]. 16 sh. Hans Schuczen vier tage zum Goltstein, zu huden, als der burgrave mit des rades frunden zu Wormß was. (Frankfurt Stadt-A. 40 Rechenbuch vom Jahre 1441 fol. 31b not. chart. coaera.) € Der Brief und die in nr. 13 mitgeteilte Ant- wort Frankfurts verursachten der Stadt folgende, unter den Ausgaben der 5. Frage, feria 4. ante 45 Viti martiris [Juni 14] bis foria 4. ante Margarete virginis [Juli 12], gebuchte Kosten: item 1 lb. n. 16 sh. 8 hlr. eim boten gen Franckfurt, als wir in schriben von des abscheidens wegen auf dem tage zu Wurms und sie uns darumb antwurtoten (Nürn- berg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 432b not. chart. coaeva). 8 Auf diese Gesandtschaft bezieht sich der fol- gende, unter den Ausgaben der 5. Frage svgl. Anm. 2] stehende Eintrag im Jahresregister: item 64 lb. n. 4 sh. hat Berchtolt Volckmeir verzert auf dem tage zu Wurms vor pfingsten [Juni 4] nechst- vergangen, als uns gemein stette schriben und baten, unser erber ratsbottschaft auf denselben tage dahin zu schicken (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 432b not. chart. coaeva). 4 Vgl. die Einleitung zu lit. Aa der nächsten Hauptabteilung.
Strana 14
14 Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. 144! Juní 10 und erzaigen“ môchten, des weren wir ganz willig und bereit. datum sabbato ante Viti anno domini etc. 40 primo. [in verso] Den fursichtigen ersamen und weisen burgermeistern und rate der stat zu Franckfurt, unsern besunder lieben und gûten freunden. Von dem rate zu Nüremberg. 1441 Iioní 15 13. Frankfurt an Nürnberg: erwidert auf dessen Anfrage, daß auf dem Wormser Tage, abgesehen von der Angelegenheit der Schwäbischen Städte und der Verbesserung der Mainzischen und Pfälzischen Silbermünze, nichts verhandelt und beschlossen worden sei; glaubt, daß es zur Entsendung einer städtischen Gesandtschaft an den könig-10 lichen Hof zu spät sei; schlägt vor, die Sache auf dem Speierer Tage vom 12. Juli zur Sprache zu bringen und deshalb die dorthin kommenden Gesandten mit ent- sprechender Vollmacht zu versehen. 1441 Juni 15 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 16 conc. chart. mit vielen, anschei- nend von einer anderen zeitgenössischen Hand herrührenden Korrekturen und Ein-15 schiebungen. Unter dem Text steht Audita a consilio. Gedruckt bei Janssen 2, 22�23 nr. 42 ebendaher. Benutzt von Keussen S. 15-16 und von Kraus S. 85. Unsern fruntlichen willigen dinst zuvor. fursichtigen ersamen wisen. lieben be- sundern frunde. [1] als ir uns geschriben hat, obe nach abescheidunge des ersamen 20 Berthold Folckhemers, uwers radgesellen und unsers guden frundes, uf dem tage zu Worms ichtes doselbs gehandelt oder beslossen si, uch wissende zu lassen etc., als uwer brief inhelt, han wir verstanden. und lassen uwer liebde gutlich wissen, daz wir von unsern frunden, die wir zu solichem tage gesant hatten, vernomen han, wie die fursten und herren, die doselbs weren, des andern tages, nachdem und der egenante Berthold 25 von dannen schiede, ufgebrochen und sie nit vernomen haben, das after den reden die Swebischen stede berurende, die der egenante Berthold wol vernomen habe, do ichtes gehandelt oder beslossen si einche sache gemeinen friden der lande noch andere soliche dinge berurende, dan unser gnediger herre von Mencze und der palzgrave hetten wol etwas rede ire silbern monze die weipennige gnant antreffe, dorinne sie etwas so besserunge zu slagen meinen. [2] auch, besundern lieben frunde, als ir berurent, daz nach leufte und gelegenheit gut und beqwemlich sin mochte, daz von den steten iezunt imandes in dem koniglichen hofe were etc.: besundern lieben frunde, wir wolden wol und duchte uns an unserme teile faste nucze und beqweme, daz die stede sich fruntlicher zusamen teden und darumb vor guder zit ir frunde bi ein gesant und von 35 solichen und andern notdorftigen dingen sich underrett hetten. und so ferre an uns were, wulden wir darinne gutwillig gewest und noch sin. wir vernemen auch, wie der stete erbern frunde, so vil der zu Wormß waren, etlicher masse angefangen hetten, daruß zu reden. aber sie schieden doch davon iglicher zu siner zit, daz nach not- dorft daruß nit follenkomelich gerett oder beslossen wurde. und wir besorgen, obe 40 wol ein furnemen were, daz die stede sich noch zusamenfugen sulden, sich der sache und einer gemeinen botschaft zu€ vereingen, daz soliches nu faste verspedet und in so kurzer zit nit gescheen noch zubracht werdene, daz soliche botschaftd nû dohin zu standen kommen mochtee. doch, lieben frunde, als ein ander tag von der Swebi- Juli 12 schen stede wegen gein Spijer verramet ist uf mitwoch vor sant Margareten tag nehst- 45 a) F arzeigen. b) em.; Vorl. zuver. c) folgi durchgestrichen mochte daz soliche; darüber geschrieben daz soliche. d) em.; Forl. botschaften. e) in der Vorlage folgt durchgestrichen und me, lieben frunde ; darüber verte und ein Verweisungszeichen; doch-zu verschriben [S. 15 Z. 6] steht auf der Rückseite des Blattes.
14 Fürsten- und Städtetag zu Worms am 28. Mai 1441. 144! Juní 10 und erzaigen“ môchten, des weren wir ganz willig und bereit. datum sabbato ante Viti anno domini etc. 40 primo. [in verso] Den fursichtigen ersamen und weisen burgermeistern und rate der stat zu Franckfurt, unsern besunder lieben und gûten freunden. Von dem rate zu Nüremberg. 1441 Iioní 15 13. Frankfurt an Nürnberg: erwidert auf dessen Anfrage, daß auf dem Wormser Tage, abgesehen von der Angelegenheit der Schwäbischen Städte und der Verbesserung der Mainzischen und Pfälzischen Silbermünze, nichts verhandelt und beschlossen worden sei; glaubt, daß es zur Entsendung einer städtischen Gesandtschaft an den könig-10 lichen Hof zu spät sei; schlägt vor, die Sache auf dem Speierer Tage vom 12. Juli zur Sprache zu bringen und deshalb die dorthin kommenden Gesandten mit ent- sprechender Vollmacht zu versehen. 1441 Juni 15 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 16 conc. chart. mit vielen, anschei- nend von einer anderen zeitgenössischen Hand herrührenden Korrekturen und Ein-15 schiebungen. Unter dem Text steht Audita a consilio. Gedruckt bei Janssen 2, 22�23 nr. 42 ebendaher. Benutzt von Keussen S. 15-16 und von Kraus S. 85. Unsern fruntlichen willigen dinst zuvor. fursichtigen ersamen wisen. lieben be- sundern frunde. [1] als ir uns geschriben hat, obe nach abescheidunge des ersamen 20 Berthold Folckhemers, uwers radgesellen und unsers guden frundes, uf dem tage zu Worms ichtes doselbs gehandelt oder beslossen si, uch wissende zu lassen etc., als uwer brief inhelt, han wir verstanden. und lassen uwer liebde gutlich wissen, daz wir von unsern frunden, die wir zu solichem tage gesant hatten, vernomen han, wie die fursten und herren, die doselbs weren, des andern tages, nachdem und der egenante Berthold 25 von dannen schiede, ufgebrochen und sie nit vernomen haben, das after den reden die Swebischen stede berurende, die der egenante Berthold wol vernomen habe, do ichtes gehandelt oder beslossen si einche sache gemeinen friden der lande noch andere soliche dinge berurende, dan unser gnediger herre von Mencze und der palzgrave hetten wol etwas rede ire silbern monze die weipennige gnant antreffe, dorinne sie etwas so besserunge zu slagen meinen. [2] auch, besundern lieben frunde, als ir berurent, daz nach leufte und gelegenheit gut und beqwemlich sin mochte, daz von den steten iezunt imandes in dem koniglichen hofe were etc.: besundern lieben frunde, wir wolden wol und duchte uns an unserme teile faste nucze und beqweme, daz die stede sich fruntlicher zusamen teden und darumb vor guder zit ir frunde bi ein gesant und von 35 solichen und andern notdorftigen dingen sich underrett hetten. und so ferre an uns were, wulden wir darinne gutwillig gewest und noch sin. wir vernemen auch, wie der stete erbern frunde, so vil der zu Wormß waren, etlicher masse angefangen hetten, daruß zu reden. aber sie schieden doch davon iglicher zu siner zit, daz nach not- dorft daruß nit follenkomelich gerett oder beslossen wurde. und wir besorgen, obe 40 wol ein furnemen were, daz die stede sich noch zusamenfugen sulden, sich der sache und einer gemeinen botschaft zu€ vereingen, daz soliches nu faste verspedet und in so kurzer zit nit gescheen noch zubracht werdene, daz soliche botschaftd nû dohin zu standen kommen mochtee. doch, lieben frunde, als ein ander tag von der Swebi- Juli 12 schen stede wegen gein Spijer verramet ist uf mitwoch vor sant Margareten tag nehst- 45 a) F arzeigen. b) em.; Vorl. zuver. c) folgi durchgestrichen mochte daz soliche; darüber geschrieben daz soliche. d) em.; Forl. botschaften. e) in der Vorlage folgt durchgestrichen und me, lieben frunde ; darüber verte und ein Verweisungszeichen; doch-zu verschriben [S. 15 Z. 6] steht auf der Rückseite des Blattes.
Strana 15
D. Briefwechsel nr. 10-13. 15 1441 kommde 1, were wol unsere meinunge, so ferre uch gefiele und noch verfenglich duchte, daz ir den steden oben im lande schriben wuldet, iren frunden, die sie e€ darzu senden wurden, zu befelhen, doselbs uß solichen sachen zu reden und macht zu geben, abe man sich do einer gemeinen botschaft vereingen mochte. deßgliche meinten wir den 5 steden uf dem Rijne, so ferre uch gut duchte und ir uns das widerschribet, auch gerne zu verschriben. dan womide wir uwer ersamkeit liebe und dinste getun und bewisen mochten, des weren wir mit allem flisse willig. datum in die corporis Christi anno etc. 41. Juní 15 1441 Juni 15 [supra] Nuremberg. 10 a) ist korr. für villicht. 1 Das ist ein Irrtum. In dem S. 3 erwähnten Einladungsschreiben vom 31. Mai ist als Termin mitwoch nach sant Margreten tag nechstkompt zů nacht [Juli 19] genannt. Die Angabe Keussens 15 S. 15 und 16, daß am 12. Juli ein Teidigungstag und am 20. Juli ein Städtetag in Speier statt- gefunden habe, ist also unrichtig. Es handelt sich in den von ihm benutzten Quellen um ein und denselben Tag, den Speierer Rechtstag vom 19. bezw. 20. Juli.
D. Briefwechsel nr. 10-13. 15 1441 kommde 1, were wol unsere meinunge, so ferre uch gefiele und noch verfenglich duchte, daz ir den steden oben im lande schriben wuldet, iren frunden, die sie e€ darzu senden wurden, zu befelhen, doselbs uß solichen sachen zu reden und macht zu geben, abe man sich do einer gemeinen botschaft vereingen mochte. deßgliche meinten wir den 5 steden uf dem Rijne, so ferre uch gut duchte und ir uns das widerschribet, auch gerne zu verschriben. dan womide wir uwer ersamkeit liebe und dinste getun und bewisen mochten, des weren wir mit allem flisse willig. datum in die corporis Christi anno etc. 41. Juní 15 1441 Juni 15 [supra] Nuremberg. 10 a) ist korr. für villicht. 1 Das ist ein Irrtum. In dem S. 3 erwähnten Einladungsschreiben vom 31. Mai ist als Termin mitwoch nach sant Margreten tag nechstkompt zů nacht [Juli 19] genannt. Die Angabe Keussens 15 S. 15 und 16, daß am 12. Juli ein Teidigungstag und am 20. Juli ein Städtetag in Speier statt- gefunden habe, ist also unrichtig. Es handelt sich in den von ihm benutzten Quellen um ein und denselben Tag, den Speierer Rechtstag vom 19. bezw. 20. Juli.
Strana 16
Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Der Mainzer Kongreß hatte im Punkt der Kirchenfrage nur Vorschläge zur Lösung, aber keinen Beschluß von entscheidender Bedeutung gebracht. Der Wille, das Argernis der Kirchenspaltung durch Anerkennung des einen der beiden Päpste zu beseitigen, war zwar bei allen Beteiligten vorhanden gewesen, aber in welcher Weise dieser Wille ohne Beeinträchtigung der Autorität der Konzilien in die Tat umgesetzt werden könne, darüber waren die Ansichten geteilt geblieben. Die Kurfürsten 1 hutten sich auf den Standpunkt gestellt, daß der erste Schritt zur Lösung in der Anerkennung Eugens IV. bestehen müsse und daß erst dann ein neues ökumenisches oder allgemeines Konzil berufen werden io dürfe mit der Aufgabe, die Einigung der beiden päpstlichen Obedienzen herbeizuführen und so das letzte Wort im Kirchenstreit zu sprechen. Dagegen waren die Gesandten König Friedrichs und des Französischen Königs2 der Meinung gewesen, daß zunächst den streitenden Parteien Gelegenheit zu geben sei, die gegenseitigen Klagen vor ein drittes, entweder von Papst Eugen und dem Baseler Konzil gemeinsam oder von einem von beiden is oder beim Versagen beider vom Römischen König als dem Vogt der Kirche zu berufendes ökumenisches oder allgemeines Konzil zu bringen. Es sollte als oberste Instanz die Klagen hören, auch die Frage der Rechtmäßtigkeit der Absetzung Eugens IV. und der Wahl Felix' V. prüfen und dann beiden Parteien das auch die Christenheit bindende Urteil sprechen. Die Gesandten waren dabei von der Annahme ausgegangen, daß die An-20 erkennung des Urteils durch die Päpste auch die Anerkennung der Autorität der Kon- zilien in sich bergen würde. Eine gemeinsame Gesandtschaft der christlichen Mächte sollte Papst Eugen sowohl wie das Baseler Konzil zur Berufung jenes Konzils auf- fordern. Die Kurfürsten hatten der Ausführung dieses Vorschlages zwar schließlich zu- 25 gestimmt, hatten aber nicht auf die Weiterverfolgung des eigenen verzichtet, hatten sich vielmehr vorbehalten, auch ihn zur Kenntnis König Friedrichs zu bringen. So kam es im Juni und Juli 1441 zu mehrwöchentlichen Verhandlungen zwischen dem König und einer kurfürstlichen Gesandtschaft über die Kirchenfrage und andere An- gelegenheiten, mit dem Ergebnis, daß einstweilen noch keiner der beiden Vorschläge end- 3o gültig angenommen, die Entscheidung vielmehr bis zu einem Reichstage verschoben wurde, der am 11. November in Frankfurt gehalten werden sollte (lit. A a). Die Einladungen zu diesem Tage ergingen am 22. Juli, und zwar nicht nur an die Reichsstände, sondern, wie einst zum Mainzer Kongreß, auch an außerdeutsche Fürsten (lit. B). In der üblichen Weise folgten ihnen teils brieflich, teils mündlich geführte Vor- verhandlungen der Eingeladenen über die Beteiligung am Tage, so Verhandlungen 5 35 1 Vgl. RTA. 15 nr. 339 art. 1. 2 Vgl. RTA. 15 nr. 355.
Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Der Mainzer Kongreß hatte im Punkt der Kirchenfrage nur Vorschläge zur Lösung, aber keinen Beschluß von entscheidender Bedeutung gebracht. Der Wille, das Argernis der Kirchenspaltung durch Anerkennung des einen der beiden Päpste zu beseitigen, war zwar bei allen Beteiligten vorhanden gewesen, aber in welcher Weise dieser Wille ohne Beeinträchtigung der Autorität der Konzilien in die Tat umgesetzt werden könne, darüber waren die Ansichten geteilt geblieben. Die Kurfürsten 1 hutten sich auf den Standpunkt gestellt, daß der erste Schritt zur Lösung in der Anerkennung Eugens IV. bestehen müsse und daß erst dann ein neues ökumenisches oder allgemeines Konzil berufen werden io dürfe mit der Aufgabe, die Einigung der beiden päpstlichen Obedienzen herbeizuführen und so das letzte Wort im Kirchenstreit zu sprechen. Dagegen waren die Gesandten König Friedrichs und des Französischen Königs2 der Meinung gewesen, daß zunächst den streitenden Parteien Gelegenheit zu geben sei, die gegenseitigen Klagen vor ein drittes, entweder von Papst Eugen und dem Baseler Konzil gemeinsam oder von einem von beiden is oder beim Versagen beider vom Römischen König als dem Vogt der Kirche zu berufendes ökumenisches oder allgemeines Konzil zu bringen. Es sollte als oberste Instanz die Klagen hören, auch die Frage der Rechtmäßtigkeit der Absetzung Eugens IV. und der Wahl Felix' V. prüfen und dann beiden Parteien das auch die Christenheit bindende Urteil sprechen. Die Gesandten waren dabei von der Annahme ausgegangen, daß die An-20 erkennung des Urteils durch die Päpste auch die Anerkennung der Autorität der Kon- zilien in sich bergen würde. Eine gemeinsame Gesandtschaft der christlichen Mächte sollte Papst Eugen sowohl wie das Baseler Konzil zur Berufung jenes Konzils auf- fordern. Die Kurfürsten hatten der Ausführung dieses Vorschlages zwar schließlich zu- 25 gestimmt, hatten aber nicht auf die Weiterverfolgung des eigenen verzichtet, hatten sich vielmehr vorbehalten, auch ihn zur Kenntnis König Friedrichs zu bringen. So kam es im Juni und Juli 1441 zu mehrwöchentlichen Verhandlungen zwischen dem König und einer kurfürstlichen Gesandtschaft über die Kirchenfrage und andere An- gelegenheiten, mit dem Ergebnis, daß einstweilen noch keiner der beiden Vorschläge end- 3o gültig angenommen, die Entscheidung vielmehr bis zu einem Reichstage verschoben wurde, der am 11. November in Frankfurt gehalten werden sollte (lit. A a). Die Einladungen zu diesem Tage ergingen am 22. Juli, und zwar nicht nur an die Reichsstände, sondern, wie einst zum Mainzer Kongreß, auch an außerdeutsche Fürsten (lit. B). In der üblichen Weise folgten ihnen teils brieflich, teils mündlich geführte Vor- verhandlungen der Eingeladenen über die Beteiligung am Tage, so Verhandlungen 5 35 1 Vgl. RTA. 15 nr. 339 art. 1. 2 Vgl. RTA. 15 nr. 355.
Strana 17
Einleitung. 17 15 König Karls von Frankreich mit König Friedrich, ferner der Universitäten Paris und Wien und der Mitglieder des Schwäbischen Städtebundes (lit. C). Auch mühten sich die streitenden kirchlichen Parteien, wie schon im Oktober und November 1440 im Hinblick auf den geplanten Nürnberger Reichstag, vermittels brieflicher Mahnungen 5 einen möglichst zahlreichen Besuch des Kongresses durch ihren Anhang zu erreichen (lit. F). Die Erwartung, der König werde persönlich in Frankfurt erscheinen, erfüllte sich nicht. Vielmehr tauchte schon Ende September das Gerücht einer Verschiebung des Reichstags von Martini bis Weihnachten auf 1. Die Rückwirkung auf den Be- 10 such des Tages blieb nicht aus. Die Vertreter der auswärtigen Mächte kehrten um, und auch die Reichsstände hielten mit der Absendung ihrer Gesandten zurück. Wie gering schließlich die Beteiligung war, zeigen die Mitteilungen Frankfurts in den in lit. H zusammengestellten Briefen und die sie ergänzenden Angaben in den Akten der lit. F. So fehlte dem Tag von vornherein der Charakter des Kongresses, den ihm der König hatte geben wollen, und die Aussicht auf ein befriedigendes Ergebnis der Verhandlungen schwand, noch ehe sie begonnen wurden. Auch nach Frankfurt kam, wie zu Anfang des Jahres nach Mainz, wieder nur eine königliche Gesandtschaft, für die kirchenpolitischen Verhandlungen im wesentlichen 20 mit denselben Vollmachten und Instruktionen, die der nach Mainz geschickten mitgegeben worden waren (lit. D). Von der Lösung der Kirchenfrage und von einer Regelung der inneren Angelegen- heiten des Reiches konnte unter diesen Umständen natürlich keine Rede sein. Die an- wesenden Kurfürsten und kurfürstlichen Räte beschränkten sich darauf, mit den könig- 25 lichen Gesandten die Art und Weise zu erörtern, in der die Aufhebung der Neutralität zum Vorteil des Reiches und ohne Schädigung der Deutschen Interessen herbeigeführt werden könne. Da dies nur im engeren Kreise geschah, so ist darüber in dem vor- wiegend städtischen Briefwechsel, den unsere lit. H bringt, nichts zu finden. Der schrift- liche Niederschlag der Verhandlungen besteht demnach nur aus der in lit. G mitgeteilten so Ansprache Thomas Ebendorfers und dem in nr. 230 der übernächsten Hauptabteilung zu suchenden Entwurf (Vorlage K) zu einer Neutraljtätserklärung des Königs. Ihr Er- gebnis ist aber aus anderen Akten, namentlich den in lit. B a der übernächsten Haupt- abteilung zusammengestellten, in den Grundzügen noch klar zu erkennen. Nicht weniger als 39, also fast die Hälfte der mitgeteilten 85 Aktenstücke waren s5 bisher unbekannt. Sie entstammen überwiegend städtischen Archiven, besonders dem Frank- furter und dem Nürnberger, und gewähren manchen neuen Aufschluß sowohl über die Haltung der Reichsstände dem Reichstag gegenüber wie über die Entwicklung der Land- friedensfrage während des Jahres 1441. Von den übrigen 46 Stücken standen bis jetzt nur 22 im Wortlaut, die anderen 40 24 meist in Regestenform, seltener im Auszug zur Verfügung. Gerade diese letzteren enthalten aber recht wertvolles Material zur Geschichte der Kirchenfrage, das geeignet sein dürfte, der absprechenden Beurteilung, die König Friedrichs Kirchenpolitik und sein Verhältnis zu den Kurfürsten erfahren hat, ein Ende zu bereiten und den Weg zu einer der Wahrheit näher kommenden Auffassung zu weisen. Die folgenden, nur das Wich- 45 tigere berührenden Bemerkungen zu den einzelnen Ableilungen werden dem Benutzer zeigen, wie viel sich in dieser Hinsicht aus den Akten herausholen lassen wird, sobald sie im richtigen Zusammenhang betrachtet werden. 1 Vgl. nr. 81. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 3
Einleitung. 17 15 König Karls von Frankreich mit König Friedrich, ferner der Universitäten Paris und Wien und der Mitglieder des Schwäbischen Städtebundes (lit. C). Auch mühten sich die streitenden kirchlichen Parteien, wie schon im Oktober und November 1440 im Hinblick auf den geplanten Nürnberger Reichstag, vermittels brieflicher Mahnungen 5 einen möglichst zahlreichen Besuch des Kongresses durch ihren Anhang zu erreichen (lit. F). Die Erwartung, der König werde persönlich in Frankfurt erscheinen, erfüllte sich nicht. Vielmehr tauchte schon Ende September das Gerücht einer Verschiebung des Reichstags von Martini bis Weihnachten auf 1. Die Rückwirkung auf den Be- 10 such des Tages blieb nicht aus. Die Vertreter der auswärtigen Mächte kehrten um, und auch die Reichsstände hielten mit der Absendung ihrer Gesandten zurück. Wie gering schließlich die Beteiligung war, zeigen die Mitteilungen Frankfurts in den in lit. H zusammengestellten Briefen und die sie ergänzenden Angaben in den Akten der lit. F. So fehlte dem Tag von vornherein der Charakter des Kongresses, den ihm der König hatte geben wollen, und die Aussicht auf ein befriedigendes Ergebnis der Verhandlungen schwand, noch ehe sie begonnen wurden. Auch nach Frankfurt kam, wie zu Anfang des Jahres nach Mainz, wieder nur eine königliche Gesandtschaft, für die kirchenpolitischen Verhandlungen im wesentlichen 20 mit denselben Vollmachten und Instruktionen, die der nach Mainz geschickten mitgegeben worden waren (lit. D). Von der Lösung der Kirchenfrage und von einer Regelung der inneren Angelegen- heiten des Reiches konnte unter diesen Umständen natürlich keine Rede sein. Die an- wesenden Kurfürsten und kurfürstlichen Räte beschränkten sich darauf, mit den könig- 25 lichen Gesandten die Art und Weise zu erörtern, in der die Aufhebung der Neutralität zum Vorteil des Reiches und ohne Schädigung der Deutschen Interessen herbeigeführt werden könne. Da dies nur im engeren Kreise geschah, so ist darüber in dem vor- wiegend städtischen Briefwechsel, den unsere lit. H bringt, nichts zu finden. Der schrift- liche Niederschlag der Verhandlungen besteht demnach nur aus der in lit. G mitgeteilten so Ansprache Thomas Ebendorfers und dem in nr. 230 der übernächsten Hauptabteilung zu suchenden Entwurf (Vorlage K) zu einer Neutraljtätserklärung des Königs. Ihr Er- gebnis ist aber aus anderen Akten, namentlich den in lit. B a der übernächsten Haupt- abteilung zusammengestellten, in den Grundzügen noch klar zu erkennen. Nicht weniger als 39, also fast die Hälfte der mitgeteilten 85 Aktenstücke waren s5 bisher unbekannt. Sie entstammen überwiegend städtischen Archiven, besonders dem Frank- furter und dem Nürnberger, und gewähren manchen neuen Aufschluß sowohl über die Haltung der Reichsstände dem Reichstag gegenüber wie über die Entwicklung der Land- friedensfrage während des Jahres 1441. Von den übrigen 46 Stücken standen bis jetzt nur 22 im Wortlaut, die anderen 40 24 meist in Regestenform, seltener im Auszug zur Verfügung. Gerade diese letzteren enthalten aber recht wertvolles Material zur Geschichte der Kirchenfrage, das geeignet sein dürfte, der absprechenden Beurteilung, die König Friedrichs Kirchenpolitik und sein Verhältnis zu den Kurfürsten erfahren hat, ein Ende zu bereiten und den Weg zu einer der Wahrheit näher kommenden Auffassung zu weisen. Die folgenden, nur das Wich- 45 tigere berührenden Bemerkungen zu den einzelnen Ableilungen werden dem Benutzer zeigen, wie viel sich in dieser Hinsicht aus den Akten herausholen lassen wird, sobald sie im richtigen Zusammenhang betrachtet werden. 1 Vgl. nr. 81. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 3
Strana 18
18 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. A. Verhandlungen über die Kirchenfrage und über Reichsangelegenheiten von Ende Mai bis Mitte August 1441 nr. 14-49. Die oben erwähnte kurfürstliche Gesandtschaft kam gleich nach Mitte Juni in Wien an. Sie traf dort neben Anderen den Englischen Gesandien Johannes Beke, der den Mainser Kongreß besucht und sich dann an den königlichen Hof begeben hatte, um Ge-5 leitsbriefe für eine größere Englische Gesandtschaft zu besorgen und wohl auch König Friedrich über die Stellung seines Königs zum Schisma zu unterrichten. Beke verließ Wien wahrscheinlich schon im ersten Drittel des Juli. Die kurfürst- lichen Gesandten blieben bis Anfang August. Während in Wien über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten verhandelt wurde, 10 nahmen in Oberdeutschland die Reichsstädte, einer Anregung des Konstanzer Rates statt- gebend, auf einem Tage zu Konstanz vom 3. bis zum 5. Juli die im Herbst des Vorjahres unterbrochenen Landfriedensbesprechungen wieder auf. Den Anlaß gaben mittelbar das Ver- sagen des Mainzer Reichstags im Punkt der Landfriedensregelung und die sich fortgesetst steigernde Unsicherheit im Lande, unmittelbar aber der schon erwähnte, am 19. Mai durch 15 Graf Heinrich von Lupfen zum Schaden der Städte verübte Landfriedensbruch. Es gelang zwar, eine Verständigung über die Grundlagen eines Landfriedensbundes zu erzielen, aber zum Abschluß, der auf einem zweiten Konstanzer Tage am 16. August erfolgen sollte, kam es doch wieder nicht, teils infolge der lauen Haltung einer Minderheit der beteiligten Städte, teils wohl auch weil der König gerade damals die Ordnung des Landfriedens als 20 einen der Zwecke seines bevorstehenden Aufenthalts in Oberdeutschland ankündigte. Diese Wiener und Konstanzer Tagungen bilden gewissermaßen die Bindeglieder zwischen Mainzer Kongreß und Frankfurter Reichstag. Deshalb waren ihre Akten hier als Vorakten denen des letzteren voranzustellen. a. Verhandlungen K. Friedrichs mit einer kurfürstlichen Gesandtschaft über Kirchenfrage und 25 Reichsangelegenheiten in Wien und Wiener Neustadt im Juni und Juli 1441 nr. 14-30. Der Führer der kurfürstlichen Gesandtschaft, Erzbischof Jakob von Trier, brach im letzten Drittel des Mai nach Wien auf, war am 26. in Heidelberg1 und traf am Freitag vor Pfingsten (2. Juni) mit dem Mainzischen Kanzler Heinrich Leubing, Main- zischen und Pfälzischen Räten und dem Frankfurter Ratsschreiber Johannes Bechten-so henne in Nürnberg ein. Hier schlossen sich ihm die Kanzler der Kurfürsten von Köln, Sachsen und Brandenburg ?, wohl auch der Kölner Erbvogt Graf Gumprecht von Nuenar und ein Vertreter des Erbkämmerers Konrad von Weinsberg an. Unmittelbar nach den Feiertagen, wahrscheinlich am 6. Juni, reiste er weiter. Am 7. und 8. Juni hielt er sich in Regensburg auf; am 9. fuhr er von dort die Donau abwärts. 35 1 Vgl. S. 3 Anm. 2. 2 Pückerts Behauptung (S. 168), daß der Erz- bischof mit den kurfürstlichen Räten über Reichs- geschäfte verhandelt habe, beruht auf einem Miß- verständnis dessen, was Ranke (Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation 6, 5) aus unserer nr. 17 mitgeteill hat. — Ein Mißsverständnis liegt auch der folgenden Mitteilung des Dr. Johann von Ast an den Hochmeister Konrad von Erlichshausen in einem nicht näher datierten, aber wohl im Juli geschriebenen Briefe aus Köln zugrunde: sunder- licher zidungh enweis ich nû zer zit euwern gnaden nicht zo schriben, dan das uf dem dag zo Maentz nicht sunderlichs geendet enwart, sunder die kur- fursten sich mit dem herren Roemischen koning in eigener personen gern besprechen and beraeden woul- den und hatten des einen nuwen dag beraemet als nů uf Johannis baptisten [Juni 24] neistvorgangen und hatten des ouch ire boetschaft gesant und ge�40 daen zo dem Roemschen koning. und bisunder so is der erzbischof von Trijr selbest zo dem Roemschen koning gereden und en is noch nicht wederkomen. und von diesem dag Johannis en is nicht worden. (Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv orig 45 chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.; das Datum enthält nur die Ortsangabe zo Coelne.) Welche Be- wandtnis es mit dem Tage vom 24. Juni hat, er- gibt sich aus RTA. 15 nr. 355 art. 5.
18 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. A. Verhandlungen über die Kirchenfrage und über Reichsangelegenheiten von Ende Mai bis Mitte August 1441 nr. 14-49. Die oben erwähnte kurfürstliche Gesandtschaft kam gleich nach Mitte Juni in Wien an. Sie traf dort neben Anderen den Englischen Gesandien Johannes Beke, der den Mainser Kongreß besucht und sich dann an den königlichen Hof begeben hatte, um Ge-5 leitsbriefe für eine größere Englische Gesandtschaft zu besorgen und wohl auch König Friedrich über die Stellung seines Königs zum Schisma zu unterrichten. Beke verließ Wien wahrscheinlich schon im ersten Drittel des Juli. Die kurfürst- lichen Gesandten blieben bis Anfang August. Während in Wien über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten verhandelt wurde, 10 nahmen in Oberdeutschland die Reichsstädte, einer Anregung des Konstanzer Rates statt- gebend, auf einem Tage zu Konstanz vom 3. bis zum 5. Juli die im Herbst des Vorjahres unterbrochenen Landfriedensbesprechungen wieder auf. Den Anlaß gaben mittelbar das Ver- sagen des Mainzer Reichstags im Punkt der Landfriedensregelung und die sich fortgesetst steigernde Unsicherheit im Lande, unmittelbar aber der schon erwähnte, am 19. Mai durch 15 Graf Heinrich von Lupfen zum Schaden der Städte verübte Landfriedensbruch. Es gelang zwar, eine Verständigung über die Grundlagen eines Landfriedensbundes zu erzielen, aber zum Abschluß, der auf einem zweiten Konstanzer Tage am 16. August erfolgen sollte, kam es doch wieder nicht, teils infolge der lauen Haltung einer Minderheit der beteiligten Städte, teils wohl auch weil der König gerade damals die Ordnung des Landfriedens als 20 einen der Zwecke seines bevorstehenden Aufenthalts in Oberdeutschland ankündigte. Diese Wiener und Konstanzer Tagungen bilden gewissermaßen die Bindeglieder zwischen Mainzer Kongreß und Frankfurter Reichstag. Deshalb waren ihre Akten hier als Vorakten denen des letzteren voranzustellen. a. Verhandlungen K. Friedrichs mit einer kurfürstlichen Gesandtschaft über Kirchenfrage und 25 Reichsangelegenheiten in Wien und Wiener Neustadt im Juni und Juli 1441 nr. 14-30. Der Führer der kurfürstlichen Gesandtschaft, Erzbischof Jakob von Trier, brach im letzten Drittel des Mai nach Wien auf, war am 26. in Heidelberg1 und traf am Freitag vor Pfingsten (2. Juni) mit dem Mainzischen Kanzler Heinrich Leubing, Main- zischen und Pfälzischen Räten und dem Frankfurter Ratsschreiber Johannes Bechten-so henne in Nürnberg ein. Hier schlossen sich ihm die Kanzler der Kurfürsten von Köln, Sachsen und Brandenburg ?, wohl auch der Kölner Erbvogt Graf Gumprecht von Nuenar und ein Vertreter des Erbkämmerers Konrad von Weinsberg an. Unmittelbar nach den Feiertagen, wahrscheinlich am 6. Juni, reiste er weiter. Am 7. und 8. Juni hielt er sich in Regensburg auf; am 9. fuhr er von dort die Donau abwärts. 35 1 Vgl. S. 3 Anm. 2. 2 Pückerts Behauptung (S. 168), daß der Erz- bischof mit den kurfürstlichen Räten über Reichs- geschäfte verhandelt habe, beruht auf einem Miß- verständnis dessen, was Ranke (Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation 6, 5) aus unserer nr. 17 mitgeteill hat. — Ein Mißsverständnis liegt auch der folgenden Mitteilung des Dr. Johann von Ast an den Hochmeister Konrad von Erlichshausen in einem nicht näher datierten, aber wohl im Juli geschriebenen Briefe aus Köln zugrunde: sunder- licher zidungh enweis ich nû zer zit euwern gnaden nicht zo schriben, dan das uf dem dag zo Maentz nicht sunderlichs geendet enwart, sunder die kur- fursten sich mit dem herren Roemischen koning in eigener personen gern besprechen and beraeden woul- den und hatten des einen nuwen dag beraemet als nů uf Johannis baptisten [Juni 24] neistvorgangen und hatten des ouch ire boetschaft gesant und ge�40 daen zo dem Roemschen koning. und bisunder so is der erzbischof von Trijr selbest zo dem Roemschen koning gereden und en is noch nicht wederkomen. und von diesem dag Johannis en is nicht worden. (Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv orig 45 chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.; das Datum enthält nur die Ortsangabe zo Coelne.) Welche Be- wandtnis es mit dem Tage vom 24. Juni hat, er- gibt sich aus RTA. 15 nr. 355 art. 5.
Strana 19
Einleitung. 19 Der Tag seiner Ankunft in Wien steht nicht fest. Hufnagel 1 nennt Anfang Juni, ein nicht näher begründetes, nach dem eben Gesagten übrigens ganz unmögliches Datum. Pückert? und Bachmann3 verlegen sie noch vor den 14. Juni und stützen sich dabei auf Akten eines im Juni und Juli in Wien gehaltenen Osterreichischen Landtags. Nach ihrer Behauptung soll in diesen Akten das Protokoll der damals zwischen König Friedrich und Königin Elisabeth von Ungarn gepflogenen Verhandlungen einem vom 14. Juni datierten Memorandum der Österreichischen Stände vorangestellt sein; sie schließen daraus, daß diese Verhandlungen vor dem 14. Juni stattfanden, und da Erz- bischof Jakob an den Verhandlungen teilnahm, so schen sie als erwiesen an, daß er vor 1o dem eben genannten Tage in Wien angekommen sei. Aber der von ihnen benutzte Kol- larsche Druck 4 der Akten hält sich nicht streng an die Reihenfolge der Originale in den jetzt nicht mehr vorhandenen „Commentarii actorum civitatis Vindobonensis“. Dort war das Protokoll auf fol. 97, das Memorandum aber schon auf fol. 79 eingetragen. Die Akten beweisen also das Gegenteil von dem, was Pückert und Bachmann beweisen wollen: 15 der 14. Juni ist nicht der späteste, sondern der früheste Ankunftstermin. Als spätester muß fortan der 20. Juni gelten, von dem eine der drei in Wien ansgestellten Ur- kunden 5 datiert ist, in denen Königin Elisabeth von Ungarn die Verbriefungen und Verschreibungen der Herzöge und Herzoginnen von Luxemburg für die Herren von Sierck im allgemeinen und für Arnold von Sierck, den Vater des Erzbischofs, im besonderen be- 20 stätigt, Urkunden, von denen man wohl ohne weiteres voraussetzen darf, daß sie auf per- sönliches Betreiben des Erzbischofs ausgefertigt wurden. Nimmi man nun an, daß eine mit größerem, den Landweg benutzenden Gefolge reisende Gesandtschaft zur Zurücklegung der mehr als 300 Kilometer Luftlinie betragen- den Strecke von Regensburg nach Wien reichlich acht Tage gebraucht haben wird?, so 25 darf man den 17. Juni als Ankunftstag bezeichnen s. Dann erklärt sich auch ganz un- S. 283. S. 168. S. 84. Vgl. Kollar 2, 915-927 und 927-928. 30 5 Die Urkunde ist datiert Wene [sic] 1441 Di. n. unsers herren lichams tage [Juni 20]. (Koblenz Staats-A. Adel, Edle Herren von Sirk, Urkunden nr. 92 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend.; Unter- fertigung Ad mandatum domine regine I Augustinus 35 de Salank decretorum doctor | vicecancellarius; vgl. Würth-Paquet 28, 44 nr. 102). In der Urkunde sind besonders hervorgehoben: 1) die am 20. De- zember 1439 geschehene Verschreibung von Schloßt und Feste Freudenberg durch Erzbischof Jakob 40 und Herzogin Elisabeth von Görlits (vgl. Görz S. 175-176 und Würth-Paquet 28, 32 nr. 72; beide setzen die Verschreibung fälschlich ins Jahr 1440); 2) die am 23. Juli 1439 durch Herzogin Elisabeth geschehene Verschreibung der 22000 rheinischen Gulden und 10000 ungarischen Gulden, die König Sigmund dem Herzog Johann von Baiern auf das Herzogtum Luxemburg verschrieben und Johann seiner Gemahlin, der Herzogin Elisabeth, vermacht hatte (vgl. Kreglinger 4, 265); 3) die am 29. Juni 50 1433 durch Kaiser Sigmund erfolgte Bestätigung aller Lehen, die Arnold von Sierck von den Herzögen von Luxemburg empfangen hatte (Trier Stadtbibl. ms. nr. 1644: Diplomatar von St. Maximin Bd. 5 S. 187 cop. chart. saec. 17). — Die beiden 45 anderen Urkunden der Königin sind vom 23. und 24. Juni datiert (vgl. Chmel nrr. 288 und 290; Würth-Paquet 28, 45-46 nrr. 103 und 104). K. Friedrich bestätigte in seiner Eigenschaft als Vormund des Königs Ladislaus und seiner Schwe- stern die Urkunde vom 20. Juni in Wienn 1441 eritag vor Peters und Pauls tag [Juni 27] r. 2 (Koblenz a. a. O. nr. 93 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso mit der Unterfertigung Ad m. d. r. I Conradus prepositus Wiennensis cancellarius und dem Registraturvermerk Registrata Jacobus Widerl; vgl. Würth-Paquet 28, 47 nr. 106). Diese Bestä- tigungsurkunde ist aber, obwohl sie den Regi- straturvermerk trägt, nicht in das Reichsregistra- turbuch O eingetragen. Dort stehen auf fol. 68 ab und fol. 66b nur die Bestätigungen der beiden an- deren Urkunden der Königin, und zwar sind sie wie diese vom 23. und 24. Juni datiert (vgl. Chmel nrr. 289 und 291; Würth-Paquet 28, 45 und 46 nrr. 103 und 105). €Der Frankfurter Stadtschreiber schätzte das Gefolge des Frzbischofe auf 120 Pferde. Vgl. nr. 17 art. 1. Die Konzilsgesandtschaft, die im Mai 1442 den Frankfurter Reichstag besuchte, brauchte zur Zurücklegung der fast ebenso langen Strecke von Basel nach Frankfurt sechs Tage. Vgl. nr. 231 art. 1. 8 In der Wiener Stadtrechnung sind in der Rubrik Ausgeben auf allerlai schankung und erung 2 3 *
Einleitung. 19 Der Tag seiner Ankunft in Wien steht nicht fest. Hufnagel 1 nennt Anfang Juni, ein nicht näher begründetes, nach dem eben Gesagten übrigens ganz unmögliches Datum. Pückert? und Bachmann3 verlegen sie noch vor den 14. Juni und stützen sich dabei auf Akten eines im Juni und Juli in Wien gehaltenen Osterreichischen Landtags. Nach ihrer Behauptung soll in diesen Akten das Protokoll der damals zwischen König Friedrich und Königin Elisabeth von Ungarn gepflogenen Verhandlungen einem vom 14. Juni datierten Memorandum der Österreichischen Stände vorangestellt sein; sie schließen daraus, daß diese Verhandlungen vor dem 14. Juni stattfanden, und da Erz- bischof Jakob an den Verhandlungen teilnahm, so schen sie als erwiesen an, daß er vor 1o dem eben genannten Tage in Wien angekommen sei. Aber der von ihnen benutzte Kol- larsche Druck 4 der Akten hält sich nicht streng an die Reihenfolge der Originale in den jetzt nicht mehr vorhandenen „Commentarii actorum civitatis Vindobonensis“. Dort war das Protokoll auf fol. 97, das Memorandum aber schon auf fol. 79 eingetragen. Die Akten beweisen also das Gegenteil von dem, was Pückert und Bachmann beweisen wollen: 15 der 14. Juni ist nicht der späteste, sondern der früheste Ankunftstermin. Als spätester muß fortan der 20. Juni gelten, von dem eine der drei in Wien ansgestellten Ur- kunden 5 datiert ist, in denen Königin Elisabeth von Ungarn die Verbriefungen und Verschreibungen der Herzöge und Herzoginnen von Luxemburg für die Herren von Sierck im allgemeinen und für Arnold von Sierck, den Vater des Erzbischofs, im besonderen be- 20 stätigt, Urkunden, von denen man wohl ohne weiteres voraussetzen darf, daß sie auf per- sönliches Betreiben des Erzbischofs ausgefertigt wurden. Nimmi man nun an, daß eine mit größerem, den Landweg benutzenden Gefolge reisende Gesandtschaft zur Zurücklegung der mehr als 300 Kilometer Luftlinie betragen- den Strecke von Regensburg nach Wien reichlich acht Tage gebraucht haben wird?, so 25 darf man den 17. Juni als Ankunftstag bezeichnen s. Dann erklärt sich auch ganz un- S. 283. S. 168. S. 84. Vgl. Kollar 2, 915-927 und 927-928. 30 5 Die Urkunde ist datiert Wene [sic] 1441 Di. n. unsers herren lichams tage [Juni 20]. (Koblenz Staats-A. Adel, Edle Herren von Sirk, Urkunden nr. 92 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend.; Unter- fertigung Ad mandatum domine regine I Augustinus 35 de Salank decretorum doctor | vicecancellarius; vgl. Würth-Paquet 28, 44 nr. 102). In der Urkunde sind besonders hervorgehoben: 1) die am 20. De- zember 1439 geschehene Verschreibung von Schloßt und Feste Freudenberg durch Erzbischof Jakob 40 und Herzogin Elisabeth von Görlits (vgl. Görz S. 175-176 und Würth-Paquet 28, 32 nr. 72; beide setzen die Verschreibung fälschlich ins Jahr 1440); 2) die am 23. Juli 1439 durch Herzogin Elisabeth geschehene Verschreibung der 22000 rheinischen Gulden und 10000 ungarischen Gulden, die König Sigmund dem Herzog Johann von Baiern auf das Herzogtum Luxemburg verschrieben und Johann seiner Gemahlin, der Herzogin Elisabeth, vermacht hatte (vgl. Kreglinger 4, 265); 3) die am 29. Juni 50 1433 durch Kaiser Sigmund erfolgte Bestätigung aller Lehen, die Arnold von Sierck von den Herzögen von Luxemburg empfangen hatte (Trier Stadtbibl. ms. nr. 1644: Diplomatar von St. Maximin Bd. 5 S. 187 cop. chart. saec. 17). — Die beiden 45 anderen Urkunden der Königin sind vom 23. und 24. Juni datiert (vgl. Chmel nrr. 288 und 290; Würth-Paquet 28, 45-46 nrr. 103 und 104). K. Friedrich bestätigte in seiner Eigenschaft als Vormund des Königs Ladislaus und seiner Schwe- stern die Urkunde vom 20. Juni in Wienn 1441 eritag vor Peters und Pauls tag [Juni 27] r. 2 (Koblenz a. a. O. nr. 93 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso mit der Unterfertigung Ad m. d. r. I Conradus prepositus Wiennensis cancellarius und dem Registraturvermerk Registrata Jacobus Widerl; vgl. Würth-Paquet 28, 47 nr. 106). Diese Bestä- tigungsurkunde ist aber, obwohl sie den Regi- straturvermerk trägt, nicht in das Reichsregistra- turbuch O eingetragen. Dort stehen auf fol. 68 ab und fol. 66b nur die Bestätigungen der beiden an- deren Urkunden der Königin, und zwar sind sie wie diese vom 23. und 24. Juni datiert (vgl. Chmel nrr. 289 und 291; Würth-Paquet 28, 45 und 46 nrr. 103 und 105). €Der Frankfurter Stadtschreiber schätzte das Gefolge des Frzbischofe auf 120 Pferde. Vgl. nr. 17 art. 1. Die Konzilsgesandtschaft, die im Mai 1442 den Frankfurter Reichstag besuchte, brauchte zur Zurücklegung der fast ebenso langen Strecke von Basel nach Frankfurt sechs Tage. Vgl. nr. 231 art. 1. 8 In der Wiener Stadtrechnung sind in der Rubrik Ausgeben auf allerlai schankung und erung 2 3 *
Strana 20
20 gezwungen der Aufschub der Abreise des Englischen Gesandten Johannes Beke, der, ob- wohl schon am 16. Juni bei seinem König rückbeglaubigt, doch noch bis in den Juli! hinein in Wien blieb, sichtlich zw dem Zweck, um Künig Heinrich über das Ergebnis der kivchenpolitischen Verhandlungen unterrichten zu kónnen. In Wien befanden sich um diese Zeit außer König Friedrich auch Königin Eli- 5 sabeth von Ungarn? und viele Mitglieder des Böhmischen und Mährischen Adels und der Österreichischen Stände, unter ihnen Bischof Nikodemus von Freising, Herr Mein- hard von Neuhaus und der Oheim der Königin Oberstmarschall in Steiermark Graf Jo- hann von Schaumburg, ferner. Gesandte Papst Eugens, vermutlich Carvajal, Cusa und de Oratoribus %. Etwas später kamen noch als Vertreter des Bascler Konzils und des Papstes Felix Ritter Wilhelm von Grünenberg und die Milglieder der. Deputationes fidei und. reformatorii Michael Balduini und Rudolf von Rüdesheim *. So schienen die Vorbedingungen gegeben zw seim nicht nur für eine erfolgreiche Weiterberatung der Kirchenfrage auf der durch die Mainzer Beschlüsse geschaffenen Grundlage, sondern auch für eine befriedigende Regelung der schwierigen Verhältnisse in den Erblanden des Königs und dadurch auch für die Beseitigung der Hindernisse, die der Reise des Königs nach Oberdeutschland und der Anbahnung der erschnten Reichs- Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. - - 0 5 reform bisher im Wege gestanden hatten, Dem Erzbischof und seinen Mitgesandten lagen drei Au fgaben ob5: sie hatten einerseits die Zustimmung des Königs zu den in den Avisamenta Moguntina 9 zusammen- 20 ohne Tagesangabe die folgenden, mit der Anwesen- heit des Erzbischofs zusammenhüngenden Ausgaben angeführt: [1] item geschankt dem bischof von Trier ain ros. haben wir Steffan dem Kren bezalt 22 gul- dein per 7 sh. nach gescheli der herren; facit 19 t. 60 d. davon dem knabon zu trinkgelt facit 14 d. darzue fur ainen newn messem zem facit 4 sh. d. [2] item des voti Trier trumettern geben 4 reinisch guldein per 5 sh, 7 d. nach geschoft der horren; facit 2 t. 4 sh. 98 d. (Wien Stadt-.A. Stadtrech- nung 1441 fol. 289 not. chart. coaevae.) Vgl. auch Schlager, Wiener Skizzen aus dem Mittelalter, Neue Folge Bd. 1, [Wien] 1839, 8. 85. 1 Der Gesandte ist noch am 4. Juki in Wien nachweisbar. Vgl wr. 33 und das in der Eim- Zeitung zw lit. Ab Gesagte. * Kónigin Elisabeth befand sich seit dem 30. Mai in Wien. Vgl. Quellen zur Geschichte der Stadt Wien Bd. II, 2 S. 197. * Auf diese Vermutung führt der folgende Aus- . gabenposten der apostolischen Kammer: dicta die [d. 4. 14. mensis julii] prefatus dominus Daniel epi- scopus thesaurarius de mandato et per manus ut su- pra [d. 4. Ludovici tit. s. Laurencii in Damaso pres- biteri cardinalis bezw. Francisci de Padua cubicularii] dedit et solvit Cosme et sociis de Medicis florenos auri similes quingentes pro totidem per cos solutis dominis Johanni Carvajal et Nicolao de Cusa et Jacobo de Oratoribus et uni eursori misso ad ipsos oratores sanctissimi domini nostri, ut apparet per mandatum faetum dio 18. junii prorime preteriti. (Rom Vatik. A. Introitus et exitus vol. 406 fol. 152% mot. chart. coaeva.) “ Vgl. nır. 14 und 16. Die Absendung der Ge- sandten war vom Kardinal von Arles am 27. Mai beantragt und vom Konzil an demselben Tage be- schlossen worden. Ihre feierliche Abordnung er- folgte am 28. Mai, Wann sie Basel verlassen 25 hatten, ist nicht bekannt; vermutlich war es nach den Pfingstfeiertagen, also in den ersten Tagen des Jumi geschehen. Vgl. Conc. Bas. 7, 366-367, auch Segovia lib. 17 cap. 6 (Mon. conc. 3, 555 Z. 2-4). — Kraus 1, 85 behauptet, daß auch eine Französi- % sche Gesandtschaft anwesend gewesen sei. Er be- yuft sich auf einen von Hansen 1, 59 mitgeteilten Brief K. Karls VII. an Erzbischof Jakob von Trier vom 14. November 1441. Der Brief ist jedoch von Hansen falsch datiert; er gehört in das Jalw 1444 35 (vgl. de Beaucourt 4, 39 ff.). Dagegen könnte etwas später eine vom Dechanten von Vergy Jean Jouf- froy geführte Burgundische Gesandtschaft nach Wien gekommen sein. Sie trat Ende Juni die Reise an den königlichen Hof an und kehrte im 4 leteten. Drittel des September zurück. Mitte August war sie in Nürnberg, als sich dort auch Erz- bischof Jakob und die kurfilrstlichen Gesandten aufhielten. Doch wırd ihre Anwesenheit in Wien oder Wiener Neustadt nirgends erwähnt. Vgl. die Zusätze am Schluß des vorliegenden Bandes und unten S. 34 Anm. 3, auch de Beaucourt 3, 306. 5 Man vergleiche das in Bd. 15 über die Ver- handlungen und Beschlüsse des Mainzer Kongresses Gesagte, auch im vorliegenden Bande nr. 223 arti. 1-2c. 9 RTA. 15 mr. 339.
20 gezwungen der Aufschub der Abreise des Englischen Gesandten Johannes Beke, der, ob- wohl schon am 16. Juni bei seinem König rückbeglaubigt, doch noch bis in den Juli! hinein in Wien blieb, sichtlich zw dem Zweck, um Künig Heinrich über das Ergebnis der kivchenpolitischen Verhandlungen unterrichten zu kónnen. In Wien befanden sich um diese Zeit außer König Friedrich auch Königin Eli- 5 sabeth von Ungarn? und viele Mitglieder des Böhmischen und Mährischen Adels und der Österreichischen Stände, unter ihnen Bischof Nikodemus von Freising, Herr Mein- hard von Neuhaus und der Oheim der Königin Oberstmarschall in Steiermark Graf Jo- hann von Schaumburg, ferner. Gesandte Papst Eugens, vermutlich Carvajal, Cusa und de Oratoribus %. Etwas später kamen noch als Vertreter des Bascler Konzils und des Papstes Felix Ritter Wilhelm von Grünenberg und die Milglieder der. Deputationes fidei und. reformatorii Michael Balduini und Rudolf von Rüdesheim *. So schienen die Vorbedingungen gegeben zw seim nicht nur für eine erfolgreiche Weiterberatung der Kirchenfrage auf der durch die Mainzer Beschlüsse geschaffenen Grundlage, sondern auch für eine befriedigende Regelung der schwierigen Verhältnisse in den Erblanden des Königs und dadurch auch für die Beseitigung der Hindernisse, die der Reise des Königs nach Oberdeutschland und der Anbahnung der erschnten Reichs- Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. - - 0 5 reform bisher im Wege gestanden hatten, Dem Erzbischof und seinen Mitgesandten lagen drei Au fgaben ob5: sie hatten einerseits die Zustimmung des Königs zu den in den Avisamenta Moguntina 9 zusammen- 20 ohne Tagesangabe die folgenden, mit der Anwesen- heit des Erzbischofs zusammenhüngenden Ausgaben angeführt: [1] item geschankt dem bischof von Trier ain ros. haben wir Steffan dem Kren bezalt 22 gul- dein per 7 sh. nach gescheli der herren; facit 19 t. 60 d. davon dem knabon zu trinkgelt facit 14 d. darzue fur ainen newn messem zem facit 4 sh. d. [2] item des voti Trier trumettern geben 4 reinisch guldein per 5 sh, 7 d. nach geschoft der horren; facit 2 t. 4 sh. 98 d. (Wien Stadt-.A. Stadtrech- nung 1441 fol. 289 not. chart. coaevae.) Vgl. auch Schlager, Wiener Skizzen aus dem Mittelalter, Neue Folge Bd. 1, [Wien] 1839, 8. 85. 1 Der Gesandte ist noch am 4. Juki in Wien nachweisbar. Vgl wr. 33 und das in der Eim- Zeitung zw lit. Ab Gesagte. * Kónigin Elisabeth befand sich seit dem 30. Mai in Wien. Vgl. Quellen zur Geschichte der Stadt Wien Bd. II, 2 S. 197. * Auf diese Vermutung führt der folgende Aus- . gabenposten der apostolischen Kammer: dicta die [d. 4. 14. mensis julii] prefatus dominus Daniel epi- scopus thesaurarius de mandato et per manus ut su- pra [d. 4. Ludovici tit. s. Laurencii in Damaso pres- biteri cardinalis bezw. Francisci de Padua cubicularii] dedit et solvit Cosme et sociis de Medicis florenos auri similes quingentes pro totidem per cos solutis dominis Johanni Carvajal et Nicolao de Cusa et Jacobo de Oratoribus et uni eursori misso ad ipsos oratores sanctissimi domini nostri, ut apparet per mandatum faetum dio 18. junii prorime preteriti. (Rom Vatik. A. Introitus et exitus vol. 406 fol. 152% mot. chart. coaeva.) “ Vgl. nır. 14 und 16. Die Absendung der Ge- sandten war vom Kardinal von Arles am 27. Mai beantragt und vom Konzil an demselben Tage be- schlossen worden. Ihre feierliche Abordnung er- folgte am 28. Mai, Wann sie Basel verlassen 25 hatten, ist nicht bekannt; vermutlich war es nach den Pfingstfeiertagen, also in den ersten Tagen des Jumi geschehen. Vgl. Conc. Bas. 7, 366-367, auch Segovia lib. 17 cap. 6 (Mon. conc. 3, 555 Z. 2-4). — Kraus 1, 85 behauptet, daß auch eine Französi- % sche Gesandtschaft anwesend gewesen sei. Er be- yuft sich auf einen von Hansen 1, 59 mitgeteilten Brief K. Karls VII. an Erzbischof Jakob von Trier vom 14. November 1441. Der Brief ist jedoch von Hansen falsch datiert; er gehört in das Jalw 1444 35 (vgl. de Beaucourt 4, 39 ff.). Dagegen könnte etwas später eine vom Dechanten von Vergy Jean Jouf- froy geführte Burgundische Gesandtschaft nach Wien gekommen sein. Sie trat Ende Juni die Reise an den königlichen Hof an und kehrte im 4 leteten. Drittel des September zurück. Mitte August war sie in Nürnberg, als sich dort auch Erz- bischof Jakob und die kurfilrstlichen Gesandten aufhielten. Doch wırd ihre Anwesenheit in Wien oder Wiener Neustadt nirgends erwähnt. Vgl. die Zusätze am Schluß des vorliegenden Bandes und unten S. 34 Anm. 3, auch de Beaucourt 3, 306. 5 Man vergleiche das in Bd. 15 über die Ver- handlungen und Beschlüsse des Mainzer Kongresses Gesagte, auch im vorliegenden Bande nr. 223 arti. 1-2c. 9 RTA. 15 mr. 339.
Strana 21
Einleitung. 21 10 15 gestellten Bedingungen der Deutschen Nation für die Anerkennung des einen der beiden Päpste einzuholen und dadurch die Aufhebung der kurfürstlichen Protestation und Neu- tralität vorzubereiten, anderseits die Ausführung der Mainzer Beschlüsse 1 über die Be- rufung eines neuen allgemeinen Konzils nach Metz und die Abordnung von Gesandt- 5 schaften an Papst Eugen und das Baseler Konzil in die Wege zu leiten und drittens mit dem König die Lage im Reich, insbesondere die Mittel und Wege zur Unterdrückung der Fehden und zur Beseitigung der Mißstände im Gerichts- und Münzwesen zu be- sprechen. Außerdem wollte Erzbischof Jakob noch nebenbei die Bestätigung seiner von Erzbischof Dietrich von Mainz im Februar2 vollzogenen Ernennung zum Leiter der Reichskanzlei durchzusetzen suchen und ferner auf Bitte der Herzogin Elisabeth von Görlitz 3 sowohl König Friedrich wie Königin Elisabeth von Ungarn zur Anerkennung der von der Herzogin am 26. Dezember 1440 und am 1. Mai 1441 vorgenommenen Ver- pfändung des Herzogtums Luxemburg und der Grafschaft Chiny an das Erzstift Trier veranlassen. Zu welchem Zweck die Gesandten Papst Eugens gekommen waren, läßt sich mangels Gesandtschaftsakten nicht mit Sicherheit feststellen. Die Vermutung liegt aber nahe, aller daßt sie auf einseitige Parteinahme des Königs im Kirchenstreit hinarbeiten und die Be- rufung eines dritten allgemeinen Konzils nach Möglichkeit hintertreiben, also Ziele an- streben sollten, für die sich einzusetzen auch die Gesandten des Baseler Konzils an- 20 gewiesen waren. Sie trafen sich demnach mit diesen und den kurfürstlichen Gesandten im Wunsch nach Aufhebung der Neutralität, trennten sich aber von den letzteren wieder im Punkt der Konzilsfrage. Auch unter den Aufträgen, die den Gesandten des Papstes Felix und des Baseler Konzils mitgegeben worden waren, standen, wie eben gesagt, Neutralität und Konzilsfrage 25 voran. Dazu kamen als nicht minder wichtig, weil auf Sicherung und Festigung des Konzils abzielend, Anträge auf Ernennung eines königlichen Protektors, auf Verbot jeder Belästigung des Konzils und seiner Mitglieder und auf Nichtigkeitserklärung aller von Eugen IV. über Anhänger des Konzils ausgesprochenen Amtsentsetzungen (vgl. nr. 29 art. 1" und nr. 30 art. 2). Außerdem sollten die Gesandten, scheint es, auch frühere so Versuche des Papstes und des Konzils zur Gewinnung des Trierer Erzbischofs für die Obedienz des ersteren erneuern 4. 1 RTA. 15 nr. 355. 2 Vgl. RTA. 15, 542-543. Dies ergibt sich aus einer in Trier Di. n. palm- 35 tage [April 11] 1441 ausgestellten Urkunde, in der die Herzogin dem Erzbischof eine Entschädigung von 2000 rheinischen Gulden für seine Bemühungen verspricht (Koblenz Staats-A. Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 130 a orig. membr. lit. pat. c. sig. 40 pend.; unter dem Text steht links eigenhändig Elizabeth, rechts de Malsen). Vgl. Würth-Paquet 28, 39 nr. 95; die von ihm unter den nrr. 96 und 97 erwähnten Urkunden sind mit nr. 95 identisch. “ Als Lockmittel sollte wohl die Würzburger Dompropstei dienen, deren Besitz dem Bruder des Erzbischofs, Philipp von Sierck, vom Agramer Erzdiakon Johannes von Bachenstein auf Grund einer vom Baseler Konzil erteilten Providierung 50 streitig gemacht wurde (rgl. Conc. Bas. Bd. 7 Vor- wort S. LIII-LV). Wenigstens providierte Papst Felix am 24. Juli, unmittelbar nach Ankunft eines vom 28. Juni datierten Briefes der Konzils- 45 gesandten (a a. O. 7, 396 Z. 10-16), unter Nicht- achtung der Ansprüche Bachensteins den Philipp von Sierck mit der Propstei und wies den Mainzer Propst Johannes von Lysura und den Metzer Erz- diakon Wilhelm Huyn an, ihn in diese einzu- setzen. Die Bulle ist datiert Basilee 9. kal. augusti [Juli 24/ 1441 pont. a. 2 (Koblenz Staats-A. Adel, Edle Herren von Sirk, Urkunden nr. 91 orig. membr. lit. pat. c. bulla plumb. pend. absc.; Unterfertigung Johannes Marende; links unter dem Text gratis de mandato domini nostri pape; auf der Rückseite Registrata B.; ebenda neben den Einschnitten für die Bullenschnur Guillermus Testa. Eneas). Felix hatte übrigens schon am 3. Juni 1441, also zur Zeit des Aufbruchs der Konzilsgesandten von Basel nach Wien, ein zu Ungunsten Philipps ge- fälltes Urteil des Bischofs von Vercelli für un- gültig erklärt (vgl. Conc. Bas. 7, 392 Anm. 2). Außerdem hatte er in einer aus Basel 7. id. julii [Juli 9] 1441 pont. a. 1 datierten Bulle Philipp auch von der Exkommunikation und anderen kirch- lichen Zensuren und Strafen losgesprochen, falls
Einleitung. 21 10 15 gestellten Bedingungen der Deutschen Nation für die Anerkennung des einen der beiden Päpste einzuholen und dadurch die Aufhebung der kurfürstlichen Protestation und Neu- tralität vorzubereiten, anderseits die Ausführung der Mainzer Beschlüsse 1 über die Be- rufung eines neuen allgemeinen Konzils nach Metz und die Abordnung von Gesandt- 5 schaften an Papst Eugen und das Baseler Konzil in die Wege zu leiten und drittens mit dem König die Lage im Reich, insbesondere die Mittel und Wege zur Unterdrückung der Fehden und zur Beseitigung der Mißstände im Gerichts- und Münzwesen zu be- sprechen. Außerdem wollte Erzbischof Jakob noch nebenbei die Bestätigung seiner von Erzbischof Dietrich von Mainz im Februar2 vollzogenen Ernennung zum Leiter der Reichskanzlei durchzusetzen suchen und ferner auf Bitte der Herzogin Elisabeth von Görlitz 3 sowohl König Friedrich wie Königin Elisabeth von Ungarn zur Anerkennung der von der Herzogin am 26. Dezember 1440 und am 1. Mai 1441 vorgenommenen Ver- pfändung des Herzogtums Luxemburg und der Grafschaft Chiny an das Erzstift Trier veranlassen. Zu welchem Zweck die Gesandten Papst Eugens gekommen waren, läßt sich mangels Gesandtschaftsakten nicht mit Sicherheit feststellen. Die Vermutung liegt aber nahe, aller daßt sie auf einseitige Parteinahme des Königs im Kirchenstreit hinarbeiten und die Be- rufung eines dritten allgemeinen Konzils nach Möglichkeit hintertreiben, also Ziele an- streben sollten, für die sich einzusetzen auch die Gesandten des Baseler Konzils an- 20 gewiesen waren. Sie trafen sich demnach mit diesen und den kurfürstlichen Gesandten im Wunsch nach Aufhebung der Neutralität, trennten sich aber von den letzteren wieder im Punkt der Konzilsfrage. Auch unter den Aufträgen, die den Gesandten des Papstes Felix und des Baseler Konzils mitgegeben worden waren, standen, wie eben gesagt, Neutralität und Konzilsfrage 25 voran. Dazu kamen als nicht minder wichtig, weil auf Sicherung und Festigung des Konzils abzielend, Anträge auf Ernennung eines königlichen Protektors, auf Verbot jeder Belästigung des Konzils und seiner Mitglieder und auf Nichtigkeitserklärung aller von Eugen IV. über Anhänger des Konzils ausgesprochenen Amtsentsetzungen (vgl. nr. 29 art. 1" und nr. 30 art. 2). Außerdem sollten die Gesandten, scheint es, auch frühere so Versuche des Papstes und des Konzils zur Gewinnung des Trierer Erzbischofs für die Obedienz des ersteren erneuern 4. 1 RTA. 15 nr. 355. 2 Vgl. RTA. 15, 542-543. Dies ergibt sich aus einer in Trier Di. n. palm- 35 tage [April 11] 1441 ausgestellten Urkunde, in der die Herzogin dem Erzbischof eine Entschädigung von 2000 rheinischen Gulden für seine Bemühungen verspricht (Koblenz Staats-A. Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 130 a orig. membr. lit. pat. c. sig. 40 pend.; unter dem Text steht links eigenhändig Elizabeth, rechts de Malsen). Vgl. Würth-Paquet 28, 39 nr. 95; die von ihm unter den nrr. 96 und 97 erwähnten Urkunden sind mit nr. 95 identisch. “ Als Lockmittel sollte wohl die Würzburger Dompropstei dienen, deren Besitz dem Bruder des Erzbischofs, Philipp von Sierck, vom Agramer Erzdiakon Johannes von Bachenstein auf Grund einer vom Baseler Konzil erteilten Providierung 50 streitig gemacht wurde (rgl. Conc. Bas. Bd. 7 Vor- wort S. LIII-LV). Wenigstens providierte Papst Felix am 24. Juli, unmittelbar nach Ankunft eines vom 28. Juni datierten Briefes der Konzils- 45 gesandten (a a. O. 7, 396 Z. 10-16), unter Nicht- achtung der Ansprüche Bachensteins den Philipp von Sierck mit der Propstei und wies den Mainzer Propst Johannes von Lysura und den Metzer Erz- diakon Wilhelm Huyn an, ihn in diese einzu- setzen. Die Bulle ist datiert Basilee 9. kal. augusti [Juli 24/ 1441 pont. a. 2 (Koblenz Staats-A. Adel, Edle Herren von Sirk, Urkunden nr. 91 orig. membr. lit. pat. c. bulla plumb. pend. absc.; Unterfertigung Johannes Marende; links unter dem Text gratis de mandato domini nostri pape; auf der Rückseite Registrata B.; ebenda neben den Einschnitten für die Bullenschnur Guillermus Testa. Eneas). Felix hatte übrigens schon am 3. Juni 1441, also zur Zeit des Aufbruchs der Konzilsgesandten von Basel nach Wien, ein zu Ungunsten Philipps ge- fälltes Urteil des Bischofs von Vercelli für un- gültig erklärt (vgl. Conc. Bas. 7, 392 Anm. 2). Außerdem hatte er in einer aus Basel 7. id. julii [Juli 9] 1441 pont. a. 1 datierten Bulle Philipp auch von der Exkommunikation und anderen kirch- lichen Zensuren und Strafen losgesprochen, falls
Strana 22
Strana 23
Einleitung. 23 kurs in einem vom 2. Juli datierten Aktenstück1 zusammengestellt. Dieses und ein zweites, nicht mehr vorhandenes Schriftstück mit den Zugeständnissen, zu denen der König bereit war, bildeten die Grundlage des Entwurfs zu einem Vertrage des Königs mit den Ständen2, in dem die Beilegung seiner Zwistigkeiten mit Herzog Albrecht und die Ver- 5 mittlung zwischen ihm und Königin Elisabeth, den Böhmischen und Mährischen Ständen und dem Hubmeister Ulrich Eizinger dem Erzbischof und seinen Mitgesandten übertragen wurde, die Vermittlung jedoch nur für den Fall, daß zwölf den Österreichischen Ständen zu entnehmende Anwälte an der Aufgabe, die Parteien zu vergleichen, scheitern würden. Der Entwurf wurde beilen Teilen am 4. oder 5. Juli8 vom Mainzischen Kanzler 10 Heinrich Leubing vorgelesen und dann von ihnen unverändert angenommen 4. Die gleich darauf einsetzenden Ausgleichsverhandlungen hatten jedoch nur insofern Erfolg, als am 7. Juli ein Ubereinkommen zwischen dem König und dem Hubmeister erzielt wurde 5. Die Gegensätze zwischen König und Königin erwiesen sich dagegen als unüberbrückbar, trotzdem jener bereit war, alle die Kinder der Königin und die Un- 15 garische Krone betreffenden Verschreibungen zu erfüllen. Der Vorschlag der Königin, sogleich unter kurfürstlicher Vermittlung, also mit Umgehung der zwölf Anwälte, weiter zu verhandeln, blieb unausgeführt, da der König das Verlangen nach Verlegung der Ver- handlungen von Wien nach Hainburg mit Rücksicht auf die der Erledigung harrenden wichtigen Reichsangelegenheiten zurückwies€. Die Königin verließ Wien kurs vor dem 20 10. Juli und begab sich nach Preßburg. Unterdessen hatte der König am 27. Juni die Gesandten des Baseler Konzils und Papst Eugens empfangen (vgl. nr. 29 artt. 1" und 2 und nr. 30 artt. 1 und 2). Jetzt, nach Beendigung der Verhandlungen mit den Ständen, traten nun er, seine Räte und die anwesenden Prälaten und Barone in die Beratung der kurfürstlichen An- 25 träge ein. Einzelheiten fehlen. Doch ist wenigstens das Ergebnis in dem in unserer nr. 20 abgedruckten Aktenstück überliefert, nach Chmels Ansicht7 einem „Memorandum über die nächstens zu schlichtenden Kirchenangelegenheiten“, nach Pückert8 einer „Ver- einbarung“ zwischen dem König und den kurfürstlichen Gesandten, nach Bachmann" und Hufnagel 1° dem „Endbescheide“, den der König dem Trierer Erzbischof auf die Frage nach der Haltung von König und Reich im Kirchenstreite oder, wie Hufnagel will, den Kurfürsten auf die Sendung des Erzbischofs erteilte, in Wirklichkeit aber einer Auf- zeichnung der königlichen Kanzlei über den Inhalt der dem Erzbischof und seinen Mit- gesandten mündlich gegebenen Antwort des Königs auf den kirchenpolitischen Teil ihrer Propositionen 11. Chmel hat das Schriftstück vom 19. Juli datiert, teils weil die im Reichsregistratur- buch O unmittelbar vorher registrierte Urkunde, ein Lehenbrief des Königs für Werner und Heinrich von Landsberg 12, dieses Datum trägt, teils weil die Antwort des Königs vor dem 22. Juli, dem Tag der Ausfertigung der Einladungen zum Frankfurter Reichs- tage, erteilt sein muß. Dagegen läßt sich aber einwenden, daß für die Datierung un- 40 datierter Urkunden des Registraturbuchs der Standort um deswillen nicht ausschließlich 30 35 1 6 Vgl. Kollar 2, 946-948. Vgl. ebenda 2, 950-952. Der Terminus post quem ist der 2. Juli (vgl. oben Z. 1), der Terminus ante quem laut nr. 19 45 art. 1 der 6. Juli. " Vgl. Kollar 2, 949 und 953-954. 5 Vgl. ebenda 2, 955-967 und 970-975, auch Chmel nrr. 298 und 299 und Lichnowsky Bd. 6 nrr. 239 und 240. Vgl. Kollar 2, 915-927. Anhang pag. VII. S. 169. 9 S. 86. 10 S. 284. 11 Das ergibt sich ganz klar aus nr. 64 art. 2. 12 Vgl. Chmel nr. 320. 8
Einleitung. 23 kurs in einem vom 2. Juli datierten Aktenstück1 zusammengestellt. Dieses und ein zweites, nicht mehr vorhandenes Schriftstück mit den Zugeständnissen, zu denen der König bereit war, bildeten die Grundlage des Entwurfs zu einem Vertrage des Königs mit den Ständen2, in dem die Beilegung seiner Zwistigkeiten mit Herzog Albrecht und die Ver- 5 mittlung zwischen ihm und Königin Elisabeth, den Böhmischen und Mährischen Ständen und dem Hubmeister Ulrich Eizinger dem Erzbischof und seinen Mitgesandten übertragen wurde, die Vermittlung jedoch nur für den Fall, daß zwölf den Österreichischen Ständen zu entnehmende Anwälte an der Aufgabe, die Parteien zu vergleichen, scheitern würden. Der Entwurf wurde beilen Teilen am 4. oder 5. Juli8 vom Mainzischen Kanzler 10 Heinrich Leubing vorgelesen und dann von ihnen unverändert angenommen 4. Die gleich darauf einsetzenden Ausgleichsverhandlungen hatten jedoch nur insofern Erfolg, als am 7. Juli ein Ubereinkommen zwischen dem König und dem Hubmeister erzielt wurde 5. Die Gegensätze zwischen König und Königin erwiesen sich dagegen als unüberbrückbar, trotzdem jener bereit war, alle die Kinder der Königin und die Un- 15 garische Krone betreffenden Verschreibungen zu erfüllen. Der Vorschlag der Königin, sogleich unter kurfürstlicher Vermittlung, also mit Umgehung der zwölf Anwälte, weiter zu verhandeln, blieb unausgeführt, da der König das Verlangen nach Verlegung der Ver- handlungen von Wien nach Hainburg mit Rücksicht auf die der Erledigung harrenden wichtigen Reichsangelegenheiten zurückwies€. Die Königin verließ Wien kurs vor dem 20 10. Juli und begab sich nach Preßburg. Unterdessen hatte der König am 27. Juni die Gesandten des Baseler Konzils und Papst Eugens empfangen (vgl. nr. 29 artt. 1" und 2 und nr. 30 artt. 1 und 2). Jetzt, nach Beendigung der Verhandlungen mit den Ständen, traten nun er, seine Räte und die anwesenden Prälaten und Barone in die Beratung der kurfürstlichen An- 25 träge ein. Einzelheiten fehlen. Doch ist wenigstens das Ergebnis in dem in unserer nr. 20 abgedruckten Aktenstück überliefert, nach Chmels Ansicht7 einem „Memorandum über die nächstens zu schlichtenden Kirchenangelegenheiten“, nach Pückert8 einer „Ver- einbarung“ zwischen dem König und den kurfürstlichen Gesandten, nach Bachmann" und Hufnagel 1° dem „Endbescheide“, den der König dem Trierer Erzbischof auf die Frage nach der Haltung von König und Reich im Kirchenstreite oder, wie Hufnagel will, den Kurfürsten auf die Sendung des Erzbischofs erteilte, in Wirklichkeit aber einer Auf- zeichnung der königlichen Kanzlei über den Inhalt der dem Erzbischof und seinen Mit- gesandten mündlich gegebenen Antwort des Königs auf den kirchenpolitischen Teil ihrer Propositionen 11. Chmel hat das Schriftstück vom 19. Juli datiert, teils weil die im Reichsregistratur- buch O unmittelbar vorher registrierte Urkunde, ein Lehenbrief des Königs für Werner und Heinrich von Landsberg 12, dieses Datum trägt, teils weil die Antwort des Königs vor dem 22. Juli, dem Tag der Ausfertigung der Einladungen zum Frankfurter Reichs- tage, erteilt sein muß. Dagegen läßt sich aber einwenden, daß für die Datierung un- 40 datierter Urkunden des Registraturbuchs der Standort um deswillen nicht ausschließlich 30 35 1 6 Vgl. Kollar 2, 946-948. Vgl. ebenda 2, 950-952. Der Terminus post quem ist der 2. Juli (vgl. oben Z. 1), der Terminus ante quem laut nr. 19 45 art. 1 der 6. Juli. " Vgl. Kollar 2, 949 und 953-954. 5 Vgl. ebenda 2, 955-967 und 970-975, auch Chmel nrr. 298 und 299 und Lichnowsky Bd. 6 nrr. 239 und 240. Vgl. Kollar 2, 915-927. Anhang pag. VII. S. 169. 9 S. 86. 10 S. 284. 11 Das ergibt sich ganz klar aus nr. 64 art. 2. 12 Vgl. Chmel nr. 320. 8
Strana 24
24 maßgebend sein darf, weil beim Registrieren nirgends die zeitliche Reihenfolge der Ur- kunden gewahrt wurde. So setzt die hier in Betracht kommende siebente Lage des Buches (fol. 68-81) mit Urkunden vom 23. Juni und vom 4. und 5. Juli ein; dann folgen aber auf fol. 69b-77b ganz regellos Urkunden aus der Zeit vom 16. bis zum 20. Juli und weiterhin auf fol. 77b-87b solche vom 10. und 25. Juli und vom 8. August. 5 Man könnte also aus dem Standort des Schriftstückes, fol. 773, höchstens schließen, daß es zwischen den 16. und 20. Juli einzureihen sei. Aber auch diese Datierung würde auf Bedenken stoßen. Der Besuch des geplanten Frankfurter Reichstags durch den König, der am Schluß des dritten Artikels nur erst als beabsichtigt angedeutet wird, wird nämlich schon am 16. Juli in einer Urkunde, in der die oben erwähnten zwölf 1o Anwälte für die Dauer des Aufenthalts des Königs im Reich mit der Regierung der Österreichischen Erblande betraut werden 1, als beschlossene Sache vorausgesetzt. Also muß die Antwort des Königs auf die kurfürstlichen Propositionen mindestens einige Tage vorher erfolgt sein. Man wird demgemäß den 16. Juli als Terminus ante quem zu be- trachten haben. Als Terminus post quem wird in Ermangelung eines näherliegenden 15 Datums einstweilen der 6. Juli gelten müssen, an dem der Mainzische Kanzler Leubing den Abschlußs der Verhandlungen des Königs mit den Osterreichischen Ständen nach Frankfurt meldete (nr. 19 art. 1). Der Inhalt des Schriftstücks hat Anlaß zu mancherlei Deutungen gegeben. Pückert2 faßt es als eine dem König von den Kurfürsten aufgenötigte „schriftliche Versicherung“, 20 ihre kirchenpolitischen Pläne unterstützen zu wollen, auf. Auch Kraus3 und Hufnagel4 glauben aus ihm auf starken Einfluß der Kurfürsten, ja auf Abhängigkeit des Königs von ihnen, schließen zu müssen und wollen in ihm Spuren eines wenn auch geringen Zurückweichens vor den kurfürstlichen Forderungen finden. Dagegen betrachtet Bach- mann 5 es als eine „in mildester Form“ gehaltene Ablehnung der kurfürstlichen Wünsche. 25 Alles Vermutungen, die der stichhaltigen Begründung entbehren. Man vergegenwärtige sich den Standpunkt des Königs dem Schisma gegenüber und das ihm vorschwebende Ziel, und man wird nicht lange im Unklaren darüber sein, wie man seine Antwort auf die kurfürstlichen Propositionen zu beurteilen hat. König Friedrich war von der Uberzeugung durchdrungen, daß er als Vogt der so Kirche vor allen anderen christlichen Fürsten zum Mittler zwischen Papst und Konzil berufen seis, und er glaubte um so erfolgreicher für Wiederherstellung des Friedens in der Kirche wirken zu können, je peinlicher er auf Wahrung der Unparteilichkeit, der „Indifferenz“, gegenüber allen in Betracht kommenden Faktoren bedacht sein würde. Aus diesem Grunde hatte er den Beitritt zur kurfürstlichen Neutralität bisher standhaft ab- s5 gelehnt und noch Anfang Januar 1441 seinen nach Mainz reisenden Gesandten den ge- messenen Befehl erteilt?, allen Verhandlungen darüber auszuweichen. Denn die neu- tralen Kurfürsten waren ihm in demselben Grade Partei wie Papst und Konzil, und er mochte nicht mit Unrecht fürchten, das Mißstrauen dieser zu wecken, sobald er sich auf den Standpunkt jener stellen würde, deren Neutralität so lebhaft bekämpft wurde. Der sicherste Weg zur Beseitigung des Schismas und überhaupt aller kirchlichen Streitigkeiten schien ihm die Berufung eines neuen allgemeinen Konzils unter einträch- tigem Zusammenwirken aller christlichen Mächte zu sein, und zwar auch dann, wenn sie gegen den Willen der Parteien erfolgen würde 8. Auf dem Mainzer Kongreß hatte der erste Schritt nach diesem Ziel hin getan werden sollen. Konnte das Ergebnis der 45 40 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1 Vgl. Kollar 2, 977-982, auch Chmel nr. 315 und Chmel, Friedrich IV. 2, 120, ferner Lich- nowsky Bd. 6 nr. 244. 2 S. 169. S. 85-86. S. 284. S. 86. 8 Vgl. RTA. 15 nr. 320 art. 10. Vgl. ebenda art. 19. Vgl. ebenda artt. 8-10. 50
24 maßgebend sein darf, weil beim Registrieren nirgends die zeitliche Reihenfolge der Ur- kunden gewahrt wurde. So setzt die hier in Betracht kommende siebente Lage des Buches (fol. 68-81) mit Urkunden vom 23. Juni und vom 4. und 5. Juli ein; dann folgen aber auf fol. 69b-77b ganz regellos Urkunden aus der Zeit vom 16. bis zum 20. Juli und weiterhin auf fol. 77b-87b solche vom 10. und 25. Juli und vom 8. August. 5 Man könnte also aus dem Standort des Schriftstückes, fol. 773, höchstens schließen, daß es zwischen den 16. und 20. Juli einzureihen sei. Aber auch diese Datierung würde auf Bedenken stoßen. Der Besuch des geplanten Frankfurter Reichstags durch den König, der am Schluß des dritten Artikels nur erst als beabsichtigt angedeutet wird, wird nämlich schon am 16. Juli in einer Urkunde, in der die oben erwähnten zwölf 1o Anwälte für die Dauer des Aufenthalts des Königs im Reich mit der Regierung der Österreichischen Erblande betraut werden 1, als beschlossene Sache vorausgesetzt. Also muß die Antwort des Königs auf die kurfürstlichen Propositionen mindestens einige Tage vorher erfolgt sein. Man wird demgemäß den 16. Juli als Terminus ante quem zu be- trachten haben. Als Terminus post quem wird in Ermangelung eines näherliegenden 15 Datums einstweilen der 6. Juli gelten müssen, an dem der Mainzische Kanzler Leubing den Abschlußs der Verhandlungen des Königs mit den Osterreichischen Ständen nach Frankfurt meldete (nr. 19 art. 1). Der Inhalt des Schriftstücks hat Anlaß zu mancherlei Deutungen gegeben. Pückert2 faßt es als eine dem König von den Kurfürsten aufgenötigte „schriftliche Versicherung“, 20 ihre kirchenpolitischen Pläne unterstützen zu wollen, auf. Auch Kraus3 und Hufnagel4 glauben aus ihm auf starken Einfluß der Kurfürsten, ja auf Abhängigkeit des Königs von ihnen, schließen zu müssen und wollen in ihm Spuren eines wenn auch geringen Zurückweichens vor den kurfürstlichen Forderungen finden. Dagegen betrachtet Bach- mann 5 es als eine „in mildester Form“ gehaltene Ablehnung der kurfürstlichen Wünsche. 25 Alles Vermutungen, die der stichhaltigen Begründung entbehren. Man vergegenwärtige sich den Standpunkt des Königs dem Schisma gegenüber und das ihm vorschwebende Ziel, und man wird nicht lange im Unklaren darüber sein, wie man seine Antwort auf die kurfürstlichen Propositionen zu beurteilen hat. König Friedrich war von der Uberzeugung durchdrungen, daß er als Vogt der so Kirche vor allen anderen christlichen Fürsten zum Mittler zwischen Papst und Konzil berufen seis, und er glaubte um so erfolgreicher für Wiederherstellung des Friedens in der Kirche wirken zu können, je peinlicher er auf Wahrung der Unparteilichkeit, der „Indifferenz“, gegenüber allen in Betracht kommenden Faktoren bedacht sein würde. Aus diesem Grunde hatte er den Beitritt zur kurfürstlichen Neutralität bisher standhaft ab- s5 gelehnt und noch Anfang Januar 1441 seinen nach Mainz reisenden Gesandten den ge- messenen Befehl erteilt?, allen Verhandlungen darüber auszuweichen. Denn die neu- tralen Kurfürsten waren ihm in demselben Grade Partei wie Papst und Konzil, und er mochte nicht mit Unrecht fürchten, das Mißstrauen dieser zu wecken, sobald er sich auf den Standpunkt jener stellen würde, deren Neutralität so lebhaft bekämpft wurde. Der sicherste Weg zur Beseitigung des Schismas und überhaupt aller kirchlichen Streitigkeiten schien ihm die Berufung eines neuen allgemeinen Konzils unter einträch- tigem Zusammenwirken aller christlichen Mächte zu sein, und zwar auch dann, wenn sie gegen den Willen der Parteien erfolgen würde 8. Auf dem Mainzer Kongreß hatte der erste Schritt nach diesem Ziel hin getan werden sollen. Konnte das Ergebnis der 45 40 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1 Vgl. Kollar 2, 977-982, auch Chmel nr. 315 und Chmel, Friedrich IV. 2, 120, ferner Lich- nowsky Bd. 6 nr. 244. 2 S. 169. S. 85-86. S. 284. S. 86. 8 Vgl. RTA. 15 nr. 320 art. 10. Vgl. ebenda art. 19. Vgl. ebenda artt. 8-10. 50
Strana 25
Einleitung. 25 dort gepflogenen Beratungen ihn befriedigen? Wohl nur zum Teil. Freilich war der Konzilsplan von der Mehrheit gebilligt worden, aber die näheren Bestimmungen über den Weg, der zu seiner Verwirklichung beschritten werden sollte, waren so einseitig auf Französische Führung zugeschnitten, daß ihre widerspruchslose Hinnahme durch andere 5 Mächte, zumal England, kaum zu erwarten stand. Damit fehlte dann aber gleich von vornherein die Vorbedingung, von deren Vorhandensein nach Friedrichs Ansicht der Er- folg des Unternehmens abhing: geschlossenes Auftreten des Römischen Königs und aller weltlichen Mächte gegen Papst und Konzil. So war die Sachlage, als die Kurfürsten mit ihren Anträgen an den König 10 herantraten. Sie wollten im Grunde genommen dasselbe wie er: Wahrung der Autorität der allgemeinen Konzilien, Berufung eines neuen Konzils und Beseitigung des Schismas durch Anerkennung des einen der beiden Päpste. Nur ihr Weg zum Ziele war ein an- derer. Wollte der König zuvörderst die Gründe des Baseler Konzils für die Absetzung Eugens IV. und die Wahl Felix' V. von einem dritten Konzil prüfen lassen und erst 15 dann je nach dem Ausfall der Prüfung sich für den einen oder den anderen Papst entscheiden, so wollten die Kurfürsten sofort zur Anerkennung Eugens IV. schreiten und erst später durch diesen das neue allgemeine Konzil berufen lassen. So glaubten sie leichter und rascher nicht nur die Sanktionierung der Konstanzer und Baseler Dekrete über die Autorität der allgemeinen Konzilien, sondern auch die Ausführung der für das Reich wie überhaupt für die Christenheit so wichtigen Baseler Reformen durchsetzen zu können, da ja diese wie jene zur Vorbedingung für die Anerkennung des Papstes ge- macht werden konnte. Sie gingen dabei wahrscheinlich von der Voraussetzung aus, daßs Eugen IV. diese Bedingungen ohne weiteres annehmen würde, weil jene Dekrete und Re- formen mit Zustimmung seiner Legaten und noch vor dem Ausbruch des Konflikts mit 25 dem Konzil verkündet worden waren. Natürlich verkannte der König nicht die mancherlei Vorteile für das Reich, die das Vorhaben der Kurfürsten im Fall des Gelingens mit sich bringen mußtte. Das folgt ohne weiteres aus dem Entgegenkommen, das er in seiner Antwort den kurfürstlichen Wünschen gegenüber bewies (man vergleiche den dritten Artikel), und nicht weniger aus so den Weisungen, die er nachher seinen nach Frankfurt reisenden Gesandten mitgab 1. Hatte er dennoch Bedenken, so entsprangen sie im wesentlichen der Besorgnis vor den Schwierigkeiten, die ihm sowohl wie den Kurfürsten und dem Reich aus dem Mißlingen zu erwachsen drohten. Darum war er für zuwartende Haltung2 und drang auf sorg- sames Abwägen aller Folgen, die mit dem Scheitern selbständig und ohne Fühlung mit s5 den anderen katholischen Mächten unternommener Schritte verknüpft sein konnten, und auf Vereinbarung wirksamer Vorbeugungsmaßtregeln (nr. 20 art. 3). Zu diesem Zweck wollte er persönlich am 11. November mit den Reichsständen in Frankfurt tagen (nr. 20 art. 4). Also keine Spur einer „Abhängigkeit" von den Kurfürsten, kein „Zurückweichen“ vor ihren Forderungen, keine „Ablehnung“ ihrer Wünsche, geschweige denn eine er- 4o zwungene „schriftliche Versicherung“, diese Wünsche unterstützen zu wollen. Vielmehr ein kühles, bedächtiges Abwägen des Für und Wider der kurfürstlichen Vorschläge und als Ergebnis nicht deren Ablehnung, sondern ihre Unterordnung unter die eigenen Pläne. Sprach er es auch in seiner Antwort an die kurfürstlichen Gesandten nicht offen aus, so hielt er doch, was bisher viel zu wenig beachtet worden ist, unentwegt an dem Ge- 45 danken fest, die Lösung der Kirchenfrage durch das dritte allgemeine Konzil herbei- führen zu lassen. Und dazu hatte er um so mehr Anlaß, als er noch immer mit der Unterstützung seiner Pläne durch die auswärtigen Mächte rechnen konnte, so lange eine 20 1 Vgl. nr. 64 art. 3. (Mitteilungen des Instituts für Österreichische Ge- Vgl. Ebendorfers Chronica regum Romanorum schichtsforschung, Ergänzungsband 3 S. 136). 4 Deutsche Reichstags-Akten XVI.
Einleitung. 25 dort gepflogenen Beratungen ihn befriedigen? Wohl nur zum Teil. Freilich war der Konzilsplan von der Mehrheit gebilligt worden, aber die näheren Bestimmungen über den Weg, der zu seiner Verwirklichung beschritten werden sollte, waren so einseitig auf Französische Führung zugeschnitten, daß ihre widerspruchslose Hinnahme durch andere 5 Mächte, zumal England, kaum zu erwarten stand. Damit fehlte dann aber gleich von vornherein die Vorbedingung, von deren Vorhandensein nach Friedrichs Ansicht der Er- folg des Unternehmens abhing: geschlossenes Auftreten des Römischen Königs und aller weltlichen Mächte gegen Papst und Konzil. So war die Sachlage, als die Kurfürsten mit ihren Anträgen an den König 10 herantraten. Sie wollten im Grunde genommen dasselbe wie er: Wahrung der Autorität der allgemeinen Konzilien, Berufung eines neuen Konzils und Beseitigung des Schismas durch Anerkennung des einen der beiden Päpste. Nur ihr Weg zum Ziele war ein an- derer. Wollte der König zuvörderst die Gründe des Baseler Konzils für die Absetzung Eugens IV. und die Wahl Felix' V. von einem dritten Konzil prüfen lassen und erst 15 dann je nach dem Ausfall der Prüfung sich für den einen oder den anderen Papst entscheiden, so wollten die Kurfürsten sofort zur Anerkennung Eugens IV. schreiten und erst später durch diesen das neue allgemeine Konzil berufen lassen. So glaubten sie leichter und rascher nicht nur die Sanktionierung der Konstanzer und Baseler Dekrete über die Autorität der allgemeinen Konzilien, sondern auch die Ausführung der für das Reich wie überhaupt für die Christenheit so wichtigen Baseler Reformen durchsetzen zu können, da ja diese wie jene zur Vorbedingung für die Anerkennung des Papstes ge- macht werden konnte. Sie gingen dabei wahrscheinlich von der Voraussetzung aus, daßs Eugen IV. diese Bedingungen ohne weiteres annehmen würde, weil jene Dekrete und Re- formen mit Zustimmung seiner Legaten und noch vor dem Ausbruch des Konflikts mit 25 dem Konzil verkündet worden waren. Natürlich verkannte der König nicht die mancherlei Vorteile für das Reich, die das Vorhaben der Kurfürsten im Fall des Gelingens mit sich bringen mußtte. Das folgt ohne weiteres aus dem Entgegenkommen, das er in seiner Antwort den kurfürstlichen Wünschen gegenüber bewies (man vergleiche den dritten Artikel), und nicht weniger aus so den Weisungen, die er nachher seinen nach Frankfurt reisenden Gesandten mitgab 1. Hatte er dennoch Bedenken, so entsprangen sie im wesentlichen der Besorgnis vor den Schwierigkeiten, die ihm sowohl wie den Kurfürsten und dem Reich aus dem Mißlingen zu erwachsen drohten. Darum war er für zuwartende Haltung2 und drang auf sorg- sames Abwägen aller Folgen, die mit dem Scheitern selbständig und ohne Fühlung mit s5 den anderen katholischen Mächten unternommener Schritte verknüpft sein konnten, und auf Vereinbarung wirksamer Vorbeugungsmaßtregeln (nr. 20 art. 3). Zu diesem Zweck wollte er persönlich am 11. November mit den Reichsständen in Frankfurt tagen (nr. 20 art. 4). Also keine Spur einer „Abhängigkeit" von den Kurfürsten, kein „Zurückweichen“ vor ihren Forderungen, keine „Ablehnung“ ihrer Wünsche, geschweige denn eine er- 4o zwungene „schriftliche Versicherung“, diese Wünsche unterstützen zu wollen. Vielmehr ein kühles, bedächtiges Abwägen des Für und Wider der kurfürstlichen Vorschläge und als Ergebnis nicht deren Ablehnung, sondern ihre Unterordnung unter die eigenen Pläne. Sprach er es auch in seiner Antwort an die kurfürstlichen Gesandten nicht offen aus, so hielt er doch, was bisher viel zu wenig beachtet worden ist, unentwegt an dem Ge- 45 danken fest, die Lösung der Kirchenfrage durch das dritte allgemeine Konzil herbei- führen zu lassen. Und dazu hatte er um so mehr Anlaß, als er noch immer mit der Unterstützung seiner Pläne durch die auswärtigen Mächte rechnen konnte, so lange eine 20 1 Vgl. nr. 64 art. 3. (Mitteilungen des Instituts für Österreichische Ge- Vgl. Ebendorfers Chronica regum Romanorum schichtsforschung, Ergänzungsband 3 S. 136). 4 Deutsche Reichstags-Akten XVI.
Strana 26
Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 26 Außerung des Königs von Frankreich zu den Mainzer Vereinbarungen noch ausstand und die Möglichkeit vorlag, auf dem Wege des Verhandelns mit einer schon angekün- digten Gesandtschaft des Englischen Königs dessen Widerstand2 gegen die Berufung eines neuen Konzils zu überwinden. Darin ist offenbar auch der Grund dafür zu suchen, daß er die Einladung zum Frankfurter Tage nicht, wie man erwarten sollte, 5 auf die Reichsstände beschränkte, sondern wiederum, wie im Vorjahre, auch auf aus- wärtige Mächte ausdehntes und dementsprechend nachher im Oktober, als er sich zum Verzicht auf den persönlichen Besuch des Reichstags entschließen mußte, seinen Ge- sandten dieselbe Instruktion mitgab, die er ihnen im Januar für die Verhandlungen des Mainzer Kongresses gegeben hatte 4. Weitere, den oben angedeuteten Sachverhalt bestätigende Belege für sein Verhältnis zur kurfürstlichen Kirchenpolitik werden sich aus den Akten seiner Verhandlungen mit den Kurfürsten und den Reichsständen im Juli und August 14425 ergeben. Nach dem Abschluß der kirchenpolitischen Verhandlungen und nach der wahr- scheinlich gleich darauf erfolgten Verabschiedung der Gesandten des Baseler Konzils und 15 Papst Eugens‘ fand nun endlich, vermutlich durch Vermittlung und im Beisein des Erz- bischofs von Trier, auch der Gesandte des Erbkämmerers Konrad von Weinsberg Ge- legenheit, dem König die Wünsche seines Herrn nach Uberweisung der Frankfurter Reichssteuer und eines Teils vom Ertrag des Griechenablasses vorzütragen. Die Antwort des Königs konnte in der Steuerfrage mit Rücksicht auf einen den 20 Frankfurtern am 8. August 1440 erteilten Bescheid7 nicht anders als hinhaltend lauten; Näheres ist darüber nicht bekannt. Im Punkt des Ablaßgeldes dagegen kam er den Wünschen des Erbkämmerers insoweit entgegen, als er ihm den erbetenen Zahlungsbefehl an den Erzbischof von Riga und dessen Suffragane und Prälaten, den Hochmeister und die Preußischen und Livländischen Stände bewilligte. Sein vom 19. Juli datiertes Schreiben 25 an diese, unsere nr. 21, das sich in Form und Inhalt eng an die vom Weinsbergischen Gesandten im Transsumpt8 vorgelegten Briefe der vier Rheinischen Kurfürsten an die- selben Adressaten vom 16. und 21. März 1441 anschließt, ist zwar nicht ins Reichs- registraturbuch eingetragen, ist aber auf jeden Fall ausgefertigt worden, da sowohl der Erbkämmerer wie er selbst in Briefen vom 12. Oktober 1441° und 7. August 1442 10 so darauf Bezug nehmen. 10 1 Vgl. lit. Ca. Vgl. lit. Ab. Vgl. lit. B. " Vgl. lit. D. s Vgl. lit. He der übernächsten Hauptabteilung. s Die den Gesandten erteilte Antwort ist nicht im Wortlaut überliefert. Ihr wesentlicher Inhalt ergibt sich aus unseren nrr. 29 und 30. Vgl. RTA. 15, 357 Anm. 3. s Vgl. die Quellenbeschreibung von RTA. 15 nr. 338 unter W. Der Brief ist an den Deutschmeister gerichtet. Konrad berichtet darin über seine Reise nach Preußen ſim Sommer 1441] und seine Verhand- lungen mit dem Hochmeister wegen des Ablaß- geldes; er bemerkt unter anderem: also unter an- dern reden begegent mir wol mit worten, min gne- digen herrn der Romisch konnig, die kurfursten, ander fursten geistlich und werntlich, die hetten ein protestat getan, also daz zu den sachen nit wol zu thun were, es muste ie etwas durch den konnig und die kurfursten zugen etc. also han ich getan, wie ich mohte, das ich die brieve herworben han an mins herrn des konnigs gnaden und auch von minen gne- digen hern den kurfursten [vgl. RTA. 15 nr. 338], 35 die da schriben in irn offen besiegelten brieven dem erzbischof von Lyfllandt, dem hohmeister und dem meister zu Lyffellant, allen bischoven prelaten come- thurn ritterschaft und steten der lande Prussen und Lyffllant, das man mir solich gelt geben und werden 40. solle lassen. Er beabsichtige, mit diesen Briefen wiederum Jemanden nach Prussen zu schicken, und bitte den Deutschmeister, auch seinerseits ihm furdere-brief uf die besten forme an alle die zu geben, von denen er wisse, doßt sie ihm (Kon- 45 rad) in den Sachen helfen und raten können, usw. Datum Reigelberg Do. n. Dyonisien tag [Okt. 127 a. d. etc. 41 (Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva mit Schnitten; ebenda auch conc. chart.). Vgl. auch 50 nr. 76. 10 Vgl. nr. 291.
Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 26 Außerung des Königs von Frankreich zu den Mainzer Vereinbarungen noch ausstand und die Möglichkeit vorlag, auf dem Wege des Verhandelns mit einer schon angekün- digten Gesandtschaft des Englischen Königs dessen Widerstand2 gegen die Berufung eines neuen Konzils zu überwinden. Darin ist offenbar auch der Grund dafür zu suchen, daß er die Einladung zum Frankfurter Tage nicht, wie man erwarten sollte, 5 auf die Reichsstände beschränkte, sondern wiederum, wie im Vorjahre, auch auf aus- wärtige Mächte ausdehntes und dementsprechend nachher im Oktober, als er sich zum Verzicht auf den persönlichen Besuch des Reichstags entschließen mußte, seinen Ge- sandten dieselbe Instruktion mitgab, die er ihnen im Januar für die Verhandlungen des Mainzer Kongresses gegeben hatte 4. Weitere, den oben angedeuteten Sachverhalt bestätigende Belege für sein Verhältnis zur kurfürstlichen Kirchenpolitik werden sich aus den Akten seiner Verhandlungen mit den Kurfürsten und den Reichsständen im Juli und August 14425 ergeben. Nach dem Abschluß der kirchenpolitischen Verhandlungen und nach der wahr- scheinlich gleich darauf erfolgten Verabschiedung der Gesandten des Baseler Konzils und 15 Papst Eugens‘ fand nun endlich, vermutlich durch Vermittlung und im Beisein des Erz- bischofs von Trier, auch der Gesandte des Erbkämmerers Konrad von Weinsberg Ge- legenheit, dem König die Wünsche seines Herrn nach Uberweisung der Frankfurter Reichssteuer und eines Teils vom Ertrag des Griechenablasses vorzütragen. Die Antwort des Königs konnte in der Steuerfrage mit Rücksicht auf einen den 20 Frankfurtern am 8. August 1440 erteilten Bescheid7 nicht anders als hinhaltend lauten; Näheres ist darüber nicht bekannt. Im Punkt des Ablaßgeldes dagegen kam er den Wünschen des Erbkämmerers insoweit entgegen, als er ihm den erbetenen Zahlungsbefehl an den Erzbischof von Riga und dessen Suffragane und Prälaten, den Hochmeister und die Preußischen und Livländischen Stände bewilligte. Sein vom 19. Juli datiertes Schreiben 25 an diese, unsere nr. 21, das sich in Form und Inhalt eng an die vom Weinsbergischen Gesandten im Transsumpt8 vorgelegten Briefe der vier Rheinischen Kurfürsten an die- selben Adressaten vom 16. und 21. März 1441 anschließt, ist zwar nicht ins Reichs- registraturbuch eingetragen, ist aber auf jeden Fall ausgefertigt worden, da sowohl der Erbkämmerer wie er selbst in Briefen vom 12. Oktober 1441° und 7. August 1442 10 so darauf Bezug nehmen. 10 1 Vgl. lit. Ca. Vgl. lit. Ab. Vgl. lit. B. " Vgl. lit. D. s Vgl. lit. He der übernächsten Hauptabteilung. s Die den Gesandten erteilte Antwort ist nicht im Wortlaut überliefert. Ihr wesentlicher Inhalt ergibt sich aus unseren nrr. 29 und 30. Vgl. RTA. 15, 357 Anm. 3. s Vgl. die Quellenbeschreibung von RTA. 15 nr. 338 unter W. Der Brief ist an den Deutschmeister gerichtet. Konrad berichtet darin über seine Reise nach Preußen ſim Sommer 1441] und seine Verhand- lungen mit dem Hochmeister wegen des Ablaß- geldes; er bemerkt unter anderem: also unter an- dern reden begegent mir wol mit worten, min gne- digen herrn der Romisch konnig, die kurfursten, ander fursten geistlich und werntlich, die hetten ein protestat getan, also daz zu den sachen nit wol zu thun were, es muste ie etwas durch den konnig und die kurfursten zugen etc. also han ich getan, wie ich mohte, das ich die brieve herworben han an mins herrn des konnigs gnaden und auch von minen gne- digen hern den kurfursten [vgl. RTA. 15 nr. 338], 35 die da schriben in irn offen besiegelten brieven dem erzbischof von Lyfllandt, dem hohmeister und dem meister zu Lyffellant, allen bischoven prelaten come- thurn ritterschaft und steten der lande Prussen und Lyffllant, das man mir solich gelt geben und werden 40. solle lassen. Er beabsichtige, mit diesen Briefen wiederum Jemanden nach Prussen zu schicken, und bitte den Deutschmeister, auch seinerseits ihm furdere-brief uf die besten forme an alle die zu geben, von denen er wisse, doßt sie ihm (Kon- 45 rad) in den Sachen helfen und raten können, usw. Datum Reigelberg Do. n. Dyonisien tag [Okt. 127 a. d. etc. 41 (Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva mit Schnitten; ebenda auch conc. chart.). Vgl. auch 50 nr. 76. 10 Vgl. nr. 291.
Strana 27
Einleitung. 21 Am 20. oder 21. Juli! siedelte der Kinig von Wien nach Wiener Neustadt über. Hier wandte er sich sogleich den inneren Angelegenheiten des Reichs zu, zunüchst der Stellveriretwng des Erzbischofs von Maing durch Ergbischof Jakob in der Leitung der Reichskanzlei, einer Frage, die, wie wir an anderer Stelle ge- 5 sehen haben ?, zwar schon während des Mainzer Kongresses zwischen den beiden Kirchen- fürsten geregelt, bisher aber amscheinend noch geheim gehalten worden war; wenigstens kam der sie betreffende Brief des Mainger Erzbischofs, obwohl vom 22. Februar datiert, doch erst jetzt durch Erzbischof Jakob zur Kenntnis des Königs 3, Welchen Eindruck die Eröffnungen des Erzbischofs auf den König machten, ist 10 nicht überliefert; ebensowenig, wie sich die beiderseitigen Verhandlungen im einzelnen ge- stalteten. Ein neuerer Historiker * will allerdings wissen, daß der König „in kurzer Zeit" „zu vollkommener Nachgiebigkeit in allen Punkten gezwungen worden sei“, ja über- haupt „keinen Widerstand“ gegen die Forderungen des Ehzbischofs „gewagł habe". das Widersinnige dieser Behauptung leuchtet ohne weiteres ein. Aber Warum: Zwang,. wenn is kein Widerstand da war? Und welchen Zweck hätte Widerstand gehabt, da ja der Erz- bischof von Maing sowohl die Ernennung des Trierer Erzbischofs zum Kangleiverweser wie die Einreihung seines Kanglers Heinrich Leubing unter die königlichen Protonotare vollkommen rechtmäßig auf Grund eines den Mainzer Erzbischifen von Ludwig dem Baiern verlichenen, vom Konig selbst am 17. Mai 1440 5 zusammen mit allen anderen so Mainzischen Privilegien bestätigten Privilegs 9 vollzogen hatte, Es kann sich also nur um die Frage handeln, ob der König Gegenleistungen des Trierer Erzbischofs verlangt und erhalten habe. Das war in der Tat der Fall. Er forderte das Versprechen der Zustimmung des Erzbischofs zur Verleikung des nächsten zur Erledigung kommenden : Kwrfiirslentums oder Fürstentums entweder an seinen Bruder Herzog Albrecht oder an as einen seiner eigenen. ehelichen Söhne. Man wird die Bedeutung dieser Forderung ver- stehen, wenn man sich der Ansprüche erinnert, die das Haus Habsburg kraft der am 10. Februar 1364 mit Kaiser Karl IV. geschlossenen Erbeimigung " auf die jetet nur noch auf awei Augen stehende Nachfolge in Böhmen besaß 8. Der Erzbischof gab das Versprechen am 25. Juli (nr. 22). Tags darauf übertrug ihm der König nicht nur die so Stellvertretung des’ Reichskanglers (vgl. nr. 23), sondern erteilte ihm auch die Regalien und bestätigte alle Privilegien des Erestiftes Trier °. Außerdem sicherte er ihm am 30. Juli die Belehnung seines Bruders Arnold von Sierck mit dem nächsten zur Er- ledigung kommenden und einen jährlichen Gesamtertrag von 2000 rheinischen Gulden liefernden Reichslehen zu 10. 86 bischof die Rede. Von „Zwang“ war dabei weder beim König noch beim Erz- Beiden gab vielmehr der Akt des Ergbischofs von Mainz ganz offen- sichtlich willkommenen Anlaß zu einem hauspolitischen Geschäft, bei dem die Häuser Habsburg und Sierck in. gleicher Weise ihren. Vorteil. fanden 1t. 1 Am 20. Juli urkundete der König noch in Wien (vgl. Chmel nrr. 324 und 325); am 22, war 40 er aber schon in. Wiener Neustadt, wie sich aus dem Datum der Einladungen zum Frankfurter Reichstag ergibt. * Vgl. RTA. 15, 642-543. * Vgl. nr. 23. 46 * Hufnagel S. 283. 5 Vgl. RTA. 15 nr. 108. * Vgl. RTA. 15 wr. 335, auch Seeliger, Erz- kanzler und Reichskanzleien (Innsbruck 1889) S. 52 und 59. 50 7 Böhmer-Huber, Regesta imperii VIII nr. 4011. 8 Man vergleiche auch das, was Chmel, Fried- rich IV. 2, 73 über Friedrichs Haltung gegenüber der Bewerbung Herzog Albrechts von Baiern um die Böhmische Krone bemerkt, * Die. Urkunde ist in Chmels Regesten nicht er- wähnt und ist deshalb, so viel wir sehen können, bis jetzt unbekannt geblieben. Sie ist datiert in Nova civitate Salczburgensis diocesis a. d. etc. 41 die 26. mensis julii r. 2 (Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch O fol. 82*-83* cop. chart. coaera mit. der Unterfertigung Ad m. d. r. | Hermannus Hecht). 1° Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 22. it Die Stellvertretung des Reichskanzlers durch Erzbischof Jakob war vorerst ohne jede praktische 4*
Einleitung. 21 Am 20. oder 21. Juli! siedelte der Kinig von Wien nach Wiener Neustadt über. Hier wandte er sich sogleich den inneren Angelegenheiten des Reichs zu, zunüchst der Stellveriretwng des Erzbischofs von Maing durch Ergbischof Jakob in der Leitung der Reichskanzlei, einer Frage, die, wie wir an anderer Stelle ge- 5 sehen haben ?, zwar schon während des Mainzer Kongresses zwischen den beiden Kirchen- fürsten geregelt, bisher aber amscheinend noch geheim gehalten worden war; wenigstens kam der sie betreffende Brief des Mainger Erzbischofs, obwohl vom 22. Februar datiert, doch erst jetzt durch Erzbischof Jakob zur Kenntnis des Königs 3, Welchen Eindruck die Eröffnungen des Erzbischofs auf den König machten, ist 10 nicht überliefert; ebensowenig, wie sich die beiderseitigen Verhandlungen im einzelnen ge- stalteten. Ein neuerer Historiker * will allerdings wissen, daß der König „in kurzer Zeit" „zu vollkommener Nachgiebigkeit in allen Punkten gezwungen worden sei“, ja über- haupt „keinen Widerstand“ gegen die Forderungen des Ehzbischofs „gewagł habe". das Widersinnige dieser Behauptung leuchtet ohne weiteres ein. Aber Warum: Zwang,. wenn is kein Widerstand da war? Und welchen Zweck hätte Widerstand gehabt, da ja der Erz- bischof von Maing sowohl die Ernennung des Trierer Erzbischofs zum Kangleiverweser wie die Einreihung seines Kanglers Heinrich Leubing unter die königlichen Protonotare vollkommen rechtmäßig auf Grund eines den Mainzer Erzbischifen von Ludwig dem Baiern verlichenen, vom Konig selbst am 17. Mai 1440 5 zusammen mit allen anderen so Mainzischen Privilegien bestätigten Privilegs 9 vollzogen hatte, Es kann sich also nur um die Frage handeln, ob der König Gegenleistungen des Trierer Erzbischofs verlangt und erhalten habe. Das war in der Tat der Fall. Er forderte das Versprechen der Zustimmung des Erzbischofs zur Verleikung des nächsten zur Erledigung kommenden : Kwrfiirslentums oder Fürstentums entweder an seinen Bruder Herzog Albrecht oder an as einen seiner eigenen. ehelichen Söhne. Man wird die Bedeutung dieser Forderung ver- stehen, wenn man sich der Ansprüche erinnert, die das Haus Habsburg kraft der am 10. Februar 1364 mit Kaiser Karl IV. geschlossenen Erbeimigung " auf die jetet nur noch auf awei Augen stehende Nachfolge in Böhmen besaß 8. Der Erzbischof gab das Versprechen am 25. Juli (nr. 22). Tags darauf übertrug ihm der König nicht nur die so Stellvertretung des’ Reichskanglers (vgl. nr. 23), sondern erteilte ihm auch die Regalien und bestätigte alle Privilegien des Erestiftes Trier °. Außerdem sicherte er ihm am 30. Juli die Belehnung seines Bruders Arnold von Sierck mit dem nächsten zur Er- ledigung kommenden und einen jährlichen Gesamtertrag von 2000 rheinischen Gulden liefernden Reichslehen zu 10. 86 bischof die Rede. Von „Zwang“ war dabei weder beim König noch beim Erz- Beiden gab vielmehr der Akt des Ergbischofs von Mainz ganz offen- sichtlich willkommenen Anlaß zu einem hauspolitischen Geschäft, bei dem die Häuser Habsburg und Sierck in. gleicher Weise ihren. Vorteil. fanden 1t. 1 Am 20. Juli urkundete der König noch in Wien (vgl. Chmel nrr. 324 und 325); am 22, war 40 er aber schon in. Wiener Neustadt, wie sich aus dem Datum der Einladungen zum Frankfurter Reichstag ergibt. * Vgl. RTA. 15, 642-543. * Vgl. nr. 23. 46 * Hufnagel S. 283. 5 Vgl. RTA. 15 nr. 108. * Vgl. RTA. 15 wr. 335, auch Seeliger, Erz- kanzler und Reichskanzleien (Innsbruck 1889) S. 52 und 59. 50 7 Böhmer-Huber, Regesta imperii VIII nr. 4011. 8 Man vergleiche auch das, was Chmel, Fried- rich IV. 2, 73 über Friedrichs Haltung gegenüber der Bewerbung Herzog Albrechts von Baiern um die Böhmische Krone bemerkt, * Die. Urkunde ist in Chmels Regesten nicht er- wähnt und ist deshalb, so viel wir sehen können, bis jetzt unbekannt geblieben. Sie ist datiert in Nova civitate Salczburgensis diocesis a. d. etc. 41 die 26. mensis julii r. 2 (Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch O fol. 82*-83* cop. chart. coaera mit. der Unterfertigung Ad m. d. r. | Hermannus Hecht). 1° Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 22. it Die Stellvertretung des Reichskanzlers durch Erzbischof Jakob war vorerst ohne jede praktische 4*
Strana 28
28 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Die Eidesleistung des Erzbischofs und des Protonotars Leubing erfolgte, Chmels Angaben 1 zufolge, am 31. Juli. Das Datum ist jedoch nicht authentisch, sondern von Chmel gewählt, weil eine im Reichsregistraturbuch O unmittelbar vor den Diensteiden, unseren nrr. 24 und 25, eingetragene Urkunde Erzbischof Jakobs? von diesem Tage da- tiert ist. Unseres Erachtens kann nur der 26. Juli in Betracht kommen, da der Erz- bischof, gleichwie er die Regalien erst nach Ablegung des Treueids empfing, so auch in die Leitung der Reichskanzlei nicht eher eingesetzt sein wird, als bis er den Diensteid geschworen hatte. Daß auch Leubings Vereidigung an diesem Tage stattgefunden habe, läßet sich zwar nicht erweisen, ist aber wahrscheinlich, da sein Eid im Reichsregistratur- buch unmittelbar hinter dem des Erzbischofs eingetragen ist. Den zweiten Punkt der Besprechung bildete die innere Lage des Reichs. Einer in sehr unbestimmter Form auftretenden, offensichtlich nur auf Hörensagen beruhenden Nachricht zufolge soll die kurfürstliche Gesandtschaft Auftrag gehabt haben, beim König die Ernennung eines „Reichsvormunds“ für Deutschland anzuregen. So unglaubwürdig die Nachricht in dieser Form auch klingt und obwohl sie außer in is einem Briefe des Frankfurter Stadtschreibers Bechtenhenne 8 nirgends erwähnt wird, ist sie von Bachmann4 dennoch unbedenklich in dem Sinne verwertet worden, daß der Trierer Erzbischof "auf die Notwendigkeit" der Einsetzung „eines Stellvertreters oder Statthalters im Reiche“, „falls der König wie bisher so auch künftig sich vom Reiche entfernt auf- halten müßte“, habe hinweisen sollen. Ja Kraus 5 hat aus ihr gefolgert, daß die Kur-20 fürsten den König „zur endlichen Wahrnehntung der Reichsgeschäfte durch Gewährung eines Stellvertreters" hätten „nötigen" wollen, und Hufnagels baut auf ihr die wunder- liche Behauptung auf, daß sich der König die oben 7 erwähnte, für ihn „eher alles andere als vorteilhafte Vermittlung" der kurfürstlichen Gesandten „in seinen Thronstreitigkeiten" nur deshalb habe gefallen lassen, weil ihn Erzbischof Jakob „durch Androhung eines :5 Reichsverwesers eingeschüchtert“ hatte. Zugegeben, daß der Frankfurter Stadtschreiber vom Mainzischen Kanzler Leubing8 Andeutungen über den Zweck der Wiener Reise erhalten haben könnte, so ist damit noch nicht bewiesen, daß zwei Monate später — der Brief des Stadtschreibers (nr. 17) ist am 3. Juni, einen Tag nach Erzbischof Jakobs Ankunft in Nürnberg, geschrieben — so auch wirklich zwischen König und Erzbischof im angedeuteten Sinne verhandelt worden sei. Und zwingt der Wortlaut der Nachricht überhaupt zu den von Bachmann, Kraus und Hufnagel gewählten Auslegungen? Der Stadtschreiber berichtet: er vernehme, daß der Aufenthalt der kurfürstlichen Gesandtschaft beim König lange dauern werde, be- sonders deshalb, weil die Kurfürsten gern einen Reichsvormund für Deutschland hätten s5 und auch einen Landfrieden mit Bestimmungen darüber, wie und wo der gerichtliche Austrag von Streitigkeiten stattfinden solle. Die Frage der Reichsvormundschaft erscheint also hier in Verbindung mit der der Regelung des Landfriedens und des Gerichtswesens. Darüber war bekanntlich schon vor drei Jahren auf den beiden Nürnberger Reichstagen verhandelt worden, und sowohl König Albrecht wie die Kurfürsten hatten damals in 40 ihren den Reichsständen vorgelegten Gesetzentwürfen ? die Notwendigkeit betont, die Durch- 10 Bedeutung. Die Leitung der Kanzlei blieb nach wie vor in Konrad Zeidlers Händen. 1 Chmel unter nr. 338. Es ist die von Chmel nr. 338 und Lichnowsky Bd. 6 nr. 259 erwähnte Anerkennung der Ober- lehensherrlichkeit des Königs über die Grafschaft Diez. 8 Vgl. nr. 17 art. 1. S. 84 und 85. S. 85. S. 283-284. Vgl. S. 22-23. Daß Leubing Bechtenhennes Gewährsmann war, läßt sich aus nr. 17 art. 2 folgern. RTA. 13 nrr. 223 und 224; vgl. auch nr. 346. * 5 6 45
28 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Die Eidesleistung des Erzbischofs und des Protonotars Leubing erfolgte, Chmels Angaben 1 zufolge, am 31. Juli. Das Datum ist jedoch nicht authentisch, sondern von Chmel gewählt, weil eine im Reichsregistraturbuch O unmittelbar vor den Diensteiden, unseren nrr. 24 und 25, eingetragene Urkunde Erzbischof Jakobs? von diesem Tage da- tiert ist. Unseres Erachtens kann nur der 26. Juli in Betracht kommen, da der Erz- bischof, gleichwie er die Regalien erst nach Ablegung des Treueids empfing, so auch in die Leitung der Reichskanzlei nicht eher eingesetzt sein wird, als bis er den Diensteid geschworen hatte. Daß auch Leubings Vereidigung an diesem Tage stattgefunden habe, läßet sich zwar nicht erweisen, ist aber wahrscheinlich, da sein Eid im Reichsregistratur- buch unmittelbar hinter dem des Erzbischofs eingetragen ist. Den zweiten Punkt der Besprechung bildete die innere Lage des Reichs. Einer in sehr unbestimmter Form auftretenden, offensichtlich nur auf Hörensagen beruhenden Nachricht zufolge soll die kurfürstliche Gesandtschaft Auftrag gehabt haben, beim König die Ernennung eines „Reichsvormunds“ für Deutschland anzuregen. So unglaubwürdig die Nachricht in dieser Form auch klingt und obwohl sie außer in is einem Briefe des Frankfurter Stadtschreibers Bechtenhenne 8 nirgends erwähnt wird, ist sie von Bachmann4 dennoch unbedenklich in dem Sinne verwertet worden, daß der Trierer Erzbischof "auf die Notwendigkeit" der Einsetzung „eines Stellvertreters oder Statthalters im Reiche“, „falls der König wie bisher so auch künftig sich vom Reiche entfernt auf- halten müßte“, habe hinweisen sollen. Ja Kraus 5 hat aus ihr gefolgert, daß die Kur-20 fürsten den König „zur endlichen Wahrnehntung der Reichsgeschäfte durch Gewährung eines Stellvertreters" hätten „nötigen" wollen, und Hufnagels baut auf ihr die wunder- liche Behauptung auf, daß sich der König die oben 7 erwähnte, für ihn „eher alles andere als vorteilhafte Vermittlung" der kurfürstlichen Gesandten „in seinen Thronstreitigkeiten" nur deshalb habe gefallen lassen, weil ihn Erzbischof Jakob „durch Androhung eines :5 Reichsverwesers eingeschüchtert“ hatte. Zugegeben, daß der Frankfurter Stadtschreiber vom Mainzischen Kanzler Leubing8 Andeutungen über den Zweck der Wiener Reise erhalten haben könnte, so ist damit noch nicht bewiesen, daß zwei Monate später — der Brief des Stadtschreibers (nr. 17) ist am 3. Juni, einen Tag nach Erzbischof Jakobs Ankunft in Nürnberg, geschrieben — so auch wirklich zwischen König und Erzbischof im angedeuteten Sinne verhandelt worden sei. Und zwingt der Wortlaut der Nachricht überhaupt zu den von Bachmann, Kraus und Hufnagel gewählten Auslegungen? Der Stadtschreiber berichtet: er vernehme, daß der Aufenthalt der kurfürstlichen Gesandtschaft beim König lange dauern werde, be- sonders deshalb, weil die Kurfürsten gern einen Reichsvormund für Deutschland hätten s5 und auch einen Landfrieden mit Bestimmungen darüber, wie und wo der gerichtliche Austrag von Streitigkeiten stattfinden solle. Die Frage der Reichsvormundschaft erscheint also hier in Verbindung mit der der Regelung des Landfriedens und des Gerichtswesens. Darüber war bekanntlich schon vor drei Jahren auf den beiden Nürnberger Reichstagen verhandelt worden, und sowohl König Albrecht wie die Kurfürsten hatten damals in 40 ihren den Reichsständen vorgelegten Gesetzentwürfen ? die Notwendigkeit betont, die Durch- 10 Bedeutung. Die Leitung der Kanzlei blieb nach wie vor in Konrad Zeidlers Händen. 1 Chmel unter nr. 338. Es ist die von Chmel nr. 338 und Lichnowsky Bd. 6 nr. 259 erwähnte Anerkennung der Ober- lehensherrlichkeit des Königs über die Grafschaft Diez. 8 Vgl. nr. 17 art. 1. S. 84 und 85. S. 85. S. 283-284. Vgl. S. 22-23. Daß Leubing Bechtenhennes Gewährsmann war, läßt sich aus nr. 17 art. 2 folgern. RTA. 13 nrr. 223 und 224; vgl. auch nr. 346. * 5 6 45
Strana 29
Einleitung. 29 führung der Gerichtsordnung und die Vollstreckung der Urteile in den sechs bezw. vier Kreisen, in die sie das Reich einzuteilen gedachten, durch je einen von den Reichs- ständen zu wählenden bezw. vom König einzusetzenden Hauptmann überwachen zu lassen. Wollten die Kurfürsten die Lösung der Landfriedensfrage jetzt von neuem versuchen, 5 so war das Zurückgreifen auf jene Entwürfe wohl selbstverständlich. Demgemäß mußte auch die Hauptmannsfrage zur Sprache gebracht werden. Man könnte nun daran denken, daß mit dieser Frage die der Reichsvormundschaft zusammenhing und daßs die Kur- fürsten, vielleicht mit Rücksicht auf die Abneigung der Städte gegen die Kreisorganisa- tion 1, die früher in Aussicht genommenen sechs bezw. vier Hauptleute jetzt durch eine te einzige, den König vertretende oberste Instanz im Gerichtswesen, ähnlich derjenigen, die einst König Sigmund in der Person des Erzbischofs Konrad von Mainz dem Reich gegeben hatte2, ersetzen wollten. Aber wahrscheinlich handelte es sich um nichts weiter als um das Wiederauftauchen eines Gerüchts, das schon vor drei Jahren nach der Wahl König Albrechts in Frankfurt umgegangen war3, daß nämlich die Kurfürsten die Einsetzung 15 eines vicariers des reichs, der dem reich vor sei, für den Fall wünschten, daß der König verhindert sein würde, ins Reich und zur Krönung zu kommen. Wie dem nun auch sein mag: von jenen finsteren Plänen, die Kraus und Hufnagel den Kurfürsten andichten möchten, kann jedenfalls keine Rede sein. Daßt die Landfriedensfrage zwischen dem König und den kurfürstlichen Ge- 20 sandten tatsächlich erörtert wurde, ergibt sich aus den in unserer nr. 28 mitgeteilten, an Frankfurt und Nürnberg und vermutlich auch an andere Städte gerichteten königlichen Schreiben vom 30. Juli. Die Einzelheiten bleiben freilich verborgen, aber das Ergebnis ist noch erkennbar. Das von den Kurfürsten gewünschte Landfriedensgesetz wurde vor- läufig noch nieht erlassen, die Entscheidung darüber vielmehr bis zur Ankunft des Königs 25 in Oberdeutschland, also wohl bis zum geplanten Frankfurter Reichstage verschoben. Um aber den vorhandenen Mißständen in der Rechtspflege schon jetzt einigermaßten zu be- gegnen, suchte der König die oberste Gerichtsinstanz des Reichs, das Reichshofgericht, dessen Tätigkeit während der Regierung König Albrechts fast ganz geruht hatte, neu zu beleben, indem er am 29. Juli den Erbvogt von Köln Grafen Gumprecht von Nuenar so zum Reichshofrichter ernannte (nr. 26; vgl. nrr. 26" und 27). Damit war die Erörterung der reichspolitischen Fragen zwischen dem König und der Gesandtschaft beendigt. Das Ergebnis bedeutete im ganzen einen Mißerfolg der kurfürstlichen Bestrebungen. Die Gesandten waren nicht imstande gewesen, den König zum Einlenken in die Bahnen ss der kurfürstlichen Politik zu bewegen, hatten vielmehr im wichtigsten Punkt, in der Kirchenfrage, den Rückzug vor den bestimmt und klar geäußerten Wünschen des Königs angetreten und hatten sich im übrigen auf spätere Zeiten, den Frankfurter Reichstag und die Zeit der persönlichen Anwesenheit des Königs im Reich, vertrösten lassen. Vielleicht lohnt es, einmal der Frage nachzugehen, ob und inwieweit die Ver- 40 quickung persönlicher Interessen mit denen des Reichs durch den Erzbischof von Trier und die Ausnutzung dieser Schwäche der kurtrierischen Politik durch den König dabei mitwirkte. Neben den Verhandlungen über die innere Lage des Reichs gingen die oben4 er- wähnten über die Verpfändung des Herzogtums Luxemburg und der Graf- 45 schaft Chiny durch Herzogin Elisabeth von Görlitz einher. Sie hängen bis zu einem 1 Vgl. RTA. 13, 383 ff. ; 411ff.; 663 ff.; 686 ff. Vgl. RTA. 8 nrr. 164-169. s Vgl. RTA. 13 nr. 39 art. 3. Vgl. S. 21.
Einleitung. 29 führung der Gerichtsordnung und die Vollstreckung der Urteile in den sechs bezw. vier Kreisen, in die sie das Reich einzuteilen gedachten, durch je einen von den Reichs- ständen zu wählenden bezw. vom König einzusetzenden Hauptmann überwachen zu lassen. Wollten die Kurfürsten die Lösung der Landfriedensfrage jetzt von neuem versuchen, 5 so war das Zurückgreifen auf jene Entwürfe wohl selbstverständlich. Demgemäß mußte auch die Hauptmannsfrage zur Sprache gebracht werden. Man könnte nun daran denken, daß mit dieser Frage die der Reichsvormundschaft zusammenhing und daßs die Kur- fürsten, vielleicht mit Rücksicht auf die Abneigung der Städte gegen die Kreisorganisa- tion 1, die früher in Aussicht genommenen sechs bezw. vier Hauptleute jetzt durch eine te einzige, den König vertretende oberste Instanz im Gerichtswesen, ähnlich derjenigen, die einst König Sigmund in der Person des Erzbischofs Konrad von Mainz dem Reich gegeben hatte2, ersetzen wollten. Aber wahrscheinlich handelte es sich um nichts weiter als um das Wiederauftauchen eines Gerüchts, das schon vor drei Jahren nach der Wahl König Albrechts in Frankfurt umgegangen war3, daß nämlich die Kurfürsten die Einsetzung 15 eines vicariers des reichs, der dem reich vor sei, für den Fall wünschten, daß der König verhindert sein würde, ins Reich und zur Krönung zu kommen. Wie dem nun auch sein mag: von jenen finsteren Plänen, die Kraus und Hufnagel den Kurfürsten andichten möchten, kann jedenfalls keine Rede sein. Daßt die Landfriedensfrage zwischen dem König und den kurfürstlichen Ge- 20 sandten tatsächlich erörtert wurde, ergibt sich aus den in unserer nr. 28 mitgeteilten, an Frankfurt und Nürnberg und vermutlich auch an andere Städte gerichteten königlichen Schreiben vom 30. Juli. Die Einzelheiten bleiben freilich verborgen, aber das Ergebnis ist noch erkennbar. Das von den Kurfürsten gewünschte Landfriedensgesetz wurde vor- läufig noch nieht erlassen, die Entscheidung darüber vielmehr bis zur Ankunft des Königs 25 in Oberdeutschland, also wohl bis zum geplanten Frankfurter Reichstage verschoben. Um aber den vorhandenen Mißständen in der Rechtspflege schon jetzt einigermaßten zu be- gegnen, suchte der König die oberste Gerichtsinstanz des Reichs, das Reichshofgericht, dessen Tätigkeit während der Regierung König Albrechts fast ganz geruht hatte, neu zu beleben, indem er am 29. Juli den Erbvogt von Köln Grafen Gumprecht von Nuenar so zum Reichshofrichter ernannte (nr. 26; vgl. nrr. 26" und 27). Damit war die Erörterung der reichspolitischen Fragen zwischen dem König und der Gesandtschaft beendigt. Das Ergebnis bedeutete im ganzen einen Mißerfolg der kurfürstlichen Bestrebungen. Die Gesandten waren nicht imstande gewesen, den König zum Einlenken in die Bahnen ss der kurfürstlichen Politik zu bewegen, hatten vielmehr im wichtigsten Punkt, in der Kirchenfrage, den Rückzug vor den bestimmt und klar geäußerten Wünschen des Königs angetreten und hatten sich im übrigen auf spätere Zeiten, den Frankfurter Reichstag und die Zeit der persönlichen Anwesenheit des Königs im Reich, vertrösten lassen. Vielleicht lohnt es, einmal der Frage nachzugehen, ob und inwieweit die Ver- 40 quickung persönlicher Interessen mit denen des Reichs durch den Erzbischof von Trier und die Ausnutzung dieser Schwäche der kurtrierischen Politik durch den König dabei mitwirkte. Neben den Verhandlungen über die innere Lage des Reichs gingen die oben4 er- wähnten über die Verpfändung des Herzogtums Luxemburg und der Graf- 45 schaft Chiny durch Herzogin Elisabeth von Görlitz einher. Sie hängen bis zu einem 1 Vgl. RTA. 13, 383 ff. ; 411ff.; 663 ff.; 686 ff. Vgl. RTA. 8 nrr. 164-169. s Vgl. RTA. 13 nr. 39 art. 3. Vgl. S. 21.
Strana 30
30 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. gewissen Grade mit den von uns an anderer Stelle 1 berührten Vereinbarungen zusammen, die Erzbischof Jakob Anfang Februar 1440 unmittelbar nach der Frankfurter Königs- wahl mit Herzog Wilhelm von Sachsen. dem Inhaber der beiden Länder2, getroffen hatte, und mögen deshalb hier wenigstens in den Hauptpunkten mitgeteilt werden 8. Herzogin Elisabeth besaßt bekanntlich Luxemburg und Chiny als Pfand teils fürs 120 000 Gulden Mitgift, die König Wenzel, ihr Oheim, ihr am 27. April 1409 bei ihrer Verlobung mit Herzog Anton von Brabant verschrieben hatte4, teils für 22000 rheinische und 10000 ungarische Gulden, die von Herzog Johann von Baiern, ihrem zweiten Gemahl, einst dem Römischen König Sigmund vorgestreckt und dann am 21. Dezember 1422 ihr vermacht worden waren 5. Sie hatte das zuletzt genannte Ver-10 mächtnis am 23. Juli und 10. September 1439 an Erzbischof Jakob für geliehene 34000 rheinische Gulden abgetreten 6. Zwischen dem Erzbischof und Herzog Wilhelm war nun am 4. und 5. Februar 1440" ein Modus der Schuldtilgung vereinbart worden, und daraufhin hatte sich jener in einem am 5. Februar geschlossenen Vertrage8 an- heischig gemacht, auch für die Verständigung Wilhelms mit Herzogin Elisabeth wegen 15 der oben zuerst genannten Pfandsumme zu sorgen. Anderseits hatte Herzog Wilhelm in demselben Vertrage die Verpflichtung übernommen, im Interesse der Herzogin König Friedrich zu veranlassen, die Belehnung Herzog Philipps von Burgund mit seinen Reichslehen nicht eher vorzunchmen, als bis er der Herzogin den ungestörten Genuß ihres Wittums in Brabant, Holland und Zeeland verbürgt habe. Der Erzbischof hatte 20 auch wirklich am 22. März 1440 einen Vertrag" zwischen der Herzogin und dem Sächsischen Vertreter Eberhard von Schauenburg vermittelt, der neben anderen Bestim- mungen auch die enthielt, daß jene 120000 Gulden auf 62000 10 herabgesetzt werden sollten. Herzog Wilhelm hatte aber, wie es scheint, den Vertrag aus irgendeinem Grunde beanstandet. Denn im August war von neuem verhandelt worden 11. Wiederum 25 ergebnislos. Schließlich hatte die Herzogin dem Herzog nur eine Quittung 12 über die 1 Vgl. RTA. 15, 123-124. „ Herzog Wilhelm hatte die Länder am 23. Dez. 1439 von seiner Schwiegermutter, der Königin Eli- sabeth von Ungarn, erhalten. Vgl. Würth-Paquet 27, 29-30 nr. 5; Richter S. 17-18. Zum Folgenden vergleiche man im allgemeinen Richter, Der Luxemburger Erbfolgestreit in den Jahren 1438-1443 (Leipz. Diss., Trier 1889). Doch ist zu beachten, daß Richter das wichtige kur- trierische Material nur aus Sächsischen Abschriften und den oft recht mangelhaften Auszügen und Regesten Würth-Paquets kennt und das Burgun- dische im Liller Departementalarchiv überhaupt nicht. Seine Angaben müssen mit einiger Vorsicht aufgenommen werden, da sie vielfach ungenau oder geradezu unrichtig sind. " Vgl. Richter S. 3-4; auch RTA. 6, 342. 5 Vgl. Würth-Paquet 26, 17 nr. 61. 6 Vgl. RTA. 15, 123 Anm. 4. Vgl. RTA. 15, 124. 8 Vgl. ebenda. 8 Vgl. Richter S. 20-21. 10 Der Betrag ergibt sich bei Zusammenrechnung der im Vertrage vom 22. März genannten Summen und wird außerdem in einer vielleicht im November 1440 ausgestellten Urkunde der Herzogin erwähnt. Die letztere liegt jetzt in Koblenz Staats-A. Herzog- tum Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 116 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig pend. Sie ist offen- bar nicht in Kraft getreten, da das Tagesdatum nicht eingesetzt worden ist; es lautet nur Trier 1440 jar uf. Die Siegel sind die der Herzogin so und des Erzbischofs Jakob. Vgl. Würth-Paquet 28, 30 nr. 63. 11 Darauf deuten wenigstens zwei Briefe der Königin Elisabeth vom 10. August hin, in deren einem sie die Vereinbarungen der Herzogin Eli- 35 sabeth mit Herzog Wilhelm oder Sächsischen Räten streng zu halten verspricht, während sie im an- deren den Luxemburgischen Ständen befiehlt, dem Herzog und ihrer Tochter Anna zu huldigen, so- bald die schon früher begonnenen Verhandlungen 40 mit der Herzogin abgeschlossen sein würden (Würth- Paquet 28, 23�26 nrr. 41 und 42). Die eben er- wähnte Vorbedingung ist sowohl von Richter S. 22 wie von Lager 2, 35 übersehen worden. Richters Behauptung, die Königin habe sich mit der Auf- 45 forderung an die Stände zur Huldigung „einen Eingriff in die Rechte ihrer Base“ erlaubt, ist unhaltbar. 12 In Koblenz Staats-A. Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 115 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. 50 pend. Datum Trier uf sent Briccius tag [Nov. 13] 1440. Unterfertigung Van muntlichen bevele minre genediger 1 frauwen der herzoginnen vurgenant€ de Malsen. Die Siegel sind die der Herzogin und
30 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. gewissen Grade mit den von uns an anderer Stelle 1 berührten Vereinbarungen zusammen, die Erzbischof Jakob Anfang Februar 1440 unmittelbar nach der Frankfurter Königs- wahl mit Herzog Wilhelm von Sachsen. dem Inhaber der beiden Länder2, getroffen hatte, und mögen deshalb hier wenigstens in den Hauptpunkten mitgeteilt werden 8. Herzogin Elisabeth besaßt bekanntlich Luxemburg und Chiny als Pfand teils fürs 120 000 Gulden Mitgift, die König Wenzel, ihr Oheim, ihr am 27. April 1409 bei ihrer Verlobung mit Herzog Anton von Brabant verschrieben hatte4, teils für 22000 rheinische und 10000 ungarische Gulden, die von Herzog Johann von Baiern, ihrem zweiten Gemahl, einst dem Römischen König Sigmund vorgestreckt und dann am 21. Dezember 1422 ihr vermacht worden waren 5. Sie hatte das zuletzt genannte Ver-10 mächtnis am 23. Juli und 10. September 1439 an Erzbischof Jakob für geliehene 34000 rheinische Gulden abgetreten 6. Zwischen dem Erzbischof und Herzog Wilhelm war nun am 4. und 5. Februar 1440" ein Modus der Schuldtilgung vereinbart worden, und daraufhin hatte sich jener in einem am 5. Februar geschlossenen Vertrage8 an- heischig gemacht, auch für die Verständigung Wilhelms mit Herzogin Elisabeth wegen 15 der oben zuerst genannten Pfandsumme zu sorgen. Anderseits hatte Herzog Wilhelm in demselben Vertrage die Verpflichtung übernommen, im Interesse der Herzogin König Friedrich zu veranlassen, die Belehnung Herzog Philipps von Burgund mit seinen Reichslehen nicht eher vorzunchmen, als bis er der Herzogin den ungestörten Genuß ihres Wittums in Brabant, Holland und Zeeland verbürgt habe. Der Erzbischof hatte 20 auch wirklich am 22. März 1440 einen Vertrag" zwischen der Herzogin und dem Sächsischen Vertreter Eberhard von Schauenburg vermittelt, der neben anderen Bestim- mungen auch die enthielt, daß jene 120000 Gulden auf 62000 10 herabgesetzt werden sollten. Herzog Wilhelm hatte aber, wie es scheint, den Vertrag aus irgendeinem Grunde beanstandet. Denn im August war von neuem verhandelt worden 11. Wiederum 25 ergebnislos. Schließlich hatte die Herzogin dem Herzog nur eine Quittung 12 über die 1 Vgl. RTA. 15, 123-124. „ Herzog Wilhelm hatte die Länder am 23. Dez. 1439 von seiner Schwiegermutter, der Königin Eli- sabeth von Ungarn, erhalten. Vgl. Würth-Paquet 27, 29-30 nr. 5; Richter S. 17-18. Zum Folgenden vergleiche man im allgemeinen Richter, Der Luxemburger Erbfolgestreit in den Jahren 1438-1443 (Leipz. Diss., Trier 1889). Doch ist zu beachten, daß Richter das wichtige kur- trierische Material nur aus Sächsischen Abschriften und den oft recht mangelhaften Auszügen und Regesten Würth-Paquets kennt und das Burgun- dische im Liller Departementalarchiv überhaupt nicht. Seine Angaben müssen mit einiger Vorsicht aufgenommen werden, da sie vielfach ungenau oder geradezu unrichtig sind. " Vgl. Richter S. 3-4; auch RTA. 6, 342. 5 Vgl. Würth-Paquet 26, 17 nr. 61. 6 Vgl. RTA. 15, 123 Anm. 4. Vgl. RTA. 15, 124. 8 Vgl. ebenda. 8 Vgl. Richter S. 20-21. 10 Der Betrag ergibt sich bei Zusammenrechnung der im Vertrage vom 22. März genannten Summen und wird außerdem in einer vielleicht im November 1440 ausgestellten Urkunde der Herzogin erwähnt. Die letztere liegt jetzt in Koblenz Staats-A. Herzog- tum Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 116 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig pend. Sie ist offen- bar nicht in Kraft getreten, da das Tagesdatum nicht eingesetzt worden ist; es lautet nur Trier 1440 jar uf. Die Siegel sind die der Herzogin so und des Erzbischofs Jakob. Vgl. Würth-Paquet 28, 30 nr. 63. 11 Darauf deuten wenigstens zwei Briefe der Königin Elisabeth vom 10. August hin, in deren einem sie die Vereinbarungen der Herzogin Eli- 35 sabeth mit Herzog Wilhelm oder Sächsischen Räten streng zu halten verspricht, während sie im an- deren den Luxemburgischen Ständen befiehlt, dem Herzog und ihrer Tochter Anna zu huldigen, so- bald die schon früher begonnenen Verhandlungen 40 mit der Herzogin abgeschlossen sein würden (Würth- Paquet 28, 23�26 nrr. 41 und 42). Die eben er- wähnte Vorbedingung ist sowohl von Richter S. 22 wie von Lager 2, 35 übersehen worden. Richters Behauptung, die Königin habe sich mit der Auf- 45 forderung an die Stände zur Huldigung „einen Eingriff in die Rechte ihrer Base“ erlaubt, ist unhaltbar. 12 In Koblenz Staats-A. Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 115 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. 50 pend. Datum Trier uf sent Briccius tag [Nov. 13] 1440. Unterfertigung Van muntlichen bevele minre genediger 1 frauwen der herzoginnen vurgenant€ de Malsen. Die Siegel sind die der Herzogin und
Strana 31
Einleitung. 31 des Erzbischofs Jakob. Vgl. Würth-Paquet 28, 30 nr. 62. 1 Der Vertrag ist datiert Trier 1440 uf sente Stephans des heiligen mertelers tag nehst nach den so heiligen winhnachten [Dez. 26] nach gewonheid zu schriben in dem stifte van Trier (Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1603 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso und Herzogtum Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 121 orig. 85 membr. lit. pat. c. sig. pend.; gedr. Würth-Paquet 28, 32-34 nr. 73). — Richter S. 24 behauptet, daßt noch ein zweiter, von Würth-Paquet 28, 6 nr. 5 erwähnter und angeblich undatierter Ver- trag ausgefertigt worden sei, der „die Einzel- 40 bestimmungen“ enthalten habe. Es handelt sich um ein in Koblens Staats-A. Herzogtum Luxem- burg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 128 aufbewahrtes orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., das nur Trier 1441 datiert ist und dieselbe Unterfertigung wie 45 das S. 30 Anm. 11 erwähnte Original hat. Da die Kanzlei der Herzogin Elisabeth den stilus Trevi- rensis gebraucht, so ist der Vertrag zweifellos erst nach dem 25. März 1441 ausgefertigt worden, darf also nicht mit dem vom 26. Dezember 1440 zu- 50 sammengeworfen werden. Er wiederholt im wesent- lichen Bewilligungen der Herzogin an den Erz- bischof, die in swei aus Trier uf samßtag sent Agneten -- tag [Jan. 21] 1440 nahst gewonheit zu schriben im stift von Triere (a. a. O nr. 123 orig. 22000 rheinischen und 10000 ungarischen Gulden ausgestellt, swar ohne Hinweis auf das oben erwähnte Ubereinkommen des Herzogs mit Erzbischof Jakob, aber ersicht- lich unter stillschweigender Anerkennung desselben. Von der anderen Summe war nicht wieder die Rede gewesen, dementsprechend auch nicht von der Einlösung jenes 5 vom Herzog gegebenen, die Belehnung des Herzogs von Burgund betreffenden Ver- sprechens. Jetst hatte Erzbischof Jakob mit der Herzogin wegen Abtretung Luxemburgs und Chinys an ihn selbst, seine Nachfolger und das Stift Trier unterhandelt und hatte auch am 26. Dezember 1440 die Uberlassung der beiden Länder für 110000 rheinische Gulden, 10 aber natürlich unter dem Vorbehalt der Wiedereinlösung durch die Herzogin oder die rechtmäßtigen Erben, erreicht 1. Ob dieser Vertrag mit Vorwissen der Königin von Un- garn und des Herzogs von Sachsen geschlossen worden war, bedarf noch der Aufklärung, nicht minder, wie nun die durch ihn hervorgerufenen, in der ersten Hälfte des Jahres 1441 zwischen Erzbischof, Königin und Herzog geführten Verhandlungen sich im ein- 15 zelnen entwickelten. Als sicher darf aber gelten, daß die Königin mit der Form des Vertrags nicht einverstanden war, da die Herzogin ihre aus jener Verschreibung König Wenzels herrührenden Ansprüche auf Herzogtum und Grafschaft nicht einfach weiter- verpfändet, sondern eine Neuverpfändung in der von ihr beanspruchten, ihr von der Königin bestrittenen Eigenschaft einer Erbin der beiden Länder vorgenommen hatte?. 20 Sie hatte zwar gegen die Erwerbung der Länder durch Erzbischof Jakob nichts ein- zuwenden, bestand aber darauf, daß die Herzogin sich ihrer nicht als eines Erbes, son- dern nur als des Unterpfandes für jene 120000 Gulden entäußere. Nur unter dieser Voraussetzung willigte sie am 25. März 1441 ein, daß Erzbischof Jakob 3, seine Nach- folger und das Stift Trier die Länder eintösen und so lange behalten könnten, bis sie, 25 ihre Kinder Ladislaus und Anna und ihr Schwiegersohn Herzog Wilhelm oder ihrer membr. lit. pat. c. sig. pend.; vgl. Würth-Paquet 28, 35 nr. 79) und aus Triere 1440 nach gewon- heit zu schriben im stift von Triere (a. a. O. nr. 126 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso, mit eigen- händiger Unterschrift der Herzogin; vgl. Würth- Paquet 28, 35-36 nr. 80) datierten Urkunden niedergelegt worden waren. Vermutlich gehört er zu den Akten der Verhandlungen mit Herzog Phi- lipp von Burgund, die zu führen Erzbischof Jakob von der Herzogin am 25, und 26. Januar 1441 beauftragt wurde (vgl. Würth-Paquet 28, 36-37 nrr. 85-87). 2 Richter S. 24�26 und Lager 2, 36-37 haben diesen charakteristischen Unterschied zwischen der Urkunde vom 26. Dezember 1440 und einer oben noch zu erwähnenden vom 1. Mai 1441 nicht er- kannt und haben infolgedessen nicht zu erklären vermocht, warum dort 110000, hier aber wieder 120000 Gulden als Preis der Abtretung Luxem- burgs und Chinys genannt sind. 3 Die Vollmacht der Königin für Erzbischof Jakob ist datiert Prespurg 1441 uf unser lieber frawen tag anuncciacio zu latine genant [März 25] und unterfertigt Ad mandatum domine regine Augustinus de Salank decretorum doctor i vicecan- cellarius (Koblenz Staats-A. Herzogtum Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 130 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend.; vgl. Würth-Paquet 28, 38 nr. 93 und Richter S. 25).
Einleitung. 31 des Erzbischofs Jakob. Vgl. Würth-Paquet 28, 30 nr. 62. 1 Der Vertrag ist datiert Trier 1440 uf sente Stephans des heiligen mertelers tag nehst nach den so heiligen winhnachten [Dez. 26] nach gewonheid zu schriben in dem stifte van Trier (Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1603 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso und Herzogtum Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 121 orig. 85 membr. lit. pat. c. sig. pend.; gedr. Würth-Paquet 28, 32-34 nr. 73). — Richter S. 24 behauptet, daßt noch ein zweiter, von Würth-Paquet 28, 6 nr. 5 erwähnter und angeblich undatierter Ver- trag ausgefertigt worden sei, der „die Einzel- 40 bestimmungen“ enthalten habe. Es handelt sich um ein in Koblens Staats-A. Herzogtum Luxem- burg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 128 aufbewahrtes orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., das nur Trier 1441 datiert ist und dieselbe Unterfertigung wie 45 das S. 30 Anm. 11 erwähnte Original hat. Da die Kanzlei der Herzogin Elisabeth den stilus Trevi- rensis gebraucht, so ist der Vertrag zweifellos erst nach dem 25. März 1441 ausgefertigt worden, darf also nicht mit dem vom 26. Dezember 1440 zu- 50 sammengeworfen werden. Er wiederholt im wesent- lichen Bewilligungen der Herzogin an den Erz- bischof, die in swei aus Trier uf samßtag sent Agneten -- tag [Jan. 21] 1440 nahst gewonheit zu schriben im stift von Triere (a. a. O nr. 123 orig. 22000 rheinischen und 10000 ungarischen Gulden ausgestellt, swar ohne Hinweis auf das oben erwähnte Ubereinkommen des Herzogs mit Erzbischof Jakob, aber ersicht- lich unter stillschweigender Anerkennung desselben. Von der anderen Summe war nicht wieder die Rede gewesen, dementsprechend auch nicht von der Einlösung jenes 5 vom Herzog gegebenen, die Belehnung des Herzogs von Burgund betreffenden Ver- sprechens. Jetst hatte Erzbischof Jakob mit der Herzogin wegen Abtretung Luxemburgs und Chinys an ihn selbst, seine Nachfolger und das Stift Trier unterhandelt und hatte auch am 26. Dezember 1440 die Uberlassung der beiden Länder für 110000 rheinische Gulden, 10 aber natürlich unter dem Vorbehalt der Wiedereinlösung durch die Herzogin oder die rechtmäßtigen Erben, erreicht 1. Ob dieser Vertrag mit Vorwissen der Königin von Un- garn und des Herzogs von Sachsen geschlossen worden war, bedarf noch der Aufklärung, nicht minder, wie nun die durch ihn hervorgerufenen, in der ersten Hälfte des Jahres 1441 zwischen Erzbischof, Königin und Herzog geführten Verhandlungen sich im ein- 15 zelnen entwickelten. Als sicher darf aber gelten, daß die Königin mit der Form des Vertrags nicht einverstanden war, da die Herzogin ihre aus jener Verschreibung König Wenzels herrührenden Ansprüche auf Herzogtum und Grafschaft nicht einfach weiter- verpfändet, sondern eine Neuverpfändung in der von ihr beanspruchten, ihr von der Königin bestrittenen Eigenschaft einer Erbin der beiden Länder vorgenommen hatte?. 20 Sie hatte zwar gegen die Erwerbung der Länder durch Erzbischof Jakob nichts ein- zuwenden, bestand aber darauf, daß die Herzogin sich ihrer nicht als eines Erbes, son- dern nur als des Unterpfandes für jene 120000 Gulden entäußere. Nur unter dieser Voraussetzung willigte sie am 25. März 1441 ein, daß Erzbischof Jakob 3, seine Nach- folger und das Stift Trier die Länder eintösen und so lange behalten könnten, bis sie, 25 ihre Kinder Ladislaus und Anna und ihr Schwiegersohn Herzog Wilhelm oder ihrer membr. lit. pat. c. sig. pend.; vgl. Würth-Paquet 28, 35 nr. 79) und aus Triere 1440 nach gewon- heit zu schriben im stift von Triere (a. a. O. nr. 126 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso, mit eigen- händiger Unterschrift der Herzogin; vgl. Würth- Paquet 28, 35-36 nr. 80) datierten Urkunden niedergelegt worden waren. Vermutlich gehört er zu den Akten der Verhandlungen mit Herzog Phi- lipp von Burgund, die zu führen Erzbischof Jakob von der Herzogin am 25, und 26. Januar 1441 beauftragt wurde (vgl. Würth-Paquet 28, 36-37 nrr. 85-87). 2 Richter S. 24�26 und Lager 2, 36-37 haben diesen charakteristischen Unterschied zwischen der Urkunde vom 26. Dezember 1440 und einer oben noch zu erwähnenden vom 1. Mai 1441 nicht er- kannt und haben infolgedessen nicht zu erklären vermocht, warum dort 110000, hier aber wieder 120000 Gulden als Preis der Abtretung Luxem- burgs und Chinys genannt sind. 3 Die Vollmacht der Königin für Erzbischof Jakob ist datiert Prespurg 1441 uf unser lieber frawen tag anuncciacio zu latine genant [März 25] und unterfertigt Ad mandatum domine regine Augustinus de Salank decretorum doctor i vicecan- cellarius (Koblenz Staats-A. Herzogtum Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 130 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend.; vgl. Würth-Paquet 28, 38 nr. 93 und Richter S. 25).
Strana 32
32 Reichstag zu Frankfurt am 11. Novomber 1441. aller Erben die Pfandsumme samt den im Interesse der beiden Länder aufgewendeten Beträgen zurückerstatten würden }. Laut einer am 1. Mai in Trier ausgestellten Urkunde? fügte sich die Herzogin. Sie hielt zwar ihre Ansprüche auf Herzogtum und Grafschaft aufrecht, erkannte aber an, daß der Königin als der Tochter Kaiser Sigmunds, des älteren Bruders ihres Vaters 5 Johann, und Erbin Böhmens ein besseres Erbrecht und daher ihr selbst einstweilen nur das Pfandrecht zustehe, und verschrieb demgemäß jetet dem Erzbischof die beiden Länder für die Pfandsumme von 120 000 Gulden. Die Bestätigung dieser Verschreibung durch Königin Elisabeth und K. Friedrich, den Vormund des Königs Ladislaus, durchzusetzen, das war die Aufgabe, mit deren 10 Lösung die Herzogin, wie angedeutet, den Erzbischof betraut hatte. Die Verhandlungen des Erzbischofs mit der in Preßburg weilenden Königin fanden anscheinend. im zweiten Drittel des Juji statt und hatten zur Folge daß die Königin am 22. Juli den Inhalt der Urkunde vom 1. Mai bestätigte ®, den Ständen des Herzog- tums und der Grafschaft befahl, dem Erzbischof zu huldigen* und am 25, Juli König 16 Friedrich bat, in seiner Eigenschaft als. Vormund ihrer Kinder der Bestätigung zu- gustimmen 5. Diese Bitte gab offenbar den Anstoß zur Wiederaufnahme von Verhandlungen , die König und Erzbischof schon Ende Juni und Anfang Juli über die Luxemburgische Frage geführt hatten. Damals hatte es sich um die Sicherstellung des Wittums der Herzogin » 1 Wohl im Hinblick auf diesen Vorbehalt gab Erzbischof Jakob dem Herzog von Sachsen Frist bis zum 25. Juli 1441 zur Einlösung der Länder (vgl. Richter S. 25). Der Herzog mochte aber vor- aussehen, daß er die Frist nicht werde einhalten können; er hieß sich deshalb für alle Fälle die Ur- kunde, in der ihm seine Schwiegermutter Königin Elisabeth die Länder übertragen hatte, am 29. Mai 1441 durch Kömig Friedrich bestätigen. Das nicht mehr vorhandene Original dieser nicht in das Reichsregistraturbuch eingetragenen königlichen Be- stätigung war laut eines Vidimus vom 9. Februar 1464 datiert Wyen 1441 Mo. v. Erasmus tag [Mai 29] r. 2 und unterfertigt Ad m. d. r. Oon- radus prepositus Wyennensis cancellarius (Dresden H. St. A. Urkunden nr. 656L orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend. partim laesis; ein anderes, von Bürgermeister und Rat zu Gotha am 4. Juni 1443 erteiltes Vidimus liegt in Prag Landes-A. Urkunden des Wenzelsarchivs nr. 240 orig. membr. lit. pat. e. 4 sig. pend. del., eine lateinische Übersetzung in Koblenz Staats- A. Herzogtum Luxemburg, Ur- kunden, Staatsarchiv nr. 132 cop. chart. coaeva; gedr. Würth-Paquet 28, 44 nr. 101; vgl. Lich- nowsky Bd. 6 nr. 225). * In Koblenz Staats- A. Adel, Edle Herren von Sirk, Urkunden nr. 88a orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. mit dem Datum Trier 1441 des ersten tages im meie und mit derselben Unterfertigung wie die der S. 30 Anm. 12 erwähnten Urkunde; ferner ebenda Herzogtum Luxemburg, Urkunden, Staats- archiv ur. 184 cop. membr. coaeva, inseriert dem Original der Bestätigungsurkunde der Kônigin Eli- sabeth vom 22. Juli 1441 (vgl. Anm. 3); gedruckt bei Wiirth- Paquet 28, 40-43 m. 98 nach einer gleichzeitigen Abschrift der Urkunde vom 22. Juli im Staats-A. Luxemburg ; vgl. Richler S. 26, dessen Bemerkung, der Inhalt der Urkunde sei ,, im wesent- lichen der gleiche“ wie jener der Urkunde vom 26. Dezember 1440, aber sehr der Berichtigung 26 bedarf. ® Die Urkunde befindet sich in Koblenz Staats- A. Herzogtum Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 134 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend. Datum Prespurg 1441 of sand Marien Magdalenen tag 30 [Juli 22]; Unterfertigung wie S. 31 Anm. 3. Die Siegel sind die der Königin Elisabeth und König Friedrichs. Die Urkunde ist gedruckt bei Würth- Paquet 28, 48-50 nr. 109 nach einer gleichzeitigen Abschrift im Staats-ÀA. Luxemburg. Vgl. Richter 36 S. 26. — Am 20. Juli (Do. v. Marie Magdalenen tag) 1441 hatte die Känigim die oben erwähnte Vollmacht für Erzbischof Jakob vom 25. März 1441 erneuert (Koblenz Staats-A. Herzogtum Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 133 orig. membr. lit, 40 paź. c. sig. pend. del. mit. derselben Unterfertigung wie die der 8. 31 Anm. 3 erwähnten Urkunde), Die Urkunde ist durch Querschnitte und Stiche ungültig gemacht. 4 Auch diese Urkunde liegt in Koblenz Staats- 45 A. Herzogtum, Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 135 orig. membr. lit. pat. e. .sig. pend. Datum wie in Anm. 3; Unterfertigung wie S. 31 Anm. 3. Vgl. Kreglinger nr. 162. 5 Der Brief befindet sich jetzt in Koblenz Staats- 50 A. Kurtrier, Staatearchiv, Urkunden nr. 1657 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Datum Pressburg 1441 uf s. Jacobs tag des heiligen apostoln [Juli 25]; Unterfertigung wie S. 31 Anm. 3. Vgl. Würth- Paquet 28, 56 nr. 112. 56
32 Reichstag zu Frankfurt am 11. Novomber 1441. aller Erben die Pfandsumme samt den im Interesse der beiden Länder aufgewendeten Beträgen zurückerstatten würden }. Laut einer am 1. Mai in Trier ausgestellten Urkunde? fügte sich die Herzogin. Sie hielt zwar ihre Ansprüche auf Herzogtum und Grafschaft aufrecht, erkannte aber an, daß der Königin als der Tochter Kaiser Sigmunds, des älteren Bruders ihres Vaters 5 Johann, und Erbin Böhmens ein besseres Erbrecht und daher ihr selbst einstweilen nur das Pfandrecht zustehe, und verschrieb demgemäß jetet dem Erzbischof die beiden Länder für die Pfandsumme von 120 000 Gulden. Die Bestätigung dieser Verschreibung durch Königin Elisabeth und K. Friedrich, den Vormund des Königs Ladislaus, durchzusetzen, das war die Aufgabe, mit deren 10 Lösung die Herzogin, wie angedeutet, den Erzbischof betraut hatte. Die Verhandlungen des Erzbischofs mit der in Preßburg weilenden Königin fanden anscheinend. im zweiten Drittel des Juji statt und hatten zur Folge daß die Königin am 22. Juli den Inhalt der Urkunde vom 1. Mai bestätigte ®, den Ständen des Herzog- tums und der Grafschaft befahl, dem Erzbischof zu huldigen* und am 25, Juli König 16 Friedrich bat, in seiner Eigenschaft als. Vormund ihrer Kinder der Bestätigung zu- gustimmen 5. Diese Bitte gab offenbar den Anstoß zur Wiederaufnahme von Verhandlungen , die König und Erzbischof schon Ende Juni und Anfang Juli über die Luxemburgische Frage geführt hatten. Damals hatte es sich um die Sicherstellung des Wittums der Herzogin » 1 Wohl im Hinblick auf diesen Vorbehalt gab Erzbischof Jakob dem Herzog von Sachsen Frist bis zum 25. Juli 1441 zur Einlösung der Länder (vgl. Richter S. 25). Der Herzog mochte aber vor- aussehen, daß er die Frist nicht werde einhalten können; er hieß sich deshalb für alle Fälle die Ur- kunde, in der ihm seine Schwiegermutter Königin Elisabeth die Länder übertragen hatte, am 29. Mai 1441 durch Kömig Friedrich bestätigen. Das nicht mehr vorhandene Original dieser nicht in das Reichsregistraturbuch eingetragenen königlichen Be- stätigung war laut eines Vidimus vom 9. Februar 1464 datiert Wyen 1441 Mo. v. Erasmus tag [Mai 29] r. 2 und unterfertigt Ad m. d. r. Oon- radus prepositus Wyennensis cancellarius (Dresden H. St. A. Urkunden nr. 656L orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend. partim laesis; ein anderes, von Bürgermeister und Rat zu Gotha am 4. Juni 1443 erteiltes Vidimus liegt in Prag Landes-A. Urkunden des Wenzelsarchivs nr. 240 orig. membr. lit. pat. e. 4 sig. pend. del., eine lateinische Übersetzung in Koblenz Staats- A. Herzogtum Luxemburg, Ur- kunden, Staatsarchiv nr. 132 cop. chart. coaeva; gedr. Würth-Paquet 28, 44 nr. 101; vgl. Lich- nowsky Bd. 6 nr. 225). * In Koblenz Staats- A. Adel, Edle Herren von Sirk, Urkunden nr. 88a orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. mit dem Datum Trier 1441 des ersten tages im meie und mit derselben Unterfertigung wie die der S. 30 Anm. 12 erwähnten Urkunde; ferner ebenda Herzogtum Luxemburg, Urkunden, Staats- archiv ur. 184 cop. membr. coaeva, inseriert dem Original der Bestätigungsurkunde der Kônigin Eli- sabeth vom 22. Juli 1441 (vgl. Anm. 3); gedruckt bei Wiirth- Paquet 28, 40-43 m. 98 nach einer gleichzeitigen Abschrift der Urkunde vom 22. Juli im Staats-A. Luxemburg ; vgl. Richler S. 26, dessen Bemerkung, der Inhalt der Urkunde sei ,, im wesent- lichen der gleiche“ wie jener der Urkunde vom 26. Dezember 1440, aber sehr der Berichtigung 26 bedarf. ® Die Urkunde befindet sich in Koblenz Staats- A. Herzogtum Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 134 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend. Datum Prespurg 1441 of sand Marien Magdalenen tag 30 [Juli 22]; Unterfertigung wie S. 31 Anm. 3. Die Siegel sind die der Königin Elisabeth und König Friedrichs. Die Urkunde ist gedruckt bei Würth- Paquet 28, 48-50 nr. 109 nach einer gleichzeitigen Abschrift im Staats-ÀA. Luxemburg. Vgl. Richter 36 S. 26. — Am 20. Juli (Do. v. Marie Magdalenen tag) 1441 hatte die Känigim die oben erwähnte Vollmacht für Erzbischof Jakob vom 25. März 1441 erneuert (Koblenz Staats-A. Herzogtum Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 133 orig. membr. lit, 40 paź. c. sig. pend. del. mit. derselben Unterfertigung wie die der 8. 31 Anm. 3 erwähnten Urkunde), Die Urkunde ist durch Querschnitte und Stiche ungültig gemacht. 4 Auch diese Urkunde liegt in Koblenz Staats- 45 A. Herzogtum, Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 135 orig. membr. lit. pat. e. .sig. pend. Datum wie in Anm. 3; Unterfertigung wie S. 31 Anm. 3. Vgl. Kreglinger nr. 162. 5 Der Brief befindet sich jetzt in Koblenz Staats- 50 A. Kurtrier, Staatearchiv, Urkunden nr. 1657 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Datum Pressburg 1441 uf s. Jacobs tag des heiligen apostoln [Juli 25]; Unterfertigung wie S. 31 Anm. 3. Vgl. Würth- Paquet 28, 56 nr. 112. 56
Strana 33
Einleitung. 33 Elisabeth in Brabant, Holland und Zeeland gegen Machenschaften des Herzogs von Burgund gehandelt, eine Angelegenheit, deren Regelung, wie erwähnt, schon im Vor- jahre auf dem Frankfurter Wahltage von Herzog Wilhelm von Sachsen übernommen, bisher aber nicht durchgeführt worden war. Der König hatte auch am 27. Juni ur- 5 kundlich versprochen 1, den Herzog von Burgund nicht eher mit seinen Reichslehen zu belehnen, als bis er der Herzogin den ungestörten Genußs des Wittums gewähr- leistet und etwa vorhandene Verpflichtungen zur Aufhebung von Beschlagnahme und Versetzung desselben erfüllt haben würde. Die Urkunde darüber war aber dem Erz- bischof am 5. Juli nur unter dem Gegenversprechen ausgehändigt worden, sie in seinem 10 Gewahrsam zu behalten und der Herzogin nur mit Wissen und Willen des Königs aus- zuliefern 2. Wie lange nun jetzt die erneuten Verhandlungen währten, läßt sich nicht fest- stellen. Die das Ergebnis darstellende königliche Zustimmung zu jener Urkunde der Königin Elisabeth ist auffallenderweise aus Wien vom 23. Juli datiert3, trotzdem der König damals schon in Wiener Neustadt war; sie hat auch keine Unterfertigung und ist auch nicht ins Reichsregistraturbuch eingetragen. Es wird also zu prüfen sein, ob etwa eine von Erzbischof Jakob veranlaßte Unregelmäßtigkeit der königlichen Kanzlei vorliegt 4, ein Verdacht, der sehr wesentlich dadurch verstärkt wird, daß das Original jenes Briefes der Königin an den König vom 25. Juli sich nicht, wie man erwarten 20 sollte, im königlichen, sondern im kurtrierischen Archiv befindet. 15 Nach dem Gesagten wird das Ende der Verhandlungen des Königs mit der kurfürstlichen Gesandtschaft in die letzten Tage des Juli zu setzen sein. Bald darauf muß Erzbischof Jakob Wiener Neustadt verlassen haben, da er mit dem neuen Hof- richter Grafen Gumprecht von Nuenar und den Mainzischen, Sächsischen und Branden- 25 1 K. Friedrich tut in der betreffenden Urkunde kund: Seine Muhme Elizabeth von Gorlicz, Her- zogin in Beiern und zu Lucemburg, Gräfin zu Chyny, habe ihm vorbringen lassen, daß der Her- zog von Burgundien und die Seinen ihr das Wit- 30 tum, das ihr von ihren Hauswirten Herzog Anto- nius von Brabant und Herzog Johanns von Beyern son von Halland in Brabant, Holland und Zeland verschrieben worden sei, etliche Jahre zu Unrecht vorenthalten habe und noch heutzutage zu ihrem 35 großten Schaden vorenthalte. Sie habe ihn gebeten, ihr gegen den von Burgundien und die Seinen Rechtshilfe zu gewähren. Darum verspreche er ihr kraft dieses Briefes, den Herzog von Burgundien oder dessen Erben mit keinerlai seinen lehen von 40 dem heiligen riche rûrende zu belehennen noch einicherhande sassunge oder taidingen mit im inzu- geen, er habe dann zuvor versprochen und sicher gemacht, die vorgenant unser mume zu irem vor- genanten widdom in Brabant Holland und Zeland 45 komen und des an alle hindrunge geniessen zu lassen und den ufhab und versess davon zu richten, als- ferre sich erfindet, das im solichs geburt und von rechte schuldig ist zu tundo. Ferner verspreche er, den Herzog zu veranlassen, daß er Francken von 50 Borsel ritter seinen undersessen zu rechte halde hinsichtlich alles dessen, was die Herzogin an in von etlicher irer klainaid und ander ding wegen zu vordern und zu suchen [Vorl. sachen] habe. Datum Deutsche Reichstags-Akten XVI. Wienn Di. v. Peters und Pauls tag [Juni 27] 1441 r. 2. (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 62 ab cop. chart. coaeva, inseriert der in Anm. 2 erwähnten Urkunde des Erzbischofs von Trier vom 5. Juli 1441; vgl. Chmel nr. 295 und Lichnowsky Bd. 6 nr. 234.) 2 Die Urkunde des Erzbischofs liegt in Wien H. H. St. A. Urkunden (Österreich) orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Datum Wienn Mi. n. frawen tag genant zu latin visitacionis [Juli 5] a. d. etc. 41. Sie ist auch im Reichsregistraturbuch O auf fol. 62 ab eingetragen. Vgl. Chmel nr. 295; Lichnowsky Bd. 6 nr. 237; Gorz S. 176; Würth-Paquet 28, 47 nr. 107. *In Koblenz Staats-A. Herzogtum Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 136 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Datum Wienne 1441 So. n. Marien Magdalenen tag [Juli 23] r. 2. Man wird zu beachten haben, daß der Eindruck des königlichen Siegelrings, der auf der Rückseite des Siegels er- folgen sollte, unterblieben ist. Die Urkunde ist gedruckt bei Würth-Paquet 28, 50-56 nr. 110. 4 Überhaupt wäre eine Prüfung der Originale aller damals in Wien ausgestellten Urkunden er- wünscht. Mit ihr würde sich eine Studie über die Leitung der Reichskanzlei durch Erzbischof Jakob, besonders während des Frankfurter Auf- enthalts des Königs im Juli und August 1442, ver- binden lassen. 5
Einleitung. 33 Elisabeth in Brabant, Holland und Zeeland gegen Machenschaften des Herzogs von Burgund gehandelt, eine Angelegenheit, deren Regelung, wie erwähnt, schon im Vor- jahre auf dem Frankfurter Wahltage von Herzog Wilhelm von Sachsen übernommen, bisher aber nicht durchgeführt worden war. Der König hatte auch am 27. Juni ur- 5 kundlich versprochen 1, den Herzog von Burgund nicht eher mit seinen Reichslehen zu belehnen, als bis er der Herzogin den ungestörten Genußs des Wittums gewähr- leistet und etwa vorhandene Verpflichtungen zur Aufhebung von Beschlagnahme und Versetzung desselben erfüllt haben würde. Die Urkunde darüber war aber dem Erz- bischof am 5. Juli nur unter dem Gegenversprechen ausgehändigt worden, sie in seinem 10 Gewahrsam zu behalten und der Herzogin nur mit Wissen und Willen des Königs aus- zuliefern 2. Wie lange nun jetzt die erneuten Verhandlungen währten, läßt sich nicht fest- stellen. Die das Ergebnis darstellende königliche Zustimmung zu jener Urkunde der Königin Elisabeth ist auffallenderweise aus Wien vom 23. Juli datiert3, trotzdem der König damals schon in Wiener Neustadt war; sie hat auch keine Unterfertigung und ist auch nicht ins Reichsregistraturbuch eingetragen. Es wird also zu prüfen sein, ob etwa eine von Erzbischof Jakob veranlaßte Unregelmäßtigkeit der königlichen Kanzlei vorliegt 4, ein Verdacht, der sehr wesentlich dadurch verstärkt wird, daß das Original jenes Briefes der Königin an den König vom 25. Juli sich nicht, wie man erwarten 20 sollte, im königlichen, sondern im kurtrierischen Archiv befindet. 15 Nach dem Gesagten wird das Ende der Verhandlungen des Königs mit der kurfürstlichen Gesandtschaft in die letzten Tage des Juli zu setzen sein. Bald darauf muß Erzbischof Jakob Wiener Neustadt verlassen haben, da er mit dem neuen Hof- richter Grafen Gumprecht von Nuenar und den Mainzischen, Sächsischen und Branden- 25 1 K. Friedrich tut in der betreffenden Urkunde kund: Seine Muhme Elizabeth von Gorlicz, Her- zogin in Beiern und zu Lucemburg, Gräfin zu Chyny, habe ihm vorbringen lassen, daß der Her- zog von Burgundien und die Seinen ihr das Wit- 30 tum, das ihr von ihren Hauswirten Herzog Anto- nius von Brabant und Herzog Johanns von Beyern son von Halland in Brabant, Holland und Zeland verschrieben worden sei, etliche Jahre zu Unrecht vorenthalten habe und noch heutzutage zu ihrem 35 großten Schaden vorenthalte. Sie habe ihn gebeten, ihr gegen den von Burgundien und die Seinen Rechtshilfe zu gewähren. Darum verspreche er ihr kraft dieses Briefes, den Herzog von Burgundien oder dessen Erben mit keinerlai seinen lehen von 40 dem heiligen riche rûrende zu belehennen noch einicherhande sassunge oder taidingen mit im inzu- geen, er habe dann zuvor versprochen und sicher gemacht, die vorgenant unser mume zu irem vor- genanten widdom in Brabant Holland und Zeland 45 komen und des an alle hindrunge geniessen zu lassen und den ufhab und versess davon zu richten, als- ferre sich erfindet, das im solichs geburt und von rechte schuldig ist zu tundo. Ferner verspreche er, den Herzog zu veranlassen, daß er Francken von 50 Borsel ritter seinen undersessen zu rechte halde hinsichtlich alles dessen, was die Herzogin an in von etlicher irer klainaid und ander ding wegen zu vordern und zu suchen [Vorl. sachen] habe. Datum Deutsche Reichstags-Akten XVI. Wienn Di. v. Peters und Pauls tag [Juni 27] 1441 r. 2. (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 62 ab cop. chart. coaeva, inseriert der in Anm. 2 erwähnten Urkunde des Erzbischofs von Trier vom 5. Juli 1441; vgl. Chmel nr. 295 und Lichnowsky Bd. 6 nr. 234.) 2 Die Urkunde des Erzbischofs liegt in Wien H. H. St. A. Urkunden (Österreich) orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Datum Wienn Mi. n. frawen tag genant zu latin visitacionis [Juli 5] a. d. etc. 41. Sie ist auch im Reichsregistraturbuch O auf fol. 62 ab eingetragen. Vgl. Chmel nr. 295; Lichnowsky Bd. 6 nr. 237; Gorz S. 176; Würth-Paquet 28, 47 nr. 107. *In Koblenz Staats-A. Herzogtum Luxemburg, Urkunden, Staatsarchiv nr. 136 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Datum Wienne 1441 So. n. Marien Magdalenen tag [Juli 23] r. 2. Man wird zu beachten haben, daß der Eindruck des königlichen Siegelrings, der auf der Rückseite des Siegels er- folgen sollte, unterblieben ist. Die Urkunde ist gedruckt bei Würth-Paquet 28, 50-56 nr. 110. 4 Überhaupt wäre eine Prüfung der Originale aller damals in Wien ausgestellten Urkunden er- wünscht. Mit ihr würde sich eine Studie über die Leitung der Reichskanzlei durch Erzbischof Jakob, besonders während des Frankfurter Auf- enthalts des Königs im Juli und August 1442, ver- binden lassen. 5
Strana 34
Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 34 burgischen Gesandten 1 am 14. August 2 in Nürnberg eintraf, wohin er schon früher die Markgrafen Johann und Albrecht von Brandenburg und andere Fürsten zu einer Zu- sammenkunft gebeten hatte. Laut Nürnberger Schenkbuchs waren die Markgrafen tat- sächlich im August dort anwesend, zu gleicher Zeit auch der Bruder des erwählten Bischofs Johannes von Chur, wohl der Nürnberger Landrichter Wilhelm von Rechberg, 5 und, was besonders zu beachten sein wird, eine Gesandtschaft des Herzogs von Burgund 4. Der Zweck der Zusammenkunft ist nicht bekannt. Am 24. August kam der Erzbischof nach Frankfurt5, am 27. nach Ehrenbreitstein 6. Um dieselbe Zeit wie die kurfürstlichen Gesandten mögen auch die Papst Eugens und des Baseler Konzils den königlichen Hof verlassen haben. Wohin jene sich wandten, 1s ist unbekannt. Diese schlossen sich anscheinend dem Erzbischof von Trier an, trennten sich aber unterwegs von ihm, um den Erzbischof von Salzburg aufzusuchen7. Sie er- reichten Basel am 17. August s. Uber den Bericht, den sie dort am 18. und 25. August in der Generalkongregation des Konzils erstatteten, geben unsere nrr. 29 und 30 Aus- kunft. b. Verbandlungen K. Friedrichs mit einer Gesandtschaft des Königs von England über die Kirchen- frage in Wien im Juni und Juli 1441 nr. 31-33. 15 Noch vor der kurfürstlichen Gesandtschaft war am Königshofe jener Gesandte König Heinrichs von England, Johannes Beke, eingetroffen, der, wie an anderer Stelle" gesagt, Anfang Februar London verlassen und im März und April am Mainzer Kongreß 20 teilgenommen hatte. Er mochte etwa Ende April von Mainz weitergereist sein und viel- leicht in der zweiten Hälfte des Mai Wien erreicht haben. Seinem Beglaubigungsschreiben 1° und dem in unserer nr. 32 mitgeteilten Briefe seines Königs an König Friedrich zufolge war er beauftragt, Zeit und Ort der kirchen- politischen Verhandlungen zu erfragen, an denen teilzunehmen König Heinrich vom Rö-25 mischen König eingeladen worden war 11, und einen Geleitsbrief für eine Englische Ge- sandtschaft zu besorgen, die den Mainzer Kongreß hatte besuchen sollen, aber schließlich in England geblieben war, da der Englischen Regierung das Zustandekommen des Kon- 1 Vgl. Anm. 3. Am 13. August schrieb Nürnberg an Winds- heim: Erzbischof Jakob von Tryer habe geschrieben, er wolle morgen [Aug. 14] zu Nacht in Nürnberg sein. Dabei sei der Stadt zu erkennen gegeben, daß der Erzbischof etliche Fürsten, darunter die Markgrafen Johann und Albrecht von Branndem- burg, gebeten habe, auf frawentag assumpcionis [Aug. 15] nach Nüanberg zu kommen. Man wisce aber nicht, ob die Markgrafen kommen würden; sie scien bis Mittwoch [Aug. 16] in Beirßdorff. Datum ut supra, d. i. dominica post Laurencii [Aug. 13] anno 41. (Nürnberg Kreis-A. Brief- buch 15 fol. 84a cop. chart. coaeva.) — Hierher gehört auch die folgende, während der 7. Frage, d. i. zwischen feria 4. in vigilia Laurencii [Aug. 9] und feria 4. post Egidii abbatis [Sept. 6], gemachte Ausgabe Nürnbergs : item 13 sh. hat Conrat Kellner von Lawden verzert gein Newenmarckt, als wir un- serm herren von Trier verkundeten, seinen gnaden ein geraissigen zewge zu schicken entgegen, als er vom kunig kam (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 434a not. chart. coaeva). *Nürnberg schenkte während der 7. Frage (vgl. Anm. 2) Wein unter Andern den folgenden Gästen: dem bischof von Trier 32 qr. für 5 lb. s0 13 sh. 4 hlr.; des von Mentz rêten, dem grafen vom Newenar, dem grafen von Leyningen, des herzogen von Burguni rêten und des von Chur bruder je 8 qr. für je 1 lb. 6 sh. 8 hlr.; der von Sachßen und Brandenburg reten 12 qr. für 2 lb.; marg� 35 graff Albrechten und marggraff Johansen je 16 qr. für je 2 lb. 13 sh. 4 hlr. (Nürnberg Kreis-A. ms. 490: Schenkbuch 1422-1445 fol. 160b not. chart. coaevae). 4 Vgl. S. 20 Anm. 4. 5 Im Frankfurter Bürgermeisterbuch ist unter feria quinta ipsa die sancti Bartholomei [Aug. 24] eingetragen: item die frunde, den bischof von Trier zu empfahen, Johann Palmstorffer, Monis, Clas Snep- penstein (Frankfurt Stadt-A. Bürgermeisterbuch 45 1441 fol. 34b not. chart. coaeva). 6 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 50. Vgl. nr. 72. Vgl. Conc. Bas. 7, 407. Vgl. RTA. 15, 531; 574; 578. RTA. 15 nr. 311. Vgl. RTA. 15, 527 und 531. o 11 40 50 10
Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 34 burgischen Gesandten 1 am 14. August 2 in Nürnberg eintraf, wohin er schon früher die Markgrafen Johann und Albrecht von Brandenburg und andere Fürsten zu einer Zu- sammenkunft gebeten hatte. Laut Nürnberger Schenkbuchs waren die Markgrafen tat- sächlich im August dort anwesend, zu gleicher Zeit auch der Bruder des erwählten Bischofs Johannes von Chur, wohl der Nürnberger Landrichter Wilhelm von Rechberg, 5 und, was besonders zu beachten sein wird, eine Gesandtschaft des Herzogs von Burgund 4. Der Zweck der Zusammenkunft ist nicht bekannt. Am 24. August kam der Erzbischof nach Frankfurt5, am 27. nach Ehrenbreitstein 6. Um dieselbe Zeit wie die kurfürstlichen Gesandten mögen auch die Papst Eugens und des Baseler Konzils den königlichen Hof verlassen haben. Wohin jene sich wandten, 1s ist unbekannt. Diese schlossen sich anscheinend dem Erzbischof von Trier an, trennten sich aber unterwegs von ihm, um den Erzbischof von Salzburg aufzusuchen7. Sie er- reichten Basel am 17. August s. Uber den Bericht, den sie dort am 18. und 25. August in der Generalkongregation des Konzils erstatteten, geben unsere nrr. 29 und 30 Aus- kunft. b. Verbandlungen K. Friedrichs mit einer Gesandtschaft des Königs von England über die Kirchen- frage in Wien im Juni und Juli 1441 nr. 31-33. 15 Noch vor der kurfürstlichen Gesandtschaft war am Königshofe jener Gesandte König Heinrichs von England, Johannes Beke, eingetroffen, der, wie an anderer Stelle" gesagt, Anfang Februar London verlassen und im März und April am Mainzer Kongreß 20 teilgenommen hatte. Er mochte etwa Ende April von Mainz weitergereist sein und viel- leicht in der zweiten Hälfte des Mai Wien erreicht haben. Seinem Beglaubigungsschreiben 1° und dem in unserer nr. 32 mitgeteilten Briefe seines Königs an König Friedrich zufolge war er beauftragt, Zeit und Ort der kirchen- politischen Verhandlungen zu erfragen, an denen teilzunehmen König Heinrich vom Rö-25 mischen König eingeladen worden war 11, und einen Geleitsbrief für eine Englische Ge- sandtschaft zu besorgen, die den Mainzer Kongreß hatte besuchen sollen, aber schließlich in England geblieben war, da der Englischen Regierung das Zustandekommen des Kon- 1 Vgl. Anm. 3. Am 13. August schrieb Nürnberg an Winds- heim: Erzbischof Jakob von Tryer habe geschrieben, er wolle morgen [Aug. 14] zu Nacht in Nürnberg sein. Dabei sei der Stadt zu erkennen gegeben, daß der Erzbischof etliche Fürsten, darunter die Markgrafen Johann und Albrecht von Branndem- burg, gebeten habe, auf frawentag assumpcionis [Aug. 15] nach Nüanberg zu kommen. Man wisce aber nicht, ob die Markgrafen kommen würden; sie scien bis Mittwoch [Aug. 16] in Beirßdorff. Datum ut supra, d. i. dominica post Laurencii [Aug. 13] anno 41. (Nürnberg Kreis-A. Brief- buch 15 fol. 84a cop. chart. coaeva.) — Hierher gehört auch die folgende, während der 7. Frage, d. i. zwischen feria 4. in vigilia Laurencii [Aug. 9] und feria 4. post Egidii abbatis [Sept. 6], gemachte Ausgabe Nürnbergs : item 13 sh. hat Conrat Kellner von Lawden verzert gein Newenmarckt, als wir un- serm herren von Trier verkundeten, seinen gnaden ein geraissigen zewge zu schicken entgegen, als er vom kunig kam (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 434a not. chart. coaeva). *Nürnberg schenkte während der 7. Frage (vgl. Anm. 2) Wein unter Andern den folgenden Gästen: dem bischof von Trier 32 qr. für 5 lb. s0 13 sh. 4 hlr.; des von Mentz rêten, dem grafen vom Newenar, dem grafen von Leyningen, des herzogen von Burguni rêten und des von Chur bruder je 8 qr. für je 1 lb. 6 sh. 8 hlr.; der von Sachßen und Brandenburg reten 12 qr. für 2 lb.; marg� 35 graff Albrechten und marggraff Johansen je 16 qr. für je 2 lb. 13 sh. 4 hlr. (Nürnberg Kreis-A. ms. 490: Schenkbuch 1422-1445 fol. 160b not. chart. coaevae). 4 Vgl. S. 20 Anm. 4. 5 Im Frankfurter Bürgermeisterbuch ist unter feria quinta ipsa die sancti Bartholomei [Aug. 24] eingetragen: item die frunde, den bischof von Trier zu empfahen, Johann Palmstorffer, Monis, Clas Snep- penstein (Frankfurt Stadt-A. Bürgermeisterbuch 45 1441 fol. 34b not. chart. coaeva). 6 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 50. Vgl. nr. 72. Vgl. Conc. Bas. 7, 407. Vgl. RTA. 15, 531; 574; 578. RTA. 15 nr. 311. Vgl. RTA. 15, 527 und 531. o 11 40 50 10
Strana 35
Einleitung. 35 gresses im Hinblick auf die wiederholte Verlegung des Nürnberger Reichstags zweifelhaft geworden war 1. Außerdem sollte er wohl auch König Friedrich über die Bedenken seines Königs gegen die Berufung eines dritten Konzils und über dessen Hinneigung zur Obe- dienz Eugens IV. unterrichten2. Der Zeitpunkt seiner Audiens wird zwar in den Akten nicht genannt, ist aber, wie der Inhalt des in unserer nr. 31 abgedruckten Briefs König Friedrichs an König Heinrich zeigt, vor Mitte Juni zu setzen, vielleicht, mit Rücksicht auf Beke's am 8. Juni erfolgende Ernennung zum Familiaris des Königs3, in die ersten Tage des Monats. Uber ihren Verlauf ist nichts bekannt, auch nichts darüber, ob ihr noch besondere Verhandlungen 10 folgten, und in welcher Richtung die Antwort des Königs auf die mündlichen Eröffnungen des Gesandten sich bewegte. Beke’s Absicht, die Rückreise nach England gleich nach Mitte Juni anzutreten (vgl. nr. 31 art. 2), wurde durch die Ankunft der kurfürstlichen Gesandtschaft durchkreuzt. Er blieb aus den schon angedeuteten Gründen† mindestens noch bis zum 4. Juli, dem 15 Tage, an dem der von ihm erbetene Geleitsbrief für Englische Gesandte (nr. 33) aus- gefertigt wurde, wahrscheinlich aber bis zur Mitte des Monats, bis zum Abschluß der kirchenpolitischen Verhandlungen König Friedrichs mit Erzbischf Jakob und den kur- fürstlichen Gesandten. Seine Heimkehr wird also wohl erst in der zweiten Hälfte des August erfolgt sein. 20 c. Landfriedensverhandlungen der Oberdeutschen Reichsstädte im Juli und August 1441 nr. 34�49. 25 30 35 Der an anderer Stelle 5 erwähnte Uberfall Schwäbischer Kaufleute bei Kattenhorn durch Graf Heinrich von Lupfen und seine Helfer führte um dieselbe Zeit, zu der Erz- bischof Jakob von Trier mit den Gesandten seiner Mitkurfürsten in Nürnberg zusammen- traf, zur Wiederaufnahme der Landfriedens- und Städtebundsverhandlungen, die im Sommer und Herbst des Vorjahres zwischen den Oberdeutschen Städten gepflogen, beim Herannahen des Termins für den Nürnberger Reichstag aber einstweilen abgebrochen worden waren. Die Anregung ging diesmal von Konstanz und den Städten der Ravens- burger Einung aus, deren Kaufleute bei jenem Uberfall am empfindlichsten geschädigt worden waren. Die Verhandlungen fanden auf zwei Konstanzer Tagen, dem einen vom 3. bis zum 5. Juli (lit. ca), dem anderen am 16. August (lit. cc) statt, hatten aber nicht das er- hoffte Ergebnis. Zwar einigte man sich auf dem ersten Tage über die Grundlagen des geplanten Landfriedensbundes, sah dann aber vom Abschluß ab, da die außerschwäbi- schen Städte dem zweiten Tage fernblieben. Dem letzteren gingen Vorbesprechungen der verschiedenen Städtcgruppen voraus. Doch liegen Nachrichten darüber nur vom Schwäbischen Städtebunde vor. Er tagte am 8. August in Ulm (lit. cb). Die hierher gehörenden sechzehn Aktenstücke stammen überwiegend aus den Ulmer, Nördlinger, Nürnberger und Straßburger Archiven. Sie sind mit Ausnahme des in nr. 45 40 abgedruckten Abschieds des ersten Konstanzer Tages bisher noch nicht im Wortlaut ver- öffentlicht und, abgeschen von den in den nrr. 34, 40, 45 und 47 mitgeteilten, auch noch nicht verwertet worden. Sie bilden ein zwar kleines, aber nicht unwichtiges Glied in der langen Kette der Landfriedensverhandlungen, die vom Egerer Reichstag des Jahres 1437 bis zu dem die Reformatio Friderici bringenden Frankfurter des Jahres 45 1442 hinüberleiten. 1 2 s Vgl. RTA. 15, 531. Vgl. RTA. 15, 574. Vgl. Chmel nr. 285. 4 5 Vgl. S. 19-20. Vgl. S. 10 Anm. 2. 5*
Einleitung. 35 gresses im Hinblick auf die wiederholte Verlegung des Nürnberger Reichstags zweifelhaft geworden war 1. Außerdem sollte er wohl auch König Friedrich über die Bedenken seines Königs gegen die Berufung eines dritten Konzils und über dessen Hinneigung zur Obe- dienz Eugens IV. unterrichten2. Der Zeitpunkt seiner Audiens wird zwar in den Akten nicht genannt, ist aber, wie der Inhalt des in unserer nr. 31 abgedruckten Briefs König Friedrichs an König Heinrich zeigt, vor Mitte Juni zu setzen, vielleicht, mit Rücksicht auf Beke's am 8. Juni erfolgende Ernennung zum Familiaris des Königs3, in die ersten Tage des Monats. Uber ihren Verlauf ist nichts bekannt, auch nichts darüber, ob ihr noch besondere Verhandlungen 10 folgten, und in welcher Richtung die Antwort des Königs auf die mündlichen Eröffnungen des Gesandten sich bewegte. Beke’s Absicht, die Rückreise nach England gleich nach Mitte Juni anzutreten (vgl. nr. 31 art. 2), wurde durch die Ankunft der kurfürstlichen Gesandtschaft durchkreuzt. Er blieb aus den schon angedeuteten Gründen† mindestens noch bis zum 4. Juli, dem 15 Tage, an dem der von ihm erbetene Geleitsbrief für Englische Gesandte (nr. 33) aus- gefertigt wurde, wahrscheinlich aber bis zur Mitte des Monats, bis zum Abschluß der kirchenpolitischen Verhandlungen König Friedrichs mit Erzbischf Jakob und den kur- fürstlichen Gesandten. Seine Heimkehr wird also wohl erst in der zweiten Hälfte des August erfolgt sein. 20 c. Landfriedensverhandlungen der Oberdeutschen Reichsstädte im Juli und August 1441 nr. 34�49. 25 30 35 Der an anderer Stelle 5 erwähnte Uberfall Schwäbischer Kaufleute bei Kattenhorn durch Graf Heinrich von Lupfen und seine Helfer führte um dieselbe Zeit, zu der Erz- bischof Jakob von Trier mit den Gesandten seiner Mitkurfürsten in Nürnberg zusammen- traf, zur Wiederaufnahme der Landfriedens- und Städtebundsverhandlungen, die im Sommer und Herbst des Vorjahres zwischen den Oberdeutschen Städten gepflogen, beim Herannahen des Termins für den Nürnberger Reichstag aber einstweilen abgebrochen worden waren. Die Anregung ging diesmal von Konstanz und den Städten der Ravens- burger Einung aus, deren Kaufleute bei jenem Uberfall am empfindlichsten geschädigt worden waren. Die Verhandlungen fanden auf zwei Konstanzer Tagen, dem einen vom 3. bis zum 5. Juli (lit. ca), dem anderen am 16. August (lit. cc) statt, hatten aber nicht das er- hoffte Ergebnis. Zwar einigte man sich auf dem ersten Tage über die Grundlagen des geplanten Landfriedensbundes, sah dann aber vom Abschluß ab, da die außerschwäbi- schen Städte dem zweiten Tage fernblieben. Dem letzteren gingen Vorbesprechungen der verschiedenen Städtcgruppen voraus. Doch liegen Nachrichten darüber nur vom Schwäbischen Städtebunde vor. Er tagte am 8. August in Ulm (lit. cb). Die hierher gehörenden sechzehn Aktenstücke stammen überwiegend aus den Ulmer, Nördlinger, Nürnberger und Straßburger Archiven. Sie sind mit Ausnahme des in nr. 45 40 abgedruckten Abschieds des ersten Konstanzer Tages bisher noch nicht im Wortlaut ver- öffentlicht und, abgeschen von den in den nrr. 34, 40, 45 und 47 mitgeteilten, auch noch nicht verwertet worden. Sie bilden ein zwar kleines, aber nicht unwichtiges Glied in der langen Kette der Landfriedensverhandlungen, die vom Egerer Reichstag des Jahres 1437 bis zu dem die Reformatio Friderici bringenden Frankfurter des Jahres 45 1442 hinüberleiten. 1 2 s Vgl. RTA. 15, 531. Vgl. RTA. 15, 574. Vgl. Chmel nr. 285. 4 5 Vgl. S. 19-20. Vgl. S. 10 Anm. 2. 5*
Strana 36
36 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. ca. Städtetag zu Konstanz vom 3. bis zum 5. Juli 1441 nr. 34-46. Ordnet man die dreizehn, von uns in zeitlicher Folge abgedruckten Aktenstücke nach sachlichen Gesichtspunkten, so erhält man vier Gruppen: 1) Einladungen nr. 34-35; 2) Voraufgehender Tag zu Ulm am 28. Juni 1441 nr. 37; 3) Besuch des Tages nr. 36. 38-40. 44; 4) Instruktionen, Verhandlungen und Beschlüsse nr. 41-43. 45. 46. Diese 5 Einteilung liegt auch dem folgenden Uberblick über Vorgeschichte und Verlaaf des Tages zugrunde. Das in nr. 35 mitgeteilte Verzeichnis der mit Einladungen bedachten Städte und Städtegruppen läßt erkennen, daß der geplante Landfriedensbund die Reichsstädte in Franken und Schwaben, am Bodensee, am Oberrhein und im Elsaßt und die Eidgenossen 10 umfassen, also nicht ganz so weit reichen sollte wie derjenige, über dessen Gründung im Januar 1440 auf den Ulmer und Straßburger Städtetagen 1 verhandelt worden war. Im ganzen wurden 29 gleichlautende, aber verschieden datierte Einladungen ver- sandt. Vorhanden sind aber nur noch die an Ulm und den Schwäbischen Städtebund, Rottweil und Straßburg (nr. 34), erstere, wie gewöhnlich, in einer von Ulm an Nörd-15 lingen geschickten Abschrift, die beiden anderen im Original. Das Nördlinger Exemplar ist vom 6., das Rottweiler vom 7., das Straßburger vom 8. Juni datiert. Ulm lud nach Empfang des Konstanzer Briefes den Schwäbischen Städtebund für den 28. Juni zu einer Vorbesprechung ein (vgl. nr. 37). Wer an ihr teilnahm und wie sie verlief, ist nicht überliefert. Ihr Ergebnis, soweit es sich aus der Präsenzliste 20 des Konstanzer Tages (nr. 44) und dem Nürnberger Bericht über dessen Verhandlungen (nrr. 42 und 43) erschließen läßt, war, daß Ulm, Nördlingen und Memmingen beauf- tragt wurden, den Bund in Konstanz zu vertreten, dort den Zusammenschluß der Städte zu einem Landfriedensbunde zu befürworten und als geeigneten Ausgangspunkt der Be- ratungen jené Bundesartikel zu empfehlen, die Augsburg, Nürnberg und der Schwäbische 25 Städtebund einst dem Ulmer Städtetage vom 30. März 1438 vorgelegt hatten 2. Von den 29 im Adressenverzeichnis (nr. 35) genannten Städten und Städtegruppen schickten laut der in nr. 44 mitgeteilten Präsenzliste reichlich drei Viertel Vertreter, und zwar, wie ein Blick in den eben erwähnten Nürnberger Bericht lehrt, teils einzeln teils gruppenweise 8. So hatte Augsburg seinen Baumeister Ulrich Rechlinger entsandt, so Nürnberg den Ratsherrn Berthold Volkmer und den Ratsschreiber Johannes Marquardi. Den Schwäbischen Städtebund vertraten Jörg Leo von Ulm, Martin Nawer von Nörd- lingen und ein Memminger Ratsherr, den Ravensburger (Uberlingen, Lindau, Ravens- burg, Biberach, Wangen, Pfullendorf, Isny) Gesandte von Ravensburg, Uberlingen und Lindau, den Eßlinger (Eßlingen, Reutlingen, Rottweil, Heilbronn, Weil, Wimpfen) eine 35 Gesandtschaft Eßlingens. Ferner waren Gesandte von Radolfzell, Dießenhofen, Zürich, Sankt Gallen, Schwyz, Winterthur, Rapperswil und Schaffhausen anwesend, und für den Tagungsort Konstanz nahmen der Bürgermeister Mangolt, fünf Ratsherren (darunter Hans von der Capellen) und der Stadtschreiber an den Beratungen teil. Somit fehlten nur Straßburg, Colmar, Schlettstadt, Basel 4, Solothurn, Bern und Luzern. Während 40 1 Vgl. RTA. 15, 22-28. 2 Vgl. RTA. 13 nrr. 18-20. Die Konstanzer Chronik bei Mone, Quellen- sammlung der Badischen Landesgeschichte Bd. 1 (Karlsruhe 1848) S. 342, berichtet, daß botten von den richstetten wol uf 70 anwesend waren. * Basel, Solothurn und Bern mochten kein be- sonderes Interesse an den Verhandlungen haben, da sie sich am 2. März 1441 auf 20 Jahre (bis zum 16. April 1461) miteinander verbündet hatten. Das Bündnis ist abgedruckt im Urkundenbuch der 45 Stadt Basel 7, 1-7.
36 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. ca. Städtetag zu Konstanz vom 3. bis zum 5. Juli 1441 nr. 34-46. Ordnet man die dreizehn, von uns in zeitlicher Folge abgedruckten Aktenstücke nach sachlichen Gesichtspunkten, so erhält man vier Gruppen: 1) Einladungen nr. 34-35; 2) Voraufgehender Tag zu Ulm am 28. Juni 1441 nr. 37; 3) Besuch des Tages nr. 36. 38-40. 44; 4) Instruktionen, Verhandlungen und Beschlüsse nr. 41-43. 45. 46. Diese 5 Einteilung liegt auch dem folgenden Uberblick über Vorgeschichte und Verlaaf des Tages zugrunde. Das in nr. 35 mitgeteilte Verzeichnis der mit Einladungen bedachten Städte und Städtegruppen läßt erkennen, daß der geplante Landfriedensbund die Reichsstädte in Franken und Schwaben, am Bodensee, am Oberrhein und im Elsaßt und die Eidgenossen 10 umfassen, also nicht ganz so weit reichen sollte wie derjenige, über dessen Gründung im Januar 1440 auf den Ulmer und Straßburger Städtetagen 1 verhandelt worden war. Im ganzen wurden 29 gleichlautende, aber verschieden datierte Einladungen ver- sandt. Vorhanden sind aber nur noch die an Ulm und den Schwäbischen Städtebund, Rottweil und Straßburg (nr. 34), erstere, wie gewöhnlich, in einer von Ulm an Nörd-15 lingen geschickten Abschrift, die beiden anderen im Original. Das Nördlinger Exemplar ist vom 6., das Rottweiler vom 7., das Straßburger vom 8. Juni datiert. Ulm lud nach Empfang des Konstanzer Briefes den Schwäbischen Städtebund für den 28. Juni zu einer Vorbesprechung ein (vgl. nr. 37). Wer an ihr teilnahm und wie sie verlief, ist nicht überliefert. Ihr Ergebnis, soweit es sich aus der Präsenzliste 20 des Konstanzer Tages (nr. 44) und dem Nürnberger Bericht über dessen Verhandlungen (nrr. 42 und 43) erschließen läßt, war, daß Ulm, Nördlingen und Memmingen beauf- tragt wurden, den Bund in Konstanz zu vertreten, dort den Zusammenschluß der Städte zu einem Landfriedensbunde zu befürworten und als geeigneten Ausgangspunkt der Be- ratungen jené Bundesartikel zu empfehlen, die Augsburg, Nürnberg und der Schwäbische 25 Städtebund einst dem Ulmer Städtetage vom 30. März 1438 vorgelegt hatten 2. Von den 29 im Adressenverzeichnis (nr. 35) genannten Städten und Städtegruppen schickten laut der in nr. 44 mitgeteilten Präsenzliste reichlich drei Viertel Vertreter, und zwar, wie ein Blick in den eben erwähnten Nürnberger Bericht lehrt, teils einzeln teils gruppenweise 8. So hatte Augsburg seinen Baumeister Ulrich Rechlinger entsandt, so Nürnberg den Ratsherrn Berthold Volkmer und den Ratsschreiber Johannes Marquardi. Den Schwäbischen Städtebund vertraten Jörg Leo von Ulm, Martin Nawer von Nörd- lingen und ein Memminger Ratsherr, den Ravensburger (Uberlingen, Lindau, Ravens- burg, Biberach, Wangen, Pfullendorf, Isny) Gesandte von Ravensburg, Uberlingen und Lindau, den Eßlinger (Eßlingen, Reutlingen, Rottweil, Heilbronn, Weil, Wimpfen) eine 35 Gesandtschaft Eßlingens. Ferner waren Gesandte von Radolfzell, Dießenhofen, Zürich, Sankt Gallen, Schwyz, Winterthur, Rapperswil und Schaffhausen anwesend, und für den Tagungsort Konstanz nahmen der Bürgermeister Mangolt, fünf Ratsherren (darunter Hans von der Capellen) und der Stadtschreiber an den Beratungen teil. Somit fehlten nur Straßburg, Colmar, Schlettstadt, Basel 4, Solothurn, Bern und Luzern. Während 40 1 Vgl. RTA. 15, 22-28. 2 Vgl. RTA. 13 nrr. 18-20. Die Konstanzer Chronik bei Mone, Quellen- sammlung der Badischen Landesgeschichte Bd. 1 (Karlsruhe 1848) S. 342, berichtet, daß botten von den richstetten wol uf 70 anwesend waren. * Basel, Solothurn und Bern mochten kein be- sonderes Interesse an den Verhandlungen haben, da sie sich am 2. März 1441 auf 20 Jahre (bis zum 16. April 1461) miteinander verbündet hatten. Das Bündnis ist abgedruckt im Urkundenbuch der 45 Stadt Basel 7, 1-7.
Strana 37
Einleitung. 37 aber Colmar sich doch wenigstens entschuldigte (vgl. nr. 40), ließen die sechs anderen Städte nichts von sich hören, Straßburg und Basel angeblich aus Mißstimmung darüber, daß von ihnen ausgeschriebene Versammlungen durch Konstanz nie beschickt worden waren (vgl. nr. 42 art. 18). Die Beschickung des Tages durch den weitaus größern und für den geplanten Bund in erster Linie in Betracht kommenden Teil der Eingeladenen macht es erklärlich, daß Briefe der Tagungsstadt mit Mitteilungen über den Gang der Verhandlungen fehlen. Sie werden jedoch reichlich ersetzt durch protokollartige Aufzeichnungen des Nürnberger Ratsschreibers Johannes Marquardi (nr. 42) und den gewissermaßen das Schlußstück zu 10 diesen bildenden Abschied (nr. 45). Die Aufzeichnungen sind in zwei Fassungen überliefert, der in nr. 42 abgedruckten ursprünglichen und einer, vielleicht ebenfalls von Marquardi herrührenden Uberarbeitung (nr. 43). Während die erstere noch in Konstanz oder doch unmittelbar nach der Heim- kehr Marquardi's entstanden sein dürfte, gehört die andere, anscheinend zur Mitteilung 15 an Nürnbergs Verbündete Windsheim und Weißenburg bestimmte, der Zeit nach dem zweiten Konstanzer Städtetage, wahrscheinlich der zweiten Hälfte des August an. Sie bietet so viele wertvolle Ergänzungen, daß der Abdruck, den wir in unserer nr. 43 unter Aussonderung einiger fast unverändert aus der Vorlage herübergenommenen Artikel geben, wohl gerechtfertigt erscheinen mag. Die Tagung wurde zwar, der Einladung gemäß, durch Konstanz am 3. Juli er- öffnet, die Verhandlungen begannen aber aus Gründen, die in den artt. 3 und 4 der Aufzeichnungen Marquardi's (nr. 42) mitgeteilt sind, erst am folgenden Tage. Sie galten fast ausschließlich der Frage, auf welcher Grundlage der allseitig als notwendig erkannte Zusammenschluß der geladenen Städte und Städtegruppen zu einem großen, der Wah- 25 rung des Landfriedens und der gemeinsamen Abwehr von Angriffen dienenden Bunde, wie er seit Jahren wiederholt, aber stets vergeblich erstrebt worden war, durchgeführt werden könne. Augsburg schlug dafür einen Bündnisentwurf vor, der den städtischen Vertretern zuerst auf dem Konstanzer Städtetage vom 25. Januar 14291 und nachher noch öfter, zum Beispiel auf dem Speierer Städtetage vom 29. April 14312 und auf dem 30 Ulmer Städtetage vom 29. September 1437 s, vorgelegen hatte. Dagegen befürwortete Ulm gemäß dem Beschluß des Ulmer Tages vom 28. Juni die Verwertung jener Bündnisartikel, die schon vor drei Jahren auf dem Ulmer Städtetage vom 30. Märs 1438 zur Erörterung gestellt und die dann, wie wir wissen 4, wieder auf dem Ulmer Städtetage vom 11. Januar 1440 vorgenommen worden waren. Es empfahl als besonders geeignet die vier kurzen 35 Artikel des Schwäbischen Städtebundes, wohl in der Voraussicht, daß über sie noch am ehesten eine Verständigung zu erzielen sein würde, da sie die Bundesmitglieder nur ganz allgemein zu gegenseitigem Beistand verpflichteten und von einer strafferen Organisation des Bundes absahen. Wie die im Abschied (nr. 45) enthaltenen Bundesartikel zeigen, drang der Ulmer 40 Vorschlag durch. Doch nahm man die vier Artikel nicht in der vorgelegten Fassung an. Vielmehr wurden der erste und zweite zu einem Artikel (art. 13) zusammengezogen. Der dritte fiel aus, vermutlich weil die schon früher 5 gegen seinen Inhalt (Verpflichtung zum Beistand bei Antastung der städtischen Freiheiten) laut gewordenen Bedenken er- neuert wurden. An seine Stelle trat als neuer Artikel (art. 15) die Bestimmung des 45 oben erwähnten Konstanzer Entwurfs, daß jede Stadt, in deren unmittelbaren Nähe An- 20 1 2 s Vgl. RTA. 9, 285-287. Vgl. RTA. 9 nr. 454 art. 2. Vgl. RTA. 12 nrr. 170 und 171. “ Vgl. RTA. 15, 23-24. 5 Vgl. RTA. 13 nr. 14 art. 3 und RTA. 15 nr. 50 artt. 5 und 5a.
Einleitung. 37 aber Colmar sich doch wenigstens entschuldigte (vgl. nr. 40), ließen die sechs anderen Städte nichts von sich hören, Straßburg und Basel angeblich aus Mißstimmung darüber, daß von ihnen ausgeschriebene Versammlungen durch Konstanz nie beschickt worden waren (vgl. nr. 42 art. 18). Die Beschickung des Tages durch den weitaus größern und für den geplanten Bund in erster Linie in Betracht kommenden Teil der Eingeladenen macht es erklärlich, daß Briefe der Tagungsstadt mit Mitteilungen über den Gang der Verhandlungen fehlen. Sie werden jedoch reichlich ersetzt durch protokollartige Aufzeichnungen des Nürnberger Ratsschreibers Johannes Marquardi (nr. 42) und den gewissermaßen das Schlußstück zu 10 diesen bildenden Abschied (nr. 45). Die Aufzeichnungen sind in zwei Fassungen überliefert, der in nr. 42 abgedruckten ursprünglichen und einer, vielleicht ebenfalls von Marquardi herrührenden Uberarbeitung (nr. 43). Während die erstere noch in Konstanz oder doch unmittelbar nach der Heim- kehr Marquardi's entstanden sein dürfte, gehört die andere, anscheinend zur Mitteilung 15 an Nürnbergs Verbündete Windsheim und Weißenburg bestimmte, der Zeit nach dem zweiten Konstanzer Städtetage, wahrscheinlich der zweiten Hälfte des August an. Sie bietet so viele wertvolle Ergänzungen, daß der Abdruck, den wir in unserer nr. 43 unter Aussonderung einiger fast unverändert aus der Vorlage herübergenommenen Artikel geben, wohl gerechtfertigt erscheinen mag. Die Tagung wurde zwar, der Einladung gemäß, durch Konstanz am 3. Juli er- öffnet, die Verhandlungen begannen aber aus Gründen, die in den artt. 3 und 4 der Aufzeichnungen Marquardi's (nr. 42) mitgeteilt sind, erst am folgenden Tage. Sie galten fast ausschließlich der Frage, auf welcher Grundlage der allseitig als notwendig erkannte Zusammenschluß der geladenen Städte und Städtegruppen zu einem großen, der Wah- 25 rung des Landfriedens und der gemeinsamen Abwehr von Angriffen dienenden Bunde, wie er seit Jahren wiederholt, aber stets vergeblich erstrebt worden war, durchgeführt werden könne. Augsburg schlug dafür einen Bündnisentwurf vor, der den städtischen Vertretern zuerst auf dem Konstanzer Städtetage vom 25. Januar 14291 und nachher noch öfter, zum Beispiel auf dem Speierer Städtetage vom 29. April 14312 und auf dem 30 Ulmer Städtetage vom 29. September 1437 s, vorgelegen hatte. Dagegen befürwortete Ulm gemäß dem Beschluß des Ulmer Tages vom 28. Juni die Verwertung jener Bündnisartikel, die schon vor drei Jahren auf dem Ulmer Städtetage vom 30. Märs 1438 zur Erörterung gestellt und die dann, wie wir wissen 4, wieder auf dem Ulmer Städtetage vom 11. Januar 1440 vorgenommen worden waren. Es empfahl als besonders geeignet die vier kurzen 35 Artikel des Schwäbischen Städtebundes, wohl in der Voraussicht, daß über sie noch am ehesten eine Verständigung zu erzielen sein würde, da sie die Bundesmitglieder nur ganz allgemein zu gegenseitigem Beistand verpflichteten und von einer strafferen Organisation des Bundes absahen. Wie die im Abschied (nr. 45) enthaltenen Bundesartikel zeigen, drang der Ulmer 40 Vorschlag durch. Doch nahm man die vier Artikel nicht in der vorgelegten Fassung an. Vielmehr wurden der erste und zweite zu einem Artikel (art. 13) zusammengezogen. Der dritte fiel aus, vermutlich weil die schon früher 5 gegen seinen Inhalt (Verpflichtung zum Beistand bei Antastung der städtischen Freiheiten) laut gewordenen Bedenken er- neuert wurden. An seine Stelle trat als neuer Artikel (art. 15) die Bestimmung des 45 oben erwähnten Konstanzer Entwurfs, daß jede Stadt, in deren unmittelbaren Nähe An- 20 1 2 s Vgl. RTA. 9, 285-287. Vgl. RTA. 9 nr. 454 art. 2. Vgl. RTA. 12 nrr. 170 und 171. “ Vgl. RTA. 15, 23-24. 5 Vgl. RTA. 13 nr. 14 art. 3 und RTA. 15 nr. 50 artt. 5 und 5a.
Strana 38
38 gehörige einer oder mehrerer andern Städte angegriffen, beraubt oder beschädigt werden würden, sich der geraubten Habe bemächtigen und dann in der Sache Recht sprechen sollte. Der vierte Artikel blieb inhaltlich unverändert (art. 16). Die drei Artikel sollten, wie üblich, zunächst den beteiligten Städten, also auch den oben erwähnten sieben nicht vertretenen, zur Begutachtung vorgelegt werden. Außerdem 5 sollte der Nürnberger Gesandte Berthold Volkmer, der von Konstanz aus zum Speierer Rechtstag des Schwäbischen Städtebundes 1 reiste, sie dort auch Frankfurt, Mainz, Worms und Speier mitteilen2 und die vier Städte bitten, an einem für den 16. August in Aus- sicht genommenen zweiten Konstanzer Tage teilzunchmen (nr. 42 art. 23 und nr. 43 art. 21). Auf diesem Tage sollte die endgültige Form der Artikel festgestellt und ge-10 gebenenfalls der geplante Bund abgeschlossen werden. Neben und nach der Bündnisfrage kamen auch noch einige andere, in den artt. 7, 11-14, 24, 24“ und 25 der Marquardi'schen Aufzeichnung (nr. 42) angedeutete Angelegen- heiten zur Sprache, darunter die schon auf dem Wormser Fürsten- und Städtetage er- örterte Frage einer Gesandtschaft an den König. Man beschloß, mit ihr noch bis zum 15 Abschluß des Bündnisses zuzuwarten, damit man den König auch gleich über die Gründe, die dazu genötigt hätten, unterrichten könne (nr. 42 art. 25 und nr. 43 art. 23). Doch ist dann auf den in der nächsten Zeit gehaltenen städtischen Versammlungen nicht mehr die Rede von ihr, wohl weniger deshalb, weil der Bündnisplan fehlschlug (vgl. lit. cc), als vielmehr weil die Abordnung der Gesandtschaft zwecklos erscheinen mußtte, sobald die 20 schon erwähnten8 Schreiben des Königs vom 30. Juli eintrafen, in denen er seine bevor- stehende Ankunft in Oberdeutschland und seine Absicht, dort den Landfrieden herzustellen, ankündigte. Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. cb. Städtetag zu Ulm am 8. August 1441 nr. 47. Der Beschluß, am 16. August von neuem in Konstanz über den Bundesentwurf zu 25 verhandeln, veranlaßte die Mitglieder der verschiedenen Städtegruppen zu Vorbesprechungen. So tagten der Schwäbische Städtebund am 8. August in Ulm, die Ravensburger Ver- einigung am 12. in Ravensburg, und in ähnlicher Weise wohl auch Nürnberg mit seinen Verbündeten Windsheim und Weißenburg, die Schwyzer Einung und der Elsässische Städtebund. Von den Akten des Ulmer Tages ist nur die in nr. 47 mitgeteilte Einladung an Nördlingen vorhanden. Deshalb läßt sich auch über den Gang der Beratungen, soweit sie den drei Bündnisartikeln und der Gesandtschaftsfrage galten, nichts sagen. Laut einer spätern Mitteilung Ulms an Nördlingen (vgl. nr. 59 art. 3) endeten sie mit dem Beschluß, den neuen Konstanzer Tag zu beschicken. Uber die Ravensburger Versammlung ist nichts weiter bekannt, als daß sie statt- fand und daßt die anwesenden Gesandten eine briefliche Aufforderung des Schwäbischen Städtebundes zur Beteiligung am Feldzug gegen Schloß Maienfels dahin beantworteten, der Bund möge sich an den Reichslandvogt in Oberschwaben Jakob Truchseß zu Wald- burg um Hilfe wenden. 30 35 40 cc. Städtetag zu Konstanz am 16. Angust 1441 nr. 48-49. Der eben erwähnten Mitteilung Ulms an Nördlingen zufolge waren es „nicht viel Städte“, die an den neuen Verhandlungen teilnahmen. Wahrscheinlich kamen nur Ver- treter des Schwäbischen Städtebundes und der Ravensburger Einung. Nürnberg und Vgl. S. 4-5. Daraus erklärt sich, daß sich im Frankfurter Stadtarchive eine Abschrift des Abschieds (nr. 45 Vorlage F) befindet. 1 s Vgl. S. 29. 45
38 gehörige einer oder mehrerer andern Städte angegriffen, beraubt oder beschädigt werden würden, sich der geraubten Habe bemächtigen und dann in der Sache Recht sprechen sollte. Der vierte Artikel blieb inhaltlich unverändert (art. 16). Die drei Artikel sollten, wie üblich, zunächst den beteiligten Städten, also auch den oben erwähnten sieben nicht vertretenen, zur Begutachtung vorgelegt werden. Außerdem 5 sollte der Nürnberger Gesandte Berthold Volkmer, der von Konstanz aus zum Speierer Rechtstag des Schwäbischen Städtebundes 1 reiste, sie dort auch Frankfurt, Mainz, Worms und Speier mitteilen2 und die vier Städte bitten, an einem für den 16. August in Aus- sicht genommenen zweiten Konstanzer Tage teilzunchmen (nr. 42 art. 23 und nr. 43 art. 21). Auf diesem Tage sollte die endgültige Form der Artikel festgestellt und ge-10 gebenenfalls der geplante Bund abgeschlossen werden. Neben und nach der Bündnisfrage kamen auch noch einige andere, in den artt. 7, 11-14, 24, 24“ und 25 der Marquardi'schen Aufzeichnung (nr. 42) angedeutete Angelegen- heiten zur Sprache, darunter die schon auf dem Wormser Fürsten- und Städtetage er- örterte Frage einer Gesandtschaft an den König. Man beschloß, mit ihr noch bis zum 15 Abschluß des Bündnisses zuzuwarten, damit man den König auch gleich über die Gründe, die dazu genötigt hätten, unterrichten könne (nr. 42 art. 25 und nr. 43 art. 23). Doch ist dann auf den in der nächsten Zeit gehaltenen städtischen Versammlungen nicht mehr die Rede von ihr, wohl weniger deshalb, weil der Bündnisplan fehlschlug (vgl. lit. cc), als vielmehr weil die Abordnung der Gesandtschaft zwecklos erscheinen mußtte, sobald die 20 schon erwähnten8 Schreiben des Königs vom 30. Juli eintrafen, in denen er seine bevor- stehende Ankunft in Oberdeutschland und seine Absicht, dort den Landfrieden herzustellen, ankündigte. Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. cb. Städtetag zu Ulm am 8. August 1441 nr. 47. Der Beschluß, am 16. August von neuem in Konstanz über den Bundesentwurf zu 25 verhandeln, veranlaßte die Mitglieder der verschiedenen Städtegruppen zu Vorbesprechungen. So tagten der Schwäbische Städtebund am 8. August in Ulm, die Ravensburger Ver- einigung am 12. in Ravensburg, und in ähnlicher Weise wohl auch Nürnberg mit seinen Verbündeten Windsheim und Weißenburg, die Schwyzer Einung und der Elsässische Städtebund. Von den Akten des Ulmer Tages ist nur die in nr. 47 mitgeteilte Einladung an Nördlingen vorhanden. Deshalb läßt sich auch über den Gang der Beratungen, soweit sie den drei Bündnisartikeln und der Gesandtschaftsfrage galten, nichts sagen. Laut einer spätern Mitteilung Ulms an Nördlingen (vgl. nr. 59 art. 3) endeten sie mit dem Beschluß, den neuen Konstanzer Tag zu beschicken. Uber die Ravensburger Versammlung ist nichts weiter bekannt, als daß sie statt- fand und daßt die anwesenden Gesandten eine briefliche Aufforderung des Schwäbischen Städtebundes zur Beteiligung am Feldzug gegen Schloß Maienfels dahin beantworteten, der Bund möge sich an den Reichslandvogt in Oberschwaben Jakob Truchseß zu Wald- burg um Hilfe wenden. 30 35 40 cc. Städtetag zu Konstanz am 16. Angust 1441 nr. 48-49. Der eben erwähnten Mitteilung Ulms an Nördlingen zufolge waren es „nicht viel Städte“, die an den neuen Verhandlungen teilnahmen. Wahrscheinlich kamen nur Ver- treter des Schwäbischen Städtebundes und der Ravensburger Einung. Nürnberg und Vgl. S. 4-5. Daraus erklärt sich, daß sich im Frankfurter Stadtarchive eine Abschrift des Abschieds (nr. 45 Vorlage F) befindet. 1 s Vgl. S. 29. 45
Strana 39
Einleitung. 39 Augsburg blieben jedenfalls fern. Letzteres ließ jedoch wissen, daß es bereit sei, einem auf der Grundlage der drei Artikel geschlossenen Bunde beizutreten. Die Anwesenden besprachen zwar die drei Artikel, kamen aber zu keinem Beschluß, angeblich infolge der lauen Haltung der Konstanzer, die dem Bündnisplan kein rechtes 5 Interesse mehr entgegenbrachten, weil ihnen ihr Anteil an dem bei Kattenhorn geraubten Gut inzwischen zurückerstattet worden war. Die Verhandlungen sind dann nicht fortgesetzt worden, sei es, daß man sie für aussichtslos hielt, sei es, daß man erst abwarten wollte, welches Ergebnis die in den Ein- ladungen zum Frankfurter Reichstage und in den schon erwähnten Schreiben des Königs 10 an die Oberdeutschen Städte (nr. 28) angekündigten Landfriedensverhandlungen zeitigen würden. Der Schwäbische Städtebund verbündete sich aber am 9. Oktober 1441 in Biberach mit der Ravensburger Einung zur Brechung der Schlösser Höwen, Schrotzburg und Wasserburg und der Stadt Engen, von denen aus die städtischen Kaufleute beraubt worden waren 1. Diesem Bunde trat dann am 30. Oktober auch Radolfzell bei 2. 15 B. Einladungen nr. 50-52. Wie angedeutet3, gedachte der König auf dem Frankfurter Tage sich nochmals für ein gemeinsames Vorgehen der christlichen Könige und Fürsten in der Frage der Be- rufung eines dritten allgemeinen Konzils einzusetzen. Dementsprechend ergingen auch jetzt, wie im Mai des Vorjahres zum Mainzer Kongreß4, die Einladungen nicht nur 20 an die Reichsstände, sondern auch an außerdeutsche Könige und außerdem — ein be- merkenswerter Vorgang — an Deutsche und auswärtige Universitäten. Die Einladungen an die Könige blieben anscheinend auf die an König Karl VII. von Frankreich und König Heinrich VI. von England beschränkt. Sie sind allerdings nicht überliefert, aber aus Angaben im Briefwechsel König Friedrichs mit König Karl, unsern nrr. 54 und 55, und in dem in nr. 33 mitgeteilten königlichen Geleitsbriefe für Englische Gesandte läßt sich ihre Ausfortigung mit Sicherheit er- schließen. Inhaltlich werden sie übereingestimmt haben; in der Form mag aber in- sofern ein Unterschied gemacht worden sein, als das für König Heinrich bestimmte Schreiben mehr den vertrauten Beziehungen König Friedrichs zu diesem Herrscher an- so gepaßt wurde. Mit der Einladung der Deutschen Hochschulen war natürlich nicht be- absichtigt, ihnen den Weg zur Reichsstandschaft und zur dauernden Teilnahme an den Reichstagen zu bahnen. Sie wurden vielmehr nur für diesen besonderen, durch die Kirchenfrage gegebenen Fall geladen. Ihre Vertreter sollten offenbar nicht gleichberechtigt s5 mit denen der Reichsstände auftreten, sondern sich sozusagen nur mit beratender Stimme an den Verhandlungen beteiligen, indem sie die von den Abgesandten der streitenden kirch- lichen Parteien zur Wahrung des eigenen und zur Bekämpfung des gegnerischen Stand- punktes vorgebrachten Gründe prüften und begutachteten. Den schon bekannten Schreiben an die Universitäten Leipzig und Köln fügen wir 40 das an die Universität Heidelberg hinzu (nr. 50 Vorlage H). Ein viertes, an die Uni- 25 1 In Stuttgart Haus- und Staats-A. Reichsstadt Ravensburg Kasten 24 Büschel 43 orig. membr. lit. pat. c. 22 sig. pend.; das Siegel Rothenburgs ist nicht mehr vorhanden; gedr. Fürstenbergisches Ur- 45 kundenbuch 6, 362-365 ebendaher; vgl. Stälin 3, 452-453 und Kanter, Hans von Rechberg S. 8. Die Angaben Kanters (Albrecht Achilles 1, 356) sind wertlos. 2 Die Urkunde Radolfzells und die Gegen- urkunde der 22 verbündeten Städte sind erwähnt im Fürstenbergischen Urkundenbuche 6, 367. 8 Vgl. S. 25-26. 1 Vgl. RTA. 15 nr. 302.
Einleitung. 39 Augsburg blieben jedenfalls fern. Letzteres ließ jedoch wissen, daß es bereit sei, einem auf der Grundlage der drei Artikel geschlossenen Bunde beizutreten. Die Anwesenden besprachen zwar die drei Artikel, kamen aber zu keinem Beschluß, angeblich infolge der lauen Haltung der Konstanzer, die dem Bündnisplan kein rechtes 5 Interesse mehr entgegenbrachten, weil ihnen ihr Anteil an dem bei Kattenhorn geraubten Gut inzwischen zurückerstattet worden war. Die Verhandlungen sind dann nicht fortgesetzt worden, sei es, daß man sie für aussichtslos hielt, sei es, daß man erst abwarten wollte, welches Ergebnis die in den Ein- ladungen zum Frankfurter Reichstage und in den schon erwähnten Schreiben des Königs 10 an die Oberdeutschen Städte (nr. 28) angekündigten Landfriedensverhandlungen zeitigen würden. Der Schwäbische Städtebund verbündete sich aber am 9. Oktober 1441 in Biberach mit der Ravensburger Einung zur Brechung der Schlösser Höwen, Schrotzburg und Wasserburg und der Stadt Engen, von denen aus die städtischen Kaufleute beraubt worden waren 1. Diesem Bunde trat dann am 30. Oktober auch Radolfzell bei 2. 15 B. Einladungen nr. 50-52. Wie angedeutet3, gedachte der König auf dem Frankfurter Tage sich nochmals für ein gemeinsames Vorgehen der christlichen Könige und Fürsten in der Frage der Be- rufung eines dritten allgemeinen Konzils einzusetzen. Dementsprechend ergingen auch jetzt, wie im Mai des Vorjahres zum Mainzer Kongreß4, die Einladungen nicht nur 20 an die Reichsstände, sondern auch an außerdeutsche Könige und außerdem — ein be- merkenswerter Vorgang — an Deutsche und auswärtige Universitäten. Die Einladungen an die Könige blieben anscheinend auf die an König Karl VII. von Frankreich und König Heinrich VI. von England beschränkt. Sie sind allerdings nicht überliefert, aber aus Angaben im Briefwechsel König Friedrichs mit König Karl, unsern nrr. 54 und 55, und in dem in nr. 33 mitgeteilten königlichen Geleitsbriefe für Englische Gesandte läßt sich ihre Ausfortigung mit Sicherheit er- schließen. Inhaltlich werden sie übereingestimmt haben; in der Form mag aber in- sofern ein Unterschied gemacht worden sein, als das für König Heinrich bestimmte Schreiben mehr den vertrauten Beziehungen König Friedrichs zu diesem Herrscher an- so gepaßt wurde. Mit der Einladung der Deutschen Hochschulen war natürlich nicht be- absichtigt, ihnen den Weg zur Reichsstandschaft und zur dauernden Teilnahme an den Reichstagen zu bahnen. Sie wurden vielmehr nur für diesen besonderen, durch die Kirchenfrage gegebenen Fall geladen. Ihre Vertreter sollten offenbar nicht gleichberechtigt s5 mit denen der Reichsstände auftreten, sondern sich sozusagen nur mit beratender Stimme an den Verhandlungen beteiligen, indem sie die von den Abgesandten der streitenden kirch- lichen Parteien zur Wahrung des eigenen und zur Bekämpfung des gegnerischen Stand- punktes vorgebrachten Gründe prüften und begutachteten. Den schon bekannten Schreiben an die Universitäten Leipzig und Köln fügen wir 40 das an die Universität Heidelberg hinzu (nr. 50 Vorlage H). Ein viertes, an die Uni- 25 1 In Stuttgart Haus- und Staats-A. Reichsstadt Ravensburg Kasten 24 Büschel 43 orig. membr. lit. pat. c. 22 sig. pend.; das Siegel Rothenburgs ist nicht mehr vorhanden; gedr. Fürstenbergisches Ur- 45 kundenbuch 6, 362-365 ebendaher; vgl. Stälin 3, 452-453 und Kanter, Hans von Rechberg S. 8. Die Angaben Kanters (Albrecht Achilles 1, 356) sind wertlos. 2 Die Urkunde Radolfzells und die Gegen- urkunde der 22 verbündeten Städte sind erwähnt im Fürstenbergischen Urkundenbuche 6, 367. 8 Vgl. S. 25-26. 1 Vgl. RTA. 15 nr. 302.
Strana 40
40 versität Wien gerichtetes scheint in neuerer Zeit verloren gegangen zu sein. Als fünftes wird man ein Schreiben an die Universität Erfurt hinzurechnen dürfen. Wohl der Wunsch, die gewichtigen und weitreichenden Stimmen der Pariser Theo- logen und Kanonisten zugunsten des Konzilsplanes mit in die Wagschale zu werfen, und die Besorgnis, daß rein Deutsche Universitätsgutachten von den streitenden Parteien als 5 einseitig und parteiisch bezeichnet und dadurch in ihrer Wirkung beeinträchtigt werden könnten, vielleicht auch Rücksichten auf den Französischen König führten zur Ein- ladung auch der Pariser Universität. Das Schreiben des Königs an sie ist nicht mehr vorhanden; es wird in den Akten ihrer Deutschen Nation erwähnt (vgl. nr. 58). Von den Einladungen an die Reichsstände war bisher nur die an Frank- 10 furt (nr. 52 Vorlage F) bekannt und auch sie nicht im Wortlaut. Wir können ihr in unseren nrr. 51 und 52 acht andere hinzufügen, davon sieben auf Grund der Originale. Wie im Vorjahre, als die Einladungen zum Nürnberger Reichstage vom 30. No- vember 1440 versandt wurden 1, wurden auch diesmal die für Fürsten bestimmten Ein- ladungen ausführlicher gehalten. Städten dagegen und, so darf man vermuten, Grafen 15 und Herren wurden nur Zweck und Termin des Reichstags mitgeteilt. Unter den Fürsten finden wir den Hochmeister, der im Vorjahre — ob absicht- lich oder nur infolge eines Versehens der königlichen Kanzlei, mag dahingestellt bleiben — den Auswärtigen zugerechnet worden war. Man hatte ihm damals, wie dem König von Frankreich, in lateinischer Sprache geschrieben 2, ihn also nicht zum Nürnberger Reichs-20 tag, sondern nur zu den kirchlichen Verhandlungen des Mainzer Kongresses eingeladen. Jetzt erscheint er zusammen mit den Herzögen von Baiern und von Jülich und Berg; auch er erhält demgemäßs das königliche Schreiben in deutscher Sprache und wird wie jene zur Beteiligung an den Beratungen nicht nur über die Kirchenfrage, sondern auch über Landfrieden, Gerichts- und Münzwesen aufgefordert (nr. 51 Vorlage K). Beachtens- 25 wert ist auch, daß weder ihm noch den Herzögen Heinrich von Baiern und Gerhard von Jülich und Berg die Ernennung des Trierer Erzbischofs zum Reichskanzler angezeigt wird, wohl aber dem Herzog Albrecht von Baiern. Ob man daraus folgern darf, daß der an diesen adressierte Brief (nr. 51 Vorlage A) erst nach dem 26. Juli8 ausgefertigt, also zurückdatiert ist? Einladungen an Grafen und Herren sind nicht mehr vorhanden. Adressaten werden nicht genannt. Denn das Schreiben des Königs an Konrad von Weinsberg, das in dessen Briefen an das Baseler Konzil und Papst Felix vom 4. November (nr. 75) erwähnt wird, wird kaum hierher zu rechnen sein, da es erst Ende Oktober, wahrschein- lich durch die über Ulm nach Frankfurt reisenden königlichen Bevollmächtigten Bischof s5 Silvester von Chiemsee und Wolfhard Fuchs von Fuchsberg, in Reichelsberg abgegeben wurde, also wohl keine Einladung, sondern einen Sonderbefehl des Königs zum Besuch des Reichstags enthielt. Es läßt sich deshalb nicht entscheiden, wie weit der Kreis der Geladenen ungefähr reichte. Die kürzere, für Städte bestimmte Einladung ist außer den in der Quellen- 40 beschreibung unserer nr. 52 genannten fünf Städten bezw. Städtegruppen nachweislich auch den Städten am Bodensee, anscheinend zu Handen Ravensburgs, und Konstanz zu- geschickt worden (vgl. nrr. 77 und 86). Es ist nicht ohne Interesse, zu sehen, wie ihr Inhalt auf einen gewissen Wandel in der Haltung des Königs den Städten gegenüber schließen läßt. Hatte er im Vorjahre, als er zu den Nürnberger und Mainzer Tagen 465 einlud, ihre Vertreter nur zu den Landfriedensverhandlungen haben wollen, so forderte 30 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Vgl. RTA. 15 nrr. 172 und 173. Vgl. RTA. 15 nr. 302. * Wegen dieses Datums vergleiche man S. 27-28.
40 versität Wien gerichtetes scheint in neuerer Zeit verloren gegangen zu sein. Als fünftes wird man ein Schreiben an die Universität Erfurt hinzurechnen dürfen. Wohl der Wunsch, die gewichtigen und weitreichenden Stimmen der Pariser Theo- logen und Kanonisten zugunsten des Konzilsplanes mit in die Wagschale zu werfen, und die Besorgnis, daß rein Deutsche Universitätsgutachten von den streitenden Parteien als 5 einseitig und parteiisch bezeichnet und dadurch in ihrer Wirkung beeinträchtigt werden könnten, vielleicht auch Rücksichten auf den Französischen König führten zur Ein- ladung auch der Pariser Universität. Das Schreiben des Königs an sie ist nicht mehr vorhanden; es wird in den Akten ihrer Deutschen Nation erwähnt (vgl. nr. 58). Von den Einladungen an die Reichsstände war bisher nur die an Frank- 10 furt (nr. 52 Vorlage F) bekannt und auch sie nicht im Wortlaut. Wir können ihr in unseren nrr. 51 und 52 acht andere hinzufügen, davon sieben auf Grund der Originale. Wie im Vorjahre, als die Einladungen zum Nürnberger Reichstage vom 30. No- vember 1440 versandt wurden 1, wurden auch diesmal die für Fürsten bestimmten Ein- ladungen ausführlicher gehalten. Städten dagegen und, so darf man vermuten, Grafen 15 und Herren wurden nur Zweck und Termin des Reichstags mitgeteilt. Unter den Fürsten finden wir den Hochmeister, der im Vorjahre — ob absicht- lich oder nur infolge eines Versehens der königlichen Kanzlei, mag dahingestellt bleiben — den Auswärtigen zugerechnet worden war. Man hatte ihm damals, wie dem König von Frankreich, in lateinischer Sprache geschrieben 2, ihn also nicht zum Nürnberger Reichs-20 tag, sondern nur zu den kirchlichen Verhandlungen des Mainzer Kongresses eingeladen. Jetzt erscheint er zusammen mit den Herzögen von Baiern und von Jülich und Berg; auch er erhält demgemäßs das königliche Schreiben in deutscher Sprache und wird wie jene zur Beteiligung an den Beratungen nicht nur über die Kirchenfrage, sondern auch über Landfrieden, Gerichts- und Münzwesen aufgefordert (nr. 51 Vorlage K). Beachtens- 25 wert ist auch, daß weder ihm noch den Herzögen Heinrich von Baiern und Gerhard von Jülich und Berg die Ernennung des Trierer Erzbischofs zum Reichskanzler angezeigt wird, wohl aber dem Herzog Albrecht von Baiern. Ob man daraus folgern darf, daß der an diesen adressierte Brief (nr. 51 Vorlage A) erst nach dem 26. Juli8 ausgefertigt, also zurückdatiert ist? Einladungen an Grafen und Herren sind nicht mehr vorhanden. Adressaten werden nicht genannt. Denn das Schreiben des Königs an Konrad von Weinsberg, das in dessen Briefen an das Baseler Konzil und Papst Felix vom 4. November (nr. 75) erwähnt wird, wird kaum hierher zu rechnen sein, da es erst Ende Oktober, wahrschein- lich durch die über Ulm nach Frankfurt reisenden königlichen Bevollmächtigten Bischof s5 Silvester von Chiemsee und Wolfhard Fuchs von Fuchsberg, in Reichelsberg abgegeben wurde, also wohl keine Einladung, sondern einen Sonderbefehl des Königs zum Besuch des Reichstags enthielt. Es läßt sich deshalb nicht entscheiden, wie weit der Kreis der Geladenen ungefähr reichte. Die kürzere, für Städte bestimmte Einladung ist außer den in der Quellen- 40 beschreibung unserer nr. 52 genannten fünf Städten bezw. Städtegruppen nachweislich auch den Städten am Bodensee, anscheinend zu Handen Ravensburgs, und Konstanz zu- geschickt worden (vgl. nrr. 77 und 86). Es ist nicht ohne Interesse, zu sehen, wie ihr Inhalt auf einen gewissen Wandel in der Haltung des Königs den Städten gegenüber schließen läßt. Hatte er im Vorjahre, als er zu den Nürnberger und Mainzer Tagen 465 einlud, ihre Vertreter nur zu den Landfriedensverhandlungen haben wollen, so forderte 30 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Vgl. RTA. 15 nrr. 172 und 173. Vgl. RTA. 15 nr. 302. * Wegen dieses Datums vergleiche man S. 27-28.
Strana 41
Einleitung. 41 er sie jetzt auf, sich auch an den Beratungen über die Kirchenfrage zu beteiligen, die er früher den Kurfürsten und Fürsten vorbehalten hatte. Vielleicht darf man darin eine der Wirkungen des ablehnenden Verhaltens der Städte erblicken, die ja, von Frankfurt abgesehen, weder in Nürnberg noch in Mainz Vertreter gehabt und den Mainzer Kon- 5 greß auch dann noch gemieden hatten, als sie nachträglich von den Kurfürsten und den königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten gemahnt worden waren, ihre Theologen und Juristen an den kirchlichen Verhandlungen teilnehmen zu lassen 1. Nur der kleinere Teil der Einladungen dürfte vom Ausstellungsort Wiener Neustadt aus versandt worden sein. Den größeren nahm wohl Erzbischof Jakob von Trier mit 1o und stellte ihn den Adressaten teils von Nürnberg teils von seinen Rheinischen Schlössern aus zu. Die Oberdeutschen Reichsstände werden also in der zweiten Hälfte des August in den Besitz der für sie bestimmten Schreiben gelangt sein, Frankfurt vielleicht am 24. August2, andere Adressaten, wie die Universität Köln, die das ihrige von Ehren- breitstein aus erhielt, erst Anfang September und der König von Frankreich und die 15 Universität Paris noch später 3. Genauere Daten sind nicht überliefert. C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. Mit Ausnahme der Universität Wien, die infolge der frühzeitigeren Zustellung der königlichen Einladung schon Anfang August über die Beschickung des Reichstags be- 20 raten konnte, begannen die Reichsstände und die außerdeutschen Geladenen, so viel sich sehen läßt, erst von Anfang Oktober an teils brieflich teils mündlich die Frage ihrer Beteiligung an den Frankfurter Verhandlungen und verschiedene vorbereitende Maß- nahmen zu erörtern. So fand in der ersten Hälfte des Oktober ein kurzer Briefwechsel zwischen K. Friedrich und dem König von Frankreich über Reichstag und Kirchenfrage 25 statt (lit. a), und zu derselben Zeit beschäftigte das gleiche Thema die Universitäten Wien und Paris (lit. b). Bald darauf, am 17. Oktober, tagte der Schwäbische Städte- bund in Ulm, um sich über die Beschickung des Reichstags schlüssig zu machen (lit. c), und drei Wochen später, ganz kurs vor dem Termin der Versammlung, erneuerten auf Veranlassung des Erzbischofs von Mainz und des Pfalzgrafen Otto eine Anzahl Fürsten, 30 Grafen, Ritter und fürstliche und städtische Gesandte in Mergentheim den schon so oft gemachten Versuch, die Zwistigkeiten zwischen der Ritterschaft und den Schwäbischen Städten auf gütlichem Wege beizulegen, zwar nicht mit ausdrücklicher Bezugnahme auf den bevorstehenden Reichstag, aber doch unter Hinweis auf die in Aussicht gestellte An- kunft des Königs in Oberdeutschland und zu dem unverkennbaren Zweck, die Lösung s5 der dem Reichstag zugéwiesenen Aufgabe der Befriedung des Reiches zu erleichtern (lit. d). Das für die litt. a, b und c vorhandene Material ist ziemlich dürftig; es besteht nur aus sieben, mit Ausnahme der nr. 59 schon mehr oder weniger bekannten Stücken. Dagegen haben wir für den Mergentheimer Tag eine beträchtliche Zahl meist noch nicht 40 verwerteter städtischer Briefe. Sie fallen jedoch unter den Begriff „Rechtstagsakten“ und mußtten deshalb vom Abdruck ausgeschlossen werden. a. Verhandlungen K. Friedrichs mit K. Karl von Frankreich im Oktober 1441 nr. 53-56. Laut Beschluß des Mainzer Kongresses 4 hatte König Karl von Frankreich dem Erzbischof von Trier bis zum 24. Juni 1441 mitteilen sollen, ob er mit der Wahl von 451 Vgl. RTA. 15 nr. 341. Vgl. S. 34. Deutsche Reichstags-Akten XVI. s * Vgl. S. 42. Vgl. RTA. 15 nr. 355 art. 5.
Einleitung. 41 er sie jetzt auf, sich auch an den Beratungen über die Kirchenfrage zu beteiligen, die er früher den Kurfürsten und Fürsten vorbehalten hatte. Vielleicht darf man darin eine der Wirkungen des ablehnenden Verhaltens der Städte erblicken, die ja, von Frankfurt abgesehen, weder in Nürnberg noch in Mainz Vertreter gehabt und den Mainzer Kon- 5 greß auch dann noch gemieden hatten, als sie nachträglich von den Kurfürsten und den königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten gemahnt worden waren, ihre Theologen und Juristen an den kirchlichen Verhandlungen teilnehmen zu lassen 1. Nur der kleinere Teil der Einladungen dürfte vom Ausstellungsort Wiener Neustadt aus versandt worden sein. Den größeren nahm wohl Erzbischof Jakob von Trier mit 1o und stellte ihn den Adressaten teils von Nürnberg teils von seinen Rheinischen Schlössern aus zu. Die Oberdeutschen Reichsstände werden also in der zweiten Hälfte des August in den Besitz der für sie bestimmten Schreiben gelangt sein, Frankfurt vielleicht am 24. August2, andere Adressaten, wie die Universität Köln, die das ihrige von Ehren- breitstein aus erhielt, erst Anfang September und der König von Frankreich und die 15 Universität Paris noch später 3. Genauere Daten sind nicht überliefert. C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. Mit Ausnahme der Universität Wien, die infolge der frühzeitigeren Zustellung der königlichen Einladung schon Anfang August über die Beschickung des Reichstags be- 20 raten konnte, begannen die Reichsstände und die außerdeutschen Geladenen, so viel sich sehen läßt, erst von Anfang Oktober an teils brieflich teils mündlich die Frage ihrer Beteiligung an den Frankfurter Verhandlungen und verschiedene vorbereitende Maß- nahmen zu erörtern. So fand in der ersten Hälfte des Oktober ein kurzer Briefwechsel zwischen K. Friedrich und dem König von Frankreich über Reichstag und Kirchenfrage 25 statt (lit. a), und zu derselben Zeit beschäftigte das gleiche Thema die Universitäten Wien und Paris (lit. b). Bald darauf, am 17. Oktober, tagte der Schwäbische Städte- bund in Ulm, um sich über die Beschickung des Reichstags schlüssig zu machen (lit. c), und drei Wochen später, ganz kurs vor dem Termin der Versammlung, erneuerten auf Veranlassung des Erzbischofs von Mainz und des Pfalzgrafen Otto eine Anzahl Fürsten, 30 Grafen, Ritter und fürstliche und städtische Gesandte in Mergentheim den schon so oft gemachten Versuch, die Zwistigkeiten zwischen der Ritterschaft und den Schwäbischen Städten auf gütlichem Wege beizulegen, zwar nicht mit ausdrücklicher Bezugnahme auf den bevorstehenden Reichstag, aber doch unter Hinweis auf die in Aussicht gestellte An- kunft des Königs in Oberdeutschland und zu dem unverkennbaren Zweck, die Lösung s5 der dem Reichstag zugéwiesenen Aufgabe der Befriedung des Reiches zu erleichtern (lit. d). Das für die litt. a, b und c vorhandene Material ist ziemlich dürftig; es besteht nur aus sieben, mit Ausnahme der nr. 59 schon mehr oder weniger bekannten Stücken. Dagegen haben wir für den Mergentheimer Tag eine beträchtliche Zahl meist noch nicht 40 verwerteter städtischer Briefe. Sie fallen jedoch unter den Begriff „Rechtstagsakten“ und mußtten deshalb vom Abdruck ausgeschlossen werden. a. Verhandlungen K. Friedrichs mit K. Karl von Frankreich im Oktober 1441 nr. 53-56. Laut Beschluß des Mainzer Kongresses 4 hatte König Karl von Frankreich dem Erzbischof von Trier bis zum 24. Juni 1441 mitteilen sollen, ob er mit der Wahl von 451 Vgl. RTA. 15 nr. 341. Vgl. S. 34. Deutsche Reichstags-Akten XVI. s * Vgl. S. 42. Vgl. RTA. 15 nr. 355 art. 5.
Strana 42
42 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Metz zum Ort des dritten Konzils und mit der Abordnung von Gesandtschaften an Papst Eugen und an das Baseler Konzil einverstanden sei. Aber obwohl er sicherlich schon Mitte Mai Kenntnis von diesem Beschluß gehabt hatte, hatte er dennoch mit der Benachrich- tigung des Erzbischofs gezögert, angeblich wegen der damals im Gange befindlichen kriege- rischen Unternehmungen gegen England und wegen anderer Französischer Reichsangelegen-5 heiten, deren Erledigung ihn wohl wichtiger dünkte als die der Kirchenfrage. Erst am 16. Juli entschloß er sich zur Absendung des in unserer nr. 53 abgedruckten Briefes. Er erklärte darin zwar seine Bereitwilligkeit, die Gesandtschaft an den Papst gemeinsam mit dem Römischen König, den Kurfürsten und anderen christlichen Fürsten auszu- richten, schwieg sich aber sowohl über die Besendung des Baseler Konzils wie über die 10 Frage des neuen Konzilsortes aus. Erzbischof Jakob, der den Brief erst Ende August bei seiner Rückkehr aus Wiener Neustadt erhalten haben dürfte, beantwortete ihn, scheint es, in einem Schreiben, das er der Einladung zum Frankfurter Tage beifügte 1. Gleichzeitig schickte er eine Abschrift des Briefes an König Friedrich. Dies hatte die in unseren nrr. 54 und 55 mitgeteilten 15 Schreiben der beiden Könige zur Folge: Friedrich bat am 9. Oktober um Aufschub der Französischen Gesandtschaft an den Papst und um Beschickung des Frankfurter Tages; Karl dagegen ließ am 12. Oktober wissen, daß die Gesandtschaft schon ab- gegangen sei und daß er es für richtiger halte, zuerst den Papst um die Berufung eines neuen Konzils zu bitten und nur im Weigerungsfalle eine andere Lösung der Frage zu 2o suchen. Beide Schreiben gingen durch Erzbischof Jakobs Hände. Das König Karls, dem ein Begleitschreiben an den Erzbischof (nr. 56) samt einer für ihn bestimmten Abschrift (nr. 55) beigefügt war, war wohl schon weiterbefördert, als König Friedrichs Brief aus dem entlegenen Graz eintraf. Die Befürchtung, daß der Inhalt dieses ohne Kenntnis der 25 Französischen Absichten geschriebenen Briefes auf die bevorstehenden kirchenpolitischen Verhandlungen ungünstig zurückwirken könnte, mag den Erzbischof veranlaßt haben, ihn zu erbrechen und, da er das Zwecklose der Bitte des Königs um Zurückhaltung der Französischen Gesandtschaft erkannte, ihn zurückzuhalten. So erklärt sich, warum das kurtrierische Archiv von diesem Briefe das Original, von jenem aber nur die oben er- so wähnte, dem Erzbischof übersandte Abschrift besitzt. b. Vorverhandlungen der Universitäten im Oktober 1441 nr. 57-58. Die dem Aufenthaltsort des Königs am nächsten gelegene Wiener Universität war natürlich die erste, die in den Besitz des königlichen Ausschreibens gelangte. Laut Pro- tokoll ihrer Artistenfakultät (nr. 57) bestellte sie schon am 6. August einen Ausschuß sa der vier Fakultäten zur gründlichen Erörterung aller mit der Beschickung des Reichs- tags zusammenhängenden Angelegenheiten, besonders der Kosten- und Personenfrage. Der Ausschuß stellte mehrere, vermutlich als Richtschnur für Gesandte gedachte Leitsätze auf, in der die Stellung der Universität zur Kirchenfrage umschrieben und Mittel und Wege zur Wiederherstellung der Einheit in der Kirche angedeutet wurden. 40 Sie sind nicht im Wortlaut überliefert, werden aber wohl, wie das Mitte März des folgenden Jahres verfaßte Gutachten2 der theologischen Fakultät für den Erzbischof von Salzburg, in der Erklärung gegipfelt haben, „quod pax ecclesie et reduccio tocius gregis dominici ad unum pastorem et eciam in materia fidei plena pax procurari non possit nisi in concilio generali ab omnibus aut majori parte Christianitatis laudato, quia ea, 45 que in dietis fiunt aut facta sunt, auctoritate carent nec aliquem Christianum jure ligare possent". Vgl. nr. 56. 7 Vgl. nr. 128
42 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Metz zum Ort des dritten Konzils und mit der Abordnung von Gesandtschaften an Papst Eugen und an das Baseler Konzil einverstanden sei. Aber obwohl er sicherlich schon Mitte Mai Kenntnis von diesem Beschluß gehabt hatte, hatte er dennoch mit der Benachrich- tigung des Erzbischofs gezögert, angeblich wegen der damals im Gange befindlichen kriege- rischen Unternehmungen gegen England und wegen anderer Französischer Reichsangelegen-5 heiten, deren Erledigung ihn wohl wichtiger dünkte als die der Kirchenfrage. Erst am 16. Juli entschloß er sich zur Absendung des in unserer nr. 53 abgedruckten Briefes. Er erklärte darin zwar seine Bereitwilligkeit, die Gesandtschaft an den Papst gemeinsam mit dem Römischen König, den Kurfürsten und anderen christlichen Fürsten auszu- richten, schwieg sich aber sowohl über die Besendung des Baseler Konzils wie über die 10 Frage des neuen Konzilsortes aus. Erzbischof Jakob, der den Brief erst Ende August bei seiner Rückkehr aus Wiener Neustadt erhalten haben dürfte, beantwortete ihn, scheint es, in einem Schreiben, das er der Einladung zum Frankfurter Tage beifügte 1. Gleichzeitig schickte er eine Abschrift des Briefes an König Friedrich. Dies hatte die in unseren nrr. 54 und 55 mitgeteilten 15 Schreiben der beiden Könige zur Folge: Friedrich bat am 9. Oktober um Aufschub der Französischen Gesandtschaft an den Papst und um Beschickung des Frankfurter Tages; Karl dagegen ließ am 12. Oktober wissen, daß die Gesandtschaft schon ab- gegangen sei und daß er es für richtiger halte, zuerst den Papst um die Berufung eines neuen Konzils zu bitten und nur im Weigerungsfalle eine andere Lösung der Frage zu 2o suchen. Beide Schreiben gingen durch Erzbischof Jakobs Hände. Das König Karls, dem ein Begleitschreiben an den Erzbischof (nr. 56) samt einer für ihn bestimmten Abschrift (nr. 55) beigefügt war, war wohl schon weiterbefördert, als König Friedrichs Brief aus dem entlegenen Graz eintraf. Die Befürchtung, daß der Inhalt dieses ohne Kenntnis der 25 Französischen Absichten geschriebenen Briefes auf die bevorstehenden kirchenpolitischen Verhandlungen ungünstig zurückwirken könnte, mag den Erzbischof veranlaßt haben, ihn zu erbrechen und, da er das Zwecklose der Bitte des Königs um Zurückhaltung der Französischen Gesandtschaft erkannte, ihn zurückzuhalten. So erklärt sich, warum das kurtrierische Archiv von diesem Briefe das Original, von jenem aber nur die oben er- so wähnte, dem Erzbischof übersandte Abschrift besitzt. b. Vorverhandlungen der Universitäten im Oktober 1441 nr. 57-58. Die dem Aufenthaltsort des Königs am nächsten gelegene Wiener Universität war natürlich die erste, die in den Besitz des königlichen Ausschreibens gelangte. Laut Pro- tokoll ihrer Artistenfakultät (nr. 57) bestellte sie schon am 6. August einen Ausschuß sa der vier Fakultäten zur gründlichen Erörterung aller mit der Beschickung des Reichs- tags zusammenhängenden Angelegenheiten, besonders der Kosten- und Personenfrage. Der Ausschuß stellte mehrere, vermutlich als Richtschnur für Gesandte gedachte Leitsätze auf, in der die Stellung der Universität zur Kirchenfrage umschrieben und Mittel und Wege zur Wiederherstellung der Einheit in der Kirche angedeutet wurden. 40 Sie sind nicht im Wortlaut überliefert, werden aber wohl, wie das Mitte März des folgenden Jahres verfaßte Gutachten2 der theologischen Fakultät für den Erzbischof von Salzburg, in der Erklärung gegipfelt haben, „quod pax ecclesie et reduccio tocius gregis dominici ad unum pastorem et eciam in materia fidei plena pax procurari non possit nisi in concilio generali ab omnibus aut majori parte Christianitatis laudato, quia ea, 45 que in dietis fiunt aut facta sunt, auctoritate carent nec aliquem Christianum jure ligare possent". Vgl. nr. 56. 7 Vgl. nr. 128
Strana 43
Einleitung. 48 Vom Inhalt dieser mit seinen eigenen Ansichten 1 sich deckenden Sätze erhielt König Friedrich wahrscheinlich durch Thomas Ebendorfer Kenntnis. Er ersuchte darauf die Universität Anfang Oktober, als er Vorbereitungen für eine Gesandtschaft2 nach Frank- furt traf, um Bekanntgabe des Schriftstücks zum Zweck der Mitteilung an die Besucher 5 des Reichstags. Sie lehnte aber aus nicht ersichtlichen Gründen ab, kam auch seinem Wunsch nach Beschickung des Reichstags nicht nach, sondern ließ sich nur durch ihr Mitglied Thomas Ebendorfer, der jener königlichen Gesandtschaft angehörte, vertreten. Wie sich die anderen Deutschen Universitäten zur königlichen Einladung stellten, ist nicht bekannt. Dagegen wissen wir von der Pariser Universität, daß sie am 7. Ok- 10 tober die Beteiligung an den Verhandlungen zuzusagen beschloß (nr. 58). Doch erfahren wir nicht, ob sie den Beschluß ausführte. c. Städtetag zu Ulm am 17. Oktober 1441 nr. 59. Obwohl die für den Schwäbischen Städtebund bestimmte Einladung, wie gesagt s, wahrscheinlich schon in der zweiten Hälfte des August in Ulm ankam, wurde sie 15 doch erst am 30. September auf die Tagesordnung einer Bundesversammlung gesetzt, die am 17. Oktober in Ulm zusammentreten sollte, um den Bericht über den zweiten Kon- stanzer Städtetag entgegenzunchmen und verschiedene Bundesanlegenheiten zu erledigen (vgl. nr. 59). Der vom 19. Oktober datierte Abschied4 der Versammlung gibt leider keine Aus- 20 kunft darüber, in welchem Sinne die Frage der Beschickung des Reichstags entschieden wurde. Er besagt nur, daß die Bundesmitglieder verpflichtet wurden, das schon er- wähnte 5, kurz vorher geschlossene Biberacher Bündnis mit der Ravensburger Einung un- verzüglich zu beschwören. Andere Nachrichten fehlen. d. Fürstentag zu Mergentheim am 5. November 1441 nr. 60-61. 25 Trotz des unbefriedigenden Ausgangs der Wormser und Speierer Tagungen vom Mai und Juli s ließen sich die Pfalzgrafen Ludwig und Otto von der Fortsetzung ihrer Bemühungen um einen Ausgleich zwischen Rittern und Städten und um den Aufbau der Grundlagen für ein Reichslandfriedensgesetz nicht abschrecken. Schon im letzten Drittel des August, also zu derselben Zeit, zu der die königlichen Einladungen zum Frankfurter so Reichstage bekannt wurden, erneuerte Pfalzgraf Ludwig den Vermittlungsversuch, indem er Ritter und Städte zu einem Rechtstag nach Heilbronn einlud?. 1 35 Vgl. S. 24-25. Vgl. lit. D. „ Vgl. S. 41. “ In Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbi- schen Städtebundes V, 2 (vom Jahre 1441) nr. 22 not. orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr., datiert uf dornstag nach Galli [Okt. 19] anno do- mini 41; auch in Stuttgart Haus- und Staats-A. 40 Prälat von Schmid’sche Manuskript-Sammlung fasc. 2: Aktenstücke und Originalurkunden betr. Bundessachen 1386-1534 nr. 8 cop. chart. coaeva. 5 Vgl. S. 39. s Vgl. S. 4-5. 45 Die Akten der in Heilbronn und auf anderen noch folgenden Tagungen gepflogenen Ausgleichs- verhandlungen gehören nicht in unsere Sammlung. Wir berichten oben über diese Verhandlungen nur um des Zusammenhangs mit früher Gesagtem und um der Vollständigkeit willen, da sie ein, wenn auch untergeordnetes Glied in der Kette der Ver- suche zur Sicherung des Landfriedens bilden, die von fürstlicher und städtischer Seite vor dem Er- laßt der sogenannten Reformatio Friderici gemacht wurden. Das von uns benutzte Material, das noch manche Einzelheiten enthält, ist den folgenden Archivbeständen entnommen: Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten; Köln Stadt-A. Köln und das Reich und Briefbuch 15; Nördlingen Stadt-A. Mis- siven fasc. 36 und Akten des Schwäbischen Städte- bundes V, 2 (vom Jahre 1441); Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 und Jahresregister IV; Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 240; Stuttgart Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 8 Büschel 45 und Fach 9 Büschel 56; Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450. 2 6 *
Einleitung. 48 Vom Inhalt dieser mit seinen eigenen Ansichten 1 sich deckenden Sätze erhielt König Friedrich wahrscheinlich durch Thomas Ebendorfer Kenntnis. Er ersuchte darauf die Universität Anfang Oktober, als er Vorbereitungen für eine Gesandtschaft2 nach Frank- furt traf, um Bekanntgabe des Schriftstücks zum Zweck der Mitteilung an die Besucher 5 des Reichstags. Sie lehnte aber aus nicht ersichtlichen Gründen ab, kam auch seinem Wunsch nach Beschickung des Reichstags nicht nach, sondern ließ sich nur durch ihr Mitglied Thomas Ebendorfer, der jener königlichen Gesandtschaft angehörte, vertreten. Wie sich die anderen Deutschen Universitäten zur königlichen Einladung stellten, ist nicht bekannt. Dagegen wissen wir von der Pariser Universität, daß sie am 7. Ok- 10 tober die Beteiligung an den Verhandlungen zuzusagen beschloß (nr. 58). Doch erfahren wir nicht, ob sie den Beschluß ausführte. c. Städtetag zu Ulm am 17. Oktober 1441 nr. 59. Obwohl die für den Schwäbischen Städtebund bestimmte Einladung, wie gesagt s, wahrscheinlich schon in der zweiten Hälfte des August in Ulm ankam, wurde sie 15 doch erst am 30. September auf die Tagesordnung einer Bundesversammlung gesetzt, die am 17. Oktober in Ulm zusammentreten sollte, um den Bericht über den zweiten Kon- stanzer Städtetag entgegenzunchmen und verschiedene Bundesanlegenheiten zu erledigen (vgl. nr. 59). Der vom 19. Oktober datierte Abschied4 der Versammlung gibt leider keine Aus- 20 kunft darüber, in welchem Sinne die Frage der Beschickung des Reichstags entschieden wurde. Er besagt nur, daß die Bundesmitglieder verpflichtet wurden, das schon er- wähnte 5, kurz vorher geschlossene Biberacher Bündnis mit der Ravensburger Einung un- verzüglich zu beschwören. Andere Nachrichten fehlen. d. Fürstentag zu Mergentheim am 5. November 1441 nr. 60-61. 25 Trotz des unbefriedigenden Ausgangs der Wormser und Speierer Tagungen vom Mai und Juli s ließen sich die Pfalzgrafen Ludwig und Otto von der Fortsetzung ihrer Bemühungen um einen Ausgleich zwischen Rittern und Städten und um den Aufbau der Grundlagen für ein Reichslandfriedensgesetz nicht abschrecken. Schon im letzten Drittel des August, also zu derselben Zeit, zu der die königlichen Einladungen zum Frankfurter so Reichstage bekannt wurden, erneuerte Pfalzgraf Ludwig den Vermittlungsversuch, indem er Ritter und Städte zu einem Rechtstag nach Heilbronn einlud?. 1 35 Vgl. S. 24-25. Vgl. lit. D. „ Vgl. S. 41. “ In Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbi- schen Städtebundes V, 2 (vom Jahre 1441) nr. 22 not. orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr., datiert uf dornstag nach Galli [Okt. 19] anno do- mini 41; auch in Stuttgart Haus- und Staats-A. 40 Prälat von Schmid’sche Manuskript-Sammlung fasc. 2: Aktenstücke und Originalurkunden betr. Bundessachen 1386-1534 nr. 8 cop. chart. coaeva. 5 Vgl. S. 39. s Vgl. S. 4-5. 45 Die Akten der in Heilbronn und auf anderen noch folgenden Tagungen gepflogenen Ausgleichs- verhandlungen gehören nicht in unsere Sammlung. Wir berichten oben über diese Verhandlungen nur um des Zusammenhangs mit früher Gesagtem und um der Vollständigkeit willen, da sie ein, wenn auch untergeordnetes Glied in der Kette der Ver- suche zur Sicherung des Landfriedens bilden, die von fürstlicher und städtischer Seite vor dem Er- laßt der sogenannten Reformatio Friderici gemacht wurden. Das von uns benutzte Material, das noch manche Einzelheiten enthält, ist den folgenden Archivbeständen entnommen: Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten; Köln Stadt-A. Köln und das Reich und Briefbuch 15; Nördlingen Stadt-A. Mis- siven fasc. 36 und Akten des Schwäbischen Städte- bundes V, 2 (vom Jahre 1441); Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 und Jahresregister IV; Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 240; Stuttgart Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 8 Büschel 45 und Fach 9 Büschel 56; Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450. 2 6 *
Strana 44
44 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Der Tag dürfte in der ersten Hälfte des September stattgefunden haben. Aber auch er blieb ergebnislos (vgl. nr. 59 artt. 8 und 17), vermutlich wegen mangelnden Ent- gegenkommens auf seiten der Städte, die wohl erst die Antwort des Königs auf eine brief- liche Beschwerde über die ihnen aus Neufels, Maienfels, Höwen und anderen Schlössern widerfahrenen Unbilden abwarten wollten. Denselben Mißerfolg hatte eine zwischen den in Heilbronn anwesenden pfalzgräf- lichen Räten und den beiden Parteien für den 22. Oktober verabredete Speierer Tagung. Nunmehr wurden die Parteien zur Beschickung des uns hier beschäftigenden, von Erzbischof Dietrich von Mainz und Pfalzgraf Otto auf den 5. November anberaumten Mergentheimer Tages aufgefordert. Uber den Anlaß zur Berufung des Tages, den Zeitpunkt, zu dem sie erfolgte, und die Zahl der geladenen Fürsten und Grafen läßt sich nichts sagen, da die Einladungen nicht mehr vorhanden sind und auch andere Nachrichten darüber fehlen. Als anwesend werden neben Erzbischof und Pfalzgraf genannt: Markgraf Albrecht von Brandenburg, die Grafen Ludwig und Ulrich von Württemberg und Räle des Mark- 15 grafen Jakob von Baden, dann die mit dem Schwäbischen Städtebund verfeindeten Ritter Hans von Rechberg, Kunz von Bebenburg, Bentelin von Haimenhofen, Burkhard Sturm- feder, Bernhard Böcklin, Heinz Schilling, Siegfried von Zülnhard und andere Ritter und Knechte, ferner Gesandte des Schwäbischen Städtebundes (darunter einer aus Ulm) und, als Vertreter Nürnbergs, das vom Schwäbischen Städtebunde um den Besuch des Tages 20 gebeten worden war, Karl Holzschuher. Hauptzweck der Tagung war die Wiederaufnahme der im Vorjahre gepflogenen Land- friedensverhandlungen, die, wie an anderer Stelle 1 gesagt, infolge des Ablebens des einen der Beteiligten, des Markgrafen Friedrich von Brandenburg, nicht bis zur Durchführung des am 1. August in Ohringen vereinbarten Vertrags? gediehen waren. Wie damals, so 25 standen auch jetzt auf der einen Seite die Pfalzgrafen Ludwig und Otto, Markgraf Jakob von Baden und die Grafen Ludwig und Ulrich von Württemberg, auf der anderen Erz- bischof Dietrich von Mainz und die Söhne des verstorbenen Markgrafen Friedrich, die Markgrafen Johann und Albrecht. Also fehlte nur Bischof Sigmund von Würzburg. Als Grundlage der Verhandlungen diente natürlich jener Öhringer Vertrag. Er wurde so der verminderten Teilnehmerzahl entsprechend hier und da redigiert, seinem Inhalt nach aber, abgeschen von der Geltungsdauer, die eine Einschränkung auf rund drei Jahre acht Monate erführ, unverändert gelassen. Der Abschluß erfolgte am 7. November. Von den drei Urkunden und vier Gegenurkunden, die ausgefertigt worden sein dürften, sind nur die für Pfalzgraf Ludwig und Markgraf Albrecht bestimmten Exem- 35 plare vorhanden, beide im Original. Wir legen sie mit den gebotenen Kürzungen in den nrr. 60 und 61 vor. Im Zusammenhang mit diesen Verhandlungen versuchten nun die oben als anwesend genannten Fürsten, Grafen und Räte zum fünften Male, Ritter und Städte mit einander auszusöhnen. Wiederum vergeblich. Beide Teile verharrten unnachgiebig auf dem einmal 4o eingenommenen Standpunkt: die Städte verlangten, daß der ihnen zugefügte Schaden vor- behaltlos ersetzt werde; die Ritter dagegen bestanden auf der Entscheidung der beider- seitigen Ansprüche durch ein Schiedsgericht. Nur insoweit kamen beide Teile den Wün- schen der Vermittler entgegen, als sie sich zum Abschluß eines einjährigen Waffenstill- standes bereit erklärten. Doch wollten die städtischen Gesandten auch in diesem Punkte 45 noch keine bindende Zusage geben, ehe sie sich nicht in der üblichen Weise des Ein- verständnisses ihrer heimischen Obrigkeiten versichert hätten. Die Vermittler, die an- scheinend nicht ganz unparteiisch verfuhren, sondern mehr den Rittern zuneigten, be- 10 1 Vgl. RTA. 15, 299. ARTA. 15 nrr. 229 und 230.
44 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Der Tag dürfte in der ersten Hälfte des September stattgefunden haben. Aber auch er blieb ergebnislos (vgl. nr. 59 artt. 8 und 17), vermutlich wegen mangelnden Ent- gegenkommens auf seiten der Städte, die wohl erst die Antwort des Königs auf eine brief- liche Beschwerde über die ihnen aus Neufels, Maienfels, Höwen und anderen Schlössern widerfahrenen Unbilden abwarten wollten. Denselben Mißerfolg hatte eine zwischen den in Heilbronn anwesenden pfalzgräf- lichen Räten und den beiden Parteien für den 22. Oktober verabredete Speierer Tagung. Nunmehr wurden die Parteien zur Beschickung des uns hier beschäftigenden, von Erzbischof Dietrich von Mainz und Pfalzgraf Otto auf den 5. November anberaumten Mergentheimer Tages aufgefordert. Uber den Anlaß zur Berufung des Tages, den Zeitpunkt, zu dem sie erfolgte, und die Zahl der geladenen Fürsten und Grafen läßt sich nichts sagen, da die Einladungen nicht mehr vorhanden sind und auch andere Nachrichten darüber fehlen. Als anwesend werden neben Erzbischof und Pfalzgraf genannt: Markgraf Albrecht von Brandenburg, die Grafen Ludwig und Ulrich von Württemberg und Räle des Mark- 15 grafen Jakob von Baden, dann die mit dem Schwäbischen Städtebund verfeindeten Ritter Hans von Rechberg, Kunz von Bebenburg, Bentelin von Haimenhofen, Burkhard Sturm- feder, Bernhard Böcklin, Heinz Schilling, Siegfried von Zülnhard und andere Ritter und Knechte, ferner Gesandte des Schwäbischen Städtebundes (darunter einer aus Ulm) und, als Vertreter Nürnbergs, das vom Schwäbischen Städtebunde um den Besuch des Tages 20 gebeten worden war, Karl Holzschuher. Hauptzweck der Tagung war die Wiederaufnahme der im Vorjahre gepflogenen Land- friedensverhandlungen, die, wie an anderer Stelle 1 gesagt, infolge des Ablebens des einen der Beteiligten, des Markgrafen Friedrich von Brandenburg, nicht bis zur Durchführung des am 1. August in Ohringen vereinbarten Vertrags? gediehen waren. Wie damals, so 25 standen auch jetzt auf der einen Seite die Pfalzgrafen Ludwig und Otto, Markgraf Jakob von Baden und die Grafen Ludwig und Ulrich von Württemberg, auf der anderen Erz- bischof Dietrich von Mainz und die Söhne des verstorbenen Markgrafen Friedrich, die Markgrafen Johann und Albrecht. Also fehlte nur Bischof Sigmund von Würzburg. Als Grundlage der Verhandlungen diente natürlich jener Öhringer Vertrag. Er wurde so der verminderten Teilnehmerzahl entsprechend hier und da redigiert, seinem Inhalt nach aber, abgeschen von der Geltungsdauer, die eine Einschränkung auf rund drei Jahre acht Monate erführ, unverändert gelassen. Der Abschluß erfolgte am 7. November. Von den drei Urkunden und vier Gegenurkunden, die ausgefertigt worden sein dürften, sind nur die für Pfalzgraf Ludwig und Markgraf Albrecht bestimmten Exem- 35 plare vorhanden, beide im Original. Wir legen sie mit den gebotenen Kürzungen in den nrr. 60 und 61 vor. Im Zusammenhang mit diesen Verhandlungen versuchten nun die oben als anwesend genannten Fürsten, Grafen und Räte zum fünften Male, Ritter und Städte mit einander auszusöhnen. Wiederum vergeblich. Beide Teile verharrten unnachgiebig auf dem einmal 4o eingenommenen Standpunkt: die Städte verlangten, daß der ihnen zugefügte Schaden vor- behaltlos ersetzt werde; die Ritter dagegen bestanden auf der Entscheidung der beider- seitigen Ansprüche durch ein Schiedsgericht. Nur insoweit kamen beide Teile den Wün- schen der Vermittler entgegen, als sie sich zum Abschluß eines einjährigen Waffenstill- standes bereit erklärten. Doch wollten die städtischen Gesandten auch in diesem Punkte 45 noch keine bindende Zusage geben, ehe sie sich nicht in der üblichen Weise des Ein- verständnisses ihrer heimischen Obrigkeiten versichert hätten. Die Vermittler, die an- scheinend nicht ganz unparteiisch verfuhren, sondern mehr den Rittern zuneigten, be- 10 1 Vgl. RTA. 15, 299. ARTA. 15 nrr. 229 und 230.
Strana 45
Einleitung. 45 gnügten sich schließlich, Ulm brieflich um Erwägung der Schiedsgerichtsfrage mit den Mitgliedern des Schwäbischen Städtebundes zu ersuchen und einige dem Bunde befreundete Städte um Verwendung zugunsten der Annahme des Schiedsgerichtsvorschlags anzugehen 1. Dies führte dann zu einem bis Ende Dezember anhaltenden Briefwechsel zwischen Fürsten 5 und Städten, den wir hier nicht weiterverfolgen können. So war die Sachlage, als der Bescheid des Königs auf die oben erwähnte Beschwerde der Städte eintraf. Er setzte sich zusammen aus einem am 2. Oktober ausgefertigten Be- fehl an Pfalzgraf Ludwig, dem Schwäbischen Städtebunde und dessen Widersachern Waffenstillstand bis zum 6. Januar 1442 zu gebieten, und aus der an jede der beiden 10 Parteien in je einem vom 3. Oktober datierten Briefe gerichteten Aufforderung, am 18. November Gesandte nach Frankfurt zu schicken, da der König dort nach erfolgtem Verhör ihre Zwistigkeiten entweder gütlich oder, falls das unmöglich sein sollte, im Verein mit Kurfürsten, Fürsten und anderen Anwesenden durch Rechtsspruch beilegen, auch für Sicherung der Reichsstraßen und des gemeinen Friedens Sorge tragen wolle. Der Uberbringer, der königliche Protonotar Hermann Hecht, überholte den von Mergentheim heimreitenden Pfalzgrafen Otto am 10. November unweit Mosbach und händigte ihm die drei Schriftstücke ein2. Der Pfalzgraf gebot darauf in seiner Eigen- schaft als Vormund des Pfalzgrafen Ludwig noch am Abend des 10. November von Mosbach aus den Parteien Waffenstillstand unter Hinweis auf den abschriftlich bei- 20 gefügten Befehl des Königs und übersandte ihnen zugleich die königlichen Schreiben vom 3. Oktober. Bei der Kürze der Zeit, die vom Tage der Ablieferung der königlichen und pfalz- gräflichen Schreiben in Ulm bis zum Termin des Rechtstages zur Verfügung stand, war die rechtzeitige Beschickung des Tages durch den Schwäbischen Städebund natürlich un- 25 möglich. Ulm unterließ deshalb die Einberufung einer Bundesversammlung, schickte aber am 17. November den Mitgliedern des Biberacher Bundes zur Begutachtung einen Ent- wurf zu Briefen an die Bevollmächtigten des Königs, den schon genannten Hermann Hecht, Graf Hans von Thierstein und Ritter Wilhelm von Grünenberg, und an die in Frankfurt befindliche königliche Gesandtschaft, in denen namens der Städte Bürgschaft so für die Beobachtung des Waffenstillstandes durch die Ritterschaft verlangt wurde. Die Antworten der Städte lauteten offenbar zustimmend. Denn wie aus unserer nr. 78 zu folgern ist, gingen die Briefe am 25. November nach Frankfurt ab. Gleichzeitig wurde Frankfurt gebeten, den Städtebund erforderlichenfalls zu entschuldigen (vgl. nr. 90). Außerdem hielt aber Ulm auch noch die Abordnung einer besonderen Gesandtschaft s5 an den König für nötig, um das Fernbleiben der Städte vom Rechtstage zu rechtfertigen und ihre Beschwerden von neuem vorzutragen. Darüber sollte eine Bundesversamm- lung beschließen, die es am 21. November für den 1. Dezember nach Biberach berief (vgl. nr. 88 art. 1). Dort sollte zugleich das inzwischen eingelaufene, vom 10. November datierte Ersuchen der Fürsten und Grafen an Ulm um Erörterung der Schiedsgerichts- 40 frage mit den verbündeten Städten vorgelegt und Bericht über den Mergentheimer Tag erstattet werden. Die Versammlung erklärte sich am 2. Dezember mit dem Ulmer Vorschlag ein- verstanden und beauftragte Ulm und Uberlingen mit der Ausrichtung der Gesandtschaft. Auf Erörterung der Schiedsgerichtsfrage ließ sie sich dagegen anscheinend nicht ein, da 15 45 1 Die an Frankfurt und Straßburg gerichteten, vom 11. November datierten Schreiben sind noch vorhanden. Vgl. die entsprechende Anmerkung zu nr. 95 und Witte nr. 6148. ' Außer dem Befehl für den Pfalzgrafen brachte 50 Hecht noch einen ähnlich lautenden, den Zwist Kemptens mit den Herren von Haimenhofen be- treffenden für Graf Hans von Thierstein und Ritter Wilhelm von Grünenberg mit und könig- liche Schreiben an die beiden Parteien. Auch diese Schriftstücke waren vom 2. und 3. Oktober datiert. Vgl. auch nr. 78 art. 1 und nr. 90.
Einleitung. 45 gnügten sich schließlich, Ulm brieflich um Erwägung der Schiedsgerichtsfrage mit den Mitgliedern des Schwäbischen Städtebundes zu ersuchen und einige dem Bunde befreundete Städte um Verwendung zugunsten der Annahme des Schiedsgerichtsvorschlags anzugehen 1. Dies führte dann zu einem bis Ende Dezember anhaltenden Briefwechsel zwischen Fürsten 5 und Städten, den wir hier nicht weiterverfolgen können. So war die Sachlage, als der Bescheid des Königs auf die oben erwähnte Beschwerde der Städte eintraf. Er setzte sich zusammen aus einem am 2. Oktober ausgefertigten Be- fehl an Pfalzgraf Ludwig, dem Schwäbischen Städtebunde und dessen Widersachern Waffenstillstand bis zum 6. Januar 1442 zu gebieten, und aus der an jede der beiden 10 Parteien in je einem vom 3. Oktober datierten Briefe gerichteten Aufforderung, am 18. November Gesandte nach Frankfurt zu schicken, da der König dort nach erfolgtem Verhör ihre Zwistigkeiten entweder gütlich oder, falls das unmöglich sein sollte, im Verein mit Kurfürsten, Fürsten und anderen Anwesenden durch Rechtsspruch beilegen, auch für Sicherung der Reichsstraßen und des gemeinen Friedens Sorge tragen wolle. Der Uberbringer, der königliche Protonotar Hermann Hecht, überholte den von Mergentheim heimreitenden Pfalzgrafen Otto am 10. November unweit Mosbach und händigte ihm die drei Schriftstücke ein2. Der Pfalzgraf gebot darauf in seiner Eigen- schaft als Vormund des Pfalzgrafen Ludwig noch am Abend des 10. November von Mosbach aus den Parteien Waffenstillstand unter Hinweis auf den abschriftlich bei- 20 gefügten Befehl des Königs und übersandte ihnen zugleich die königlichen Schreiben vom 3. Oktober. Bei der Kürze der Zeit, die vom Tage der Ablieferung der königlichen und pfalz- gräflichen Schreiben in Ulm bis zum Termin des Rechtstages zur Verfügung stand, war die rechtzeitige Beschickung des Tages durch den Schwäbischen Städebund natürlich un- 25 möglich. Ulm unterließ deshalb die Einberufung einer Bundesversammlung, schickte aber am 17. November den Mitgliedern des Biberacher Bundes zur Begutachtung einen Ent- wurf zu Briefen an die Bevollmächtigten des Königs, den schon genannten Hermann Hecht, Graf Hans von Thierstein und Ritter Wilhelm von Grünenberg, und an die in Frankfurt befindliche königliche Gesandtschaft, in denen namens der Städte Bürgschaft so für die Beobachtung des Waffenstillstandes durch die Ritterschaft verlangt wurde. Die Antworten der Städte lauteten offenbar zustimmend. Denn wie aus unserer nr. 78 zu folgern ist, gingen die Briefe am 25. November nach Frankfurt ab. Gleichzeitig wurde Frankfurt gebeten, den Städtebund erforderlichenfalls zu entschuldigen (vgl. nr. 90). Außerdem hielt aber Ulm auch noch die Abordnung einer besonderen Gesandtschaft s5 an den König für nötig, um das Fernbleiben der Städte vom Rechtstage zu rechtfertigen und ihre Beschwerden von neuem vorzutragen. Darüber sollte eine Bundesversamm- lung beschließen, die es am 21. November für den 1. Dezember nach Biberach berief (vgl. nr. 88 art. 1). Dort sollte zugleich das inzwischen eingelaufene, vom 10. November datierte Ersuchen der Fürsten und Grafen an Ulm um Erörterung der Schiedsgerichts- 40 frage mit den verbündeten Städten vorgelegt und Bericht über den Mergentheimer Tag erstattet werden. Die Versammlung erklärte sich am 2. Dezember mit dem Ulmer Vorschlag ein- verstanden und beauftragte Ulm und Uberlingen mit der Ausrichtung der Gesandtschaft. Auf Erörterung der Schiedsgerichtsfrage ließ sie sich dagegen anscheinend nicht ein, da 15 45 1 Die an Frankfurt und Straßburg gerichteten, vom 11. November datierten Schreiben sind noch vorhanden. Vgl. die entsprechende Anmerkung zu nr. 95 und Witte nr. 6148. ' Außer dem Befehl für den Pfalzgrafen brachte 50 Hecht noch einen ähnlich lautenden, den Zwist Kemptens mit den Herren von Haimenhofen be- treffenden für Graf Hans von Thierstein und Ritter Wilhelm von Grünenberg mit und könig- liche Schreiben an die beiden Parteien. Auch diese Schriftstücke waren vom 2. und 3. Oktober datiert. Vgl. auch nr. 78 art. 1 und nr. 90.
Strana 46
46 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. diese Frage als durch das Eingreifen des Königs erledigt gelten konnte. Sie beschloßt aber, den sieben Fürsten und Grafen die Ursachen der städtischen Fehden schriftlich darlegen zu lassen und sie um Nichtbegünstigung der Städtefeinde und um Erlaubnis zu deren Verfolgung in den fürstlichen und gräflichen Gebieten zu ersuchen 1. Wie sich die Angelegenheit weiter entwickelte und schließlich am 8. August 1442b durch ein vom König eingesetztes Schiedsgericht entschieden wurde, werden wir in lit. Hb der übernächsten Hauptabteilung sehen. D. Vollmachten und Instruktionen nr. 62-65. War in der Vollmacht und Instruktion, die der König am 6. und 7. Januar seinen Gesandten für den Mainzer Tag mitgegeben hatte 2, dem besonderen Charakter dieses Tags 10 entsprechend fast ausschließlich die Kirchenfrage berücksichtigt worden, so wurde dafür in den Vollmachten und Weisungen, die der jetzt nach Frankfurt reisenden, wiederum von den Bischöfen Peter von Augsburg und Silvester von Chiemsee geführten Gesandt- schaft am 7. und 8. Oktober erteilt wurden, die früher nur flüchtig gestreifte innere Lage des Reichs um so stärker betont, offensichtlich unter der Nachwirkung der Wiener Be-15 sprechungen und wohl auch im Hinblick auf das Ungewisse der Beteiligung Franzö- sischer und Englischer Gesandten an den Verhandlungen. Nicht nur wurde der latei- nisch abgefaßten Vollmacht zu kirchenpolitischen Verhandlungen (nr. 65) noch eine be- sondere deutsche zu Verhandlungen über Reichsangelegenheiten (nr. 63) beigefügt, auch die Instruktion wurde in doppelter Form ausgefertigt, einem die Instruktion vom 6. Ja-20 nuar 14413 wiederholenden Exemplar (vgl. nr. 64 art. 4) und einem diese ergänzenden (nr. 64), das zunächst in seinen artt. 2-5 die Tätigkeit der Gesandten im Punkt der Kirchenfrage noch weiter regelte, dann aber in den artt. 6-11 die Richtlinien für ihr Wirken auf dem Gebiet der Münz-, Landfriedens- und Gerichtsreform und für ihr Ver- halten bei der Erörterung der Beziehungen des Königs zur Königin Elisabeth von Un-25 garn und zu seinem Bruder Albrecht aufstellte. Was die beiden Vollmachten anbetrifft, so ist die deutsche, obwohl im Reichs- registraturbuch O enthalten, doch bisher unbekannt geblieben. Auf die lateinische wurde zwar schon von Chmel und dann auch von Anderen hingewiesen, ihr Wortlaut wurde aber noch nie näher geprüft. Wie unser Druck zeigt, ist sie, sieht man von den ein-so leitenden Sätzen ab, eine Wiederholung der Vollmacht vom 7. Januar; nur die den Ge- sandten dort am Schlußt gegebene Ermächtigung zur Berufung eines neuen Reichstags ist fortgelassen. Von der Ergänzungs-Instruktion haben wir nur die gleichzeitige, schon von Chmel seinem Abdruck zugrunde gelegte Abschrift im Reichsregistraturbuch O. Das Original s5 ist verloren gegangen, gleichwie auch das der älteren Instruktion, falls diese überhaupt im Original ausgefertigt und nicht etwa, als Wiederholung der Instruktion vom 6. Januar, den Gesandten nur in einer ebenfalls nicht mehr vorhandenen Abschrift mitgegeben wurde (vgl. nr. 64 art. 4). 1Der Brief ist von Sa. n. Endres tag [Dez. 2] 1441 datiert und von den Gesandten des Schwä- bischen und Bodenseebundes unterzeichnet (Straß- burg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 10-15 cop. chart. coaera mit Schnitten; Köln Stadt-A. Köln und das Reich nr. 411 cop. chart. coaeva mit Schnit- ten; Düsseldorf Staats-A. Jülich-Berg, Literalien Q nr. 1 cop. chart. coaeva mit Schnitten; Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3963, 6 cop. chart. coaeva mit Schnitten, aber mit dem Datum after- mentag nach sant Andres tag [Dez. 5] anno 1441 ; 40 vgl. Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 163 und Witte nr. 6155, auch unten nr. 95). Er enthält wörtlich manches von dem, was der Schwä- bische Städtebund am 24. Mai 1441 den auf dem Wormser Tage anwesenden Kurfürsten geschrieben 45 hatte (vgl. nr. 8 art. 3 und nr. 9). Man vergleiche auch Kanter 1, 356 Anm. 5. 2 RTA. 15 nrr. 320 und 321. s RTA. 15 nr. 320.
46 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. diese Frage als durch das Eingreifen des Königs erledigt gelten konnte. Sie beschloßt aber, den sieben Fürsten und Grafen die Ursachen der städtischen Fehden schriftlich darlegen zu lassen und sie um Nichtbegünstigung der Städtefeinde und um Erlaubnis zu deren Verfolgung in den fürstlichen und gräflichen Gebieten zu ersuchen 1. Wie sich die Angelegenheit weiter entwickelte und schließlich am 8. August 1442b durch ein vom König eingesetztes Schiedsgericht entschieden wurde, werden wir in lit. Hb der übernächsten Hauptabteilung sehen. D. Vollmachten und Instruktionen nr. 62-65. War in der Vollmacht und Instruktion, die der König am 6. und 7. Januar seinen Gesandten für den Mainzer Tag mitgegeben hatte 2, dem besonderen Charakter dieses Tags 10 entsprechend fast ausschließlich die Kirchenfrage berücksichtigt worden, so wurde dafür in den Vollmachten und Weisungen, die der jetzt nach Frankfurt reisenden, wiederum von den Bischöfen Peter von Augsburg und Silvester von Chiemsee geführten Gesandt- schaft am 7. und 8. Oktober erteilt wurden, die früher nur flüchtig gestreifte innere Lage des Reichs um so stärker betont, offensichtlich unter der Nachwirkung der Wiener Be-15 sprechungen und wohl auch im Hinblick auf das Ungewisse der Beteiligung Franzö- sischer und Englischer Gesandten an den Verhandlungen. Nicht nur wurde der latei- nisch abgefaßten Vollmacht zu kirchenpolitischen Verhandlungen (nr. 65) noch eine be- sondere deutsche zu Verhandlungen über Reichsangelegenheiten (nr. 63) beigefügt, auch die Instruktion wurde in doppelter Form ausgefertigt, einem die Instruktion vom 6. Ja-20 nuar 14413 wiederholenden Exemplar (vgl. nr. 64 art. 4) und einem diese ergänzenden (nr. 64), das zunächst in seinen artt. 2-5 die Tätigkeit der Gesandten im Punkt der Kirchenfrage noch weiter regelte, dann aber in den artt. 6-11 die Richtlinien für ihr Wirken auf dem Gebiet der Münz-, Landfriedens- und Gerichtsreform und für ihr Ver- halten bei der Erörterung der Beziehungen des Königs zur Königin Elisabeth von Un-25 garn und zu seinem Bruder Albrecht aufstellte. Was die beiden Vollmachten anbetrifft, so ist die deutsche, obwohl im Reichs- registraturbuch O enthalten, doch bisher unbekannt geblieben. Auf die lateinische wurde zwar schon von Chmel und dann auch von Anderen hingewiesen, ihr Wortlaut wurde aber noch nie näher geprüft. Wie unser Druck zeigt, ist sie, sieht man von den ein-so leitenden Sätzen ab, eine Wiederholung der Vollmacht vom 7. Januar; nur die den Ge- sandten dort am Schlußt gegebene Ermächtigung zur Berufung eines neuen Reichstags ist fortgelassen. Von der Ergänzungs-Instruktion haben wir nur die gleichzeitige, schon von Chmel seinem Abdruck zugrunde gelegte Abschrift im Reichsregistraturbuch O. Das Original s5 ist verloren gegangen, gleichwie auch das der älteren Instruktion, falls diese überhaupt im Original ausgefertigt und nicht etwa, als Wiederholung der Instruktion vom 6. Januar, den Gesandten nur in einer ebenfalls nicht mehr vorhandenen Abschrift mitgegeben wurde (vgl. nr. 64 art. 4). 1Der Brief ist von Sa. n. Endres tag [Dez. 2] 1441 datiert und von den Gesandten des Schwä- bischen und Bodenseebundes unterzeichnet (Straß- burg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 10-15 cop. chart. coaera mit Schnitten; Köln Stadt-A. Köln und das Reich nr. 411 cop. chart. coaeva mit Schnit- ten; Düsseldorf Staats-A. Jülich-Berg, Literalien Q nr. 1 cop. chart. coaeva mit Schnitten; Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3963, 6 cop. chart. coaeva mit Schnitten, aber mit dem Datum after- mentag nach sant Andres tag [Dez. 5] anno 1441 ; 40 vgl. Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 163 und Witte nr. 6155, auch unten nr. 95). Er enthält wörtlich manches von dem, was der Schwä- bische Städtebund am 24. Mai 1441 den auf dem Wormser Tage anwesenden Kurfürsten geschrieben 45 hatte (vgl. nr. 8 art. 3 und nr. 9). Man vergleiche auch Kanter 1, 356 Anm. 5. 2 RTA. 15 nrr. 320 und 321. s RTA. 15 nr. 320.
Strana 47
Einleitung. 47 10 Obwohl seit Jahren gedruckt und auch in einer ganzen Reihe darstellender Arbeiten herangezogen, ist die neue Instruktion doch nur wenig und meist nur sehr oberflächlich für die Forschung nutzbar gemacht worden. Der den kirchenpolitischen Verhandlungen geltende Teil hat zudem, vor allen durch Pückert 1 und Bachmann2, infolge der schon 5 oben 3 gekennzeichneten schiefen Beurteilung der Wiener Verhandlungen eine ganz un- haltbare Auslegung erfahren. Beispielsweise kann keine Rede davon sein, daß die im dritten Artikel enthaltene Weisung, bei zwiespältigen Beschlüssen der Reichsstände mit der Mehrheit, aber im Einvernehmen mit den Kurfürsten zu stimmen, auf die Erwartung des Königs zurückzuführen sei, daß der Reichstag die Obedienzfrage entscheiden werde. Eine solche Auslegung ist nicht nur mit der ganzen, seit dem Regierungsantritt und zu- letzt noch während der Wiener Verhandlungen befolgten Kirchenpolitik des Königs un- vereinbar, sie widerstreitet auch dem Wortlaut des Artikels, aus dem klar hervorgeht, daß sich die Weisung auf jene in der Wiener Antwort des Königs auf die kurfürst- lichen Propositionen gewünschten Maßnahmen bezieht, mittels deren der Schädigung des 15 Reichs durch die von den Kurfürsten geplante einseitige Parteinahme für Eugen IV. vorgebeugt werden sollte4. Die Obedienzfrage selbst wird weder hier noch anderswo berührt. Man beachte auch die im vierten Artikel hervortretende Meinungsverschiedenheit des Königs und der Kurfürsten über den Ort des dritten Konzils. Der König hält 2o an den von ihm schon früher 5 genannten vier Städten Regensburg, Augsburg, Kon- stanz und Straßburg fest, lehnt also, vielleicht aus Rücksicht auf England, das von den Kurfürsten und den Französischen Gesandten vorgeschlagene Metz€ ab. Wieder ein Beweis dafür, wie fern es ihm lag, vor den Wünschen der Kurfürsten zurück- zuweichen7 oder gar sich zu einer „offenen Kapitulation vor der kurfürstlichen Politik“ 25 zu verstehen 8. Ob und inwieweit die in den zwei Instruktionen niedergelegten Absichten des Königs von den Gesandten verwirklicht wurden, werden wir in lit. G sehen. Den Vollmachten und der Instruktion der königlichen Gesandten stellen wir in nr. 62 die nicht genau datierbare, aber jenen wohl zeitlich vorausgehende Instruktion zur so Seite, die der am 12. April 1441 gewählte Hochmeister Konrad von Erlichshausen seinen Gesandten, dem Vogt von Brathean Friedrich von Nieckeritz und dem Danziger Ordens- pfarrer Andreas Ruperti, mitgab. Sie behandelt in zwei Abschnitten teils Reichs- teils Ordensangelegenheiten. Zuerst werden die Gesandten, dem besonderen Charakter ihrer Gesandtschaft als der ersten des neuen Hochmeisters an den König entsprechend, mit der Beglückwünschung des Königs zur Wahl und mit der Ausrichtung von Grüßen, Emp- fehlungen und Entschuldigungen beauftragt (artt. 1-5). Sodann werden sie angewiesen, im Punkt der Kirchenfrage einmütigen Beschlüssen des Königs und der Kurfürsten namens des Ordens beizutreten, auf anderen politischen Gebieten aber sich jeder Bindung des Ordens zu enthalten (artt. 6 und 7). Daran schließt sich der Auftrag, den König 40 über die Lage in Polen, Litauen, Preußen und Livland zu unterrichten (artt. 8-8 d). Zu- letzt folgen in den artt. 9-17 Ordensangelegenheiten, die zwar in Frankfurt erledigt werden sollten, mit den Reichstagsverhandlungen aber nichts zu tun haben und deshalb in unserem Abdruck der Instruktion übergangen sind. 35 45 S. 170. S. 88. Vgl. S. 23 ff. " Vgl. S. 25. s In der Instruktion vom 6. Januar 1441. Vgl. RTA. 15 nr. 320 art. 9. 6 s Vgl. RTA. 15 nr. 355 art. 4. Vgl. S. 24. Vgl. Hufnagel S. 284.
Einleitung. 47 10 Obwohl seit Jahren gedruckt und auch in einer ganzen Reihe darstellender Arbeiten herangezogen, ist die neue Instruktion doch nur wenig und meist nur sehr oberflächlich für die Forschung nutzbar gemacht worden. Der den kirchenpolitischen Verhandlungen geltende Teil hat zudem, vor allen durch Pückert 1 und Bachmann2, infolge der schon 5 oben 3 gekennzeichneten schiefen Beurteilung der Wiener Verhandlungen eine ganz un- haltbare Auslegung erfahren. Beispielsweise kann keine Rede davon sein, daß die im dritten Artikel enthaltene Weisung, bei zwiespältigen Beschlüssen der Reichsstände mit der Mehrheit, aber im Einvernehmen mit den Kurfürsten zu stimmen, auf die Erwartung des Königs zurückzuführen sei, daß der Reichstag die Obedienzfrage entscheiden werde. Eine solche Auslegung ist nicht nur mit der ganzen, seit dem Regierungsantritt und zu- letzt noch während der Wiener Verhandlungen befolgten Kirchenpolitik des Königs un- vereinbar, sie widerstreitet auch dem Wortlaut des Artikels, aus dem klar hervorgeht, daß sich die Weisung auf jene in der Wiener Antwort des Königs auf die kurfürst- lichen Propositionen gewünschten Maßnahmen bezieht, mittels deren der Schädigung des 15 Reichs durch die von den Kurfürsten geplante einseitige Parteinahme für Eugen IV. vorgebeugt werden sollte4. Die Obedienzfrage selbst wird weder hier noch anderswo berührt. Man beachte auch die im vierten Artikel hervortretende Meinungsverschiedenheit des Königs und der Kurfürsten über den Ort des dritten Konzils. Der König hält 2o an den von ihm schon früher 5 genannten vier Städten Regensburg, Augsburg, Kon- stanz und Straßburg fest, lehnt also, vielleicht aus Rücksicht auf England, das von den Kurfürsten und den Französischen Gesandten vorgeschlagene Metz€ ab. Wieder ein Beweis dafür, wie fern es ihm lag, vor den Wünschen der Kurfürsten zurück- zuweichen7 oder gar sich zu einer „offenen Kapitulation vor der kurfürstlichen Politik“ 25 zu verstehen 8. Ob und inwieweit die in den zwei Instruktionen niedergelegten Absichten des Königs von den Gesandten verwirklicht wurden, werden wir in lit. G sehen. Den Vollmachten und der Instruktion der königlichen Gesandten stellen wir in nr. 62 die nicht genau datierbare, aber jenen wohl zeitlich vorausgehende Instruktion zur so Seite, die der am 12. April 1441 gewählte Hochmeister Konrad von Erlichshausen seinen Gesandten, dem Vogt von Brathean Friedrich von Nieckeritz und dem Danziger Ordens- pfarrer Andreas Ruperti, mitgab. Sie behandelt in zwei Abschnitten teils Reichs- teils Ordensangelegenheiten. Zuerst werden die Gesandten, dem besonderen Charakter ihrer Gesandtschaft als der ersten des neuen Hochmeisters an den König entsprechend, mit der Beglückwünschung des Königs zur Wahl und mit der Ausrichtung von Grüßen, Emp- fehlungen und Entschuldigungen beauftragt (artt. 1-5). Sodann werden sie angewiesen, im Punkt der Kirchenfrage einmütigen Beschlüssen des Königs und der Kurfürsten namens des Ordens beizutreten, auf anderen politischen Gebieten aber sich jeder Bindung des Ordens zu enthalten (artt. 6 und 7). Daran schließt sich der Auftrag, den König 40 über die Lage in Polen, Litauen, Preußen und Livland zu unterrichten (artt. 8-8 d). Zu- letzt folgen in den artt. 9-17 Ordensangelegenheiten, die zwar in Frankfurt erledigt werden sollten, mit den Reichstagsverhandlungen aber nichts zu tun haben und deshalb in unserem Abdruck der Instruktion übergangen sind. 35 45 S. 170. S. 88. Vgl. S. 23 ff. " Vgl. S. 25. s In der Instruktion vom 6. Januar 1441. Vgl. RTA. 15 nr. 320 art. 9. 6 s Vgl. RTA. 15 nr. 355 art. 4. Vgl. S. 24. Vgl. Hufnagel S. 284.
Strana 48
48 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. E. Geleit nr. 66-67. Die Weigerung der Kurfürsten von Mainz und von Trier, den Gesandten des Konzilspapstes Felix Legaten- bezw. Kardinalsrang und die Ausübung der damit ver- bundenen Rechte zuzugestehen, hatte, wie an anderer Stelle gesagt 1, im März während des Mainzer Kongresses zu langwierigen Verhandlungen zwischen den beiden Kur- fürsten, den Kardinälen und dem Mainzer Rat geführt und den Beginn der kirchen- politischen Erörterungen um mehrere Wochen verzögert, ja schließlich die Abberufung der Konzilsgesandtschaft zur Folge gehabt. Der Wunsch, eine Wiederholung dieser unerquicklichen Vorgänge zu vermeiden, veranlaßte jetst den Mainzer Kurfürsten zu dem in unserer nr. 66 abgedruchten Ersuchen an Frankfurt, sowohl den Gesandten 10 des Konzils wie denen Papst Eugens Geleit nur unter der Bedingung zu bewilligen, daß der den erzbischöflichen Privilegien widerstreitende Gebrauch des Legatenkreuzes unterbleibe. Ob und inwieweit die Stadt dem Ersuchen nachkam, läßt sich nicht sagen, da weder Antwort noch Geleitsbriefe in Entwürfen oder Abschriften vorhanden sind. Dagegen hat sich der Entwurf zu einem Geleitsbrief Frankfurts für drei Vertreter der mit dem Schwäbischen Städtebunde verfeindeten Ritterschaft und ihr Gefolge erhalten (nr. 67). Der Brief gehört zwar nicht zu den Reichstagsakten im engeren Sinne, son- dern zu den Akten des schon erwähnten2 Rechtstags, aber da dieser Tag vom König an- gesagt war und durch den königlichen Hofrichter während des Reichstags gehalten werden 20 sollte, so sind die drei Ritter den Besuchern des Reichstags zuzurechnen und demgemäß kann auch ihr Geleitsbrief bei den Reichstagsakten im weiteren Sinne eingereiht werden. 15 F. Besuch des Tages nr. 68-79. Der Bedeutung entsprechend, die in der Antwort des Königs auf die Propositionen der Gesandten des Baseler Konzils und Papst Eugens den bevorstehenden kirchenpoliti-25 schen Verhandlungen beigelegt wurde (vgl. nrr. 29 und 30), begannen beide Parteien, so- bald sie Kenntnis von der Antwort erhalten hatten, lebhaft für den Besuch des Reichs- tags durch ihre Parteigänger zu werben. Das Baseler Konzil und Papst Felix wandten sich natürlich in erster Linie an die Universitäten Wien, Köln und Erfurt (vgl. nrr. 69-71 und 73), die in ihren vor- 3o jährigen, den Erzbischöfen von Salzburg, Köln und Mainz gelieferten Gutachten3 so deutlich konzilsfreundliche und der Neutralität abgeneigte Gesinnung bekundet hatten, dann an die bewährten Freunde der konziliaren Bewegung Erzbischof Johannes von Salz- burg und den Neffen des Kardinals Grünwalder Herzog Albrecht von Baiern (vgl. nrr. 72 und 74), vielleicht auch an die ebenfalls konzilsfreundlichen Herzöge Heinrich und Jo-35 hann von Baiern, Bischof Anton von Bamberg und andere Fürsten. Von der Gegenseite liegt nur ein Schreiben an Bischof Leonhard von Passau vom 1. September, unsere nr. 68, vor. Man darf aber wohl annehmen, daß auch noch andere geistliche und weltliche Reichsstände sei es vom Papst selbst sei es von seinen Legaten Carjaval und Cusa zur Reise nach Frankfurt aufgefordert wurden. Uber den Erfolg der beiderseitigen Bemühungen läßst sich nichts sagen, da Rück- äußerungen der Geladenen und Präsenzlisten fehlen. 40 1 Vgl. RTA. 15, 550-552. S. 45. s Vgl. RTA. 15 nrr. 246 und 254. Das Gut- achten der Universität Wien, das Breßler S. 45 irrtümlich ins Jahr 1442 setzt (es stammt aus dem Januar 1440, vgl. Breßler S. 60-61), ist gedruckt bei Buläus, Hist. univ. Parisiensis 5, 471-479. 45 Vgl. auch künftig RTA. Bd. 14.
48 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. E. Geleit nr. 66-67. Die Weigerung der Kurfürsten von Mainz und von Trier, den Gesandten des Konzilspapstes Felix Legaten- bezw. Kardinalsrang und die Ausübung der damit ver- bundenen Rechte zuzugestehen, hatte, wie an anderer Stelle gesagt 1, im März während des Mainzer Kongresses zu langwierigen Verhandlungen zwischen den beiden Kur- fürsten, den Kardinälen und dem Mainzer Rat geführt und den Beginn der kirchen- politischen Erörterungen um mehrere Wochen verzögert, ja schließlich die Abberufung der Konzilsgesandtschaft zur Folge gehabt. Der Wunsch, eine Wiederholung dieser unerquicklichen Vorgänge zu vermeiden, veranlaßte jetst den Mainzer Kurfürsten zu dem in unserer nr. 66 abgedruchten Ersuchen an Frankfurt, sowohl den Gesandten 10 des Konzils wie denen Papst Eugens Geleit nur unter der Bedingung zu bewilligen, daß der den erzbischöflichen Privilegien widerstreitende Gebrauch des Legatenkreuzes unterbleibe. Ob und inwieweit die Stadt dem Ersuchen nachkam, läßt sich nicht sagen, da weder Antwort noch Geleitsbriefe in Entwürfen oder Abschriften vorhanden sind. Dagegen hat sich der Entwurf zu einem Geleitsbrief Frankfurts für drei Vertreter der mit dem Schwäbischen Städtebunde verfeindeten Ritterschaft und ihr Gefolge erhalten (nr. 67). Der Brief gehört zwar nicht zu den Reichstagsakten im engeren Sinne, son- dern zu den Akten des schon erwähnten2 Rechtstags, aber da dieser Tag vom König an- gesagt war und durch den königlichen Hofrichter während des Reichstags gehalten werden 20 sollte, so sind die drei Ritter den Besuchern des Reichstags zuzurechnen und demgemäß kann auch ihr Geleitsbrief bei den Reichstagsakten im weiteren Sinne eingereiht werden. 15 F. Besuch des Tages nr. 68-79. Der Bedeutung entsprechend, die in der Antwort des Königs auf die Propositionen der Gesandten des Baseler Konzils und Papst Eugens den bevorstehenden kirchenpoliti-25 schen Verhandlungen beigelegt wurde (vgl. nrr. 29 und 30), begannen beide Parteien, so- bald sie Kenntnis von der Antwort erhalten hatten, lebhaft für den Besuch des Reichs- tags durch ihre Parteigänger zu werben. Das Baseler Konzil und Papst Felix wandten sich natürlich in erster Linie an die Universitäten Wien, Köln und Erfurt (vgl. nrr. 69-71 und 73), die in ihren vor- 3o jährigen, den Erzbischöfen von Salzburg, Köln und Mainz gelieferten Gutachten3 so deutlich konzilsfreundliche und der Neutralität abgeneigte Gesinnung bekundet hatten, dann an die bewährten Freunde der konziliaren Bewegung Erzbischof Johannes von Salz- burg und den Neffen des Kardinals Grünwalder Herzog Albrecht von Baiern (vgl. nrr. 72 und 74), vielleicht auch an die ebenfalls konzilsfreundlichen Herzöge Heinrich und Jo-35 hann von Baiern, Bischof Anton von Bamberg und andere Fürsten. Von der Gegenseite liegt nur ein Schreiben an Bischof Leonhard von Passau vom 1. September, unsere nr. 68, vor. Man darf aber wohl annehmen, daß auch noch andere geistliche und weltliche Reichsstände sei es vom Papst selbst sei es von seinen Legaten Carjaval und Cusa zur Reise nach Frankfurt aufgefordert wurden. Uber den Erfolg der beiderseitigen Bemühungen läßst sich nichts sagen, da Rück- äußerungen der Geladenen und Präsenzlisten fehlen. 40 1 Vgl. RTA. 15, 550-552. S. 45. s Vgl. RTA. 15 nrr. 246 und 254. Das Gut- achten der Universität Wien, das Breßler S. 45 irrtümlich ins Jahr 1442 setzt (es stammt aus dem Januar 1440, vgl. Breßler S. 60-61), ist gedruckt bei Buläus, Hist. univ. Parisiensis 5, 471-479. 45 Vgl. auch künftig RTA. Bd. 14.
Strana 49
Einleitung. 49 10 15 Aus demselben Grunde bleibt auch die Wirkung der königlichen Einladungen auf die Reichsstände verborgen. Denn außer den beiden in unseren nrr. 77 und 78 mit- geteilten Briefen der Schwäbischen und der Bodensee-Städte sind keine direkten Auße- rungen der Eingeladenen vorhanden 1. Für die Ermittelung der Besucher des Tages 5 sind wir infolgedessen im wesentlichen auf die kargen Angaben der städtischen, vor allem der wertvollen Frankfurter Berichte (nrr. 92�94) und einiger anderen Aktenstücke an- gewiesen. Ihnen zufolge kamen als königliche Bevollmächtigte die Bischöfe Peter von Augsburg und Silvester von Chiemsee, der Landvogt im Elsaß Markgraf Wilhelm von Hachberg, Ritter Wolfhard Fuchs von Fuchsberg, der Wiener Professor der Theologie Thomas Ebendorfer und der königliche Protonotar Heinrich Leubing (vgl. nr. 65), dazu auf besondere Weisung des Königs auch noch der Erbkämmerer Konrad von Weinsberg (vgl. nrr. 75 und 76). Den Papst vertraten wahrscheinlich, wie in Mainz, wieder Jo- hannes von Carjaval und Nikolaus von Cusa2. Auch das Baseler Konzil und Papst Felix schickten Gesandte (vgl. nrr. 92�94, auch nr. 231 art. I1a); ihre Namen werden jedoch nirgends genannt, nicht einmal in den Protokollen Rocapetri's8 und der Chronik Segovia's. Vom Kurkolleg erschienen nur die Kurfürsten von Mainz, Trier und Köln persönlich; die drei anderen schickten Gesandte, der Pfälzische den Bischof von Worms Friedrich von Domneck. Außerdem waren Gesandte des Salzburger Domkapitels 4 und einiger nicht mit Namen genannten Fürsten und Herren anwesend, ferner die schon er- 20 wähnten Vertreter des Deutschen Ordens und der Ritterschaft. Die Städte blieben fern, die meisten Fehde halber, manche vielleicht auf Grund des schon erwähnten 5 seit Ende September umgehenden Gerüchts, daß der Reichstag vom 11. November auf den 25. Dezember verlegt sei. Gesandte der Könige von Frankreich und England und einiger Fürsten und Herren, die schon auf dem Wege nach Frankfurt waren, gaben die Weiterreise auf und z5 kehrten heim6, als sie hörten, daß der König nicht kommen werde. G. Verhandlungen nr. 80. Das Ausbleiben der Französischen und Englischen Gesandten und die verschwindend geringe Beteiligung der Reichsstände schlossen natürlich die Durchführung einer Tages- ordnung, wie sie in den königlichen Einladungen angedeutet worden war, von vornherein so aus. Soviel sich sehen läßt, wurden die inneren Angelegenheiten des Reiches teils über- haupt nicht teils nur in beschränktem Umfange und ohne greifbares Ergebnis erörtert 7. Die beiden Briefe Konrads von Weinsberg vom 4. November (nrr. 75 und 76) kommen hier aus dem S. 40 angeführten Grunde nicht in Be- 85 tracht. 2 Die päpstlichen Gesandten kamen vor dem 7. November nach Frankfurt. Im Bürgermeister- buch ist unter feria tercia post Leonhardi [Nov. 7] bemerkt : item des babest botschaft den win schenken, 40 als der richter weiß; und unter feria quinta post Leonhardi [Nov. 9] : item des babest botschaft 4 firtel wins schenken (Frankfurt Stadt-A. Bürger- meisterbuch 1441 fol. 57b und 58a not. chart. coaevae). €Rocapetri erwähnt nur unter dem 25. Oktober 1441 den Antrag des Kardinals von Arles, Ge- sandte nach Frankfurt zu schicken, und unter dem 27. Oktober die Annahme dieses Antrags durch die Generalkongregation des Konzils (Conc. Bas. 50 7, 439-440 und 442). Sicher ist, daßt sich keine 45 Kardinäle unter den Gesandten befanden; denn ihre Anwesenheit in Basel läft sich leicht aus den Protokollen der im Nonember gehaltenen General- kongregationen erweisen. 4 Vgl. Segovia lib. 18 cup. 7 (Mon. conc. 3, 971-972). 5 Vgl. S. 17. 6 Vgl. die Mitteilungen, die laut Bericht der Gesandten der Stadt Wien Bischof Silvester ron Chiemsee im Auftrage K. Friedrichs am 22 Fe- bruar 1442 den zwölf Anwälten der Lande Öster- reich in Steyr machte (Kollar 2, 1044). Laut der in Anm. 6 erwähnten Mitteilungen des Bischofs von Chiemsee wurde bei dem tag vil sach fur sich genomen des reichs und sunder der heiligen kirchen notdurft und auch aus allen andern umbstenten und notdurften vil geredt : und ward auch da nichts zu end beslos-en (Kollar 2, 1044). Mit den Reichssachen sind vermutlich die Fehden Deutsche Beichstags-Akten XVI. lna: Diklistkakl
Einleitung. 49 10 15 Aus demselben Grunde bleibt auch die Wirkung der königlichen Einladungen auf die Reichsstände verborgen. Denn außer den beiden in unseren nrr. 77 und 78 mit- geteilten Briefen der Schwäbischen und der Bodensee-Städte sind keine direkten Auße- rungen der Eingeladenen vorhanden 1. Für die Ermittelung der Besucher des Tages 5 sind wir infolgedessen im wesentlichen auf die kargen Angaben der städtischen, vor allem der wertvollen Frankfurter Berichte (nrr. 92�94) und einiger anderen Aktenstücke an- gewiesen. Ihnen zufolge kamen als königliche Bevollmächtigte die Bischöfe Peter von Augsburg und Silvester von Chiemsee, der Landvogt im Elsaß Markgraf Wilhelm von Hachberg, Ritter Wolfhard Fuchs von Fuchsberg, der Wiener Professor der Theologie Thomas Ebendorfer und der königliche Protonotar Heinrich Leubing (vgl. nr. 65), dazu auf besondere Weisung des Königs auch noch der Erbkämmerer Konrad von Weinsberg (vgl. nrr. 75 und 76). Den Papst vertraten wahrscheinlich, wie in Mainz, wieder Jo- hannes von Carjaval und Nikolaus von Cusa2. Auch das Baseler Konzil und Papst Felix schickten Gesandte (vgl. nrr. 92�94, auch nr. 231 art. I1a); ihre Namen werden jedoch nirgends genannt, nicht einmal in den Protokollen Rocapetri's8 und der Chronik Segovia's. Vom Kurkolleg erschienen nur die Kurfürsten von Mainz, Trier und Köln persönlich; die drei anderen schickten Gesandte, der Pfälzische den Bischof von Worms Friedrich von Domneck. Außerdem waren Gesandte des Salzburger Domkapitels 4 und einiger nicht mit Namen genannten Fürsten und Herren anwesend, ferner die schon er- 20 wähnten Vertreter des Deutschen Ordens und der Ritterschaft. Die Städte blieben fern, die meisten Fehde halber, manche vielleicht auf Grund des schon erwähnten 5 seit Ende September umgehenden Gerüchts, daß der Reichstag vom 11. November auf den 25. Dezember verlegt sei. Gesandte der Könige von Frankreich und England und einiger Fürsten und Herren, die schon auf dem Wege nach Frankfurt waren, gaben die Weiterreise auf und z5 kehrten heim6, als sie hörten, daß der König nicht kommen werde. G. Verhandlungen nr. 80. Das Ausbleiben der Französischen und Englischen Gesandten und die verschwindend geringe Beteiligung der Reichsstände schlossen natürlich die Durchführung einer Tages- ordnung, wie sie in den königlichen Einladungen angedeutet worden war, von vornherein so aus. Soviel sich sehen läßt, wurden die inneren Angelegenheiten des Reiches teils über- haupt nicht teils nur in beschränktem Umfange und ohne greifbares Ergebnis erörtert 7. Die beiden Briefe Konrads von Weinsberg vom 4. November (nrr. 75 und 76) kommen hier aus dem S. 40 angeführten Grunde nicht in Be- 85 tracht. 2 Die päpstlichen Gesandten kamen vor dem 7. November nach Frankfurt. Im Bürgermeister- buch ist unter feria tercia post Leonhardi [Nov. 7] bemerkt : item des babest botschaft den win schenken, 40 als der richter weiß; und unter feria quinta post Leonhardi [Nov. 9] : item des babest botschaft 4 firtel wins schenken (Frankfurt Stadt-A. Bürger- meisterbuch 1441 fol. 57b und 58a not. chart. coaevae). €Rocapetri erwähnt nur unter dem 25. Oktober 1441 den Antrag des Kardinals von Arles, Ge- sandte nach Frankfurt zu schicken, und unter dem 27. Oktober die Annahme dieses Antrags durch die Generalkongregation des Konzils (Conc. Bas. 50 7, 439-440 und 442). Sicher ist, daßt sich keine 45 Kardinäle unter den Gesandten befanden; denn ihre Anwesenheit in Basel läft sich leicht aus den Protokollen der im Nonember gehaltenen General- kongregationen erweisen. 4 Vgl. Segovia lib. 18 cup. 7 (Mon. conc. 3, 971-972). 5 Vgl. S. 17. 6 Vgl. die Mitteilungen, die laut Bericht der Gesandten der Stadt Wien Bischof Silvester ron Chiemsee im Auftrage K. Friedrichs am 22 Fe- bruar 1442 den zwölf Anwälten der Lande Öster- reich in Steyr machte (Kollar 2, 1044). Laut der in Anm. 6 erwähnten Mitteilungen des Bischofs von Chiemsee wurde bei dem tag vil sach fur sich genomen des reichs und sunder der heiligen kirchen notdurft und auch aus allen andern umbstenten und notdurften vil geredt : und ward auch da nichts zu end beslos-en (Kollar 2, 1044). Mit den Reichssachen sind vermutlich die Fehden Deutsche Beichstags-Akten XVI. lna: Diklistkakl
Strana 50
50 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Uber die Kirchenfrage wurde zwar verhandelt, aber unter Ausschluß der Öffentlichkeit (vgl. nr. 92) und anscheinend nur zwischen den königlichen Gesandten, den drei Erz- bischöfen und den Vertretern der weltlichen Kurfürsten 1. Im Namen des Königs und der königlichen Gesandten eröffnete Thomas Ebendorfer den Reichstag am 19. November mit der in unserer nr. 80 abgedruckten, bisher un- bekannten Ansprache an die Anwesenden. Er pries darin mit dem üblichen Wortschwall die bisherigen Bemühungen des Königs um die Lösung der Kirchenfrage und bat, sie zu unterstützen, erinnerte zugleich, wohl mit Absicht und in bewußtem Gegensatz zu der in der „suspensio animorum“ zum Ausdruck gekommenen abweichenden Haltung der Kur- fürsten, an die vom König den streitenden Parteien gegenüber beobachtete „indifferentia“, warnte dann vor der übereilten Anerkennung des einen der beiden Päpste und mahnte schließlich, mit der Entscheidung zu warten, bis die zwischen Papst und Konzil schwe- benden Streitigkeiten in einwandfreier Weise geprüft worden seien, empfahl also, wenn auch nicht offen, so doch in nicht mißzuverstehender Weise, die vom König angestrebte Berufung eines dritten Konzils. Aber über die Frage des dritten Konzils zu beraten, lag für die Kurfürsten kein Grund mehr vor, da die Vorbedingung, die Anwesenheit von Vertretern auswärtiger Mächte, nicht erfüllt war. Sie schritten deshalb sogleich zu der in ihrem Wiener Uber- einkommen mit dem König vorgesehenen Besprechung der Maßnahmen zur Verhütung möglicher, dem Reich nachteiliger Folgen der Aufhebung der Neutralität zugunsten 20 Eugens IV. Die Einzelheiten der Verhandlungen entziehen sich der Kenntnis, da sie, wie ge- sagt, geheim geführt wurden. Auch über das Ergebnis liegen keine direkten Nachrichten vor. Aber aus späteren Vorgängen und aus gelegentlichen Andeutungen des Bischofs von Chiemsee? und Segovia'ss läft es sich in den Hauptpunkten noch deutlich erkennen. Sein wichtigster Punkt war der Abschluß eines Geheimvertrages der Kurfürsten, laut dessen sie sich verpflichteten, Eugen IV. anzuerkennen, sobald er die in den Avisamenta Moguntina4 niedergelegten Bedingungen erfülle. Hier liegt der Schlüssel zum Verhalten der Kurfürsten in der Folgezeit, namentlich auf dem Frankfurter Reichstage des nächsten Jahres, und zu der bisher nicht aufgeklärten Sonderstellung des Erzbischofs von Köln in 30 der kurfürstlichen Kirchenpolitik. Denn nur die Kurfürsten von Mainz, Trier, Pfalz, Sachsen und Brandenburg traten diesem Vertrage bei. Der Erzbischof von Köln dagegen verweigerte seine Unterschrift aus nicht klar erkennbaren, zum Teil aber wohl mit der Stellung seiner Universität zum Baseler Konzil zusammenhängenden Gründen5; er ging fortan eigene Wege. Ob der Vertrag schon vor oder erst nach den Verhandlungen mit den königlichen Gesandten abgeschlossen wurde, läßt sich nicht mehr ermitteln. Jedenfalls wies aber der ihm zugrunde liegende Gedanke die Richtung zum Ziel, an dem sie schließlich endeten. Beide Teile kamen nämlich bei der Besprechung der vom König gewünschten vorbeugen- den Maßnahmen gegen etwaige Schwierigkeiten, die dem Reich sowohl aus dem Nicht- 10 anschluß auswärtiger Mächte an das kurfürstliche Vorgehen als auch aus dem Wider- stand des Baseler Konzils erwachsen könnten, dahin überein, zunächst noch nicht offen an Eugen IV. mit dem Anerbieten der Anerkennung heranzutreten, sondern erst einmal 10 15 25 35 der Ritter und Städte gemeint, von deren Be- sprechung auch in den Briefen Frankfurts vom 30. November und 5. Dezember (nrr. 92-94) die Rede ist, die aber nicht eigentlich auf der Tages- ordnung des Reichstages, sondern auf derjenigen des Rechtstages vom 18. November standen. Man vergleiche jedoch nr. 231 art. 11a. Vgl. die S. 49 Anm. 6 erwähnten Mitteilungen. s Vgl. nr. 231 artt. 8b und 14. RTA. 15 nr. 339. 5 Vgl. Hansen, Westfalen und Rheinland im 15. Jahrhundert Bd. 1 (Publikationen aus den Preußtischen Staatsarchiven Bd. 34) Einleitung S. 47-48. 2 45 50
50 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Uber die Kirchenfrage wurde zwar verhandelt, aber unter Ausschluß der Öffentlichkeit (vgl. nr. 92) und anscheinend nur zwischen den königlichen Gesandten, den drei Erz- bischöfen und den Vertretern der weltlichen Kurfürsten 1. Im Namen des Königs und der königlichen Gesandten eröffnete Thomas Ebendorfer den Reichstag am 19. November mit der in unserer nr. 80 abgedruckten, bisher un- bekannten Ansprache an die Anwesenden. Er pries darin mit dem üblichen Wortschwall die bisherigen Bemühungen des Königs um die Lösung der Kirchenfrage und bat, sie zu unterstützen, erinnerte zugleich, wohl mit Absicht und in bewußtem Gegensatz zu der in der „suspensio animorum“ zum Ausdruck gekommenen abweichenden Haltung der Kur- fürsten, an die vom König den streitenden Parteien gegenüber beobachtete „indifferentia“, warnte dann vor der übereilten Anerkennung des einen der beiden Päpste und mahnte schließlich, mit der Entscheidung zu warten, bis die zwischen Papst und Konzil schwe- benden Streitigkeiten in einwandfreier Weise geprüft worden seien, empfahl also, wenn auch nicht offen, so doch in nicht mißzuverstehender Weise, die vom König angestrebte Berufung eines dritten Konzils. Aber über die Frage des dritten Konzils zu beraten, lag für die Kurfürsten kein Grund mehr vor, da die Vorbedingung, die Anwesenheit von Vertretern auswärtiger Mächte, nicht erfüllt war. Sie schritten deshalb sogleich zu der in ihrem Wiener Uber- einkommen mit dem König vorgesehenen Besprechung der Maßnahmen zur Verhütung möglicher, dem Reich nachteiliger Folgen der Aufhebung der Neutralität zugunsten 20 Eugens IV. Die Einzelheiten der Verhandlungen entziehen sich der Kenntnis, da sie, wie ge- sagt, geheim geführt wurden. Auch über das Ergebnis liegen keine direkten Nachrichten vor. Aber aus späteren Vorgängen und aus gelegentlichen Andeutungen des Bischofs von Chiemsee? und Segovia'ss läft es sich in den Hauptpunkten noch deutlich erkennen. Sein wichtigster Punkt war der Abschluß eines Geheimvertrages der Kurfürsten, laut dessen sie sich verpflichteten, Eugen IV. anzuerkennen, sobald er die in den Avisamenta Moguntina4 niedergelegten Bedingungen erfülle. Hier liegt der Schlüssel zum Verhalten der Kurfürsten in der Folgezeit, namentlich auf dem Frankfurter Reichstage des nächsten Jahres, und zu der bisher nicht aufgeklärten Sonderstellung des Erzbischofs von Köln in 30 der kurfürstlichen Kirchenpolitik. Denn nur die Kurfürsten von Mainz, Trier, Pfalz, Sachsen und Brandenburg traten diesem Vertrage bei. Der Erzbischof von Köln dagegen verweigerte seine Unterschrift aus nicht klar erkennbaren, zum Teil aber wohl mit der Stellung seiner Universität zum Baseler Konzil zusammenhängenden Gründen5; er ging fortan eigene Wege. Ob der Vertrag schon vor oder erst nach den Verhandlungen mit den königlichen Gesandten abgeschlossen wurde, läßt sich nicht mehr ermitteln. Jedenfalls wies aber der ihm zugrunde liegende Gedanke die Richtung zum Ziel, an dem sie schließlich endeten. Beide Teile kamen nämlich bei der Besprechung der vom König gewünschten vorbeugen- den Maßnahmen gegen etwaige Schwierigkeiten, die dem Reich sowohl aus dem Nicht- 10 anschluß auswärtiger Mächte an das kurfürstliche Vorgehen als auch aus dem Wider- stand des Baseler Konzils erwachsen könnten, dahin überein, zunächst noch nicht offen an Eugen IV. mit dem Anerbieten der Anerkennung heranzutreten, sondern erst einmal 10 15 25 35 der Ritter und Städte gemeint, von deren Be- sprechung auch in den Briefen Frankfurts vom 30. November und 5. Dezember (nrr. 92-94) die Rede ist, die aber nicht eigentlich auf der Tages- ordnung des Reichstages, sondern auf derjenigen des Rechtstages vom 18. November standen. Man vergleiche jedoch nr. 231 art. 11a. Vgl. die S. 49 Anm. 6 erwähnten Mitteilungen. s Vgl. nr. 231 artt. 8b und 14. RTA. 15 nr. 339. 5 Vgl. Hansen, Westfalen und Rheinland im 15. Jahrhundert Bd. 1 (Publikationen aus den Preußtischen Staatsarchiven Bd. 34) Einleitung S. 47-48. 2 45 50
Strana 51
Einleitung. 51 in nichtamtlicher Form in Florenz sondieren zu lassen, ob der Papst zur Annahme jener Mainzer Bedingungen geneigt sei. Des weiteren erachteten sie es als wünschenswert, daß der König der Protestation, Appellation und Union der Kurfürsten beitrete, offensichtlich zu dem Zweck, einerseits die kurfürstliche Stellung für die kommenden Verhandlungen 5 mit dem Papst zu stärken, anderseits durch gemeinsames und gleichzeitiges Heraustreten des Königs, der Kursürsten und der Reichsstände aus der Neutralität Unstimmigkeiten im Innern zu vermeiden und die Wirkung des Schritts nach außen zu steigern. Wie sie sich die Beitrittserklärung dachten, zeigt ein im kurtrierischen Archiv vorhandener Ent- wurf, die Vorlage K unserer nr. 230, der offenbar von den königlichen Gesandten, die 10 laut ihrer Instruktion 1 darüber nichts vereinbaren durften, dem König vorgelegt und zur Annahme empfohlen werden sollte. Endlich verabredeten sie, daß nach der Rückkehr des an den Papst zu sendenden Unterhändlers sofort der entscheidende Schritt zur Lösung der Kirchenfrage auf einem neuen, vom König wiederum nach Frankfurt2 auszuschrei- benden Reichstage getan werden sollte. Als Termin des Tages wurde der 15. April3 in 15 Aussicht genommen, nachdem die königlichen Gesandten den von den Kurfürsten ge- wünschten des 11. März als zu kurz gesteckt bezeichnet hatten. Die Verhandlungen dürften unmittelbar vor dem 5. Dezember geendet haben. Wenig- stens waren die drei geistlichen Kurfürsten an diesem Tage nicht mehr in Frankfurt, und die königlichen, päpstlichen und anderen noch anwesenden Gesandlen rüsteten sich, 20 laut Frankfurts Mitteilungen an verschiedene Städte (vgl. nr. 93), damals zur Abreise. Der Bischof von Chiemsee, Wolfhard Fuchs von Fuchsberg und anscheinend auch der Protonotar Leubing nahmen den Rückweg über Nürnberg 4; sie werden den König noch vor Weihnachten in Graz erreicht haben. Wohin sich Ebendorfer wandte, ist nicht bekannt. Auch die päpstlichen Gesandten begaben sich nach Nürnberg 5 und blieben dort, wie 25 es scheint, während des ganzen Winters; wenigstens sind sie noch im März 1442 dort nachzuweisen 6. Als Folge des von ihnen nach Florenz gesandten Berichts darf man ein Schreiben des Papstes an Erzbischof Jakob von Trier vom 26. Januar 1442 ansehen, in dem er diesem in etwas ungeduldigem Ton lebhaftere Tätigkeit zur Herbeiführung der 1 Vgl. RTA. 15 nr. 320 art. 19. 30 2 Laut Ebendorfers Angaben in seiner Chronica regum Romanorum (Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung 3. Ergänzungs- band S. 136) war Nürnberg als Ort des Reichs- tags in Aussicht genommen. s So laut der S. 49 Anm. 6 erwähnten Mittei- lungen des Bischofs von Chiemsee (Kollar 2, 1043). Frankfurt nennt in seinen Briefen vom 5. Dezember (nrr. 93 und 94) den 1. April. " Im Nürnberger Schenkbuch werden aus dem 40 Zeitraum von feria 4. in vigilia Andree [Nov. 29] bis feria 4. in vigilia innocentum [Dez. 27] 1441 unter anderen folgende Weinschenkungen erwähnt: item des von Sachssen reten 12 qr.; facit 1 lb. n. 14 sh. — item eim unsers herren kûnigs prothono- 45 tari 6 qr.; facit 17 sh. — item dem bischof von Kymse und heren Wolfhart Fuchs 20 qr.; facit 3 lb. n. 3 sh. 4 hir. — item aber eim unsers herren kunigs prothonotari 6 qr.; facit 19 sh. — item meister Hansen Sachsen des von Salczburg doctor 6 qr.; facit 50 19 sh. — item dem techant von Freysing 6 qr.; facit 19 sh. — item unsers herren babst Eugenii bottschaft 8 qr.; facit 1 lb. n. 5 sh. 4 hlr. — item meister Albrico, des von Mencz kanzler. 6 qr.; facit 35 19 sh. (Nürnberg Kreis-A. ms. 490: Schenkbuch 1422-1445 fol. 163 ab not. chart. coaevae.) Der zu- erst genannte Protonotar war vielleicht Hermann Hecht (vgl. S. 45); der andere könnte Leubing sein. 5 Vgl. Anm. 4. Am 31. Januar 1442 wies der Kardinalkäm- merer Patriarch Ludwig von Aquileja den The- saurar Bischof Angelus von Traù an, zahlen zu lassen per manus [Francisci de Padua cubicu- larii] nobili viro Cosme de Medicis et sociis florenos auri de camera 600 per eos solutos in Nuemberga [sic] venerabilibus viris dominis Johanni Carvajal et Nicolao de Cusa in partibus illis pro sanctissimo domino nostro existentibus sine retentione; dat. etc. die ultima januarii 1442 pont. etc. a. 11 (Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 132b cop. chart. coaeva). Ferner ist im Nürn- berger Schenkbuch unter den Weinschenkungen aus dem Zeitraum von feria 4. ante Petri kathe- dra [Febr. 21] bis feria 4. in die sancti Benedicti abbatis [März 21] 1442 erwähnt : propinavimus babst Eugenii bottschaft 8 qr.; facit 1 lb. n. 2 sh. 8 hlr. (Nürnberg Kreis-A. ms. 490: Schenkbuch 1422-1445 fol. 164b not. chart. coaeva). 73
Einleitung. 51 in nichtamtlicher Form in Florenz sondieren zu lassen, ob der Papst zur Annahme jener Mainzer Bedingungen geneigt sei. Des weiteren erachteten sie es als wünschenswert, daß der König der Protestation, Appellation und Union der Kurfürsten beitrete, offensichtlich zu dem Zweck, einerseits die kurfürstliche Stellung für die kommenden Verhandlungen 5 mit dem Papst zu stärken, anderseits durch gemeinsames und gleichzeitiges Heraustreten des Königs, der Kursürsten und der Reichsstände aus der Neutralität Unstimmigkeiten im Innern zu vermeiden und die Wirkung des Schritts nach außen zu steigern. Wie sie sich die Beitrittserklärung dachten, zeigt ein im kurtrierischen Archiv vorhandener Ent- wurf, die Vorlage K unserer nr. 230, der offenbar von den königlichen Gesandten, die 10 laut ihrer Instruktion 1 darüber nichts vereinbaren durften, dem König vorgelegt und zur Annahme empfohlen werden sollte. Endlich verabredeten sie, daß nach der Rückkehr des an den Papst zu sendenden Unterhändlers sofort der entscheidende Schritt zur Lösung der Kirchenfrage auf einem neuen, vom König wiederum nach Frankfurt2 auszuschrei- benden Reichstage getan werden sollte. Als Termin des Tages wurde der 15. April3 in 15 Aussicht genommen, nachdem die königlichen Gesandten den von den Kurfürsten ge- wünschten des 11. März als zu kurz gesteckt bezeichnet hatten. Die Verhandlungen dürften unmittelbar vor dem 5. Dezember geendet haben. Wenig- stens waren die drei geistlichen Kurfürsten an diesem Tage nicht mehr in Frankfurt, und die königlichen, päpstlichen und anderen noch anwesenden Gesandlen rüsteten sich, 20 laut Frankfurts Mitteilungen an verschiedene Städte (vgl. nr. 93), damals zur Abreise. Der Bischof von Chiemsee, Wolfhard Fuchs von Fuchsberg und anscheinend auch der Protonotar Leubing nahmen den Rückweg über Nürnberg 4; sie werden den König noch vor Weihnachten in Graz erreicht haben. Wohin sich Ebendorfer wandte, ist nicht bekannt. Auch die päpstlichen Gesandten begaben sich nach Nürnberg 5 und blieben dort, wie 25 es scheint, während des ganzen Winters; wenigstens sind sie noch im März 1442 dort nachzuweisen 6. Als Folge des von ihnen nach Florenz gesandten Berichts darf man ein Schreiben des Papstes an Erzbischof Jakob von Trier vom 26. Januar 1442 ansehen, in dem er diesem in etwas ungeduldigem Ton lebhaftere Tätigkeit zur Herbeiführung der 1 Vgl. RTA. 15 nr. 320 art. 19. 30 2 Laut Ebendorfers Angaben in seiner Chronica regum Romanorum (Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung 3. Ergänzungs- band S. 136) war Nürnberg als Ort des Reichs- tags in Aussicht genommen. s So laut der S. 49 Anm. 6 erwähnten Mittei- lungen des Bischofs von Chiemsee (Kollar 2, 1043). Frankfurt nennt in seinen Briefen vom 5. Dezember (nrr. 93 und 94) den 1. April. " Im Nürnberger Schenkbuch werden aus dem 40 Zeitraum von feria 4. in vigilia Andree [Nov. 29] bis feria 4. in vigilia innocentum [Dez. 27] 1441 unter anderen folgende Weinschenkungen erwähnt: item des von Sachssen reten 12 qr.; facit 1 lb. n. 14 sh. — item eim unsers herren kûnigs prothono- 45 tari 6 qr.; facit 17 sh. — item dem bischof von Kymse und heren Wolfhart Fuchs 20 qr.; facit 3 lb. n. 3 sh. 4 hir. — item aber eim unsers herren kunigs prothonotari 6 qr.; facit 19 sh. — item meister Hansen Sachsen des von Salczburg doctor 6 qr.; facit 50 19 sh. — item dem techant von Freysing 6 qr.; facit 19 sh. — item unsers herren babst Eugenii bottschaft 8 qr.; facit 1 lb. n. 5 sh. 4 hlr. — item meister Albrico, des von Mencz kanzler. 6 qr.; facit 35 19 sh. (Nürnberg Kreis-A. ms. 490: Schenkbuch 1422-1445 fol. 163 ab not. chart. coaevae.) Der zu- erst genannte Protonotar war vielleicht Hermann Hecht (vgl. S. 45); der andere könnte Leubing sein. 5 Vgl. Anm. 4. Am 31. Januar 1442 wies der Kardinalkäm- merer Patriarch Ludwig von Aquileja den The- saurar Bischof Angelus von Traù an, zahlen zu lassen per manus [Francisci de Padua cubicu- larii] nobili viro Cosme de Medicis et sociis florenos auri de camera 600 per eos solutos in Nuemberga [sic] venerabilibus viris dominis Johanni Carvajal et Nicolao de Cusa in partibus illis pro sanctissimo domino nostro existentibus sine retentione; dat. etc. die ultima januarii 1442 pont. etc. a. 11 (Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 132b cop. chart. coaeva). Ferner ist im Nürn- berger Schenkbuch unter den Weinschenkungen aus dem Zeitraum von feria 4. ante Petri kathe- dra [Febr. 21] bis feria 4. in die sancti Benedicti abbatis [März 21] 1442 erwähnt : propinavimus babst Eugenii bottschaft 8 qr.; facit 1 lb. n. 2 sh. 8 hlr. (Nürnberg Kreis-A. ms. 490: Schenkbuch 1422-1445 fol. 164b not. chart. coaeva). 73
Strana 52
52 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Obedienzleistung der Deutschen Nation nahelegt. Wir haben es schon in nr. 317 des 15. Bandes unter dem falschen Datum des 26. Januar 1441 mitgeteilt und geben es des- halb in nr. 96" der lit. H noch einmal in Regestenform wieder. H. Briefwechsel und Berichte nr. 81-96 a. Dem Inhalt nach zerfallen die in dieser Abteilung vereinigten Briefe in zwei 5 Gruppen, eine kleinere, minder wichtige, nur die nrr. 81-84 und 87 umfassende mit An- fragen verschiedener zum Reichstag Geladenen beim Frankfurter Rat oder bei Frank- furter Bürgern, ob der Tag stattfinde und der König komme, und mit den Antworten der Gefragten, und eine größere, wertvollere, aus den übrigen elf Briefen bestehende, bei der es sich teils um Fragen nach den Besuchern des Tages und nach Verlauf und Er-10 gebnis der Verhandlungen teils um Auskünfte darüber handelt. Dazu kommt in nr. 96a der eben erwähnte Brief Papst Eugens an Erzbischof Jakob von Trier, in dem zwar nicht ausdrücklich auf den Reichstag Bezug genommen ist, der aber als Folge des Berichts der päpstlichen Gesandten über die Verhandlungen zu betrachten sein wird. Von den siebzehn Stücken waren bisher nur der Briefwechsel des Erzbischofs von 15 Mainz mit Walter Schwarzenberg (nrr. 81 und 82), das Schreiben des Schwäbischen Städtebundes an Frankfurt vom 24. November (nr. 90), die drei Frankfurter Berichte vom 30. November und 5. Dezember (nrr. 92-94) und das päpstliche Schreiben (nr. 96 4) bekannt, im vollen Wortlaut aber nur der Bericht vom 30. November. Wenn auch das jetzt hinzukommende Material unsere Kenntnis vom Verlauf des Reichstags nicht mit 20 neuen Tatsachen bereichern wird, so wird es doch Bekanntes hier und da ergänzen. Be- sonders verdient der Briefwechsel Ulms und des Schwäbischen Städtebundes mit Frank- furt hervorgehoben zu werden, und darin vor allem der Frankfurter Bericht vom 5. De- zember (nr. 94), der, ähnlich wie die vom gleichen Tage datierten Briefe Frankfurts an Straßburg, Nürnberg und Köln (nr. 93), manche Einzelheiten enthält, die dem oben er-25 wähnten vom 30. November fehlen. Aufzeichnungen über die Tätigkeit der Gesandtschaft des Baseler Konzils und des Papstes Felix sind leider nicht vorhanden. Der Grund liegt einerseits in einer empfind- lichen, durch die Abwesenhed des Notars der Deputatio pro communibus Johannes de Roca- petri vom 2. Dezember 1441 bis zum 25. Juni 1443 verursachten Lücke 1 in den Proto-so kollen über die Sitzungen dieser Deputation und über die Generalkongregationen des Konzils, anderseits im Schweigen Segovia's, der entweder der Gesandtschaft keine größere Bedeutung beimaß oder in seiner Hauptquelle, den verlorenen Gesta concilii Basiliensis 2, keine Nachrichten über sie vorfand. J. Kosten Frankfurts nr. 97. Bei der geringen Zahl der Besucher des Tages hielten sich natürlich die Ausgaben Frankfurts für Weinschenkungen und andere Leistungen in bescheidenen Grenzen. In- folgedessen sind auch die in unserer nr. 97 zusammengestellten Auszüge aus dem Rechen- buche recht dürftig. Sie fügen weder dem, was wir aus den Frankfurter Berichten vom 30. November und 5. Dezember über den Verlauf des Reichstages erfahren, irgend etwas 40 Wesentliches hinzu, noch erweitern sie die darin enthaltenen Präsenzlisten. Sie erwähnen nur ganz summarisch „Kurfürsten und andere Fürsten und Herren", da es in Frank- furt meist nicht üblich war, die beschenkten Gäste im Rechenbuch mit Namen zu nennen. 35 1 Vgl. Conc. Bas. Bd. 7 Vorwort S. XII-XIII. 2 Vgl. ebenda S. LV-LXIII.
52 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Obedienzleistung der Deutschen Nation nahelegt. Wir haben es schon in nr. 317 des 15. Bandes unter dem falschen Datum des 26. Januar 1441 mitgeteilt und geben es des- halb in nr. 96" der lit. H noch einmal in Regestenform wieder. H. Briefwechsel und Berichte nr. 81-96 a. Dem Inhalt nach zerfallen die in dieser Abteilung vereinigten Briefe in zwei 5 Gruppen, eine kleinere, minder wichtige, nur die nrr. 81-84 und 87 umfassende mit An- fragen verschiedener zum Reichstag Geladenen beim Frankfurter Rat oder bei Frank- furter Bürgern, ob der Tag stattfinde und der König komme, und mit den Antworten der Gefragten, und eine größere, wertvollere, aus den übrigen elf Briefen bestehende, bei der es sich teils um Fragen nach den Besuchern des Tages und nach Verlauf und Er-10 gebnis der Verhandlungen teils um Auskünfte darüber handelt. Dazu kommt in nr. 96a der eben erwähnte Brief Papst Eugens an Erzbischof Jakob von Trier, in dem zwar nicht ausdrücklich auf den Reichstag Bezug genommen ist, der aber als Folge des Berichts der päpstlichen Gesandten über die Verhandlungen zu betrachten sein wird. Von den siebzehn Stücken waren bisher nur der Briefwechsel des Erzbischofs von 15 Mainz mit Walter Schwarzenberg (nrr. 81 und 82), das Schreiben des Schwäbischen Städtebundes an Frankfurt vom 24. November (nr. 90), die drei Frankfurter Berichte vom 30. November und 5. Dezember (nrr. 92-94) und das päpstliche Schreiben (nr. 96 4) bekannt, im vollen Wortlaut aber nur der Bericht vom 30. November. Wenn auch das jetzt hinzukommende Material unsere Kenntnis vom Verlauf des Reichstags nicht mit 20 neuen Tatsachen bereichern wird, so wird es doch Bekanntes hier und da ergänzen. Be- sonders verdient der Briefwechsel Ulms und des Schwäbischen Städtebundes mit Frank- furt hervorgehoben zu werden, und darin vor allem der Frankfurter Bericht vom 5. De- zember (nr. 94), der, ähnlich wie die vom gleichen Tage datierten Briefe Frankfurts an Straßburg, Nürnberg und Köln (nr. 93), manche Einzelheiten enthält, die dem oben er-25 wähnten vom 30. November fehlen. Aufzeichnungen über die Tätigkeit der Gesandtschaft des Baseler Konzils und des Papstes Felix sind leider nicht vorhanden. Der Grund liegt einerseits in einer empfind- lichen, durch die Abwesenhed des Notars der Deputatio pro communibus Johannes de Roca- petri vom 2. Dezember 1441 bis zum 25. Juni 1443 verursachten Lücke 1 in den Proto-so kollen über die Sitzungen dieser Deputation und über die Generalkongregationen des Konzils, anderseits im Schweigen Segovia's, der entweder der Gesandtschaft keine größere Bedeutung beimaß oder in seiner Hauptquelle, den verlorenen Gesta concilii Basiliensis 2, keine Nachrichten über sie vorfand. J. Kosten Frankfurts nr. 97. Bei der geringen Zahl der Besucher des Tages hielten sich natürlich die Ausgaben Frankfurts für Weinschenkungen und andere Leistungen in bescheidenen Grenzen. In- folgedessen sind auch die in unserer nr. 97 zusammengestellten Auszüge aus dem Rechen- buche recht dürftig. Sie fügen weder dem, was wir aus den Frankfurter Berichten vom 30. November und 5. Dezember über den Verlauf des Reichstages erfahren, irgend etwas 40 Wesentliches hinzu, noch erweitern sie die darin enthaltenen Präsenzlisten. Sie erwähnen nur ganz summarisch „Kurfürsten und andere Fürsten und Herren", da es in Frank- furt meist nicht üblich war, die beschenkten Gäste im Rechenbuch mit Namen zu nennen. 35 1 Vgl. Conc. Bas. Bd. 7 Vorwort S. XII-XIII. 2 Vgl. ebenda S. LV-LXIII.
Strana 53
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 53 A. Verhandlungen über die Kirchenfrage und über Reichsangelegenheiten von Ende Mai bis Mitte August 1441 nr. 14-49. a. Verhandlungen K. Friedrichs mit einer kurfürstlichen Gesandtschaft über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten in Wien und Wiener Neustadt im Juni und Juli 1441 ur. 14-30. 10 5 14. Papst Felix V. an Rektor, Doktoren und Magister der Universität Wien: hat seine Gesandten den Ritter Wilhelm von Grünenberg, den Auditor der päpstlichen Kammer und Referendar Dr. decr. Rudolf von Rüdesheim und den Dr. legum Michael Balduini, die er an König Friedrich schickt, beauftragt, die Adressaten zu besuchen und ihnen Einiges auseinanderzusetzen; er beglaubigt sie. 1441 Mai 30 Basel. 144! Mai 30 15 Aus Wien Univ.-A. Lade 41 nr. 21 orig membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. Datum Basilee 3. kalendas jumi 1441 pont. a. 1. Unterfertigung Nicolaus Manessier ; darunter placet. Auf der Adressenseite steht rechts neben den Einschnitten für die Bullen- schnur Thomas de Courcellis. Regest bei Zeibig, Beiträge zur Geschichte der Wirksamkeit des Basler Concils in Öster- reich (Sitzungsberichte der philos.-histor. Klasse der Wiener Akad mie Bd. 8) S. 614, aber unter dem falschen Datum „1440 Dezember 30“, und bei Kink, Geschichte der kaiserlichen Universität zu Wien I, 2 (Wien 1854) S. 70. 20 15. Instruktion Konrads von Weinsberg für einen nicht gen. Gesandten an den Erz- bischof von Trier und an K. Friedrich: betr. Erlangung königlicher Quittungen über die Frankfurter Reichssteuer für die Jahre 1439 bis 1441 und königlicher Briefe an den Hochmeister, Nürnberg und Erfurt wegen des Ablaßgeldes. [1441 Ende Mai 1.] 1144! Mai ex.) 25 30 Aus Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade Q nr. 30-31 cop. chart. coaeva, Quartheft von 18 Seiten. Die Instruktion steht auf S. 3-15. Die Seiten 2 und 16 sind un- beschrieben. Auf den übrigen Seiten liest man: auf S. 1 die Namen der zwölf, den vier Österreichischen Ständen entnommenen Anwälte, denen K. Friedrich am 16. Juli 1441 die Regierung Österreichs während seiner Fahrt ins Reich übertrug (vgl. S. 24); auf S. 17 Wisse auch, das der hohemeister zu Prussen genant ist herre Cûnrat Erlings- hûsen; auf S. 18 Veyhingers rechnung. Alle diese Bemerkungen rühren vom Schreiber der Instruktion her. Zwischen den Seiten 16 und 17 ist ein schmales Blatt eingeheftet, ein Memoriale, in dem die Wohnungen einiger Nürnberger, Regensburger und Wiener Bürger verzeichnet sind, mit denen der Gesandte über eine Privatangelegenheit Kon- rads von Weinsberg sprechen sollte. Biß bedoht, so hernach geschriben stet: [1] Item des ersten so sage minem herrn von Trier min undertenig willig dinst und gibe ime dann minen brief, und wann er den gelesen hat, so sprich: [1"] „gne- diger herre. min herre von Winsperg der hat mich zu uwern gnaden gesandt, das ich mit uch zu mines herrn des konings gnaden solle, uwere gnade dinstlich und demutige 40 zu bitten, zu helfen und zu raten, das ine mins herrn des konings gnade gnediglichen haben halten und siner schulde2 ußrichten wolle, wann er swerlich und kôstlich der 35 Laut Bechtenhennes Brief an Frankfurt vom 8. Juni (nr. 18) befand sich damals der Weins- bergische Gesandte schon im Gefolge des Erz- 45 bischofs von Trier. Es ist deshalb wahrscheinlich, daß er sich dem Erzbischof in Nürnberg an- geschlossen hatte (vgl. auch oben den Schluß der Quellenbeschreibung). Seine Ausreise wird also in den letzten Tagen des Mai erfolgt sein. Aus dieser Zeit ist demnach auch seine Instruktion zu datieren. 2 Uber die Ansprüche, die Konrad von Weins- berg an das Reich zu machen hatte, vergleiche man RTA. 15 Vorwort S. XXV-LXXVIII.
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 53 A. Verhandlungen über die Kirchenfrage und über Reichsangelegenheiten von Ende Mai bis Mitte August 1441 nr. 14-49. a. Verhandlungen K. Friedrichs mit einer kurfürstlichen Gesandtschaft über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten in Wien und Wiener Neustadt im Juni und Juli 1441 ur. 14-30. 10 5 14. Papst Felix V. an Rektor, Doktoren und Magister der Universität Wien: hat seine Gesandten den Ritter Wilhelm von Grünenberg, den Auditor der päpstlichen Kammer und Referendar Dr. decr. Rudolf von Rüdesheim und den Dr. legum Michael Balduini, die er an König Friedrich schickt, beauftragt, die Adressaten zu besuchen und ihnen Einiges auseinanderzusetzen; er beglaubigt sie. 1441 Mai 30 Basel. 144! Mai 30 15 Aus Wien Univ.-A. Lade 41 nr. 21 orig membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. Datum Basilee 3. kalendas jumi 1441 pont. a. 1. Unterfertigung Nicolaus Manessier ; darunter placet. Auf der Adressenseite steht rechts neben den Einschnitten für die Bullen- schnur Thomas de Courcellis. Regest bei Zeibig, Beiträge zur Geschichte der Wirksamkeit des Basler Concils in Öster- reich (Sitzungsberichte der philos.-histor. Klasse der Wiener Akad mie Bd. 8) S. 614, aber unter dem falschen Datum „1440 Dezember 30“, und bei Kink, Geschichte der kaiserlichen Universität zu Wien I, 2 (Wien 1854) S. 70. 20 15. Instruktion Konrads von Weinsberg für einen nicht gen. Gesandten an den Erz- bischof von Trier und an K. Friedrich: betr. Erlangung königlicher Quittungen über die Frankfurter Reichssteuer für die Jahre 1439 bis 1441 und königlicher Briefe an den Hochmeister, Nürnberg und Erfurt wegen des Ablaßgeldes. [1441 Ende Mai 1.] 1144! Mai ex.) 25 30 Aus Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade Q nr. 30-31 cop. chart. coaeva, Quartheft von 18 Seiten. Die Instruktion steht auf S. 3-15. Die Seiten 2 und 16 sind un- beschrieben. Auf den übrigen Seiten liest man: auf S. 1 die Namen der zwölf, den vier Österreichischen Ständen entnommenen Anwälte, denen K. Friedrich am 16. Juli 1441 die Regierung Österreichs während seiner Fahrt ins Reich übertrug (vgl. S. 24); auf S. 17 Wisse auch, das der hohemeister zu Prussen genant ist herre Cûnrat Erlings- hûsen; auf S. 18 Veyhingers rechnung. Alle diese Bemerkungen rühren vom Schreiber der Instruktion her. Zwischen den Seiten 16 und 17 ist ein schmales Blatt eingeheftet, ein Memoriale, in dem die Wohnungen einiger Nürnberger, Regensburger und Wiener Bürger verzeichnet sind, mit denen der Gesandte über eine Privatangelegenheit Kon- rads von Weinsberg sprechen sollte. Biß bedoht, so hernach geschriben stet: [1] Item des ersten so sage minem herrn von Trier min undertenig willig dinst und gibe ime dann minen brief, und wann er den gelesen hat, so sprich: [1"] „gne- diger herre. min herre von Winsperg der hat mich zu uwern gnaden gesandt, das ich mit uch zu mines herrn des konings gnaden solle, uwere gnade dinstlich und demutige 40 zu bitten, zu helfen und zu raten, das ine mins herrn des konings gnade gnediglichen haben halten und siner schulde2 ußrichten wolle, wann er swerlich und kôstlich der 35 Laut Bechtenhennes Brief an Frankfurt vom 8. Juni (nr. 18) befand sich damals der Weins- bergische Gesandte schon im Gefolge des Erz- 45 bischofs von Trier. Es ist deshalb wahrscheinlich, daß er sich dem Erzbischof in Nürnberg an- geschlossen hatte (vgl. auch oben den Schluß der Quellenbeschreibung). Seine Ausreise wird also in den letzten Tagen des Mai erfolgt sein. Aus dieser Zeit ist demnach auch seine Instruktion zu datieren. 2 Uber die Ansprüche, die Konrad von Weins- berg an das Reich zu machen hatte, vergleiche man RTA. 15 Vorwort S. XXV-LXXVIII.
Strana 54
54 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 11441 Mai ex.) 1439 Nos. I 1440 Nov. 1. 1441 Nov. II heligen kirchen und dem heligen riche mer dann anderhalp jare zu Basel gedienet hat und gelegen ist, und wann ime von mins herrn koning Albrehts seligen gnaden ie bot- schaft komen ist, das er zu uwern gnaden, andern fursten graven herrn und stetten als von der Hussen 1, auch andre" sachen wegen zu tagen, wu es sich gepurt hat zu ritden etc. oder botschaft zu thûn, der hat er aller keines nie gesümpt, sundern das 5 allewegen ußgericht und vollenfuret. sollichs min herre gar ofte getan hat. und wann er also von Basel gerieten ist, so hat er allewegen an siner stat da gelassen graven Jo- hansen von Dierstein, sin gelerten, edel, diener und die sinen, sinen stat zu halten und ußtzurichten glicher wise und in aller der masse, als were er selbs da gewesen. daruf ime gros zerunge und costen gangen ist, als daz uwer gnade wol versten mag. [15] itemb io sollichs gelts, das er zu sollichen sachen haben muste" und gebrucht hat, ein teils min herre swerlichen zu gulten und zu schaden uf sich genomen hat2, und er ist es noch gein Basel etlichen burgern daselbs schuldig zwentusent guldin, den er gulte davon geben müsse, itemd etlichen burgern gein Spier 1050 guldin, der er auch gulte davon geben müsse, item den Juden zu Nurnberg 200 guldin, item den Juden zu Franckfurt 15 300 guldin, item den Juden in der lantvogti zu Elsas 100 guldin. [1°] alsoe, gne- diger herre, verstet uwer gnade wol, das minem herrn wol not thût, das er gnediglich von mins herrn des konings gnaden ußgericht und gehalten werde. da welle uwer gnade getruwlichen inne helfen und ratden. das sol und wil min herre von Winsperg williglich umb uwer gnade verdienen." [2] Nota. also ist versehenlich, er werde dich fragen : „was ist aber des von Wins- perg meinunge, das wir in den sachen thûn und unsern herrn den koning bitten solten etc.?" wie dann sine wort also sten und luten wurden etc. item1 soltu sprechen: „gne- diger herre. mins herrn des konings gnade hat minem herrn ein quitanz geben an die burger zu Franckfurt umb die gewonlichen sture, die dann erschinen und verfallen 25 was uf sant Martins tag in anno etc. 39. die ist versiegelt mit dem cleinen insiegel 3. also ist gewonlich der von Franckfurt, daz man sie quittiert mit der majestat. darzu so stet die quitanz auch nit, als sie sten solt 4. also ist min herre bittend, das man ime ein ander quitanz gebe mit der majestat. item 5 und darzů in sollicher masse ein quitanz umb die gewonlichen sture, die auch verfallen ist uf sant Martins tag in so anno etc. 40 h. itemi und dann ein quitanzen umb die gewonlichen sture, die dann herschinen und verfallen würt uf sant Martins tag nehstkompt in anno etc. 41. item wann dann mins herrn des konings gnade wil, so sol min herre von Winsperg sinen gnaden oder wem er das bescheidet zu thûn ein erber redelich rechnunge thün von sinem innemen und ußgeben und waz ime von minem gnedigen herrn koning Albrecht 35 seligen versprochen ist zu geben 5. wurt dann min herre mins herrn des konings gnaden icht schuldig, das sol min herre von stund an ußrichten und bezalen. wurt aber mins herrn des konings gnade minem herrn von Winsperg icht schuldig, da wil min herre mins herrn des konings gnaden wol wege inne geben, das er bezalt wurt mit mins herrn des konings nûtz, daz dannoch sinen koniglichen gnaden der meerteil 40 blibt. item ! ich rede es nit, das min herre von Winsperg min herre ist. ich weiß keinen sin genôssen oder er sei, were er wolle, der von des richs sachen renten und 20 a) sic. b) die Vorlage hat hier Alinea. c) em.; Vorl. nuste. d) dieser und jeder der folgenden drei Posten stehen in der Vorlage in eigenem Alinea. e) die Vorlage hat hier Alinea. f) desgleichen. g) desgleichen. h) ist in der Vorlage korrigiert für 41. 1) die Vorlage hat hier Alinea. k) desgleichen. I) desgleichen. 45 1 Vgl. RTA. 15 Vorwort S. LV und LXXI bis LXXIII und künftig Band 14. Vgl. RTA. 15 Vorwort S. LVII. s Vgl. RTA. 15 nr. 170. 4 Vgl. RTA. 15, 357 Anm. 3 und ebenda nr. 270 art. 44. 5 Vgl. RTA. 15 Vorwort S. XXVI.
54 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 11441 Mai ex.) 1439 Nos. I 1440 Nov. 1. 1441 Nov. II heligen kirchen und dem heligen riche mer dann anderhalp jare zu Basel gedienet hat und gelegen ist, und wann ime von mins herrn koning Albrehts seligen gnaden ie bot- schaft komen ist, das er zu uwern gnaden, andern fursten graven herrn und stetten als von der Hussen 1, auch andre" sachen wegen zu tagen, wu es sich gepurt hat zu ritden etc. oder botschaft zu thûn, der hat er aller keines nie gesümpt, sundern das 5 allewegen ußgericht und vollenfuret. sollichs min herre gar ofte getan hat. und wann er also von Basel gerieten ist, so hat er allewegen an siner stat da gelassen graven Jo- hansen von Dierstein, sin gelerten, edel, diener und die sinen, sinen stat zu halten und ußtzurichten glicher wise und in aller der masse, als were er selbs da gewesen. daruf ime gros zerunge und costen gangen ist, als daz uwer gnade wol versten mag. [15] itemb io sollichs gelts, das er zu sollichen sachen haben muste" und gebrucht hat, ein teils min herre swerlichen zu gulten und zu schaden uf sich genomen hat2, und er ist es noch gein Basel etlichen burgern daselbs schuldig zwentusent guldin, den er gulte davon geben müsse, itemd etlichen burgern gein Spier 1050 guldin, der er auch gulte davon geben müsse, item den Juden zu Nurnberg 200 guldin, item den Juden zu Franckfurt 15 300 guldin, item den Juden in der lantvogti zu Elsas 100 guldin. [1°] alsoe, gne- diger herre, verstet uwer gnade wol, das minem herrn wol not thût, das er gnediglich von mins herrn des konings gnaden ußgericht und gehalten werde. da welle uwer gnade getruwlichen inne helfen und ratden. das sol und wil min herre von Winsperg williglich umb uwer gnade verdienen." [2] Nota. also ist versehenlich, er werde dich fragen : „was ist aber des von Wins- perg meinunge, das wir in den sachen thûn und unsern herrn den koning bitten solten etc.?" wie dann sine wort also sten und luten wurden etc. item1 soltu sprechen: „gne- diger herre. mins herrn des konings gnade hat minem herrn ein quitanz geben an die burger zu Franckfurt umb die gewonlichen sture, die dann erschinen und verfallen 25 was uf sant Martins tag in anno etc. 39. die ist versiegelt mit dem cleinen insiegel 3. also ist gewonlich der von Franckfurt, daz man sie quittiert mit der majestat. darzu so stet die quitanz auch nit, als sie sten solt 4. also ist min herre bittend, das man ime ein ander quitanz gebe mit der majestat. item 5 und darzů in sollicher masse ein quitanz umb die gewonlichen sture, die auch verfallen ist uf sant Martins tag in so anno etc. 40 h. itemi und dann ein quitanzen umb die gewonlichen sture, die dann herschinen und verfallen würt uf sant Martins tag nehstkompt in anno etc. 41. item wann dann mins herrn des konings gnade wil, so sol min herre von Winsperg sinen gnaden oder wem er das bescheidet zu thûn ein erber redelich rechnunge thün von sinem innemen und ußgeben und waz ime von minem gnedigen herrn koning Albrecht 35 seligen versprochen ist zu geben 5. wurt dann min herre mins herrn des konings gnaden icht schuldig, das sol min herre von stund an ußrichten und bezalen. wurt aber mins herrn des konings gnade minem herrn von Winsperg icht schuldig, da wil min herre mins herrn des konings gnaden wol wege inne geben, das er bezalt wurt mit mins herrn des konings nûtz, daz dannoch sinen koniglichen gnaden der meerteil 40 blibt. item ! ich rede es nit, das min herre von Winsperg min herre ist. ich weiß keinen sin genôssen oder er sei, were er wolle, der von des richs sachen renten und 20 a) sic. b) die Vorlage hat hier Alinea. c) em.; Vorl. nuste. d) dieser und jeder der folgenden drei Posten stehen in der Vorlage in eigenem Alinea. e) die Vorlage hat hier Alinea. f) desgleichen. g) desgleichen. h) ist in der Vorlage korrigiert für 41. 1) die Vorlage hat hier Alinea. k) desgleichen. I) desgleichen. 45 1 Vgl. RTA. 15 Vorwort S. LV und LXXI bis LXXIII und künftig Band 14. Vgl. RTA. 15 Vorwort S. LVII. s Vgl. RTA. 15 nr. 170. 4 Vgl. RTA. 15, 357 Anm. 3 und ebenda nr. 270 art. 44. 5 Vgl. RTA. 15 Vorwort S. XXVI.
Strana 55
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14.49. 55 11441 fellen meer wisse dann min herre, als ich meine, als daz uwere gnade wol wisse. darzů so ist er getruw und willig. uwere gnade die hat ine wol herkannt, wie nützlich und wie getruwlich er mins herrn des keisers seligen gnaden gedient hat. es were ofte bloß in der kuchen gewesen, were min herre nit gewesen, als ich nit zwivel, uwere gnade 5 die wisse daz wol. das rede ich nit von entpfelhenisse wegen mins herrn. darzu so herkennen ich wol, daz es mir zu vil ist, daz ich reden sol, das ein keiser an keinen sachen icht gebreches habe etc.“ [3] Item und sprich: „gnediger herre. ich han wol vernomen, wie daz uwere gnade vor zitten minen herrn von Winsperg gern gehabt hettend, das er mit uwern 10 gnaden gein Meintz solt sin. so hette es auch min herre gern getan. da wolt ine min herre der keiser seligen nicht von ime lassen, und sin keiserlich gnade die schickt minen herrn herrn Howpten Marschalk von Pappenheim seligen mit uwern gnaden etc. item" ich und andere hetten wol getruwt, were min herre von Winsperg uf die zitt mit uwern gnaden gein Meintz komen, ir wernt ietz geweltiger bischof daselbs 1, wan ich nie anders 15 von minem herrn von Winsperg gehort noch vernomen han, dan wu er uwern gnaden gedienet mohte haben oder noch konnte gedienen, daz er das mit ganzen truwen und gutem willen gern tetde. herumbe, gnediger herre, so welle uwer gnade uch minen herrn von Winsperg entpfolhen lassen sin, als er dann des ein ganz unzwiveliche getruwen zu uwern gnaden hat. daz sol er williglich verdienen.“ [4] Item es ist wol versehenlich, er werde dich fragen: „was geben die von Franck- furt zu sture?" so soltu sprechen: „928 guldin. daz wurde die dri jare machen 2784 guldin." [5] Item so ist versehenlich, sin gnade werde sprechen: „ich wil daz beste thûn. du wurdest es aber anheben und mit mins herrn des konings gnade reden. so wil ich dabi 25 sin. so wil ich dann gern darin reden, waz ich weiß, daz da gut ist etc.“ item so sprich du: „gnediger herre. min rede die hilfet leider wenik, es wirt faste an uwern gnaden liegen. aber min herre hat mir entpfolhen, waz ir mich heisset, daz sol ich thûn, nit allein in sinen sachen, sundern, moge ich uwern gnaden in dheinen sachen dinstlich gesin, das solle ich thûn. das wil ich auch gern und williglichen thûn. lasset mir nûwer 30 die uwern daz sagen etc.“ [6] Item und sprich auch: „gnediger herre. ich han einen cretenzbrief an mins herrn des konings gnade, daruf mich min herre hat heissen werben nach uwerm rate und gefallen° also: als er nehst bi mines herrn des konings gnade in den sachen ge- habt habe junkherr Swickern von Sickingen den eltern und herrn Nyclaus sinen caplan, zû bieten, ine gnediglichen ußzurichten quitanz und brief zu geben an die von Franck- furt, daz er die lute bezalen d moge, die ime dann geliehen haben, das er mins gnedigen herrn koning Albrechtes seligen, uwern gnaden vetter, sachen ußgericht hat und zu Basel verzeret etc.2, daruf sin gnade minem herrn vorgenant bi den vorgenanten junkherr Swickern und herrn Nyclaus emboten hat: er habe willen kurzlich hinuf an Ryne in 40 daz riche zu komen; so werde er doch zu ime komen; so hoffe er ine gutlich und gnediglich ußzurichten etc. „item" also, gnediger herre, diewil sich uwere zukumft an den Ryne verziehen wurdet, so stet daz gelt zu schaden und daz hat min herre swerlich verburgt und verpfendet. also bitte min herre uwere koniglich gnade underteniglich und 20 35 Mai ex.] 45 a) die Vorlage hat hier Alinea. b) desgleichen. c) em.; Forl. ungefallen. d) em.; Vorl. erzalen. e) die Vorlage hat hier Alinea. Aus dieser Bemerkung scheint hervorzugehen, daß sich Jakob von Sierck Hoffnung gemacht hatte, nach dem am 10. Juni 1434 erfolgten Tode des Erzbischofs Konrad von Mainz mit Hilfe Kaiser 50 Sigmunds auf den Mainzer Erzstuhl zu gelangen. 2 Man vergleiche die in RTA. 15 nr. 270 mit- geteilte Instruktion der beiden Gesandten, auch ebenda S. LXV-LXVI und LXX des Vorworts und S. 313-314.
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14.49. 55 11441 fellen meer wisse dann min herre, als ich meine, als daz uwere gnade wol wisse. darzů so ist er getruw und willig. uwere gnade die hat ine wol herkannt, wie nützlich und wie getruwlich er mins herrn des keisers seligen gnaden gedient hat. es were ofte bloß in der kuchen gewesen, were min herre nit gewesen, als ich nit zwivel, uwere gnade 5 die wisse daz wol. das rede ich nit von entpfelhenisse wegen mins herrn. darzu so herkennen ich wol, daz es mir zu vil ist, daz ich reden sol, das ein keiser an keinen sachen icht gebreches habe etc.“ [3] Item und sprich: „gnediger herre. ich han wol vernomen, wie daz uwere gnade vor zitten minen herrn von Winsperg gern gehabt hettend, das er mit uwern 10 gnaden gein Meintz solt sin. so hette es auch min herre gern getan. da wolt ine min herre der keiser seligen nicht von ime lassen, und sin keiserlich gnade die schickt minen herrn herrn Howpten Marschalk von Pappenheim seligen mit uwern gnaden etc. item" ich und andere hetten wol getruwt, were min herre von Winsperg uf die zitt mit uwern gnaden gein Meintz komen, ir wernt ietz geweltiger bischof daselbs 1, wan ich nie anders 15 von minem herrn von Winsperg gehort noch vernomen han, dan wu er uwern gnaden gedienet mohte haben oder noch konnte gedienen, daz er das mit ganzen truwen und gutem willen gern tetde. herumbe, gnediger herre, so welle uwer gnade uch minen herrn von Winsperg entpfolhen lassen sin, als er dann des ein ganz unzwiveliche getruwen zu uwern gnaden hat. daz sol er williglich verdienen.“ [4] Item es ist wol versehenlich, er werde dich fragen: „was geben die von Franck- furt zu sture?" so soltu sprechen: „928 guldin. daz wurde die dri jare machen 2784 guldin." [5] Item so ist versehenlich, sin gnade werde sprechen: „ich wil daz beste thûn. du wurdest es aber anheben und mit mins herrn des konings gnade reden. so wil ich dabi 25 sin. so wil ich dann gern darin reden, waz ich weiß, daz da gut ist etc.“ item so sprich du: „gnediger herre. min rede die hilfet leider wenik, es wirt faste an uwern gnaden liegen. aber min herre hat mir entpfolhen, waz ir mich heisset, daz sol ich thûn, nit allein in sinen sachen, sundern, moge ich uwern gnaden in dheinen sachen dinstlich gesin, das solle ich thûn. das wil ich auch gern und williglichen thûn. lasset mir nûwer 30 die uwern daz sagen etc.“ [6] Item und sprich auch: „gnediger herre. ich han einen cretenzbrief an mins herrn des konings gnade, daruf mich min herre hat heissen werben nach uwerm rate und gefallen° also: als er nehst bi mines herrn des konings gnade in den sachen ge- habt habe junkherr Swickern von Sickingen den eltern und herrn Nyclaus sinen caplan, zû bieten, ine gnediglichen ußzurichten quitanz und brief zu geben an die von Franck- furt, daz er die lute bezalen d moge, die ime dann geliehen haben, das er mins gnedigen herrn koning Albrechtes seligen, uwern gnaden vetter, sachen ußgericht hat und zu Basel verzeret etc.2, daruf sin gnade minem herrn vorgenant bi den vorgenanten junkherr Swickern und herrn Nyclaus emboten hat: er habe willen kurzlich hinuf an Ryne in 40 daz riche zu komen; so werde er doch zu ime komen; so hoffe er ine gutlich und gnediglich ußzurichten etc. „item" also, gnediger herre, diewil sich uwere zukumft an den Ryne verziehen wurdet, so stet daz gelt zu schaden und daz hat min herre swerlich verburgt und verpfendet. also bitte min herre uwere koniglich gnade underteniglich und 20 35 Mai ex.] 45 a) die Vorlage hat hier Alinea. b) desgleichen. c) em.; Forl. ungefallen. d) em.; Vorl. erzalen. e) die Vorlage hat hier Alinea. Aus dieser Bemerkung scheint hervorzugehen, daß sich Jakob von Sierck Hoffnung gemacht hatte, nach dem am 10. Juni 1434 erfolgten Tode des Erzbischofs Konrad von Mainz mit Hilfe Kaiser 50 Sigmunds auf den Mainzer Erzstuhl zu gelangen. 2 Man vergleiche die in RTA. 15 nr. 270 mit- geteilte Instruktion der beiden Gesandten, auch ebenda S. LXV-LXVI und LXX des Vorworts und S. 313-314.
Strana 56
56 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 11441 Mai ex.) dinstlich mit demutigen flis, ine gnediglich ußzurichten und zu fursehen. wu er daz nit verdient hat, so sol und wil er daz noch gern williglich und getruwlich verdienen.““ und lasse es also uf daz male also ansten etc. [7 Item so ist wol versehenlich, dir werde begegen, daz man werde sprechen: „die von Franckfurt die meinen, das sie sollich sture nimants geben sollen dann einem 5 Romischen keiser oder koning selber in sin hant in sin camern etc." 1 [74] ist, daz das geschicht, so soltu sprechen: „sie haben minem herrn die sture allewegen gegeben, wann er quitanz an sie gehabt hat, doch in sollicher masse als des heligen richs erb- camerer zu handen mines herrn des keisers seligen und koning Albrechts seligen gnaden etc., als auch daz ware ist. sunst so habe ich noch du nie gehort, das sie 10 sollich sture nimants anders gegeben haben, wann zu einer zitten2 da geben sie die herrn Johann Kircheim seligen, der ein hoffschriber wase.“ [75] item“ sprich auch meer, wie ich von dem tag zu Meintz 3 gen Franckfurt fure und ich habe rede mit den von Franckfurt davon gehabt. die haben mir geantwurt und gesagt, wie mins herrn des konings gnade ine geschriben habe 4, daz sie ime sollich sture, darumbe ich dann 15 quitanzen han, daz sie die sinen koniglichen gnaden bringen solten uf den tag, als der zu Nurnberg 5 solt sin gewesen etc. item b sin koniglich gnade die thû so wol und lasse mir die quitanzen geben und einen brief an die von Franckfurt. ich habe einen getruwen zu ine, daz sie mir sollich sture geben sollen etc. [8] Item wolt mins herrn des konings gnade mir sollich quitanzen und brief nit 20 geben, so bitte minen herrn von Trier, daz er sin koniglich gnade ernstlichen bitten und manen wolle von sin selbs, miner herrn von Coln und herzog Otten als von der Pfalcz wegen, als dann die sin gnade gebetden haben 6, mit mins herrn des konings gnaden zu reden und zû bitten, mich gnediglich zu fursehen und ußzurichten, und daz sin gnade dester eigentlicher mins herrn des konings gnade sagen und unterwisen wolle, wie ich zo dem riche und irn gnaden gewant sei, wie ich gedient habe und sinen gnaden hinfure gedienen moge vor andern etc. item° und besundern das er mins herrn des konings gnade und sinen heimlichen reten herzelen und sagen wolle, wie getruwlich ich in sinen sachen gearbeit und gedienet habe, als er zu Romischem koninge herwelt warde", als dann sin gnade daz wol und eigentlichen weiß. [8a] wil dann sollich betde und so underwisunge mins gnedigen herrn von Trier nit helfen und wil mir daz verziehen unß uf sin zukunft, daz ist mir zu lang und zu swere. daz mochtů wol sagen und sprechen etc. [9] Item mohten dir dann die quitanzen und brief nit alle werden, so dann vor geschriben stet und gemeldet ist, so nimme, was dir werden mag. es ist besser etwaz 35 wann gar nichtz. [9a] item d lasse dich nit balde abwisen. ob man dir wol ein mal oder zwurnet versagt, so lasse doch nit abe. biß alwegen bitten und manens halben, wan ich ie mein, das mins herrn des konings gnade mins herrn gnade von Trier nit versage. dann hat sin koniglich gnade willen in daz riche zu komen, so hoffen ich ein sollich gelt balde zu verdienen und inzubringen. [95] item" thu auch daz beste etc. 40 und ist, das dir quitanz und brief werden mogen, so findet man die quitanzien in den registern mins herrn keisers seligen. wolt aber ein vertriessen der schriber darinne sin, a) die Vorlage hat hier Alinea. b) desgleichen. c) desgleichen. d) desgleichen. e) desgleichen. Vgl. RTA. 15, 357 Anm. 3. 1 Im Jahre 1417. Vgl. Altmann nr. 2548. s Der Mainzer Reichstag und Kongreß vom Februar bis April 1441. Den in RTA. 15, 539 bis 540 genannten Besuchern des Tages ist also Konrad von Weinsberg hinzuzufügen. 1 Am 8. August 1440. Vgl. RTA. 15, 357 Anm. 3. 5 Der Reichstag vom 30. November 1440. * Dies wird um den 23. April herum gewesen sein, da damals der Erzbischof von Köln in Mainz war. Vgl. RTA. 15, 544. Vgl. RTA. 15, 121 Anm. 9 und 356 Anm. 5.
56 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 11441 Mai ex.) dinstlich mit demutigen flis, ine gnediglich ußzurichten und zu fursehen. wu er daz nit verdient hat, so sol und wil er daz noch gern williglich und getruwlich verdienen.““ und lasse es also uf daz male also ansten etc. [7 Item so ist wol versehenlich, dir werde begegen, daz man werde sprechen: „die von Franckfurt die meinen, das sie sollich sture nimants geben sollen dann einem 5 Romischen keiser oder koning selber in sin hant in sin camern etc." 1 [74] ist, daz das geschicht, so soltu sprechen: „sie haben minem herrn die sture allewegen gegeben, wann er quitanz an sie gehabt hat, doch in sollicher masse als des heligen richs erb- camerer zu handen mines herrn des keisers seligen und koning Albrechts seligen gnaden etc., als auch daz ware ist. sunst so habe ich noch du nie gehort, das sie 10 sollich sture nimants anders gegeben haben, wann zu einer zitten2 da geben sie die herrn Johann Kircheim seligen, der ein hoffschriber wase.“ [75] item“ sprich auch meer, wie ich von dem tag zu Meintz 3 gen Franckfurt fure und ich habe rede mit den von Franckfurt davon gehabt. die haben mir geantwurt und gesagt, wie mins herrn des konings gnade ine geschriben habe 4, daz sie ime sollich sture, darumbe ich dann 15 quitanzen han, daz sie die sinen koniglichen gnaden bringen solten uf den tag, als der zu Nurnberg 5 solt sin gewesen etc. item b sin koniglich gnade die thû so wol und lasse mir die quitanzen geben und einen brief an die von Franckfurt. ich habe einen getruwen zu ine, daz sie mir sollich sture geben sollen etc. [8] Item wolt mins herrn des konings gnade mir sollich quitanzen und brief nit 20 geben, so bitte minen herrn von Trier, daz er sin koniglich gnade ernstlichen bitten und manen wolle von sin selbs, miner herrn von Coln und herzog Otten als von der Pfalcz wegen, als dann die sin gnade gebetden haben 6, mit mins herrn des konings gnaden zu reden und zû bitten, mich gnediglich zu fursehen und ußzurichten, und daz sin gnade dester eigentlicher mins herrn des konings gnade sagen und unterwisen wolle, wie ich zo dem riche und irn gnaden gewant sei, wie ich gedient habe und sinen gnaden hinfure gedienen moge vor andern etc. item° und besundern das er mins herrn des konings gnade und sinen heimlichen reten herzelen und sagen wolle, wie getruwlich ich in sinen sachen gearbeit und gedienet habe, als er zu Romischem koninge herwelt warde", als dann sin gnade daz wol und eigentlichen weiß. [8a] wil dann sollich betde und so underwisunge mins gnedigen herrn von Trier nit helfen und wil mir daz verziehen unß uf sin zukunft, daz ist mir zu lang und zu swere. daz mochtů wol sagen und sprechen etc. [9] Item mohten dir dann die quitanzen und brief nit alle werden, so dann vor geschriben stet und gemeldet ist, so nimme, was dir werden mag. es ist besser etwaz 35 wann gar nichtz. [9a] item d lasse dich nit balde abwisen. ob man dir wol ein mal oder zwurnet versagt, so lasse doch nit abe. biß alwegen bitten und manens halben, wan ich ie mein, das mins herrn des konings gnade mins herrn gnade von Trier nit versage. dann hat sin koniglich gnade willen in daz riche zu komen, so hoffen ich ein sollich gelt balde zu verdienen und inzubringen. [95] item" thu auch daz beste etc. 40 und ist, das dir quitanz und brief werden mogen, so findet man die quitanzien in den registern mins herrn keisers seligen. wolt aber ein vertriessen der schriber darinne sin, a) die Vorlage hat hier Alinea. b) desgleichen. c) desgleichen. d) desgleichen. e) desgleichen. Vgl. RTA. 15, 357 Anm. 3. 1 Im Jahre 1417. Vgl. Altmann nr. 2548. s Der Mainzer Reichstag und Kongreß vom Februar bis April 1441. Den in RTA. 15, 539 bis 540 genannten Besuchern des Tages ist also Konrad von Weinsberg hinzuzufügen. 1 Am 8. August 1440. Vgl. RTA. 15, 357 Anm. 3. 5 Der Reichstag vom 30. November 1440. * Dies wird um den 23. April herum gewesen sein, da damals der Erzbischof von Köln in Mainz war. Vgl. RTA. 15, 544. Vgl. RTA. 15, 121 Anm. 9 und 356 Anm. 5.
Strana 57
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 57 die zu suchen, so lasse sie eher machen als die quitanz, die wir dir geben haben, und die missieven uf die meinunge, als wir dir des ein noteln geben haben etc. [10] Nota. rede auch mit minem herrn von Trier, als sin gnade und ander min herrn die kurfursten mir brief gegeben haben an den hohmeister zu Brüssen etc., 5 der brief von unsern herrn von Meintz von Trier von Coln und des ptalzgraven 1 wira dir vidimus gegeben haben, und bitte sin gnade, das er auch mins herrn des konings gnade bitten wolle, das er mir auch also uf den sinne einen brief geben wolle, als dann der von sinen koniglichen gnaden sten sol und sich geburt 2. und als die kurfurstenb schriben und bitten, da sol der koning schriben bitten begern und 10 gebieten. [11] Nota. rede auch mit minem herrn von Trier allein : mohte sin gnade mit mins herrn des konings gnaden ußgetragen, daz er den von Nürnberg und den von Erturt ernstlich schribe und gebiete, das sie mir das aplasgelt werden und volgen liessen, als ich dann des von dem concilii bullen an sie han, und were daz mir sollich gelt also 15 wurde, darumbe so wolt ich sinen gnaden in einer geheimde geben und werden lassen 500 guldin an siner zerunge zu stûre etc. und ob es 40 oder 50 guldin in die canzelli coste umb die brief, die wolt ich auch dar geben. wann doch ie billichen were, das einem sinen liedelone werden und den volgen liesse etc. so gelenget einem andern aber dester baß zu dienen. [11"] item° so get das gelt die protestat 3 gar nichts an; wann 20 da das gelt ufgesetzt ist worden 4, da haben alle Cristenfursten und lute gehalten an daz concilio. itemd so sol man das auch ie legen und wenden in dinst der heligen kirchen. so han ich ie getruwlichen und costlichen der heligen kirchen der ganzen Cristenheit gedienet etc., das ich billichen ußgericht und bezalt wurde etc. sunst ist es ein verloren gut und wurt gewant, da sollichs nie verdient warde etc. iteme so lit 25 mins herrn des konings gnaden doch gar nicht daran in keinen wegk ete [12] Item es mohte wol komen, man mohte sprechen: „sol min herre der koning dem von Winsperg lonen und ußrichten, daz er zu Basel verzert hat, und daz concili auch? wie get daz zu etc.?“ item‘ wû dir das begegets, so soltu sprechen mit war- heit: [12"] mins herrn koning Albreht seligen gnade der gabe und verschreibe mir so sinen sundern sôlt 5, als ich sin diener wart. des siner gnaden brief han. das ginge daz gar nicht an etc. [125] item h dann als ich protector gesetzt warde ", da uberkamme" daz concilio mit mir mit rate und hilf des vorgenanten mins gnedigen herrn koning Albrechts seligen rete, die da alsobalde zu Basel waren, wann sin koniglich gnade mir gar nicht versprochen noch mit mir uberkomen hete, daz ich zu Basel sten und sin 85 solt etc., also daz die sachen in noch zu einander nicht gehoren. das mocht du mit warheit wol sprechen etc. so herfindet sich auch das an dem brief wol, den ich von mins herrn des konings seligen gnade han, wann ich ungern sagen oder furbringen wolt, daz nit enwere etc. [12e] item i mins herrn des konings seligen gnade schreibe 8 und entpfalhe mir wol, da sin gnade mir den gewaltsbrief sandt, wu mir daz conciliik nit 40 ein genûgen tette, so wolt er daz thûn etc. herumbe so meine ich, es were weger, ich 11441 Mai ex.] a) wir dir fehlt in der Vorlage. b) Vorlage wiederholt und die kurfursten. c) die Vorlage hat hier Alinsa. d) des- gleichen. €) desgleichen. f) desgleichen. g) sic. h) die Forlage hat hier Alinea. 1) desgleichen. ) Vorl. trieder- kolt mír. 1 Die Briefe waren am 16. und 21. März 1441 45 ausgefertigt. Vgl. RTA. 15, 544 und ebenda nr. 338. 2 Vgl. nr. 21. 3 Vom 17. März 1438. Vgl. RTA. 13 nr. 130. In der 24. Session des Baseler Konzils vom 50 14. April 1436. Vgl. RTA. 15, 371 Anm. 4. Doutsche Reichstags-Akten XVI. 5 Vgl. RTA. 13, 112 Anm. 1 und 15 Vorwort S. XXVI. 6 Am 4. Januar 1439. Vgl. künftig RTA. Band 14. Vgl. RTA. 15 Vorwort S. XXVII Anm. 1. s Dieser Brief K. Albrechts scheint nicht mehr vorhanden zu sein. 8
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 57 die zu suchen, so lasse sie eher machen als die quitanz, die wir dir geben haben, und die missieven uf die meinunge, als wir dir des ein noteln geben haben etc. [10] Nota. rede auch mit minem herrn von Trier, als sin gnade und ander min herrn die kurfursten mir brief gegeben haben an den hohmeister zu Brüssen etc., 5 der brief von unsern herrn von Meintz von Trier von Coln und des ptalzgraven 1 wira dir vidimus gegeben haben, und bitte sin gnade, das er auch mins herrn des konings gnade bitten wolle, das er mir auch also uf den sinne einen brief geben wolle, als dann der von sinen koniglichen gnaden sten sol und sich geburt 2. und als die kurfurstenb schriben und bitten, da sol der koning schriben bitten begern und 10 gebieten. [11] Nota. rede auch mit minem herrn von Trier allein : mohte sin gnade mit mins herrn des konings gnaden ußgetragen, daz er den von Nürnberg und den von Erturt ernstlich schribe und gebiete, das sie mir das aplasgelt werden und volgen liessen, als ich dann des von dem concilii bullen an sie han, und were daz mir sollich gelt also 15 wurde, darumbe so wolt ich sinen gnaden in einer geheimde geben und werden lassen 500 guldin an siner zerunge zu stûre etc. und ob es 40 oder 50 guldin in die canzelli coste umb die brief, die wolt ich auch dar geben. wann doch ie billichen were, das einem sinen liedelone werden und den volgen liesse etc. so gelenget einem andern aber dester baß zu dienen. [11"] item° so get das gelt die protestat 3 gar nichts an; wann 20 da das gelt ufgesetzt ist worden 4, da haben alle Cristenfursten und lute gehalten an daz concilio. itemd so sol man das auch ie legen und wenden in dinst der heligen kirchen. so han ich ie getruwlichen und costlichen der heligen kirchen der ganzen Cristenheit gedienet etc., das ich billichen ußgericht und bezalt wurde etc. sunst ist es ein verloren gut und wurt gewant, da sollichs nie verdient warde etc. iteme so lit 25 mins herrn des konings gnaden doch gar nicht daran in keinen wegk ete [12] Item es mohte wol komen, man mohte sprechen: „sol min herre der koning dem von Winsperg lonen und ußrichten, daz er zu Basel verzert hat, und daz concili auch? wie get daz zu etc.?“ item‘ wû dir das begegets, so soltu sprechen mit war- heit: [12"] mins herrn koning Albreht seligen gnade der gabe und verschreibe mir so sinen sundern sôlt 5, als ich sin diener wart. des siner gnaden brief han. das ginge daz gar nicht an etc. [125] item h dann als ich protector gesetzt warde ", da uberkamme" daz concilio mit mir mit rate und hilf des vorgenanten mins gnedigen herrn koning Albrechts seligen rete, die da alsobalde zu Basel waren, wann sin koniglich gnade mir gar nicht versprochen noch mit mir uberkomen hete, daz ich zu Basel sten und sin 85 solt etc., also daz die sachen in noch zu einander nicht gehoren. das mocht du mit warheit wol sprechen etc. so herfindet sich auch das an dem brief wol, den ich von mins herrn des konings seligen gnade han, wann ich ungern sagen oder furbringen wolt, daz nit enwere etc. [12e] item i mins herrn des konings seligen gnade schreibe 8 und entpfalhe mir wol, da sin gnade mir den gewaltsbrief sandt, wu mir daz conciliik nit 40 ein genûgen tette, so wolt er daz thûn etc. herumbe so meine ich, es were weger, ich 11441 Mai ex.] a) wir dir fehlt in der Vorlage. b) Vorlage wiederholt und die kurfursten. c) die Vorlage hat hier Alinsa. d) des- gleichen. €) desgleichen. f) desgleichen. g) sic. h) die Forlage hat hier Alinea. 1) desgleichen. ) Vorl. trieder- kolt mír. 1 Die Briefe waren am 16. und 21. März 1441 45 ausgefertigt. Vgl. RTA. 15, 544 und ebenda nr. 338. 2 Vgl. nr. 21. 3 Vom 17. März 1438. Vgl. RTA. 13 nr. 130. In der 24. Session des Baseler Konzils vom 50 14. April 1436. Vgl. RTA. 15, 371 Anm. 4. Doutsche Reichstags-Akten XVI. 5 Vgl. RTA. 13, 112 Anm. 1 und 15 Vorwort S. XXVI. 6 Am 4. Januar 1439. Vgl. künftig RTA. Band 14. Vgl. RTA. 15 Vorwort S. XXVII Anm. 1. s Dieser Brief K. Albrechts scheint nicht mehr vorhanden zu sein. 8
Strana 58
58 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. (144! Mai ex.] wurde von dem concilii bezalt, wann mins herrn des konings gnade mir daz geben, wann ich doch billichen bezalt wurde, es werde mir, von weme€ es wolle etc. [13 Item wil man dann dem concilio nit werden und volgen lassen, das ime zu- hort, wuvon sollen sie dann bezalen daz und anders, daz sie uf die kirchen wiessenlichen geleit haben? daz ist ab 80000 guldin etc. 1441 Juni 1 16. Das Baseler Konzil an Rektor, Doktoren und Magister der Universität Wien: be- glaubigt drei gen. Gesandte, die es an König Friedrich schickt. 1441 Juni 1 Basel. Aus Wien Univ.-A. Lade 41 nr. 20 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. Unter der Unterfertigung und auf der Adressenseite zwischen den Einschnitten für die Bullen- 10 schnur steht placet, beide Male von ein und derselben Hand geschrieben. Regest bei Zeibig a. a. O. 8, 614-615, aber unter dem falschen Datum „1441 Januar 1“, und bei Kink a. a. O. I, 2 S. 70. Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et .. magistris 15 universitatis studii Wiennensis salutem et omnipotentis dei benedictionem. zelum opti- mum devotionum vestrarum novimus ad defensionem auctoritatis generalium conciliorum et catholice veritatis in sacra synodo Constanciensi 1 declarate, quam ille, qui esse de- buerat ejusdem veritatis defensor precipuus et director aliorum in viam salutis, jam multo tempore (proch dolor) impugnare non cessat. cui non satis fuit reformationem ecclesie 20 in capite et in membris in totum a se repellere, pro qua prelati et oratores principum orbis atque ceteri doctores et insignes viri ecclesiastici in hanc sanctam synodum con- venerunt et quam a triginta annis et amplius cum multis laboribus et plurium congre- gatione conciliorum exquisivit universa ecclesia, nisi insuper ita agere conaretur, ut am- plius conciliis generalibus non inesset reformandi auctoritas, nisi quantum liberet unius 25 hominis voluntati, nec diffinitionibus divini juris atque fidei per ipsa concilia editis cre- deretur. unde viciis ac abusibus effrenata licencia et erroribus ac heresibus non mo- dicus ingressus aperiebantur. que dum in totalem quasi destructionem ecclesie vergere viderentur, oportuit hanc sanctam synodum stabilem atque firmam cum dei auxilio per- manere nec quibusvis calamitatibus ac persecutionibus dimoveri a defensione veritatis, so pro qua et sanctissimus dominus Felix papa V. per eandem sanctam synodum canonice electus et assumptus tantos labores tantaque onera subire duxit nec dominia sua tempo- ralia, quibus pacem uberrimam et multorum bonorum copiam habebat, relinquere recu- savit, ut ecclesie dei in sua neccessitate obsequeretur atque pro viribus operam daret, ne suis diebus deperiret conciliorum auctoritas et fidei violaretur integritas. vobis autem 35 studio sapiencie deditis singulariter incumbit in defensionem catholice veritatis assurgere et singulos principes ac prelatos ecclesiarum ceterosque quoslibet exhortari et oportune ac importune in hoc ipsum instare, ut non sic ecclesiam matrem cunctorum et ejus auctoritatem veritatem et justiciam confundi paciantur, sed efficaciter ipsi veritati ad- herentes et assistentes ecclesiam adjuvent, ut a suis langoribus et presentibus agitationibus 40 liberetur. et quoniam pro hiis universe ecclesie negociis mittimus de presenti ad carissi- mum ecclesie filium Fredericum regem Romanorum illustrem nostros oratores Guillermum dominum de Gruneberg militem, Radulphum de Rudesheim auditorem camere apostolice decretorum et Michaelem Balduini legum doctores, velint eis devotiones vestre in agendis auxilia oportuna prestare et dictis eorum exhibere credencie plenam fidem sicque in 45 a) en.; Vorl. wonne mit Uberstrich. In der 5. Session rom 6. April 1415 (Mansi 27, 590-591).
58 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. (144! Mai ex.] wurde von dem concilii bezalt, wann mins herrn des konings gnade mir daz geben, wann ich doch billichen bezalt wurde, es werde mir, von weme€ es wolle etc. [13 Item wil man dann dem concilio nit werden und volgen lassen, das ime zu- hort, wuvon sollen sie dann bezalen daz und anders, daz sie uf die kirchen wiessenlichen geleit haben? daz ist ab 80000 guldin etc. 1441 Juni 1 16. Das Baseler Konzil an Rektor, Doktoren und Magister der Universität Wien: be- glaubigt drei gen. Gesandte, die es an König Friedrich schickt. 1441 Juni 1 Basel. Aus Wien Univ.-A. Lade 41 nr. 20 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. Unter der Unterfertigung und auf der Adressenseite zwischen den Einschnitten für die Bullen- 10 schnur steht placet, beide Male von ein und derselben Hand geschrieben. Regest bei Zeibig a. a. O. 8, 614-615, aber unter dem falschen Datum „1441 Januar 1“, und bei Kink a. a. O. I, 2 S. 70. Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et .. magistris 15 universitatis studii Wiennensis salutem et omnipotentis dei benedictionem. zelum opti- mum devotionum vestrarum novimus ad defensionem auctoritatis generalium conciliorum et catholice veritatis in sacra synodo Constanciensi 1 declarate, quam ille, qui esse de- buerat ejusdem veritatis defensor precipuus et director aliorum in viam salutis, jam multo tempore (proch dolor) impugnare non cessat. cui non satis fuit reformationem ecclesie 20 in capite et in membris in totum a se repellere, pro qua prelati et oratores principum orbis atque ceteri doctores et insignes viri ecclesiastici in hanc sanctam synodum con- venerunt et quam a triginta annis et amplius cum multis laboribus et plurium congre- gatione conciliorum exquisivit universa ecclesia, nisi insuper ita agere conaretur, ut am- plius conciliis generalibus non inesset reformandi auctoritas, nisi quantum liberet unius 25 hominis voluntati, nec diffinitionibus divini juris atque fidei per ipsa concilia editis cre- deretur. unde viciis ac abusibus effrenata licencia et erroribus ac heresibus non mo- dicus ingressus aperiebantur. que dum in totalem quasi destructionem ecclesie vergere viderentur, oportuit hanc sanctam synodum stabilem atque firmam cum dei auxilio per- manere nec quibusvis calamitatibus ac persecutionibus dimoveri a defensione veritatis, so pro qua et sanctissimus dominus Felix papa V. per eandem sanctam synodum canonice electus et assumptus tantos labores tantaque onera subire duxit nec dominia sua tempo- ralia, quibus pacem uberrimam et multorum bonorum copiam habebat, relinquere recu- savit, ut ecclesie dei in sua neccessitate obsequeretur atque pro viribus operam daret, ne suis diebus deperiret conciliorum auctoritas et fidei violaretur integritas. vobis autem 35 studio sapiencie deditis singulariter incumbit in defensionem catholice veritatis assurgere et singulos principes ac prelatos ecclesiarum ceterosque quoslibet exhortari et oportune ac importune in hoc ipsum instare, ut non sic ecclesiam matrem cunctorum et ejus auctoritatem veritatem et justiciam confundi paciantur, sed efficaciter ipsi veritati ad- herentes et assistentes ecclesiam adjuvent, ut a suis langoribus et presentibus agitationibus 40 liberetur. et quoniam pro hiis universe ecclesie negociis mittimus de presenti ad carissi- mum ecclesie filium Fredericum regem Romanorum illustrem nostros oratores Guillermum dominum de Gruneberg militem, Radulphum de Rudesheim auditorem camere apostolice decretorum et Michaelem Balduini legum doctores, velint eis devotiones vestre in agendis auxilia oportuna prestare et dictis eorum exhibere credencie plenam fidem sicque in 45 a) en.; Vorl. wonne mit Uberstrich. In der 5. Session rom 6. April 1415 (Mansi 27, 590-591).
Strana 59
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 59 1441 5 cunctis agere, ut vestram virtutem et probitatem merito commendet universus orbis in conspectu altissimi, qui cetum vestrum felicibus omnium bonorum incrementis prosperare et conservare dignetur. datum Basilee kalendis junii anno a nativitate domini mille- simo quadringentesimo quadragesimo primo. [in verso] Dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris universitatis Wien- nensis. Johannes Helpsem. Juni 1 1441 Juni 1 10 17. Johannes Bechtenhenne 1 an Frankfurt: meldet seine Ankunft in Nürnberg im Ge- folge des Erzbischofs von Trier, der dort die Gesandten der Kurfürsten von Köln, Sachsen und Brandenburg erwarte; vermutet, daß der Aufenthalt der kurfürstlichen Gesandtschaft am königlichen Hofe länger dauern werde, da die Kurfürsten einen Reichsvormund und einen Landfrieden haben wollen; schreibt über den Abschluß eines Bündnisses zwischen den Kurfürsten von Mainz, Trier und der Pfalz und über den Grund der Ladung Frankfurts zum Wormser Tage durch Pfalzgraf Otto. 1441 Juni 3 Nürnberg. 1441 Juni 8 15 20 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3934, 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Gedruckt bei Janssen 2, 20-21 nr. 40 aus unserer Vorlage. Benutzt von Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation 6, 5; Pückert S. 168; Keussen S. 16; Bachmann S. 84 und 85; Joachimsohn S. 73 Anm. 2; Lager 2, 12; Kraus S. 85; Hufnagel S. 283. 1 Im Frankfurter Rechenbuch ist unter dem 80 Datum in die divisionis apostolorum [Juli 15] fol- gendes eingetragen: item 39 gulden hat verzeret Johannes schriber selbander zum konige 8 wochen von der burgman und stad Frideberg gespans und der burgman huldunge wegen den herren zu tunde. 35 des geldes geburte uf 5 gulden zu geleidegelt. (Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1441 fol. 60b not. chart. coaeva.) 2 Heinrich Leubing. s Nürnberg machte laut Schenkbuch der Jahre 40 1422-1445 in der 3. Bürgermeisterperiode, d. i. feria 4. post Nerei et Achillci [Mai 17] bis feria 4. ante Viti [Juni 14], des Rechnungsjahres 1441 unter anderem folgende Weinschenkungen: item unserm herren dem bischof von Trier 32 qr.; facit 45 5 lb. 11 sh. 4 hlr. — item dem bischof von Kymsee 16 qr. ; facit 2 1b. 13 sh. 4 hlr. — item dez bischofs von Mentz reten 8 qr.; facit 1 lb. 6 sh. 8 hlr. — item dem graven von Leyningen 8 qr.; facit 1 lb. 6 sh. 8 hlr. — item doctor Gregôrgen Heinburgk 50 8 qr.; facit 1 lb. 6 sh. 8 hlr. — item des von Sachßen canzler 10 qr.; facit 1 lb. 13 sh. 4 hlr. — item dem von Weydaw 10 qr.; facit 1 lb. 13 sh. Minen schuldigen undertenigen willigen dinst zuvor. vorsichtigen, ersamen und wisen. lieben herren. [1] ich lassen uwer vorsichtikeit wissen, das ich mit mim gne- digen herren von Triere, mins gnedigen herren von Mencze canzeler 2 und mit der Paltze 25 reten und botschaft und den iren uf gestern fritag vor pingsten mit der gotes hulfe wole Juni 2 her gein Nurenberg" kommen bin. und mins herren von Triere gnade alhie wartende ist miner gnedigen herren von Colne von Sassen und von Brandenburg reten und bot- schaft, also das er zu unserm gnedigisten liebsten herren dem Romischen konige riden 4 hlr. — dem grafen von Newenar 8 qr.; facit 1 lb. 6 sh. 8 hlr. — item marggraff Fridrichen von Brandenburg und des bischofs von Bresla canzlern 10 qr.; facit 1 lb. 13 sh. 4 hlr. — item des von Coln canzler 4 qr.; facit 13 sh. 4 hlr. (Nürnberg Kreis-A. Manuskripte nr. 490 fol. 159ab not. chart. coaevac.) In einem anderen, die Jahre 1400-1451 umfassenden Schenkbuch ist eingetragen: desselben jares [d. i. 1441] gaben wir 58 guldein landswerung 16 sh. fur ein vergulte schewren ; wag 4 mark 11 lot 1/2 quinten, ie fur 1 mark 121/2 guldein. schankt man unserm herren bischof von Trier, der vormals nicht mer hie gewesen was und zu unserm herren kunig gen Osterreich ziehen wolte. — item dedimus 7 lb. n. 7 sh. 4 hlr. umb visch. schankt man auch demselben herren von Trier. (Ebenda Manuskripte nr. 487 fol. 32a not. chart. coaevae.) Diese beiden Einträge stehen fast gleichlautend auch im Jahres- register IV fol. 453a, der erste mit dem Datum feria 6. ante penthecostes [Juni 2]; als Preis des Bechers sind hier 58 guldein landswerung 16 sh. 8 hlr. genannt. Laut fol. 432a derselben Quelle erhielten außterdem die Trompeter des Erzbischofs zwei Gulden. 8*
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 59 1441 5 cunctis agere, ut vestram virtutem et probitatem merito commendet universus orbis in conspectu altissimi, qui cetum vestrum felicibus omnium bonorum incrementis prosperare et conservare dignetur. datum Basilee kalendis junii anno a nativitate domini mille- simo quadringentesimo quadragesimo primo. [in verso] Dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris universitatis Wien- nensis. Johannes Helpsem. Juni 1 1441 Juni 1 10 17. Johannes Bechtenhenne 1 an Frankfurt: meldet seine Ankunft in Nürnberg im Ge- folge des Erzbischofs von Trier, der dort die Gesandten der Kurfürsten von Köln, Sachsen und Brandenburg erwarte; vermutet, daß der Aufenthalt der kurfürstlichen Gesandtschaft am königlichen Hofe länger dauern werde, da die Kurfürsten einen Reichsvormund und einen Landfrieden haben wollen; schreibt über den Abschluß eines Bündnisses zwischen den Kurfürsten von Mainz, Trier und der Pfalz und über den Grund der Ladung Frankfurts zum Wormser Tage durch Pfalzgraf Otto. 1441 Juni 3 Nürnberg. 1441 Juni 8 15 20 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3934, 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Gedruckt bei Janssen 2, 20-21 nr. 40 aus unserer Vorlage. Benutzt von Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation 6, 5; Pückert S. 168; Keussen S. 16; Bachmann S. 84 und 85; Joachimsohn S. 73 Anm. 2; Lager 2, 12; Kraus S. 85; Hufnagel S. 283. 1 Im Frankfurter Rechenbuch ist unter dem 80 Datum in die divisionis apostolorum [Juli 15] fol- gendes eingetragen: item 39 gulden hat verzeret Johannes schriber selbander zum konige 8 wochen von der burgman und stad Frideberg gespans und der burgman huldunge wegen den herren zu tunde. 35 des geldes geburte uf 5 gulden zu geleidegelt. (Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1441 fol. 60b not. chart. coaeva.) 2 Heinrich Leubing. s Nürnberg machte laut Schenkbuch der Jahre 40 1422-1445 in der 3. Bürgermeisterperiode, d. i. feria 4. post Nerei et Achillci [Mai 17] bis feria 4. ante Viti [Juni 14], des Rechnungsjahres 1441 unter anderem folgende Weinschenkungen: item unserm herren dem bischof von Trier 32 qr.; facit 45 5 lb. 11 sh. 4 hlr. — item dem bischof von Kymsee 16 qr. ; facit 2 1b. 13 sh. 4 hlr. — item dez bischofs von Mentz reten 8 qr.; facit 1 lb. 6 sh. 8 hlr. — item dem graven von Leyningen 8 qr.; facit 1 lb. 6 sh. 8 hlr. — item doctor Gregôrgen Heinburgk 50 8 qr.; facit 1 lb. 6 sh. 8 hlr. — item des von Sachßen canzler 10 qr.; facit 1 lb. 13 sh. 4 hlr. — item dem von Weydaw 10 qr.; facit 1 lb. 13 sh. Minen schuldigen undertenigen willigen dinst zuvor. vorsichtigen, ersamen und wisen. lieben herren. [1] ich lassen uwer vorsichtikeit wissen, das ich mit mim gne- digen herren von Triere, mins gnedigen herren von Mencze canzeler 2 und mit der Paltze 25 reten und botschaft und den iren uf gestern fritag vor pingsten mit der gotes hulfe wole Juni 2 her gein Nurenberg" kommen bin. und mins herren von Triere gnade alhie wartende ist miner gnedigen herren von Colne von Sassen und von Brandenburg reten und bot- schaft, also das er zu unserm gnedigisten liebsten herren dem Romischen konige riden 4 hlr. — dem grafen von Newenar 8 qr.; facit 1 lb. 6 sh. 8 hlr. — item marggraff Fridrichen von Brandenburg und des bischofs von Bresla canzlern 10 qr.; facit 1 lb. 13 sh. 4 hlr. — item des von Coln canzler 4 qr.; facit 13 sh. 4 hlr. (Nürnberg Kreis-A. Manuskripte nr. 490 fol. 159ab not. chart. coaevac.) In einem anderen, die Jahre 1400-1451 umfassenden Schenkbuch ist eingetragen: desselben jares [d. i. 1441] gaben wir 58 guldein landswerung 16 sh. fur ein vergulte schewren ; wag 4 mark 11 lot 1/2 quinten, ie fur 1 mark 121/2 guldein. schankt man unserm herren bischof von Trier, der vormals nicht mer hie gewesen was und zu unserm herren kunig gen Osterreich ziehen wolte. — item dedimus 7 lb. n. 7 sh. 4 hlr. umb visch. schankt man auch demselben herren von Trier. (Ebenda Manuskripte nr. 487 fol. 32a not. chart. coaevae.) Diese beiden Einträge stehen fast gleichlautend auch im Jahres- register IV fol. 453a, der erste mit dem Datum feria 6. ante penthecostes [Juni 2]; als Preis des Bechers sind hier 58 guldein landswerung 16 sh. 8 hlr. genannt. Laut fol. 432a derselben Quelle erhielten außterdem die Trompeter des Erzbischofs zwei Gulden. 8*
Strana 60
Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juní 3 60 wirdet bi den 100 und 20 pherden. und ich versteen, das sich der leger da-inne ver- ziehen werde, sunderlich darumb das unsere herren die korfursten vornemen, das sie gerne ein vormunder1 des richs in Dutschen landen hetten und auch einen gemeinen lantfrieden, wer mit dem andern zu tunde hette oder gewonne, wie und vor wem er das zû billichem und redelichem ußtrage kommen sulte. wie und uf was wege sich das 5 machen wirdet, hoffen ich uwer ersamkeit des abeschrift, obe es anders furgang gewinnet, zu brengen, so mir got wider zu uch gehilfet. . [2] auch, lieben herren, han ich von mim herren dem canzler verstanden, das sich min gnedigen herren von Mencze, von Triere und herzoge Otto geeiniget haben 2, wer ir einchen wider got ere oder recht zu bekriegen meint, das die andern ime zu hulfe kommen sullen uf ire koste. und daruf 10 haben auch min herren von Mencze und herzoge Otto iczunt min herren von Triere 200 gewapenten geschicht uf ire koste gein Johann von Hürde 3, Jorgen Bache und Jo- hann von Gemmenich und den iren, mit den sin gnade leste zu Andernach tage geleistet hat 4. und auch das min herre von Mencze min herren herzoge Otten betedingt und muntlich zu reden gesatzt habe, umb das die sinen, Diether Lantschade, Hans Kalb und 15 andere in sime lande gesessen, uwer ersamkeit wider got ere und recht kriegen, und be- scheiden zu dem, das sie uch davor das uwer gnommen 5 und sinen lieben diener Eylff Hellern so jemerlich ermordet haben. und sin des alsoferre zu reden kommen, das min herre herzoge Otto min herren von Mencze zugesagt habe, das er die vorgenanten mit sinen gnaden und uch gutlich einigen oder sie darzu halten wulle, mit uch zu ußtrage 20 zu kommen, und, obe der keins gesin mochte, sie in sinen landen steten slossen und ge- bieten nit zu liden zu schuren oder zu schirmen. und daruf si uwer ersamkeit die schrift6 von dem palzgravena, gein Wormße zu eim gutlichen tag zu kommen, ge- scheen. nit me zu dieser zit, dan der almechtige si mit uch allen. geben zu Nuren- berg uf pingstabent im mittage anno 1441. [in verso] Den vorsichtigen ersamen und wisen burgermeistern und rate zu Franckfurt, minen lieben herren. 25 1441 Juní 3 Johannes Bechenhenneb uwer schriber. 144! Juni 8 18. Johannes Bechtenhenne an Frankfurt: meldet, daß er mit dem Erzbischof von Trier und anderen am 7. Juni in Regensburg angekommen sei und daß die Weiterreise so nach Wien morgen erfolgen solle; hat gehört, daß ein mitreisender Gesandter des Herrn von Weinsberg etwas an den König werben solle, was Frankfurt betreffe; will aufpassen. 1441 Juni 8 Regensburg. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3934, 2 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse und Unterschrift wie in nr. 17, doch heißt es Bechtenhenne. 85 Minen schûldigen undertenigen willigen dinst zuvor. vorsichtigen, ersamen und wisen. lieben herren. ich lassen uwer wisheit wissen, das ich mit mim gnedigen a) em.; orig. palzraven. b) sic. 1 Vgl. darüber S. 28-29. Dieses Bündnis ist uns unbekannt. Die in RTA. 15 nrr 229-230 und 334 abgedruckten Ver- träge, an die man allenfalls denken könnte, ent- halten keine Verpflichtung, die der oben erwähnten entsprechen würde. Bei den Zwistigkeiten des Erzbischofs von Trier mit Johann Hurt von Schöneck handelte es sich um die Ansprüche des letzteren auf die Pfand- schaft Kyllburg. Die Akten der darüber gepflo- genen Verhandlungen befinden sich in Koblenz Staats-A. Kurtrier, Akten, Geheimes Cabinet, Per- 40 sonalien der Erzbischöfe fasc. 6. " Diesen Rechtstag hatte Erzbischof Dietrich von Köln, als er nach dem Schluß des Mainzer Kongresses um den 23. April herum in Mainz war, auf Pfingsten [Juni 4] anberaumt. Vgl. RTA. 45 15, 544 und Görz S. 176 (unter 1441 April 23). 5 Vgl. S. 8 Anm. 2. nr. 2.
Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juní 3 60 wirdet bi den 100 und 20 pherden. und ich versteen, das sich der leger da-inne ver- ziehen werde, sunderlich darumb das unsere herren die korfursten vornemen, das sie gerne ein vormunder1 des richs in Dutschen landen hetten und auch einen gemeinen lantfrieden, wer mit dem andern zu tunde hette oder gewonne, wie und vor wem er das zû billichem und redelichem ußtrage kommen sulte. wie und uf was wege sich das 5 machen wirdet, hoffen ich uwer ersamkeit des abeschrift, obe es anders furgang gewinnet, zu brengen, so mir got wider zu uch gehilfet. . [2] auch, lieben herren, han ich von mim herren dem canzler verstanden, das sich min gnedigen herren von Mencze, von Triere und herzoge Otto geeiniget haben 2, wer ir einchen wider got ere oder recht zu bekriegen meint, das die andern ime zu hulfe kommen sullen uf ire koste. und daruf 10 haben auch min herren von Mencze und herzoge Otto iczunt min herren von Triere 200 gewapenten geschicht uf ire koste gein Johann von Hürde 3, Jorgen Bache und Jo- hann von Gemmenich und den iren, mit den sin gnade leste zu Andernach tage geleistet hat 4. und auch das min herre von Mencze min herren herzoge Otten betedingt und muntlich zu reden gesatzt habe, umb das die sinen, Diether Lantschade, Hans Kalb und 15 andere in sime lande gesessen, uwer ersamkeit wider got ere und recht kriegen, und be- scheiden zu dem, das sie uch davor das uwer gnommen 5 und sinen lieben diener Eylff Hellern so jemerlich ermordet haben. und sin des alsoferre zu reden kommen, das min herre herzoge Otto min herren von Mencze zugesagt habe, das er die vorgenanten mit sinen gnaden und uch gutlich einigen oder sie darzu halten wulle, mit uch zu ußtrage 20 zu kommen, und, obe der keins gesin mochte, sie in sinen landen steten slossen und ge- bieten nit zu liden zu schuren oder zu schirmen. und daruf si uwer ersamkeit die schrift6 von dem palzgravena, gein Wormße zu eim gutlichen tag zu kommen, ge- scheen. nit me zu dieser zit, dan der almechtige si mit uch allen. geben zu Nuren- berg uf pingstabent im mittage anno 1441. [in verso] Den vorsichtigen ersamen und wisen burgermeistern und rate zu Franckfurt, minen lieben herren. 25 1441 Juní 3 Johannes Bechenhenneb uwer schriber. 144! Juni 8 18. Johannes Bechtenhenne an Frankfurt: meldet, daß er mit dem Erzbischof von Trier und anderen am 7. Juni in Regensburg angekommen sei und daß die Weiterreise so nach Wien morgen erfolgen solle; hat gehört, daß ein mitreisender Gesandter des Herrn von Weinsberg etwas an den König werben solle, was Frankfurt betreffe; will aufpassen. 1441 Juni 8 Regensburg. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3934, 2 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse und Unterschrift wie in nr. 17, doch heißt es Bechtenhenne. 85 Minen schûldigen undertenigen willigen dinst zuvor. vorsichtigen, ersamen und wisen. lieben herren. ich lassen uwer wisheit wissen, das ich mit mim gnedigen a) em.; orig. palzraven. b) sic. 1 Vgl. darüber S. 28-29. Dieses Bündnis ist uns unbekannt. Die in RTA. 15 nrr 229-230 und 334 abgedruckten Ver- träge, an die man allenfalls denken könnte, ent- halten keine Verpflichtung, die der oben erwähnten entsprechen würde. Bei den Zwistigkeiten des Erzbischofs von Trier mit Johann Hurt von Schöneck handelte es sich um die Ansprüche des letzteren auf die Pfand- schaft Kyllburg. Die Akten der darüber gepflo- genen Verhandlungen befinden sich in Koblenz Staats-A. Kurtrier, Akten, Geheimes Cabinet, Per- 40 sonalien der Erzbischöfe fasc. 6. " Diesen Rechtstag hatte Erzbischof Dietrich von Köln, als er nach dem Schluß des Mainzer Kongresses um den 23. April herum in Mainz war, auf Pfingsten [Juni 4] anberaumt. Vgl. RTA. 45 15, 544 und Görz S. 176 (unter 1441 April 23). 5 Vgl. S. 8 Anm. 2. nr. 2.
Strana 61
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 61 herren von Triere und andern etc. und den iren uf gestern mitwochen nach dem hei- Juni 7 ligen phingstag wole gesunt und ganze fertig her gein Regenspurg kommen bin und uf morne fritag die Donauwe hinabe gein Wyenn zü mit der gotes hulfe faren wollen. Juni 9 auch, lieben herren, ridet ein edelman mit uns von mins herren von Winspergs 5 wegen. der hat mins junghern von Nassauwe, grave Johanns son, schriber, der auch mit uns ridet, gefraget, obe ich nit von Franckfurt si, und er habe mich ie da ge- sehen und er habe etwas von sins herren wegen an unsern herren den konig zu werben uwer ersamkeit antreffende 1. was das aber si, hat er noch von ime nit ver- standen. aber ich wil des acht nemen und daruf horchen und in andern uwern 10 sachen das beste tûn, als ich billich tûn und so ferre mich craft und macht ge- tragen mag. der almechtig got si mit uch und fuge, das ich uch alle wolemogende geben zu Regenspurg uf dornstag nach dem heiligen phingestage finden werde. anno 1441. 144! Juni 8 15 19. Kanzler Dr. Heinrich Leubing an Walter von Schwarzenberg: schreibt, daß der Erz- bischof von Trier und die kurfürstlichen Räte die Streitigkeiten, in die sie den König verwickelt fanden, beigelegt hätten und daß er selbst in den Friedberg be- treffenden Sachen sein bestes getan habe. [1441] Juli 6 Wien. 11441] Juli 6 20 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3937 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Regest bei Janssen 2, 23 nr. 43. — Benutzt von Bachmann S. 84. Minen willigen dinst zuvor ersamer lieber besundern a frunt. [1] als mins hern gnade von Trier mit anderen miner hern der kurfursten reten daher komen ist, da hat er groß gespenne und zwitracht funden, die unserm hern dem Romischen kunige be- gegent ist. die ist nû durch ernst und muwe unsers hern von Trier und der kurfursten 25 rete etlicher maße gestillet 2, als uch Johans 3 wol bescheiden wirdet. [2] und in den sachen die von Frideberg antreffind 4 han ich von anfang biß zum ende das beste getan, die briefe begriffen und uf der cancelli geleset. so han ich Johanse das best getan, das ich mocht, als er, meinen ich, uch und des rats frunde wol berichten wirdt. danne wo- midte ich dem rate und uch lieb und dienst getuen mocht, das tete ich mit willen so gerne. gegeben zu Wienn am dornstag nach Udalrici. [in verso] Dem ersamen Walther von Swarczenberg, burger zu Frangfurt, minem besundern lieben frunde. Henrich Leubing doctor etc. canceler. [1441] Juli 6 85 40 20. Aufzeichnung der königlicher Kanzlei füber den Inhalt der Antwort K. Friedrichs auf die kurfürstlichen Propositionen] und über die Anberaumung eines Reichstags nach Frankfurt für den 11. November: der König will die Kirchenfrage nach wie vor nur im Einvernehmen mit den Kurfürsten lösen, will auch einem Versuch zur Lösung, wie ihn die Kurfürsten planen, keine Schwierigkeiten in den Weg legen, wünscht aber, daß zuvor auf einem möglichst bald zu haltenden Reichstage Vor- beugungsmaßregeln gegen Nachteile getroffen werden, die für König und Reich [1441 zwischen Juli 6 aus dem Mißslingen des Versuchs entspringen könnten. und 16 5 Wien.] 1144! 2t0. Juli 6 u. 16) a) sic. 1 Vgl. nr. 15 artt. 3-11b. 45 2 Vgl. S. 22-23. Der Frankfurter Stadtschreiber Johann Bech- tenhenne. " 5 Vgl. S. 59 Anm. 1 Vgl. S. 23-24.
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 61 herren von Triere und andern etc. und den iren uf gestern mitwochen nach dem hei- Juni 7 ligen phingstag wole gesunt und ganze fertig her gein Regenspurg kommen bin und uf morne fritag die Donauwe hinabe gein Wyenn zü mit der gotes hulfe faren wollen. Juni 9 auch, lieben herren, ridet ein edelman mit uns von mins herren von Winspergs 5 wegen. der hat mins junghern von Nassauwe, grave Johanns son, schriber, der auch mit uns ridet, gefraget, obe ich nit von Franckfurt si, und er habe mich ie da ge- sehen und er habe etwas von sins herren wegen an unsern herren den konig zu werben uwer ersamkeit antreffende 1. was das aber si, hat er noch von ime nit ver- standen. aber ich wil des acht nemen und daruf horchen und in andern uwern 10 sachen das beste tûn, als ich billich tûn und so ferre mich craft und macht ge- tragen mag. der almechtig got si mit uch und fuge, das ich uch alle wolemogende geben zu Regenspurg uf dornstag nach dem heiligen phingestage finden werde. anno 1441. 144! Juni 8 15 19. Kanzler Dr. Heinrich Leubing an Walter von Schwarzenberg: schreibt, daß der Erz- bischof von Trier und die kurfürstlichen Räte die Streitigkeiten, in die sie den König verwickelt fanden, beigelegt hätten und daß er selbst in den Friedberg be- treffenden Sachen sein bestes getan habe. [1441] Juli 6 Wien. 11441] Juli 6 20 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3937 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Regest bei Janssen 2, 23 nr. 43. — Benutzt von Bachmann S. 84. Minen willigen dinst zuvor ersamer lieber besundern a frunt. [1] als mins hern gnade von Trier mit anderen miner hern der kurfursten reten daher komen ist, da hat er groß gespenne und zwitracht funden, die unserm hern dem Romischen kunige be- gegent ist. die ist nû durch ernst und muwe unsers hern von Trier und der kurfursten 25 rete etlicher maße gestillet 2, als uch Johans 3 wol bescheiden wirdet. [2] und in den sachen die von Frideberg antreffind 4 han ich von anfang biß zum ende das beste getan, die briefe begriffen und uf der cancelli geleset. so han ich Johanse das best getan, das ich mocht, als er, meinen ich, uch und des rats frunde wol berichten wirdt. danne wo- midte ich dem rate und uch lieb und dienst getuen mocht, das tete ich mit willen so gerne. gegeben zu Wienn am dornstag nach Udalrici. [in verso] Dem ersamen Walther von Swarczenberg, burger zu Frangfurt, minem besundern lieben frunde. Henrich Leubing doctor etc. canceler. [1441] Juli 6 85 40 20. Aufzeichnung der königlicher Kanzlei füber den Inhalt der Antwort K. Friedrichs auf die kurfürstlichen Propositionen] und über die Anberaumung eines Reichstags nach Frankfurt für den 11. November: der König will die Kirchenfrage nach wie vor nur im Einvernehmen mit den Kurfürsten lösen, will auch einem Versuch zur Lösung, wie ihn die Kurfürsten planen, keine Schwierigkeiten in den Weg legen, wünscht aber, daß zuvor auf einem möglichst bald zu haltenden Reichstage Vor- beugungsmaßregeln gegen Nachteile getroffen werden, die für König und Reich [1441 zwischen Juli 6 aus dem Mißslingen des Versuchs entspringen könnten. und 16 5 Wien.] 1144! 2t0. Juli 6 u. 16) a) sic. 1 Vgl. nr. 15 artt. 3-11b. 45 2 Vgl. S. 22-23. Der Frankfurter Stadtschreiber Johann Bech- tenhenne. " 5 Vgl. S. 59 Anm. 1 Vgl. S. 23-24.
Strana 62
62 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 11441 IW. Juli 6 t. 16) Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 77a cop. chart. coaeva. Gedruckt bei Chmel, Regesta Friderici III., Anhang S. VII-VIII aus unserer Vorlage. Regest bei Chmel nr. 321. — Benutzt von Pückert S. 169; Bachmann S. 86; Kraus S. 85 bis 86; Hufnagel S. 284. [1] Von3 erst sind erzelet worden die ursach der swaren sorgnûs in der heiligen 5 kirchen sache etc. [2] Darnach, wie unser gnedigister herr der Rômisch kunig von erster zit seines aufnemens des heiligen reichs unzher sich gehalten hat auf solh wege, daz er nie willen gehebt hat in der kirchen sache dhainerlei rat mainung oder willen furzenemen an rate seiner kürfůrsten. [3] Nu sind die sorgnûs in der sach merklich und gross. seidenmalen aber unser gnedigister herr der Rômisch kunig vernimet, daz sein kûrfursten die sachen mit den iren, geistlich und weltlich, durch wolbedachten rate besinnetlich furgenomen haben, so wil seinen kuniglichen gnaden solh ir furnemen nicht wider sein, sunder wil unser gne- digister herr der Romisch kunig mitsampt in daran sein, doch also daz aigentlich und 15 nach notdurft betrachtet werde, wie der unrat, die smah und die scheden, so unserm gnedigisten herren dem Romischen kunig, seinen kurfursten und andern, die des mit in sein werden, dem heiligen reich und gemainklich Deutschen landen unwiderbringenlich daraus ergeen mochten, zu versorgen, zu verwaren und zu furkomen sein, und das solhes bei ainem genanten tag beschehe, so poldist das gesein mûge. darzû sich auch unser 20 gnedigister herr der Romisch kunig mit der hilfe gotes personlich fugen wil. [4] Darauf ist der tag gen Frankfurt geseczt auf sand Merteins tag schirstkumftig. 10 Nou. II 1441 Juli 19 21. K. Friedrich an den Erzbischof von Riga und dessen Suffragane und Prälaten, den Hochmeister, den Meister, die Gebietiger, die Ritterschaft und die Städte zu Preußen und Livland 1: sollen dem Erbkämmerer Konrad von Weinsberg die Kosten, die er 25 gehabt hat, so lange er Statthalter des verstorbenen Königs Albrecht und dann des Reichsvikars Pfalzgrafen Ludwig im Baseler Konzil war, von dem in Preußen und Livland gesammelten Ablaßgelde herauszahlen. 1441 Juli 19 Wien. O aus Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 50 Transsumpt des Erzbischofs Jakob von Trier vom 19. Juli 1441, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. absc. Beginnt so Wir Jacob von gotts gnaden erzbischof zû Trier des heiligen Rômischen reichs durch Welische lant und das kunigrich zů Arelat erzkanzler etc. bekennen ---, das wir uf hût dato diß briefs zû Wiene in der stat dabi und mit gewesen gesehen und selbs gelesen haben einen ganzen unverserten offen brief uf pergamen geschriben, den der --- Romisch kunig dem edeln Cünrat her zû Winsperg des heiligen Romischen reichs erbcamrer, un- 85 serm lieben neven, mit siner kuniglichen gnaden ganz unverserten ingesigel versigelt geben haut, und haut uns der ietzgenant Cunrat --- gebetten, das wir im desselben briefs gelouplich transsumpt ußgeschrift und abgeschrift geben wôllen, wann es sorglich und mißlich were unfrids und ouch ander sachen halp, denselben houptbrief in die lant stette und ende zû fûren, da es dann nôt were. also haben wir angesehen des vorgenant -- 40 neven -- bethe ---, und sôllen ditz transsumpt --- kraft und macht haben an allen enden und stetten und ouch vor allen luten, da sie furgezogen oder gezeugt werden, glicherwiß als wer' der -- houptbrief daselbig gegenwertig und furgezogen. derselbe -- houptbrief ist und lut von wort zů worte, als hienach geschriben stet. Schließt und wir vorgenant Jacob von gotts gnaden erzbischof ze Trier etc. haben ze warem urkunde und 45 zû gutter gezugknûsse aller vor geschriben dinge unser insigel thûn henken an disen a) dieser erste Artikel hat in der Vorlage die Form einer Uberschrift. 1 Dem Brief liegt das Schreiben der Kurfürsten von Mainz, Trier und der Psalz an die oben ge- nannten Adressaten vom 16. März 1441 zugrunde (RTA. 15 nr. 338). Die ihm entlehnten Stellen sind durch Petitdruck kenntlich gemacht. Vgl. auch S. 26 und nr. 15 art. 10. 50
62 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 11441 IW. Juli 6 t. 16) Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 77a cop. chart. coaeva. Gedruckt bei Chmel, Regesta Friderici III., Anhang S. VII-VIII aus unserer Vorlage. Regest bei Chmel nr. 321. — Benutzt von Pückert S. 169; Bachmann S. 86; Kraus S. 85 bis 86; Hufnagel S. 284. [1] Von3 erst sind erzelet worden die ursach der swaren sorgnûs in der heiligen 5 kirchen sache etc. [2] Darnach, wie unser gnedigister herr der Rômisch kunig von erster zit seines aufnemens des heiligen reichs unzher sich gehalten hat auf solh wege, daz er nie willen gehebt hat in der kirchen sache dhainerlei rat mainung oder willen furzenemen an rate seiner kürfůrsten. [3] Nu sind die sorgnûs in der sach merklich und gross. seidenmalen aber unser gnedigister herr der Rômisch kunig vernimet, daz sein kûrfursten die sachen mit den iren, geistlich und weltlich, durch wolbedachten rate besinnetlich furgenomen haben, so wil seinen kuniglichen gnaden solh ir furnemen nicht wider sein, sunder wil unser gne- digister herr der Romisch kunig mitsampt in daran sein, doch also daz aigentlich und 15 nach notdurft betrachtet werde, wie der unrat, die smah und die scheden, so unserm gnedigisten herren dem Romischen kunig, seinen kurfursten und andern, die des mit in sein werden, dem heiligen reich und gemainklich Deutschen landen unwiderbringenlich daraus ergeen mochten, zu versorgen, zu verwaren und zu furkomen sein, und das solhes bei ainem genanten tag beschehe, so poldist das gesein mûge. darzû sich auch unser 20 gnedigister herr der Romisch kunig mit der hilfe gotes personlich fugen wil. [4] Darauf ist der tag gen Frankfurt geseczt auf sand Merteins tag schirstkumftig. 10 Nou. II 1441 Juli 19 21. K. Friedrich an den Erzbischof von Riga und dessen Suffragane und Prälaten, den Hochmeister, den Meister, die Gebietiger, die Ritterschaft und die Städte zu Preußen und Livland 1: sollen dem Erbkämmerer Konrad von Weinsberg die Kosten, die er 25 gehabt hat, so lange er Statthalter des verstorbenen Königs Albrecht und dann des Reichsvikars Pfalzgrafen Ludwig im Baseler Konzil war, von dem in Preußen und Livland gesammelten Ablaßgelde herauszahlen. 1441 Juli 19 Wien. O aus Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 50 Transsumpt des Erzbischofs Jakob von Trier vom 19. Juli 1441, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. absc. Beginnt so Wir Jacob von gotts gnaden erzbischof zû Trier des heiligen Rômischen reichs durch Welische lant und das kunigrich zů Arelat erzkanzler etc. bekennen ---, das wir uf hût dato diß briefs zû Wiene in der stat dabi und mit gewesen gesehen und selbs gelesen haben einen ganzen unverserten offen brief uf pergamen geschriben, den der --- Romisch kunig dem edeln Cünrat her zû Winsperg des heiligen Romischen reichs erbcamrer, un- 85 serm lieben neven, mit siner kuniglichen gnaden ganz unverserten ingesigel versigelt geben haut, und haut uns der ietzgenant Cunrat --- gebetten, das wir im desselben briefs gelouplich transsumpt ußgeschrift und abgeschrift geben wôllen, wann es sorglich und mißlich were unfrids und ouch ander sachen halp, denselben houptbrief in die lant stette und ende zû fûren, da es dann nôt were. also haben wir angesehen des vorgenant -- 40 neven -- bethe ---, und sôllen ditz transsumpt --- kraft und macht haben an allen enden und stetten und ouch vor allen luten, da sie furgezogen oder gezeugt werden, glicherwiß als wer' der -- houptbrief daselbig gegenwertig und furgezogen. derselbe -- houptbrief ist und lut von wort zů worte, als hienach geschriben stet. Schließt und wir vorgenant Jacob von gotts gnaden erzbischof ze Trier etc. haben ze warem urkunde und 45 zû gutter gezugknûsse aller vor geschriben dinge unser insigel thûn henken an disen a) dieser erste Artikel hat in der Vorlage die Form einer Uberschrift. 1 Dem Brief liegt das Schreiben der Kurfürsten von Mainz, Trier und der Psalz an die oben ge- nannten Adressaten vom 16. März 1441 zugrunde (RTA. 15 nr. 338). Die ihm entlehnten Stellen sind durch Petitdruck kenntlich gemacht. Vgl. auch S. 26 und nr. 15 art. 10. 50
Strana 63
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 63 brief, der gegeben und versigelt ist worden uf mitwuchen vor Marie Magdalene [Juli 19] 144! Juli 19 anno domini etc. quadragesimo primo. Auf der Rückseite ist, anscheinend von Konrad von Weinsberg, bemerkt zů dem fünften mal. A coll. ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva, mit anderen Abschriften in einem 18 Blätter starken Folioheft stehend. B coll. ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva, mit anderen Abschriften in einem 8 Blätter starken Folioheft stehend. Erwähnt von Bossert, Aus dem Weinsbergischen Archiv in Öhringen für die Zeit von 1415 bis 1448 (Archivalische Zeitschrift 7, 174). Wir Friderich von gotts gnaden Romischer kunig zû allen zitten merrer des reichs herzog zû Ostereich zû Steier zû Kernden und zû Krain graff zû Tirol etc. enbieten den be erwirdigen ersamen .. dem erzbischoff zû Rigen und allen und ieglichen seinen suffraganien und pre- laten, .. dem hochmeister, .. dem meister, .. den gebietigern, der ritterscheft und den stetten der lande gemeinlich ze Prüssen und zů Liflande, unsern fursten und lieben andechtigen und lieben ge- 15 truwen, unser gnad und alles gût. erwirdigen ersamen, lieben andechtigen und lieben ge- truwen. als der edel unser lieber getruwer Cünrat her zu Winsperg des heiligen Rômischen reichs erbcamrer von bevelnûst und geheiß wegen weilent kunig Albrechtz, unsers lieben vettern und vorfarn am reich lôblicher gedechtnûst, und nach desselben tod des hochgebornen Ludwigen pfalzgraffene bi Rin und herzogen in Beyern, unsers lieben ôheim und kurfursten, als 20 eines vicari des reichs in dem heiligen concili ze Basel ein schirmer und sta halter gewesen ist 1 und daselbs der heiligen kirchen von des Rômischen reichs wegen d gedient und e zerung und kost darumb getan ! haut, die im noch unbezalt ußstend, und wann nun uns furbracht ist, das in euwern landen zů Prüssen und Lifland etlich gelt gesamnet ist, das man nennt das applasgelt, das in ge- meinen nutz der heiligen kirchen gekert sol werden, begern und bitten wir euch mit sunderm 25 fliß, das ir demselben Cünraten heren zû Winsperg von dem obgemelten gelt bezalung und uß- richtigung s tûen oder schaffen ze thûn wellent. daran tût ir unsern willen und bewiset uns ein danknem wolgefallen. geben zû Wiene am mitwuchen vor Marie Magdalene anno domini etc. quadragesimo primo unsers reichs im h andern jare. 1441 10 Juli 19 30 22. Erzbischof Jakob von Trier verpflichtet sich, als Erzbischof und Kurfürst zuzustimmen, daß K. Friedrich ein zur Erledigung kommendes weltliches Kurfürstentum oder Fürstentum seinem Bruder Herzog Albrecht von Österreich oder einem seiner eigenen ehelichen Söhne gebe. 1441 Juli 25 Wiener Neustadt. 1441 Juli 25 35 Aus Wien H. H. St. A. Urkunden (Österreich) orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Regesten bei Chmel nr. 331; Lichnowsky Bd. 6 nr. 251; Görz S. 176. Benutzt von Chmel, Friedrich IV. 2, 123-124 und von Lager 2, 13. Wir Jacob von gottes gnaden erzbischof zu Trier des heiligen Romischen richs durch Welschland und das kunigrich zu Arelatt erzcanceller tun kunt: als der aller- durchluchtigister furste und herre her Friderich von denselben gnaden Romischer kunig zu allen ziten merer des richs, herzoug zu Oesterrich zu Steyr zu Kernden und zu 40 Kraen, grave zu Tirol etc., unser gnedigister liebster herre, uns zu eren zu willen und zu liebe dem edeln unserm lieben broder Arnolt dem jongen von Sirck, son zu Monckler und herrn zu Frauwenberg, zweitusent gulden geltes jerlicher gulte und renthe von den nehsten lehennen, die sinen kuniglichen gnaden an dem heiligen Romischen riche ver- fallen werdent, gnediclichen verschrieben hait zu verlihen und inzugeben naest lude des 45 a) om. AB. b) B dem. c) A pfalgraven. d) om. B. e) om. OAB. f) OA gethun. g) AB uBrichtunge thund. h) B in dem. Vgl. RTA. 15, 4-9.
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 63 brief, der gegeben und versigelt ist worden uf mitwuchen vor Marie Magdalene [Juli 19] 144! Juli 19 anno domini etc. quadragesimo primo. Auf der Rückseite ist, anscheinend von Konrad von Weinsberg, bemerkt zů dem fünften mal. A coll. ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva, mit anderen Abschriften in einem 18 Blätter starken Folioheft stehend. B coll. ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva, mit anderen Abschriften in einem 8 Blätter starken Folioheft stehend. Erwähnt von Bossert, Aus dem Weinsbergischen Archiv in Öhringen für die Zeit von 1415 bis 1448 (Archivalische Zeitschrift 7, 174). Wir Friderich von gotts gnaden Romischer kunig zû allen zitten merrer des reichs herzog zû Ostereich zû Steier zû Kernden und zû Krain graff zû Tirol etc. enbieten den be erwirdigen ersamen .. dem erzbischoff zû Rigen und allen und ieglichen seinen suffraganien und pre- laten, .. dem hochmeister, .. dem meister, .. den gebietigern, der ritterscheft und den stetten der lande gemeinlich ze Prüssen und zů Liflande, unsern fursten und lieben andechtigen und lieben ge- 15 truwen, unser gnad und alles gût. erwirdigen ersamen, lieben andechtigen und lieben ge- truwen. als der edel unser lieber getruwer Cünrat her zu Winsperg des heiligen Rômischen reichs erbcamrer von bevelnûst und geheiß wegen weilent kunig Albrechtz, unsers lieben vettern und vorfarn am reich lôblicher gedechtnûst, und nach desselben tod des hochgebornen Ludwigen pfalzgraffene bi Rin und herzogen in Beyern, unsers lieben ôheim und kurfursten, als 20 eines vicari des reichs in dem heiligen concili ze Basel ein schirmer und sta halter gewesen ist 1 und daselbs der heiligen kirchen von des Rômischen reichs wegen d gedient und e zerung und kost darumb getan ! haut, die im noch unbezalt ußstend, und wann nun uns furbracht ist, das in euwern landen zů Prüssen und Lifland etlich gelt gesamnet ist, das man nennt das applasgelt, das in ge- meinen nutz der heiligen kirchen gekert sol werden, begern und bitten wir euch mit sunderm 25 fliß, das ir demselben Cünraten heren zû Winsperg von dem obgemelten gelt bezalung und uß- richtigung s tûen oder schaffen ze thûn wellent. daran tût ir unsern willen und bewiset uns ein danknem wolgefallen. geben zû Wiene am mitwuchen vor Marie Magdalene anno domini etc. quadragesimo primo unsers reichs im h andern jare. 1441 10 Juli 19 30 22. Erzbischof Jakob von Trier verpflichtet sich, als Erzbischof und Kurfürst zuzustimmen, daß K. Friedrich ein zur Erledigung kommendes weltliches Kurfürstentum oder Fürstentum seinem Bruder Herzog Albrecht von Österreich oder einem seiner eigenen ehelichen Söhne gebe. 1441 Juli 25 Wiener Neustadt. 1441 Juli 25 35 Aus Wien H. H. St. A. Urkunden (Österreich) orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Regesten bei Chmel nr. 331; Lichnowsky Bd. 6 nr. 251; Görz S. 176. Benutzt von Chmel, Friedrich IV. 2, 123-124 und von Lager 2, 13. Wir Jacob von gottes gnaden erzbischof zu Trier des heiligen Romischen richs durch Welschland und das kunigrich zu Arelatt erzcanceller tun kunt: als der aller- durchluchtigister furste und herre her Friderich von denselben gnaden Romischer kunig zu allen ziten merer des richs, herzoug zu Oesterrich zu Steyr zu Kernden und zu 40 Kraen, grave zu Tirol etc., unser gnedigister liebster herre, uns zu eren zu willen und zu liebe dem edeln unserm lieben broder Arnolt dem jongen von Sirck, son zu Monckler und herrn zu Frauwenberg, zweitusent gulden geltes jerlicher gulte und renthe von den nehsten lehennen, die sinen kuniglichen gnaden an dem heiligen Romischen riche ver- fallen werdent, gnediclichen verschrieben hait zu verlihen und inzugeben naest lude des 45 a) om. AB. b) B dem. c) A pfalgraven. d) om. B. e) om. OAB. f) OA gethun. g) AB uBrichtunge thund. h) B in dem. Vgl. RTA. 15, 4-9.
Strana 64
64 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 25 1441 Juli 25 brieves 1 davon sprechende, soliche sunderliche gnade und furdernisse hain wir betrachtet und angesehen und unserm egenanten gnedigisten herrn dem Romischen kunige ver- pflichtet geredt und globt: ob einiche werentliche kurfurstenthumme oder andere fursten- thumme sinen kuniglichen gnaden und dem heiligen Romischen riche rechtlich verfallen und ledich wurden, also das sinen gnaden soliche kurfurstenthumme oder andere fursten- 5 thumme von des heiligen Romischen richs rechte und gewonheit furter geburt zu ver- lihen, das sine gnaden alsdann dem hoichgebornen fursten herrn Albrechte herzougen zu Osterrich etc., siner gnaden broder, unserm lieben besondern frunde, oder siner kunig- licher gnaden elichen sonen, wanne der almechtig got sine gnade der sone beraden wirdet oder der erben, ingeben verschriben und zu rechtem lehen verlihen wolde, das sollen 10 und wollen wir alsdann als ein erzbischof zu Trier siner kuniglicher gnaden und des heiligen Romischen richs kurfurste, wanne sine gnade des an uns gesinnen wirdet, in der besten bequemelichsten formen, so das imer geschehen oder gesin mag, bewilligen und befolgen und mit unsern uffennen brieven und siegeln, als gewonlich ist, verschriben und versiegeln, alles sonder argelist und geverde. und aller vurgenanten sachen zu 15 ganzem vesten orkunde und gezuchnisse hain wir erzbischof Jacob unser ingesiegel mit rechter wissen an diesen brieff tun henken, der gegeben ist zur Nuwenstad uf sent Jacobs tag des heiligen apostolen nach Cristi unsers herrn geburte tusent vierhundert und in dem einundvirzigistem jaire. 1441 Jul 26 23. K. Friedrich an Erzbischof Dietrich von Mains: hat der jetet2 schriftlich an ihn 20 gerichteten Bitte des Erzbischofs, dem Erzbischof Jakob von Trier die Kanzlei des Römischen Reiches zu übertragen und ihn zum Kanzler zu nehmen, entsprochen und Erzbischof Jakob zum Kanzler seiner Römischen Kanzlei aufgenommen und empfangen. 1441 Juli 26 Wiener Neustadt. Aus dem Druck bei Gudenus, Codex diplomuticus anecdotorum res Moguntinas etc. 25 illustrantium Tomus 4 (Francofurti et Lipsiae 1758) pag. 275-276. Datum zur Nuwenstat Mi. n. Jacobs tag des heil. zwelfbotten 1441 r. 2. Unter dem Text Manu propria domini regis. Die handschriftliche Vorlage scheint nicht mehr vorhanden zu sein. Im Auszuge bei Seeliger, Erzkanzler und Reichskanzleien (Innsbruck 1889) S. 65 Anm. 2 30 aus Gudenus. 1 Die königliche Urkunde, deren Vorhandensein oben vorausgesetzt wird, ist merkwürdigerweise erst vom 30. Juli datiert. K. Friedrich verspricht darin, dem Erzbischof Jakob von Trier, Erzkanzler in Wälschen Landen und durch das Königreich Arelat, zu Ehren, Willen und Liebe und auf dessen fleißtige Bitte, dem edeln Arnoltem dem jungen von Syrk, sone von Montklar und Herrn zu Frawenberg, und seinen männlichen Erben des Namens und Geschlechts von Syrk die Reichslehen, die am nahsten verfallen und ledig werden, es sei von grafschefften tornoissen rênnten gûlten und ge- vellen auf den reinzollen oder auf andern zôllen und ennden in dem heiligen reich, die ihm Arnolt oder dessen Erben selbst oder durch ihre Botschaft fur- bringen und zu erkennen geben, zu rechtem Mann- lehen zu leihen und sie mit versiegelten Briefen darüber zu versorgen. Sollten ihnen die Lehen, die am nahsten ledig werden, jährlich nicht volle 2000 rheinische Gulden Nutzung und Gülte tragen, so will er ihnen von den nächsten Lehen, die da- nach ledig werden und vom Reich zu Lehen rühren, so viele leihen, bis sie jährlich 2000 rheinische Gulden Gülte haben. Sollte aber ein Kurfürsten- 35 tum oder ein anderes Fürstentum des Reichs ver- fallen und ledig werden, so ist er nicht verpflich- tet, denen von Syrk etwas davon zu leihen, es sei denn, daß er es gutwillig tun wolle. Datum zu der Newnstat an suntag nach sant Jacobs tag des 40 heiligen zwelfboten [Juli 30] 1441 r. 2. (Koblenz Staats-A. Adel, Edle Herren von Sirk, Urkunden nr. 94 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. del.; unter dem Text ist links von einer anderen Hand bemerkt Prescripta recognoscimus ; Unterfertigung 45 und Registraturvermerk fehlen.) Vgl. S. 27. € Der vom 22. Februar 1441 datierte Brief des Erzbischofs ist also damals nicht abgesandt, son- dern dem König erst im Juli durch Erzbischof Jakob überreicht worden. Vgl. die Quellenbeschrei- bo bung von RTA. 15 nr. 336.
64 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 25 1441 Juli 25 brieves 1 davon sprechende, soliche sunderliche gnade und furdernisse hain wir betrachtet und angesehen und unserm egenanten gnedigisten herrn dem Romischen kunige ver- pflichtet geredt und globt: ob einiche werentliche kurfurstenthumme oder andere fursten- thumme sinen kuniglichen gnaden und dem heiligen Romischen riche rechtlich verfallen und ledich wurden, also das sinen gnaden soliche kurfurstenthumme oder andere fursten- 5 thumme von des heiligen Romischen richs rechte und gewonheit furter geburt zu ver- lihen, das sine gnaden alsdann dem hoichgebornen fursten herrn Albrechte herzougen zu Osterrich etc., siner gnaden broder, unserm lieben besondern frunde, oder siner kunig- licher gnaden elichen sonen, wanne der almechtig got sine gnade der sone beraden wirdet oder der erben, ingeben verschriben und zu rechtem lehen verlihen wolde, das sollen 10 und wollen wir alsdann als ein erzbischof zu Trier siner kuniglicher gnaden und des heiligen Romischen richs kurfurste, wanne sine gnade des an uns gesinnen wirdet, in der besten bequemelichsten formen, so das imer geschehen oder gesin mag, bewilligen und befolgen und mit unsern uffennen brieven und siegeln, als gewonlich ist, verschriben und versiegeln, alles sonder argelist und geverde. und aller vurgenanten sachen zu 15 ganzem vesten orkunde und gezuchnisse hain wir erzbischof Jacob unser ingesiegel mit rechter wissen an diesen brieff tun henken, der gegeben ist zur Nuwenstad uf sent Jacobs tag des heiligen apostolen nach Cristi unsers herrn geburte tusent vierhundert und in dem einundvirzigistem jaire. 1441 Jul 26 23. K. Friedrich an Erzbischof Dietrich von Mains: hat der jetet2 schriftlich an ihn 20 gerichteten Bitte des Erzbischofs, dem Erzbischof Jakob von Trier die Kanzlei des Römischen Reiches zu übertragen und ihn zum Kanzler zu nehmen, entsprochen und Erzbischof Jakob zum Kanzler seiner Römischen Kanzlei aufgenommen und empfangen. 1441 Juli 26 Wiener Neustadt. Aus dem Druck bei Gudenus, Codex diplomuticus anecdotorum res Moguntinas etc. 25 illustrantium Tomus 4 (Francofurti et Lipsiae 1758) pag. 275-276. Datum zur Nuwenstat Mi. n. Jacobs tag des heil. zwelfbotten 1441 r. 2. Unter dem Text Manu propria domini regis. Die handschriftliche Vorlage scheint nicht mehr vorhanden zu sein. Im Auszuge bei Seeliger, Erzkanzler und Reichskanzleien (Innsbruck 1889) S. 65 Anm. 2 30 aus Gudenus. 1 Die königliche Urkunde, deren Vorhandensein oben vorausgesetzt wird, ist merkwürdigerweise erst vom 30. Juli datiert. K. Friedrich verspricht darin, dem Erzbischof Jakob von Trier, Erzkanzler in Wälschen Landen und durch das Königreich Arelat, zu Ehren, Willen und Liebe und auf dessen fleißtige Bitte, dem edeln Arnoltem dem jungen von Syrk, sone von Montklar und Herrn zu Frawenberg, und seinen männlichen Erben des Namens und Geschlechts von Syrk die Reichslehen, die am nahsten verfallen und ledig werden, es sei von grafschefften tornoissen rênnten gûlten und ge- vellen auf den reinzollen oder auf andern zôllen und ennden in dem heiligen reich, die ihm Arnolt oder dessen Erben selbst oder durch ihre Botschaft fur- bringen und zu erkennen geben, zu rechtem Mann- lehen zu leihen und sie mit versiegelten Briefen darüber zu versorgen. Sollten ihnen die Lehen, die am nahsten ledig werden, jährlich nicht volle 2000 rheinische Gulden Nutzung und Gülte tragen, so will er ihnen von den nächsten Lehen, die da- nach ledig werden und vom Reich zu Lehen rühren, so viele leihen, bis sie jährlich 2000 rheinische Gulden Gülte haben. Sollte aber ein Kurfürsten- 35 tum oder ein anderes Fürstentum des Reichs ver- fallen und ledig werden, so ist er nicht verpflich- tet, denen von Syrk etwas davon zu leihen, es sei denn, daß er es gutwillig tun wolle. Datum zu der Newnstat an suntag nach sant Jacobs tag des 40 heiligen zwelfboten [Juli 30] 1441 r. 2. (Koblenz Staats-A. Adel, Edle Herren von Sirk, Urkunden nr. 94 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. del.; unter dem Text ist links von einer anderen Hand bemerkt Prescripta recognoscimus ; Unterfertigung 45 und Registraturvermerk fehlen.) Vgl. S. 27. € Der vom 22. Februar 1441 datierte Brief des Erzbischofs ist also damals nicht abgesandt, son- dern dem König erst im Juli durch Erzbischof Jakob überreicht worden. Vgl. die Quellenbeschrei- bo bung von RTA. 15 nr. 336.
Strana 65
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 65 Regest bei Chmel nr. 333 und Lichnowsky Bd. 6 nr. 253. — Erwähnt von Joannis 1441 Jul. 26 Rerum Moguntiacarum Vol. 1 (Francofurti 1722) pag. 756, von Bachmann S. 85 Anm. 3 (mit dem falschen Datum „Juli 28") und von Breßlau, Handbuch der Urkundenlehre für Deutschland und Italien Bd. 1 (2. Aufl., Leipzig 1912) S. 529. 5 24. Diensteid des Reichskanzlers Erzbischofs Jakob von Trier. Wiener Neustadt.] [ 1441 zu Juli 26 1 1144! Eu Juli 26) 10 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 85a cop. chart. coaeva mit der Uber- schrift Item des von Trier Rômischen canzler jurament in forma infrascripta. Gedruckt bei Chmel nr. 338 aus unserer Vorlage, und bei Lager 2, 13-14 aus Chmel. Regest bei Lichnowsky Bd. 6 nr. 260, und bei Görz S. 176. — Erwähnt von Chmel, Friedrich IV. 2, 124 Anm. 1; Chroniken der Deutschen Städte 3, 395 Anm. 3; Seeliger a. a. O. S. 65; Kraus 1, 86; Hufnagel S. 283 Anm. 2; Breßlau a. a. O. 1, 529 und Bd. 2 (2. Aufl., Leipzig 1915) S. 169-170. Als ew unser gnediger herr der Rômisch kunig zu seinem kanzler in dem heiligen 15 reich aufgenomen hat, also werdet ir im geloben und swern, daz ir im dieselben canzlei trewlich verweset und versorget und daz ir oder die prothonotari all briefe und geschrift, die auß derselben canzlei ausgeen sullen, nach dem besten form ausrichtet und vertiget und die an unsers herren des Römischen kunigs willen nicht ausgebet ungeverlich, seinen fromen trachtet, seinen schaden warnet und im das trewist und beste nach ewer vernufte 20 ratet, auch sein gehaim versweiget und die an seinen willen nicht offnet unz in tod, und in allen sachen tût und handelt, als ain getrewr kanzler seinem herren dem Rômischen kunig tûn sol und pflichtig ist ze tûn, trewlich und ungeverlich. 25. Diensteid des [Kurmainzischen Kanzlers] Heinrich Leubing bei seiner Ernennung 1144! Eu zum Protonotar in der königlichen Kanzlei. [1441 zu Juli 262 Wiener Neustadt.] Juli 261 25 30 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 85a cop. chart. coaeva mit der Über- schrift Item Heinrichs Lewbing jurament, als er prothonotarius worden ist. Die von uns durch Petitdruck kenntlich gemachten Teile stimmen mit dem Diensteid des Reichs- kanzlers (nr. 24) überein. Regest bei Chmel nr. 344. — Erwähnt von Seeliger a. a. O. S. 66 Anm. 2; Lechner S. 86 Anm. 1; Hufnagel S 283 Anm. 4; Breßlau a. a. O. 1, 529. Als ew unser gnediger herre der Rômisch kunig zu prothonotari seiner canzlei in dem hei- ligen rich aufgenomen hat, also werdet ir im geloben und sweren, daz ir all briefe und geschrift, die ew empholhen werden, nach gewondlichen formen und herkomen derselben canzlei und nach ewr vernuft auf das beste und trewest begreifet und vertiget und die an unsers herren 85 des Rômischen kunigs willen nicht ausgebet ungeverlich, desselben unsers herren des Römischen kunigs frumen trachtet, seinen schaden warnet, im das trewist und beste ratet, sein gehaim versweiget und die an seinen willen nicht offnet unz in tod, und in allen sachen gen unserm egenanten herren dem Rômischen kunig tût und handelt, als ein getrewer prothonotari in seinem ambte tun sol und pflichtig ist zu tûn, auch ungeverlich. 40 26. K. Friedrich überträgt dem Grafen Gumprecht von Nuenar die Leitung des Hof- 1441 gerichts gegen ein Jahresgehalt von tausend rheinischen Gulden. 1441 Juli 29 Wiener Neustadt. Juli 29 45 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 83 ab cop. chart. coaeva. Im Auszuge bei Chmel nr. 343 aus unserer Vorlage. Erwähnt von Pückert S. 169-170; Tomaschek, Die höchste Gerichtsbarkeit des Deutschen Königs und Reiches im 15. Jahrhundert (Sitzungsberichte der philos.-histor. Klasse der 1 Vgl. S. 28. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 2 Vgl. ebenda.
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 65 Regest bei Chmel nr. 333 und Lichnowsky Bd. 6 nr. 253. — Erwähnt von Joannis 1441 Jul. 26 Rerum Moguntiacarum Vol. 1 (Francofurti 1722) pag. 756, von Bachmann S. 85 Anm. 3 (mit dem falschen Datum „Juli 28") und von Breßlau, Handbuch der Urkundenlehre für Deutschland und Italien Bd. 1 (2. Aufl., Leipzig 1912) S. 529. 5 24. Diensteid des Reichskanzlers Erzbischofs Jakob von Trier. Wiener Neustadt.] [ 1441 zu Juli 26 1 1144! Eu Juli 26) 10 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 85a cop. chart. coaeva mit der Uber- schrift Item des von Trier Rômischen canzler jurament in forma infrascripta. Gedruckt bei Chmel nr. 338 aus unserer Vorlage, und bei Lager 2, 13-14 aus Chmel. Regest bei Lichnowsky Bd. 6 nr. 260, und bei Görz S. 176. — Erwähnt von Chmel, Friedrich IV. 2, 124 Anm. 1; Chroniken der Deutschen Städte 3, 395 Anm. 3; Seeliger a. a. O. S. 65; Kraus 1, 86; Hufnagel S. 283 Anm. 2; Breßlau a. a. O. 1, 529 und Bd. 2 (2. Aufl., Leipzig 1915) S. 169-170. Als ew unser gnediger herr der Rômisch kunig zu seinem kanzler in dem heiligen 15 reich aufgenomen hat, also werdet ir im geloben und swern, daz ir im dieselben canzlei trewlich verweset und versorget und daz ir oder die prothonotari all briefe und geschrift, die auß derselben canzlei ausgeen sullen, nach dem besten form ausrichtet und vertiget und die an unsers herren des Römischen kunigs willen nicht ausgebet ungeverlich, seinen fromen trachtet, seinen schaden warnet und im das trewist und beste nach ewer vernufte 20 ratet, auch sein gehaim versweiget und die an seinen willen nicht offnet unz in tod, und in allen sachen tût und handelt, als ain getrewr kanzler seinem herren dem Rômischen kunig tûn sol und pflichtig ist ze tûn, trewlich und ungeverlich. 25. Diensteid des [Kurmainzischen Kanzlers] Heinrich Leubing bei seiner Ernennung 1144! Eu zum Protonotar in der königlichen Kanzlei. [1441 zu Juli 262 Wiener Neustadt.] Juli 261 25 30 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 85a cop. chart. coaeva mit der Über- schrift Item Heinrichs Lewbing jurament, als er prothonotarius worden ist. Die von uns durch Petitdruck kenntlich gemachten Teile stimmen mit dem Diensteid des Reichs- kanzlers (nr. 24) überein. Regest bei Chmel nr. 344. — Erwähnt von Seeliger a. a. O. S. 66 Anm. 2; Lechner S. 86 Anm. 1; Hufnagel S 283 Anm. 4; Breßlau a. a. O. 1, 529. Als ew unser gnediger herre der Rômisch kunig zu prothonotari seiner canzlei in dem hei- ligen rich aufgenomen hat, also werdet ir im geloben und sweren, daz ir all briefe und geschrift, die ew empholhen werden, nach gewondlichen formen und herkomen derselben canzlei und nach ewr vernuft auf das beste und trewest begreifet und vertiget und die an unsers herren 85 des Rômischen kunigs willen nicht ausgebet ungeverlich, desselben unsers herren des Römischen kunigs frumen trachtet, seinen schaden warnet, im das trewist und beste ratet, sein gehaim versweiget und die an seinen willen nicht offnet unz in tod, und in allen sachen gen unserm egenanten herren dem Rômischen kunig tût und handelt, als ein getrewer prothonotari in seinem ambte tun sol und pflichtig ist zu tûn, auch ungeverlich. 40 26. K. Friedrich überträgt dem Grafen Gumprecht von Nuenar die Leitung des Hof- 1441 gerichts gegen ein Jahresgehalt von tausend rheinischen Gulden. 1441 Juli 29 Wiener Neustadt. Juli 29 45 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 83 ab cop. chart. coaeva. Im Auszuge bei Chmel nr. 343 aus unserer Vorlage. Erwähnt von Pückert S. 169-170; Tomaschek, Die höchste Gerichtsbarkeit des Deutschen Königs und Reiches im 15. Jahrhundert (Sitzungsberichte der philos.-histor. Klasse der 1 Vgl. S. 28. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 2 Vgl. ebenda.
Strana 66
66 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 144! Juli 29 Wiener Akademie Bd. 49) S. 567 und 571-572; Janssen 2, 23 Anm. zu nr. 45; Franklin, Das Reichshofgericht im Mittelalter Bd. 1 (Weimar 1867) S. 325; Chroniken der Deutschen Städte 3, 366 Anm. 1; Lechner S. 85. 1441 Dez. 25 1442 Juli 25 Wir Fridreich etc. bekennen offenlich mit dem brief: als under andern unsers kuniglichen regiments ausrichtungen zuvordrist notdurft ist, zu versehen, daz unser 5 kuniglich hoffgericht aufrichtielich und ordenlich beseczet, gehalten und verweset werde, darumb so haben wir angesehen sôlh vernůft und redlickait, so wir an dem edeln Gum- prechten graven zu Newnaren, erbvogt zü Collen und herren zu Alpen, unserm rate und lieben getruen, erkennen, auch stête getrewe dinst, die er uns und dem heiligen rich unverdrossenlich getan hat und hinfur tûn sol und mag, und haben im mit wolbedachtem 10 gutem rate das vorgenant unser hofgericht bevolhen und ingeben und in unsern hof- richter gemacht und geseczt, machen und seczen auch wissentlich in kraft dits brieves, also daz er a nû furbas dasselb unser hofgericht besiczen halten und das in seinem ab- wesen, ob er von eehafter sach wegen zu zeiten dabei nicht gegenwürtig sein mocht, mit seim genossen beseczen sol und mag, als recht ist, doch mit unserm willen und 15 wissen. er sol auch dem armen als dem reichen und ainem iglichen recht richten tun und volfuren, als dann des heiligen reichs und desselben unsers hoffgerichts recht gewon- heit und herkomen ist, getrewlich an geverde und all arglist. er sol und mag auch solich velle pûsse rechte nutzs und zugehorung, die im als ainem hofrichter gepûren und zůsteen, haben, innemen, der auch geprauchen und geniessen, als dann ander hoffrichter 20 bei unsern vorvordern Römischen keisern und kunigen gehebt, ingenomen und gepraucht haben, von uns und allermeniclich ungehindert an geverde. doch was vêlle peen oder ander gerechtikait uns als ainem Römischen kunig durch recht oder gewonheit desselben unsers hoffgerichts b zusteen und gepüren sullen, die sol er uns anbringen und mit fleis daran sein, daz die zü unsern handen inpracht, uns geraichet und verraitt werden. und 25 derwarten daz der obgenant unser hofrichter demselben unserm hoffgericht dester pas vor gesein mûg, so sullen im von den vorberurten vellen und nüczen des egenanten hoff- gerichts, die uns zusteen und gepûren werdent, alle jar, dieweil er dasselb unser hoff- gericht von unsern wegen inn hat, tausent reynisch€ guldein gevallen. ob aber der so vil nicht gevallen wurden, so wellen wir im dieselben oder so vil, als dann daran ab- 30 gieng, aws unserer kamer schaffen und bestellen zû raichen und zû geben, also daz im fümfhundert guldein auf weichnachten nachstkumftig und die andern fümfhundert guldein auf sand Jacobs tag darnach auch nêchstkumftig und dann hinfur ieglichs jars auf solich vorgemelt zil und frist ausgerichtt und bezalt werden an geverde. uns hat auch darauf der obgenant von Newenaren gewondlich eid und gelubd getan, das egemelt unser hof- 35 gericht zû halten und damit zu tûn und zû volfuren, als dann recht und pillich ist und vor geschriben steet. mit urkunt. geben zu der Newnstat an sambstag nach sand Jacobs tag apostoli anno domini etc. quadragesimo primo unsers reichs im andern jare. 1441 Juli 29 Ad mandatum domini regis Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. 40 11441 26 a. Diensteid des Hofrichters [Grafen Gumprecht von Nuenar]. [1441 zu Juli 29 nu Wiener Neustadt.] Juli 29) Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 83b cop. chart. coaeva. Erwähnt von Chmel nr. 343; Franklin a. a. O. 1, 325; Lechner S. 85. Als ew unser herre der Rômisch kunig zu seinem hofrichter aufgenomen hat, also 45 werdet ir im geloben und sweren, daz ir dasselb hofgericht trewlich innhabet und ver- a) fehli in der Vorlage. b) em.; Forl. hochgerichts. cl.em.: Vorl. reymisch.
66 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 144! Juli 29 Wiener Akademie Bd. 49) S. 567 und 571-572; Janssen 2, 23 Anm. zu nr. 45; Franklin, Das Reichshofgericht im Mittelalter Bd. 1 (Weimar 1867) S. 325; Chroniken der Deutschen Städte 3, 366 Anm. 1; Lechner S. 85. 1441 Dez. 25 1442 Juli 25 Wir Fridreich etc. bekennen offenlich mit dem brief: als under andern unsers kuniglichen regiments ausrichtungen zuvordrist notdurft ist, zu versehen, daz unser 5 kuniglich hoffgericht aufrichtielich und ordenlich beseczet, gehalten und verweset werde, darumb so haben wir angesehen sôlh vernůft und redlickait, so wir an dem edeln Gum- prechten graven zu Newnaren, erbvogt zü Collen und herren zu Alpen, unserm rate und lieben getruen, erkennen, auch stête getrewe dinst, die er uns und dem heiligen rich unverdrossenlich getan hat und hinfur tûn sol und mag, und haben im mit wolbedachtem 10 gutem rate das vorgenant unser hofgericht bevolhen und ingeben und in unsern hof- richter gemacht und geseczt, machen und seczen auch wissentlich in kraft dits brieves, also daz er a nû furbas dasselb unser hofgericht besiczen halten und das in seinem ab- wesen, ob er von eehafter sach wegen zu zeiten dabei nicht gegenwürtig sein mocht, mit seim genossen beseczen sol und mag, als recht ist, doch mit unserm willen und 15 wissen. er sol auch dem armen als dem reichen und ainem iglichen recht richten tun und volfuren, als dann des heiligen reichs und desselben unsers hoffgerichts recht gewon- heit und herkomen ist, getrewlich an geverde und all arglist. er sol und mag auch solich velle pûsse rechte nutzs und zugehorung, die im als ainem hofrichter gepûren und zůsteen, haben, innemen, der auch geprauchen und geniessen, als dann ander hoffrichter 20 bei unsern vorvordern Römischen keisern und kunigen gehebt, ingenomen und gepraucht haben, von uns und allermeniclich ungehindert an geverde. doch was vêlle peen oder ander gerechtikait uns als ainem Römischen kunig durch recht oder gewonheit desselben unsers hoffgerichts b zusteen und gepüren sullen, die sol er uns anbringen und mit fleis daran sein, daz die zü unsern handen inpracht, uns geraichet und verraitt werden. und 25 derwarten daz der obgenant unser hofrichter demselben unserm hoffgericht dester pas vor gesein mûg, so sullen im von den vorberurten vellen und nüczen des egenanten hoff- gerichts, die uns zusteen und gepûren werdent, alle jar, dieweil er dasselb unser hoff- gericht von unsern wegen inn hat, tausent reynisch€ guldein gevallen. ob aber der so vil nicht gevallen wurden, so wellen wir im dieselben oder so vil, als dann daran ab- 30 gieng, aws unserer kamer schaffen und bestellen zû raichen und zû geben, also daz im fümfhundert guldein auf weichnachten nachstkumftig und die andern fümfhundert guldein auf sand Jacobs tag darnach auch nêchstkumftig und dann hinfur ieglichs jars auf solich vorgemelt zil und frist ausgerichtt und bezalt werden an geverde. uns hat auch darauf der obgenant von Newenaren gewondlich eid und gelubd getan, das egemelt unser hof- 35 gericht zû halten und damit zu tûn und zû volfuren, als dann recht und pillich ist und vor geschriben steet. mit urkunt. geben zu der Newnstat an sambstag nach sand Jacobs tag apostoli anno domini etc. quadragesimo primo unsers reichs im andern jare. 1441 Juli 29 Ad mandatum domini regis Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. 40 11441 26 a. Diensteid des Hofrichters [Grafen Gumprecht von Nuenar]. [1441 zu Juli 29 nu Wiener Neustadt.] Juli 29) Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 83b cop. chart. coaeva. Erwähnt von Chmel nr. 343; Franklin a. a. O. 1, 325; Lechner S. 85. Als ew unser herre der Rômisch kunig zu seinem hofrichter aufgenomen hat, also 45 werdet ir im geloben und sweren, daz ir dasselb hofgericht trewlich innhabet und ver- a) fehli in der Vorlage. b) em.; Forl. hochgerichts. cl.em.: Vorl. reymisch.
Strana 67
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14.49. 67 weset, gerecht recht€ richtet menikleich dem armen als dem reichen und darin nicht €1441 2r6 ansehet weder frewntschaft noch veintschaft, lieb noch laid, miet noch gabe noch Juli 29) dhainerlei ander sachen, die rechtes gericht wenden mochten, ungeverleich, und € sunder alles das handelt und tut, das in dem bevelhnusbriefe ew uber dasselb° hofgericht ge- 5 geben 1 begriffen ist, auch trewlich und an geverde 2 27. Aufzeichnung über den Inhalt des Diensteides des Hofgerichtsschreibers Hans 11441 Geisler. [1441 zu Juli 29 Wiener Neustadt.] 2n Juli 29) 10 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 85 ab cop. chart. coaeva mit der Uber- schrift Item des Hannsen Gýsler jurament, als er hofschreiber worden ist. Regest bei Chmel nr. 344. Erwähnt von Tomaschek a. a. O. 49, 581; Franklin a. a. O. 1, 325; Lechner S. 86 Anm. 1. Der hoffgerichtschreiber sol swern, daz er alle sachen, so sich in seinem ampt und von unsers gnedigen herren des kunigs wegen gepûren ze schreiben und auszerichten in 15 gerichte und wie sich das begeben wirdet, ausrichte und handel getrewlich und fleissiclich und sunder durch dhainerlei sachen willen miet gab frwntschaft veintschaft noch anders, wie sich das begeben môcht, die gerichte nicht anders beschreib noch verkere, dann wie sich die ergeen und nach pillichen sachen sullen in geschrift begriffen werden nach seiner besten verstantnüsse, damit niemant seinthalben geverlich darinne verkurzt werde, ge- 20 trewlich und an all arglist; daz er auch die insigel, so unser gnediger herre der kunig im zu dem hoffgerichte empfelhen wirdet, das grosser und das klainer, wol beware und dhainen brief, sunder gerichtsbriefe, an des hofrichter verzaichnûs oder besunderlich be� velhnüs oder, ob der hoffrichter nicht gegenwurtig wêre, an unsers gnedigisten herren des kunig verzaichnûs und bevelhen, ausgenomen gemain ladbrief, nicht außgêbe und 25 auch mitsampt dem hofrichter getrewlich daran sein und fleiss haben sol, daz unserm gnedigisten herren dem kunig sein peen vëll und gerechtikait, die sich dann in dem hof- gerichte begeben, vermerkt vermeldet verraitet und seinen gnaden inbracht werden, auch seiner gnaden gehaim, wo die an in gelangt, versweig und die an sein willen nicht offne unz in den tod, und in allen sachen gen unserm ieczgenanten herren dem kunig tû und so handl, als ain getrewer hofgerichtschreiber in seinem ambt tun sol und pflichtig ist zu tûn, auch ungeverlich. 35 28. K. Friedrich an gen. Reichsstädte (einzeln): will binnen kurzem nach Oberdeutsch- 1441 land kommen und mit Rat der Kurfürsten und Fürsten für die Beseitigung der öffentlichen Unsicherheit sorgen; hat, um dies desto besser zu erreichen, das Hofgericht mit der Rechtsprechung beauftragt und den Grafen Gumprecht von Nuenar zum Hofrichter ernannt; beglaubigt den letzteren. 1441 Juli 30 Wiener Neustadt. An Frankfurt: F aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 48 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. — Gedruckt bei Harpprecht, Staatsarchiv des Kayserl. und des H. Röm. Reichs 40 Cammer-Gerichts Theil 1 (Ulm 1757) S. 319-320 ohne Adresse und ohne Quellenangabe, aber sicher aus F, und bei Senckenberg, De judicio camerali hodierno etc. observationes variae (Vindobonae 1764) pag. 102-103 aus Harpprecht. — Auszug bei Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Refor- mation 6, 5-6, und bei Lechner S. 86. — Regest bei Janssen 2, 23 nr. 45 und bei Franklin a. a. O. 1, 325 Anm. 4. — Erwähnt von Tomaschek a. a. O. 49, 567. Juli 80 45 a) em.; Vorl. richt. b) em.; Forl. stellt um sunder und. c) em.; Vorl. daselb. 2 Verschwiegenheit verpflichtet wird, wie die in den nr. 26. Man beachte, daß der Hofrichter nicht zur nrr. 24. 25 und 27 genannten Beamten. 9 *
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14.49. 67 weset, gerecht recht€ richtet menikleich dem armen als dem reichen und darin nicht €1441 2r6 ansehet weder frewntschaft noch veintschaft, lieb noch laid, miet noch gabe noch Juli 29) dhainerlei ander sachen, die rechtes gericht wenden mochten, ungeverleich, und € sunder alles das handelt und tut, das in dem bevelhnusbriefe ew uber dasselb° hofgericht ge- 5 geben 1 begriffen ist, auch trewlich und an geverde 2 27. Aufzeichnung über den Inhalt des Diensteides des Hofgerichtsschreibers Hans 11441 Geisler. [1441 zu Juli 29 Wiener Neustadt.] 2n Juli 29) 10 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 85 ab cop. chart. coaeva mit der Uber- schrift Item des Hannsen Gýsler jurament, als er hofschreiber worden ist. Regest bei Chmel nr. 344. Erwähnt von Tomaschek a. a. O. 49, 581; Franklin a. a. O. 1, 325; Lechner S. 86 Anm. 1. Der hoffgerichtschreiber sol swern, daz er alle sachen, so sich in seinem ampt und von unsers gnedigen herren des kunigs wegen gepûren ze schreiben und auszerichten in 15 gerichte und wie sich das begeben wirdet, ausrichte und handel getrewlich und fleissiclich und sunder durch dhainerlei sachen willen miet gab frwntschaft veintschaft noch anders, wie sich das begeben môcht, die gerichte nicht anders beschreib noch verkere, dann wie sich die ergeen und nach pillichen sachen sullen in geschrift begriffen werden nach seiner besten verstantnüsse, damit niemant seinthalben geverlich darinne verkurzt werde, ge- 20 trewlich und an all arglist; daz er auch die insigel, so unser gnediger herre der kunig im zu dem hoffgerichte empfelhen wirdet, das grosser und das klainer, wol beware und dhainen brief, sunder gerichtsbriefe, an des hofrichter verzaichnûs oder besunderlich be� velhnüs oder, ob der hoffrichter nicht gegenwurtig wêre, an unsers gnedigisten herren des kunig verzaichnûs und bevelhen, ausgenomen gemain ladbrief, nicht außgêbe und 25 auch mitsampt dem hofrichter getrewlich daran sein und fleiss haben sol, daz unserm gnedigisten herren dem kunig sein peen vëll und gerechtikait, die sich dann in dem hof- gerichte begeben, vermerkt vermeldet verraitet und seinen gnaden inbracht werden, auch seiner gnaden gehaim, wo die an in gelangt, versweig und die an sein willen nicht offne unz in den tod, und in allen sachen gen unserm ieczgenanten herren dem kunig tû und so handl, als ain getrewer hofgerichtschreiber in seinem ambt tun sol und pflichtig ist zu tûn, auch ungeverlich. 35 28. K. Friedrich an gen. Reichsstädte (einzeln): will binnen kurzem nach Oberdeutsch- 1441 land kommen und mit Rat der Kurfürsten und Fürsten für die Beseitigung der öffentlichen Unsicherheit sorgen; hat, um dies desto besser zu erreichen, das Hofgericht mit der Rechtsprechung beauftragt und den Grafen Gumprecht von Nuenar zum Hofrichter ernannt; beglaubigt den letzteren. 1441 Juli 30 Wiener Neustadt. An Frankfurt: F aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 48 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. — Gedruckt bei Harpprecht, Staatsarchiv des Kayserl. und des H. Röm. Reichs 40 Cammer-Gerichts Theil 1 (Ulm 1757) S. 319-320 ohne Adresse und ohne Quellenangabe, aber sicher aus F, und bei Senckenberg, De judicio camerali hodierno etc. observationes variae (Vindobonae 1764) pag. 102-103 aus Harpprecht. — Auszug bei Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Refor- mation 6, 5-6, und bei Lechner S. 86. — Regest bei Janssen 2, 23 nr. 45 und bei Franklin a. a. O. 1, 325 Anm. 4. — Erwähnt von Tomaschek a. a. O. 49, 567. Juli 80 45 a) em.; Vorl. richt. b) em.; Forl. stellt um sunder und. c) em.; Vorl. daselb. 2 Verschwiegenheit verpflichtet wird, wie die in den nr. 26. Man beachte, daß der Hofrichter nicht zur nrr. 24. 25 und 27 genannten Beamten. 9 *
Strana 68
68 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 30 An Nürnberg: N coll. Nürnberg Kreis-A. Reichsstadt Nürnberg, Akten und Urkunden über Staats- und Verwaltungsangelegenheiten (Saal I Lade 79 nr. 20) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse Den ersamen burgermeister und rat der stat zu Nuremberg, unsern und des richs lieben getrwen. 144! Juli 80 Friedreich von gotes gnaden Rômischer kûnig zu allen czeiten merer des reichs herczog zu Osterreich und a zu Steyr etc. Ersamen und lieben getrewn. wir haben verstannden, daz sich in den obern lannden des heiligen reichs manicherlay wilder lewffe und kriege erheben, dadurch dann die gemein strassen dernyder€ gelegt werden, also daz der kaufman und ander gemein lewte daruf nicht wol sicher gewandeln noch gesein môgen, das uns dann nicht lieb ist, und sein dorumb in ganczer meynung, uns in kurtz, ob got wille, in die egenanten obern 10 lannd des heiligen reichs zu fugen und nach rate unser kurfursten und fursten 1 solich wege furhand zu nemen, damit Dewtsche lannd in eine gute ordnung gesaczt und soliche wilde lewffe abgestalt werden. und derworten daz wir es dester bas zu einem solichen bringen môgen und niemand not werde sich zu beclagen, daz er des rechtens ° an unserm obern gerichte nicht bekomen mochtend, han wir unser hofgericht geordent und mit 15 namen den edeln graf Gumprechten von Newenare, erbvogt zu Colen und hern zu Alpen, unsern rat und lieben getrewn, zu unserm hofrichter in unserm kunigelichen hof ufgenomen f und gemacht2, solich unser hofgerichte zu verwesen und recht zu tûnde 3 allen den, den des rechtens not ist, als euch des alles der egenant s Gumprecht wol eigentlicher underrichten wirdet. dem wollet dorynne zu diser czeit als uns selber 20 glauben. geben zu der Newnstath an suntag vor sandt Peters tag ad vincula anno domini etc. quadragesimo primo unsers reichs im andern jare. [in verso] Den ersamen burgermeister und rat der stat zu Francfort, unsern und des richs lieben getrwen. Ad mandatum domini regis Hermannus Hecht. 25 141 29. Aufzeichnungen des Notars Jakob Hüglin über den Bericht, den zwei gen. Gesandte Aug. 18 des Baseler Konzils in den Generalkongregationen vom 18. und 25. August 1441 u. 25 über ihre Gesandtschaft an K. Friedrich nach Wien erstatteten. 1441 August 18 und 25 [Basel]. Aus Solothurn Kantonsbibliothek Protokoll Hüglins fol. 735b-737b und fol. 740a not. chart. 30 соаегае. Gedruckt Conc. Bas. 7, 408 Z. 16 bis 410 Z. 6 und 412 Z. 6-12 ebendaher. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Lyon 1904) pag. 371. Aug. 18 [1. Aus dem Protokoll der Generalkongregation vom 18. August 1441:] Post 35 hec 4 domini Rûdolphus auditor camere et Michael Balduini redientes de Wienna a domino rege Romanorum illuc per sacrum concilium destinati suam de per eos apud regiam majestatem gestis fecerunt in eadem congregacione relacionem, asserentes inter cetera, [1"] qualiter tria a dicto domino rege fieri postularunt: primo quatenus vellet sua majestas dare protectorem sacri concilii ad effectum salvi conductus per eum con- 40 cessi 5 execucioni demandandi et tuendi; secundo ut vellet attemptata contra sacrum con- cilium et ejus supposita presertim circa privaciones contra existentes in concilio per 1441 a) om. F. b) N denyder. c) N reichtens. d) sic. e) N Newnar. f) Nausgenomen. g) Negenanten. h) N Newstat. Herren und Städte sollten also, scheint es, zu den Verhandlungen nicht zugezogen werden. 2 Vgl. nr. 26. 3 4 5 Vgl. nr. 64 art. 8. Vgl. Conc. Bas. 7, 408 Z. 1ff. Vgl. RTA. 15 nr. 163. 45
68 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 30 An Nürnberg: N coll. Nürnberg Kreis-A. Reichsstadt Nürnberg, Akten und Urkunden über Staats- und Verwaltungsangelegenheiten (Saal I Lade 79 nr. 20) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse Den ersamen burgermeister und rat der stat zu Nuremberg, unsern und des richs lieben getrwen. 144! Juli 80 Friedreich von gotes gnaden Rômischer kûnig zu allen czeiten merer des reichs herczog zu Osterreich und a zu Steyr etc. Ersamen und lieben getrewn. wir haben verstannden, daz sich in den obern lannden des heiligen reichs manicherlay wilder lewffe und kriege erheben, dadurch dann die gemein strassen dernyder€ gelegt werden, also daz der kaufman und ander gemein lewte daruf nicht wol sicher gewandeln noch gesein môgen, das uns dann nicht lieb ist, und sein dorumb in ganczer meynung, uns in kurtz, ob got wille, in die egenanten obern 10 lannd des heiligen reichs zu fugen und nach rate unser kurfursten und fursten 1 solich wege furhand zu nemen, damit Dewtsche lannd in eine gute ordnung gesaczt und soliche wilde lewffe abgestalt werden. und derworten daz wir es dester bas zu einem solichen bringen môgen und niemand not werde sich zu beclagen, daz er des rechtens ° an unserm obern gerichte nicht bekomen mochtend, han wir unser hofgericht geordent und mit 15 namen den edeln graf Gumprechten von Newenare, erbvogt zu Colen und hern zu Alpen, unsern rat und lieben getrewn, zu unserm hofrichter in unserm kunigelichen hof ufgenomen f und gemacht2, solich unser hofgerichte zu verwesen und recht zu tûnde 3 allen den, den des rechtens not ist, als euch des alles der egenant s Gumprecht wol eigentlicher underrichten wirdet. dem wollet dorynne zu diser czeit als uns selber 20 glauben. geben zu der Newnstath an suntag vor sandt Peters tag ad vincula anno domini etc. quadragesimo primo unsers reichs im andern jare. [in verso] Den ersamen burgermeister und rat der stat zu Francfort, unsern und des richs lieben getrwen. Ad mandatum domini regis Hermannus Hecht. 25 141 29. Aufzeichnungen des Notars Jakob Hüglin über den Bericht, den zwei gen. Gesandte Aug. 18 des Baseler Konzils in den Generalkongregationen vom 18. und 25. August 1441 u. 25 über ihre Gesandtschaft an K. Friedrich nach Wien erstatteten. 1441 August 18 und 25 [Basel]. Aus Solothurn Kantonsbibliothek Protokoll Hüglins fol. 735b-737b und fol. 740a not. chart. 30 соаегае. Gedruckt Conc. Bas. 7, 408 Z. 16 bis 410 Z. 6 und 412 Z. 6-12 ebendaher. Benutzt von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman et la fin du grand schisme (Lyon 1904) pag. 371. Aug. 18 [1. Aus dem Protokoll der Generalkongregation vom 18. August 1441:] Post 35 hec 4 domini Rûdolphus auditor camere et Michael Balduini redientes de Wienna a domino rege Romanorum illuc per sacrum concilium destinati suam de per eos apud regiam majestatem gestis fecerunt in eadem congregacione relacionem, asserentes inter cetera, [1"] qualiter tria a dicto domino rege fieri postularunt: primo quatenus vellet sua majestas dare protectorem sacri concilii ad effectum salvi conductus per eum con- 40 cessi 5 execucioni demandandi et tuendi; secundo ut vellet attemptata contra sacrum con- cilium et ejus supposita presertim circa privaciones contra existentes in concilio per 1441 a) om. F. b) N denyder. c) N reichtens. d) sic. e) N Newnar. f) Nausgenomen. g) Negenanten. h) N Newstat. Herren und Städte sollten also, scheint es, zu den Verhandlungen nicht zugezogen werden. 2 Vgl. nr. 26. 3 4 5 Vgl. nr. 64 art. 8. Vgl. Conc. Bas. 7, 408 Z. 1ff. Vgl. RTA. 15 nr. 163. 45
Strana 69
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 69 Gabrielem olim Eugenium facta et factas revocari facere a et eciam adversus futura 14! Aug. 18 attemptanda obviare; tercio quatenus sua majestas vellet prestare obedienciam sanctissimo t. 25 domino nostro domino Felici pape V. tamquam summo pontifici et pape unico. item dixerunt, qualiter ad movendum dictum dominum regem ad concedendum premissa ad- 5 duxerunt raciones allegaciones et motiva juris divini et humani, per quas ipsi justifica- bant facta sacri concilii, ejus gesta et processum seriose narrando et recitando. [15] ad quequidem tria prefatus serenissimus dominus rex post habitam maturam cum suis prin- cipibus prelatis baronibus et consiliariis deliberacionem, ut retulerunt, respondit in ef- fectu: videlicet ad primum de protectore dando sacro concilio dixit, quod sua ma- 1o jestas semper devotam habuit affectionem ad sacra generalia concilia et presertim istud concilium Basiliense, quod sincero animo devote prosecutus fuisset, ipsumque revereri et manutenere velle pro posse, licet multum doleret de diversitate et dissencione existentibus inter ipsum et illum, quem dicebat Eugenium. pro quarum sedacioneb libenter vellet operam dare, offerens se paratum semper ad queque grata impendenda dicto sacro con- 15 cilio, ipsumque defensare et tueri velle et quod in brevi super hoc mitteret unum pro- tectorem. ad secundum respondit, quod sacrum concilium non debeat esse anxium nec tedium recipere, quia sua majestas taliter provideret et disponeret, quod dictum sacrum concilium remaneret contentum et quod amplius ipsum nec ejus supposita molesta- rentur. ad tercium de obediencia prestanda domino nostro Felici respondit, quod 20 super hoc adhuc non erat bene clarificatus nec deliberatus et quod dudum optasset super hoc recepisse informacionem, sed propter nimia alia circa imperium suum agenda hucus- que huic materie vacare non potuerit. unde concludendo dixit, quod ipse indixerat 1 unam dietam tenendam in Franckfordia circa festum sancti Martini proximum, ad quam Nov. 11 ipse personaliter, si non morte preveniatur, interesse velle dixit, et quod ibi convocari 25 faciet dominos electores et alios prelatos imperii pro finali conclusione in ipsa materia captanda et quod tunc finale ad hoc daret suum responsum et taliter aget in ipsa dieta, quod veritas defensabitur, prout et eam defensare pollicitus est, nec ulterius tardabit, quin det conclusionem finalem huic rei. [1e] et tandem post hanc responsionem dictus dominus imperator dixisset, quod ipse se recommendabat devote sacro concilio, sic di- so cendo, quod, sicut sacrum concilium petit se et sua supposita protegi et tueri, ita sacrum concilium velit prelatos sue regie majestatis recommissos habere et alios de sua curia, ne in aliquo per sacrum concilium graventur aut molestentur, et signanter quod nihil at- temptetur contra dominum Wratislaviensem et Frisingensem episcopos 2. [1"] preterea retulerunt, quod dominus Albertus dux Austrie, frater domini regis, se valde devote re- s5 commendabat sacro concilio et domino nostro Felici pape V., sic dicendo, quod ipse mori volebat, quod dictus dominus noster Felix verus erat summus pontifex et juste ad pa- patum electus esset, quem cum suo papatu usque ad mortem et eciam sacrum concilium [1'] ultra premissa multa alia valde bona defensare et manutenere vellet pro posse 3. nova retulerunt de dicto domino Alberto duce et quam pluribus aliis dominis in curia 40 regia existentibus tendencia ad honorem et incrementum sacri concilii, que longa essent nimis hic enumerare, etc. [1’] quibus sic relatis dominus Arelatensis eisdem dominis relatoribus de diligencia et laboribus regraciatus fuit nomine sacri concilii in forma. [2. Aus dem Protokoll der Generalkongregation vom 25. August 1441:] In eadem congregacione domini Rodolphus de Rûderschein auditor camere et Michael Bal- 45 dowini ambassiatores venientes de rege Romanorum continuando suam relacionem dixerunt, quod in presencia regis “ post exposicionem ewangelii et officii illius diei sibi 1441 Aug. 25 a) die Vorlage wiederholt vellet. b) em.; Vorl. cedacione. c) in der Vorlage folgt dum. 1 2 Vgl. nrr. 50-52. Vgl. nr. 30 art. 2. 8 Vgl. auch nr. 30 art. 4
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 69 Gabrielem olim Eugenium facta et factas revocari facere a et eciam adversus futura 14! Aug. 18 attemptanda obviare; tercio quatenus sua majestas vellet prestare obedienciam sanctissimo t. 25 domino nostro domino Felici pape V. tamquam summo pontifici et pape unico. item dixerunt, qualiter ad movendum dictum dominum regem ad concedendum premissa ad- 5 duxerunt raciones allegaciones et motiva juris divini et humani, per quas ipsi justifica- bant facta sacri concilii, ejus gesta et processum seriose narrando et recitando. [15] ad quequidem tria prefatus serenissimus dominus rex post habitam maturam cum suis prin- cipibus prelatis baronibus et consiliariis deliberacionem, ut retulerunt, respondit in ef- fectu: videlicet ad primum de protectore dando sacro concilio dixit, quod sua ma- 1o jestas semper devotam habuit affectionem ad sacra generalia concilia et presertim istud concilium Basiliense, quod sincero animo devote prosecutus fuisset, ipsumque revereri et manutenere velle pro posse, licet multum doleret de diversitate et dissencione existentibus inter ipsum et illum, quem dicebat Eugenium. pro quarum sedacioneb libenter vellet operam dare, offerens se paratum semper ad queque grata impendenda dicto sacro con- 15 cilio, ipsumque defensare et tueri velle et quod in brevi super hoc mitteret unum pro- tectorem. ad secundum respondit, quod sacrum concilium non debeat esse anxium nec tedium recipere, quia sua majestas taliter provideret et disponeret, quod dictum sacrum concilium remaneret contentum et quod amplius ipsum nec ejus supposita molesta- rentur. ad tercium de obediencia prestanda domino nostro Felici respondit, quod 20 super hoc adhuc non erat bene clarificatus nec deliberatus et quod dudum optasset super hoc recepisse informacionem, sed propter nimia alia circa imperium suum agenda hucus- que huic materie vacare non potuerit. unde concludendo dixit, quod ipse indixerat 1 unam dietam tenendam in Franckfordia circa festum sancti Martini proximum, ad quam Nov. 11 ipse personaliter, si non morte preveniatur, interesse velle dixit, et quod ibi convocari 25 faciet dominos electores et alios prelatos imperii pro finali conclusione in ipsa materia captanda et quod tunc finale ad hoc daret suum responsum et taliter aget in ipsa dieta, quod veritas defensabitur, prout et eam defensare pollicitus est, nec ulterius tardabit, quin det conclusionem finalem huic rei. [1e] et tandem post hanc responsionem dictus dominus imperator dixisset, quod ipse se recommendabat devote sacro concilio, sic di- so cendo, quod, sicut sacrum concilium petit se et sua supposita protegi et tueri, ita sacrum concilium velit prelatos sue regie majestatis recommissos habere et alios de sua curia, ne in aliquo per sacrum concilium graventur aut molestentur, et signanter quod nihil at- temptetur contra dominum Wratislaviensem et Frisingensem episcopos 2. [1"] preterea retulerunt, quod dominus Albertus dux Austrie, frater domini regis, se valde devote re- s5 commendabat sacro concilio et domino nostro Felici pape V., sic dicendo, quod ipse mori volebat, quod dictus dominus noster Felix verus erat summus pontifex et juste ad pa- patum electus esset, quem cum suo papatu usque ad mortem et eciam sacrum concilium [1'] ultra premissa multa alia valde bona defensare et manutenere vellet pro posse 3. nova retulerunt de dicto domino Alberto duce et quam pluribus aliis dominis in curia 40 regia existentibus tendencia ad honorem et incrementum sacri concilii, que longa essent nimis hic enumerare, etc. [1’] quibus sic relatis dominus Arelatensis eisdem dominis relatoribus de diligencia et laboribus regraciatus fuit nomine sacri concilii in forma. [2. Aus dem Protokoll der Generalkongregation vom 25. August 1441:] In eadem congregacione domini Rodolphus de Rûderschein auditor camere et Michael Bal- 45 dowini ambassiatores venientes de rege Romanorum continuando suam relacionem dixerunt, quod in presencia regis “ post exposicionem ewangelii et officii illius diei sibi 1441 Aug. 25 a) die Vorlage wiederholt vellet. b) em.; Vorl. cedacione. c) in der Vorlage folgt dum. 1 2 Vgl. nrr. 50-52. Vgl. nr. 30 art. 2. 8 Vgl. auch nr. 30 art. 4
Strana 70
70 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 in vulgari idiomate factam in recommendacionibus per illum exponentem fuit dictum in Aug. 18 u. 25 effectu „oretis deum pro statu universalis ecclesie et sacri Basiliensis concilii illam re- presentantis etc.“ 11441 30. Aufzeichnungen des Johannes von Segovia über den Bericht, den drei gen. Gesandte ru des Baseler Konzils und des Papstes Felix dem Konzil über den Verlauf ihrer Ge-5 Aug. 18 u. 25/ sandtschaft an K. Friedrich erstatteten. [1441 zu August 18 und 251.] B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 168ab (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 24) cop. membr. saec. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 207 ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. sacc. 15. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 177ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. 10 saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 191b-192a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15, Abschrift von R. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 151b-1529 (Jo de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt Mon. conc. 3, 694-695 aus B und W. Benutzt von Pérouse a. a. O. pag. 371, und von Scharla, Rudolf von Rüdesheim (Bres- lauer Diss. 1910) S. 28-29. 15 [1] Treverensis 2 archiepiscopus proque ceteris electoribus oratores sui adierunt regem Jnní 24 Romanorum Wienne constitutum in natali Johannis, triduo autem post oratores concilii Jiní 27 et pape et consequenter oratores ipsius olim Eugenii. quarum exposicio ambassiatarum, 20 Aug. prout de mense augusti sancte synodo et pape per oratores suos, Guilhelmum de Grûnen- bergb, Rodulphum de Rudeßheim 2 et Michaelem Balduini, inde regressos fuit relatum, dilacionem acceperat, quoniam tunc occupacio magna erat, ut, que urgebat, pacaretur differencia non mediocris inter ipsum regem et fratrem suum 3 [2] concessa autem primum audiencia Treverensi et oratoribus electorum, abinde concilii et tercio aliis, ex-25 cusacione facta, quare non solemnior ambassiata parte concilii et pape fuisset destinata propter factam inhonoracionem Maguncie legatis et oratoribus ejus 4, exposicione denique, propterea quod primus esset omnium Christianorum inter principes plenaque noticia de veritate et justicia synodali in nacione Germanie pre ceteris haberetur, quod in defen- sionem auctoritatis ecclesie decebat majestatem suam inexpectatis aliis principibus suum so animum declarare, ut obediencia redderetur Felici pape quinto, facta rursus peticione, quod in execucionem concessi“ per eum salvi conductus 5 daret protectorem concilio ut- que per Germaniam et ad alios principes scriberet, ne supposita concilii molestarentur aut privarentur, privatis restitucione fienda, responderat: se dolere de angustiis et diffe- renciis ecclesie, qui semper optaverat defendere ac promovere generalium auctoritatem s5 conciliorum, velletque habere recommissa auctoritatem et honorem concilii Basiliensis et, quemadmodum salvum conductum concessisset, manutenere vellet. quo vero ad requisi- cionem, ut domino Felici obediret, quod ipse audierat nuncios adversarii et alias multa, Nov. 11 super quibus oportebat maturius deliberare, ideoque instituisset 6 dietam in festo Martini tenendam Francfordie d, ubi, nisi impediretur, intendebat eo tempore adesse personaliter, 40 a) in BWR bilden die Worte Treverensis - Eugenii keinen selbständigen Satz, sondern gehoren noch rum Schlußsatr des Berichts über den Maiizer Reichstag (ugl. RTA. 15 nr. 357 S. 862 Z. 43); sic sind dort mit et angefügt. b) R Grunenberg. c) Wanscheinend concessa oder concessu. d) R Franckfordie. Die Datierung ergibt sich aus nr. 29. Die wunderliche Vermutung Scharla's (Rudolf von Rüdesheim S. 28 Anm. 4), Rudolf sei „viel- leicht schon von K. Albrecht II. in den Adelstand erhoben worden“, weil ihn Segovia an anderer Stelle (a. a. O. 3, 555) baro Rodulphus de Ruedes- heim nenne, findet ihre Erklärung darin, daß in 1 der Ausgabe von Segovias Chronik irrtümlich inter- punktiert ist Wilhelmus de Gruenenberg, baro Rodul- 45 phus usw. 8 Vgl. S. 22-23. 4 Vgl. darüber RTA. 15, 549-553. 5 Vgl. RTA. 15 nr. 163. Vgl. nrr. 50-52. 50
70 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 in vulgari idiomate factam in recommendacionibus per illum exponentem fuit dictum in Aug. 18 u. 25 effectu „oretis deum pro statu universalis ecclesie et sacri Basiliensis concilii illam re- presentantis etc.“ 11441 30. Aufzeichnungen des Johannes von Segovia über den Bericht, den drei gen. Gesandte ru des Baseler Konzils und des Papstes Felix dem Konzil über den Verlauf ihrer Ge-5 Aug. 18 u. 25/ sandtschaft an K. Friedrich erstatteten. [1441 zu August 18 und 251.] B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 168ab (Jo. de Segovia lib. 17 cap. 24) cop. membr. saec. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 207 ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. sacc. 15. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 177ab (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. 10 saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 191b-192a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15, Abschrift von R. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 151b-1529 (Jo de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt Mon. conc. 3, 694-695 aus B und W. Benutzt von Pérouse a. a. O. pag. 371, und von Scharla, Rudolf von Rüdesheim (Bres- lauer Diss. 1910) S. 28-29. 15 [1] Treverensis 2 archiepiscopus proque ceteris electoribus oratores sui adierunt regem Jnní 24 Romanorum Wienne constitutum in natali Johannis, triduo autem post oratores concilii Jiní 27 et pape et consequenter oratores ipsius olim Eugenii. quarum exposicio ambassiatarum, 20 Aug. prout de mense augusti sancte synodo et pape per oratores suos, Guilhelmum de Grûnen- bergb, Rodulphum de Rudeßheim 2 et Michaelem Balduini, inde regressos fuit relatum, dilacionem acceperat, quoniam tunc occupacio magna erat, ut, que urgebat, pacaretur differencia non mediocris inter ipsum regem et fratrem suum 3 [2] concessa autem primum audiencia Treverensi et oratoribus electorum, abinde concilii et tercio aliis, ex-25 cusacione facta, quare non solemnior ambassiata parte concilii et pape fuisset destinata propter factam inhonoracionem Maguncie legatis et oratoribus ejus 4, exposicione denique, propterea quod primus esset omnium Christianorum inter principes plenaque noticia de veritate et justicia synodali in nacione Germanie pre ceteris haberetur, quod in defen- sionem auctoritatis ecclesie decebat majestatem suam inexpectatis aliis principibus suum so animum declarare, ut obediencia redderetur Felici pape quinto, facta rursus peticione, quod in execucionem concessi“ per eum salvi conductus 5 daret protectorem concilio ut- que per Germaniam et ad alios principes scriberet, ne supposita concilii molestarentur aut privarentur, privatis restitucione fienda, responderat: se dolere de angustiis et diffe- renciis ecclesie, qui semper optaverat defendere ac promovere generalium auctoritatem s5 conciliorum, velletque habere recommissa auctoritatem et honorem concilii Basiliensis et, quemadmodum salvum conductum concessisset, manutenere vellet. quo vero ad requisi- cionem, ut domino Felici obediret, quod ipse audierat nuncios adversarii et alias multa, Nov. 11 super quibus oportebat maturius deliberare, ideoque instituisset 6 dietam in festo Martini tenendam Francfordie d, ubi, nisi impediretur, intendebat eo tempore adesse personaliter, 40 a) in BWR bilden die Worte Treverensis - Eugenii keinen selbständigen Satz, sondern gehoren noch rum Schlußsatr des Berichts über den Maiizer Reichstag (ugl. RTA. 15 nr. 357 S. 862 Z. 43); sic sind dort mit et angefügt. b) R Grunenberg. c) Wanscheinend concessa oder concessu. d) R Franckfordie. Die Datierung ergibt sich aus nr. 29. Die wunderliche Vermutung Scharla's (Rudolf von Rüdesheim S. 28 Anm. 4), Rudolf sei „viel- leicht schon von K. Albrecht II. in den Adelstand erhoben worden“, weil ihn Segovia an anderer Stelle (a. a. O. 3, 555) baro Rodulphus de Ruedes- heim nenne, findet ihre Erklärung darin, daß in 1 der Ausgabe von Segovias Chronik irrtümlich inter- punktiert ist Wilhelmus de Gruenenberg, baro Rodul- 45 phus usw. 8 Vgl. S. 22-23. 4 Vgl. darüber RTA. 15, 549-553. 5 Vgl. RTA. 15 nr. 163. Vgl. nrr. 50-52. 50
Strana 71
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 71 et convocatis principibus ac prelatis Germanie, ut per se aut suos interessent, consulta- 1144! ru cione habita vellet ibidem accipere conclusionem. quo vero ad alia duo vellet sic pro- Aug. 8 u. 25] videre, ut merito concilium contentaretur, siquidem volebat manutenere supposita concilii et adjuvare; et sicut concilium desiderabat suos haberi recommissos, sic eciam ageret de 5 hominibus regis ipsius, duobus videlicet consiliariis nominatis Frisingensi et Wratislaviensi episcopis “, ut contra istum non tenderetur ad privacionem 1, illius vero causa recommissa haberetur, super et racione vicariatus inter cardinalem sancti Martini et eum diebus illis gravi in concilio lite pendente2 (factaque est abinde concordia, ut vicariatu dimisso cer- tam haberet annuam pensionem). postremo autem commiserat oratoribus ipsis, ut re- 1o commissum eum facerent sacro concilio. [3] de qua responsione nuncii adversarii [4] germanus vero regis ipsius Al- pessime contenti magnas fecerant acclamaciones. bertus Austrie dux deliberacione habita respondisset 3 firmiter se perseveraturum, sicut Christianum decebat principem, in obediencia per eum semel reddita sanctissimo domino Felici pape 4 usque ad alterius eorum mortem, omnimode se recommendans sanctitati 15 sue et concilio b Basiliensi. b. Verhandlungen K. Friedrichs mit einer Gesandtschaft des Königs von England über die Kirchen- frage in Wien im Juni und Juli 1441 nr. 31-33. 20 31. K. Friedrich an K. Heinrich VI. von England: dankt ihm für seinen Brief und für die Mitteilungen seines Gesandten Johannes Beke; ermahnt ihn, in seinen Be- mühungen für die Herstellung des Friedens in der Kirche fortzufahren; empfichlt ihm Beke, der jetzt zurückkehrt. 1441 Juni 16 Wien. 1441 Juní 16 25 L aus London Lambeth library ms. 211 fol. 135 ab cop. membr. coaeva mit der Uberschrift Regraciatoria pro bona regis disposicione ad reparandam ecclesie unionem. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 300 a cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams vol. 2 (London 1872) pag. 100-102 aus L. Regest im Archiv der Gesellschaft für ältere Deutsche Geschichtkunde 7, 990. Fridericus dei “ gracia Romanorum rex semper augustus Austrie Stirie Karinthie et Carniole dux comes Tirolis etc. serenissimo principi Henrico regid Anglie et Francie ac so domino Hibernie, fratri nostro carissimo, salutem et fraterne dileccionis continuum incre- mentum serenissime princeps, fratere carissimef. [1] allatas nobis pridem vestre fraternitatis litteras 5 et ea, que pro pace et unione sancte matris ecclesie fore viderentur necessaria, nobis per organum fidelis vestri dilecti Johannis Beke militis vestri ex parte tam diserte quam prudenter exposita s tanto alacriorih recepimus animo, quanto in hiis s5 fraternitatem vestram ad militantis ecclesie refabricandam unionem optime dispositam agno- vimus. super quo ad uberes vestre fraternitati exurgimus graciarum acciones. et quia a) W episcopus. b) R continuo. c) O om, dei - Tirolis. d) O om. regi-carissimo, add. etc. ut supra, d. i. wrie in einem Briefe vom 27. Juni 1440, der unmittelbar vorangeht. o) O add. noster. 1) O precarissime. g) LO add. fuerant. h) L alacrio. 40 1 Man vergleiche darüber Ermisch, Mittel- und Niederschlesien während der königlosen Zeit 1440 bis 1452 (Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens Bd. 13) S. 31-49; ferner Codex diplomaticus Silesiae 15, 64 ff. 46 2 Uber die Zwistigkeiten zwischen Bischof Niko- demus von Freising und Johannes Grünwalder vergleiche man Geiß, Geschichte der Stadtpfarrei St. Peter in München (München 1868) S 39-43 und Königer, Johann III. Grünwalder, Bischof von Freising (Progr. des Wittelsbacher-Gymnasiums in München 1914) S. 51-52. 8 Vgl. auch nr. 29 art. 1d. 4 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 27 (Mon. conc. 3, 493), auch RTA. 15 nr. 365 und Basler Chroniken Bd. 5 (Leipzig 1895) S. 479. Dies ist der in RTA. 15 nr. 311 abgedruckte Brief vom 3. Februar 1441. Vgl. auch RTA. 15, 531; 574; 578.
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 71 et convocatis principibus ac prelatis Germanie, ut per se aut suos interessent, consulta- 1144! ru cione habita vellet ibidem accipere conclusionem. quo vero ad alia duo vellet sic pro- Aug. 8 u. 25] videre, ut merito concilium contentaretur, siquidem volebat manutenere supposita concilii et adjuvare; et sicut concilium desiderabat suos haberi recommissos, sic eciam ageret de 5 hominibus regis ipsius, duobus videlicet consiliariis nominatis Frisingensi et Wratislaviensi episcopis “, ut contra istum non tenderetur ad privacionem 1, illius vero causa recommissa haberetur, super et racione vicariatus inter cardinalem sancti Martini et eum diebus illis gravi in concilio lite pendente2 (factaque est abinde concordia, ut vicariatu dimisso cer- tam haberet annuam pensionem). postremo autem commiserat oratoribus ipsis, ut re- 1o commissum eum facerent sacro concilio. [3] de qua responsione nuncii adversarii [4] germanus vero regis ipsius Al- pessime contenti magnas fecerant acclamaciones. bertus Austrie dux deliberacione habita respondisset 3 firmiter se perseveraturum, sicut Christianum decebat principem, in obediencia per eum semel reddita sanctissimo domino Felici pape 4 usque ad alterius eorum mortem, omnimode se recommendans sanctitati 15 sue et concilio b Basiliensi. b. Verhandlungen K. Friedrichs mit einer Gesandtschaft des Königs von England über die Kirchen- frage in Wien im Juni und Juli 1441 nr. 31-33. 20 31. K. Friedrich an K. Heinrich VI. von England: dankt ihm für seinen Brief und für die Mitteilungen seines Gesandten Johannes Beke; ermahnt ihn, in seinen Be- mühungen für die Herstellung des Friedens in der Kirche fortzufahren; empfichlt ihm Beke, der jetzt zurückkehrt. 1441 Juni 16 Wien. 1441 Juní 16 25 L aus London Lambeth library ms. 211 fol. 135 ab cop. membr. coaeva mit der Uberschrift Regraciatoria pro bona regis disposicione ad reparandam ecclesie unionem. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 300 a cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams vol. 2 (London 1872) pag. 100-102 aus L. Regest im Archiv der Gesellschaft für ältere Deutsche Geschichtkunde 7, 990. Fridericus dei “ gracia Romanorum rex semper augustus Austrie Stirie Karinthie et Carniole dux comes Tirolis etc. serenissimo principi Henrico regid Anglie et Francie ac so domino Hibernie, fratri nostro carissimo, salutem et fraterne dileccionis continuum incre- mentum serenissime princeps, fratere carissimef. [1] allatas nobis pridem vestre fraternitatis litteras 5 et ea, que pro pace et unione sancte matris ecclesie fore viderentur necessaria, nobis per organum fidelis vestri dilecti Johannis Beke militis vestri ex parte tam diserte quam prudenter exposita s tanto alacriorih recepimus animo, quanto in hiis s5 fraternitatem vestram ad militantis ecclesie refabricandam unionem optime dispositam agno- vimus. super quo ad uberes vestre fraternitati exurgimus graciarum acciones. et quia a) W episcopus. b) R continuo. c) O om, dei - Tirolis. d) O om. regi-carissimo, add. etc. ut supra, d. i. wrie in einem Briefe vom 27. Juni 1440, der unmittelbar vorangeht. o) O add. noster. 1) O precarissime. g) LO add. fuerant. h) L alacrio. 40 1 Man vergleiche darüber Ermisch, Mittel- und Niederschlesien während der königlosen Zeit 1440 bis 1452 (Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens Bd. 13) S. 31-49; ferner Codex diplomaticus Silesiae 15, 64 ff. 46 2 Uber die Zwistigkeiten zwischen Bischof Niko- demus von Freising und Johannes Grünwalder vergleiche man Geiß, Geschichte der Stadtpfarrei St. Peter in München (München 1868) S 39-43 und Königer, Johann III. Grünwalder, Bischof von Freising (Progr. des Wittelsbacher-Gymnasiums in München 1914) S. 51-52. 8 Vgl. auch nr. 29 art. 1d. 4 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 27 (Mon. conc. 3, 493), auch RTA. 15 nr. 365 und Basler Chroniken Bd. 5 (Leipzig 1895) S. 479. Dies ist der in RTA. 15 nr. 311 abgedruckte Brief vom 3. Februar 1441. Vgl. auch RTA. 15, 531; 574; 578.
Strana 72
72 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441 1441 cotidie mens nostra in hoc versatur et absque intermissione resedit, ut nos huic morbo Juni 16 pestifero in ecclesia dei jam proch dolor accenso vestre fraternitatis aliorumque regum et principum Christianorum adjutorio et concursu salubrius succurrere operamque dare possemus, quod hujusmodi dissensio et controversia de medio ecclesie tolli et ad pacis unionem feliciter conduci possit atque valeat: idcirco vestram fraternitatem Christiane* 5 religioni devotam studiosius adhortamur, quatinus eadem fraternitas vestra ab inceptis non desistat, sed calamitatibus ecclesie sancte pro immortali reportanda gloria una no- biscum pie succurrat, quemadmodum in fraternitate vestra summam posuimus confiden- ciam, in hoc domino deo nostro prestabitis obsequium et nostre regie serenitati fraterne dileccionis exhibebitis indicium gratissimis quidem affectibus compensandum. [2] ce- 10 terum vestra velit scire fraternitas, quod vestre fraternitatis intuitu et amore prefatum Jo- hannem Beke militem in familiarem nostrum recepimus 1, quem vestre fraternitati ad vos redeuntem intime recommendamus. datum Wienne die decima sexta mensis junii anno domini 1441 et° regni nostri anno secundo. 1441 Juní 16 1441 32. K. Heinrich VI. von England an K. Friedrich: schreibt über den Grund, warum i5 Juli 1 die Gesandtschaft, die er wegen der Kirchenfrage schicken wolle, noch nicht ab- gegangen sei. 1441 Juli 1 Havering. L aus London Lambeth library ms. 211 fol. 134b-135a cop. membr. coaeva mit der Uber- schrift Super eadem materia [d. i. wie in RTA. 15 nr. 308], et destinacio nuncii pro salvis conductibus impetrandis. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 293 ab cop. chart. sacc. 15. Zu An- fang ist von einer anderen Hand rechts am Rande bemerkt Renovacio aliarum litte- rarum per nuncium supradictum ? pro pacificacione ecclesie. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 2, 98-99 aus L. Regest im Archiv der Gesellschaft für ältere Deutsche Geschichtkunde 7, 990. 20 25 Serenissimo et potentissimo principi Friderico dei" gracia Romanorum regi semper augusto, duci Austrie, fratri nostro precarissimo, Henricus eadem gracia rex Anglie et Francie ac dominus Hibernie veras! ex corde salutes et pro tranquillitate militantis ec- clesie diu et feliciter militare. serenissime ac potentissime princeps, frater precaris so sime. tenemus firmiter magestatem a diu vestram nequaquam 3 latuisse, quam alacri voluntate et ardenti animoh in beatissimum opus pacis ecclesie, in quod prima vestra regnandi tempora immortali certe laude digna dedicastis, nostras, utcumque possemus, solicitudines, nostra cum omni lugubracione studia convertentes ante terrena queque ne- gocia optavimus confeccioni pacis predicte opi adjumentoque esse et ob id incunctanter i s5 nostros solempnes ambassiatores, viros quidem electissimos 4, in eam rem delegimus depu- tavimusque. verum cum ob defectum salvorum conductuum, qui pro eorum securitate necessarii viderentur, oportuisset eosdem infra hoc nostrum Anglie regnum, posteaquam ad iter parati extitissent, more produccioris, quam gratum nobis esset, spacium terere, a) em.; LO Christiana religione. b) om. 0. c) om. O. d) O om. dei - precarissimo, add. etc. e) 0 om. eadem — 40 Hibernie, add. etc. 1) 0 add. et. g) O om. ac - precarissime, add. etc. h) O desiderio. i) L incuntanter. Vgl. S. 35. Dies bezieht sich auf den S. 71 Anm. 5 er- wähnten Brief. s Das Folgende bis S. 73 Z. 13 responsuram schrieb der König am 1. Juli meist wörtlich auch an Erzbischof Dietrich von Köln. Er fügte am Schluß (nach responsuram) hinzu: hec vobis, aman- tissime pater et inclite princeps, ideo significare cura- vimus, ne aliquando paternitati vestre ex nostrarum retardacione gencium occasio ulla admiracionis in animum irrepat neve impedimenta propositi nostri vos lateant. (Official correspondence of Thomas 45 Bekynton edit. by G. Williams 2, 100.) 4 Bischof Wilhelm von Rochester und der Zisterzienser Johannes Grenewell. Vgl. RTA. 15 nr. 309.
72 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441 1441 cotidie mens nostra in hoc versatur et absque intermissione resedit, ut nos huic morbo Juni 16 pestifero in ecclesia dei jam proch dolor accenso vestre fraternitatis aliorumque regum et principum Christianorum adjutorio et concursu salubrius succurrere operamque dare possemus, quod hujusmodi dissensio et controversia de medio ecclesie tolli et ad pacis unionem feliciter conduci possit atque valeat: idcirco vestram fraternitatem Christiane* 5 religioni devotam studiosius adhortamur, quatinus eadem fraternitas vestra ab inceptis non desistat, sed calamitatibus ecclesie sancte pro immortali reportanda gloria una no- biscum pie succurrat, quemadmodum in fraternitate vestra summam posuimus confiden- ciam, in hoc domino deo nostro prestabitis obsequium et nostre regie serenitati fraterne dileccionis exhibebitis indicium gratissimis quidem affectibus compensandum. [2] ce- 10 terum vestra velit scire fraternitas, quod vestre fraternitatis intuitu et amore prefatum Jo- hannem Beke militem in familiarem nostrum recepimus 1, quem vestre fraternitati ad vos redeuntem intime recommendamus. datum Wienne die decima sexta mensis junii anno domini 1441 et° regni nostri anno secundo. 1441 Juní 16 1441 32. K. Heinrich VI. von England an K. Friedrich: schreibt über den Grund, warum i5 Juli 1 die Gesandtschaft, die er wegen der Kirchenfrage schicken wolle, noch nicht ab- gegangen sei. 1441 Juli 1 Havering. L aus London Lambeth library ms. 211 fol. 134b-135a cop. membr. coaeva mit der Uber- schrift Super eadem materia [d. i. wie in RTA. 15 nr. 308], et destinacio nuncii pro salvis conductibus impetrandis. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 293 ab cop. chart. sacc. 15. Zu An- fang ist von einer anderen Hand rechts am Rande bemerkt Renovacio aliarum litte- rarum per nuncium supradictum ? pro pacificacione ecclesie. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 2, 98-99 aus L. Regest im Archiv der Gesellschaft für ältere Deutsche Geschichtkunde 7, 990. 20 25 Serenissimo et potentissimo principi Friderico dei" gracia Romanorum regi semper augusto, duci Austrie, fratri nostro precarissimo, Henricus eadem gracia rex Anglie et Francie ac dominus Hibernie veras! ex corde salutes et pro tranquillitate militantis ec- clesie diu et feliciter militare. serenissime ac potentissime princeps, frater precaris so sime. tenemus firmiter magestatem a diu vestram nequaquam 3 latuisse, quam alacri voluntate et ardenti animoh in beatissimum opus pacis ecclesie, in quod prima vestra regnandi tempora immortali certe laude digna dedicastis, nostras, utcumque possemus, solicitudines, nostra cum omni lugubracione studia convertentes ante terrena queque ne- gocia optavimus confeccioni pacis predicte opi adjumentoque esse et ob id incunctanter i s5 nostros solempnes ambassiatores, viros quidem electissimos 4, in eam rem delegimus depu- tavimusque. verum cum ob defectum salvorum conductuum, qui pro eorum securitate necessarii viderentur, oportuisset eosdem infra hoc nostrum Anglie regnum, posteaquam ad iter parati extitissent, more produccioris, quam gratum nobis esset, spacium terere, a) em.; LO Christiana religione. b) om. 0. c) om. O. d) O om. dei - precarissimo, add. etc. e) 0 om. eadem — 40 Hibernie, add. etc. 1) 0 add. et. g) O om. ac - precarissime, add. etc. h) O desiderio. i) L incuntanter. Vgl. S. 35. Dies bezieht sich auf den S. 71 Anm. 5 er- wähnten Brief. s Das Folgende bis S. 73 Z. 13 responsuram schrieb der König am 1. Juli meist wörtlich auch an Erzbischof Dietrich von Köln. Er fügte am Schluß (nach responsuram) hinzu: hec vobis, aman- tissime pater et inclite princeps, ideo significare cura- vimus, ne aliquando paternitati vestre ex nostrarum retardacione gencium occasio ulla admiracionis in animum irrepat neve impedimenta propositi nostri vos lateant. (Official correspondence of Thomas 45 Bekynton edit. by G. Williams 2, 100.) 4 Bischof Wilhelm von Rochester und der Zisterzienser Johannes Grenewell. Vgl. RTA. 15 nr. 309.
Strana 73
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 73 1441 animum subiit et congruum nobis visum est, ut in parandas suas securitates hujusmodi, que temporum pensata malicia neque nimis caute nec firme nimis provideri queunt, dicte magestatis vestre suffragia peteremus. mox igitur dilectum et fidelem nostrum Johannem Beke militem ad presenciam serenitatis vestre cum literis nostris 1 instructum destinare 5 curavimus pro hiis, qui in hoc opus tuti forent, conductibus et securitatibus impetrandis. et quamquam diu nunc responsum fidelis nostri prestolati fuerimus et media tuti passagii longe ante hec tempora speraverimus habuisse, nildum tamen in consolacionem sancti propositi nostri in ea parte vel verbo vel scripto percepimus. de quo non mediocriter admiramur. hec 2 causa dilacionis retardacionisque gencium nostrarum, que nobis in 10 tanta tamque cordi nostro propinqua re valde invisa est, si aliorsum remedium possemus aptare a. sub dubia igitur seu pendula spe quadam felicem et faustam dicti fidelis cum celeritate, qualis exnunc haberi potest, remissionem moramur cito utinam et celeriter votis nostris nonnisi devotis ' responsuram. scriptum in manerio " nostro de Haveryng nostroe sub signeto prima die julii anno domini 1441 et regnorum nostrorum 19. Juli 1 1441 Juli 1 15 33. K. Friedrich gibt den Gesandten, die K. Heinrich VI. von England wegen der 1441 Kirchenunion an ihn oder zu den Reichstagen in Deutschland schicken wird, Ge- leit und befiehlt allen Reichsuntertanen, sie gut aufzunehmen und sicher zu ge- leiten. 1441 Juli 4 Wien. Juli 4 20 25 W aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 68b-69a cop. chart. coaeva. L coll. London Lambeth library ms. 211 fol. 135b-136a cop. membr. coaeva. Die Unter- fertigung fehlt. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 282b�283a cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 2, 102-103 aus L. Regest im Archiv der Gesellschaft für ältere Deutsche Geschichtkunde 7, 990; ferner bei Chmel nr. 294 und bei Lichnowsky Bd. 6 nr. 236. — Erwähnt von Beaucourt 3, 305 Anm. 8. Fridericus dei gracia Romanorum rex semper augustus Austrie Stirie Karinthie et Carniole dux comes Tirolis etc. notum facimus tenore presencium universis, quod so nos ad serenissimi principis Heinrici Anglie etc. 8 regis, fratris nostri carissimi, peticionem oratoribus et ambasiatoribus suis eorumque comitivis quibusvis preeminenciis seu digni- tatibus et statibus prefulgentibus, quos pro unione sancte matris ecclesie facienda ad nos et curiam nostram sive ad dietas in partibus Alamanieh celebrandas transmittere dispo- suerit, nostrum salvum tutum et securum ac liberum conductum dedimus concessimus et s5 donavimus, damus concedimus et donamus per presentes ad nos et i curiam nostram sive ad hujusmodi dietas conjunctim et divisim veniendi morandi pertractandi standi et ad propria redeundi pro ipsorum beneplacito voluntatis, tociens quociens oportunum fuerit et ipsis et eorum cuilibet videbitur expedire, salvis ipsorum personis rebus atque bonis. id- circo mandamus universis et singulis principibus, ecclesiasticis et secularibus, ducibus 40 marchionibus comitibus vicecomitibus vicariis generalibus baronibus nobilibus militibus clientibus capitaneis ancianis potestatibus gubernatoribus presidibus burggraviis castellanis officialibus advocatis magistris civium judicibus theloneariis k tributariis boletariis 1 et passuum custodibus civitatum opidorumm villarum et locorum communitatibus et recto- ribus eorundem ceterisque nostris et imperii sacri subditis et fidelibusn, ad quos pre- 45 sentes nostre ° litere pervenerint, firmiter et districte, quatenus prefati fratris nostri regis a) Lappare. b) O add. nostri. c) O debelis. d) 0 om. manerio - de. e) O 1. julii anno 1441 stati nostro — 19. 1) W om. dei -Tirolis. g) om. D. h) LO Alamannie. i) L add. ad. k) LO theolonariis. I) W boletaribus. m) W add. et. n) LO add. dilectis. o) LO stellen um litere nostre. Vgl. S. 71 Anm. 5. 2 Man ergänze est. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 10
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 73 1441 animum subiit et congruum nobis visum est, ut in parandas suas securitates hujusmodi, que temporum pensata malicia neque nimis caute nec firme nimis provideri queunt, dicte magestatis vestre suffragia peteremus. mox igitur dilectum et fidelem nostrum Johannem Beke militem ad presenciam serenitatis vestre cum literis nostris 1 instructum destinare 5 curavimus pro hiis, qui in hoc opus tuti forent, conductibus et securitatibus impetrandis. et quamquam diu nunc responsum fidelis nostri prestolati fuerimus et media tuti passagii longe ante hec tempora speraverimus habuisse, nildum tamen in consolacionem sancti propositi nostri in ea parte vel verbo vel scripto percepimus. de quo non mediocriter admiramur. hec 2 causa dilacionis retardacionisque gencium nostrarum, que nobis in 10 tanta tamque cordi nostro propinqua re valde invisa est, si aliorsum remedium possemus aptare a. sub dubia igitur seu pendula spe quadam felicem et faustam dicti fidelis cum celeritate, qualis exnunc haberi potest, remissionem moramur cito utinam et celeriter votis nostris nonnisi devotis ' responsuram. scriptum in manerio " nostro de Haveryng nostroe sub signeto prima die julii anno domini 1441 et regnorum nostrorum 19. Juli 1 1441 Juli 1 15 33. K. Friedrich gibt den Gesandten, die K. Heinrich VI. von England wegen der 1441 Kirchenunion an ihn oder zu den Reichstagen in Deutschland schicken wird, Ge- leit und befiehlt allen Reichsuntertanen, sie gut aufzunehmen und sicher zu ge- leiten. 1441 Juli 4 Wien. Juli 4 20 25 W aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 68b-69a cop. chart. coaeva. L coll. London Lambeth library ms. 211 fol. 135b-136a cop. membr. coaeva. Die Unter- fertigung fehlt. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 282b�283a cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Official correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 2, 102-103 aus L. Regest im Archiv der Gesellschaft für ältere Deutsche Geschichtkunde 7, 990; ferner bei Chmel nr. 294 und bei Lichnowsky Bd. 6 nr. 236. — Erwähnt von Beaucourt 3, 305 Anm. 8. Fridericus dei gracia Romanorum rex semper augustus Austrie Stirie Karinthie et Carniole dux comes Tirolis etc. notum facimus tenore presencium universis, quod so nos ad serenissimi principis Heinrici Anglie etc. 8 regis, fratris nostri carissimi, peticionem oratoribus et ambasiatoribus suis eorumque comitivis quibusvis preeminenciis seu digni- tatibus et statibus prefulgentibus, quos pro unione sancte matris ecclesie facienda ad nos et curiam nostram sive ad dietas in partibus Alamanieh celebrandas transmittere dispo- suerit, nostrum salvum tutum et securum ac liberum conductum dedimus concessimus et s5 donavimus, damus concedimus et donamus per presentes ad nos et i curiam nostram sive ad hujusmodi dietas conjunctim et divisim veniendi morandi pertractandi standi et ad propria redeundi pro ipsorum beneplacito voluntatis, tociens quociens oportunum fuerit et ipsis et eorum cuilibet videbitur expedire, salvis ipsorum personis rebus atque bonis. id- circo mandamus universis et singulis principibus, ecclesiasticis et secularibus, ducibus 40 marchionibus comitibus vicecomitibus vicariis generalibus baronibus nobilibus militibus clientibus capitaneis ancianis potestatibus gubernatoribus presidibus burggraviis castellanis officialibus advocatis magistris civium judicibus theloneariis k tributariis boletariis 1 et passuum custodibus civitatum opidorumm villarum et locorum communitatibus et recto- ribus eorundem ceterisque nostris et imperii sacri subditis et fidelibusn, ad quos pre- 45 sentes nostre ° litere pervenerint, firmiter et districte, quatenus prefati fratris nostri regis a) Lappare. b) O add. nostri. c) O debelis. d) 0 om. manerio - de. e) O 1. julii anno 1441 stati nostro — 19. 1) W om. dei -Tirolis. g) om. D. h) LO Alamannie. i) L add. ad. k) LO theolonariis. I) W boletaribus. m) W add. et. n) LO add. dilectis. o) LO stellen um litere nostre. Vgl. S. 71 Anm. 5. 2 Man ergänze est. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 10
Strana 74
74 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 4 1441 Juli 4 Anglie oratores et ambasiatores, dum ad nos pervenerint, grate et honorifice suscipere, benigne et favorabiliter pertractare eosque unacum“ familia comitiva equis armis va- lisiis arnesiis oneribus sarcinis ac rebus et bonis ipsorum singulis per quoscunque passus portus pontes terras dominia districtus civitates castra opida villas et quelibet alia loca vestra tam per terram quam per aquas absque aliquali solucione dacii pedagii thelonei 5 tributi gustume “ gabelle ac alterius cujuscunque solucionis genere ad nos curiamque nostram sive ad hujusmodi dietas tam conjunctim quam divisim absque ulla lesione vel molestia reali vel personali seu quavis racione causa aut aliquo pretenso colore inter- veniente venire morari pertractare stare et ad propria redire pro ipsorum beneplacito vo- luntatis, tociens quociens oportunum fuerit et ipsis et eorum cuilibet videbitur expedire, 10 salvis ipsorum personis rebus atque bonis secure et libere permittatis et quilibet vestrum permittat eisque familied comitive ac rebus eorum singulis, dum et quociens per eos aut nomine ipsorum desuper presentibus fueritis requisiti, de securo et salvo velitis et de- beatis providere conductu, in contrarium non facientes, prout nostram et imperii sacri indignacionem gravissimam volueritis arcius evitare. presencium sub nostri regalis si- 15 gilli appensione testimonio literarum. datum Wienne quarta† die julii mensis anno domini etc. 5 quadragesimo primo regni nostri anno secundo. Ad mandatum domnih regis Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. c. Landfriedensverhandlungen der Oberdentschen Reichsstädte Im Juli und August 1441 nr. 34-49. 20 1441 Juni 6 bis 8 ca. Städtetag zu Konstanz vom 3. bis zum 5. Juli 1441 nr. 34-46. 34. Bürgermeister und Rat von Konstans und die mit einander verbündeten Reichsstädte Uberlingen, Lindau, Ravensburg, Biberach, Wangen, Pfullendorf und Isny an gen. Städte (einzeln und gruppenweise): laden zu einem Städtetage in Konstanz für den 3. Juli ein zum Zweck der Erörterung von Maßnahmen gegen Straßenraub. 25 1441 Juni 6 bis 8 [Konstanz]. 1441 Juni 6 1441 Juní 8 An Rottweil: R aus Rottweil Stadt-A. II. Archiv 2. Abt. Lade LIX fasc. 2 nr. 17 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. paene del. — Auszug im Fürstenbergischen Urkundenbuch Bd. 6 (Tübingen 1889) S. 365-366. — Erwähnt von Kanter, Hans von Rechberg von Hohenrechberg (Diss. Zürich 1902) S. 7. An Ulm und dessen Bundesstädte: N coll. Nordlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städte- bundes V, 2 (vom Jahre 1441) nr. 5 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zum Briefe Ulms an Nördlingen vom 15. Juni 1441, unserer nr. 37. Datum am zinßtag in den pfingstvirren anno etc. 41.— Benutzt von Pfister, Geschichte von Schwaben 2, 5 S. 20. An Straßburg: S coll. Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 17 orig. chart. lit. clausa c. 35 sig. in v. impr. Datum von unser aller wegen mit unser gûten frúnde der von Costencz sechret besigelt am donrstag in pfingstvirtagen anno domini 1440 primo. 30 Juli 2 Schreiben: Sie zweifeln nicht, daßs die Adressaten von der treffenlich nomm und zügriff gehört haben, die einigen Reichsstädten kürzlich auf dem Rhein am Undersew geschehen ist, und von der Uberführung des Geraubten in das Schloß Hewen 1; würden gern Leib und Gut daran setzen, damit 40 die Tat gerächt und die Räuberei gedämpft werde, sind aber zu schwach dazu; glauben zwar, daß ihnen das Ihrige zurückgegeben werden dürfte, da sie an der Fehde unbeteiligt sind, wollen aber trotzdem nicht müßtig sein, sondern mit Hilfe der Adressaten und anderer Städte, an die sie auch ge- schrieben haben, nach Vermögen eingreifen. Sie haben im Vertrauen darauf, daß die Adressaten und andere Städte zur Mitwirkung bereit sind, für den nächsten sunentag vor sant Ulrichs des hailigen 45 bischoffes tag, das ist am andern tag des monods julii, eine Mahnung nach Costencs anberaumt, um dort am folgenden Montag früh zu beraten, wie man sich verhalten solle und was zu tun sei; bitten n) LO om. una. b) LO theolonei. c) L custume ; O custime oder custune. d) L0 add. et. e) L0 et. f) LO stellen um mensis julii die quarta. g) LO 1441 stait etc. quadragesimo primo; L add. et. h) sic. 1 Vgl. nr. 8 art. 2a. 50
74 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 4 1441 Juli 4 Anglie oratores et ambasiatores, dum ad nos pervenerint, grate et honorifice suscipere, benigne et favorabiliter pertractare eosque unacum“ familia comitiva equis armis va- lisiis arnesiis oneribus sarcinis ac rebus et bonis ipsorum singulis per quoscunque passus portus pontes terras dominia districtus civitates castra opida villas et quelibet alia loca vestra tam per terram quam per aquas absque aliquali solucione dacii pedagii thelonei 5 tributi gustume “ gabelle ac alterius cujuscunque solucionis genere ad nos curiamque nostram sive ad hujusmodi dietas tam conjunctim quam divisim absque ulla lesione vel molestia reali vel personali seu quavis racione causa aut aliquo pretenso colore inter- veniente venire morari pertractare stare et ad propria redire pro ipsorum beneplacito vo- luntatis, tociens quociens oportunum fuerit et ipsis et eorum cuilibet videbitur expedire, 10 salvis ipsorum personis rebus atque bonis secure et libere permittatis et quilibet vestrum permittat eisque familied comitive ac rebus eorum singulis, dum et quociens per eos aut nomine ipsorum desuper presentibus fueritis requisiti, de securo et salvo velitis et de- beatis providere conductu, in contrarium non facientes, prout nostram et imperii sacri indignacionem gravissimam volueritis arcius evitare. presencium sub nostri regalis si- 15 gilli appensione testimonio literarum. datum Wienne quarta† die julii mensis anno domini etc. 5 quadragesimo primo regni nostri anno secundo. Ad mandatum domnih regis Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. c. Landfriedensverhandlungen der Oberdentschen Reichsstädte Im Juli und August 1441 nr. 34-49. 20 1441 Juni 6 bis 8 ca. Städtetag zu Konstanz vom 3. bis zum 5. Juli 1441 nr. 34-46. 34. Bürgermeister und Rat von Konstans und die mit einander verbündeten Reichsstädte Uberlingen, Lindau, Ravensburg, Biberach, Wangen, Pfullendorf und Isny an gen. Städte (einzeln und gruppenweise): laden zu einem Städtetage in Konstanz für den 3. Juli ein zum Zweck der Erörterung von Maßnahmen gegen Straßenraub. 25 1441 Juni 6 bis 8 [Konstanz]. 1441 Juni 6 1441 Juní 8 An Rottweil: R aus Rottweil Stadt-A. II. Archiv 2. Abt. Lade LIX fasc. 2 nr. 17 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. paene del. — Auszug im Fürstenbergischen Urkundenbuch Bd. 6 (Tübingen 1889) S. 365-366. — Erwähnt von Kanter, Hans von Rechberg von Hohenrechberg (Diss. Zürich 1902) S. 7. An Ulm und dessen Bundesstädte: N coll. Nordlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städte- bundes V, 2 (vom Jahre 1441) nr. 5 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zum Briefe Ulms an Nördlingen vom 15. Juni 1441, unserer nr. 37. Datum am zinßtag in den pfingstvirren anno etc. 41.— Benutzt von Pfister, Geschichte von Schwaben 2, 5 S. 20. An Straßburg: S coll. Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 17 orig. chart. lit. clausa c. 35 sig. in v. impr. Datum von unser aller wegen mit unser gûten frúnde der von Costencz sechret besigelt am donrstag in pfingstvirtagen anno domini 1440 primo. 30 Juli 2 Schreiben: Sie zweifeln nicht, daßs die Adressaten von der treffenlich nomm und zügriff gehört haben, die einigen Reichsstädten kürzlich auf dem Rhein am Undersew geschehen ist, und von der Uberführung des Geraubten in das Schloß Hewen 1; würden gern Leib und Gut daran setzen, damit 40 die Tat gerächt und die Räuberei gedämpft werde, sind aber zu schwach dazu; glauben zwar, daß ihnen das Ihrige zurückgegeben werden dürfte, da sie an der Fehde unbeteiligt sind, wollen aber trotzdem nicht müßtig sein, sondern mit Hilfe der Adressaten und anderer Städte, an die sie auch ge- schrieben haben, nach Vermögen eingreifen. Sie haben im Vertrauen darauf, daß die Adressaten und andere Städte zur Mitwirkung bereit sind, für den nächsten sunentag vor sant Ulrichs des hailigen 45 bischoffes tag, das ist am andern tag des monods julii, eine Mahnung nach Costencs anberaumt, um dort am folgenden Montag früh zu beraten, wie man sich verhalten solle und was zu tun sei; bitten n) LO om. una. b) LO theolonei. c) L custume ; O custime oder custune. d) L0 add. et. e) L0 et. f) LO stellen um mensis julii die quarta. g) LO 1441 stait etc. quadragesimo primo; L add. et. h) sic. 1 Vgl. nr. 8 art. 2a. 50
Strana 75
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 75 die Adressaten, angesichts der vorerwähnten Tat und anderer Widerwärtigkeiten, die jetzt vielen Reichs- städten wider glichs und billichs zugezogen werden, auch angesichts der allenthalben herrschenden wilden, schweren und harten Zeitläufte zu erwägen, wie dem Uberhandnehmen der Räuberei gesteuert werden könne, und ihre Ratsboten, mit Weisungen gut verschen, am vorgenannten Sonntag nach Costencz zu 5 schicken. Datum von unser aller wegen mit unser gûten frúnd der von Costencz secret insigel besigelt uf mitwochen nâchst nach dem hailigen pfingstag anno etc. 41. 35. Verzeichnis der zum Konstanzer Städtetage vom 3. Juli 1441 geladenen Städte. 11441 u [ 1441 zu Juni 6 bis 8.] Juní 6 bis 8] 1441 Juni 6 bis 8 1441. Juni 7 10 15 20 N aus Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 9 (früher Braun O 8) fol. 134b not. chart. coaeva ohne Schnitte. Das Verzeichnis steht auf der vierten Seite eines Foliobogens, der auf den drei anderen Seiten die in RTA. 13 nrr. 18-20 abgedruckten Landfriedensartikel enthält (rgl. dort die Quellenbeschreibungen unter O). Die Adressen sind in drei Reihen geordnet (genau so, wie wir sie mit- teilen). In der zweiten Reihe ist jede der vier Adressen Eßlingen bis Wyl mit dem Buchstaben a, jede der drei Adressen Uberlingen bis Ravenßburg mit dem Buchstaben b verschen, mit dem letzteren auch jede der drei Adressen Wangen bis Ysny in der dritten Reihe. U coll. Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 not. chart. coaeva ohne Schnitte. Die Adressen stehen hier in einer Reihe unter einander; daneben in einer zweiten Reihe die in nr. 44 mitgeteilte Prasenzliste, auch in ihr jede Stadt in eigenem Alinea, eine Anordnung, die wir in nr. 44 aus räum- lichen Gründen nicht beibehalten haben. Die Uberschrift lautet etwas abweichend Disen nachgeschriben stetten ist geschriben zû dem versamnungtag uf Udalrici [Juli 4] gen Costencz. 25 30 35 Diß nachgeschriben stett sein berufft und verschriben zu dem versamnungtag gen Costentz auf montag vor sand Ulrichs tag anno 1441. Bibrach. Außpurg. Straßburg (non 2 venit). Wangen. Kolmar (scripsit 1). Nurenberg. Schlettstattb (non venit). Pfullendorff. Ulm und ir einung. Ysny. Eslingen. Basel (non venit). Rutlingen. Bern (non venit). Rotolffezell. Rotwil. Diessenhoffen. Luczern (non venit). Wyl in Swoben. Solattren€ (non venit). Schaffhusen. Zurch. Uberlingen. Den von Switz und ir einung. Sand Gallen. Lyndow. Ravenßpurg. Raperswil. Wintherthůr d 1441 Juli 8 40 45 36. Nürnberg an Konstanz, Uberlingen, Lindau, Ravensburg, Biberach, Wangen, Pfullendorf und Isny: hat ihre Mitteilungen2 wegen der schädlichen Läufe, großen Räuberei und mannigfaltigen Ubeltaten, die jetst im Reiche überhand genommen haben und sich unablässig mehren, vernommen ; hält ihr Vorhaben für löblich, nützlich und gut und will ihrem Begehren entsprechend seine Ratsfreunde zu ihnen fertigen, wenn es sie sicher hinaufschicken kann; wenn nicht, wird es die Adressaten benach- richtigen und ihnen seine Meinung mitteilen. [1441] Juni 13 [Nürnberg]. 11441] Juni 13 Aus Nürnberg Kreis- A. Briefbuch 15 fol. 41b-42a cop. chart. coaeva. Datum feria 3. ante corporis Christi. a) dieser von uns eingeklammerte Fermerk fehlt in U, ebenso die sechs folgenden. b) N Schettstatt. c) U Solotern. d) N Wintherhůr. 50 1 Vgl. nr. 40. „ Vgl. nr. 34 und dazu nr. 35. 10*
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 75 die Adressaten, angesichts der vorerwähnten Tat und anderer Widerwärtigkeiten, die jetzt vielen Reichs- städten wider glichs und billichs zugezogen werden, auch angesichts der allenthalben herrschenden wilden, schweren und harten Zeitläufte zu erwägen, wie dem Uberhandnehmen der Räuberei gesteuert werden könne, und ihre Ratsboten, mit Weisungen gut verschen, am vorgenannten Sonntag nach Costencz zu 5 schicken. Datum von unser aller wegen mit unser gûten frúnd der von Costencz secret insigel besigelt uf mitwochen nâchst nach dem hailigen pfingstag anno etc. 41. 35. Verzeichnis der zum Konstanzer Städtetage vom 3. Juli 1441 geladenen Städte. 11441 u [ 1441 zu Juni 6 bis 8.] Juní 6 bis 8] 1441 Juni 6 bis 8 1441. Juni 7 10 15 20 N aus Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 9 (früher Braun O 8) fol. 134b not. chart. coaeva ohne Schnitte. Das Verzeichnis steht auf der vierten Seite eines Foliobogens, der auf den drei anderen Seiten die in RTA. 13 nrr. 18-20 abgedruckten Landfriedensartikel enthält (rgl. dort die Quellenbeschreibungen unter O). Die Adressen sind in drei Reihen geordnet (genau so, wie wir sie mit- teilen). In der zweiten Reihe ist jede der vier Adressen Eßlingen bis Wyl mit dem Buchstaben a, jede der drei Adressen Uberlingen bis Ravenßburg mit dem Buchstaben b verschen, mit dem letzteren auch jede der drei Adressen Wangen bis Ysny in der dritten Reihe. U coll. Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 not. chart. coaeva ohne Schnitte. Die Adressen stehen hier in einer Reihe unter einander; daneben in einer zweiten Reihe die in nr. 44 mitgeteilte Prasenzliste, auch in ihr jede Stadt in eigenem Alinea, eine Anordnung, die wir in nr. 44 aus räum- lichen Gründen nicht beibehalten haben. Die Uberschrift lautet etwas abweichend Disen nachgeschriben stetten ist geschriben zû dem versamnungtag uf Udalrici [Juli 4] gen Costencz. 25 30 35 Diß nachgeschriben stett sein berufft und verschriben zu dem versamnungtag gen Costentz auf montag vor sand Ulrichs tag anno 1441. Bibrach. Außpurg. Straßburg (non 2 venit). Wangen. Kolmar (scripsit 1). Nurenberg. Schlettstattb (non venit). Pfullendorff. Ulm und ir einung. Ysny. Eslingen. Basel (non venit). Rutlingen. Bern (non venit). Rotolffezell. Rotwil. Diessenhoffen. Luczern (non venit). Wyl in Swoben. Solattren€ (non venit). Schaffhusen. Zurch. Uberlingen. Den von Switz und ir einung. Sand Gallen. Lyndow. Ravenßpurg. Raperswil. Wintherthůr d 1441 Juli 8 40 45 36. Nürnberg an Konstanz, Uberlingen, Lindau, Ravensburg, Biberach, Wangen, Pfullendorf und Isny: hat ihre Mitteilungen2 wegen der schädlichen Läufe, großen Räuberei und mannigfaltigen Ubeltaten, die jetst im Reiche überhand genommen haben und sich unablässig mehren, vernommen ; hält ihr Vorhaben für löblich, nützlich und gut und will ihrem Begehren entsprechend seine Ratsfreunde zu ihnen fertigen, wenn es sie sicher hinaufschicken kann; wenn nicht, wird es die Adressaten benach- richtigen und ihnen seine Meinung mitteilen. [1441] Juni 13 [Nürnberg]. 11441] Juni 13 Aus Nürnberg Kreis- A. Briefbuch 15 fol. 41b-42a cop. chart. coaeva. Datum feria 3. ante corporis Christi. a) dieser von uns eingeklammerte Fermerk fehlt in U, ebenso die sechs folgenden. b) N Schettstatt. c) U Solotern. d) N Wintherhůr. 50 1 Vgl. nr. 40. „ Vgl. nr. 34 und dazu nr. 35. 10*
Strana 76
76 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juni 15 37. Ulm an Nördlingen: schreibt eine Versammlung des Schwäbischen Städtebundes nach Ulm für den 28. Juni aus und setzt auf die Tagesordnung unter an- derem die von Konstanz und den mit Uberlingen verbündeten Städten für den 2. Juli nach Konstanz ergangene Einladung zu einem Städtetage. 1441 Juni 15 [Ulm J. Aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 (vom Jahre 1441) nr. 4 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. partim del., aus drei an einander gehefteten Foliobogen bestehend. Juli 2 Unser fruntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [1] iuwer wißhaite hat, als wir mainen, ieczo etwiemânig vergangen jare wol gehôret und vernommen 10 die vil und mengerlaie ungetruwen landßlôufe und och rouberi, die allenthalben uf des richs strasse beschehent und in sunderhaite des richs stetten und den iren zûgezogen werdent. darumbe wir denne zû etwiemânigen male von gebette und empfelhens wegen nâmlicher grosser und klainer richstette usserhalb unsrer und och innerhalb unsrer ver- ainunge vil und lúczel stette, wie uns denne uf iede zite empfolhen warde, zû uns her 15 gen Ulme gemant haben, sich dawider zûsamen zů verainen und die rouberi und ander unrecht sachen zû wenden und des richs strausse zû beschirmen, und alleweg gerne ge- sehen hetten und och noch gerne sâhen, das sôlich gût sachen furgange gewunnen hetten. das aber bißher zû dehainem furgang nie verfahen mocht, als ir denne von uwern erbern rauczfrunden, die zû den obgenanten vergangnen manungen geritten sind, wol vernommen 20 hand. deshalb úch davon nicht notdurft zû schriben dût, denne so vil, das úwere und unsere gûten frunde die von Costencz und darzû die von Uberlingen und ir puntgenossen hand unsern frunden den stetten unsrer verainunge und uns von sôlicher rouberi und sunder von dem roube und nâme, der etlichen richsstetten usserhalb und innerhalb irer verainunge und och etlichen stetten unsrer verainung unbewart und uf dem Undersee 25 rouplich genommen und gen Hôwen gefüret ist, geschriben und darumbe der stette unsrer verainunge erbern rauczfrunde gen Costenz uf den sunnentag vor sant Ulrichs tag zûnehst zû nacht zů senden gemanet geschriben und gebettena, als uwer wißhaite an der abschrifte desselben irs briefs hierinne verschlossen 1 wol verniemen wirdt. und wan wir nun gerne sèhen, das si und ander des richs stette sôlich rouberi und uf des so richs straussen zû schinden zû wenden und zû temmen gedenken, wiewol denne vor- mals vil lúte sich wider sôlichs zů verainen zů den dingen gemach getan hand, und wir nun getruwen haben, das die obgenanten stette ieczo hilflicher darzů thün werden, darumbe und uf ir begirig geschrift und begerunge wolten wir nicht laussen, wir wolten úwer ersamkaite das verkunden und zû wissen tûn, mit ernstlichem vlizze bittend und 35 manent, úber die vor geschriben sachen in úwern râten wißlich zû siczen, beratenlich zû gedenkent, wie und was uf dem obgenanten manung-tage zû Costencz furzüniemend zû laussent oder zû tûnde sie, es sie von ainer ganzen durchgânden ainunge, als wir stette mit ainander haben, oder, ob das nicht furgang gehaben môchte, von etlicher ar- tikel und des obgenanten roubs und näms wegen gen Hôwen beschehen sich zů ver-40 ainen, wie sich das denne nach der stette, och gemains lands und des richs nutze und notdurft nach dem besten gebúren wirdt, und, ob ain statt zwo dri vier fúnf oder mer darvon vielen und das nicht thûn wôlten, ob wir stette unserer verainung des dennocht mit den andern und úbrigen stetten ingan und thûn wôllen oder nicht, und sunder mit wie vil botten und von welichen stetten usser unser verainung der obgenant tage zü 45 besetzent und zû vertigent sie. und unterrichtent darúmbe úwer bottschaft úwer mai- a) orig. add. hand. 1 Die Abschrift liegt noch dabei. Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 34.
76 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juni 15 37. Ulm an Nördlingen: schreibt eine Versammlung des Schwäbischen Städtebundes nach Ulm für den 28. Juni aus und setzt auf die Tagesordnung unter an- derem die von Konstanz und den mit Uberlingen verbündeten Städten für den 2. Juli nach Konstanz ergangene Einladung zu einem Städtetage. 1441 Juni 15 [Ulm J. Aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 (vom Jahre 1441) nr. 4 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. partim del., aus drei an einander gehefteten Foliobogen bestehend. Juli 2 Unser fruntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [1] iuwer wißhaite hat, als wir mainen, ieczo etwiemânig vergangen jare wol gehôret und vernommen 10 die vil und mengerlaie ungetruwen landßlôufe und och rouberi, die allenthalben uf des richs strasse beschehent und in sunderhaite des richs stetten und den iren zûgezogen werdent. darumbe wir denne zû etwiemânigen male von gebette und empfelhens wegen nâmlicher grosser und klainer richstette usserhalb unsrer und och innerhalb unsrer ver- ainunge vil und lúczel stette, wie uns denne uf iede zite empfolhen warde, zû uns her 15 gen Ulme gemant haben, sich dawider zûsamen zů verainen und die rouberi und ander unrecht sachen zû wenden und des richs strausse zû beschirmen, und alleweg gerne ge- sehen hetten und och noch gerne sâhen, das sôlich gût sachen furgange gewunnen hetten. das aber bißher zû dehainem furgang nie verfahen mocht, als ir denne von uwern erbern rauczfrunden, die zû den obgenanten vergangnen manungen geritten sind, wol vernommen 20 hand. deshalb úch davon nicht notdurft zû schriben dût, denne so vil, das úwere und unsere gûten frunde die von Costencz und darzû die von Uberlingen und ir puntgenossen hand unsern frunden den stetten unsrer verainunge und uns von sôlicher rouberi und sunder von dem roube und nâme, der etlichen richsstetten usserhalb und innerhalb irer verainunge und och etlichen stetten unsrer verainung unbewart und uf dem Undersee 25 rouplich genommen und gen Hôwen gefüret ist, geschriben und darumbe der stette unsrer verainunge erbern rauczfrunde gen Costenz uf den sunnentag vor sant Ulrichs tag zûnehst zû nacht zů senden gemanet geschriben und gebettena, als uwer wißhaite an der abschrifte desselben irs briefs hierinne verschlossen 1 wol verniemen wirdt. und wan wir nun gerne sèhen, das si und ander des richs stette sôlich rouberi und uf des so richs straussen zû schinden zû wenden und zû temmen gedenken, wiewol denne vor- mals vil lúte sich wider sôlichs zů verainen zů den dingen gemach getan hand, und wir nun getruwen haben, das die obgenanten stette ieczo hilflicher darzů thün werden, darumbe und uf ir begirig geschrift und begerunge wolten wir nicht laussen, wir wolten úwer ersamkaite das verkunden und zû wissen tûn, mit ernstlichem vlizze bittend und 35 manent, úber die vor geschriben sachen in úwern râten wißlich zû siczen, beratenlich zû gedenkent, wie und was uf dem obgenanten manung-tage zû Costencz furzüniemend zû laussent oder zû tûnde sie, es sie von ainer ganzen durchgânden ainunge, als wir stette mit ainander haben, oder, ob das nicht furgang gehaben môchte, von etlicher ar- tikel und des obgenanten roubs und näms wegen gen Hôwen beschehen sich zů ver-40 ainen, wie sich das denne nach der stette, och gemains lands und des richs nutze und notdurft nach dem besten gebúren wirdt, und, ob ain statt zwo dri vier fúnf oder mer darvon vielen und das nicht thûn wôlten, ob wir stette unserer verainung des dennocht mit den andern und úbrigen stetten ingan und thûn wôllen oder nicht, und sunder mit wie vil botten und von welichen stetten usser unser verainung der obgenant tage zü 45 besetzent und zû vertigent sie. und unterrichtent darúmbe úwer bottschaft úwer mai- a) orig. add. hand. 1 Die Abschrift liegt noch dabei. Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 34.
Strana 77
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 77 1441 Juní 15 nunge umbe alle vor geschriben sachen und nâmlich, das der stette rauczfrunde uf den egenanten tage gen Costencz zû riten uf dirre manunge genommen und davon dahin zü riten der stette mainunge wol underricht werden, mit vollem gewalte zû dirre manunge a und wôllent nicht sâmig daran sin, als ir wol verstand, das daz unser aller stette grosse notdurft ist. [Die folgenden Artikel betreffen: art. 2 die Bitten 1 des Grafen Ulrich von Wirttemberg von Hannsen von Rechbergs Weib und Gammertingen wegen und der Gräfin Heinrieta zu Wirttemberg von Chünratz vom Stain und Hättingen wegen, diesen nichts Unfreundliches und Arges zu thun; art. 3 die Gefangennahme des Dinkelsbühler Bürgers Josen Harrer bei dem Bongratzen von Seckendorff gehörigen 10 Schloß Rychenbach 2; art. 4 die Unterstützung von Werde, gegen das Anschläge ge- plant sein sollen; art. 5 die Klage derer von Halle und Dinckelspúhel über Erhöhung des Weinzolles durch Markgraf Aulbrecht von Branndemburg; art. 6 die Werbung des Bischofs von Augspurg im Namen des Bischofs von Möncze an die Städteboten, die von Halle und ihre Helfer anzuwcisen, den ihm durch Brechung seiner und seines 15 Stifts Feste Nuwenfels zugefügten Schaden zu ersetzen; art. 7 die Bitte einiger nicht genannten Feinde der Städte um Aussöhnung; art. 8 den Zwist der Memminger Bür- gerin Ursulen von Baißwyle und des Ulmer Ratsgesellen Chünraten Crafft; art. 9 ein Hilfegesuch derer von Rotwyle3; art. 10 die Begleichung der Städterechnung. Schließlich art. 11:] Aufforderung an Nördlingen, seine Ratsboten nach Ulm zu 2o schicken, und zwar so, daß sie uf den aftermentag nach sant Johanns tage zů sunn- Juni 27 wenden zu Nacht in Ulm sind und an der mitwochen mit den andern Städteboten Juni 28 über die vorstehenden Sachen sitzen. geben uf unsers herren fronlichnamstage anno 1441 Juni 15 domini etc. 41. [in verso] Unsern besundern gûten frún- 25 den den von Nördlingen. 5 Burgermaister und rate zů Ulme. [Nachschrift: Bericht über das Ergebnis des Rechtstags der Städte mit Erasmen Torer zu Augspurg.] 30 38. Nürnberg an Augsburg: ist von Konstanz und dessen Bundesgenossen gebeten wor- 11441 den, seine Ratsfreunde zu einem Tage wegen der schweren Räubereien und Unläufe, die im Reich auferstanden sind, zu schicken; nimmt an, daß auch Augsburg darum ersucht worden ist; bittet um geheime schriftliche Mitteilung, ob die Stadt den Tag beschicken will. [1441 Juni 19 Nürnberg.] Juní 19] 35 Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 48a cop. chart. coaeva. Datum ut supra, d. i. feria secunda post Viti, wie in einem unmittelbar vorhergehenden Briefe Nürnbergs an Straubing. a) orig. add. uß. Abschriften je eines, an Ulm adressierten Briefes des Grafen Ulrich und der verwitweten Gräfin Henriette liegen bei; jener ist datiert 40 Stüggarten uffarttag [Mai 25] 41, dieser Nut- tingen zinſitag v. pfingstag [Mai 30] 41 (Nörd- lingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 6 cop. chart. coaevae; die beiden Briefe stehen auf einem mit Schnitten versehenen halben. 45 Foliobogen). Auf diese Angelegenheit beziehen sich je ein Brief des Markgrafen Albrecht von Brandenburg an Dinkelsbühl, Dinkelsbühls an den Markgrafen und Dinkelsbühls an Ulm, die alle drei auf einen halben Foliobogen geschrieben und beigelegt sind; der erste ist datiert Cadelspurg Do. n. cantate [Mai 18] 41, der zweite und dritte Sa. v. uffart- tag [Mai 20] 41 (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 7 cop. chart. coaevae mit Schnitten). s Das an Ulm adressierte Gesuch ist abschrift- lich beigelegt; dat. feria 6. infra octavas pente- costes [Juni 9] 41 (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 8 cop. chart. coaeva mit Schnitten).
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 77 1441 Juní 15 nunge umbe alle vor geschriben sachen und nâmlich, das der stette rauczfrunde uf den egenanten tage gen Costencz zû riten uf dirre manunge genommen und davon dahin zü riten der stette mainunge wol underricht werden, mit vollem gewalte zû dirre manunge a und wôllent nicht sâmig daran sin, als ir wol verstand, das daz unser aller stette grosse notdurft ist. [Die folgenden Artikel betreffen: art. 2 die Bitten 1 des Grafen Ulrich von Wirttemberg von Hannsen von Rechbergs Weib und Gammertingen wegen und der Gräfin Heinrieta zu Wirttemberg von Chünratz vom Stain und Hättingen wegen, diesen nichts Unfreundliches und Arges zu thun; art. 3 die Gefangennahme des Dinkelsbühler Bürgers Josen Harrer bei dem Bongratzen von Seckendorff gehörigen 10 Schloß Rychenbach 2; art. 4 die Unterstützung von Werde, gegen das Anschläge ge- plant sein sollen; art. 5 die Klage derer von Halle und Dinckelspúhel über Erhöhung des Weinzolles durch Markgraf Aulbrecht von Branndemburg; art. 6 die Werbung des Bischofs von Augspurg im Namen des Bischofs von Möncze an die Städteboten, die von Halle und ihre Helfer anzuwcisen, den ihm durch Brechung seiner und seines 15 Stifts Feste Nuwenfels zugefügten Schaden zu ersetzen; art. 7 die Bitte einiger nicht genannten Feinde der Städte um Aussöhnung; art. 8 den Zwist der Memminger Bür- gerin Ursulen von Baißwyle und des Ulmer Ratsgesellen Chünraten Crafft; art. 9 ein Hilfegesuch derer von Rotwyle3; art. 10 die Begleichung der Städterechnung. Schließlich art. 11:] Aufforderung an Nördlingen, seine Ratsboten nach Ulm zu 2o schicken, und zwar so, daß sie uf den aftermentag nach sant Johanns tage zů sunn- Juni 27 wenden zu Nacht in Ulm sind und an der mitwochen mit den andern Städteboten Juni 28 über die vorstehenden Sachen sitzen. geben uf unsers herren fronlichnamstage anno 1441 Juni 15 domini etc. 41. [in verso] Unsern besundern gûten frún- 25 den den von Nördlingen. 5 Burgermaister und rate zů Ulme. [Nachschrift: Bericht über das Ergebnis des Rechtstags der Städte mit Erasmen Torer zu Augspurg.] 30 38. Nürnberg an Augsburg: ist von Konstanz und dessen Bundesgenossen gebeten wor- 11441 den, seine Ratsfreunde zu einem Tage wegen der schweren Räubereien und Unläufe, die im Reich auferstanden sind, zu schicken; nimmt an, daß auch Augsburg darum ersucht worden ist; bittet um geheime schriftliche Mitteilung, ob die Stadt den Tag beschicken will. [1441 Juni 19 Nürnberg.] Juní 19] 35 Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 48a cop. chart. coaeva. Datum ut supra, d. i. feria secunda post Viti, wie in einem unmittelbar vorhergehenden Briefe Nürnbergs an Straubing. a) orig. add. uß. Abschriften je eines, an Ulm adressierten Briefes des Grafen Ulrich und der verwitweten Gräfin Henriette liegen bei; jener ist datiert 40 Stüggarten uffarttag [Mai 25] 41, dieser Nut- tingen zinſitag v. pfingstag [Mai 30] 41 (Nörd- lingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 6 cop. chart. coaevae; die beiden Briefe stehen auf einem mit Schnitten versehenen halben. 45 Foliobogen). Auf diese Angelegenheit beziehen sich je ein Brief des Markgrafen Albrecht von Brandenburg an Dinkelsbühl, Dinkelsbühls an den Markgrafen und Dinkelsbühls an Ulm, die alle drei auf einen halben Foliobogen geschrieben und beigelegt sind; der erste ist datiert Cadelspurg Do. n. cantate [Mai 18] 41, der zweite und dritte Sa. v. uffart- tag [Mai 20] 41 (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 7 cop. chart. coaevae mit Schnitten). s Das an Ulm adressierte Gesuch ist abschrift- lich beigelegt; dat. feria 6. infra octavas pente- costes [Juni 9] 41 (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 8 cop. chart. coaeva mit Schnitten).
Strana 78
78 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. u41 39. Der Rat von Augsburg an Bürgermeister und Rat von Nürnberg: erwidert auf Juni 21 ihre Anfrage [vom 19. Juni], daß er den von Konstanz ausgeschriebenen Tag im Hinblick auf die schweren und weithin wirkenden Zeitläufe beschicken werde. 1441 Juni 21 [Augsburg]. Aus Augsburg Stadt-A. Missivbuch IVa pag. 377 cop. chart. coaena. Datum an mitwoch 5 vor sant Johans tag sunwenden anno etc. 41. 1441 Juli I 40. Colmar an Konstanz und sieben andere gen. mit einander verbündete Reichsstädte: kann der Einladung zum Städtetage am 4. Juli nicht folgen, da es seine Ratsherren für Verhandlungen zur Beilegung der Zwistigkeiten zwischen dem Reichslandvogt und Junker Smaßmann von Rappoltstein braucht. 1441 Juli 1 [Colmar]. 10 Aus Colmar Stadt-A. Protocollum missivarum 1442.1449 fol. 4a cop. chart. coaeva. Regest im Rappoltsteinischen Urkundenbuch hrsg. von K. Albrecht Bd. 3 (Colmar 1894) S. 536-537 nr. 1132. Fúrnemen ersamen und wisen. súndere lieben und gûten frunde. unsere frunt- liche" willige dienste sigent uwer ersamkeit allzit vor bereit. ersamen sundern güten 15 frunde. als ir uns nehst geschriben habent von sôllicher nomme und sache wegen, so sich danne iecz do obenan umb úch gehandelt hat etc., mit me worten und begriffe derselbe uwer brief 1 wiset, habent wir wol vernommen und begerent uwer ersam wiß- heit zû wissende, was úch oder andern unsern frunden von den stetten zû unheil zû- vallet, das uns das in ganzen woren trüwen leit, als wol billichen, ist. und als ir fúrer 20 begerent, unsere erbere ratzbotschaft bi andern frigen und richstette botten, so ir danne Juli 4 uf zinstag schierost gon Costentz ze tage beschriben hant, ze habende, mitsampt inen unvergriffenlich zû rateslahen, was danne zû sôllichen sachen zû tûnde sige: sundere lieben frunde, bekônnent wir wol, ein súndere große notdürft sin allen stetten, sich baß ze fursehen und samen ze tünde noch sôllichen wilden und ungetrüwen löiffen, so nûze- 25 male leider allenthalben in den landen sint, besunder den erbern stetten wider billichs und reht menicherleie zûgezogen würt. darumbe wir unsere erbere botschaft zemal gerne bi úch gehept hettent, besúnder úch zû wolgevallen. sich hat aber ietz kûrzlich etwas treffenlichs unwillens und sachen zwuschent unserm herren des richs lantvogt und dem edeln herren jungher Smahßman herren zu Rappoltzstein und zů Hohennagk so in unsere art gemaht?, dodürch nû uns und andern in der lantschaft bi uns swerer treffenlicher kumber unmûte coste und schade, obe das mit etlichem mittel nit versehen wúrde, enston môchte, der uns allen unúberwintlich und uch, des wir nit zwifelent, nit liep were. nû sôllichs zem bestem ze fúrkomen, so habent wir unsere erbere ratzbot- schaft, so danne zû sollichem tage gon Costentz doiwelich were, darzů geordent. die 35 nû mit andern tegelichs dazwuschent ritten, redent und ratent, obe die sache iergent zû gûtem komen môchte, das man sollichs grossen kumbers verlustes und schadens ab were. darumb wir, als ir selbs wol merken môgent, unsere erbere botschaft nûzemale bi úch nit gehaben môgent, wie gerne wir das têtent. were aber des nit gesin, wir woltent unsere botschaft zû úch ze schickende nûzemale, als ouch vormals zû andern 40 ziten 3, da wir in semlicher maßen ouch beschriben sint, nit gespart haben. wir bittent a) em.; Vorl. frintliche. 1 Vgl. nr. 34 und dazu nr. 35. 2 Vermutlich ist der Zwist Smaßtmanns von Rappoltstein mit Anton und Hans Ulrich von Hattstadt zu Herlisheim wegen der Dörfer Güns- bach und Griesbach gemeint, an dem auch der Landvogt Pfalzgraf Ludwig bezw. dessen Vormund Pfalzgraf Otto beteiligt waren. Vgl. Rappoltsteini- sches Urkundenbuch 3, 536-537. s Colmar hatte am Konstanzer Städtetage vom 24. August 1438 teilgenommen. Vgl. RTA. 13, 414. 45
78 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. u41 39. Der Rat von Augsburg an Bürgermeister und Rat von Nürnberg: erwidert auf Juni 21 ihre Anfrage [vom 19. Juni], daß er den von Konstanz ausgeschriebenen Tag im Hinblick auf die schweren und weithin wirkenden Zeitläufe beschicken werde. 1441 Juni 21 [Augsburg]. Aus Augsburg Stadt-A. Missivbuch IVa pag. 377 cop. chart. coaena. Datum an mitwoch 5 vor sant Johans tag sunwenden anno etc. 41. 1441 Juli I 40. Colmar an Konstanz und sieben andere gen. mit einander verbündete Reichsstädte: kann der Einladung zum Städtetage am 4. Juli nicht folgen, da es seine Ratsherren für Verhandlungen zur Beilegung der Zwistigkeiten zwischen dem Reichslandvogt und Junker Smaßmann von Rappoltstein braucht. 1441 Juli 1 [Colmar]. 10 Aus Colmar Stadt-A. Protocollum missivarum 1442.1449 fol. 4a cop. chart. coaeva. Regest im Rappoltsteinischen Urkundenbuch hrsg. von K. Albrecht Bd. 3 (Colmar 1894) S. 536-537 nr. 1132. Fúrnemen ersamen und wisen. súndere lieben und gûten frunde. unsere frunt- liche" willige dienste sigent uwer ersamkeit allzit vor bereit. ersamen sundern güten 15 frunde. als ir uns nehst geschriben habent von sôllicher nomme und sache wegen, so sich danne iecz do obenan umb úch gehandelt hat etc., mit me worten und begriffe derselbe uwer brief 1 wiset, habent wir wol vernommen und begerent uwer ersam wiß- heit zû wissende, was úch oder andern unsern frunden von den stetten zû unheil zû- vallet, das uns das in ganzen woren trüwen leit, als wol billichen, ist. und als ir fúrer 20 begerent, unsere erbere ratzbotschaft bi andern frigen und richstette botten, so ir danne Juli 4 uf zinstag schierost gon Costentz ze tage beschriben hant, ze habende, mitsampt inen unvergriffenlich zû rateslahen, was danne zû sôllichen sachen zû tûnde sige: sundere lieben frunde, bekônnent wir wol, ein súndere große notdürft sin allen stetten, sich baß ze fursehen und samen ze tünde noch sôllichen wilden und ungetrüwen löiffen, so nûze- 25 male leider allenthalben in den landen sint, besunder den erbern stetten wider billichs und reht menicherleie zûgezogen würt. darumbe wir unsere erbere botschaft zemal gerne bi úch gehept hettent, besúnder úch zû wolgevallen. sich hat aber ietz kûrzlich etwas treffenlichs unwillens und sachen zwuschent unserm herren des richs lantvogt und dem edeln herren jungher Smahßman herren zu Rappoltzstein und zů Hohennagk so in unsere art gemaht?, dodürch nû uns und andern in der lantschaft bi uns swerer treffenlicher kumber unmûte coste und schade, obe das mit etlichem mittel nit versehen wúrde, enston môchte, der uns allen unúberwintlich und uch, des wir nit zwifelent, nit liep were. nû sôllichs zem bestem ze fúrkomen, so habent wir unsere erbere ratzbot- schaft, so danne zû sollichem tage gon Costentz doiwelich were, darzů geordent. die 35 nû mit andern tegelichs dazwuschent ritten, redent und ratent, obe die sache iergent zû gûtem komen môchte, das man sollichs grossen kumbers verlustes und schadens ab were. darumb wir, als ir selbs wol merken môgent, unsere erbere botschaft nûzemale bi úch nit gehaben môgent, wie gerne wir das têtent. were aber des nit gesin, wir woltent unsere botschaft zû úch ze schickende nûzemale, als ouch vormals zû andern 40 ziten 3, da wir in semlicher maßen ouch beschriben sint, nit gespart haben. wir bittent a) em.; Vorl. frintliche. 1 Vgl. nr. 34 und dazu nr. 35. 2 Vermutlich ist der Zwist Smaßtmanns von Rappoltstein mit Anton und Hans Ulrich von Hattstadt zu Herlisheim wegen der Dörfer Güns- bach und Griesbach gemeint, an dem auch der Landvogt Pfalzgraf Ludwig bezw. dessen Vormund Pfalzgraf Otto beteiligt waren. Vgl. Rappoltsteini- sches Urkundenbuch 3, 536-537. s Colmar hatte am Konstanzer Städtetage vom 24. August 1438 teilgenommen. Vgl. RTA. 13, 414. 45
Strana 79
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 79 1441 10 aber uwere ersame wißheit sôllichs in deheinem unwillen noch undanke von uns ze achtende. danne warinne wir úch allen und iegelichem in súnders fruntschaft und wil- lige dienstbarkeit bewisen kônndent, soltent ir uns allzit unverdrossen bereit vinden. datum sabbato post festum beatorum Petri et Pauli apostolorum anno etc. 41. [subtus] Den fürnemen ersamen und wisen burgermeister und rat der statt Costentz und disen nochgenanten des heiligen richs stette mit namen Uberlingen Lindouwe Ravenspürg Bybrach Wan- gen Pfulwendorff und Yßni, als die ietz mit ein- ander in einunge sint, sampt " und in sunders, unsern sundern lieben und gûten frunden. Burgermeister und ràt zů Colmer. Juli 1 1441 Juli I 41. Instruktion [Ulms] für [Jörg Leo 1], seinen Gesandten zum Konstanzer Städtetage: betr. Einung [der Städte], Zoll-, Kriegs- und andere städtische Angelegenheiten. [1441 Juli 12 Ulm.] 11441 Juli I] 15 Aus Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 (früher Einungen mit Adel und Reichsstädten fasc. 5d nr. 18) not. chart. coaeva. Uberschrift Uf den tage gen Costencz sunntag vor Ulrici [Juli 2] etc. 20 25 80 [1] Des ersten waist du wol von ainer durchgennden ainunge wegen zû reden etc.; ob des nicht gesin môchte, von etlicher artikel wegen etc. [2] Item etlich artikel zedel3, als vor davon geratschlaget ist, vindst du hiebi etc. [3] Item die von Kempten von der Haymenhofer wegen zû verantwúrten 4, vindst du zům kúrzsten etlich abschriften hiebi etc. [4] Item an den von Costencz oder andern, wa du mugest, zû erfaren, wer bi der geschichte uf dem Undersee gewesen sie etc. [5] Item als die von Nüremberg von margraffe Aulbrechez von Branndemburg nuwen zols wegen anbringen wôllen; deßglich von der von Rotemburg Halle und Dinckelspúhel wegen 5 och anzbringen etc. [6] Item den von Bybrach und von Ravenspurg zû sagen, das graff Hainrich von Fúrstemberg den von Straßburg zû lieb usser sorgen gelaussen sie 6 [7] Item der von Zurich bottschaft irer fruntlichen schrifte zû danken und zû ant- wúrten von des näms zů Hôwen wegen etc. [8] Item von graff Sigmunds von Lupffen und Enngen wegen zû erfaren, wie sich die in den dingen gehalten haben oder noch tûgen etc. a) em. ; Vorl. sanpt. 35 1 Vgl. nr. 42 art. 8. Da die in art. 6 erwähnie Erklärung, daß der Graf von Fürstenberg vom Schwäbischen Städte- bunde nichts zu befürchten habe, am 30. Juni er- folgte und die Einladung zum Städtetage auf den 40 Abend des 2. Juli lautete, so wird die Instruktion wohl am 1. Juli entstanden sein. 3 Vgl. RTA. 13 nrr. 18-20. Welche der dort be- nutzten Ulmer Vorlagen oben gemeint sind, läßst sich nicht mit Sicherheit entscheiden. 45 4 Vgl. nr. 42 art. 14. 5 Vgl. nr. 37 art. 5. 6 Die in Ulm versammelt gewesenen Ratsboten des Schwäbischen Städtebundes schrieben am 30. Juni 1441 an Meister und Rat von Straßtburg: sie wollen der Bitte Straßburgs entsprechend dessen Bürger den Grafen Hainrich von Fürstemberg den Jüngern außter Sorgen lassen, obwohl er durch seine Knechte die Städte geschädigt und ihre Bürger gefangen und getötet habe; dat. Ulme --- uf fritag post Petri et Pauli apostolorum [Juni 30] a. d. etc. 41 (Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 134 fol. 14 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). In dem eben genannten Straßburger Faszikel liegt auch noch anderes auf diese Fürsten- bergische Angelegenheit bezügliches Material; aus ihm ergibt sich, daßt die Knechte des Grafen an einem anscheinend im März 1441 erfolgten Uber- fall städtischer Bürger bei Horb teilgenommen hatten.
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 79 1441 10 aber uwere ersame wißheit sôllichs in deheinem unwillen noch undanke von uns ze achtende. danne warinne wir úch allen und iegelichem in súnders fruntschaft und wil- lige dienstbarkeit bewisen kônndent, soltent ir uns allzit unverdrossen bereit vinden. datum sabbato post festum beatorum Petri et Pauli apostolorum anno etc. 41. [subtus] Den fürnemen ersamen und wisen burgermeister und rat der statt Costentz und disen nochgenanten des heiligen richs stette mit namen Uberlingen Lindouwe Ravenspürg Bybrach Wan- gen Pfulwendorff und Yßni, als die ietz mit ein- ander in einunge sint, sampt " und in sunders, unsern sundern lieben und gûten frunden. Burgermeister und ràt zů Colmer. Juli 1 1441 Juli I 41. Instruktion [Ulms] für [Jörg Leo 1], seinen Gesandten zum Konstanzer Städtetage: betr. Einung [der Städte], Zoll-, Kriegs- und andere städtische Angelegenheiten. [1441 Juli 12 Ulm.] 11441 Juli I] 15 Aus Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 (früher Einungen mit Adel und Reichsstädten fasc. 5d nr. 18) not. chart. coaeva. Uberschrift Uf den tage gen Costencz sunntag vor Ulrici [Juli 2] etc. 20 25 80 [1] Des ersten waist du wol von ainer durchgennden ainunge wegen zû reden etc.; ob des nicht gesin môchte, von etlicher artikel wegen etc. [2] Item etlich artikel zedel3, als vor davon geratschlaget ist, vindst du hiebi etc. [3] Item die von Kempten von der Haymenhofer wegen zû verantwúrten 4, vindst du zům kúrzsten etlich abschriften hiebi etc. [4] Item an den von Costencz oder andern, wa du mugest, zû erfaren, wer bi der geschichte uf dem Undersee gewesen sie etc. [5] Item als die von Nüremberg von margraffe Aulbrechez von Branndemburg nuwen zols wegen anbringen wôllen; deßglich von der von Rotemburg Halle und Dinckelspúhel wegen 5 och anzbringen etc. [6] Item den von Bybrach und von Ravenspurg zû sagen, das graff Hainrich von Fúrstemberg den von Straßburg zû lieb usser sorgen gelaussen sie 6 [7] Item der von Zurich bottschaft irer fruntlichen schrifte zû danken und zû ant- wúrten von des näms zů Hôwen wegen etc. [8] Item von graff Sigmunds von Lupffen und Enngen wegen zû erfaren, wie sich die in den dingen gehalten haben oder noch tûgen etc. a) em. ; Vorl. sanpt. 35 1 Vgl. nr. 42 art. 8. Da die in art. 6 erwähnie Erklärung, daß der Graf von Fürstenberg vom Schwäbischen Städte- bunde nichts zu befürchten habe, am 30. Juni er- folgte und die Einladung zum Städtetage auf den 40 Abend des 2. Juli lautete, so wird die Instruktion wohl am 1. Juli entstanden sein. 3 Vgl. RTA. 13 nrr. 18-20. Welche der dort be- nutzten Ulmer Vorlagen oben gemeint sind, läßst sich nicht mit Sicherheit entscheiden. 45 4 Vgl. nr. 42 art. 14. 5 Vgl. nr. 37 art. 5. 6 Die in Ulm versammelt gewesenen Ratsboten des Schwäbischen Städtebundes schrieben am 30. Juni 1441 an Meister und Rat von Straßtburg: sie wollen der Bitte Straßburgs entsprechend dessen Bürger den Grafen Hainrich von Fürstemberg den Jüngern außter Sorgen lassen, obwohl er durch seine Knechte die Städte geschädigt und ihre Bürger gefangen und getötet habe; dat. Ulme --- uf fritag post Petri et Pauli apostolorum [Juni 30] a. d. etc. 41 (Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 134 fol. 14 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). In dem eben genannten Straßburger Faszikel liegt auch noch anderes auf diese Fürsten- bergische Angelegenheit bezügliches Material; aus ihm ergibt sich, daßt die Knechte des Grafen an einem anscheinend im März 1441 erfolgten Uber- fall städtischer Bürger bei Horb teilgenommen hatten.
Strana 80
80 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli I] [9] Item zû erfaren, ob graf Chûnrat von Tênngen und herre zû Nallemburg darzů gedient habe oder nicht. [10] Erfar€ hie, ob man mit den von Costencz von der quittbriefe von der von Halle und unser stúren zû besigeln zû bitten wegen reden wôlle oder nicht etc. [11] Des b abtz von Ochsenhusen tag 1 wirt zů Costentz uf sant Ulrichs tag zů 5 tagszit; den hilf im laisten etc. [12] Item mit den von Bybrach und Ravenspurg von ains hauptmanns ? in die herschaft Hochemberg wegen zû reden, wer si darzů gût bedunk, das ane verziehen gen Ulme wissen zû lassen, und och mit iren knechten zü schaffen, sich gen Schônn- berg und Vinßdorf zû legen lassen und zü riten, wenne mit in geschaffet werde. [13] Och sag den von Ravenspurg, der tag zů Spir werd uf die mittwochen nach Juli 10 sant Margrethen tag zûněhste, zû nacht da zu sind 3, das si ir bottschaft von der von Rúttlingen iren und der von Bybrach wegen dahin och schickent, das die uf den sunn- Juli 16 tag nach sant Margrethen tag zûnèhst zů nacht zu Gemünde sie, füro mitsampt andern der stette botten uf den egenanten tag gen Spir zû vollriten. [14] Gib e des pfarrers briefe der von Zurich bottschaft, daz si im den bringe. Juli 4 10 15 1441 Juli 2 bis 5 42. Aufzeichnungen [des Nürnberger Ratsschreibers Johannes Marquardi 4] über die Verhandlungen der Gesandten Fränkischer und Schwäbischer Reichsstädte in Kon- stanz wegen eines Landfriedensbundes, der Abordnung einer Gesandtschaft an den König und des Besuchs der Frankfurter Messe. 1441 Juli 2 bis 5. 20 Aus Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets (früher Braun 0 8) fol. 121 a-124b cop. chart. coaeva, auf zwei Foliobogen stehend. Der Text ist mit zahl- reichen, auf die Ränder geschriebenen Zusätzen versehen, auch hier und da korrigiert. Zusätze (mit Ausnahme des S. 82 Var. m erwähnten) und Korrekturen rühren vom Schreiber her. 25 In nomine domini amen. 1441 [1] Item anno 1441 am suntag vor sand Ulrichs tag kamen wir etc. gen Costnetz, Juli 2 und schickten die von Constentz iren diener zu uns und baten uns, am d montag fru Juli s umb die sibend stund zu in auf ir rathawß zu komen. Juli 8 [2] Item am montag darnach zu morgen kamen wir zu einander im rathawß und so da hattent die von Costentz von irer frunt wegen des rates iren? burgermeister, der Mangolt genant, und darzu 5 ires rates und iren stattschreiber zu der stett frewnd und die sachen zu handelen geben. und als sie nu durch einen, Hans von der Capellen ge- nant, uns mit einer fruntleichen € vorrede empfangen und uns gedanket hetten, das wir also zu in s komen weren, wiewol sie uns nit zu manen, sunder durch des besten willen 85 a) zwischen den artt. 9 und 10 ist Ratim für ettra vier Zeilen freigelassen. b) art. 11 ist von einer anderen Hand geschrieben; er steht auf dem etwa sechs Zeilen grosen Zuischenraum, den der Schreiber swischen den artt. 10 und 12 gelassen hatte. c) art. 14 ist mil kleinerer Schrift, aber vom Schreiber der Instruktion auf den untern Rand der zweiten Seite geschrieben; zwischen ihm und art. 18 ist ein Zieischenraum von sieben bis acht Zeilen. d) am-komen am Rande. €) em.; Vorl. irem. f) hier ist am Rande bemerkt oder erber. g) em.; Vorl. im. 40 1 Vgl. nr. 42 artt. 11 und 12a. Vgl. dazu nr. 8 art. 2. s Vgl. S. 4-5. * Im Nürnberger Jahresregister ist unter den Ausgaben der 6. Frage, feria 4. ante Margarete virginis [Juli 12] bis feria 4. in vigilia Laurencii [Aug. 9] 1441, Folgendes eingetragen: item dedi- mus 168 lb. n. 16 sh. 4 hlr.; haben Berchtolt Volck- meir und Johannes Marquardi verzert gen Costencz, als uns die von Costencz schriben, unser erber rats- bottschaft dahin zu schicken, und als Berchtolt Volckmeyr furpas dannen und auf den tage gen Ulme [vgl. S. 38] und furer gen Speire [vgl. ebenda] rait, als uns die von Ulme auch baten, unser rats- bottschaft auf den tage gein Speyr zu schicken. 45 (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 433b not. chart. coaeva.) Im Hinblick auf die Fassung des art. 7 kann Volkmer als Verfasser des Berichts nicht in Frage kommen. Die Autorschaft Mar- quardi's ist also gesichert. 50
80 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli I] [9] Item zû erfaren, ob graf Chûnrat von Tênngen und herre zû Nallemburg darzů gedient habe oder nicht. [10] Erfar€ hie, ob man mit den von Costencz von der quittbriefe von der von Halle und unser stúren zû besigeln zû bitten wegen reden wôlle oder nicht etc. [11] Des b abtz von Ochsenhusen tag 1 wirt zů Costentz uf sant Ulrichs tag zů 5 tagszit; den hilf im laisten etc. [12] Item mit den von Bybrach und Ravenspurg von ains hauptmanns ? in die herschaft Hochemberg wegen zû reden, wer si darzů gût bedunk, das ane verziehen gen Ulme wissen zû lassen, und och mit iren knechten zü schaffen, sich gen Schônn- berg und Vinßdorf zû legen lassen und zü riten, wenne mit in geschaffet werde. [13] Och sag den von Ravenspurg, der tag zů Spir werd uf die mittwochen nach Juli 10 sant Margrethen tag zûněhste, zû nacht da zu sind 3, das si ir bottschaft von der von Rúttlingen iren und der von Bybrach wegen dahin och schickent, das die uf den sunn- Juli 16 tag nach sant Margrethen tag zûnèhst zů nacht zu Gemünde sie, füro mitsampt andern der stette botten uf den egenanten tag gen Spir zû vollriten. [14] Gib e des pfarrers briefe der von Zurich bottschaft, daz si im den bringe. Juli 4 10 15 1441 Juli 2 bis 5 42. Aufzeichnungen [des Nürnberger Ratsschreibers Johannes Marquardi 4] über die Verhandlungen der Gesandten Fränkischer und Schwäbischer Reichsstädte in Kon- stanz wegen eines Landfriedensbundes, der Abordnung einer Gesandtschaft an den König und des Besuchs der Frankfurter Messe. 1441 Juli 2 bis 5. 20 Aus Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets (früher Braun 0 8) fol. 121 a-124b cop. chart. coaeva, auf zwei Foliobogen stehend. Der Text ist mit zahl- reichen, auf die Ränder geschriebenen Zusätzen versehen, auch hier und da korrigiert. Zusätze (mit Ausnahme des S. 82 Var. m erwähnten) und Korrekturen rühren vom Schreiber her. 25 In nomine domini amen. 1441 [1] Item anno 1441 am suntag vor sand Ulrichs tag kamen wir etc. gen Costnetz, Juli 2 und schickten die von Constentz iren diener zu uns und baten uns, am d montag fru Juli s umb die sibend stund zu in auf ir rathawß zu komen. Juli 8 [2] Item am montag darnach zu morgen kamen wir zu einander im rathawß und so da hattent die von Costentz von irer frunt wegen des rates iren? burgermeister, der Mangolt genant, und darzu 5 ires rates und iren stattschreiber zu der stett frewnd und die sachen zu handelen geben. und als sie nu durch einen, Hans von der Capellen ge- nant, uns mit einer fruntleichen € vorrede empfangen und uns gedanket hetten, das wir also zu in s komen weren, wiewol sie uns nit zu manen, sunder durch des besten willen 85 a) zwischen den artt. 9 und 10 ist Ratim für ettra vier Zeilen freigelassen. b) art. 11 ist von einer anderen Hand geschrieben; er steht auf dem etwa sechs Zeilen grosen Zuischenraum, den der Schreiber swischen den artt. 10 und 12 gelassen hatte. c) art. 14 ist mil kleinerer Schrift, aber vom Schreiber der Instruktion auf den untern Rand der zweiten Seite geschrieben; zwischen ihm und art. 18 ist ein Zieischenraum von sieben bis acht Zeilen. d) am-komen am Rande. €) em.; Vorl. irem. f) hier ist am Rande bemerkt oder erber. g) em.; Vorl. im. 40 1 Vgl. nr. 42 artt. 11 und 12a. Vgl. dazu nr. 8 art. 2. s Vgl. S. 4-5. * Im Nürnberger Jahresregister ist unter den Ausgaben der 6. Frage, feria 4. ante Margarete virginis [Juli 12] bis feria 4. in vigilia Laurencii [Aug. 9] 1441, Folgendes eingetragen: item dedi- mus 168 lb. n. 16 sh. 4 hlr.; haben Berchtolt Volck- meir und Johannes Marquardi verzert gen Costencz, als uns die von Costencz schriben, unser erber rats- bottschaft dahin zu schicken, und als Berchtolt Volckmeyr furpas dannen und auf den tage gen Ulme [vgl. S. 38] und furer gen Speire [vgl. ebenda] rait, als uns die von Ulme auch baten, unser rats- bottschaft auf den tage gein Speyr zu schicken. 45 (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 433b not. chart. coaeva.) Im Hinblick auf die Fassung des art. 7 kann Volkmer als Verfasser des Berichts nicht in Frage kommen. Die Autorschaft Mar- quardi's ist also gesichert. 50
Strana 81
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 81 1441 Juli 2 bis 5 gefordert hetten, sprachen zum ersten die von Awßperg und darnach " ich und furbasser die von Ulm und die ander ratesbotten etc. mit einer erbergen rette, wieb ir frund alwege sich zum heiligen reich nach irer vermugleicheit gehalten und die iren, wann man sulch manung oder forderung getan hatte, alwege gerne geschicket hatten, und 5 also hatten ir frund angesiehen die wilde lewfte etc. und sie hier geschicket etc. [3] Darnach wart furgelegt, wie man etlichen mee, dann da gegenwurtig waren, auch geschriben und gefordert hette 1, die noch nit gekamen oder auch nit abgeschriben hetten. und wart ein merers, man solte harren biß nach dischzeit und dann widder zu einander komen und, waß man dann zu ratte wurde, aber nach dem besten furnemen etc. [4] Nach mittentag kamen sie aber zu einander und wart aber furgelegt, wie die von Straßburg Kulmar Basel Sletzstat und ander stette am Rein, den man auch ge� schriben hatte, nit gekamen und auch nit abgeschriben hetten, und es were zu besorgen, solte man die sachen anfahen, davon zu reden, und, nachdem die lewf wild weren und die€ vorgenanten stette villicht unfridens halben alsobald nit komen mochten, so sie dar- 15 nach villicht kemen, müste man die sach von news widderumb anfahen. also wart aber ein merers, man solte vollen harren biß auf den anderen tag und alsdann frw widder Juli 4 zu einander komen; kemen sie denne, so were es gut, kemen sie aber nit, so wolte man dann zu den sachen onverzegenleich greifen, dovan zu reden. [5] Darnach am eritag frw umb siben ore kamen sie aber zu einander d. und wart Juli 4 20 zum ersten erzellet? von der von Constentz frewnden mit einer erbern vorrede auf mei- nung: sie hofften, der stette frewnde, den sie geschriben hetten, hetten wohl vernamen, wie und warumb man in geschriben und sie gemanet hâtte. und nachdem nu ein ab- schrift derselben brief? gelesen wart und man gefraget hatte, wie man die sach nu fur- handen nemen und darawß reden wolte, wart ein merers, man€ solte der stette send- 25 botten verhoren, wie sie von iren frunden gefertigt weren worden. und darnach worden darauf die stette nach einander gefragt. [6] Und s zum ersten sprach Ulrich h Rohlinger von Außpurg auf meinung dürch vil lenger und erber wort, wie die lantzlewf wild weren und es zu besorgen were, ob man anders nicht darzu tâte, nachdem unser gnedigister herr der Romische kunig ein so junger herre were und man nit wol noch wissen mochte, wie sein gnaden zum reiche und des heiligen€ Romischen freien und reichs stetten sich halten wolte, und man auch wol vermerkek, wie und waß er mit seinen eigen sachen zu schicken hatte, were es zu besorgen, wurden die stette sich nit frewntlicher zu einander halten€, es wurden sulch wild lewf ie lenger ie grosser und die rawbrei uberhant nemen. und darumb were es s5 seinen frunden wol zu sinne und beduchte in gar notdurft sein, das sich des Romischen freien und reichs stette zu einander vereinten und das rawbrei gestrafft wurde mit der clingen etc. auch meldt er dabei, wie vor etlichen zeiten wol gerett wer' worden, wie sich die stette mit einander vereinen solten, des etlich schrift vorhanden weren, und wo die zu lang oder zu kurz weren, das man noch daruber seß und darawß doch etlich 4o artikel m neme, der sich die stette mochten vereinen umb vergangen und kumftig sach und rabrei zu tempen und zu straffen. und ließ dieselb schrift horen, und die waß, als etlich stette im 29. jare sich untersprochen und davon geratslagt hetten zu Costentz etc. 3 1429 10 45 a) neben dem Passus darnach - geschicket hatten steht am Rande von hern Sigmunds von Luppen brief mitsampt den 2 abschriften der von Ulm antwurt im getan etc. ; es ist nicht angegeben, ob diese Worte vor darnach oder wo sonst einzuschalten sind ; ogl. auch artt. 12 und 14. b) cm.; Vorl. wir. c) die -stette am Rande. d) em.; Vorl. eiander, und so auch nachher öfter. e) fehll in der Vorlage. f) em.; Vorl. men. g) die Vorlage hat kein Alinea. h) Ulrich Rohlinger am Rande. i) hier folgt durchgestrichen reichs. k) ist korrigiert für sehe. I) hier folgt sie. m) em.; Vorl. ertikel. 50 1 2 Vgl. nr. 35. Vgl. nr. 34. s Vgl. S. 82 Anm. 6. Deutsche Roichstags-Akten XVI. 11
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 81 1441 Juli 2 bis 5 gefordert hetten, sprachen zum ersten die von Awßperg und darnach " ich und furbasser die von Ulm und die ander ratesbotten etc. mit einer erbergen rette, wieb ir frund alwege sich zum heiligen reich nach irer vermugleicheit gehalten und die iren, wann man sulch manung oder forderung getan hatte, alwege gerne geschicket hatten, und 5 also hatten ir frund angesiehen die wilde lewfte etc. und sie hier geschicket etc. [3] Darnach wart furgelegt, wie man etlichen mee, dann da gegenwurtig waren, auch geschriben und gefordert hette 1, die noch nit gekamen oder auch nit abgeschriben hetten. und wart ein merers, man solte harren biß nach dischzeit und dann widder zu einander komen und, waß man dann zu ratte wurde, aber nach dem besten furnemen etc. [4] Nach mittentag kamen sie aber zu einander und wart aber furgelegt, wie die von Straßburg Kulmar Basel Sletzstat und ander stette am Rein, den man auch ge� schriben hatte, nit gekamen und auch nit abgeschriben hetten, und es were zu besorgen, solte man die sachen anfahen, davon zu reden, und, nachdem die lewf wild weren und die€ vorgenanten stette villicht unfridens halben alsobald nit komen mochten, so sie dar- 15 nach villicht kemen, müste man die sach von news widderumb anfahen. also wart aber ein merers, man solte vollen harren biß auf den anderen tag und alsdann frw widder Juli 4 zu einander komen; kemen sie denne, so were es gut, kemen sie aber nit, so wolte man dann zu den sachen onverzegenleich greifen, dovan zu reden. [5] Darnach am eritag frw umb siben ore kamen sie aber zu einander d. und wart Juli 4 20 zum ersten erzellet? von der von Constentz frewnden mit einer erbern vorrede auf mei- nung: sie hofften, der stette frewnde, den sie geschriben hetten, hetten wohl vernamen, wie und warumb man in geschriben und sie gemanet hâtte. und nachdem nu ein ab- schrift derselben brief? gelesen wart und man gefraget hatte, wie man die sach nu fur- handen nemen und darawß reden wolte, wart ein merers, man€ solte der stette send- 25 botten verhoren, wie sie von iren frunden gefertigt weren worden. und darnach worden darauf die stette nach einander gefragt. [6] Und s zum ersten sprach Ulrich h Rohlinger von Außpurg auf meinung dürch vil lenger und erber wort, wie die lantzlewf wild weren und es zu besorgen were, ob man anders nicht darzu tâte, nachdem unser gnedigister herr der Romische kunig ein so junger herre were und man nit wol noch wissen mochte, wie sein gnaden zum reiche und des heiligen€ Romischen freien und reichs stetten sich halten wolte, und man auch wol vermerkek, wie und waß er mit seinen eigen sachen zu schicken hatte, were es zu besorgen, wurden die stette sich nit frewntlicher zu einander halten€, es wurden sulch wild lewf ie lenger ie grosser und die rawbrei uberhant nemen. und darumb were es s5 seinen frunden wol zu sinne und beduchte in gar notdurft sein, das sich des Romischen freien und reichs stette zu einander vereinten und das rawbrei gestrafft wurde mit der clingen etc. auch meldt er dabei, wie vor etlichen zeiten wol gerett wer' worden, wie sich die stette mit einander vereinen solten, des etlich schrift vorhanden weren, und wo die zu lang oder zu kurz weren, das man noch daruber seß und darawß doch etlich 4o artikel m neme, der sich die stette mochten vereinen umb vergangen und kumftig sach und rabrei zu tempen und zu straffen. und ließ dieselb schrift horen, und die waß, als etlich stette im 29. jare sich untersprochen und davon geratslagt hetten zu Costentz etc. 3 1429 10 45 a) neben dem Passus darnach - geschicket hatten steht am Rande von hern Sigmunds von Luppen brief mitsampt den 2 abschriften der von Ulm antwurt im getan etc. ; es ist nicht angegeben, ob diese Worte vor darnach oder wo sonst einzuschalten sind ; ogl. auch artt. 12 und 14. b) cm.; Vorl. wir. c) die -stette am Rande. d) em.; Vorl. eiander, und so auch nachher öfter. e) fehll in der Vorlage. f) em.; Vorl. men. g) die Vorlage hat kein Alinea. h) Ulrich Rohlinger am Rande. i) hier folgt durchgestrichen reichs. k) ist korrigiert für sehe. I) hier folgt sie. m) em.; Vorl. ertikel. 50 1 2 Vgl. nr. 35. Vgl. nr. 34. s Vgl. S. 82 Anm. 6. Deutsche Roichstags-Akten XVI. 11
Strana 82
82 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 9 lis 5 [7) Item darnach wart mein herr Berthold Volckmar gefragt. derselb erzalte mit einer erberg langer red manigerlei widderwertikeit unrecht und beswernuß, durch die deß heiligen Romischen freien und reichs stette mit rawbrei, umbillich entsagen, um- billichen rechtpieten, umpillichen vordrung, zoll und geleitgeltes 1 und mit boser munz mannigfeldig beswert und in iren freiheiten und gnaden, die sie vom heiligen reich her- 5 bracht haben, gekrenket werden und wie" seine b hern und frund von Nurenberg in e iren reten sich oft mit bekummert und davon geratslagt hetten, und wer' ir meinung d, daß sich die freien und reichsstette nach gelegenheit der stette und der lande baß zu einander hielten und sich vereinigten, das sulch raberei und ander untatte gestrafft mochten werden. und wann ° der freien und reichsstette mee gegenwurtig weren, beduchte in gut 10 zu sein, darumb das sie die 2 baß bei einander in friden und fruntschaft sessen und bleiben mochten, das man ‘ auß sulcher schrift, als der von Awßpurg hatte lassen horen 8, und von den stimmen und andern notdurftigen articulen darzu dienende unvergrifflich rette und ratslagte auf ein widderheimbringen, ob man sich noch sulchs vereinigen mochte, wann es ni soe nôt were gewesen als itzünd ; auch weren die lewf ni so wild und sched- 15 lichen gewesen. und hoffet, sein hern und gute frunde von Nurenberg, nachdem sie sich allwege gehalden und sulch und ander ubeltat nach irem vermugen gestrafft hetten, sie wurden sich on zweifel gutwillich finden lassen, waz zu deß heiligen Romischen freien und reichs stetten nutz und friden dienen mochte. und wan nu etlicheh vorgenant stuck als von boser munz, umbillichs zolls und geleitgeltes und von der heimlicher und ander i 20 fremder gericht wegen, dadurch die stette von iren freiheiten, die sie vom heiligen reich. herbrachtk haben, gedrungen wurden, und 1 darumb das unser hern die kurfursten ir merklich botschaft? bei unserm gnedigisten hern dem kung hetten etc., so hatten sein hern und frunde geratslagt, das es gar nutz were, das man ein botschaft von der ge- mein stett wegen zu seinen gnaden sande und im sulch wild lewf und ander beswernuß 25 vorhielten 4. und rette dabei, das er von seinen frunden gefertigt were, ob man ferrer darawß retten wolte, so wolt er auch dazu verner reden und seiner frunde meinung zu erkennen geben. [8] Darnach sprach Jorg Leo von Ulm von seiner frund und der ander stett wegen, die mit in in einung sein, auf meinung 5, wie sein hern und gute frunde und auch die so andere stette, die mit in in einung sein, auch darob gesessen und davon gerattslagt hâtten und das in auch gut duchte, daß sich des heiligen Romischen freien und reichs stette baß zu einander hielten. und wer’ ir meinung, daß man ein durchgeende einung machte und nit vil darinnen articulirte; wan wie man mee darawß articulirte, so man minner sich vereinigen mochte. und melde dabei, wie es nit nott tette, partien zu 35 machen, als m die obgemelte cetel awßweist 6, wan die stette, die da gegenwurtig weren, a) hier folgt durchgestrichen es. b) em.; Vorl. seiner. c) in - wor ir am Rande. d) hier folgt durchgestrichen were. e) wann -bleiben mochten ist auf den oberen Rande der dritten Seite nachgetragen. f) man auß ist uber der Zeile nachgetrugen. g) hier folgt durchgestricken wol nuch were zu geen und sierauch zu guter maß wol be- griffen und gesatz were, und gefil im seer wol das man; der nun folgende Passus und von - dienende steht 40 am Rande. h) etliche-boser am Rande. i) ander-wegen desgleichen. k) hier folgt durchgestrichen hatten sein hern und frunde davon geratslagt; die folgenden Worte haben-wurden stehen am Rande. 1) und bis er- keunen geben teils auf dem Zuischenraum zwischen diesem und dem folgenden Artikel teils am Rande. m) als bis awflweist ist mit dunklerer Tinte an den Rand geschrieben, anscheinend von einer andern Hand. 1 Vgl. RTA. 13, 633 Z. 12 ff. D. i. desto. Vgl. S. 18-33. Vgl. hierzu auch nr. 12 art. 2 und nr. 13 art. 2. Vgl. nr. 41 artt. 1 und 2. Der in art. 6 erwähnte Konstanzer Bundes- entwurf vom 25. Januar 1429 sah fünf Städte- gruppen vor: 1) Köln, Aachen, Dortmund, Mainz, 45 Worms, Speier, Frankfurt, Heilbronn, Wimpfen und die Städte in der Wetterau; 2) Straßburg, Basel und die Elsässischen Reichsstädte ; 3) Zürich, Konstanz und die mit ihnen verbündeten Städte; 4) Augsburg, Ulm und die mit ihnen verbündeten 50 Städte; 5) Nürnberg, Rothenburg und die Städte in Franken. Jede Gruppe sollte drei Stimmen
82 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 9 lis 5 [7) Item darnach wart mein herr Berthold Volckmar gefragt. derselb erzalte mit einer erberg langer red manigerlei widderwertikeit unrecht und beswernuß, durch die deß heiligen Romischen freien und reichs stette mit rawbrei, umbillich entsagen, um- billichen rechtpieten, umpillichen vordrung, zoll und geleitgeltes 1 und mit boser munz mannigfeldig beswert und in iren freiheiten und gnaden, die sie vom heiligen reich her- 5 bracht haben, gekrenket werden und wie" seine b hern und frund von Nurenberg in e iren reten sich oft mit bekummert und davon geratslagt hetten, und wer' ir meinung d, daß sich die freien und reichsstette nach gelegenheit der stette und der lande baß zu einander hielten und sich vereinigten, das sulch raberei und ander untatte gestrafft mochten werden. und wann ° der freien und reichsstette mee gegenwurtig weren, beduchte in gut 10 zu sein, darumb das sie die 2 baß bei einander in friden und fruntschaft sessen und bleiben mochten, das man ‘ auß sulcher schrift, als der von Awßpurg hatte lassen horen 8, und von den stimmen und andern notdurftigen articulen darzu dienende unvergrifflich rette und ratslagte auf ein widderheimbringen, ob man sich noch sulchs vereinigen mochte, wann es ni soe nôt were gewesen als itzünd ; auch weren die lewf ni so wild und sched- 15 lichen gewesen. und hoffet, sein hern und gute frunde von Nurenberg, nachdem sie sich allwege gehalden und sulch und ander ubeltat nach irem vermugen gestrafft hetten, sie wurden sich on zweifel gutwillich finden lassen, waz zu deß heiligen Romischen freien und reichs stetten nutz und friden dienen mochte. und wan nu etlicheh vorgenant stuck als von boser munz, umbillichs zolls und geleitgeltes und von der heimlicher und ander i 20 fremder gericht wegen, dadurch die stette von iren freiheiten, die sie vom heiligen reich. herbrachtk haben, gedrungen wurden, und 1 darumb das unser hern die kurfursten ir merklich botschaft? bei unserm gnedigisten hern dem kung hetten etc., so hatten sein hern und frunde geratslagt, das es gar nutz were, das man ein botschaft von der ge- mein stett wegen zu seinen gnaden sande und im sulch wild lewf und ander beswernuß 25 vorhielten 4. und rette dabei, das er von seinen frunden gefertigt were, ob man ferrer darawß retten wolte, so wolt er auch dazu verner reden und seiner frunde meinung zu erkennen geben. [8] Darnach sprach Jorg Leo von Ulm von seiner frund und der ander stett wegen, die mit in in einung sein, auf meinung 5, wie sein hern und gute frunde und auch die so andere stette, die mit in in einung sein, auch darob gesessen und davon gerattslagt hâtten und das in auch gut duchte, daß sich des heiligen Romischen freien und reichs stette baß zu einander hielten. und wer’ ir meinung, daß man ein durchgeende einung machte und nit vil darinnen articulirte; wan wie man mee darawß articulirte, so man minner sich vereinigen mochte. und melde dabei, wie es nit nott tette, partien zu 35 machen, als m die obgemelte cetel awßweist 6, wan die stette, die da gegenwurtig weren, a) hier folgt durchgestrichen es. b) em.; Vorl. seiner. c) in - wor ir am Rande. d) hier folgt durchgestrichen were. e) wann -bleiben mochten ist auf den oberen Rande der dritten Seite nachgetragen. f) man auß ist uber der Zeile nachgetrugen. g) hier folgt durchgestricken wol nuch were zu geen und sierauch zu guter maß wol be- griffen und gesatz were, und gefil im seer wol das man; der nun folgende Passus und von - dienende steht 40 am Rande. h) etliche-boser am Rande. i) ander-wegen desgleichen. k) hier folgt durchgestrichen hatten sein hern und frunde davon geratslagt; die folgenden Worte haben-wurden stehen am Rande. 1) und bis er- keunen geben teils auf dem Zuischenraum zwischen diesem und dem folgenden Artikel teils am Rande. m) als bis awflweist ist mit dunklerer Tinte an den Rand geschrieben, anscheinend von einer andern Hand. 1 Vgl. RTA. 13, 633 Z. 12 ff. D. i. desto. Vgl. S. 18-33. Vgl. hierzu auch nr. 12 art. 2 und nr. 13 art. 2. Vgl. nr. 41 artt. 1 und 2. Der in art. 6 erwähnte Konstanzer Bundes- entwurf vom 25. Januar 1429 sah fünf Städte- gruppen vor: 1) Köln, Aachen, Dortmund, Mainz, 45 Worms, Speier, Frankfurt, Heilbronn, Wimpfen und die Städte in der Wetterau; 2) Straßburg, Basel und die Elsässischen Reichsstädte ; 3) Zürich, Konstanz und die mit ihnen verbündeten Städte; 4) Augsburg, Ulm und die mit ihnen verbündeten 50 Städte; 5) Nürnberg, Rothenburg und die Städte in Franken. Jede Gruppe sollte drei Stimmen
Strana 83
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49, 83 einander wol gelegen weren. und were aueh nit not, von den stimmen zu reden, wan * 744! man wol weste, als die stette vor etlichen zeiten bei einander in einung waren 1 man es mit den stimmen gehalten hátte. wolten sich nu die stette, die da bei einander weren, zu einander vereinen und ein durchgeende einung machen umb alle vergangen 5 und auch kumftig sach, so wolten sein frund von Ulm und auch die ander stette, die mit in in einung sein, wiewol sie fient hetten, denselben sie stark gnoch hofften zu sein, idoch wolten © sie sich mit in vereinen in obrurter má8, darumb das rabrei und ander ubeltatt, dadurch des heiligen Romischen freien und reichs stette manigfeldig widder god ere und recht beschedigt und besweret wurden, nidergelegt und gedempt wurde. auch ¢ 10 vermelte er, ob ander stette hernach auch in sulch einung sein wolten, die wurd man villicht auch aufnemen. und sprach dabei: als vor ein cetel? und scrift? gelesen were worden, so hatten zu derselben zeit etlich stette, nemlich AuBpurg, Nurenberg, Ulm und die Swebischen ° stette von der einung, ider besunder artikel* in scriften geben, der er wol abgeschrift hatte; und nachdem da man ie auf artikel geen wolt, vermeinte er, das !*die von Ulm zu- denselben zeiten gar kurz artikel geben hatten, den wol nachzugeen were. und ob man die horen wolde, so wolt er die wol lassen horen. als nu durch ein merers erkant wart, das man sulch artikel und schrift horen wolte, wurden dieselb ar- tikel da gelesen !. [9] Darnach wart der von Eélingen gefragt etc. der sprach, wie er von seinen % hern und frunden gesant were zu horen, weB die stette da furnemen wolten, und dak widder an sie zu bringen. er vermeint aber als von sich selbs, das es gut were, da sich die stette unterretten, und hofft, wurd etwas gutes furhanden genomen, sein frund wurden auch wol darzu geneiget sein. [10] Die von Nordlingen € und Memmingen stunden auf meinung des von Ulm ete. 25 [11] Dar kamen der margraff von Rotell und graff Hans von Diersten und mit im der abt von Ochsenhusen 5. und der marggraff mitsampt graff Hansen und vil andern rittern und knechten furgab, wie herr Hans von Clingenberg ! und seiner dochter man in sorgen weren von der name 5 wegen etc. und des sie sich wol unschuldigen wolten; und bat, ir unschnlt aufzunemen und sie auf sorgen zu lassen. 30 [22] Item nota de littera graff Sigmunds von Luppfen von der tailung [12°] item * nota proposicionem abbatis * contra Ulmenses etc. wegen. 1 a) em.; Vorl. won. b) em.; Vorl. mon. ©) wolten - miB auf dem unteren Rande der dritten Seite. à) auch die auf- nemen am Hande. e) Swobischen stette «m Rande, f) hien ist am Rande bemerkl nota, die artikel inserantur. g) am liande Mertein Awer. 95 Randkorvektur für. Dierstein. haben. (Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 8 fol. 22 cop. chart. coaeva; tgl. RTA. 9, 285-287.) Auch in den Vor- schlägen der Bodenseestädte zu einer Städteeinung 40 auf dem Ulmer Städtetage vom 30. März 1438 ist von „partien“ und „stimmen“ die Rede (vgl. RTA. 13 mr. 21 artt. 1 und 12). 1 In dem Bündnis, das Ulm, Nördlingen, Rothen- burg, Memmingen, Ravensburg, Gemünd, Biberach, 45 Dinkelsbühel, Pfullendorf, Kaufbeuern, Wangen, Isny, Leutkirch; Giengen, Aalen und Bopfingen am Mittwoch nach Andres [Dez. 2] 1433 bis zum 23. April 1437 geschlossen hatten, war bestimmt : und wenne ouch das beschicht, das wir vorgenanten 50 stette also zesamen gemant werdent, so süllen mit namen wir vorgenanten von Ulme zwo stimmen haben und unser der andern stette iegliche ain stimme und h) der Name fehlt; es ist Raum dafür freigelassen; vgl. nr. 41 art. 11, k) die Vorlage hat Alinea. i) ist nit mer, dio an der frag gezellt worden, ane alle geverde (Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 7 fol. 153-19* cop. chart. coaeva). Vgl. auch RTA. 2 wr. 142 art. 5 und mr. 145 art. 13. ? Mit diesem Zetlel sind offenbar die S. 82 Anm. G erwähnten Vorschláge der Bodenseestádte gemeint. Nur unter dieser Voraussetzung trifft die oben folgende Angabe zu, daß „zu derselben zeit“ auch Augsburg, Nürnberg und der Schwäbische Städte- bund Bündnisartikel vorgelegt hätten. 3 Vgl. art. 6. ; * Es sind die in RTA. 13 nrr. 18-20 abgedruckten Artikel. $ Laut nr. 43 art. 13 ist der in nr. 34 erwähnte Überfall auf dem Untersee gemeint. * Vgl. art.. 11; auch mr. 41 art. 11. 11* . Juli 2 , Wie %s 5
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49, 83 einander wol gelegen weren. und were aueh nit not, von den stimmen zu reden, wan * 744! man wol weste, als die stette vor etlichen zeiten bei einander in einung waren 1 man es mit den stimmen gehalten hátte. wolten sich nu die stette, die da bei einander weren, zu einander vereinen und ein durchgeende einung machen umb alle vergangen 5 und auch kumftig sach, so wolten sein frund von Ulm und auch die ander stette, die mit in in einung sein, wiewol sie fient hetten, denselben sie stark gnoch hofften zu sein, idoch wolten © sie sich mit in vereinen in obrurter má8, darumb das rabrei und ander ubeltatt, dadurch des heiligen Romischen freien und reichs stette manigfeldig widder god ere und recht beschedigt und besweret wurden, nidergelegt und gedempt wurde. auch ¢ 10 vermelte er, ob ander stette hernach auch in sulch einung sein wolten, die wurd man villicht auch aufnemen. und sprach dabei: als vor ein cetel? und scrift? gelesen were worden, so hatten zu derselben zeit etlich stette, nemlich AuBpurg, Nurenberg, Ulm und die Swebischen ° stette von der einung, ider besunder artikel* in scriften geben, der er wol abgeschrift hatte; und nachdem da man ie auf artikel geen wolt, vermeinte er, das !*die von Ulm zu- denselben zeiten gar kurz artikel geben hatten, den wol nachzugeen were. und ob man die horen wolde, so wolt er die wol lassen horen. als nu durch ein merers erkant wart, das man sulch artikel und schrift horen wolte, wurden dieselb ar- tikel da gelesen !. [9] Darnach wart der von Eélingen gefragt etc. der sprach, wie er von seinen % hern und frunden gesant were zu horen, weB die stette da furnemen wolten, und dak widder an sie zu bringen. er vermeint aber als von sich selbs, das es gut were, da sich die stette unterretten, und hofft, wurd etwas gutes furhanden genomen, sein frund wurden auch wol darzu geneiget sein. [10] Die von Nordlingen € und Memmingen stunden auf meinung des von Ulm ete. 25 [11] Dar kamen der margraff von Rotell und graff Hans von Diersten und mit im der abt von Ochsenhusen 5. und der marggraff mitsampt graff Hansen und vil andern rittern und knechten furgab, wie herr Hans von Clingenberg ! und seiner dochter man in sorgen weren von der name 5 wegen etc. und des sie sich wol unschuldigen wolten; und bat, ir unschnlt aufzunemen und sie auf sorgen zu lassen. 30 [22] Item nota de littera graff Sigmunds von Luppfen von der tailung [12°] item * nota proposicionem abbatis * contra Ulmenses etc. wegen. 1 a) em.; Vorl. won. b) em.; Vorl. mon. ©) wolten - miB auf dem unteren Rande der dritten Seite. à) auch die auf- nemen am Hande. e) Swobischen stette «m Rande, f) hien ist am Rande bemerkl nota, die artikel inserantur. g) am liande Mertein Awer. 95 Randkorvektur für. Dierstein. haben. (Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 8 fol. 22 cop. chart. coaeva; tgl. RTA. 9, 285-287.) Auch in den Vor- schlägen der Bodenseestädte zu einer Städteeinung 40 auf dem Ulmer Städtetage vom 30. März 1438 ist von „partien“ und „stimmen“ die Rede (vgl. RTA. 13 mr. 21 artt. 1 und 12). 1 In dem Bündnis, das Ulm, Nördlingen, Rothen- burg, Memmingen, Ravensburg, Gemünd, Biberach, 45 Dinkelsbühel, Pfullendorf, Kaufbeuern, Wangen, Isny, Leutkirch; Giengen, Aalen und Bopfingen am Mittwoch nach Andres [Dez. 2] 1433 bis zum 23. April 1437 geschlossen hatten, war bestimmt : und wenne ouch das beschicht, das wir vorgenanten 50 stette also zesamen gemant werdent, so süllen mit namen wir vorgenanten von Ulme zwo stimmen haben und unser der andern stette iegliche ain stimme und h) der Name fehlt; es ist Raum dafür freigelassen; vgl. nr. 41 art. 11, k) die Vorlage hat Alinea. i) ist nit mer, dio an der frag gezellt worden, ane alle geverde (Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 7 fol. 153-19* cop. chart. coaeva). Vgl. auch RTA. 2 wr. 142 art. 5 und mr. 145 art. 13. ? Mit diesem Zetlel sind offenbar die S. 82 Anm. G erwähnten Vorschláge der Bodenseestádte gemeint. Nur unter dieser Voraussetzung trifft die oben folgende Angabe zu, daß „zu derselben zeit“ auch Augsburg, Nürnberg und der Schwäbische Städte- bund Bündnisartikel vorgelegt hätten. 3 Vgl. art. 6. ; * Es sind die in RTA. 13 nrr. 18-20 abgedruckten Artikel. $ Laut nr. 43 art. 13 ist der in nr. 34 erwähnte Überfall auf dem Untersee gemeint. * Vgl. art.. 11; auch mr. 41 art. 11. 11* . Juli 2 , Wie %s 5
Strana 84
84 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Juli 4 1441 [13] Item a nota proposicionem 1, quam fecerunt domini decanus Constanciensis una- Juli 2 bis 5 cum officiali et vicario pro parte domini Constanciensis de castro et dominio Hewen etc. [14] Item nota den brief2 mit 2 abschriften von des von Lupfen, des von Rechperg und der andern wegen contra illos de Kempten, und dabei die antwurt der von Ulm und die comission regis Alberti et regis Friderici ad dominum Jacobum Truchseß 3. s similiter de citacione domini Jacobi Truchsez et contumacia Conradi et Penteleni dicti Hemßhofen etc. contra Johannem de Hemmenßhofen 4. [15] Item b darnach sprachen der von Zurch und die ander stette in meinung, wie sie von iren frunden geferdigt zu horen und widderzubringen etc. [16] Item die von Uberlingen mit iren buntgnossen und die von Costentz waren 10 auf meinung, daß man etlich artikel und wie minner ie besser furnemen solte und davon reden, das man doch vermerken mochte, das die stette fruntlicher zu einander weren, und hofften etc. [17 Darnach desselben ertags nach mittemtag kamen der stet frund aber zu ein- ander und wart zum ersten gelesen ein brief von der statt von Colmbar 5, die sich un� 15 schuldigt, wie sie nicht zu sulchem tag senden mochten, nachdem sie ir trefflich rates- botschaft, die sie darzu gerne geschickt hatten, zu der zeit, umb merkleich ubel und krig zu furkomen, an anderen enden gesant hetten. [18] Item zu derselben zeit wart auch gar treffenlich gerett von ° der anderen stett wegen, den man geschriben hatte und außbliben weren und auch nit abgeschriben hetten. 20 und sprachen die von Costentz, das sie landßmanßweiß, doch nit vor ein warheit, ver- nomen hetten, wie die von Basel und von Straßburg solten haben gesprochen: sie hatten die stette oft zu in gemant und die von Costencz weren nit zu in komen; darumb wolten sie auch nit gen Costentz komen etc. [19] Darnach wart widderumb furgelegt, wie man nu furbasser zu den sachen griffen 25 wolte und wie vil und was man artikel furnemen, darawß man retten wolte. also nach vill rede wart eind merers, das man etlich artikel furnemen solte in der vone Außpurg und von Ulm cetel 6 begriffen. und nachdem dieselben cetlen gelesen und verhort wurden, wart aber gefragt, waß artikel man zu dem ersten furnemen und da man awß reden wolte. also wart ein merers, daß man zum ersten fur sich nam den artikel „ob imant, so wer der wer’, ein statt oder mer von dem reich dringen wolt etc."7 und als nu vil rette, das sie alle, die da gegenwurtig waren€, vermeinten, ob auch die stette nit in einung weren, idoch solten sie einander sulchs wol pflichtig und schuldich sein, so s gevil in allen wol, das man den artikel furhant nême und denselben ließ verzeichen. [20] Darnach wart gerett von manigerlei raubrei und beschedigen, da die stette s5 manigfeldig mit beschedigt wurden, und sulchs oft gar nahent bei anderen des heiligen € Romischen freien und reichs stette geschech, die sulchs mit der frischer tatte wal auf- halten mochten auf recht, also das gar gut were, das sich die stette umb sulchs auch mit einander vereinigten. also nach vil rette und widderrette wart derselb artikel s auch a) der ganze Artikel steht am Rande. b) dieser und der folgende Artikel stehen teils auf dem oberen teils auf dens 40 linken Rande der fünften Seite. c) em.; Forl. vor. d) em.; Vorl. en. e) von Außpurg und am Rande. f) em.; Vorl. wôren. g) em.; Vorl. und. h) heiligen Romischen ist Randkorrektur für reichs. 1 Vgl. nr. 43 art. 15. Es wird sich um die in nr. 9 erwähnten Schrift- stücke handeln. 3 Vgl. darüber nr. 78 art. 1. Eine Darstellung des Ursprungs und Verlaufs der Zwistigkeiten Konrads und Pentelins von Haim- hofen mit ihrem Bruder Hans und der Stadt Kempten, an denen sich vom 20. Mai 1441 an auch Graf Heinrich von Lupfen und Andere be- teiligten (vgl. S. 11 Anm. 3), ist in dem S. 46 Anm. 1 erwähnten Briefe enthalten. 5 nr. 40. 6 Vgl. RTA. 13 nrr. 18 und 20. Vgl. RTA. 13 nr. 20 art. 2a und unten nr. 45 art. 1a. s Vgl. nr. 45 art. 15 und dazu S. 37-38. 50
84 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Juli 4 1441 [13] Item a nota proposicionem 1, quam fecerunt domini decanus Constanciensis una- Juli 2 bis 5 cum officiali et vicario pro parte domini Constanciensis de castro et dominio Hewen etc. [14] Item nota den brief2 mit 2 abschriften von des von Lupfen, des von Rechperg und der andern wegen contra illos de Kempten, und dabei die antwurt der von Ulm und die comission regis Alberti et regis Friderici ad dominum Jacobum Truchseß 3. s similiter de citacione domini Jacobi Truchsez et contumacia Conradi et Penteleni dicti Hemßhofen etc. contra Johannem de Hemmenßhofen 4. [15] Item b darnach sprachen der von Zurch und die ander stette in meinung, wie sie von iren frunden geferdigt zu horen und widderzubringen etc. [16] Item die von Uberlingen mit iren buntgnossen und die von Costentz waren 10 auf meinung, daß man etlich artikel und wie minner ie besser furnemen solte und davon reden, das man doch vermerken mochte, das die stette fruntlicher zu einander weren, und hofften etc. [17 Darnach desselben ertags nach mittemtag kamen der stet frund aber zu ein- ander und wart zum ersten gelesen ein brief von der statt von Colmbar 5, die sich un� 15 schuldigt, wie sie nicht zu sulchem tag senden mochten, nachdem sie ir trefflich rates- botschaft, die sie darzu gerne geschickt hatten, zu der zeit, umb merkleich ubel und krig zu furkomen, an anderen enden gesant hetten. [18] Item zu derselben zeit wart auch gar treffenlich gerett von ° der anderen stett wegen, den man geschriben hatte und außbliben weren und auch nit abgeschriben hetten. 20 und sprachen die von Costentz, das sie landßmanßweiß, doch nit vor ein warheit, ver- nomen hetten, wie die von Basel und von Straßburg solten haben gesprochen: sie hatten die stette oft zu in gemant und die von Costencz weren nit zu in komen; darumb wolten sie auch nit gen Costentz komen etc. [19] Darnach wart widderumb furgelegt, wie man nu furbasser zu den sachen griffen 25 wolte und wie vil und was man artikel furnemen, darawß man retten wolte. also nach vill rede wart eind merers, das man etlich artikel furnemen solte in der vone Außpurg und von Ulm cetel 6 begriffen. und nachdem dieselben cetlen gelesen und verhort wurden, wart aber gefragt, waß artikel man zu dem ersten furnemen und da man awß reden wolte. also wart ein merers, daß man zum ersten fur sich nam den artikel „ob imant, so wer der wer’, ein statt oder mer von dem reich dringen wolt etc."7 und als nu vil rette, das sie alle, die da gegenwurtig waren€, vermeinten, ob auch die stette nit in einung weren, idoch solten sie einander sulchs wol pflichtig und schuldich sein, so s gevil in allen wol, das man den artikel furhant nême und denselben ließ verzeichen. [20] Darnach wart gerett von manigerlei raubrei und beschedigen, da die stette s5 manigfeldig mit beschedigt wurden, und sulchs oft gar nahent bei anderen des heiligen € Romischen freien und reichs stette geschech, die sulchs mit der frischer tatte wal auf- halten mochten auf recht, also das gar gut were, das sich die stette umb sulchs auch mit einander vereinigten. also nach vil rette und widderrette wart derselb artikel s auch a) der ganze Artikel steht am Rande. b) dieser und der folgende Artikel stehen teils auf dem oberen teils auf dens 40 linken Rande der fünften Seite. c) em.; Forl. vor. d) em.; Vorl. en. e) von Außpurg und am Rande. f) em.; Vorl. wôren. g) em.; Vorl. und. h) heiligen Romischen ist Randkorrektur für reichs. 1 Vgl. nr. 43 art. 15. Es wird sich um die in nr. 9 erwähnten Schrift- stücke handeln. 3 Vgl. darüber nr. 78 art. 1. Eine Darstellung des Ursprungs und Verlaufs der Zwistigkeiten Konrads und Pentelins von Haim- hofen mit ihrem Bruder Hans und der Stadt Kempten, an denen sich vom 20. Mai 1441 an auch Graf Heinrich von Lupfen und Andere be- teiligten (vgl. S. 11 Anm. 3), ist in dem S. 46 Anm. 1 erwähnten Briefe enthalten. 5 nr. 40. 6 Vgl. RTA. 13 nrr. 18 und 20. Vgl. RTA. 13 nr. 20 art. 2a und unten nr. 45 art. 1a. s Vgl. nr. 45 art. 15 und dazu S. 37-38. 50
Strana 85
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 85 1441 Juli 9 bis 5 furgenomen und vil darauß auch gerett. [20 "] als nu vil gerett was worden, wie es gar nutz und gut were, die “ rawbrei mit dem swerde zu straffen, nachdem die raubrei soe großlich furhant genomen hatte und man clerlichen siehen mochte, das der adel sich der rawbrei seer angenomen hêtten und vil der elter sulchs mit nichte getan hetten, und 5 wann sie ein name gerawbt hetten, soe wolten sie dann einen offen viehede oder krig darawß machen, und die stette auch gefreiet weren rawbrei und ander ubeltatt, nach- dem sich denne geburte, zu straffen: so geviel der stette frunden, die da gegenwurtig weren, allen wol, daß man sulch rawbrei furbasser mit dem swerde straffte, nachdem sich denne geburde, und ob imant ein statt, die denne also gerichtet hette, darumb an- 10 langen oder widder sie tun und sulchs rechen wolte, das die stette alle einander darumb behilflich weren 1. und sprachen nemlich die von Uberling und die ander stette umb den See : wan sie des einen trost mochten haben, si hofften mit ir frund hilf die rawbrei, die von den von Lupffen und den andern also geschehen were, wol zu straffen; sunst weren sie zu swach darzu 2. also wart verlassen, das der stett frund baß darauf 15 solten gedacht sein und am mittwochen frw widder zu einander komen und furbasser Juli 5 darawß retten. [21] Darnach am mittwochen frw kamen sie aber zu einander und wart aber vil Juli 5 und lang awß den vorgemelten und etlich ander mee artikel geredt, also lang und vil das es zum letzten doch darzu kam, das man die drei vorgemelt artikel 3 furhant solte 20 nemen. und wart ider artikel in sunderheit aber furhant genomen und darawß gerett. und wart nach vil rette und frage beslossen, daß man die drei stuck also verzeichen und ider statt sulchs an ir frunde widder heim bringen solte und daß sie darauf bedacht sein und ir meinung darinnen widder wissen lassen mochten. [22] Darnach wart nu gerett, wie und wanner und wo b sulchs ider statt ir meinung 25 solte lassen wissen. und wart vil gerett, das man in schriften den von Costentz sulchs in einer benanten zeit solte lassen wissen und, beducht in dann, das der stette als vil zuschriben oder° zusagten, das es zu tûnd were, daß sie dann ein ander manung furhant nemen, sulchs zu besliesen. [22"] darnach vermeinten etlich, daß es besser were, daß man itzund einen anderen tag benente und des einig wûrd und das dann die stette ir 30 frunde widder zu einander schickten. und ob einig stette brechen darinnen hatten, das mochten ir frund baß erzellen und mochte villicht einer den " anderen baß unterrichten dann° in schriften. [225] und wart zum letzten beslossen 4 eindrechtigleich, daß man sulch artikel beschriben und ider statt des ein abschrift geben solt, an ir frund die zu bringen, und daz man auch den anderen stetten, den f geschriben waß und awßbleiben s5 waren, von der stett wegen, die da iczunt ir frund bei einander hatten, auch sulch ab- scheiden schreiben sollt. [23] Auch wart meinem hern Berthold Volkmar empholhen, auf den tag gen Spyr 5 sulchs den stetten, die da zu einander komen wurden, auch furzuhalden und daß ab- scheiden zu verkunden, darumb ob sie villicht auch darawß ratslagen und das auch an 40 ire frund bringen und zu den tag schicken und ir meinung zu erkennen geben wolten. [24] Item als dann mein her Berthold Volkmar von der meß wegen zu Francfurt gar trefflich furlegt hatte, in meinung das man die stette zu derselben zeit gar großlich beschedigen mochte an leib und gut, hatten der stett frunde, nemlich die von Awßpurg 45 a) die - straffen am Rande. b) hier folgt durchgestrichen und unterpunktiert man. c) oder zusagten am Rande. d) em.; Vorl. dem. e) dann -schriften am Rande. f) den - waren am Rande. Vgl. RTA. 13 nr. 20 art. 2d. Dies hatten Uberlingen und seine Bundes- genossen auch in den Einladungen zum Konstanzer Tage betont (vgl. nr. 34). 1 3 5 Vgl. nr. 45 artt. 1a-1c. Vgl. nr. 45 art. 3. Vgl. S. 4-5.
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 85 1441 Juli 9 bis 5 furgenomen und vil darauß auch gerett. [20 "] als nu vil gerett was worden, wie es gar nutz und gut were, die “ rawbrei mit dem swerde zu straffen, nachdem die raubrei soe großlich furhant genomen hatte und man clerlichen siehen mochte, das der adel sich der rawbrei seer angenomen hêtten und vil der elter sulchs mit nichte getan hetten, und 5 wann sie ein name gerawbt hetten, soe wolten sie dann einen offen viehede oder krig darawß machen, und die stette auch gefreiet weren rawbrei und ander ubeltatt, nach- dem sich denne geburte, zu straffen: so geviel der stette frunden, die da gegenwurtig weren, allen wol, daß man sulch rawbrei furbasser mit dem swerde straffte, nachdem sich denne geburde, und ob imant ein statt, die denne also gerichtet hette, darumb an- 10 langen oder widder sie tun und sulchs rechen wolte, das die stette alle einander darumb behilflich weren 1. und sprachen nemlich die von Uberling und die ander stette umb den See : wan sie des einen trost mochten haben, si hofften mit ir frund hilf die rawbrei, die von den von Lupffen und den andern also geschehen were, wol zu straffen; sunst weren sie zu swach darzu 2. also wart verlassen, das der stett frund baß darauf 15 solten gedacht sein und am mittwochen frw widder zu einander komen und furbasser Juli 5 darawß retten. [21] Darnach am mittwochen frw kamen sie aber zu einander und wart aber vil Juli 5 und lang awß den vorgemelten und etlich ander mee artikel geredt, also lang und vil das es zum letzten doch darzu kam, das man die drei vorgemelt artikel 3 furhant solte 20 nemen. und wart ider artikel in sunderheit aber furhant genomen und darawß gerett. und wart nach vil rette und frage beslossen, daß man die drei stuck also verzeichen und ider statt sulchs an ir frunde widder heim bringen solte und daß sie darauf bedacht sein und ir meinung darinnen widder wissen lassen mochten. [22] Darnach wart nu gerett, wie und wanner und wo b sulchs ider statt ir meinung 25 solte lassen wissen. und wart vil gerett, das man in schriften den von Costentz sulchs in einer benanten zeit solte lassen wissen und, beducht in dann, das der stette als vil zuschriben oder° zusagten, das es zu tûnd were, daß sie dann ein ander manung furhant nemen, sulchs zu besliesen. [22"] darnach vermeinten etlich, daß es besser were, daß man itzund einen anderen tag benente und des einig wûrd und das dann die stette ir 30 frunde widder zu einander schickten. und ob einig stette brechen darinnen hatten, das mochten ir frund baß erzellen und mochte villicht einer den " anderen baß unterrichten dann° in schriften. [225] und wart zum letzten beslossen 4 eindrechtigleich, daß man sulch artikel beschriben und ider statt des ein abschrift geben solt, an ir frund die zu bringen, und daz man auch den anderen stetten, den f geschriben waß und awßbleiben s5 waren, von der stett wegen, die da iczunt ir frund bei einander hatten, auch sulch ab- scheiden schreiben sollt. [23] Auch wart meinem hern Berthold Volkmar empholhen, auf den tag gen Spyr 5 sulchs den stetten, die da zu einander komen wurden, auch furzuhalden und daß ab- scheiden zu verkunden, darumb ob sie villicht auch darawß ratslagen und das auch an 40 ire frund bringen und zu den tag schicken und ir meinung zu erkennen geben wolten. [24] Item als dann mein her Berthold Volkmar von der meß wegen zu Francfurt gar trefflich furlegt hatte, in meinung das man die stette zu derselben zeit gar großlich beschedigen mochte an leib und gut, hatten der stett frunde, nemlich die von Awßpurg 45 a) die - straffen am Rande. b) hier folgt durchgestrichen und unterpunktiert man. c) oder zusagten am Rande. d) em.; Vorl. dem. e) dann -schriften am Rande. f) den - waren am Rande. Vgl. RTA. 13 nr. 20 art. 2d. Dies hatten Uberlingen und seine Bundes- genossen auch in den Einladungen zum Konstanzer Tage betont (vgl. nr. 34). 1 3 5 Vgl. nr. 45 artt. 1a-1c. Vgl. nr. 45 art. 3. Vgl. S. 4-5.
Strana 86
86 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 2 bis 5 und von Ulm, gar ein walgefallen darinnen und vermeinten, das es gar nutz were, das sich die stette darumb vereinigten, also das es eindrechticlichen gehalden wurde. [24 ] auch a vermeld Ulrich Rohlinger von Awßpurg, das er vernomen hatte, das die statt von Collen hatten lassen ruffen, daß ir kawfleut sich darnach westen zu richten und die kumftig meß zu vermeiden. [25] Item von der botschaft zu unserm hern kunig zu schicken, das mein herr Volkmar auch zu guter maß oft furgehalten hatte, und nemlich dem von Awßpurg und den von Costentz wol gefiehel, wart verlassen: were es, das" die stette, als sie hofften, sich sulcher stuck und artikel vereinigten, das man ° sich darnach dester baß unterretten und vereinigen mochte, sulch vorgemelt gebrechen vorhant zu nemen und zu unserm i0 gnedigisten hern kunig ein trefflich botschaft von derselben einung zu tûn und seinen kunigleichen gnaden sulch gebrechen und anliggende" notdurft zu erzellen nach dem besten und furbasser darzu zu tunde, weßt man alsdenne zu rate wurde. 1441 43. Bericht des Nürnberger Rates 1 über die Verhandlungen der Gesandten Fränkischer Juli 2 und Schwäbischer Réichsstädte auf dem Konstanzer Städtetage vom 3. Juli wegen 15 bis Aug. med. eines Landfriedensbundes, der Abordnung einer Gesandtschaft an den König und des Besuchs der Frankfurter Messe, und über den Briefwechsel der Stadt mit Kon- stanz wegen des Konstanzer Städtetages vom 16. August. 1441 Juli 2 bis Mitte August [Nürnberg]. Aus Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 9 (früher 20 Braun 0 8) fol. 125a�129b cop. chart. coaeva, aus drei in einander gelegten Foliobogen bestehend. Der Text ist hier und da vom Schreiber korrigiert und mit Zusätzen ver- schen (vgl. die Varianten). [1] Darnach anno 2 domini 1441, als die stete Costentz Uberling Lyndaw Ravens- purg Bibrach Wangen Pfullendorff und Ysny ein manung furhanden genomen und uns 25 auch darzu beruffet hatten von sulcher treffenlicher nome und zugriff wegen, die etlichen den iren und auch den unsern auf dem Rein am Untersee zwischen Costentz und Stein von graff Henrich von Lüpff, Hansen von Rechperg und den München von Basel be� schehen und gen Hewen auf daz sloß gefurt wart etc., ut littera3 dicit, hat der rate ir Juli 2 frund auch darzu geschickt. die dan gen Costentz kamen am suntag vor sand Ulrichs des hei- 30 ligen bischopfs tag [2] Und am mentag frw schickten die von Constentz iren burgermeister, irs rats 5 und iren stattschriber zu der stett frund, die gekamen waren, mit namen Awßpurg 4, Nuremberg, Ulm und ir einung, Eßlingen, Rutlingen, Rotwijl, Wijl in Swoben, Schaffhusen, Uberling, Lindaw, Ravenßpurg, Wangen, Pfullendorff, Ysny; Bibrach, Rotolfftzell, Diessenhofen, 35 Zurch, Sweitz von ir einung wegen, Sand Gallen, Raperßwil, Wintherthür1, und mit einer erbern-und fruntlichen vorrette dankten sie den stetten, die dann ir frund gesant hatten, und baten, in und den andern stetten, die mit in geschriben hetten, sulch schrift in ubel nit aufzunemen, wann sie wol westen, daz sie sie nit zu manen, sunder umb dez besten willen in also geschriben hetten, ut littera 5 dicit. darawf antwurten zum ersten der von Awßpurg 4o und darnach unser ratsbotschaft, die von Ulm und die andern ratsbotten mit einer erberger rede, wie ir frunde sich alzeit zum heiligen reich nach ir vermuglicheit hetten gehalten, und wenn man sulch manung oder fordrung getan hette, hetten sie die iren auch gerne darzu geschickt. und Juli 3 1441 a) die Vorlage hat Alinea. b) hier folgt sich. c) em. ; Forl. men. d) sic. e) hier ist am Rande bemerkt inseratur littera. 1) em. ; Vorl. Wintherhůr. 45 1 “ Die folgende Präsenzliste ist zweifellos mit Vgl. S. 37. Die in Petit gedruckten Stellen gehen auf den Hilfe der Vorlage N. unserer nr. 35 zusammen- Bericht Marquardi's, nr. 42, zurück. gestellt. Sie ist ungenau, wie sich aus nr. 44 ergibt. nr. 34. nr. 34.
86 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 2 bis 5 und von Ulm, gar ein walgefallen darinnen und vermeinten, das es gar nutz were, das sich die stette darumb vereinigten, also das es eindrechticlichen gehalden wurde. [24 ] auch a vermeld Ulrich Rohlinger von Awßpurg, das er vernomen hatte, das die statt von Collen hatten lassen ruffen, daß ir kawfleut sich darnach westen zu richten und die kumftig meß zu vermeiden. [25] Item von der botschaft zu unserm hern kunig zu schicken, das mein herr Volkmar auch zu guter maß oft furgehalten hatte, und nemlich dem von Awßpurg und den von Costentz wol gefiehel, wart verlassen: were es, das" die stette, als sie hofften, sich sulcher stuck und artikel vereinigten, das man ° sich darnach dester baß unterretten und vereinigen mochte, sulch vorgemelt gebrechen vorhant zu nemen und zu unserm i0 gnedigisten hern kunig ein trefflich botschaft von derselben einung zu tûn und seinen kunigleichen gnaden sulch gebrechen und anliggende" notdurft zu erzellen nach dem besten und furbasser darzu zu tunde, weßt man alsdenne zu rate wurde. 1441 43. Bericht des Nürnberger Rates 1 über die Verhandlungen der Gesandten Fränkischer Juli 2 und Schwäbischer Réichsstädte auf dem Konstanzer Städtetage vom 3. Juli wegen 15 bis Aug. med. eines Landfriedensbundes, der Abordnung einer Gesandtschaft an den König und des Besuchs der Frankfurter Messe, und über den Briefwechsel der Stadt mit Kon- stanz wegen des Konstanzer Städtetages vom 16. August. 1441 Juli 2 bis Mitte August [Nürnberg]. Aus Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 9 (früher 20 Braun 0 8) fol. 125a�129b cop. chart. coaeva, aus drei in einander gelegten Foliobogen bestehend. Der Text ist hier und da vom Schreiber korrigiert und mit Zusätzen ver- schen (vgl. die Varianten). [1] Darnach anno 2 domini 1441, als die stete Costentz Uberling Lyndaw Ravens- purg Bibrach Wangen Pfullendorff und Ysny ein manung furhanden genomen und uns 25 auch darzu beruffet hatten von sulcher treffenlicher nome und zugriff wegen, die etlichen den iren und auch den unsern auf dem Rein am Untersee zwischen Costentz und Stein von graff Henrich von Lüpff, Hansen von Rechperg und den München von Basel be� schehen und gen Hewen auf daz sloß gefurt wart etc., ut littera3 dicit, hat der rate ir Juli 2 frund auch darzu geschickt. die dan gen Costentz kamen am suntag vor sand Ulrichs des hei- 30 ligen bischopfs tag [2] Und am mentag frw schickten die von Constentz iren burgermeister, irs rats 5 und iren stattschriber zu der stett frund, die gekamen waren, mit namen Awßpurg 4, Nuremberg, Ulm und ir einung, Eßlingen, Rutlingen, Rotwijl, Wijl in Swoben, Schaffhusen, Uberling, Lindaw, Ravenßpurg, Wangen, Pfullendorff, Ysny; Bibrach, Rotolfftzell, Diessenhofen, 35 Zurch, Sweitz von ir einung wegen, Sand Gallen, Raperßwil, Wintherthür1, und mit einer erbern-und fruntlichen vorrette dankten sie den stetten, die dann ir frund gesant hatten, und baten, in und den andern stetten, die mit in geschriben hetten, sulch schrift in ubel nit aufzunemen, wann sie wol westen, daz sie sie nit zu manen, sunder umb dez besten willen in also geschriben hetten, ut littera 5 dicit. darawf antwurten zum ersten der von Awßpurg 4o und darnach unser ratsbotschaft, die von Ulm und die andern ratsbotten mit einer erberger rede, wie ir frunde sich alzeit zum heiligen reich nach ir vermuglicheit hetten gehalten, und wenn man sulch manung oder fordrung getan hette, hetten sie die iren auch gerne darzu geschickt. und Juli 3 1441 a) die Vorlage hat Alinea. b) hier folgt sich. c) em. ; Forl. men. d) sic. e) hier ist am Rande bemerkt inseratur littera. 1) em. ; Vorl. Wintherhůr. 45 1 “ Die folgende Präsenzliste ist zweifellos mit Vgl. S. 37. Die in Petit gedruckten Stellen gehen auf den Hilfe der Vorlage N. unserer nr. 35 zusammen- Bericht Marquardi's, nr. 42, zurück. gestellt. Sie ist ungenau, wie sich aus nr. 44 ergibt. nr. 34. nr. 34.
Strana 87
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 87 1441 Juli 2 bis nachdem nu die lewf sich ie lenger ie wilder machten, sulchs hetten ir frund angesehen und sie dar geschickt. [3] Und 1 wann man etlichen mee stetten auch geschriben hatte, der frund nit gekomen" weren und auch nit abgeschriben oder sunst bottschaft getan hetten, mit namen Straßpurg, 5 Colmar, Slettstat, Basel, Bern, Lucern, Solattren, wart man zu rate, daß man verziehen solte biß am andern tag und alßdann frw widder zu einander komen und von den sachen unver- Juli 4 griflichen reden, sie kemen oder nit. [Die artt. 4�9 entsprechen, von stilistischen Abweichungen abgesehen, den artt. 5-10 der nr. 42. Der Schluß des art. 5 (S. 81 Z. 41-42) lautet jedoch: und darauf wart verhoret 10 ein schrift und concept, daz gemachet waß und geratslagt zu Costentz von etlichen der stette ratsfrund im 1429. jare; dazu ist am Rande bemerkt inseratur. Ferner heißt es in art. 6 (S. 82 Z. 22) : und darumb daz unsera her der erzbischof von Tryer personlich bi rex were und unser hern usw.; in art. 7 (S. 83 Z. 11-12): als vor der von Awßpurg ein cetel und scrift hatte lassen horen, so hetten zu derselben zeit usw.; ebenda am Schluß (Z. 17-18): wurden 15 die da nach einander gelesen, ut sequitur 2.] [10] Zurch, der von Sweitz und ir einung, der von Sand Gallen, Raperswil, Winther- thur b etc. weren in meinung ut supra die von Eßlingen. [11] Rutlingen, Rotwil, Wyl in Swoben ut supra als die von Esßlingen. 12] Costentz, Schaffhusen e, Uberlingen, Lindow, Ravenßpurg, Wangen, Pfullen- 20 dorff, YBny, Rotolfftzell, Diessenhofen waren auf meinung, daz man etlich artikel und wie minner ie besser furnemen und davon reten solte, ob man sich der vereinen mochte, und hofften, wenn es erschulle, daz sich die stett vereinigt hetten und fruntlicher an einander weren, es wurden etlich die stett alsbald nit angreifen. [13] Der marggraff von Rotel, graff Hans von Dierstein mit vil ritter und knecht baten fur 25 hern Hansen von Clingenberg, von der vorbenanter nome sein unschult ufd zu nomen und in awß sorgen zu lassen. responsum fuit: sie wolten es an ir fründ heimbringen etc. cum bonis verbis. [14] Item graff Henrich von Lupff und Hans von Rechperg etc. schriben der stett frund 1 brief, der auch doselbs gelesen wart. darinnen sie iren gelimpf und ursach der so veintschaft berurten. das wart von der° von Ulm frund € auch verantwurt, daz man der stette gelimpf und des von Lupff und der andern ungelimpf darawß wol vermerken mochte. [15] Es wurden auch von unsers hern des bischops von Costens wegen verhoret der thumtechant, sein official und sein vicarier, die von seiner gnaden wegen wurben auf meinung, wie im sulch geschicht laid were etc. und er daß sloß Hewen gern widder s5 geloset hett, sunder der von Lupff der hielt es im vor mit gewalt, darumb er mit im in recht stund vor rex. [16] Eadem die post prandium wart zum ersten gelesen der von Culmar brief den stetten Juli 4 gesant, da-innen sie sich onschuldigten, darumb daz sie ir frund nit geschickt hetten. [17 Auch wart mans etlichen stetten als Basel Straßpurg etc., den man geschriben 40 hatte und sie kein botschaft noch scrift hetten geschiekt, nit seer gelimpfen etc. [Die artt. 18-19a entsprechen, von stilistischen Abweichungen abgesehen, den artt. 19-20“ der nr. 42. In art. 18 ist jedoch nach begriffen (S. 84 Z. 28) hinzugefügt: wann daz die kurzer weren; was dann folgt (Z. 28-34) ist kürzer gefaßt. Ferner heißst es in Aug.med. “ a) fehll in der Vorlage. b) em. ; Vorl. Wintherhur. c) steht am Rande, d) fehlt in der Forlage. e) em. ; Vorl. dem. 1) steht über der Zeile. 1 In art. 3 sind die artt. 3 und 4 der nr. 42 zusammengezogen. Am Rande der Vorlage steht das Zeichen 0+0. Es findet sich auch auf der ersten Seite des Folio- 50 bogens, der die in RTA. 13 nrr. 18-20 abgedruck- ten Vorschläge Augsburgs, Nürnbergs und des Schwäbischen Städtebundes zu einer Städteeinung und das oben in nr. 35 mitgeteilte Adressenver- zeichnis enthält (vgl. dort die Quellenbeschreibung unter N).
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 87 1441 Juli 2 bis nachdem nu die lewf sich ie lenger ie wilder machten, sulchs hetten ir frund angesehen und sie dar geschickt. [3] Und 1 wann man etlichen mee stetten auch geschriben hatte, der frund nit gekomen" weren und auch nit abgeschriben oder sunst bottschaft getan hetten, mit namen Straßpurg, 5 Colmar, Slettstat, Basel, Bern, Lucern, Solattren, wart man zu rate, daß man verziehen solte biß am andern tag und alßdann frw widder zu einander komen und von den sachen unver- Juli 4 griflichen reden, sie kemen oder nit. [Die artt. 4�9 entsprechen, von stilistischen Abweichungen abgesehen, den artt. 5-10 der nr. 42. Der Schluß des art. 5 (S. 81 Z. 41-42) lautet jedoch: und darauf wart verhoret 10 ein schrift und concept, daz gemachet waß und geratslagt zu Costentz von etlichen der stette ratsfrund im 1429. jare; dazu ist am Rande bemerkt inseratur. Ferner heißt es in art. 6 (S. 82 Z. 22) : und darumb daz unsera her der erzbischof von Tryer personlich bi rex were und unser hern usw.; in art. 7 (S. 83 Z. 11-12): als vor der von Awßpurg ein cetel und scrift hatte lassen horen, so hetten zu derselben zeit usw.; ebenda am Schluß (Z. 17-18): wurden 15 die da nach einander gelesen, ut sequitur 2.] [10] Zurch, der von Sweitz und ir einung, der von Sand Gallen, Raperswil, Winther- thur b etc. weren in meinung ut supra die von Eßlingen. [11] Rutlingen, Rotwil, Wyl in Swoben ut supra als die von Esßlingen. 12] Costentz, Schaffhusen e, Uberlingen, Lindow, Ravenßpurg, Wangen, Pfullen- 20 dorff, YBny, Rotolfftzell, Diessenhofen waren auf meinung, daz man etlich artikel und wie minner ie besser furnemen und davon reten solte, ob man sich der vereinen mochte, und hofften, wenn es erschulle, daz sich die stett vereinigt hetten und fruntlicher an einander weren, es wurden etlich die stett alsbald nit angreifen. [13] Der marggraff von Rotel, graff Hans von Dierstein mit vil ritter und knecht baten fur 25 hern Hansen von Clingenberg, von der vorbenanter nome sein unschult ufd zu nomen und in awß sorgen zu lassen. responsum fuit: sie wolten es an ir fründ heimbringen etc. cum bonis verbis. [14] Item graff Henrich von Lupff und Hans von Rechperg etc. schriben der stett frund 1 brief, der auch doselbs gelesen wart. darinnen sie iren gelimpf und ursach der so veintschaft berurten. das wart von der° von Ulm frund € auch verantwurt, daz man der stette gelimpf und des von Lupff und der andern ungelimpf darawß wol vermerken mochte. [15] Es wurden auch von unsers hern des bischops von Costens wegen verhoret der thumtechant, sein official und sein vicarier, die von seiner gnaden wegen wurben auf meinung, wie im sulch geschicht laid were etc. und er daß sloß Hewen gern widder s5 geloset hett, sunder der von Lupff der hielt es im vor mit gewalt, darumb er mit im in recht stund vor rex. [16] Eadem die post prandium wart zum ersten gelesen der von Culmar brief den stetten Juli 4 gesant, da-innen sie sich onschuldigten, darumb daz sie ir frund nit geschickt hetten. [17 Auch wart mans etlichen stetten als Basel Straßpurg etc., den man geschriben 40 hatte und sie kein botschaft noch scrift hetten geschiekt, nit seer gelimpfen etc. [Die artt. 18-19a entsprechen, von stilistischen Abweichungen abgesehen, den artt. 19-20“ der nr. 42. In art. 18 ist jedoch nach begriffen (S. 84 Z. 28) hinzugefügt: wann daz die kurzer weren; was dann folgt (Z. 28-34) ist kürzer gefaßt. Ferner heißst es in Aug.med. “ a) fehll in der Vorlage. b) em. ; Vorl. Wintherhur. c) steht am Rande, d) fehlt in der Forlage. e) em. ; Vorl. dem. 1) steht über der Zeile. 1 In art. 3 sind die artt. 3 und 4 der nr. 42 zusammengezogen. Am Rande der Vorlage steht das Zeichen 0+0. Es findet sich auch auf der ersten Seite des Folio- 50 bogens, der die in RTA. 13 nrr. 18-20 abgedruck- ten Vorschläge Augsburgs, Nürnbergs und des Schwäbischen Städtebundes zu einer Städteeinung und das oben in nr. 35 mitgeteilte Adressenver- zeichnis enthält (vgl. dort die Quellenbeschreibung unter N).
Strana 88
88 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 art. 19a statt das der adel bis darawß machen (S. 85 Z. 3-6): daz fil under dem adel Juli 2 bis sich grosser rawbrei unterstanden hêtten, derselben elter sulchs mit nichte getan hetten, und Aug.med-nach der name eerst entsagten und ein offen krieg darawß vermeinten zu machen etc. Ebenda ist statt die rawbrei bis darzu (Z. 12-14) gesagt: die rawbrei und nome von den von Lupff, Hansen von Rechperg und iren mithelferen beschehen wol zu straffen ; sunst were es 5 in zu sweer. Der Passus also wart bis darawß retten (Z. 14�16) fehlt.] [20] Feria quarta ante prandium wart aber vil und lang aws den vor verzeichent und andern articulen mee gerett und wurten die drei obgemelt artikel einer nach dem andern widder furgenomen und trefflich darauß gerett und nach vil frag und rette beslossen, daz man die itzgemelt drei" stuck also verzeichen und ider statt frund sulchs an sein frund widder heim— 10 bringen solt, daß sie beretenclich darob sein und ir meinung darinnen wider mochten wissen lassen, und daz ider statt frund sulchs versweigen hielte und seinen frunden auch sagte, sulchs versweigen zu halten. auch € wart den von Costentz empholhen, des also ein cetel und abscheiden zu machen und der stett frund des abschrift zu geben. [21] Und wann in einer kurz darnach der von Straßberg Worms “ Mentz Franc- 15 furt und vil ander stett ir frund zu Speyr bei einander haben wurden, darumb wart empholhen, sulchs abscheiden in daselbsd zu verkunden. [Der art. 22 entspricht dem art. 24 der nr. 42; nur heißt es nach vereinigten (S. 86 Z. 2): die meß zu meiden etlich zeit, doch daz es usw.] [23] Als der Volkmar auch gerett hatte, daz es gar nutz were, nachdem unser e herr 20 der erzbischof von Tryrs personlich bei rex were und unser hern die kurfursten ir trefflich botschaft zu rex geschickt hetten 1, daz gemein stett auch ein trefflich botschaft von ir gebrech wegen zum rex geordent und gesant hetten, wart verlassen: wer', das die stett, als sie hofften, sich der nachgeschriben 3 stuck und artikel vereinigten, daz man sich dar- nach bad unterretten und vereinen wurde, der € vorgemelten und anderen der stett notdurft und 25 gebrechen wegen zum rex ein trefflich botschaft von der stett wegen sulcher einung zu tun und vorhant zu nemen, weß man g dann zu rade wurde. [24] Sequitur cetula des abscheidens etc.2 [25] Als wir nu zu sulchem obgemelten tag unser ratsbotschaft unsicherheit und ander sachen halb nit schickten, haben wir dem rate zu Costencz geschriben, uns zu so unschuldigen und das abscheiden wissen zu lassen, ut dicit littera in registro 20 3 folio...h. [26] Darauf haben sie uns widderumb geschriben, ut sequitur 4. Juli 5 (1441 44. Präsenaliste5 des Konstanzer Städtetages. [1441 su Juli 3 6.] ru Aus Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 Juli 8) not. chart. coaeva ohne Schnitte, auf demselben Blatt stehend wie nr. 35 (vgl. dort die 35 Quellenbeschreibung unter U). Uberschrift Und sint bi demselben tag gewesen. Ougspurg. Nürnberg. Ulm, Nordlingen, Memingen i von ir ainung wegen. Eßlingen von ir selbz und diser nachbenempten stett wegen: Rûttlingen, Rattwil, Hailtbrunen, Wyl in Swaben, Winpffen. Zürch. Sant Gallen. Swicz. Winterthur. Raperswil. Schaffhusen. Uberlingen. Lindow. Ravenspurg. Ratolffzell. Dießenhoffen. 40 a) am Rande. b) die Vorlage hat hier Alinea. c) es folgt durchgestrichen Speyr. d) steld über der Zeile. €) unser bis were und am Rande. f) em. ; Yort. die. g) em.; Forl. men. h) die Seitenrahl ist nicht angegeben. i) em.; Vorl. Meningen. Vgl. S. 18-33. 2 Neben etc. steht das Zeichen Es findet sich auch auf der Vorlage L unserer nr. 45; diese ist also oben zweifellos gemeint. 3 Mit diesem Register ist Briefbuch 15 gemeint. 1 Der betreffende Brief Nürnbergs, unsere nr. 48, 45 steht dort auf fol. 81. " Der Brief ist leider nicht mitgeteilt; er ist uns auch sonst nicht bekannt geworden. 5 Vgl. auch die Varianten der nr. 35. 6 Vgl. nr. 42 art. 2 und nr. 43 art. 2. 50
88 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 art. 19a statt das der adel bis darawß machen (S. 85 Z. 3-6): daz fil under dem adel Juli 2 bis sich grosser rawbrei unterstanden hêtten, derselben elter sulchs mit nichte getan hetten, und Aug.med-nach der name eerst entsagten und ein offen krieg darawß vermeinten zu machen etc. Ebenda ist statt die rawbrei bis darzu (Z. 12-14) gesagt: die rawbrei und nome von den von Lupff, Hansen von Rechperg und iren mithelferen beschehen wol zu straffen ; sunst were es 5 in zu sweer. Der Passus also wart bis darawß retten (Z. 14�16) fehlt.] [20] Feria quarta ante prandium wart aber vil und lang aws den vor verzeichent und andern articulen mee gerett und wurten die drei obgemelt artikel einer nach dem andern widder furgenomen und trefflich darauß gerett und nach vil frag und rette beslossen, daz man die itzgemelt drei" stuck also verzeichen und ider statt frund sulchs an sein frund widder heim— 10 bringen solt, daß sie beretenclich darob sein und ir meinung darinnen wider mochten wissen lassen, und daz ider statt frund sulchs versweigen hielte und seinen frunden auch sagte, sulchs versweigen zu halten. auch € wart den von Costentz empholhen, des also ein cetel und abscheiden zu machen und der stett frund des abschrift zu geben. [21] Und wann in einer kurz darnach der von Straßberg Worms “ Mentz Franc- 15 furt und vil ander stett ir frund zu Speyr bei einander haben wurden, darumb wart empholhen, sulchs abscheiden in daselbsd zu verkunden. [Der art. 22 entspricht dem art. 24 der nr. 42; nur heißt es nach vereinigten (S. 86 Z. 2): die meß zu meiden etlich zeit, doch daz es usw.] [23] Als der Volkmar auch gerett hatte, daz es gar nutz were, nachdem unser e herr 20 der erzbischof von Tryrs personlich bei rex were und unser hern die kurfursten ir trefflich botschaft zu rex geschickt hetten 1, daz gemein stett auch ein trefflich botschaft von ir gebrech wegen zum rex geordent und gesant hetten, wart verlassen: wer', das die stett, als sie hofften, sich der nachgeschriben 3 stuck und artikel vereinigten, daz man sich dar- nach bad unterretten und vereinen wurde, der € vorgemelten und anderen der stett notdurft und 25 gebrechen wegen zum rex ein trefflich botschaft von der stett wegen sulcher einung zu tun und vorhant zu nemen, weß man g dann zu rade wurde. [24] Sequitur cetula des abscheidens etc.2 [25] Als wir nu zu sulchem obgemelten tag unser ratsbotschaft unsicherheit und ander sachen halb nit schickten, haben wir dem rate zu Costencz geschriben, uns zu so unschuldigen und das abscheiden wissen zu lassen, ut dicit littera in registro 20 3 folio...h. [26] Darauf haben sie uns widderumb geschriben, ut sequitur 4. Juli 5 (1441 44. Präsenaliste5 des Konstanzer Städtetages. [1441 su Juli 3 6.] ru Aus Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 Juli 8) not. chart. coaeva ohne Schnitte, auf demselben Blatt stehend wie nr. 35 (vgl. dort die 35 Quellenbeschreibung unter U). Uberschrift Und sint bi demselben tag gewesen. Ougspurg. Nürnberg. Ulm, Nordlingen, Memingen i von ir ainung wegen. Eßlingen von ir selbz und diser nachbenempten stett wegen: Rûttlingen, Rattwil, Hailtbrunen, Wyl in Swaben, Winpffen. Zürch. Sant Gallen. Swicz. Winterthur. Raperswil. Schaffhusen. Uberlingen. Lindow. Ravenspurg. Ratolffzell. Dießenhoffen. 40 a) am Rande. b) die Vorlage hat hier Alinea. c) es folgt durchgestrichen Speyr. d) steld über der Zeile. €) unser bis were und am Rande. f) em. ; Yort. die. g) em.; Forl. men. h) die Seitenrahl ist nicht angegeben. i) em.; Vorl. Meningen. Vgl. S. 18-33. 2 Neben etc. steht das Zeichen Es findet sich auch auf der Vorlage L unserer nr. 45; diese ist also oben zweifellos gemeint. 3 Mit diesem Register ist Briefbuch 15 gemeint. 1 Der betreffende Brief Nürnbergs, unsere nr. 48, 45 steht dort auf fol. 81. " Der Brief ist leider nicht mitgeteilt; er ist uns auch sonst nicht bekannt geworden. 5 Vgl. auch die Varianten der nr. 35. 6 Vgl. nr. 42 art. 2 und nr. 43 art. 2. 50
Strana 89
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 89 45. Abschied des Städtetages zu Konstanz: jede Stadt soll die mitgeteilten drei Artikel einer Vereinigung der Städte zur Abwehr von Angriff, Schädigung und Raub in ihrem Rat erwägen und zur endgültigen Beschlußfassung darüber am 15. August Gesandte nach Konstanz schicken. 1441 [Juli 51/ Konstans. 1441 [Juli 57 10 15 20 N aus Nördlingen Stadt-A. Undatierte Missiven des 15. Jahrhunderts fasc. I cop. chart. coaeva mit Schnitten, wahrscheinlich Beischlußt zu dem Briefe Ulms an Nördlingen vom 30. Juli 1441, unserer nr. 47. F coll. Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3938 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. S coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 (früher Einungen mit Adel und Reichsstädten fasc. 5d nr. 8) cop. chart. coaeva ohne Schnitte. T coll. ebenda Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 (früher Einungen mit Adel und Reichsstädten fasc. 5 d nr. 28) cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Eine gleichzeitige Hand hat auf die Rückseite geschrieben Ulm. Constentzer abschaidung. L coll. Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 9 (früher Braun O 8) fol. 131 ab cop. chart. coaeva ohne Schnitte. E coll. Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 16 cop. chart. coaeva mit Schnitten, also wohl Beischluß zu unserer nr. 46. Diese Vorlage bietet nur die artt. 1a, 1b, 1e und 2. Gedruckt im Fürstenbergischen Urkundenbuche 6, 366 nach einer Abschrift unserer Vor- lage N in der Prälat v. Schmid'schen Sammlung im Staatsarchiv zu Stuttgart; die Angabe, daß das Nördlinger Stadtarchiv ein „Original“ des Abschieds besitze, ent- spricht nicht den Tatsachen. — Benutzt von Pfister, Geschichte von Schwaben Bd. 5 (Stuttgart 1827) S. 20, und von Kanter, Hans von Rechberg S. 8. [1 Ain a ieglicher rautzbott waist sinem raut wol zû sagen von sôlicher rauberi zû- griff und andern manigvaltig geschichten, so dann ieczo vil zites b des hailigen richs stetten wider glimpf recht und alle billichait zügezogen ist und tâglichs beschicht, darumbe dann die statt Costentz° und ouch die stett der verainung umb den See etlich fri- und richs- stette, dem widerzůstan, zûd in gen Costentz uf sant Ulrichs des hailigen bischofs tage ? so anno etc. 41 beschriben und berüfft hand, wie der stette botten, so dann von iren frun- den darumbe ußgefertiget sind, als von den dingen in mangen wege geredt und under andrem von drier artikel wegen hernach begriffen unvergriffenlichen und uf ain wider- hindersichbringen gerautschlagot hand, darumbe sie gerauten sien beduchte, das sich die stette zůsamen tâtten und verbunden ° 3. [1a] Das‘ ist des « ersten: ob das wère, das iemant, wer der wère ain stat oder mer dem hailigen Romschen h riche zugehôrig von dem rich dringen notten und entfromden oder die wider glich€ billich rechte beziehen wolte oder belegertek, durch was not oder sache das zûgieng oder zůgan wúrde, das denne1 die andern stette alle der m oder den dawider beholfen und berauten weren und sin sôlten nach erkantniß der stette oder des meren tails under 40 in etc.% 85 1441 Juli 4 25 [15] Ob P ouch ieman ain statt oder mer angriff roubeti " oder schadgotte I so nahet bi ainer andern statt oder stetten, das dann dieselb € nahot stat oder stett dieselben hab zû frischer getaut 45 a) der ganse art. I fchll in E. b) Litz. c) F Constantz, und so auch nachher. d) om. F. e) ST add. efc. f) hier beginnt E; F zům ersten statt das -ersten. g) NST das. h) om. FL. i) E add. und. k) N belergete. I) L dann. m) om. N. n) FE stellen um beräten und beholfen. o) om. FSTLE. p) Fitem ob. q) om. F; S rouberi. r) E beschädgoti. s) E dieselben nachent stätt oder stette. 50 1 Dieses Datum ergibt sich ohne weiteres aus nr. 42 artt. 21 und 22b und besonders aus nr. 43 art. 20. Die Einladung lautete auf Sonntag bezw. Montag vor Sankt Ulrich, also 2. bezw. 3. Juli. Vgl. nr. 34. 3 Zu den folgenden drei Artikeln ist das S. 37-38 Gesagte zu vergleichen. Die in Petit gesetzten Stellen stimmen teils mit RTA. 13 nr. 20 teils mit dem Konstanzer Bündnisentwurf vom Jahre 1429 überein. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 12
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 89 45. Abschied des Städtetages zu Konstanz: jede Stadt soll die mitgeteilten drei Artikel einer Vereinigung der Städte zur Abwehr von Angriff, Schädigung und Raub in ihrem Rat erwägen und zur endgültigen Beschlußfassung darüber am 15. August Gesandte nach Konstanz schicken. 1441 [Juli 51/ Konstans. 1441 [Juli 57 10 15 20 N aus Nördlingen Stadt-A. Undatierte Missiven des 15. Jahrhunderts fasc. I cop. chart. coaeva mit Schnitten, wahrscheinlich Beischlußt zu dem Briefe Ulms an Nördlingen vom 30. Juli 1441, unserer nr. 47. F coll. Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3938 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. S coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 (früher Einungen mit Adel und Reichsstädten fasc. 5d nr. 8) cop. chart. coaeva ohne Schnitte. T coll. ebenda Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 (früher Einungen mit Adel und Reichsstädten fasc. 5 d nr. 28) cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Eine gleichzeitige Hand hat auf die Rückseite geschrieben Ulm. Constentzer abschaidung. L coll. Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 9 (früher Braun O 8) fol. 131 ab cop. chart. coaeva ohne Schnitte. E coll. Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 240 fol. 16 cop. chart. coaeva mit Schnitten, also wohl Beischluß zu unserer nr. 46. Diese Vorlage bietet nur die artt. 1a, 1b, 1e und 2. Gedruckt im Fürstenbergischen Urkundenbuche 6, 366 nach einer Abschrift unserer Vor- lage N in der Prälat v. Schmid'schen Sammlung im Staatsarchiv zu Stuttgart; die Angabe, daß das Nördlinger Stadtarchiv ein „Original“ des Abschieds besitze, ent- spricht nicht den Tatsachen. — Benutzt von Pfister, Geschichte von Schwaben Bd. 5 (Stuttgart 1827) S. 20, und von Kanter, Hans von Rechberg S. 8. [1 Ain a ieglicher rautzbott waist sinem raut wol zû sagen von sôlicher rauberi zû- griff und andern manigvaltig geschichten, so dann ieczo vil zites b des hailigen richs stetten wider glimpf recht und alle billichait zügezogen ist und tâglichs beschicht, darumbe dann die statt Costentz° und ouch die stett der verainung umb den See etlich fri- und richs- stette, dem widerzůstan, zûd in gen Costentz uf sant Ulrichs des hailigen bischofs tage ? so anno etc. 41 beschriben und berüfft hand, wie der stette botten, so dann von iren frun- den darumbe ußgefertiget sind, als von den dingen in mangen wege geredt und under andrem von drier artikel wegen hernach begriffen unvergriffenlichen und uf ain wider- hindersichbringen gerautschlagot hand, darumbe sie gerauten sien beduchte, das sich die stette zůsamen tâtten und verbunden ° 3. [1a] Das‘ ist des « ersten: ob das wère, das iemant, wer der wère ain stat oder mer dem hailigen Romschen h riche zugehôrig von dem rich dringen notten und entfromden oder die wider glich€ billich rechte beziehen wolte oder belegertek, durch was not oder sache das zûgieng oder zůgan wúrde, das denne1 die andern stette alle der m oder den dawider beholfen und berauten weren und sin sôlten nach erkantniß der stette oder des meren tails under 40 in etc.% 85 1441 Juli 4 25 [15] Ob P ouch ieman ain statt oder mer angriff roubeti " oder schadgotte I so nahet bi ainer andern statt oder stetten, das dann dieselb € nahot stat oder stett dieselben hab zû frischer getaut 45 a) der ganse art. I fchll in E. b) Litz. c) F Constantz, und so auch nachher. d) om. F. e) ST add. efc. f) hier beginnt E; F zům ersten statt das -ersten. g) NST das. h) om. FL. i) E add. und. k) N belergete. I) L dann. m) om. N. n) FE stellen um beräten und beholfen. o) om. FSTLE. p) Fitem ob. q) om. F; S rouberi. r) E beschädgoti. s) E dieselben nachent stätt oder stette. 50 1 Dieses Datum ergibt sich ohne weiteres aus nr. 42 artt. 21 und 22b und besonders aus nr. 43 art. 20. Die Einladung lautete auf Sonntag bezw. Montag vor Sankt Ulrich, also 2. bezw. 3. Juli. Vgl. nr. 34. 3 Zu den folgenden drei Artikeln ist das S. 37-38 Gesagte zu vergleichen. Die in Petit gesetzten Stellen stimmen teils mit RTA. 13 nr. 20 teils mit dem Konstanzer Bündnisentwurf vom Jahre 1429 überein. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 12
Strana 90
90 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 ilen und behaben môchten, das sond " si bi den aiden zûb tûn gebunden sin und solich hab HJuli 5] uf recht behaben und ufhalten in solicher masse: was in derselben statt, die solich hab und nommen “ als d zû° recht also f ufhaltet, mit recht darumbe erkennt wirdet, das es och da s beliben sol; und ob derselben statt oder stetten davon icht entstünde, darumbe h solten in i die andern stett aber alle beholfen k und berauten sin nach vorgerürter erkantniß. [1.] Ob 1 och ain stat oder mer zů iemanm, wer der wère, der uf des richs strausse geroubet hette, richtin nach des richs rechte, wer dann dawider tâtte oder tun wúrde, das dann die anderen stette alle darumb den in vor geschribner masse ouch berauten und beholfen sin sullen " nach der andern stette erkantniße. [2] Und also ob es den stetten gevellig sin wúrde, das ° dann solich artikel fúro ? 10 mit € anfang mittel und end in ain verstantlich form beschlossen1 verschriben und ge- setzt wúrdens, als sich dann gebúren wurde etc. [3] Und uf das so" sol sich ain iegliche statt umb solichs, so vor staut, in irem raut aigenlich underreden und berauten, was in dem irs willens sin wolle, und v denne w darumb ir erber rautzbotschaft1 mit vollem gewalte widerumbe haben zu Costentz in 15 Aug. 15 der statt uf unser lieben frowen tag assumpcionis zû mittem augsten nechstkomende, Aug. 16 zů nacht da zů sin und 3 morniß an der a mittwochen zů den sachen zû sitzent und den nachzůgan, nachdem und denn €€ ain ieglicher botte darumb von sinen frunden ußs- gevertiget ist oo. [4] Ain ieglicher bott waißt och sinen frunden wol zû sagen, wie diß dd in gehaim ee 20 beliben sol " etc. 85 1441 46. Konstanz und die Reichsstädte des Bodenseebundes an Straßburg: übersenden die Juli 10 drei auf dem Konstanzer Städtetage aufgesetzten Artikel zu einer Vereinigung der Städte und teilen mit, daß wegen dieser Vereinigung am 16. August ein neuer Städte- tag in Konstanz stattfinden soll. 1441 Juli 10 Konstanz. 25 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 134 fol. 7 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Ersamen fúrnamen und wisen. besunder lieben und gûten fründe. unser fruntlich willig dienste und waz wir liebs und gûts vermôgen si uwer ersamkait allzit mit willen von uns zuvoran beraitet. ir haben wol vernommen, wie wir uch nâchst von solichs so nommen, so dânne kurzlich den richsstetten zügefüget worden ist, ouch ander unbillich mûtwillig geschichten, so in taglichs wider glimpf recht und alle billichait zůgezogen wirdet, geschriben und im allerbesten, ob dem iendert in etlicher maß widerstanden werden môchte, ain berüffung der frien und richsstette darumb gen Costencz getan ge- hebt haben, als danne daz unser briefe 1 úch gesant mit mer wôrten ußschlußet. nu ist s6 von der stètte erbern rauczfründen, der danne von den gnaden gocz ain merklich taile hie gewesen sind2 (und vast gern wôlten, daz es uwer füge gewesen wâr, daz ir üwer rauczfründe 8ch allhie gehept hetten), in manchen weg von den dingen geredt, das sich nit gepûrt zû schriben; denne wa daz lútbar werden sôlte, môchte den stetten wol erger- nûsse daruß entsten. iedoch under anderm haben sie von drier artikel wegen, die wir 4o a) N sind. b) F stelll um gebunden sin zu tünde. c) S innomen oder innommen. d) F alles uf rechte stait als zů recht. e) L uf. 1) om. N. g) E dabi ; FL dabi bliben statt da beliben. h) om. E. i) om. F. k) E stelll um berauten und beholfen. 1) Fitom ob. m) Feinem. n) om. E. o) om. N. p) F furbaßer. €) om. NST. r) Everschloßen. s) F werden. t) om. FSTLE; alles Folgende fehlt in E. u) om. L. v) Fadd. sall; TL add. sol. W) L dann. 1) F nur bottschaft. y) L assumptio. z) F add. am ; L add. an. aa) om. F. bb) L dann. 45 ec) ST add. etc. dd) FL daz. ee) FL add. sin und. 11) om. L. gg) om. FSTL. nr. 34. 2 Vgl. nr. 44.
90 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 ilen und behaben môchten, das sond " si bi den aiden zûb tûn gebunden sin und solich hab HJuli 5] uf recht behaben und ufhalten in solicher masse: was in derselben statt, die solich hab und nommen “ als d zû° recht also f ufhaltet, mit recht darumbe erkennt wirdet, das es och da s beliben sol; und ob derselben statt oder stetten davon icht entstünde, darumbe h solten in i die andern stett aber alle beholfen k und berauten sin nach vorgerürter erkantniß. [1.] Ob 1 och ain stat oder mer zů iemanm, wer der wère, der uf des richs strausse geroubet hette, richtin nach des richs rechte, wer dann dawider tâtte oder tun wúrde, das dann die anderen stette alle darumb den in vor geschribner masse ouch berauten und beholfen sin sullen " nach der andern stette erkantniße. [2] Und also ob es den stetten gevellig sin wúrde, das ° dann solich artikel fúro ? 10 mit € anfang mittel und end in ain verstantlich form beschlossen1 verschriben und ge- setzt wúrdens, als sich dann gebúren wurde etc. [3] Und uf das so" sol sich ain iegliche statt umb solichs, so vor staut, in irem raut aigenlich underreden und berauten, was in dem irs willens sin wolle, und v denne w darumb ir erber rautzbotschaft1 mit vollem gewalte widerumbe haben zu Costentz in 15 Aug. 15 der statt uf unser lieben frowen tag assumpcionis zû mittem augsten nechstkomende, Aug. 16 zů nacht da zů sin und 3 morniß an der a mittwochen zů den sachen zû sitzent und den nachzůgan, nachdem und denn €€ ain ieglicher botte darumb von sinen frunden ußs- gevertiget ist oo. [4] Ain ieglicher bott waißt och sinen frunden wol zû sagen, wie diß dd in gehaim ee 20 beliben sol " etc. 85 1441 46. Konstanz und die Reichsstädte des Bodenseebundes an Straßburg: übersenden die Juli 10 drei auf dem Konstanzer Städtetage aufgesetzten Artikel zu einer Vereinigung der Städte und teilen mit, daß wegen dieser Vereinigung am 16. August ein neuer Städte- tag in Konstanz stattfinden soll. 1441 Juli 10 Konstanz. 25 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 134 fol. 7 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Ersamen fúrnamen und wisen. besunder lieben und gûten fründe. unser fruntlich willig dienste und waz wir liebs und gûts vermôgen si uwer ersamkait allzit mit willen von uns zuvoran beraitet. ir haben wol vernommen, wie wir uch nâchst von solichs so nommen, so dânne kurzlich den richsstetten zügefüget worden ist, ouch ander unbillich mûtwillig geschichten, so in taglichs wider glimpf recht und alle billichait zůgezogen wirdet, geschriben und im allerbesten, ob dem iendert in etlicher maß widerstanden werden môchte, ain berüffung der frien und richsstette darumb gen Costencz getan ge- hebt haben, als danne daz unser briefe 1 úch gesant mit mer wôrten ußschlußet. nu ist s6 von der stètte erbern rauczfründen, der danne von den gnaden gocz ain merklich taile hie gewesen sind2 (und vast gern wôlten, daz es uwer füge gewesen wâr, daz ir üwer rauczfründe 8ch allhie gehept hetten), in manchen weg von den dingen geredt, das sich nit gepûrt zû schriben; denne wa daz lútbar werden sôlte, môchte den stetten wol erger- nûsse daruß entsten. iedoch under anderm haben sie von drier artikel wegen, die wir 4o a) N sind. b) F stelll um gebunden sin zu tünde. c) S innomen oder innommen. d) F alles uf rechte stait als zů recht. e) L uf. 1) om. N. g) E dabi ; FL dabi bliben statt da beliben. h) om. E. i) om. F. k) E stelll um berauten und beholfen. 1) Fitom ob. m) Feinem. n) om. E. o) om. N. p) F furbaßer. €) om. NST. r) Everschloßen. s) F werden. t) om. FSTLE; alles Folgende fehlt in E. u) om. L. v) Fadd. sall; TL add. sol. W) L dann. 1) F nur bottschaft. y) L assumptio. z) F add. am ; L add. an. aa) om. F. bb) L dann. 45 ec) ST add. etc. dd) FL daz. ee) FL add. sin und. 11) om. L. gg) om. FSTL. nr. 34. 2 Vgl. nr. 44.
Strana 91
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 91 15 20 uch hierinne verschloßen 1 senden, unvergriffenlich als uf ain widerhindersichbringen a geredt, darumbe si notdûrftig sin bedûchte, das sich der die stètte zûsamen verainten. so daz geschâch, hoften si, daz dânne durch sôlichs der rutri ie minder werden sôlte, ouch das solichs ain anfang wâr, das sich die stêtt hienâch mit merer früntlichait zû- 5 samen tatten und tûn wûrden dênne noch bisher und haben dabi verlaßen, das darumb ain ieclichb stâtt ir erber rauczbottschaft mit vollem gewalt widerumb haben sol zů Costencz uf unser lieben frauwen tag assumpcionis zů mittem ougsten nahstkomende, zû nacht da Aug. 15 zû sint und mornündes an der mitwochen fru zû den sachen zû siczende und dem näch-Ang. 16 zůgand, nächdem und dânne darumb ain ieclichere bott von sinen frûnden ußgevertiget 10 ist. haben dabi mer angesehen, úch dißs zû verkünden. das wir öch also uwerr liebi im früntlichisten zû wissen tûnd und mit ernstlichem fliße bittend sint, daz also in gehaim zu halten (dânne wan ußt den dingen icht lútbárd werden sôlte, daz wir doch nit hoffen, verstatt uwer wißhait wol, das uns allen noch grôßer widerwartikaitend dardurch er- wachßen und die rûtter durch semlichs nu gesterkt wûrden) und diß also im frünt- lichistem von uns vermèrken. danne in welhen sachen wir wißten furzünemmen, daz allen richsstetten und gemainem lande zû nucz und zû frommen kommen môchte, wôlten wir allzite willig funden werden und darzû mit allen trûwen genaigt sin, als billich ist. geben von unser aller wêgen mit der von Costencz insigele besigelt an môntag vor sant Margrethen tag anno domini etc. 40 primo etc. [in verso] Den gar fúrnamen ersamen und wisen amnmaister und raute der stâtt Straußburg, unsern lieben und be- sundern gûten frûnden etc. Burgermaister und raute der statt Costencz und des hailigen richs stett der verainung umb den Swe“ etc. 1441 Juli 10 1441 Juli 10 cb. Städtetag zu Ulm am 8. August 1441 nr. 47. 25 47. Ulm an die Mitglieder des Schwäbischen Städtebundes (einzeln): schreibt einc Bundes- versammlung nach Ulm für den 8. August aus und setzt auf die Tagesordnung unter anderem Maßtregeln zur Abwehr eines Angriffs, den laut Bericht der städtischen Ge- sandten, die den Tag des Erzbischofs von Mainz und des Pfalzgrafen Otto in Speier besucht haben, die Feinde der Städte beabsichtigen; ferner den Abschied des Konstanzer Städtetags vom 4. Juli und die Beschickung des für den 15. August ebendahin aus- geschriebenen Städtetags; endlich die Absendung einer städtischen Gesandtschaft an den König zum Zweck der Klage über die mancherlei den Städten zugefügten Un- bilden. 1441 Juli 30 [Ulm]. 30 1441 Juli 30 An Nördlingen: N aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 (vom 35 Jahre 1441) nr. 9 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del., aus 31/2 an einander gehefteten Folio- bogen bestehend. Adresse und Unterschrift wie in nr. 37. — Benutzt (artt. 1 und 5) von Kanter 1, 359; seine Angaben sind aber zum Teil unrichtig. An eine nicht gen. Stadt: U coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädto II (Städte- bündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 cop. chart. coaeva mit vereinzelten Korrekturen und Zusätzen. 40 Die artt. 2 und 3 sind von einer andern Hand als die übrigen Artikel geschrieben. Eine Adresse ist nicht angegeben; über dem Stück steht nur Ain manung vor Laurentzy [Aug. 10] anno 41. Am Rande Expeditum. Die Abschrift stammt aus dem Ulmer Archiv. Die in unseren Anmerkungen erwähnten Beilagen der Vorlage N fehlen hier natürlich. Unser fruntlich willig dienst voran. ersammen und wisen. lieben frunde. [Ulm be- 45 richtet zunächst in art. 1 über den unerfreulichen Verlauf des Speierer Tages2. Dann a) sm.; orig. widersichbringen. b) orig. eher ietlich. c) orig. cher ietlich batt. d) om. orig. e) sic. 1 Vgl. nr. 45 Vorlage E. 2 Vgl. S. 5. 12*)
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 91 15 20 uch hierinne verschloßen 1 senden, unvergriffenlich als uf ain widerhindersichbringen a geredt, darumbe si notdûrftig sin bedûchte, das sich der die stètte zûsamen verainten. so daz geschâch, hoften si, daz dânne durch sôlichs der rutri ie minder werden sôlte, ouch das solichs ain anfang wâr, das sich die stêtt hienâch mit merer früntlichait zû- 5 samen tatten und tûn wûrden dênne noch bisher und haben dabi verlaßen, das darumb ain ieclichb stâtt ir erber rauczbottschaft mit vollem gewalt widerumb haben sol zů Costencz uf unser lieben frauwen tag assumpcionis zů mittem ougsten nahstkomende, zû nacht da Aug. 15 zû sint und mornündes an der mitwochen fru zû den sachen zû siczende und dem näch-Ang. 16 zůgand, nächdem und dânne darumb ain ieclichere bott von sinen frûnden ußgevertiget 10 ist. haben dabi mer angesehen, úch dißs zû verkünden. das wir öch also uwerr liebi im früntlichisten zû wissen tûnd und mit ernstlichem fliße bittend sint, daz also in gehaim zu halten (dânne wan ußt den dingen icht lútbárd werden sôlte, daz wir doch nit hoffen, verstatt uwer wißhait wol, das uns allen noch grôßer widerwartikaitend dardurch er- wachßen und die rûtter durch semlichs nu gesterkt wûrden) und diß also im frünt- lichistem von uns vermèrken. danne in welhen sachen wir wißten furzünemmen, daz allen richsstetten und gemainem lande zû nucz und zû frommen kommen môchte, wôlten wir allzite willig funden werden und darzû mit allen trûwen genaigt sin, als billich ist. geben von unser aller wêgen mit der von Costencz insigele besigelt an môntag vor sant Margrethen tag anno domini etc. 40 primo etc. [in verso] Den gar fúrnamen ersamen und wisen amnmaister und raute der stâtt Straußburg, unsern lieben und be- sundern gûten frûnden etc. Burgermaister und raute der statt Costencz und des hailigen richs stett der verainung umb den Swe“ etc. 1441 Juli 10 1441 Juli 10 cb. Städtetag zu Ulm am 8. August 1441 nr. 47. 25 47. Ulm an die Mitglieder des Schwäbischen Städtebundes (einzeln): schreibt einc Bundes- versammlung nach Ulm für den 8. August aus und setzt auf die Tagesordnung unter anderem Maßtregeln zur Abwehr eines Angriffs, den laut Bericht der städtischen Ge- sandten, die den Tag des Erzbischofs von Mainz und des Pfalzgrafen Otto in Speier besucht haben, die Feinde der Städte beabsichtigen; ferner den Abschied des Konstanzer Städtetags vom 4. Juli und die Beschickung des für den 15. August ebendahin aus- geschriebenen Städtetags; endlich die Absendung einer städtischen Gesandtschaft an den König zum Zweck der Klage über die mancherlei den Städten zugefügten Un- bilden. 1441 Juli 30 [Ulm]. 30 1441 Juli 30 An Nördlingen: N aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 (vom 35 Jahre 1441) nr. 9 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del., aus 31/2 an einander gehefteten Folio- bogen bestehend. Adresse und Unterschrift wie in nr. 37. — Benutzt (artt. 1 und 5) von Kanter 1, 359; seine Angaben sind aber zum Teil unrichtig. An eine nicht gen. Stadt: U coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädto II (Städte- bündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 cop. chart. coaeva mit vereinzelten Korrekturen und Zusätzen. 40 Die artt. 2 und 3 sind von einer andern Hand als die übrigen Artikel geschrieben. Eine Adresse ist nicht angegeben; über dem Stück steht nur Ain manung vor Laurentzy [Aug. 10] anno 41. Am Rande Expeditum. Die Abschrift stammt aus dem Ulmer Archiv. Die in unseren Anmerkungen erwähnten Beilagen der Vorlage N fehlen hier natürlich. Unser fruntlich willig dienst voran. ersammen und wisen. lieben frunde. [Ulm be- 45 richtet zunächst in art. 1 über den unerfreulichen Verlauf des Speierer Tages2. Dann a) sm.; orig. widersichbringen. b) orig. eher ietlich. c) orig. cher ietlich batt. d) om. orig. e) sic. 1 Vgl. nr. 45 Vorlage E. 2 Vgl. S. 5. 12*)
Strana 92
92 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 30 teilt es in art. 2 mit, daß es von den in Speier gewesenen Ratsboten und von Andern ge- hört habe, man wolle einen großen gezug zusammenbringen, um Schloß Maienfels zu retten und die Städte zu schädigen; es fordert die Empfängerin des Briefes auf, sich zu rüsten, damit sie Hilfe bringen könne, wenn der Versuch, Maienfels zu entsetzen, gemacht werden sollte, und teilt mit, daß die Städte der Vereinung um den See und die, die zû in gewandt 5 sind, eben brieflich 1 Hilfe gegen Maienfels zugesagt haben. In art. 3 berührt Ulm eine Zuschrift2 des Hanns Ulrich von Stóffeln von versagens und sich darumbe zû verant- wurten wegen, und in art. 4 die Absicht des von Hoehenloch, sich von den Städten zu einem Hauptmann mit zwanzig Pferden auf zwei oder drei Jahre bestellen zu lassen, weil einige Feinde der Städte auch die seinigen seien und er sich an ihnen rächen wolle. 10 Dann heißt es weiter:] [5] fúro als unser frunde die stette unser verainung nachst uf der von Costentz und der andern obern stette schrifte und begerung 8 uf sant Ulrichs tag nâchstvergangen ir erbern rautzbottschaft " zû Costentz von der roubri und andern unbillicher sachen wegen, sich dawider zü verainen, gehept° hand, als iuch wol wissent und davon nicht notdurft zû schribent ist denne so vil, das unser rautzbottschaft d, die 15 uf dem egenanten tag gewesen ist 4, geseit hat, das vil und mengerlai von den sachen geredt und geratschlaget si und uf die zite von dehainer durchgenden verainung nicht furgang haben mocht: noch dennocht haben die stette von etlichen artikeln sich zû ver- ainen geredt, hinder sich an ir frunde die stette zu bringen und denne darumbe ir erbern Aug. 15 rautzfrúnde uf unser lieben frowen tag zû mittem augsten zůnâchst zů nacht wider 20 zů Costentz zû haben, als iwer wißhait in den artikeln desselben abschaidung-zedels 5 hierinne verschlossen wol vernemen wirt. und wiewol wir stette desmals und allewegen gern ain durchgende ainung gesehen und gehept hetten und, ob des nicht gesin môcht, das dennocht wâger were sich etlicher artikel zû verainen denne ganz ungeainet zûe beliben, und darumbe so wôllent nicht lassen, ir sitzent in iwern râten wißlich úber die 25 sachen, beratlich und aigenlich zü gedenken, wie die ding uf dem obgenanten nachst- kommenden tag zu Costentz furgenomen werden oder ob die artikel zü mindern oder zû merrern ald zû wâgrent und wamit si zû beßrent sien und ouch mit wie vil stette botten und von welichen stetten der egenant tag zů Costentz zû besetzent sie, und fer- tigent denne darumb iwer erbern rautzbottschaft iwer mainung mit vollem gewalt wol so underricht zû dirre manung uß und empfelhent der, der egenanten stette rautzbott- schaften€ von dirre manung uf den egenanten tag gen Costentz ußzerichten 5 und ze fertigen. [6] so isth uf dem nachstvergangen tag zû Costentz von etlichen namhaften stetten gemeldet6 und ouch sidher etwiedik an uns gebracht, das die stette ir treffenlich rautzbottschaft zû unserm gnadigisten herren demi kung tûn und senden solten, sin k 35 kunglich gnad die menigfaltigen beschwarung, die des richs stetten 1 mit raupri kriegent und andern mütwilligen und unbillichen sachen und beschadigung zûgezogen werden, zü erklagen und sin kunglich gnad anzerûffen, die sachen abgetan zû schaffen und in solicher ding vorzûsin, als sich denne nach dem besten gepúren wůrd. wan nu wir stette vil- licht mer denne ander stette bedôrften und notdurftig waren, das solich botschaft von 40 Juli 4 a) U ranczfrunde. b) U anderr. c) N add. hat. d) Unur bottschaft. e) om. N. 1) U nur bottschaften..g) U ußizůriten, om. und. h) U add. och. i) U add. Rêmischen. k) U sinen kúnglichen gnaden. 1) N stette. 1 Der Brief liegt abschriftlich bei ; er ist an die von Ulm und die Städte ihrer Vereinung adres- siert und datiert [Ravenspurg] Mi. n. Jacobs tag [Juli 26] 41 (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 10 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 2 Der an Ulm adressierte Brief liegt abschrift- lich bei; dat. Mi. v. Marien Magdalenen [Juli 19] 41 (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 nr. 11 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 3Vgl. nr. 34. " Vgl. S. 36. Dieser Zettel ist wahrscheinlich identisch mit der Vorlage N unserer nr. 45. 6 Vgl. nr. 42 artt. 7 und 26 und nr. 43 art. 23. 50
92 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 30 teilt es in art. 2 mit, daß es von den in Speier gewesenen Ratsboten und von Andern ge- hört habe, man wolle einen großen gezug zusammenbringen, um Schloß Maienfels zu retten und die Städte zu schädigen; es fordert die Empfängerin des Briefes auf, sich zu rüsten, damit sie Hilfe bringen könne, wenn der Versuch, Maienfels zu entsetzen, gemacht werden sollte, und teilt mit, daß die Städte der Vereinung um den See und die, die zû in gewandt 5 sind, eben brieflich 1 Hilfe gegen Maienfels zugesagt haben. In art. 3 berührt Ulm eine Zuschrift2 des Hanns Ulrich von Stóffeln von versagens und sich darumbe zû verant- wurten wegen, und in art. 4 die Absicht des von Hoehenloch, sich von den Städten zu einem Hauptmann mit zwanzig Pferden auf zwei oder drei Jahre bestellen zu lassen, weil einige Feinde der Städte auch die seinigen seien und er sich an ihnen rächen wolle. 10 Dann heißt es weiter:] [5] fúro als unser frunde die stette unser verainung nachst uf der von Costentz und der andern obern stette schrifte und begerung 8 uf sant Ulrichs tag nâchstvergangen ir erbern rautzbottschaft " zû Costentz von der roubri und andern unbillicher sachen wegen, sich dawider zü verainen, gehept° hand, als iuch wol wissent und davon nicht notdurft zû schribent ist denne so vil, das unser rautzbottschaft d, die 15 uf dem egenanten tag gewesen ist 4, geseit hat, das vil und mengerlai von den sachen geredt und geratschlaget si und uf die zite von dehainer durchgenden verainung nicht furgang haben mocht: noch dennocht haben die stette von etlichen artikeln sich zû ver- ainen geredt, hinder sich an ir frunde die stette zu bringen und denne darumbe ir erbern Aug. 15 rautzfrúnde uf unser lieben frowen tag zû mittem augsten zůnâchst zů nacht wider 20 zů Costentz zû haben, als iwer wißhait in den artikeln desselben abschaidung-zedels 5 hierinne verschlossen wol vernemen wirt. und wiewol wir stette desmals und allewegen gern ain durchgende ainung gesehen und gehept hetten und, ob des nicht gesin môcht, das dennocht wâger were sich etlicher artikel zû verainen denne ganz ungeainet zûe beliben, und darumbe so wôllent nicht lassen, ir sitzent in iwern râten wißlich úber die 25 sachen, beratlich und aigenlich zü gedenken, wie die ding uf dem obgenanten nachst- kommenden tag zu Costentz furgenomen werden oder ob die artikel zü mindern oder zû merrern ald zû wâgrent und wamit si zû beßrent sien und ouch mit wie vil stette botten und von welichen stetten der egenant tag zů Costentz zû besetzent sie, und fer- tigent denne darumb iwer erbern rautzbottschaft iwer mainung mit vollem gewalt wol so underricht zû dirre manung uß und empfelhent der, der egenanten stette rautzbott- schaften€ von dirre manung uf den egenanten tag gen Costentz ußzerichten 5 und ze fertigen. [6] so isth uf dem nachstvergangen tag zû Costentz von etlichen namhaften stetten gemeldet6 und ouch sidher etwiedik an uns gebracht, das die stette ir treffenlich rautzbottschaft zû unserm gnadigisten herren demi kung tûn und senden solten, sin k 35 kunglich gnad die menigfaltigen beschwarung, die des richs stetten 1 mit raupri kriegent und andern mütwilligen und unbillichen sachen und beschadigung zûgezogen werden, zü erklagen und sin kunglich gnad anzerûffen, die sachen abgetan zû schaffen und in solicher ding vorzûsin, als sich denne nach dem besten gepúren wůrd. wan nu wir stette vil- licht mer denne ander stette bedôrften und notdurftig waren, das solich botschaft von 40 Juli 4 a) U ranczfrunde. b) U anderr. c) N add. hat. d) Unur bottschaft. e) om. N. 1) U nur bottschaften..g) U ußizůriten, om. und. h) U add. och. i) U add. Rêmischen. k) U sinen kúnglichen gnaden. 1) N stette. 1 Der Brief liegt abschriftlich bei ; er ist an die von Ulm und die Städte ihrer Vereinung adres- siert und datiert [Ravenspurg] Mi. n. Jacobs tag [Juli 26] 41 (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 10 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 2 Der an Ulm adressierte Brief liegt abschrift- lich bei; dat. Mi. v. Marien Magdalenen [Juli 19] 41 (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 nr. 11 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 3Vgl. nr. 34. " Vgl. S. 36. Dieser Zettel ist wahrscheinlich identisch mit der Vorlage N unserer nr. 45. 6 Vgl. nr. 42 artt. 7 und 26 und nr. 43 art. 23. 50
Strana 93
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 93 144! Julí 30 10 15 unsers€ kriegs und andrer unser notdurft wegen, so furderlichest das gesin môcht, zû unserm herren dem kung kâme, die ding nach unser notdurft zû erklagen und fúr- zenemen, und darumbe so wollent in iwern râten ouch berattenlich siczen b, zů gedenken, ob uf dem egenanten tag zů Costentz solich bottschaft von den stetten zů unserm herren 5 dem kung zû schicken zů reden und zû ordinieren si und, ob die stette, die uf den tag gen Costentz€ komen werden, solichs nicht tûn wolten, ob dennocht wir stette unser verainung ain erbern rautzbottschaft von unsrer vorgenanten d notdúrft wegen zü unserm herren dem kung schiken wollen und was der zû werbent zû empfelhent si 1, und under- richtent darumb iwer bottschafte iwer mainung mit vollem gewalt. [Die folgenden Artikel betreffen: art. 7 das Anerbieten des Hornegk und seines Sohnes, sich auf eine Anzahl Jahre zu verpflichten, nicht gegen die Städte zu sein; art. 8 das Gesuch von Koufburen um Hilfe gegen Erasmen Torrer und dessen Helfer; art. 9 das Gesuch derer von Rottwile, ihnen ihre vor Maienfels liegenden Reisigen zuzuschicken und dazu noch mehr Hilfe wegen der Feinde der Städte, die im Hówgów liegen und ihnen täglich Schaden zufügen; art. 10 verschiedene Gesuche um Aussöhnung von Knechten; art. 11 den Zwist zwischen dem Ulmer Ratgesellen Cunraten Kraften und der Memminger Bürgerin Ur- ßulen von Baißwile; art. 12 die Ladung des Abts von Kempten und derer von Lukirch vor diese nächste Mahnung von der Hagenmuller wegen; art. 13 den Stand der Be- lagerung von Maienfels; art. 14 die Begleichung der Städterechnung. Zuletst in 20 art. 15:] Aufforderung an Nördlingen, seine Ratsbotschaft mit Vollmacht nach Ulme zu schicken, und zwar so, daß sie uf den gûtemtag vor sant Laurentzen tag zu Nacht Aug. 7 in Ulme sei und am folgenden aftermentag mit den andern Städteboten über die vor- 1441 stehenden Sachen sitze. geben uf suntag nach sant Jacobs tag anno domini etc. 41. Juli 30 cc. Städtetag zu Konstanz am 16. August 1441 nr. 48-49. 25 48. Nürnberg2 an Konstanz: ist von seinem Gesandten über die Beratungen der Städte auf dem Konstanzer Tage vom 4. Juli unterrichtet worden; ist zwar auch von der Notwendigkeit überzeugt, Maßregeln gegen die wilden Läufe im Reich zu ergreifen, kann aber im Hinblick auf die Schwierigkeit, Gesandte nach Konstanz sicher hin und zurück zu bringen, den für den 15. August dorthin ausgeschriebenen Tag nicht beschicken; bittet, dies den andern Städten mitzuteilen und ihm etwaige Beschlüsse zu schreiben. 1441 August 9 [Nürnberg]. 30 1441 Aug. 9 Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 81 ab cop. chart. coaeva. Lieben fründe. nach dem 3 der ersam beschreibung der freien und richssteten, ewern und unsern guten frunden, und auch uns von ewer weißheit geton 4, in ewr stat zu s5 schicken auf sant Ulrichs tag nechstvergangen, hat uns unser ratsfrund 5, der do bei euch Juli 4 was und furpasser gein Speyr auf dem tag mit ewern und unseren guten fründen den von .. Ulm volrait und newlich widerkummen ist, das furnemen und ratslagen der stete, die do zu euch komen6, guter maß erzalt und furpracht. wir haben auch ein ganz ge- a) U unserm kriege. b) om. N. c) U Costen. d) U vorgerürten. e) U rautzbottschaft. 40 1 Die Gesandtschaft ist nicht abgegangen. Der Schwäbische Städtebund begnügte sich mit einer brieflichen Beschwerde beim König. Vgl. S. 44. Auf diesen Brief bezieht sich die folgende, wäh- rend der 7. Frage, feria 4. in vigilia Laurencii [Aug. 9] 45 bis feria 4. post Egidii abbatis [Sept. 6] 1441, ge- machte Ausgabe Nürnbergs : item 2 1b. n. 15 sh. 6 hlr. eim boten gen Costentz, als wir sie baten, uns gen gemeinen stetten zu verantwurten, wann wir unser bottschaft auf den tag assumpcionis [Aug. 15] dahin sicher zu schicken nit getrawten (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 434a not. chart. coaeva). nach dem hat den Sinn von „nach Empfang“. 4 Vgl. nrr. 34 und 35. Berthold Volkmer. Vgl. S. 80 Anm. 4. Vgl. nr. 44. 6
A. Verhandlungen über Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten Mai bis August 1441 nr. 14-49. 93 144! Julí 30 10 15 unsers€ kriegs und andrer unser notdurft wegen, so furderlichest das gesin môcht, zû unserm herren dem kung kâme, die ding nach unser notdurft zû erklagen und fúr- zenemen, und darumbe so wollent in iwern râten ouch berattenlich siczen b, zů gedenken, ob uf dem egenanten tag zů Costentz solich bottschaft von den stetten zů unserm herren 5 dem kung zû schicken zů reden und zû ordinieren si und, ob die stette, die uf den tag gen Costentz€ komen werden, solichs nicht tûn wolten, ob dennocht wir stette unser verainung ain erbern rautzbottschaft von unsrer vorgenanten d notdúrft wegen zü unserm herren dem kung schiken wollen und was der zû werbent zû empfelhent si 1, und under- richtent darumb iwer bottschafte iwer mainung mit vollem gewalt. [Die folgenden Artikel betreffen: art. 7 das Anerbieten des Hornegk und seines Sohnes, sich auf eine Anzahl Jahre zu verpflichten, nicht gegen die Städte zu sein; art. 8 das Gesuch von Koufburen um Hilfe gegen Erasmen Torrer und dessen Helfer; art. 9 das Gesuch derer von Rottwile, ihnen ihre vor Maienfels liegenden Reisigen zuzuschicken und dazu noch mehr Hilfe wegen der Feinde der Städte, die im Hówgów liegen und ihnen täglich Schaden zufügen; art. 10 verschiedene Gesuche um Aussöhnung von Knechten; art. 11 den Zwist zwischen dem Ulmer Ratgesellen Cunraten Kraften und der Memminger Bürgerin Ur- ßulen von Baißwile; art. 12 die Ladung des Abts von Kempten und derer von Lukirch vor diese nächste Mahnung von der Hagenmuller wegen; art. 13 den Stand der Be- lagerung von Maienfels; art. 14 die Begleichung der Städterechnung. Zuletst in 20 art. 15:] Aufforderung an Nördlingen, seine Ratsbotschaft mit Vollmacht nach Ulme zu schicken, und zwar so, daß sie uf den gûtemtag vor sant Laurentzen tag zu Nacht Aug. 7 in Ulme sei und am folgenden aftermentag mit den andern Städteboten über die vor- 1441 stehenden Sachen sitze. geben uf suntag nach sant Jacobs tag anno domini etc. 41. Juli 30 cc. Städtetag zu Konstanz am 16. August 1441 nr. 48-49. 25 48. Nürnberg2 an Konstanz: ist von seinem Gesandten über die Beratungen der Städte auf dem Konstanzer Tage vom 4. Juli unterrichtet worden; ist zwar auch von der Notwendigkeit überzeugt, Maßregeln gegen die wilden Läufe im Reich zu ergreifen, kann aber im Hinblick auf die Schwierigkeit, Gesandte nach Konstanz sicher hin und zurück zu bringen, den für den 15. August dorthin ausgeschriebenen Tag nicht beschicken; bittet, dies den andern Städten mitzuteilen und ihm etwaige Beschlüsse zu schreiben. 1441 August 9 [Nürnberg]. 30 1441 Aug. 9 Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 81 ab cop. chart. coaeva. Lieben fründe. nach dem 3 der ersam beschreibung der freien und richssteten, ewern und unsern guten frunden, und auch uns von ewer weißheit geton 4, in ewr stat zu s5 schicken auf sant Ulrichs tag nechstvergangen, hat uns unser ratsfrund 5, der do bei euch Juli 4 was und furpasser gein Speyr auf dem tag mit ewern und unseren guten fründen den von .. Ulm volrait und newlich widerkummen ist, das furnemen und ratslagen der stete, die do zu euch komen6, guter maß erzalt und furpracht. wir haben auch ein ganz ge- a) U unserm kriege. b) om. N. c) U Costen. d) U vorgerürten. e) U rautzbottschaft. 40 1 Die Gesandtschaft ist nicht abgegangen. Der Schwäbische Städtebund begnügte sich mit einer brieflichen Beschwerde beim König. Vgl. S. 44. Auf diesen Brief bezieht sich die folgende, wäh- rend der 7. Frage, feria 4. in vigilia Laurencii [Aug. 9] 45 bis feria 4. post Egidii abbatis [Sept. 6] 1441, ge- machte Ausgabe Nürnbergs : item 2 1b. n. 15 sh. 6 hlr. eim boten gen Costentz, als wir sie baten, uns gen gemeinen stetten zu verantwurten, wann wir unser bottschaft auf den tag assumpcionis [Aug. 15] dahin sicher zu schicken nit getrawten (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 434a not. chart. coaeva). nach dem hat den Sinn von „nach Empfang“. 4 Vgl. nrr. 34 und 35. Berthold Volkmer. Vgl. S. 80 Anm. 4. Vgl. nr. 44. 6
Strana 94
94 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 trawen, ewer weißheit haben zu guter maßt vernommen von demselben unserm ratspoten Aug. 9 unser meinung 1 und ratsslagen wider sulche wilde fremde und ungetrew leûft, die laider in dem heiligen rich manigveltiglich auferstanden sind, dadurch auch des heiligen Romi- schen freien und richs stete wider ir freiheit gnaden und alt herkummen, die sie von Romischen keisern und kungen erworben und von alter loblich herbracht haben, beswert s und beschedigt werden und, ob es nicht furkumen wûrde, in kunftigen zeiten großlicher beschedigt und beswert mochten werden. darumb es gut und not were, das solchen sachen mit weißheit und mit besserung wol begegend wûrde und die stete wissen môchten, wes sie sich zu und gein einander versehen môchten und solten. wiewol wir alleweg geneigt gewest und noch sein, der stat er und gemeinen nutz und solich gute dink, 10 domit des landes geprechen gepessert mochten werden, nach unser vermuglichkeit zu fürderen, so haben wir doch von dem vorgemelten unserm rattfründe verstanden und erzeigt sich auch teglich in der warheit wol, wie er mit grosser sorgveltikeit solcher wilden leuft halb zu und von ewer stat und auch demselben tag zu Speyr kummen sei, also das wir nit wol getrawen, das unser ratsfründe zu und von dem tag, den ewer 15 ersamkeit und ewer und unser gut fründe der andern stete erber ratspotschaft bei euch Aug. 15 auf unser liben frawen tag assumpcionis nechstkunftig geramt und beslossen haben 2, sicher reiten und wider heim komen můgt. hirumb wir ewer fursichtikeit mit allem fleis biten, das in gute von uns zu vernemmen und ewern und unsern guten frunden der stet ratspoten, die danne zu euch auf den obgenanten tage kumen werden, das also 20 gutlich furzupringen und, ob auf dieselb zeit ichts treffenlichs gein sulchen sweren leüften bei euch furgenomen würd, das ewer ersamkeit uns etwas aigenschafts, so vil euch fügsam sei, in guter fruntschaft verschriben wôlle und sich so gutwillig gein uns be- weisen, als wir der und aller fruntschaft ein ganz zuversicht zu euch haben und umb 1441 dieselben ewer fursichtikeit williglich und gern verdinen wollen. datum in vigilia 15 Aug. 9 Laurencii anno etc. 41. [supra] Costentz. 1441 49. Augsburg an Konstanz: entschuldigt sein Fernbleiben vom Städtetage; bittet um Mit- Aug. II teilung des Abschieds; erklärt sich bereit, eine Einung mit den Städten auf der Grundlage der drei Artikel einzugehen, die auf dem letzten Konstanzer Tage auf- 30 gesetzt worden sind. 1441 August 11 [Augsburg]. Aus Augsburg Stadt-A. Missivbuch IVa pag. 394 conc. chart. Den fürsichtigen ersamen und weisen burgermaistern und dem raut der stat zû Costencz, unsern besunder lieben und gûten friunden, empieten wir die rautgeben der stat zů Augspurg unser friuntlich willige dinst allzit bevor. lieben friunde. unser s5 erberge rautzpotschaft3, als wir die nâchst bi ewch und etlicher stett erbergen rauts- potten gehept haben, haut uns aigenlichen gesagt und erzelet und och in schrift4 fur- gepracht, was uf die zit der stett mainung und fürnemen, doch unvergriffenlichen und uf ain hindersichpringen, gewesen und wie auch deßhalben ain anderer tag in ewer stat Ang. 15 gesetzt seie uf unserer frawen tag assumpcionis zenâchst, zu nacht da zu sein, etc. und 4o wann wir nun zu disem mal mit sôllichen treffenlichen sachen beladen seien, das wir unser rautzpottschaft zů demselben tag nit můgen gesenden, so pidten wir ewer liebe mit besunderm fleisse ernstlichen, uns sôllichs in dem pesten friuntlichen zu verfahen und als darin gegen der andern stett erbergen rautzpoten zu versprechen und uns als dabi in schrifte ze wissen lazzen, wie die stette von dem tag abschaiden und die sach 45 1 2 Vgl. nr. 42 art. 7. Vgl. nr. 45 art. 3. s Ulrich Rechlinger. Vgl. nr. 42 art. 6. nr. 45.
94 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 trawen, ewer weißheit haben zu guter maßt vernommen von demselben unserm ratspoten Aug. 9 unser meinung 1 und ratsslagen wider sulche wilde fremde und ungetrew leûft, die laider in dem heiligen rich manigveltiglich auferstanden sind, dadurch auch des heiligen Romi- schen freien und richs stete wider ir freiheit gnaden und alt herkummen, die sie von Romischen keisern und kungen erworben und von alter loblich herbracht haben, beswert s und beschedigt werden und, ob es nicht furkumen wûrde, in kunftigen zeiten großlicher beschedigt und beswert mochten werden. darumb es gut und not were, das solchen sachen mit weißheit und mit besserung wol begegend wûrde und die stete wissen môchten, wes sie sich zu und gein einander versehen môchten und solten. wiewol wir alleweg geneigt gewest und noch sein, der stat er und gemeinen nutz und solich gute dink, 10 domit des landes geprechen gepessert mochten werden, nach unser vermuglichkeit zu fürderen, so haben wir doch von dem vorgemelten unserm rattfründe verstanden und erzeigt sich auch teglich in der warheit wol, wie er mit grosser sorgveltikeit solcher wilden leuft halb zu und von ewer stat und auch demselben tag zu Speyr kummen sei, also das wir nit wol getrawen, das unser ratsfründe zu und von dem tag, den ewer 15 ersamkeit und ewer und unser gut fründe der andern stete erber ratspotschaft bei euch Aug. 15 auf unser liben frawen tag assumpcionis nechstkunftig geramt und beslossen haben 2, sicher reiten und wider heim komen můgt. hirumb wir ewer fursichtikeit mit allem fleis biten, das in gute von uns zu vernemmen und ewern und unsern guten frunden der stet ratspoten, die danne zu euch auf den obgenanten tage kumen werden, das also 20 gutlich furzupringen und, ob auf dieselb zeit ichts treffenlichs gein sulchen sweren leüften bei euch furgenomen würd, das ewer ersamkeit uns etwas aigenschafts, so vil euch fügsam sei, in guter fruntschaft verschriben wôlle und sich so gutwillig gein uns be- weisen, als wir der und aller fruntschaft ein ganz zuversicht zu euch haben und umb 1441 dieselben ewer fursichtikeit williglich und gern verdinen wollen. datum in vigilia 15 Aug. 9 Laurencii anno etc. 41. [supra] Costentz. 1441 49. Augsburg an Konstanz: entschuldigt sein Fernbleiben vom Städtetage; bittet um Mit- Aug. II teilung des Abschieds; erklärt sich bereit, eine Einung mit den Städten auf der Grundlage der drei Artikel einzugehen, die auf dem letzten Konstanzer Tage auf- 30 gesetzt worden sind. 1441 August 11 [Augsburg]. Aus Augsburg Stadt-A. Missivbuch IVa pag. 394 conc. chart. Den fürsichtigen ersamen und weisen burgermaistern und dem raut der stat zû Costencz, unsern besunder lieben und gûten friunden, empieten wir die rautgeben der stat zů Augspurg unser friuntlich willige dinst allzit bevor. lieben friunde. unser s5 erberge rautzpotschaft3, als wir die nâchst bi ewch und etlicher stett erbergen rauts- potten gehept haben, haut uns aigenlichen gesagt und erzelet und och in schrift4 fur- gepracht, was uf die zit der stett mainung und fürnemen, doch unvergriffenlichen und uf ain hindersichpringen, gewesen und wie auch deßhalben ain anderer tag in ewer stat Ang. 15 gesetzt seie uf unserer frawen tag assumpcionis zenâchst, zu nacht da zu sein, etc. und 4o wann wir nun zu disem mal mit sôllichen treffenlichen sachen beladen seien, das wir unser rautzpottschaft zů demselben tag nit můgen gesenden, so pidten wir ewer liebe mit besunderm fleisse ernstlichen, uns sôllichs in dem pesten friuntlichen zu verfahen und als darin gegen der andern stett erbergen rautzpoten zu versprechen und uns als dabi in schrifte ze wissen lazzen, wie die stette von dem tag abschaiden und die sach 45 1 2 Vgl. nr. 42 art. 7. Vgl. nr. 45 art. 3. s Ulrich Rechlinger. Vgl. nr. 42 art. 6. nr. 45.
Strana 95
B. Einladungen nr. 50-52. 95 fürhand nemen werden, uns darnach auch wissen ze richten. wann“ wôllten die stett, die anfenig€ zû den sachen gevordert und berûffet sind, der dreier artikel, der si sich zu dem nâchsten tag uf ain hindersichpringen unvergriffenlichen geainet haben, also eingän, so wollten wir desgelichen mit denselben stetten auch gerne tun und das es nach aller notdorft verprieft und verschriben wûrde. wann wa wir der stett und gemainer lande nucz und frummen fürnemen und bedenken môchten, tâtten wir allzit mit gütem willen gerne. geben an freitag vor sant Hijlarien tag anno domini 1441. 1441 Aug. 11 1441 Aug. 11 B. Einladungen nr. 50-52. 10 50. K. Friedrich an gen. Universitäten (einzeln): bittet sie, einige Magister und Dok- toren oder Lizentiaten der heiligen Schrift und des kanonischen und bürgerlichen Rechts zu dem Reichstage zu schicken, den er für den 11. November nach Frank- furt berufen hat. 1441 Juli 22 Wiener Neustadt. 144/ Juli 22 An die Universität Heidelberg: H aus Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 600 fol. 162b cop. chart. coaeva. Die Adresse steht zwischen Titel und Text. Zu den am Anfang des Textes vorkommenden 15 Worten dissidium und quattitur sind vom Schreiber am Rande kurze etymologische Bemerkungen ge- macht, die wir als unwesentlich weggelassen haben. An die Universität Leipzig: L coll. Leipzig Univ.-Bibl. ms. 176 fol. 204b-205a cop. chart. saec. 15. In der Adresse, die zwischen Titel und Text steht, heißt es universitatis Lipczensis. Die Vorlage ist mangelhaft; wir erwähnen nur die wesentlichen Abweichungen. — Gedruckt im Codex 20 diplomaticus Saxoniae regiae II, 11 (Urkundenbuch der Universität Leipzig hrsg. von Stübel, Leipzig 1879) S. 40 aus L. An die Universität Köln1: K coll. Köln Stadt-A. Universität nr. 58 (Registrum litterarum uni- versitatis Coloniensis Tom. II) Stück 209 cop. chart. saec. 15 ex. aus einem jetzt nicht mehr vorhandenen „registrum 1“. Die Vorlage enthält nur die erste Hälfte des Briefs; sie bricht mit den Worten certa noticia (unten S. 96 Z. 15) ab. In der Adresse, die über dem Titel steht, heißit es universitatis Colo- niensis. — A coll. ebenda Universität nr. 61 fol. 132b�133a cop. chart. sacc. 18 ex., angefertigt vom Domvikar B. J. Alfter 2, und zwar nach dem eben erwähnten „registrum 1“ und mit Benutzung unserer Vorlage B. Die Adresse lautet wie in K. — B coll. ebenda Universität nr. 600 pag. 463-464 cop. chart. saec. 18 ex., ebenfalls nach „registrum 1“. Die Adresse lautet wie in K. — Gedruckt bei 30 Bianco, Die alte Universität Köln Bd. 1 (Köln 1855), Anlagen S. 217�218 aus den „Universitäts- Annalen“, d. i. aus unserer Vorlage B. An die Universität Wien: erwähnt von Zeibig, Zur Geschichte der Wirksamkeit des Basler Concils in Österreich (Sitzungsberichte der philosophisch-historischen Klasse der Akademie der Wissen- schaften in Wien 8, 615) ohne Quellenangabe. Zeibigs Vorlage war weder im Wiener Universitäts- 35 archiv noch anderswo aufzufinden. Vgl. auch nr. 57 art. 1. 25 a) der Passus wann - würde ist unter dem Briefe nachgetragen ; im Text folgt auf richten : wann was wir vormals in den sachen durch unser erberge rautspottschaft für die stett pringen lazzen haben, dem wôllen wir noch- males gerne nachgän ; diese Stelle ist durchgestrichen. b) die Lesart ist sweifelkaft; das Wort ist undeutliche Korrektur für zu der ersten. c) fehlt in der Vorlage. 40 1 Rektor und Universität Köln erhielten die königliche Einladung am 27. August durch den Erzbischof von Trier mit folgendem Begleitschreiben zugesandt: postquam hodierno die a gloriosissimo et invictissimo principe et domino domino Friderico 45 Romanorum rege semper augusto etc. ad propria re- gressi sumus, curavimus sinceritatibus vestris literam unam a preſata regia majestate nobis transmissam destinare. ex qua ejusdem regie majestatis inten- tionem et gratiosum in vos animum arbitrari potestis. 50 nam cum sua celsitudo regalis summo desiderio ad tranquillitatem tendat ecclesie universalis, quam cum paucorum industria efficere nequeat, oculos sue ma- jestatis ad famosam universitatem vestram convertit ex ea cupiens sui laudabilis et sancti propositi co- operatores habere. neque dubitamus vos pro devo- tione vestra ad ea vigilantius animadvertere, que ad salutem Christiane religionis salubrius agenda vide- buntur. et si quid pro commodo et statu universi- tatis vestre poterimus, id semper omni cum prompti- tudine libenter efficiemus. datum Erembreitstein dominica post festum Bartholomei apostoli [Aug. 27] anno etc. quadragesimo primo. (Köln Stadt-A. Universität nr. 61 fol. 133a cop. chart. saec. 18 ex.; ebenda Universität nr. 60 a pag. 465 cop. chart. saec. 18 ex.) €Uber Alfter vergleiche man Allgemeine Deut- sche Biographie 1, 339-340.
B. Einladungen nr. 50-52. 95 fürhand nemen werden, uns darnach auch wissen ze richten. wann“ wôllten die stett, die anfenig€ zû den sachen gevordert und berûffet sind, der dreier artikel, der si sich zu dem nâchsten tag uf ain hindersichpringen unvergriffenlichen geainet haben, also eingän, so wollten wir desgelichen mit denselben stetten auch gerne tun und das es nach aller notdorft verprieft und verschriben wûrde. wann wa wir der stett und gemainer lande nucz und frummen fürnemen und bedenken môchten, tâtten wir allzit mit gütem willen gerne. geben an freitag vor sant Hijlarien tag anno domini 1441. 1441 Aug. 11 1441 Aug. 11 B. Einladungen nr. 50-52. 10 50. K. Friedrich an gen. Universitäten (einzeln): bittet sie, einige Magister und Dok- toren oder Lizentiaten der heiligen Schrift und des kanonischen und bürgerlichen Rechts zu dem Reichstage zu schicken, den er für den 11. November nach Frank- furt berufen hat. 1441 Juli 22 Wiener Neustadt. 144/ Juli 22 An die Universität Heidelberg: H aus Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 600 fol. 162b cop. chart. coaeva. Die Adresse steht zwischen Titel und Text. Zu den am Anfang des Textes vorkommenden 15 Worten dissidium und quattitur sind vom Schreiber am Rande kurze etymologische Bemerkungen ge- macht, die wir als unwesentlich weggelassen haben. An die Universität Leipzig: L coll. Leipzig Univ.-Bibl. ms. 176 fol. 204b-205a cop. chart. saec. 15. In der Adresse, die zwischen Titel und Text steht, heißt es universitatis Lipczensis. Die Vorlage ist mangelhaft; wir erwähnen nur die wesentlichen Abweichungen. — Gedruckt im Codex 20 diplomaticus Saxoniae regiae II, 11 (Urkundenbuch der Universität Leipzig hrsg. von Stübel, Leipzig 1879) S. 40 aus L. An die Universität Köln1: K coll. Köln Stadt-A. Universität nr. 58 (Registrum litterarum uni- versitatis Coloniensis Tom. II) Stück 209 cop. chart. saec. 15 ex. aus einem jetzt nicht mehr vorhandenen „registrum 1“. Die Vorlage enthält nur die erste Hälfte des Briefs; sie bricht mit den Worten certa noticia (unten S. 96 Z. 15) ab. In der Adresse, die über dem Titel steht, heißit es universitatis Colo- niensis. — A coll. ebenda Universität nr. 61 fol. 132b�133a cop. chart. sacc. 18 ex., angefertigt vom Domvikar B. J. Alfter 2, und zwar nach dem eben erwähnten „registrum 1“ und mit Benutzung unserer Vorlage B. Die Adresse lautet wie in K. — B coll. ebenda Universität nr. 600 pag. 463-464 cop. chart. saec. 18 ex., ebenfalls nach „registrum 1“. Die Adresse lautet wie in K. — Gedruckt bei 30 Bianco, Die alte Universität Köln Bd. 1 (Köln 1855), Anlagen S. 217�218 aus den „Universitäts- Annalen“, d. i. aus unserer Vorlage B. An die Universität Wien: erwähnt von Zeibig, Zur Geschichte der Wirksamkeit des Basler Concils in Österreich (Sitzungsberichte der philosophisch-historischen Klasse der Akademie der Wissen- schaften in Wien 8, 615) ohne Quellenangabe. Zeibigs Vorlage war weder im Wiener Universitäts- 35 archiv noch anderswo aufzufinden. Vgl. auch nr. 57 art. 1. 25 a) der Passus wann - würde ist unter dem Briefe nachgetragen ; im Text folgt auf richten : wann was wir vormals in den sachen durch unser erberge rautspottschaft für die stett pringen lazzen haben, dem wôllen wir noch- males gerne nachgän ; diese Stelle ist durchgestrichen. b) die Lesart ist sweifelkaft; das Wort ist undeutliche Korrektur für zu der ersten. c) fehlt in der Vorlage. 40 1 Rektor und Universität Köln erhielten die königliche Einladung am 27. August durch den Erzbischof von Trier mit folgendem Begleitschreiben zugesandt: postquam hodierno die a gloriosissimo et invictissimo principe et domino domino Friderico 45 Romanorum rege semper augusto etc. ad propria re- gressi sumus, curavimus sinceritatibus vestris literam unam a preſata regia majestate nobis transmissam destinare. ex qua ejusdem regie majestatis inten- tionem et gratiosum in vos animum arbitrari potestis. 50 nam cum sua celsitudo regalis summo desiderio ad tranquillitatem tendat ecclesie universalis, quam cum paucorum industria efficere nequeat, oculos sue ma- jestatis ad famosam universitatem vestram convertit ex ea cupiens sui laudabilis et sancti propositi co- operatores habere. neque dubitamus vos pro devo- tione vestra ad ea vigilantius animadvertere, que ad salutem Christiane religionis salubrius agenda vide- buntur. et si quid pro commodo et statu universi- tatis vestre poterimus, id semper omni cum prompti- tudine libenter efficiemus. datum Erembreitstein dominica post festum Bartholomei apostoli [Aug. 27] anno etc. quadragesimo primo. (Köln Stadt-A. Universität nr. 61 fol. 133a cop. chart. saec. 18 ex.; ebenda Universität nr. 60 a pag. 465 cop. chart. saec. 18 ex.) €Uber Alfter vergleiche man Allgemeine Deut- sche Biographie 1, 339-340.
Strana 96
96 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 29 An die Universität Paris: laut Eintrag 1 im Liber procuratorum nationis Alemanniae in uni- versitate Parisiensi. Fridericus dei gracia Romanorum rex semper augustus? Austrie b Styrie etc. “ dux. Honorabiles egregii devoti. sincere " dilecti. nuper 2 ad sedandum procellosum 5 illud dissidium, quo sancta dei ecclesia nostroe jam evo miserabiliter quattitur et tur- batur, certam solempnem dietam indiximus† in civitate Moguntina s habendam, in qua tamen propter impedimenta plurima et latentes difficultates, que inter tractatus tunc habitos detegebantur, oportuna sperata provisio adhiberi nequibat. idcirco matura de- Nor. I1 liberacione prehabita dietam aliam ad festum sancti k Martini proxime futurum in oppido 10 nostro Frankfordiensi1 prope Moganum m celebrandam " instituimus ad tractandum de- liberandum et concludendum de viis et modis apcioribus, quibus sancta mater ecclesia celerius et' salubrius pacificari valeat et uniri. verum quia circumstancie prefati dis- sidii ? nonnullorum literatorum ministerio per opiniones varias et facti diversas atque ad- versas asserciones non mediocriter difficultari noscuntur et adeo, ut pro investiganda 15 super hiis certa noticia" veritatis peritorum expertorum et deum r timencium consilia summopere necessaria existant, nos plures virorum hujusmodi in celebri congregacione nostra" haberi minime hesitantes devocionem vestram rogamus et obsecramus in vis- ceribus domini nostri Jesu Christi, cujus unice sponse res agitur, quatenus aliquos in sacra pagina et‘ jure canonico aut" civili magistros et doctores seu licenciatos, viros 20 conscienciosos et qui, quantum humanitus per vos comprehendi possit, ad deviandum a vero non aliqua passione neque ulla inordinata affectione ducantur, cum mandato instruc- Nor. I1 tionibus et consiliis vestris in prefato festo sancti Martini ad opidum Frankfordiense" supradictum destinare curetis consulturos cooperaturos et conclusuros w nobiscum et cum ceteris, qui tunc ibidem ad exhortacionem et vocacionem nostras convenerint, ea, que ad 25 pacem ac unitatem sancte 1 matri y ecclesie annuente domino procurandam necessaria justa et salubria videbuntur, agentes in premissis, sicut de providencia: vestra spem in- dubitatam concipimus et ut proinde ab omnipotente a deo condigne bb retribucionis e mer- cedem, ab universis fidelibus laudem a nobisque dd amplioris favoris graciam vos meruisse gaudeatis. datum in Nova Civitate ipsa ce die beate " Marie Magdalene anno domini 8s s0 quadragesimo hh primo regni vero ii nostri anno secundo ?k. 1441 Juli 29 [supra] Honorabilibus et egregiis ma- Ad mandatum domini regis Cünradus "n gistris doctoribus et scolaribus universi- prepositus Wiennensis cancellarius. tatis Heidelbergensis, devotis nobis sin- cere dilectis. 35 1441 51. K. Friedrich an gen. Fürsten (einzeln): hat, da der Mainzer Reichstag nicht in der Juli 22 erwarteten Weise besucht worden ist, nach Besprechung mit Erzbischof Jakob von Trier und den Räten der andern Kurfürsten einen neuen Reichstag nach Frank- furt für den 11. November anberaumt; ersucht die Adressaten, persönlich dorthin zu kommen oder Bevollmächtigte zu schicken. 1441 Juli 22 Wiener Neustadt. 40 a) KAB add. ac. b) LK add. et ; AB add. ac. c) KAB stellen um dux etc. d) H sinceri statt sincere dilecti. e) AB nostra. 1) K induximus. g) LKA Maguntina, h) om. K. i) K wiederholt tunc. k) om. H. I) L Frankenfordensi; KA Franckfordensi; B Francofurtensi. m) L Magum. n) AB celebrandum. 0) H ac. p) H discidii. q) hier bricht K ab ; in AB ist vom Domtikar Alfter am Rande bemerkt: hic finit Registrum II [d. i. unsere Vorlage K]. reliqua habet Registrum 1. r) B dei. s) HL vestra. t) L om. et jure canonico. 45 n) AB ac ; L add. jure. v) L Frankenfordense; A Franckfordense; B Francofurtense. w) H conclusores. 1) AB om. sancte matri ecclesie. y) L matris. z) AB prudentia. aa) L omnipotenti, korr. aus omnipotente. bb) L condiguam; AB digne. cc) AB add. meritum ac. dd) B om. qne. ee) AB ipso. ff) AB sancte. gg) LA add. etc. 1ih) B 1441. ii) om. AB. kk) L primo. Il) AB Conradus. 1 Vgl. nr. 58. Am 21. Mai 1440. Vgl. RTA. 15 nr. 302. 50
96 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 29 An die Universität Paris: laut Eintrag 1 im Liber procuratorum nationis Alemanniae in uni- versitate Parisiensi. Fridericus dei gracia Romanorum rex semper augustus? Austrie b Styrie etc. “ dux. Honorabiles egregii devoti. sincere " dilecti. nuper 2 ad sedandum procellosum 5 illud dissidium, quo sancta dei ecclesia nostroe jam evo miserabiliter quattitur et tur- batur, certam solempnem dietam indiximus† in civitate Moguntina s habendam, in qua tamen propter impedimenta plurima et latentes difficultates, que inter tractatus tunc habitos detegebantur, oportuna sperata provisio adhiberi nequibat. idcirco matura de- Nor. I1 liberacione prehabita dietam aliam ad festum sancti k Martini proxime futurum in oppido 10 nostro Frankfordiensi1 prope Moganum m celebrandam " instituimus ad tractandum de- liberandum et concludendum de viis et modis apcioribus, quibus sancta mater ecclesia celerius et' salubrius pacificari valeat et uniri. verum quia circumstancie prefati dis- sidii ? nonnullorum literatorum ministerio per opiniones varias et facti diversas atque ad- versas asserciones non mediocriter difficultari noscuntur et adeo, ut pro investiganda 15 super hiis certa noticia" veritatis peritorum expertorum et deum r timencium consilia summopere necessaria existant, nos plures virorum hujusmodi in celebri congregacione nostra" haberi minime hesitantes devocionem vestram rogamus et obsecramus in vis- ceribus domini nostri Jesu Christi, cujus unice sponse res agitur, quatenus aliquos in sacra pagina et‘ jure canonico aut" civili magistros et doctores seu licenciatos, viros 20 conscienciosos et qui, quantum humanitus per vos comprehendi possit, ad deviandum a vero non aliqua passione neque ulla inordinata affectione ducantur, cum mandato instruc- Nor. I1 tionibus et consiliis vestris in prefato festo sancti Martini ad opidum Frankfordiense" supradictum destinare curetis consulturos cooperaturos et conclusuros w nobiscum et cum ceteris, qui tunc ibidem ad exhortacionem et vocacionem nostras convenerint, ea, que ad 25 pacem ac unitatem sancte 1 matri y ecclesie annuente domino procurandam necessaria justa et salubria videbuntur, agentes in premissis, sicut de providencia: vestra spem in- dubitatam concipimus et ut proinde ab omnipotente a deo condigne bb retribucionis e mer- cedem, ab universis fidelibus laudem a nobisque dd amplioris favoris graciam vos meruisse gaudeatis. datum in Nova Civitate ipsa ce die beate " Marie Magdalene anno domini 8s s0 quadragesimo hh primo regni vero ii nostri anno secundo ?k. 1441 Juli 29 [supra] Honorabilibus et egregiis ma- Ad mandatum domini regis Cünradus "n gistris doctoribus et scolaribus universi- prepositus Wiennensis cancellarius. tatis Heidelbergensis, devotis nobis sin- cere dilectis. 35 1441 51. K. Friedrich an gen. Fürsten (einzeln): hat, da der Mainzer Reichstag nicht in der Juli 22 erwarteten Weise besucht worden ist, nach Besprechung mit Erzbischof Jakob von Trier und den Räten der andern Kurfürsten einen neuen Reichstag nach Frank- furt für den 11. November anberaumt; ersucht die Adressaten, persönlich dorthin zu kommen oder Bevollmächtigte zu schicken. 1441 Juli 22 Wiener Neustadt. 40 a) KAB add. ac. b) LK add. et ; AB add. ac. c) KAB stellen um dux etc. d) H sinceri statt sincere dilecti. e) AB nostra. 1) K induximus. g) LKA Maguntina, h) om. K. i) K wiederholt tunc. k) om. H. I) L Frankenfordensi; KA Franckfordensi; B Francofurtensi. m) L Magum. n) AB celebrandum. 0) H ac. p) H discidii. q) hier bricht K ab ; in AB ist vom Domtikar Alfter am Rande bemerkt: hic finit Registrum II [d. i. unsere Vorlage K]. reliqua habet Registrum 1. r) B dei. s) HL vestra. t) L om. et jure canonico. 45 n) AB ac ; L add. jure. v) L Frankenfordense; A Franckfordense; B Francofurtense. w) H conclusores. 1) AB om. sancte matri ecclesie. y) L matris. z) AB prudentia. aa) L omnipotenti, korr. aus omnipotente. bb) L condiguam; AB digne. cc) AB add. meritum ac. dd) B om. qne. ee) AB ipso. ff) AB sancte. gg) LA add. etc. 1ih) B 1441. ii) om. AB. kk) L primo. Il) AB Conradus. 1 Vgl. nr. 58. Am 21. Mai 1440. Vgl. RTA. 15 nr. 302. 50
Strana 97
B. Einladungen nr. 50-52. 97 10 An Hzg. Heinrich von Baiern: M aus München Geh. Staats-A. Kasten blau 270/1: Acta comi- 1441 tiorum 1281-1501 fol. 13 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Juli 22 An Hzg. Albrecht von Baiern: A coll. ebenda Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 21 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse Dem hochgeborn Albrechten 5 phallentzgraven bey Rein und herczogen in Beyrn, unserm lieben ôheim und fürsten. An den Hochmeister: K coll. Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv (früher Schbl. IV nr. 140) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. lacso. Adresse Dem erwirdigen Kunraten homeister Deutschs ordens, unserm lieben andâchtigen. Das Original ist an einigen Stellen zerrissen; deshalb läßt sich nicht sicher sagen, ob in der Adresse homeister oder hochmeister steht. An Hzg. Gerhard von Jülich und Berg: D coll. Düsseldorf Staats-A. Jülich-Berg, Literalien Q nr. 1 (Reichscorrespondenz 1423-1475) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse Dem hochgeborn Gerharten herczogen zu Gülich und von dem Perg, unserm lieben ôheim und fürsten. Fridreich von gotes gnaden Rômischer kunig zu allen zeiten merêr des reichs hertzog ze Osterreich und ze Steir etc. Hochgebornêr a lieber swager b und fürst. wan wir von erstem tag, als die wir- dikeit und purde des heiligen Rômischen reichs nach gotlicher schickung auff uns sein gelegt worden, solh bekummernûss und trübsal, die der heiligen Cristenlichen kirchen layder swârlich obligund sind, fur all ander sachen zů herczen genomen haben und darumb têge, nâmlich gen Mentz e, gesetzet, darzů wir ettwevil Cristenlich kunig, auch 20 unser und des heiligen reichs kurfursten, fursten und ander ersûcht und ervordert 1, unser treffenlich machtboten furgeschickt ? und uns darnach persônlich daselbshin ze komen erhebt hetten und aber desselben unsers gevertes durch ehafft offenbar wissenlich sachen verhinndert worden sein, auch derselb tag ze Mencz d von den, die wir darzû beschriben und ervordert hetten, nicht so volkômenlich besûchet ward 3, als wir gedachten zu ge- 25 schehene und notdurfft gewesen wâre: in dem ist der erwirdig unser lieber neve und kurfurst Jaceb erczbischof ze Trier, des heiligen Romischen reichs in Gallien und durch das kunigkreich Arelat erczkanczlerf, mitsambt anderr unserr und des heiligen reichs kurfursten treffenlich rêten und senndeboten zû uns komen und hat von gelegenhait der heiligen kirchen sachen mit uns aygenlich geredt, dabey auch mercklich gebrechen als so von unfride kriege gerichte mûntze und anderr ungeburlichen leüffe wegen an uns bracht, die alle in dem heiligen € Rômischen reich und sunderlich in Dewtschen lannden nôt- durfft sein abzetûn und ze wennden. hierumb so haben wir mit gûtem wolbedachtem und zeitigem rate ainen andern tag auff den schierstkunftigen sant Merteins h tag gen Nov. II Franckfurti geseczt, darzů wir uns mit der hilfe gotes in aygnêr person fügen wollen. 35 und darauff ermonen und ersûchen wir dein lieb k mit allem fleisse, begern und gebieten dir auch ernstlich, daz du auff denselben sant Merteins 1 tag daselbshin gen Franck- Nov. 11 furtm auch komest in aygner person oder, ob du des von ehaffter sache" wegen ye nicht môchtest getûn, dein machtboten, gelert gotforchtig und gewissen° lewte, mit ganczem gewalte schickest, mitsambt uns und des heiligen reichs kurfursten fursten und 40 ettlicherr Cristenlicherr kunig, die wir darzů auch beschriben haben 4, botschefften und andern, so dann daselbs sein werden, ze raten, ze helfen und ze besliessen, wie die heilig Cristenlich kirchen aws iren obligunden bekummernuss und trübsal erledigt und in begirlich aynikeit gebracht, auch ander obgemelt gebrechen und ungeburlich leûffe in dem P Römischen reich und sunderlich in Dewtschen lannden notdurfftiklich abgetan und 45 gewenndet werden můgen. und wellest dich daran dhain ander sachen nicht hinndern lassen, dem allmêchtigen got zu lob, der Cristenlichen kirchen ze troste, dem heiligen 15 a) Kerwirdiger und lieber andächtiger statt hochgeborner -fürst. b) AD ôheim. c) A Mentze. d) A Mentze. e) A beschehen. f) A add. und unsers küniglichen hofs cannczlêr. g) om. K. h) A Marteins. i) A Frannkh- furt. k) Kandacht. 1) A Mertteins. m) A Frannkifurt. n) A sachen. 0) K gewisse. p) AK add. heiligen. 50 1 Vgl. RTA. 15 nrr. 172; 302; 303. Vgl. RTA. 15 nrr. 320-322. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 3 4 Vgl. RTA. 15, 538-541. Vgl. S. 39. 13
B. Einladungen nr. 50-52. 97 10 An Hzg. Heinrich von Baiern: M aus München Geh. Staats-A. Kasten blau 270/1: Acta comi- 1441 tiorum 1281-1501 fol. 13 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Juli 22 An Hzg. Albrecht von Baiern: A coll. ebenda Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 21 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse Dem hochgeborn Albrechten 5 phallentzgraven bey Rein und herczogen in Beyrn, unserm lieben ôheim und fürsten. An den Hochmeister: K coll. Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv (früher Schbl. IV nr. 140) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. lacso. Adresse Dem erwirdigen Kunraten homeister Deutschs ordens, unserm lieben andâchtigen. Das Original ist an einigen Stellen zerrissen; deshalb läßt sich nicht sicher sagen, ob in der Adresse homeister oder hochmeister steht. An Hzg. Gerhard von Jülich und Berg: D coll. Düsseldorf Staats-A. Jülich-Berg, Literalien Q nr. 1 (Reichscorrespondenz 1423-1475) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse Dem hochgeborn Gerharten herczogen zu Gülich und von dem Perg, unserm lieben ôheim und fürsten. Fridreich von gotes gnaden Rômischer kunig zu allen zeiten merêr des reichs hertzog ze Osterreich und ze Steir etc. Hochgebornêr a lieber swager b und fürst. wan wir von erstem tag, als die wir- dikeit und purde des heiligen Rômischen reichs nach gotlicher schickung auff uns sein gelegt worden, solh bekummernûss und trübsal, die der heiligen Cristenlichen kirchen layder swârlich obligund sind, fur all ander sachen zů herczen genomen haben und darumb têge, nâmlich gen Mentz e, gesetzet, darzů wir ettwevil Cristenlich kunig, auch 20 unser und des heiligen reichs kurfursten, fursten und ander ersûcht und ervordert 1, unser treffenlich machtboten furgeschickt ? und uns darnach persônlich daselbshin ze komen erhebt hetten und aber desselben unsers gevertes durch ehafft offenbar wissenlich sachen verhinndert worden sein, auch derselb tag ze Mencz d von den, die wir darzû beschriben und ervordert hetten, nicht so volkômenlich besûchet ward 3, als wir gedachten zu ge- 25 schehene und notdurfft gewesen wâre: in dem ist der erwirdig unser lieber neve und kurfurst Jaceb erczbischof ze Trier, des heiligen Romischen reichs in Gallien und durch das kunigkreich Arelat erczkanczlerf, mitsambt anderr unserr und des heiligen reichs kurfursten treffenlich rêten und senndeboten zû uns komen und hat von gelegenhait der heiligen kirchen sachen mit uns aygenlich geredt, dabey auch mercklich gebrechen als so von unfride kriege gerichte mûntze und anderr ungeburlichen leüffe wegen an uns bracht, die alle in dem heiligen € Rômischen reich und sunderlich in Dewtschen lannden nôt- durfft sein abzetûn und ze wennden. hierumb so haben wir mit gûtem wolbedachtem und zeitigem rate ainen andern tag auff den schierstkunftigen sant Merteins h tag gen Nov. II Franckfurti geseczt, darzů wir uns mit der hilfe gotes in aygnêr person fügen wollen. 35 und darauff ermonen und ersûchen wir dein lieb k mit allem fleisse, begern und gebieten dir auch ernstlich, daz du auff denselben sant Merteins 1 tag daselbshin gen Franck- Nov. 11 furtm auch komest in aygner person oder, ob du des von ehaffter sache" wegen ye nicht môchtest getûn, dein machtboten, gelert gotforchtig und gewissen° lewte, mit ganczem gewalte schickest, mitsambt uns und des heiligen reichs kurfursten fursten und 40 ettlicherr Cristenlicherr kunig, die wir darzů auch beschriben haben 4, botschefften und andern, so dann daselbs sein werden, ze raten, ze helfen und ze besliessen, wie die heilig Cristenlich kirchen aws iren obligunden bekummernuss und trübsal erledigt und in begirlich aynikeit gebracht, auch ander obgemelt gebrechen und ungeburlich leûffe in dem P Römischen reich und sunderlich in Dewtschen lannden notdurfftiklich abgetan und 45 gewenndet werden můgen. und wellest dich daran dhain ander sachen nicht hinndern lassen, dem allmêchtigen got zu lob, der Cristenlichen kirchen ze troste, dem heiligen 15 a) Kerwirdiger und lieber andächtiger statt hochgeborner -fürst. b) AD ôheim. c) A Mentze. d) A Mentze. e) A beschehen. f) A add. und unsers küniglichen hofs cannczlêr. g) om. K. h) A Marteins. i) A Frannkh- furt. k) Kandacht. 1) A Mertteins. m) A Frannkifurt. n) A sachen. 0) K gewisse. p) AK add. heiligen. 50 1 Vgl. RTA. 15 nrr. 172; 302; 303. Vgl. RTA. 15 nrr. 320-322. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 3 4 Vgl. RTA. 15, 538-541. Vgl. S. 39. 13
Strana 98
98 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 22 1441 Juli 22 Romischen reich und Dewtschen lannden zu ere nutz und frumm a, als wir des deiner lieb b wol getrawen und gen dir in gûtem nicht maynen zû vergessen. geben zû der Newenstat an sant Maried Magdalenen tag anno dominie etc. quadragesimo primo unsers reichs im anndern jare. [in verso] Dem hochgeborn Hainreichen phallenczgraven bey Ryne und herczogen in Beyrn, unserm lieben swager und fürsten. Ad mandatum domini regis Conradus prepositus Wyennensis. 1441 Juli 22 52. K. Friedrich an gen. Reichs- und Freistädte (einzeln und gruppenweise): schreibt für den 11. November einen Reichstag nach Frankfurt aus zur Beratung und Beschlußt- fassung über Kirchenfrage, Landfrieden, Gerichts- und Münzwesen und anderes; 10 verlangt die Beschickung des Tages. 1441 Juli 22 Wiener Neustadt. An Nürnberg: N aus Nürnberg Kreis-A. Reichsstadt Nürnberg, Akten und Urkunden über Staats- und Verwaltungsangelegenheiten (Saal I Lade 79 nr. 20) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unter der Adresse ist rechts in der Ecke bemerkt Registrata. An Frankfurt: F coll. Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 49 orig. chart. lit. clausa c. 15 sig. in v. impr. del. Adresse Den ersamen burgermeister und rat der stat zu Frankhfurt, unsern und des richs lieben getrwen. — Regest bei Janssen 2, 23 nr. 44. — Erwähnt von Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation 6, 6 und von Bachmann S. 86 Anm. 3. An Straßtburg: S coll. Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 200 fol. 9 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Adresse Den ersamen maister und rate zu Strasburg, unsern und des richs lieben 20 getrwen. An Ulm und dessen Bundesstädte: U coll. Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städte- bundes V, 2 (vom Jahre 1441) nr. 16 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem Briefe Ulms an Nordlingen vom 30. September 1441, unserer nr. 59. Die Adresse steht hier links vom Titel und lautet Den von Ulme und den stetten irer verainung. An Basel: B coll. Basel Staats-A. Deutschland B. 1: Reichstage 1407-1528 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse Den ersamen burgermeister und rate der stat zu Basel, unsern und des richs lieben getrwen. 25 1441 Juli 22 Fridreich von gotes gnaden Rômischer kûnig zu allen zeiten merer des reichs herczog ze Osterreich und ze Steir etc. Ersamen und lieben getrewn. nachdem als der 1 Cristenlichen f kirchen gross be- kummernûss und trübsal layder swârlich obligund auch in dem heiligen Rômischen reich und Dewt- schen lannden von unfrids kriege gerichte € müncze und anderr h ungeburlicherr leuffe wegen merklich Nov. In gebrechen i sind, so haben wir mit wolbedachtem zeitigem k rate ainen tag geseczt auf sand Merteins tag schierstkunftig gen Franckfurt, darczů wir uns mit der hilfe gotes personlich fugen wellen. 35 hierumb so begern 1 und gebieten wir ew ernstlich, daz ir ettilich ewr ratesfrewnd von ewerr Nov. 11 allerr wegen mit macht auf den benanten sand Merteins tag daselbshin gen Frankfürt schicket, mitsambt uns unsern kurfursten, furstenm, andern € graven herren und den, die wir darczů auch gevordert° haben, zu raten ze belfen und zu besliessen, wie solh obgemelt bekummer- nûss trübsal gebrechen und ungeburlich leüffe abgetan und P gewenndet werden můgen. und seit 40 darinn nicht sawmig, als wir ew des sunder wol getrawen und gen ew in gût nicht maynen zu vergessen. geben zu der Newnstat" an sant Marien Magdalenen tag anno do- mini 1 etc. quadragesimo primo unsers reichs im andern jar. [in verso] Den ersamen burgermeister und rat der stat zu Nûremberg, unsern und des richs lieben getrwen. Ad mandatum domini regis Conradus prepositus Wiennensis. a 30 a) AD frumen. b) K andacht. c) AD Newnstat. d) AK Marien. e) om D. f) N Cirstenlichen. g) U gerichtz. h) U andern ungepurlichen. i) N geberchen. k) Uzittiger. I) F wegern. m) S add. und. n) om. U. o) U bevordert. p) om. U. q) U Nuwenstat; B Newenstat. r) om. F. Die in Petit gesetzten Teile des Textes stimmen mit nr. 51 überein. 50
98 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Juli 22 1441 Juli 22 Romischen reich und Dewtschen lannden zu ere nutz und frumm a, als wir des deiner lieb b wol getrawen und gen dir in gûtem nicht maynen zû vergessen. geben zû der Newenstat an sant Maried Magdalenen tag anno dominie etc. quadragesimo primo unsers reichs im anndern jare. [in verso] Dem hochgeborn Hainreichen phallenczgraven bey Ryne und herczogen in Beyrn, unserm lieben swager und fürsten. Ad mandatum domini regis Conradus prepositus Wyennensis. 1441 Juli 22 52. K. Friedrich an gen. Reichs- und Freistädte (einzeln und gruppenweise): schreibt für den 11. November einen Reichstag nach Frankfurt aus zur Beratung und Beschlußt- fassung über Kirchenfrage, Landfrieden, Gerichts- und Münzwesen und anderes; 10 verlangt die Beschickung des Tages. 1441 Juli 22 Wiener Neustadt. An Nürnberg: N aus Nürnberg Kreis-A. Reichsstadt Nürnberg, Akten und Urkunden über Staats- und Verwaltungsangelegenheiten (Saal I Lade 79 nr. 20) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unter der Adresse ist rechts in der Ecke bemerkt Registrata. An Frankfurt: F coll. Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 49 orig. chart. lit. clausa c. 15 sig. in v. impr. del. Adresse Den ersamen burgermeister und rat der stat zu Frankhfurt, unsern und des richs lieben getrwen. — Regest bei Janssen 2, 23 nr. 44. — Erwähnt von Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation 6, 6 und von Bachmann S. 86 Anm. 3. An Straßtburg: S coll. Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 200 fol. 9 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Adresse Den ersamen maister und rate zu Strasburg, unsern und des richs lieben 20 getrwen. An Ulm und dessen Bundesstädte: U coll. Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städte- bundes V, 2 (vom Jahre 1441) nr. 16 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem Briefe Ulms an Nordlingen vom 30. September 1441, unserer nr. 59. Die Adresse steht hier links vom Titel und lautet Den von Ulme und den stetten irer verainung. An Basel: B coll. Basel Staats-A. Deutschland B. 1: Reichstage 1407-1528 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse Den ersamen burgermeister und rate der stat zu Basel, unsern und des richs lieben getrwen. 25 1441 Juli 22 Fridreich von gotes gnaden Rômischer kûnig zu allen zeiten merer des reichs herczog ze Osterreich und ze Steir etc. Ersamen und lieben getrewn. nachdem als der 1 Cristenlichen f kirchen gross be- kummernûss und trübsal layder swârlich obligund auch in dem heiligen Rômischen reich und Dewt- schen lannden von unfrids kriege gerichte € müncze und anderr h ungeburlicherr leuffe wegen merklich Nov. In gebrechen i sind, so haben wir mit wolbedachtem zeitigem k rate ainen tag geseczt auf sand Merteins tag schierstkunftig gen Franckfurt, darczů wir uns mit der hilfe gotes personlich fugen wellen. 35 hierumb so begern 1 und gebieten wir ew ernstlich, daz ir ettilich ewr ratesfrewnd von ewerr Nov. 11 allerr wegen mit macht auf den benanten sand Merteins tag daselbshin gen Frankfürt schicket, mitsambt uns unsern kurfursten, furstenm, andern € graven herren und den, die wir darczů auch gevordert° haben, zu raten ze belfen und zu besliessen, wie solh obgemelt bekummer- nûss trübsal gebrechen und ungeburlich leüffe abgetan und P gewenndet werden můgen. und seit 40 darinn nicht sawmig, als wir ew des sunder wol getrawen und gen ew in gût nicht maynen zu vergessen. geben zu der Newnstat" an sant Marien Magdalenen tag anno do- mini 1 etc. quadragesimo primo unsers reichs im andern jar. [in verso] Den ersamen burgermeister und rat der stat zu Nûremberg, unsern und des richs lieben getrwen. Ad mandatum domini regis Conradus prepositus Wiennensis. a 30 a) AD frumen. b) K andacht. c) AD Newnstat. d) AK Marien. e) om D. f) N Cirstenlichen. g) U gerichtz. h) U andern ungepurlichen. i) N geberchen. k) Uzittiger. I) F wegern. m) S add. und. n) om. U. o) U bevordert. p) om. U. q) U Nuwenstat; B Newenstat. r) om. F. Die in Petit gesetzten Teile des Textes stimmen mit nr. 51 überein. 50
Strana 99
C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. 99 C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. a. Verhandlungen K. Friedrichs mit K. Karl von Frankreich im Oktober 1441 nr. 53-56. 11441] 10 53. K. Karl VII. von Frankreich an Erzbischof [Jakob] von Trier: hat durch scine zwei gen. Gesandten Kenntnis von dem Abschied des Mainzer Kongresses erhalten; wird seine Gesandten mit denen des Römischen Königs, der Kurfürsten und anderer Fürsten am 1. November in Bologna zusammentreffen lassen, damit sie dann zu Papst Eugen reisen und ihn zur Berufung eines ökumenischen oder anderen all- gemeinen Konzils veranlassen; schickt Abschrift eines Briefes seines Verbündeten, des Königs von Kastilien und Leon, der [hinsichtlich der Gesandtschaft] ähnlich zu denken scheint; bittet den Adressaten, den Römischen König von seiner Absicht zu verständigen. [1441] Juli 16 vor Pontoise. Juli 16 15 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1656 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. partim del. Die Unterschrift des Königs ist eigenhändig und steht links unter dem Text, die des Kanzleibeamten rechts. Gedruckt bei Hansen 1, 47-48 aus unserer Vorlage. Erwähnt von Valois 2, 250 Anm. 1. Karolus dei gracia Francorum rex carissimo amico nostro archiepiscopo Treverensi salutem plurimam. [I] pridem 1 serenissimus princeps frater et consanguineus noster 20 carissimus Romanorum rex per suas literas piam ipsius dispositionem erga pacem ecclesie dei et solennem dietam in festo purificationis beate Marie virginis cum principibus eccle- Febr. 2 siasticis ac secularibus sacri imperii electoribus et aliis ob eam causam Maguntie sua parte instituisse ac ibidem personaliter interesse nobis scripsit (cujus quidem diete insti- tutionem ceteris eciam regibus et principibus catholicis, prout suarum continebat tenor 25 literarum 2, plene significaverat), nos maxima cum sinceritate deprecans, ut ad ipsam dietam solennes nuncios et ambassiatores nostros destinare vellemus. quibus per nos ma- ture consideratis, desiderantes quoque, prout regem decet catholicum, unitatem et pacem ecclesie dei, dilectos ac fideles Gaufridum Coclearis et Robertum Cybole sacre theologie professores oratores et nuncios nostros ad audiendum atque fideliter nobis referendum, 3o que in ipsa dieta Maguntinensi ac aliis continuatis ob hoc dietis advisata essent, tunc temporis transmisimus 3. [2] postmodum vero ipsis ad nos reversis nonnulla in eadem dieta facta advisamenta 4 nobis in consilio nostro sigillatim retulerunt. in quorum altero advisatum extiterat, ut super his nostram intentionem intra festum beati Johannis bap-Juni 24 tiste significare vobis haberemus, ut sic prelibato fratri et consanguineo nostro Roma- 35 norum regi, quam citius fieri posset, illam notificare literatenus haberetis. et quamquam id facere semper fuerit animus, obsistentibus tamen Gallici belli 5 et aliorum arduorum regni nostri agendorum ingentissimis occupationibus in termino premisso explere nequi- vimus. at vero quam primum id agendi se facultas obtulit, accito ac habito super his digesto maturoque consilio, que in eodem advisata et deliberata pro nunc extiterunt, 40 vobis serie presentium patefacere voluimus. [2"] et primo nos more pie recordationis Francie regum predecessorum nostrorum zelo domus dei flagrantes unitatem et pacem 1 Am 21. Mai 1440. Vgl. RTA. 15 nr. 302. 2 Die in Anm. 1 erwähnte Einladung enthält diese Mitteilung nicht. Wohl aber findet sie sich 46 in den Einladungen an die Deutschen Fürsten vom 27. Mai 1440 (RTA. 15 nr. 172). s Vgl. RTA. 15 nr. 313 und ebenda S. 532 und 550. RTA. 15 nrr. 339 und 355. 5 Uber die kriegerischen Ereignisse in Frank- reich seit Mai 1441, besonders über die Belage- rung von Pontoise, vergleiche man Beaucourt 3, 176 ff. 13*)
C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. 99 C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. a. Verhandlungen K. Friedrichs mit K. Karl von Frankreich im Oktober 1441 nr. 53-56. 11441] 10 53. K. Karl VII. von Frankreich an Erzbischof [Jakob] von Trier: hat durch scine zwei gen. Gesandten Kenntnis von dem Abschied des Mainzer Kongresses erhalten; wird seine Gesandten mit denen des Römischen Königs, der Kurfürsten und anderer Fürsten am 1. November in Bologna zusammentreffen lassen, damit sie dann zu Papst Eugen reisen und ihn zur Berufung eines ökumenischen oder anderen all- gemeinen Konzils veranlassen; schickt Abschrift eines Briefes seines Verbündeten, des Königs von Kastilien und Leon, der [hinsichtlich der Gesandtschaft] ähnlich zu denken scheint; bittet den Adressaten, den Römischen König von seiner Absicht zu verständigen. [1441] Juli 16 vor Pontoise. Juli 16 15 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1656 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. partim del. Die Unterschrift des Königs ist eigenhändig und steht links unter dem Text, die des Kanzleibeamten rechts. Gedruckt bei Hansen 1, 47-48 aus unserer Vorlage. Erwähnt von Valois 2, 250 Anm. 1. Karolus dei gracia Francorum rex carissimo amico nostro archiepiscopo Treverensi salutem plurimam. [I] pridem 1 serenissimus princeps frater et consanguineus noster 20 carissimus Romanorum rex per suas literas piam ipsius dispositionem erga pacem ecclesie dei et solennem dietam in festo purificationis beate Marie virginis cum principibus eccle- Febr. 2 siasticis ac secularibus sacri imperii electoribus et aliis ob eam causam Maguntie sua parte instituisse ac ibidem personaliter interesse nobis scripsit (cujus quidem diete insti- tutionem ceteris eciam regibus et principibus catholicis, prout suarum continebat tenor 25 literarum 2, plene significaverat), nos maxima cum sinceritate deprecans, ut ad ipsam dietam solennes nuncios et ambassiatores nostros destinare vellemus. quibus per nos ma- ture consideratis, desiderantes quoque, prout regem decet catholicum, unitatem et pacem ecclesie dei, dilectos ac fideles Gaufridum Coclearis et Robertum Cybole sacre theologie professores oratores et nuncios nostros ad audiendum atque fideliter nobis referendum, 3o que in ipsa dieta Maguntinensi ac aliis continuatis ob hoc dietis advisata essent, tunc temporis transmisimus 3. [2] postmodum vero ipsis ad nos reversis nonnulla in eadem dieta facta advisamenta 4 nobis in consilio nostro sigillatim retulerunt. in quorum altero advisatum extiterat, ut super his nostram intentionem intra festum beati Johannis bap-Juni 24 tiste significare vobis haberemus, ut sic prelibato fratri et consanguineo nostro Roma- 35 norum regi, quam citius fieri posset, illam notificare literatenus haberetis. et quamquam id facere semper fuerit animus, obsistentibus tamen Gallici belli 5 et aliorum arduorum regni nostri agendorum ingentissimis occupationibus in termino premisso explere nequi- vimus. at vero quam primum id agendi se facultas obtulit, accito ac habito super his digesto maturoque consilio, que in eodem advisata et deliberata pro nunc extiterunt, 40 vobis serie presentium patefacere voluimus. [2"] et primo nos more pie recordationis Francie regum predecessorum nostrorum zelo domus dei flagrantes unitatem et pacem 1 Am 21. Mai 1440. Vgl. RTA. 15 nr. 302. 2 Die in Anm. 1 erwähnte Einladung enthält diese Mitteilung nicht. Wohl aber findet sie sich 46 in den Einladungen an die Deutschen Fürsten vom 27. Mai 1440 (RTA. 15 nr. 172). s Vgl. RTA. 15 nr. 313 und ebenda S. 532 und 550. RTA. 15 nrr. 339 und 355. 5 Uber die kriegerischen Ereignisse in Frank- reich seit Mai 1441, besonders über die Belage- rung von Pontoise, vergleiche man Beaucourt 3, 176 ff. 13*)
Strana 100
100 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 11441] Juli 16 Nov. I [1441] Juli 16 ipsius ac honorem sancte sedis apostolice et sedentis in ea amplexamur et hoc ipsum sinceriter observare divina favente clementia intendimus. [25] preterea quia ex alio relatu predictorum oratorum nostrorum accepimus, oratores prelibati fratris et consanguinei nostri necnon electorum sacri imperii et aliorum principum Christianorum in Bononia prima die mensis novembris proximo futuri pro bono unitatis ecclesiastice convenire 1, 5 significamus iterum nostre intentionis existere, ad locum et diem antedictos solennes ora- tores nostros debite instructos cum potestate decenti transmittere ad beatissimum patrem nostrum Eugenium papam modernum inde profecturos eundemque modis omnibus ho- nestis et debitis parte nostra requisituros atque obsecraturos, ut infra annum ycumenicum vel aliud generale concilium velit celebrare. interea vero alios reges et principes san- 10 guine federe et amicicia nobis junctos ad premissa omnia et singula sua parte debite prosequenda adimplendaque rogabimus ac adhortabimur. [3] ceterum quia princeps serenissimus Castelle et Legionis rex, frater consanguineus et confederatus2 noster caris- simus, id ipsum similiter sentire videtur, prout ex quibusdam literis suis nuper ad nos transmissis plenius constare potest, earundem literarum copiam3 presentibus interclusam 15 vobis mittere voluimus, ut sua super his sincera intentio ipsi serenissimo principi, fratri et consanguineo nostro carissimo, Romanorum regi aliisque regibus et principibus catho- licis peramplius pateat. [4] vos igitur, quem tam beatum pacis ecclesiastice munus summopere desiderare audivimus, attente rogamus, quatinus hoc nostrum pium propositum mentemque sinceram pretacto fratri et consanguineo nostro carissimo cum omni dili- 20 gencia significare curetis, nobis in hoc permaxime complacituri a. de ipsius quippe fratris et consanguinei nostri pia bonaque intentione certiorari atque in his assensu pari con- gredi plurimum desideramus, ut sic uno spiritu in devotione alme matris ecclesie solidati in pacis ejusdem dulcedine nostris temporibus delectemur et tandem post vite presentis excursum cum ipso rege pacifico sua largiente pietate beata immortalitate perfrua- 25 mur. datum in obsidione nostra ante Pont-Isaram 4 16. die julii. [in verso] Carissimo amico nostro archi- episcopo Treverensi. Karolus. Natalis. 1411 54. K. Friedrich an K. Karl VII. von Frankreich: schreibl ihm über Anlaß und Zweck Okt. 9 der Berufung des Frankfurter Reichstags; bittet ihn, den Tag zu beschicken und die so Absendung seiner Gesandten nach Bologna noch aufzuschieben. 1441 Oktober 9 Graz. Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1658 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Gedruckt bei Hansen 1, 51-52 aus unserer Vorlage. 35 Fridericus dei gratia Romanorum rex semper augustus, Austrie Stirie Karinthie et Carniole dux, comes Tirolis etc., serenissimo principi Karolo Francorum regi, fratri et consanguineo nostro carissimo, salutem et fraterni amoris continuum incrementum. sere- nissime princeps, frater et consanguinee carissime. hiis diebus a venerabili Jacobo archiepiscopo Treverensi, principe electore et nepote nostro carissimo, sacri Romani im- 40 perii per Galliam et regnum Arelatense archicancellario ac aule nostre Romane regie cancellario, certas recepimus copias nonnullarum litterarum 5 sibi per fraternitatem vestram a) em.; orig. complaciturum. Vgl. RTA. 15 nr. 355 art. 6. Das Bündnis war am 29. Januar 1435 ge- schlossen worden. Vgl. Beaucourt 2, 489 und dazu 3, 321-324. 3 Die Abschrift liegt nicht mehr dabei. Viel- 1 leicht ist sie von Erzbischof Jakob an K. Friedrich geschickt worden. Vgl. auch nr. 55 art. 2. 4 Pont-Isara ist nicht Saarbrücken, wie Hansen angibt, sondern Pontoise nordwestlich von Paris. 5 Vgl. nr. 53. 45
100 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 11441] Juli 16 Nov. I [1441] Juli 16 ipsius ac honorem sancte sedis apostolice et sedentis in ea amplexamur et hoc ipsum sinceriter observare divina favente clementia intendimus. [25] preterea quia ex alio relatu predictorum oratorum nostrorum accepimus, oratores prelibati fratris et consanguinei nostri necnon electorum sacri imperii et aliorum principum Christianorum in Bononia prima die mensis novembris proximo futuri pro bono unitatis ecclesiastice convenire 1, 5 significamus iterum nostre intentionis existere, ad locum et diem antedictos solennes ora- tores nostros debite instructos cum potestate decenti transmittere ad beatissimum patrem nostrum Eugenium papam modernum inde profecturos eundemque modis omnibus ho- nestis et debitis parte nostra requisituros atque obsecraturos, ut infra annum ycumenicum vel aliud generale concilium velit celebrare. interea vero alios reges et principes san- 10 guine federe et amicicia nobis junctos ad premissa omnia et singula sua parte debite prosequenda adimplendaque rogabimus ac adhortabimur. [3] ceterum quia princeps serenissimus Castelle et Legionis rex, frater consanguineus et confederatus2 noster caris- simus, id ipsum similiter sentire videtur, prout ex quibusdam literis suis nuper ad nos transmissis plenius constare potest, earundem literarum copiam3 presentibus interclusam 15 vobis mittere voluimus, ut sua super his sincera intentio ipsi serenissimo principi, fratri et consanguineo nostro carissimo, Romanorum regi aliisque regibus et principibus catho- licis peramplius pateat. [4] vos igitur, quem tam beatum pacis ecclesiastice munus summopere desiderare audivimus, attente rogamus, quatinus hoc nostrum pium propositum mentemque sinceram pretacto fratri et consanguineo nostro carissimo cum omni dili- 20 gencia significare curetis, nobis in hoc permaxime complacituri a. de ipsius quippe fratris et consanguinei nostri pia bonaque intentione certiorari atque in his assensu pari con- gredi plurimum desideramus, ut sic uno spiritu in devotione alme matris ecclesie solidati in pacis ejusdem dulcedine nostris temporibus delectemur et tandem post vite presentis excursum cum ipso rege pacifico sua largiente pietate beata immortalitate perfrua- 25 mur. datum in obsidione nostra ante Pont-Isaram 4 16. die julii. [in verso] Carissimo amico nostro archi- episcopo Treverensi. Karolus. Natalis. 1411 54. K. Friedrich an K. Karl VII. von Frankreich: schreibl ihm über Anlaß und Zweck Okt. 9 der Berufung des Frankfurter Reichstags; bittet ihn, den Tag zu beschicken und die so Absendung seiner Gesandten nach Bologna noch aufzuschieben. 1441 Oktober 9 Graz. Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1658 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Gedruckt bei Hansen 1, 51-52 aus unserer Vorlage. 35 Fridericus dei gratia Romanorum rex semper augustus, Austrie Stirie Karinthie et Carniole dux, comes Tirolis etc., serenissimo principi Karolo Francorum regi, fratri et consanguineo nostro carissimo, salutem et fraterni amoris continuum incrementum. sere- nissime princeps, frater et consanguinee carissime. hiis diebus a venerabili Jacobo archiepiscopo Treverensi, principe electore et nepote nostro carissimo, sacri Romani im- 40 perii per Galliam et regnum Arelatense archicancellario ac aule nostre Romane regie cancellario, certas recepimus copias nonnullarum litterarum 5 sibi per fraternitatem vestram a) em.; orig. complaciturum. Vgl. RTA. 15 nr. 355 art. 6. Das Bündnis war am 29. Januar 1435 ge- schlossen worden. Vgl. Beaucourt 2, 489 und dazu 3, 321-324. 3 Die Abschrift liegt nicht mehr dabei. Viel- 1 leicht ist sie von Erzbischof Jakob an K. Friedrich geschickt worden. Vgl. auch nr. 55 art. 2. 4 Pont-Isara ist nicht Saarbrücken, wie Hansen angibt, sondern Pontoise nordwestlich von Paris. 5 Vgl. nr. 53. 45
Strana 101
C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. 101 1441 Okt. 9 transmissarum. quas cum seriatim revolvissemus, optimam vestram sinceritatem, quam ad pacem in ecclesia dei reintegrandam habetis, plurimum cepimus recommendare. et licet multis laboribus atque impendiis pro hac re tam per dive memorie nostros in sacro imperio immediatos precessores tam per dicti sacri nostri imperii principes electores, 5 quorum etiam sollicitudo vestre caritati nonnumquam concurrenti ignota non est, pax hujuscemodi a fuerit efflagitata, dum tamen novissime labores et sollicitudines tam impen- diosas nil comoditatis attulisse prospexissemus, alium ordinem pro debito nostre advoca- tionis dare arbitrati fuimus, quatenus videlicet cum concursu precipue vestre preclarissime dignitatis aliorumque regum atque principum catholicorum turbationibus ecclesie accura- 10 tius succurreretur, nonnullas instituendo idcirco dietas nunc elapsas, veluti super hiis vestra caritas, non hesitamus, ad plenum est edocta. ad quas ipso teste, cujus virtute reges imperant et regnant, ire proposuimus propria in persona, si ab hac devotione maxima revocati non fuissemus necessitate. cum itaque de hiis, que in novissima Magun- tina dieta eciam cum vestris oratoribus congesta fuerunt, notitiam optimam habuerimus, 15 cum etiam de vestre intentionis serie de loco alterius concilii pro modulo inibi avisatorum prius nil certi recepissemus, sint quoque plurima, ut ad aliud perveniatur concilium, scrupula abitienda et previdenda, ne vestre ac nostre devotionis auspitiisb, dum pacis agrum colere instituerent, majoribus fomenta zizaniis preter spem et vota nostra accomoda viderentur, nil congruentius videbatur, nisi aliam instituere dietam vestre regali dignitati 20 pridie asscriptam 1 in opido nostro Franckfordensi in die sancti Martini citissime occur- Noo. II rente celebrandam. nam ubi incomoda multiplicantur, ut et antidota multiplicentur, ne- cesse est. quare cum, preclarissime frater et consanguinee carissime, sancta mater nostra ecclesia universalis impresentiarum necessitata et multis lacessita probris omnium regum et principum pari consensu deposcat auxilia, cum eciam in hac re, quitquid nostre solli- 25 citudini incumbere videbitur, in contritione illius funeste discordie agere intendimus, rogamus vos sincerissima intencione, quatenus ad dietam premissam vestros plenissime instructos oratores, viros constantes atque idoneos, ad plenissime tractandum concordan- dum et concludendum, sicuti in apicibus nostris antea existimamus porrectis luculentius continetur, mittere velitis, suspensa missione hujusmodi ad Bononiam, de qua refert copia so nobis jam directa. spem“ siquidem firmam gerimus, dietam hujusmodi vobis sanctam et felicem in re tam ardua conclusionem allaturam pro laude dei, qui vestram personam amantissimam confortare dignetur ad vota. datum Grêtz mensis octobris die nona anno domini etc. quadragesimo primo regni nostri anno secundo. [in verso] Serenissimo principi Karolo 35 Francorum regi, fratri et consanguineo nostro carissimo. 1441 Okt. 9 Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tacz. 40 55. K. Karl VII. von Frankreich an K. Friedrich: hat dessen Einladung zu dem für den 11. November nach Frankfurt ausgeschriebenen Reichstag erhalten; hat gemäss dem Abschied des Mainzer Reichstags bereits seine Gesandten nach Bologna ge- schickt mit der ausdrücklichen Weisung, zu Papst Eugen zu reisen, auch wenn sie die königlichen und fürstlichen Gesandten nicht in Bologna antreffen würden; meint, daß es sich zieme, zuerst den Papst um die Berufung eines allgemeinen Konzils zu ersuchen und, erst wenn er durchaus nicht wolle, geeignete Schritte zu tun; bittet den König um übereinstimmendes Handeln und häufigen Briefwechsel. [1441 Ok- tober 12 2 Paris.] [1441 Okt. 12) 45 a) em.; orig. hujusce. b) em.; orig. auspitia. c) cm.; orig. spe siquidem firma. 1 Vgl. S. 39. 2 Die Datierung ergibt sich aus nr. 56.
C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. 101 1441 Okt. 9 transmissarum. quas cum seriatim revolvissemus, optimam vestram sinceritatem, quam ad pacem in ecclesia dei reintegrandam habetis, plurimum cepimus recommendare. et licet multis laboribus atque impendiis pro hac re tam per dive memorie nostros in sacro imperio immediatos precessores tam per dicti sacri nostri imperii principes electores, 5 quorum etiam sollicitudo vestre caritati nonnumquam concurrenti ignota non est, pax hujuscemodi a fuerit efflagitata, dum tamen novissime labores et sollicitudines tam impen- diosas nil comoditatis attulisse prospexissemus, alium ordinem pro debito nostre advoca- tionis dare arbitrati fuimus, quatenus videlicet cum concursu precipue vestre preclarissime dignitatis aliorumque regum atque principum catholicorum turbationibus ecclesie accura- 10 tius succurreretur, nonnullas instituendo idcirco dietas nunc elapsas, veluti super hiis vestra caritas, non hesitamus, ad plenum est edocta. ad quas ipso teste, cujus virtute reges imperant et regnant, ire proposuimus propria in persona, si ab hac devotione maxima revocati non fuissemus necessitate. cum itaque de hiis, que in novissima Magun- tina dieta eciam cum vestris oratoribus congesta fuerunt, notitiam optimam habuerimus, 15 cum etiam de vestre intentionis serie de loco alterius concilii pro modulo inibi avisatorum prius nil certi recepissemus, sint quoque plurima, ut ad aliud perveniatur concilium, scrupula abitienda et previdenda, ne vestre ac nostre devotionis auspitiisb, dum pacis agrum colere instituerent, majoribus fomenta zizaniis preter spem et vota nostra accomoda viderentur, nil congruentius videbatur, nisi aliam instituere dietam vestre regali dignitati 20 pridie asscriptam 1 in opido nostro Franckfordensi in die sancti Martini citissime occur- Noo. II rente celebrandam. nam ubi incomoda multiplicantur, ut et antidota multiplicentur, ne- cesse est. quare cum, preclarissime frater et consanguinee carissime, sancta mater nostra ecclesia universalis impresentiarum necessitata et multis lacessita probris omnium regum et principum pari consensu deposcat auxilia, cum eciam in hac re, quitquid nostre solli- 25 citudini incumbere videbitur, in contritione illius funeste discordie agere intendimus, rogamus vos sincerissima intencione, quatenus ad dietam premissam vestros plenissime instructos oratores, viros constantes atque idoneos, ad plenissime tractandum concordan- dum et concludendum, sicuti in apicibus nostris antea existimamus porrectis luculentius continetur, mittere velitis, suspensa missione hujusmodi ad Bononiam, de qua refert copia so nobis jam directa. spem“ siquidem firmam gerimus, dietam hujusmodi vobis sanctam et felicem in re tam ardua conclusionem allaturam pro laude dei, qui vestram personam amantissimam confortare dignetur ad vota. datum Grêtz mensis octobris die nona anno domini etc. quadragesimo primo regni nostri anno secundo. [in verso] Serenissimo principi Karolo 35 Francorum regi, fratri et consanguineo nostro carissimo. 1441 Okt. 9 Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tacz. 40 55. K. Karl VII. von Frankreich an K. Friedrich: hat dessen Einladung zu dem für den 11. November nach Frankfurt ausgeschriebenen Reichstag erhalten; hat gemäss dem Abschied des Mainzer Reichstags bereits seine Gesandten nach Bologna ge- schickt mit der ausdrücklichen Weisung, zu Papst Eugen zu reisen, auch wenn sie die königlichen und fürstlichen Gesandten nicht in Bologna antreffen würden; meint, daß es sich zieme, zuerst den Papst um die Berufung eines allgemeinen Konzils zu ersuchen und, erst wenn er durchaus nicht wolle, geeignete Schritte zu tun; bittet den König um übereinstimmendes Handeln und häufigen Briefwechsel. [1441 Ok- tober 12 2 Paris.] [1441 Okt. 12) 45 a) em.; orig. hujusce. b) em.; orig. auspitia. c) cm.; orig. spe siquidem firma. 1 Vgl. S. 39. 2 Die Datierung ergibt sich aus nr. 56.
Strana 102
102 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. [1441 Okt. 12) Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1659 cop. membr. coaeva, inseriert dem Briefe K. Karls an Erzbischof Jakob von Trier vom 12. Oktober 1441, unserer nr. 56. Das Datum fehlt. Gedruckt bei Hansen 1, 52-53 aus unserer Vorlage. Serenissimo principi fratri consanguineo et confederato nostro carissimo Frederico 5 dei gratia Romanorum regi semper augusto, Austrye Stirye etc. duci, salutem et sincere dilectionis augmentum. [1] literas 1 vestre celsitudinis, princeps serenissime, frater et consanguinee carissime, nuper accepimus. ex quarum tenore vestrum ad pacem ecclesie dei flagrans desiderium neenon et certe diete institucionem in opido vestro Francfordensi Nou. I1 prope Moganum" circa festum sancti Martini proximo futurum pro hujusce rei pro- 10 sequcioneb per vestram serenitatem personaliter celebrande perpendimus, nos hortantes ac obsecrantes, ut ad locum et terminum predictos oratores nostros oportuno mandato munitos destinare velimus. [2] super quo vestre celsitudini respondendum duximus, quod nos per oratores nostros ad dietam Maguntinam dudum transmissos 2 eidem serenitati nostram intencionem patefecimus, videlicet quod pro presenti scismate extirpando et pace 15 ecclesie dei ipsius favente gratia consequenda via celebrationis concilii generalis nostra existimatione videbatur prestantior congruentior et expediencior. a Maguntia vero ad nos reversi oratores nostri retulerunt, quod vestre celsitudinis ambassiatores Bononiam prima die novembris proximo venturi mittere debebatis 3. quo audito nostros eciam oratores ad locum et diem antedictos destinare tunc temporis conclusimus, quemadmodum archi- 20 episcopo Treverensi, amico nostro carissimo, qui rem hanc vestre celsitudini notificare habuit et, ut percepimus, ita fecit, plenius conscripsimus 4. id ipsum eciam serenissimo principi, fratri consanguineo et confederato nostro carissimo, Castelle et Legionis regi significavimus. qui quidem rex illustrissimus per suas literas ob hanc causam nobis latius scripserat 5, et nos eciam de sue mentis sinceritate super his cerciorati propositum 25 nostrum, cum quo plene sentire videtur, per nostras alias literas sibi patefecimus. in hoc itaque proposito nostro solide perseverantes nostros solennes oratores “ decenti potestate collaborandi in premissis suffultos Bononiam predictam demisimus ea spe, ut vestre sere- nitatis ac principum predeclaratorum oratores ibidem repperiant. quibus quidem orato- ribus nostris expresse injunximus, ut eo casu, quo oratores vestros et alios predictos so minime inibi repperirent, nichilominus tamen ad beatissimum patrem nostrum Eugenium papam modernum proficiscantur et eum modis omnibus honestis et debitis requirant ac obsecrent, ut infra annum ycumenicum vel generale concilium ecclesie velit cele- brare. [3] hec sunt, princeps serenissime, frater consanguinee et confederate noster carissime, que super his egimus et prosequi nostra parte celesti favente clemencia primum s5 intendimus. honestum quippe et decens nobis semper visum fuit et adhuc videtur, pre- fatum sanctissimum patrem nostrum super convocacione concilii generalis primitus debite requirere atque rogare. qua quidem requisicione facta, si tam piis exhortacionibus ac- quiescere minime velit, agendum erit postmodum, quod inspirante domino expedire vide- bitur. rogamus igitur serenitatem vestram, quatinus adunatis animis“ tam pio tamque 4o salutifero labori pariformem operam impendamus. super quo de sua sincera intencione et prosperis successibus nobis sepius rescribere velit vestra celsitudo, et nos itidem facere Nov. I a) em.; Vorl. Mogamum. b) sic. c) em.; Vorl. annimis. 1 Man vergleiche den Hinweis auf diesen Brief in nr. 54. 2 Vgl. die S. 99 Anm. 3 angeführten Stellen. 8 Vgl. nr. 53 art. 2b. Vgl. ebenda. Vgl. nr. 53 art. 3. 4 * Die Gesandten waren Bischof Peter von Meaux und der Pariser Domherr und Professor der Theo- 45 logie Robert Ciboule, der am Mainzer Kongreß teilgenommen hatte. Vgl. Valois 2, 250, auch Beaucourt 3, 376-377.
102 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. [1441 Okt. 12) Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1659 cop. membr. coaeva, inseriert dem Briefe K. Karls an Erzbischof Jakob von Trier vom 12. Oktober 1441, unserer nr. 56. Das Datum fehlt. Gedruckt bei Hansen 1, 52-53 aus unserer Vorlage. Serenissimo principi fratri consanguineo et confederato nostro carissimo Frederico 5 dei gratia Romanorum regi semper augusto, Austrye Stirye etc. duci, salutem et sincere dilectionis augmentum. [1] literas 1 vestre celsitudinis, princeps serenissime, frater et consanguinee carissime, nuper accepimus. ex quarum tenore vestrum ad pacem ecclesie dei flagrans desiderium neenon et certe diete institucionem in opido vestro Francfordensi Nou. I1 prope Moganum" circa festum sancti Martini proximo futurum pro hujusce rei pro- 10 sequcioneb per vestram serenitatem personaliter celebrande perpendimus, nos hortantes ac obsecrantes, ut ad locum et terminum predictos oratores nostros oportuno mandato munitos destinare velimus. [2] super quo vestre celsitudini respondendum duximus, quod nos per oratores nostros ad dietam Maguntinam dudum transmissos 2 eidem serenitati nostram intencionem patefecimus, videlicet quod pro presenti scismate extirpando et pace 15 ecclesie dei ipsius favente gratia consequenda via celebrationis concilii generalis nostra existimatione videbatur prestantior congruentior et expediencior. a Maguntia vero ad nos reversi oratores nostri retulerunt, quod vestre celsitudinis ambassiatores Bononiam prima die novembris proximo venturi mittere debebatis 3. quo audito nostros eciam oratores ad locum et diem antedictos destinare tunc temporis conclusimus, quemadmodum archi- 20 episcopo Treverensi, amico nostro carissimo, qui rem hanc vestre celsitudini notificare habuit et, ut percepimus, ita fecit, plenius conscripsimus 4. id ipsum eciam serenissimo principi, fratri consanguineo et confederato nostro carissimo, Castelle et Legionis regi significavimus. qui quidem rex illustrissimus per suas literas ob hanc causam nobis latius scripserat 5, et nos eciam de sue mentis sinceritate super his cerciorati propositum 25 nostrum, cum quo plene sentire videtur, per nostras alias literas sibi patefecimus. in hoc itaque proposito nostro solide perseverantes nostros solennes oratores “ decenti potestate collaborandi in premissis suffultos Bononiam predictam demisimus ea spe, ut vestre sere- nitatis ac principum predeclaratorum oratores ibidem repperiant. quibus quidem orato- ribus nostris expresse injunximus, ut eo casu, quo oratores vestros et alios predictos so minime inibi repperirent, nichilominus tamen ad beatissimum patrem nostrum Eugenium papam modernum proficiscantur et eum modis omnibus honestis et debitis requirant ac obsecrent, ut infra annum ycumenicum vel generale concilium ecclesie velit cele- brare. [3] hec sunt, princeps serenissime, frater consanguinee et confederate noster carissime, que super his egimus et prosequi nostra parte celesti favente clemencia primum s5 intendimus. honestum quippe et decens nobis semper visum fuit et adhuc videtur, pre- fatum sanctissimum patrem nostrum super convocacione concilii generalis primitus debite requirere atque rogare. qua quidem requisicione facta, si tam piis exhortacionibus ac- quiescere minime velit, agendum erit postmodum, quod inspirante domino expedire vide- bitur. rogamus igitur serenitatem vestram, quatinus adunatis animis“ tam pio tamque 4o salutifero labori pariformem operam impendamus. super quo de sua sincera intencione et prosperis successibus nobis sepius rescribere velit vestra celsitudo, et nos itidem facere Nov. I a) em.; Vorl. Mogamum. b) sic. c) em.; Vorl. annimis. 1 Man vergleiche den Hinweis auf diesen Brief in nr. 54. 2 Vgl. die S. 99 Anm. 3 angeführten Stellen. 8 Vgl. nr. 53 art. 2b. Vgl. ebenda. Vgl. nr. 53 art. 3. 4 * Die Gesandten waren Bischof Peter von Meaux und der Pariser Domherr und Professor der Theo- 45 logie Robert Ciboule, der am Mainzer Kongreß teilgenommen hatte. Vgl. Valois 2, 250, auch Beaucourt 3, 376-377.
Strana 103
C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. 103 curabimus, ut sic in domo dei unanimi consensu ambulantes jocunde pacis dulcedinem recuperare valeat unica sponsa nostri redemptoris ad laudem et gloriam ipsius, qui vestram celsitudinem conservet feliciter. [1441 Okt. 12) 5 56. K. Karl VII. von Frankreich an Erzbischof [Jakob] von Trier: teilt ihm seine Antwort auf einen fdie Einladung zum Frankfurter Reichstage enthaltenden] Brief K. Friedrichs mit; hält den Weg der Berufung eines allgemeinen Konzils für den geeignetsten zur Beseitigung des Schismas und zur Herstellung des Friedens in der Kirche; bittet den Adressaten, sich dafür bei K. Friedrich kräftig zu verwen- den. [1441] Oktober 12 Paris. 11441] Okt. 12 10 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1659 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. Die Unterschrift des Königs ist eigenhändig und steht links unter dem Text, die des Kanzleibeamten rechts. Gedruckt bei Hansen 1, 52-53 aus unserer Vorlage. Erwähnt von Valois 2, 250 Anm. 1. 30 Karolus dei gratia Francorum rex carissimo et speciali amico nostro Jacobo Tre- verensi archiepiscopo salutem plurimam. literas serenissimi principis fratris consanguinei et confederati nostri carissimi Frederici Romanorum regis semper augusti necnon et vestras nuper accepimus. tenore quarum perspecto eidem fratri consanguineo et confederato nostro carissimo rescribimus sub hac forma: [es folgt der Brief des Königs an K. Friedrich, 20 unsere nr. 55; dann heißt es weiter:] et quia via congregacionis concilii generalis vi- detur congruens et maxime nobis apparens idonea ad pestilentissimum scisma eradendum et pacem ecclesie restituendam, rogamus vos attente, quatinus ad hujus rei salutifere de- sideratum explementum assequendum apud prelibatum principem fratrem consanguineum et confederatum nostrum carissimum opem et operam vestram efficaciter interponere cu- 25 retis, ut sic parili voluntate in hoc saluberrimo Christi regis pacifici opere collaborantes ecclesiam sponsam suam dilectissimam ad pristini decoris et pacis decorem restitutam nostris temporibus videre mereamur. optimam vero et sinceram affectionem, quam erga majestatem nostram et coronam Francie geritis, grato animo suscipimus et mutua vicissi- tudine rependere non omittemus. datum Parisius 12. die octobris. [in verso] Carissimo et speciali amico nostro archiepiscopo Treverensi. Karolus. [1441] Okt. 12 15 Natalis. b. Vorverhandlungen der Universitäten im Oktober 1441 nr. 57-58. 57. Protokolle über die Verhandlungen der Wiener Artistenfakultät wegen Beschickung des Frankfurter Reichstages. [1441] August 6 bis Oktober 18 [Wien]. 11441] Aug. 6 bis Okt. 18 35 Aus Wien Univ.-A. Acta facultatis artium lib. II fol. 145a-146a, 146b-147a und 147b cop. chart. coaevae. Teilweise gedruckt bei Kink, Geschichte der kaiserlichen Universität zu Wien I, 2 (Wien 1854) S. 70-71 und S. 72 ebendaher. Benutzt von Breßler S. 64-65. [1] Item in die sancti Syxti martiris congregata fuit universitas per juramentum Aug. 6 ad audiendum quandam litteram a serenissimo domino rege Romanorum universitati trans- missam 1 et ad deliberandum de contentis in eadem. desiderabat petebat ac hortabatur regia majestas universitatem, ut doctores in sacra pagina et juris canonici vel civilis aut licenciatos ad proxime futurum festum sancti Martini ad dietam Franckfordensem trans- Nov. I1 45 mitteret cum mandato instructionibus et consiliis ad consulendum cooperandum et con- 40 1 Vgl. nr. 50.
C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. 103 curabimus, ut sic in domo dei unanimi consensu ambulantes jocunde pacis dulcedinem recuperare valeat unica sponsa nostri redemptoris ad laudem et gloriam ipsius, qui vestram celsitudinem conservet feliciter. [1441 Okt. 12) 5 56. K. Karl VII. von Frankreich an Erzbischof [Jakob] von Trier: teilt ihm seine Antwort auf einen fdie Einladung zum Frankfurter Reichstage enthaltenden] Brief K. Friedrichs mit; hält den Weg der Berufung eines allgemeinen Konzils für den geeignetsten zur Beseitigung des Schismas und zur Herstellung des Friedens in der Kirche; bittet den Adressaten, sich dafür bei K. Friedrich kräftig zu verwen- den. [1441] Oktober 12 Paris. 11441] Okt. 12 10 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1659 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. Die Unterschrift des Königs ist eigenhändig und steht links unter dem Text, die des Kanzleibeamten rechts. Gedruckt bei Hansen 1, 52-53 aus unserer Vorlage. Erwähnt von Valois 2, 250 Anm. 1. 30 Karolus dei gratia Francorum rex carissimo et speciali amico nostro Jacobo Tre- verensi archiepiscopo salutem plurimam. literas serenissimi principis fratris consanguinei et confederati nostri carissimi Frederici Romanorum regis semper augusti necnon et vestras nuper accepimus. tenore quarum perspecto eidem fratri consanguineo et confederato nostro carissimo rescribimus sub hac forma: [es folgt der Brief des Königs an K. Friedrich, 20 unsere nr. 55; dann heißt es weiter:] et quia via congregacionis concilii generalis vi- detur congruens et maxime nobis apparens idonea ad pestilentissimum scisma eradendum et pacem ecclesie restituendam, rogamus vos attente, quatinus ad hujus rei salutifere de- sideratum explementum assequendum apud prelibatum principem fratrem consanguineum et confederatum nostrum carissimum opem et operam vestram efficaciter interponere cu- 25 retis, ut sic parili voluntate in hoc saluberrimo Christi regis pacifici opere collaborantes ecclesiam sponsam suam dilectissimam ad pristini decoris et pacis decorem restitutam nostris temporibus videre mereamur. optimam vero et sinceram affectionem, quam erga majestatem nostram et coronam Francie geritis, grato animo suscipimus et mutua vicissi- tudine rependere non omittemus. datum Parisius 12. die octobris. [in verso] Carissimo et speciali amico nostro archiepiscopo Treverensi. Karolus. [1441] Okt. 12 15 Natalis. b. Vorverhandlungen der Universitäten im Oktober 1441 nr. 57-58. 57. Protokolle über die Verhandlungen der Wiener Artistenfakultät wegen Beschickung des Frankfurter Reichstages. [1441] August 6 bis Oktober 18 [Wien]. 11441] Aug. 6 bis Okt. 18 35 Aus Wien Univ.-A. Acta facultatis artium lib. II fol. 145a-146a, 146b-147a und 147b cop. chart. coaevae. Teilweise gedruckt bei Kink, Geschichte der kaiserlichen Universität zu Wien I, 2 (Wien 1854) S. 70-71 und S. 72 ebendaher. Benutzt von Breßler S. 64-65. [1] Item in die sancti Syxti martiris congregata fuit universitas per juramentum Aug. 6 ad audiendum quandam litteram a serenissimo domino rege Romanorum universitati trans- missam 1 et ad deliberandum de contentis in eadem. desiderabat petebat ac hortabatur regia majestas universitatem, ut doctores in sacra pagina et juris canonici vel civilis aut licenciatos ad proxime futurum festum sancti Martini ad dietam Franckfordensem trans- Nov. I1 45 mitteret cum mandato instructionibus et consiliis ad consulendum cooperandum et con- 40 1 Vgl. nr. 50.
Strana 104
104 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. [1441] cludendum cum aliis pro pace et unione sancte matris ecclesie. et quia negocium erat Aug. 6 lis arduum, indigebat ampliori deliberacione. quare facultas dedit deputatos decanum facul- Okt. 18 tatis arcium magistrum Andream de Weytra, magistrum Johannem de Titmaning, ma- gistrum Johannem de Dinkelspuchel, qui cum aliis deputatis de omnibus circa hoc nego- cium occurrentibus, de expensis, de mittendis personis, si alique essent mittende, delibe-5 rarent, cum relacione tamen ad universitatem. et conclusum fuit in universitate, quod essent deputati de singulis facultatibus et quod bene hoc negocium masticaretur per de- putatos, quid expediret, cum relacione ad universitatem, sicut fuit conclusum in universitate. [2] Item dominica die ante festum sancti Cholomanni fuit congregata universitas per juramentum ad deliberandum* super certis articulis. [2 "] primus: ad audiendum lit- 10 teram serenissimi domini regis Romanorum et ad deliberandum super contentis in ea. desiderabat enim, quod puncta concepta 1 per deputatos in materia unionis sancte matris ecclesie sibi mitterentur et publicarentur a magistro Thoma" de Haselpach et aliis am- basiatoribus majestatis regie mittendis ad dietam Franckfordensem. de illo articulo fa- cultas arcium deputavit priores deputatos 2, qui habent cogitare et deliberare, quibus et 15 cui sit committendum et quis sit mittendus ad dietam Franckfordensem. sed hoc non fuit conclusum in universitate propter diversitatem votorum. due tamen facultates dabant deputatos, medicine et arcium. sed facultas theologie commisit per votum suum magistro Johanni Prunpach, facultas juris magistro Thome. et conclusum fuit in universitate, quod illa concepta per deputatos non deberent publicari domino regi nec suis ambassia- 20 toribus. [2b] secundus articulus fuit: ad cogitandum de modo puniendi supposita uni- versitatis nunc et pro futuro usw. [es folgt der Beschlußs]. [3] Postea statim in die sancti Luce ewangeliste congregata fuit universitas super articulis sequentibus per juramentum. [3a] quorum primus erat: ad providendum uni- versitati de altero electorum et nominatorum pro rectore ejusdem usw. [es folgt der Be- 25 schluß]. [35] secundus articulus fuit: ad concludendum finaliter et execucioni deman- dandum super missione aut mandato ad proximam instantem dietam Frankfordie celebran- dam per universitatem destinando. circa illum articulum placuit facultati ut prius, quod ista materia committeretur deputatis prioribus. sed tamen, quia ad hoc non fuit pluralitas aliarum facultatum, ideo nihil concludebatur ibidem. [3 ] tercius articulus fuit, an alicui s0 de presenti ascendenti sit quitquam in causa magistri Johannis de Chunigshofen committen- dum. de hoc conclusum fuit per universitatem, quod magister Thomas de Haselpach pete- retur, ut in ambasiata sua, qua missus fuit per regem Romanorum ad dietam prenomina- tam, eciam memor esset injurie per dictum Johannem de Kunigshoven universitati illate et, ubicunque locorum veniret, quod de hoc expurgaret universitatem saltim loco et tempore s5 oportunis et precipue circa episcopum Herwipolensem, in cujus diocesi fertur jam moram [3"] quartus fuit communis. de quo nihil. trahere, et hoc ad honorem universitatis. I14411 58. Aufzeichnung über die Sitzung der Universität Paris vom 7. Oktober 1441, in der Okt. 7 unter anderem die Antwort auf die Einladung der Universität durch den Römischen König zum Frankfurter Reichstag beraten wurde. [1441] Oktober 7 [Paris]. Okt. 8 Okt. 18 40 Aus dem Druck des Liber procuratorum nationis Anglicanae (Alemanniae) 1406-1466 im Auctarium chartularii universitatis Parisiensis ed. Henricus Denifle et Aemilius Chatelain Tom. 2 (Parisiis 1897) col. 523. a) em.; Vorl. liberandum. b) em. ; Vorl. Thome. Diese von den Deputierten entworfenen Artikel hatten der Universität schon am 30. August vor- gelegen und waren damals von ihr den Deputierten zur endgültigen Redaktion zurückgegeben worden. Vgl. Kink, Geschichte der Univ. Wien I, 2 S. 71, 45 auch oben S. 42. 2 Vgl. art. 1.
104 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. [1441] cludendum cum aliis pro pace et unione sancte matris ecclesie. et quia negocium erat Aug. 6 lis arduum, indigebat ampliori deliberacione. quare facultas dedit deputatos decanum facul- Okt. 18 tatis arcium magistrum Andream de Weytra, magistrum Johannem de Titmaning, ma- gistrum Johannem de Dinkelspuchel, qui cum aliis deputatis de omnibus circa hoc nego- cium occurrentibus, de expensis, de mittendis personis, si alique essent mittende, delibe-5 rarent, cum relacione tamen ad universitatem. et conclusum fuit in universitate, quod essent deputati de singulis facultatibus et quod bene hoc negocium masticaretur per de- putatos, quid expediret, cum relacione ad universitatem, sicut fuit conclusum in universitate. [2] Item dominica die ante festum sancti Cholomanni fuit congregata universitas per juramentum ad deliberandum* super certis articulis. [2 "] primus: ad audiendum lit- 10 teram serenissimi domini regis Romanorum et ad deliberandum super contentis in ea. desiderabat enim, quod puncta concepta 1 per deputatos in materia unionis sancte matris ecclesie sibi mitterentur et publicarentur a magistro Thoma" de Haselpach et aliis am- basiatoribus majestatis regie mittendis ad dietam Franckfordensem. de illo articulo fa- cultas arcium deputavit priores deputatos 2, qui habent cogitare et deliberare, quibus et 15 cui sit committendum et quis sit mittendus ad dietam Franckfordensem. sed hoc non fuit conclusum in universitate propter diversitatem votorum. due tamen facultates dabant deputatos, medicine et arcium. sed facultas theologie commisit per votum suum magistro Johanni Prunpach, facultas juris magistro Thome. et conclusum fuit in universitate, quod illa concepta per deputatos non deberent publicari domino regi nec suis ambassia- 20 toribus. [2b] secundus articulus fuit: ad cogitandum de modo puniendi supposita uni- versitatis nunc et pro futuro usw. [es folgt der Beschlußs]. [3] Postea statim in die sancti Luce ewangeliste congregata fuit universitas super articulis sequentibus per juramentum. [3a] quorum primus erat: ad providendum uni- versitati de altero electorum et nominatorum pro rectore ejusdem usw. [es folgt der Be- 25 schluß]. [35] secundus articulus fuit: ad concludendum finaliter et execucioni deman- dandum super missione aut mandato ad proximam instantem dietam Frankfordie celebran- dam per universitatem destinando. circa illum articulum placuit facultati ut prius, quod ista materia committeretur deputatis prioribus. sed tamen, quia ad hoc non fuit pluralitas aliarum facultatum, ideo nihil concludebatur ibidem. [3 ] tercius articulus fuit, an alicui s0 de presenti ascendenti sit quitquam in causa magistri Johannis de Chunigshofen committen- dum. de hoc conclusum fuit per universitatem, quod magister Thomas de Haselpach pete- retur, ut in ambasiata sua, qua missus fuit per regem Romanorum ad dietam prenomina- tam, eciam memor esset injurie per dictum Johannem de Kunigshoven universitati illate et, ubicunque locorum veniret, quod de hoc expurgaret universitatem saltim loco et tempore s5 oportunis et precipue circa episcopum Herwipolensem, in cujus diocesi fertur jam moram [3"] quartus fuit communis. de quo nihil. trahere, et hoc ad honorem universitatis. I14411 58. Aufzeichnung über die Sitzung der Universität Paris vom 7. Oktober 1441, in der Okt. 7 unter anderem die Antwort auf die Einladung der Universität durch den Römischen König zum Frankfurter Reichstag beraten wurde. [1441] Oktober 7 [Paris]. Okt. 8 Okt. 18 40 Aus dem Druck des Liber procuratorum nationis Anglicanae (Alemanniae) 1406-1466 im Auctarium chartularii universitatis Parisiensis ed. Henricus Denifle et Aemilius Chatelain Tom. 2 (Parisiis 1897) col. 523. a) em.; Vorl. liberandum. b) em. ; Vorl. Thome. Diese von den Deputierten entworfenen Artikel hatten der Universität schon am 30. August vor- gelegen und waren damals von ihr den Deputierten zur endgültigen Redaktion zurückgegeben worden. Vgl. Kink, Geschichte der Univ. Wien I, 2 S. 71, 45 auch oben S. 42. 2 Vgl. art. 1.
Strana 105
C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. 105 Ferner gedruckt bei Bulaeus, Historia universitatis Parisiensis Tom. 5 (Parisiis 1670) 1144I) pag. 518 aus der Handschrift des vorerwähnten Liber procuratorum. Benutzt von Valois 2, 248 Anm. 4. Okt. 7 II44I] [1] Septima die octobris congregata fuit universitas super tribus articulis: primus 5 ad audiendum litteras imperatoris Romanorum missas ad universitatem; secundus super facto Augustinensium; tercius super supplicationibus. [1 ] quantum ad primum littere continebant supplicationem imperatoris, ut universitas mitteret ambassiatam circa festum Martini proxime futurum ad concilium suum Francfordie celebrandum ad ibi consulen-Noo. 11 dum cooperandum et secum concludendum finaliter super facto deflendissimi schismatis. 1o quam imperatoris supplicacionem universitas concessit regratians eidem super communi- cacione suarum litterarum et bona ammonicione ad bonum ecclesie. [Weiterhin folgen die Beschlüsse über den zweiten und dritten Artikel.] Okt. 7 c. Städtetag zu Ulm am 17. Oktober 1441 nr. 59. 15 20 59. Ulm an die Mitglieder des Schwäbischen Städtebundes (einzeln) 1: schreibt unter an- 1441 derem, daß der für den 15. August nach Konstanz anberaumt gewesene Städtetag er- gebnislos verlaufen und daß für den ebenfalls ohne Ergebnis gebliebenen Tag, den Pf. Ludwig mit den Städten und ihren Feinden in Heilbronn gehalten habe, ein neuer Tag nach Speier auf den 22. Oktober anberaumt sei; schickt Abschrift der Einladung des Königs zum Frankfurter Reichstage; beruft zur Besprechung dieser und anderer Angelegenheiten eine Bundesversammlung nach Ulm auf den 17. Ok- tober. 1441 September 30 [Ulm]. Sept. 30 An Nördlingen: aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 (vom Jahre 1441) nr. 12 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr., aus drei an einander gehefteten Foliobogen be- stehend. Unterschrift und Adresse wie in nr. 37. In die linke obere Ecke ist vom Schreiber Nord- 25 lingen geschrieben. An eine nicht gen. Stadt: in Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städte- bundes 1431-1450 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte und ohne Adresse. Am Schluß stehen folgende, von einer anderen gleichzeitigen Hand herrührende Bemerkungen: Gemunde hilf nachschriben etc., och von des haimlichen gerichtz wegen etc. € Item Werde hilf nachschriben etc.; erfar von der vier stette betagens so gen Werde wegen etc. Uber diese Angelegenheiten wurde in den nicht mehr vorhandenen Einladungen Ulms an Gemünd und an Donauwörth in je einem besondern Artikel gehandelt, der laut Verweisungs- zeichen zwischen die artt. 17 und 18 zu stehen kam. Unser frúntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [Ulm schreibt zunächst in art. 1 über die vom Bischof von Passow eingeleitete Ausführung der 35 Augsburger Richtung zwischen Memmingen und Erasmus vom Tore 2, und in art. 2 über den Zwist zwischen dem Kemptener Bürger Hainrich von Ysemburg und dem Memminger Bürger Ulrich Raisser 3. Dann heißt es weiter:] [3] als iuwer lieb denne wol wissent ist, wie etwievil stette uf unser lieben frowen tag nehstvergangen assumpcionis zů ainem Aug. 15 1 Laut eines verkerung-zedel zůr manung umb Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 not. 40 Dionisii [Okt. 9] anno etc. 41, der unserer Ulmer chart. coaeva). Vorlage beiliegt, schrieb Ulm in derselben Form Auf diese Angelegenheit bezieht sich der Brief wie an Nördlingen nur an Donauwörth, Aalen, eines nicht genannten guten Freundes von Mem- Giengen, Bopfingen, Rothenburg und Hall; doch mingen an diese Stadt, der abschriftlich beiliegt; wurde wohl art. 15 etwas anders gefaßit, und in dat. Sa. n. Margarethen tag [Juli 15] 41 (Nördlingen 45 den Brief an Donauwörth wurde noch ein beson- Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 derer Artikel eingefügt (vgl. oben Z. 28-32). In nr. 13 cop. chart. coaeva mit Schnitten). Abschrift eines auf diesen Zwist bezüglichen den Briefen an die übrigen sieben Mitglieder des Schwäbischen Städtebundes wurden dagegen ver- Briefes Kemptens an Ulm liegt bei; dat. So. v. schiedene Artikel mehr oder weniger geändert; die assumpcionis Marie [Aug. 13] 41 (Nördlingen 50 letzteren sind auf dem eben genannten verkerung- Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 zedel verzeichnet (Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: nr. 14 cop. chart. coaeva mit Schnitten). Deutsche Reichstags-Akton XVI. 14
C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. 105 Ferner gedruckt bei Bulaeus, Historia universitatis Parisiensis Tom. 5 (Parisiis 1670) 1144I) pag. 518 aus der Handschrift des vorerwähnten Liber procuratorum. Benutzt von Valois 2, 248 Anm. 4. Okt. 7 II44I] [1] Septima die octobris congregata fuit universitas super tribus articulis: primus 5 ad audiendum litteras imperatoris Romanorum missas ad universitatem; secundus super facto Augustinensium; tercius super supplicationibus. [1 ] quantum ad primum littere continebant supplicationem imperatoris, ut universitas mitteret ambassiatam circa festum Martini proxime futurum ad concilium suum Francfordie celebrandum ad ibi consulen-Noo. 11 dum cooperandum et secum concludendum finaliter super facto deflendissimi schismatis. 1o quam imperatoris supplicacionem universitas concessit regratians eidem super communi- cacione suarum litterarum et bona ammonicione ad bonum ecclesie. [Weiterhin folgen die Beschlüsse über den zweiten und dritten Artikel.] Okt. 7 c. Städtetag zu Ulm am 17. Oktober 1441 nr. 59. 15 20 59. Ulm an die Mitglieder des Schwäbischen Städtebundes (einzeln) 1: schreibt unter an- 1441 derem, daß der für den 15. August nach Konstanz anberaumt gewesene Städtetag er- gebnislos verlaufen und daß für den ebenfalls ohne Ergebnis gebliebenen Tag, den Pf. Ludwig mit den Städten und ihren Feinden in Heilbronn gehalten habe, ein neuer Tag nach Speier auf den 22. Oktober anberaumt sei; schickt Abschrift der Einladung des Königs zum Frankfurter Reichstage; beruft zur Besprechung dieser und anderer Angelegenheiten eine Bundesversammlung nach Ulm auf den 17. Ok- tober. 1441 September 30 [Ulm]. Sept. 30 An Nördlingen: aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 (vom Jahre 1441) nr. 12 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr., aus drei an einander gehefteten Foliobogen be- stehend. Unterschrift und Adresse wie in nr. 37. In die linke obere Ecke ist vom Schreiber Nord- 25 lingen geschrieben. An eine nicht gen. Stadt: in Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städte- bundes 1431-1450 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte und ohne Adresse. Am Schluß stehen folgende, von einer anderen gleichzeitigen Hand herrührende Bemerkungen: Gemunde hilf nachschriben etc., och von des haimlichen gerichtz wegen etc. € Item Werde hilf nachschriben etc.; erfar von der vier stette betagens so gen Werde wegen etc. Uber diese Angelegenheiten wurde in den nicht mehr vorhandenen Einladungen Ulms an Gemünd und an Donauwörth in je einem besondern Artikel gehandelt, der laut Verweisungs- zeichen zwischen die artt. 17 und 18 zu stehen kam. Unser frúntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [Ulm schreibt zunächst in art. 1 über die vom Bischof von Passow eingeleitete Ausführung der 35 Augsburger Richtung zwischen Memmingen und Erasmus vom Tore 2, und in art. 2 über den Zwist zwischen dem Kemptener Bürger Hainrich von Ysemburg und dem Memminger Bürger Ulrich Raisser 3. Dann heißt es weiter:] [3] als iuwer lieb denne wol wissent ist, wie etwievil stette uf unser lieben frowen tag nehstvergangen assumpcionis zů ainem Aug. 15 1 Laut eines verkerung-zedel zůr manung umb Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 not. 40 Dionisii [Okt. 9] anno etc. 41, der unserer Ulmer chart. coaeva). Vorlage beiliegt, schrieb Ulm in derselben Form Auf diese Angelegenheit bezieht sich der Brief wie an Nördlingen nur an Donauwörth, Aalen, eines nicht genannten guten Freundes von Mem- Giengen, Bopfingen, Rothenburg und Hall; doch mingen an diese Stadt, der abschriftlich beiliegt; wurde wohl art. 15 etwas anders gefaßit, und in dat. Sa. n. Margarethen tag [Juli 15] 41 (Nördlingen 45 den Brief an Donauwörth wurde noch ein beson- Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 derer Artikel eingefügt (vgl. oben Z. 28-32). In nr. 13 cop. chart. coaeva mit Schnitten). Abschrift eines auf diesen Zwist bezüglichen den Briefen an die übrigen sieben Mitglieder des Schwäbischen Städtebundes wurden dagegen ver- Briefes Kemptens an Ulm liegt bei; dat. So. v. schiedene Artikel mehr oder weniger geändert; die assumpcionis Marie [Aug. 13] 41 (Nördlingen 50 letzteren sind auf dem eben genannten verkerung- Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 zedel verzeichnet (Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: nr. 14 cop. chart. coaeva mit Schnitten). Deutsche Reichstags-Akton XVI. 14
Strana 106
106 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Sept. 30 Nov. I1 11440] Sept. 8 tag gen Costencz von etlicher artikel zů verainen wegen gemant gewesen sind 1: dahin wir stette unsrer verainung unser bottschaft geschiket haben. und doch nicht vil stette rauczbotten dahin komen; und die, die dahin komen sind, hand von den dingen geredt, als sich gebúret haut, und sind ane ends da abgeschaiden. davon nicht notdurft zů schribent tûtt, denne iuwer bottschaft das zů dirre manung wol verniemen wirdt. [Die 5 folgenden Artikel betreffen: art. 4 die Bitte derer von Eßlingen und Ruttlingen, die Städte der [Schwäbischen] Vereinigung und Ulm möchten von ihrem Unwillen gegen die von Wyle ablassen; art. 5 die Absicht derer von Rotwyle, den Herren von Gerolczegk Fehde anzusagen, wenn ihnen die Städte der [Schwäbischen] Vereinigung, die Städte zu der herschaft Hochemberg gewandt und die Herrschaft Hochemberg beistehen; art. 6 das 10 Gesuch derer von Rotwyle um Zulegung von Reisigen, da der Krieg im Hówgówe jetzt mehr und schwerer auf ihnen liege; art. 7 das Begehren derer von Hailtprunnen und Wympffen, ihnen die gegenwärtige Mahnung zu verkündigen, da sie über ihre anligent sachen mit den Städten zu reden haben 2. In art. 8 teilt Ulm mit, daß der von Pfalzgraf Ludwig nach Heilbronn gesetzte Rechtstag zwischen den Städten und ihren Widersachern 15 ergebnislos geblieben sei und daß die anwesenden pfalzgräflichen Räte einen neuen Tag okt. 22 nach Speier auf So. n. Lucas tag anberaumt hätten; es habe dem Pfalzgrafen geschrieben, daß die Städte den Tag beschicken würden.] [9] och haut unser gnâdigister herre der Rômisch kung unsern frunden den stetten und uns geschriben, unser erber rauczfrunde gen Frankfurtt uf sant Martins tag zû ainem versamnungtag zû schiken, als ir denne 20 an der abschrift3 sins kunglichen briefs bierinne verschlossen wol verniemen werdent. und darumbe so siczent och in iuwern râten berautenlich úber die sachen, wie derselb tag zû beseczent und wie vil rauczbotten und von welichen stetten dahin zû schikent und was den zu tünd und ze werbent zû€ empfelhen sie, und fertigent denne darumbe iuwer erbern wise bottschaft iuwer mainung mit vollem gewalte von iuch uß. [Die 25 folgenden Artikel betreffen: art. 10 ein Hilfegesuch 4 derer von Gemúnde; art. 11 das Be- gehren ebenderselben, die Städte zu mahnen, die in einem Zettel5 verzeichneten Pferde zu bezahlen; art. 12 den Zwist zwischen dem Abt von Kempten und denen von Lwtkirch; art. 13 den Zwist zwischen dem Ulmer Ratgesellen Chünraten Krafft und der Mem- minger Bürgerin Ursulen von Baißtwyle; art. 14 die Aufstellung einer Rechnung über so die Ausgaben der Städte seit frówen tag nèhstvergangen úber das jare; art. 15 das Ge- such Nördlingens um Zulegung von Reisigen; art. 16 die Bitte des Herrn von Hochen- loch an die Städte, seinen Diener Friczen Gerhartten außter Sorgen zu lassen; art. 17 die Unterredung des Hainrich von Fleckenstain mit dem Ulmer Altbürgermeister Walther Ehinger auf dem Tage zu Hailtprunnen wegen Herrn Hannsen vom Hirsthorn und an-35 derer Räte und Amtleute des Pfalzgrafen Ludwig, die den Städten Fehde ansagten, während die Städte vor Mayenfels lagen; der Pfalzgraf hat an Ehinger geschrieben: wenn die Feindschaft zwischen den Städten und ihren Widersachern auf dem Tage zu Spir nicht beigelegt werde, so wolle er sich in der zitte bis zû demselben tage bemühen, daß sich seine Räte und Amtleute uf die zitte mit den Städten aussöhnen lassen; er hat 10 begehrt, daß Ehinger das an die Städte bringe und sie ersuche, ihm zuliebe und zu Ehren a) om. orig. 1 Vgl. nr. 45 art. 3 und S. 38. 2 Der Brief der beiden Städte an Ulm liegt ab- schriftlich dabei; dat. Sa. n. crucis exaltacionis [Sept. 16] 41 (Nordlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 15 cop. chart. coaeva mit Schnitten). Diese Abschrift ist die Vorlage U unserer nr. 52. “ Das an Ulm adressierte Gesuch liegt abschrift- lich bei ; dat. Mathei apostoli et ewangeliste [Sept. 21] 41 (Nördlingen Stadt-A. Akten des 45 Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 17 cop. chart. coaeva mit Schnitten). Abschrift des Zettels liegt bei (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 18 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 50
106 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Sept. 30 Nov. I1 11440] Sept. 8 tag gen Costencz von etlicher artikel zů verainen wegen gemant gewesen sind 1: dahin wir stette unsrer verainung unser bottschaft geschiket haben. und doch nicht vil stette rauczbotten dahin komen; und die, die dahin komen sind, hand von den dingen geredt, als sich gebúret haut, und sind ane ends da abgeschaiden. davon nicht notdurft zů schribent tûtt, denne iuwer bottschaft das zů dirre manung wol verniemen wirdt. [Die 5 folgenden Artikel betreffen: art. 4 die Bitte derer von Eßlingen und Ruttlingen, die Städte der [Schwäbischen] Vereinigung und Ulm möchten von ihrem Unwillen gegen die von Wyle ablassen; art. 5 die Absicht derer von Rotwyle, den Herren von Gerolczegk Fehde anzusagen, wenn ihnen die Städte der [Schwäbischen] Vereinigung, die Städte zu der herschaft Hochemberg gewandt und die Herrschaft Hochemberg beistehen; art. 6 das 10 Gesuch derer von Rotwyle um Zulegung von Reisigen, da der Krieg im Hówgówe jetzt mehr und schwerer auf ihnen liege; art. 7 das Begehren derer von Hailtprunnen und Wympffen, ihnen die gegenwärtige Mahnung zu verkündigen, da sie über ihre anligent sachen mit den Städten zu reden haben 2. In art. 8 teilt Ulm mit, daß der von Pfalzgraf Ludwig nach Heilbronn gesetzte Rechtstag zwischen den Städten und ihren Widersachern 15 ergebnislos geblieben sei und daß die anwesenden pfalzgräflichen Räte einen neuen Tag okt. 22 nach Speier auf So. n. Lucas tag anberaumt hätten; es habe dem Pfalzgrafen geschrieben, daß die Städte den Tag beschicken würden.] [9] och haut unser gnâdigister herre der Rômisch kung unsern frunden den stetten und uns geschriben, unser erber rauczfrunde gen Frankfurtt uf sant Martins tag zû ainem versamnungtag zû schiken, als ir denne 20 an der abschrift3 sins kunglichen briefs bierinne verschlossen wol verniemen werdent. und darumbe so siczent och in iuwern râten berautenlich úber die sachen, wie derselb tag zû beseczent und wie vil rauczbotten und von welichen stetten dahin zû schikent und was den zu tünd und ze werbent zû€ empfelhen sie, und fertigent denne darumbe iuwer erbern wise bottschaft iuwer mainung mit vollem gewalte von iuch uß. [Die 25 folgenden Artikel betreffen: art. 10 ein Hilfegesuch 4 derer von Gemúnde; art. 11 das Be- gehren ebenderselben, die Städte zu mahnen, die in einem Zettel5 verzeichneten Pferde zu bezahlen; art. 12 den Zwist zwischen dem Abt von Kempten und denen von Lwtkirch; art. 13 den Zwist zwischen dem Ulmer Ratgesellen Chünraten Krafft und der Mem- minger Bürgerin Ursulen von Baißtwyle; art. 14 die Aufstellung einer Rechnung über so die Ausgaben der Städte seit frówen tag nèhstvergangen úber das jare; art. 15 das Ge- such Nördlingens um Zulegung von Reisigen; art. 16 die Bitte des Herrn von Hochen- loch an die Städte, seinen Diener Friczen Gerhartten außter Sorgen zu lassen; art. 17 die Unterredung des Hainrich von Fleckenstain mit dem Ulmer Altbürgermeister Walther Ehinger auf dem Tage zu Hailtprunnen wegen Herrn Hannsen vom Hirsthorn und an-35 derer Räte und Amtleute des Pfalzgrafen Ludwig, die den Städten Fehde ansagten, während die Städte vor Mayenfels lagen; der Pfalzgraf hat an Ehinger geschrieben: wenn die Feindschaft zwischen den Städten und ihren Widersachern auf dem Tage zu Spir nicht beigelegt werde, so wolle er sich in der zitte bis zû demselben tage bemühen, daß sich seine Räte und Amtleute uf die zitte mit den Städten aussöhnen lassen; er hat 10 begehrt, daß Ehinger das an die Städte bringe und sie ersuche, ihm zuliebe und zu Ehren a) om. orig. 1 Vgl. nr. 45 art. 3 und S. 38. 2 Der Brief der beiden Städte an Ulm liegt ab- schriftlich dabei; dat. Sa. n. crucis exaltacionis [Sept. 16] 41 (Nordlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 15 cop. chart. coaeva mit Schnitten). Diese Abschrift ist die Vorlage U unserer nr. 52. “ Das an Ulm adressierte Gesuch liegt abschrift- lich bei ; dat. Mathei apostoli et ewangeliste [Sept. 21] 41 (Nördlingen Stadt-A. Akten des 45 Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 17 cop. chart. coaeva mit Schnitten). Abschrift des Zettels liegt bei (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 2 nr. 18 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 50
Strana 107
C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. 107 die Räte und Amtleute sich aussöhnen zu lassen und ihm Antwort uf dem něhst- vergangen tage zû Spire zu geben, denne sin gnade ie gerne frid in den landen sehen und haben wôlle; Ehinger hat geantwortet, daß er die Sache an die Städte bringen wolle; art. 18 die Begleichung der Städterechnung. Schließlich in art. 19:] Auf- 5 forderung an Nördlingen, seine Ratsboten mit Vollmacht nach Ulme zu schicken, und zwar so, daßt sie uf sant Gallen tag zu Nacht in Ulme sind und am folgenden Tage mit den anderen Städteboten über die vorstehenden Sachen sitzen.] geben uf samstag nach sant Michels tage anno domini 1441. Sept. 30 Okt. 16 Okt. 17 1441 Sept. 80 1441 d. Fürstentag zu Mergentheim am 5. November 1441 nr. 60-61. 10 60. Die Pfalzgrafen Ludwig und Otto, Markgraf Jakob von Baden und die Grafen Ludwig und Ulrich von Württemberg vereinigen sich mit Erzbischof Dietrich von Mainz und Markgraf Albrecht von Brandenburg bis zum nächsten Peter und Pauls Tag und von da über drei Jahre zur Unterdrückung und Bestrafung des Raubes und anderer unbilligen Beschädigung in ihren Landen und Gebieten. 1441 No- vember 7 Mergentheim. 15 1441 Nov. 7 20 Aus Charlottenburg Haus-A. Plassenburger Archiv, Publica II: Tractate, Allianzen und Einungen Kästchen 5 lit. Q orig. membr. lit. pat. c. 5 sig. pend. Die Vorlage ist ohne Absätze geschrieben. In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch 24 fol. 159b�160a cop. membr. coaeva. Regest bei Witte nr. 6147. Von gots gnaden wir Ludwig pfalzgrave bi Rine des heiligen Romischen reichs erztruchsesse und herzug in Beyern mit wissen und willen des hochgebornen fursten hern Otten pfalzgraven bi Rine und herzogen in Beyern, unsers lieben vetern und fur- 25 munders, Ott pfalzgrave bi Rine und herzog in Beyern vorgenant fur uns selbs und auch fur den egenanten unsern lieben vettern herzog Ludwigen, Jacob marggrave zu Baden etc. und grave zu Sponheim, und Ludwig und Ulrich gebrudere graven zu Wirtem- berg etc. bekennen und thunt kunt offembare mit dießem briefe fur uns und unser erben. [Es folgt der in RTA. 15 nr. 230 abgedruckte Vertrag vom 1. August 1440, und so zwar zuerst der auf S. 428 Z. 2-22 stehende einleitende Teil, jedoch mit folgenden Ab- weichungen: Z. 3 vormals statt in kurze; ebenda sind und under; Z. 5 und statt oder; Z. 5-6 die erwirdigen in gott vattere statt der hochwirdig bis vater: Z. 6 fehlt der er- wirdige; Z. 8 folgt seliger nach etc.; Z. 9 fehlt sich; Z. 11 solicher statt semlicher; Z. 15 fehlt Wirczburg; Z. 17 in statt mit; ebenda hernach statt nach; Z. 20�21 heißt es statt s5 dise bis briefs: itzund von data diß briefs an biß of sant Peters und Pauls der heiligen zwolfbotten tag nehstkompt und von demselben sant Peters und Pauls tag nehstkompt drüwe ganz jare nehst darnach folgende; Z. 21 folgt irrunge nach hinderung. An diesen einleitenden Teil schließen sich die ebenda S. 426 Z. 41 bis S. 427 Z. 30 abgedruckten vier Bundesartikel; sie sind nur an folgenden Stellen geändert: S. 426 Z. 48 fientschaft statt 4o vintschaften; S. 427 Z. 3 gescheen statt bescheen; Z. 6 noch statt oder; Z. 7 oder statt und ; Z. 10 in dheine wise ungeverliche; Z. 11 das statt so; Z. 12 vor geschriebener statt obgeschribener; Z. 18-20 wir herzog Ludwig drissig mit glefen, wir herzog Ott funfzehen mit gleven, wir marggrave Jacob funfzehen mit gleven und wir Ludwig und Ulrich gebrudere graven zu Wirtemberg zweinzig mit gleven statt wir erzbischove bis gleven 45 Z. 27 der zit dießer vereinunge statt der fúnf jaure; Z. 30 ane alle geverde.] und des zu warem orkonde so haben wir obgenanten herren herzog Ludwig, herzog Ott, marggrave Jacob, grave Ludwig und grave Ulrich unsere ingesiegele an dießen brief thun henken, der geben ist zu Mergetheim of dinstag nach allerheiligen tag anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. 11442) Juni 29 144! Nov. 7 14*
C. Voraufgehende Verhandlungen und Tagungen im Oktober und November 1441 nr. 53-61. 107 die Räte und Amtleute sich aussöhnen zu lassen und ihm Antwort uf dem něhst- vergangen tage zû Spire zu geben, denne sin gnade ie gerne frid in den landen sehen und haben wôlle; Ehinger hat geantwortet, daß er die Sache an die Städte bringen wolle; art. 18 die Begleichung der Städterechnung. Schließlich in art. 19:] Auf- 5 forderung an Nördlingen, seine Ratsboten mit Vollmacht nach Ulme zu schicken, und zwar so, daßt sie uf sant Gallen tag zu Nacht in Ulme sind und am folgenden Tage mit den anderen Städteboten über die vorstehenden Sachen sitzen.] geben uf samstag nach sant Michels tage anno domini 1441. Sept. 30 Okt. 16 Okt. 17 1441 Sept. 80 1441 d. Fürstentag zu Mergentheim am 5. November 1441 nr. 60-61. 10 60. Die Pfalzgrafen Ludwig und Otto, Markgraf Jakob von Baden und die Grafen Ludwig und Ulrich von Württemberg vereinigen sich mit Erzbischof Dietrich von Mainz und Markgraf Albrecht von Brandenburg bis zum nächsten Peter und Pauls Tag und von da über drei Jahre zur Unterdrückung und Bestrafung des Raubes und anderer unbilligen Beschädigung in ihren Landen und Gebieten. 1441 No- vember 7 Mergentheim. 15 1441 Nov. 7 20 Aus Charlottenburg Haus-A. Plassenburger Archiv, Publica II: Tractate, Allianzen und Einungen Kästchen 5 lit. Q orig. membr. lit. pat. c. 5 sig. pend. Die Vorlage ist ohne Absätze geschrieben. In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch 24 fol. 159b�160a cop. membr. coaeva. Regest bei Witte nr. 6147. Von gots gnaden wir Ludwig pfalzgrave bi Rine des heiligen Romischen reichs erztruchsesse und herzug in Beyern mit wissen und willen des hochgebornen fursten hern Otten pfalzgraven bi Rine und herzogen in Beyern, unsers lieben vetern und fur- 25 munders, Ott pfalzgrave bi Rine und herzog in Beyern vorgenant fur uns selbs und auch fur den egenanten unsern lieben vettern herzog Ludwigen, Jacob marggrave zu Baden etc. und grave zu Sponheim, und Ludwig und Ulrich gebrudere graven zu Wirtem- berg etc. bekennen und thunt kunt offembare mit dießem briefe fur uns und unser erben. [Es folgt der in RTA. 15 nr. 230 abgedruckte Vertrag vom 1. August 1440, und so zwar zuerst der auf S. 428 Z. 2-22 stehende einleitende Teil, jedoch mit folgenden Ab- weichungen: Z. 3 vormals statt in kurze; ebenda sind und under; Z. 5 und statt oder; Z. 5-6 die erwirdigen in gott vattere statt der hochwirdig bis vater: Z. 6 fehlt der er- wirdige; Z. 8 folgt seliger nach etc.; Z. 9 fehlt sich; Z. 11 solicher statt semlicher; Z. 15 fehlt Wirczburg; Z. 17 in statt mit; ebenda hernach statt nach; Z. 20�21 heißt es statt s5 dise bis briefs: itzund von data diß briefs an biß of sant Peters und Pauls der heiligen zwolfbotten tag nehstkompt und von demselben sant Peters und Pauls tag nehstkompt drüwe ganz jare nehst darnach folgende; Z. 21 folgt irrunge nach hinderung. An diesen einleitenden Teil schließen sich die ebenda S. 426 Z. 41 bis S. 427 Z. 30 abgedruckten vier Bundesartikel; sie sind nur an folgenden Stellen geändert: S. 426 Z. 48 fientschaft statt 4o vintschaften; S. 427 Z. 3 gescheen statt bescheen; Z. 6 noch statt oder; Z. 7 oder statt und ; Z. 10 in dheine wise ungeverliche; Z. 11 das statt so; Z. 12 vor geschriebener statt obgeschribener; Z. 18-20 wir herzog Ludwig drissig mit glefen, wir herzog Ott funfzehen mit gleven, wir marggrave Jacob funfzehen mit gleven und wir Ludwig und Ulrich gebrudere graven zu Wirtemberg zweinzig mit gleven statt wir erzbischove bis gleven 45 Z. 27 der zit dießer vereinunge statt der fúnf jaure; Z. 30 ane alle geverde.] und des zu warem orkonde so haben wir obgenanten herren herzog Ludwig, herzog Ott, marggrave Jacob, grave Ludwig und grave Ulrich unsere ingesiegele an dießen brief thun henken, der geben ist zu Mergetheim of dinstag nach allerheiligen tag anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. 11442) Juni 29 144! Nov. 7 14*
Strana 108
108 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Nor. 7 61. Erzbischof Dietrich von Mainz und Markgraf Albrecht von Brandenburg vereinigen sich mit den Pfalzgrafen Ludwig und Otto, dem Markgrafen Jakob von Baden und den Grafen Ludwig und Ulrich von Württemberg bis zum nächsten Peter und Pauls Tag und von da über drei Jahre zur Unterdrückung und Bestrafung des Raubes und anderer unbilligen Beschädigung in ihren Landen und Gebieten. 1441 No-5 vember 7 Mergentheim. Aus München Geh. Staats-A. Außere Verhältnisse der Kurpfalz Kasten roth 28/76 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend. Die Vorlage ist ohne Absätze geschrieben. In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch 24 fol. 158b�159b cop. membr. coaeva. Erwähnt von Witte nr. 6147 und von Kanter 1, 360. 10 11442) Juni 29 1441 Nor. 7 Von gotes gnaden wir Dieterich erzbischof zu Mentze des heiligen Romischen richs in Germanien erzkanzler, wir Albrecht marggrave zu Brandenburg und burggrave zu Nuremberg bekennen und thun kunt offembare mit dießem brieve fur uns unsere nach- komen und erben: [Es folgt der in RTA. 15 nr. 229 S. 426 Z. 18 bis S. 427 Z. 30 15 abgedruckte Vertrag vom 1. August 1440, jedoch mit folgenden Abweichungen: S. 426 Z. 18 und von Brandemburg; Z. 21 unsers bis vorfare fehlt; Z. 25 werden statt wurden; Z. 26 in kúrze fehlt; Z. 27 und herzog Ott; Z. 28 etc. fehlt; Z. 31-32 Sigmund bis Johanns fehlt; Z. 39 ist statt dise bis briefs gesetzt itzunt von datum dieß briefs an biß uf sant Peter und Pauls der heiligen zwolffbotten tag nehstkompt und von demselben sant Peter 20 und Pauls tag nehstkompt dru ganz jare nehst darnach folgende. Ferner S. 427 Z. 8 ge- statten; Z. 19�20 ist statt wir Sigmund bis drißig mit gleven gesetzt und wir marggrave Albrecht zehen mit gleven ; Z. 27 der zite dießer einunge statt der funf jaure.] und des zu warem orkunde so haben wir erzbischof Dieterich und marggrave Albrecht unsere insiegele an dießen brief thun henken, der geben ist zu Mergentheim uf dinstag nach 25 allerheiligen tag anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. D. Vollmachten und Instruktionen nr. 62-65. 1441 62. Instruktion 1 für zwei gen. Gesandte des Deutschen Ordens zum Frankfurter Reichs- ſzio. tage: betr. Beglückwünschung des Römischen Königs zu seiner Wahl; Bitte an ihn Sept. 27 und um Beschirmung des Ordens; Entschuldigung des Hochmeisters wegen der bisher so Okt. 207 noch nicht erfolgten Abordnung einer Gesandtschaft und wegen seines Fernbleibens vom Reichstage; Verhalten der Gesandten auf dem Reichstage, besonders in der Kirchenfrage; mündliche Antwort auf einen Brief des Königs an den Hochmeister wegen der Verhältnisse in Preußen und den Nachbarländern; Aufträge an den Deutschmeister; u. a. m. 1441 [zwischen September 27 und Oktober 202]. 35 Die Gesandten erhielten noch eine zweite In- struktion mit von Johann Davidis sachen gewerbe; sie ist undatiert (Königsberg Staats-A. Folianten und Quartanten I nr. 15 pag. 49-52 cop. chart. coaeva). Die Zugehörigkeit der Instruktion und der in Anm. 1 erwähnten zum Frankfurter Reichstage ist durch die in der Quellenbeschreibung mitgeteilte Uberschrift gesichert. Als terminus post quem wird man zunächst Mitte August 1441 anzunchmen haben, da die Einladung zum Reichstag (Vorl. K unserer nr. 51) kaum früher in die Hände des Hochmeisters gelangt sein kann. Die Daten der Aktenstücke und Briefe, die den beiden Instruk- tionen im Registranten, dem wir sie entnommen haben, vorangehen und folgen, ermöglichen dann aber eine noch genauere Bestimmung. Das un- mittelbar vorangehende Aktenstück, eine Verein- barung des Hochmeisters mit dem Herzog von 10 Stolp, ist nämlich am sontage nach Michaelis [Okt. 1] ausgefertigt. Ferner ist von dem auf pag. 53-57 den Instruktionen folgenden Brief- wechsel des Hochmeisters mit K. Erich dem Alteren von Dänemark der erste Brief zum Regenwalde in 45 des heiligen leichnams tage [Juni 15] 1441, der letzte in unserm hoeffe Cossebude am midwoch vor Michaclis [Sept. 27] 41 geschrieben. Das letzt- genannte Datum haben auch zwei auf pag. 58
108 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Nor. 7 61. Erzbischof Dietrich von Mainz und Markgraf Albrecht von Brandenburg vereinigen sich mit den Pfalzgrafen Ludwig und Otto, dem Markgrafen Jakob von Baden und den Grafen Ludwig und Ulrich von Württemberg bis zum nächsten Peter und Pauls Tag und von da über drei Jahre zur Unterdrückung und Bestrafung des Raubes und anderer unbilligen Beschädigung in ihren Landen und Gebieten. 1441 No-5 vember 7 Mergentheim. Aus München Geh. Staats-A. Außere Verhältnisse der Kurpfalz Kasten roth 28/76 orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend. Die Vorlage ist ohne Absätze geschrieben. In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Ingrossaturbuch 24 fol. 158b�159b cop. membr. coaeva. Erwähnt von Witte nr. 6147 und von Kanter 1, 360. 10 11442) Juni 29 1441 Nor. 7 Von gotes gnaden wir Dieterich erzbischof zu Mentze des heiligen Romischen richs in Germanien erzkanzler, wir Albrecht marggrave zu Brandenburg und burggrave zu Nuremberg bekennen und thun kunt offembare mit dießem brieve fur uns unsere nach- komen und erben: [Es folgt der in RTA. 15 nr. 229 S. 426 Z. 18 bis S. 427 Z. 30 15 abgedruckte Vertrag vom 1. August 1440, jedoch mit folgenden Abweichungen: S. 426 Z. 18 und von Brandemburg; Z. 21 unsers bis vorfare fehlt; Z. 25 werden statt wurden; Z. 26 in kúrze fehlt; Z. 27 und herzog Ott; Z. 28 etc. fehlt; Z. 31-32 Sigmund bis Johanns fehlt; Z. 39 ist statt dise bis briefs gesetzt itzunt von datum dieß briefs an biß uf sant Peter und Pauls der heiligen zwolffbotten tag nehstkompt und von demselben sant Peter 20 und Pauls tag nehstkompt dru ganz jare nehst darnach folgende. Ferner S. 427 Z. 8 ge- statten; Z. 19�20 ist statt wir Sigmund bis drißig mit gleven gesetzt und wir marggrave Albrecht zehen mit gleven ; Z. 27 der zite dießer einunge statt der funf jaure.] und des zu warem orkunde so haben wir erzbischof Dieterich und marggrave Albrecht unsere insiegele an dießen brief thun henken, der geben ist zu Mergentheim uf dinstag nach 25 allerheiligen tag anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. D. Vollmachten und Instruktionen nr. 62-65. 1441 62. Instruktion 1 für zwei gen. Gesandte des Deutschen Ordens zum Frankfurter Reichs- ſzio. tage: betr. Beglückwünschung des Römischen Königs zu seiner Wahl; Bitte an ihn Sept. 27 und um Beschirmung des Ordens; Entschuldigung des Hochmeisters wegen der bisher so Okt. 207 noch nicht erfolgten Abordnung einer Gesandtschaft und wegen seines Fernbleibens vom Reichstage; Verhalten der Gesandten auf dem Reichstage, besonders in der Kirchenfrage; mündliche Antwort auf einen Brief des Königs an den Hochmeister wegen der Verhältnisse in Preußen und den Nachbarländern; Aufträge an den Deutschmeister; u. a. m. 1441 [zwischen September 27 und Oktober 202]. 35 Die Gesandten erhielten noch eine zweite In- struktion mit von Johann Davidis sachen gewerbe; sie ist undatiert (Königsberg Staats-A. Folianten und Quartanten I nr. 15 pag. 49-52 cop. chart. coaeva). Die Zugehörigkeit der Instruktion und der in Anm. 1 erwähnten zum Frankfurter Reichstage ist durch die in der Quellenbeschreibung mitgeteilte Uberschrift gesichert. Als terminus post quem wird man zunächst Mitte August 1441 anzunchmen haben, da die Einladung zum Reichstag (Vorl. K unserer nr. 51) kaum früher in die Hände des Hochmeisters gelangt sein kann. Die Daten der Aktenstücke und Briefe, die den beiden Instruk- tionen im Registranten, dem wir sie entnommen haben, vorangehen und folgen, ermöglichen dann aber eine noch genauere Bestimmung. Das un- mittelbar vorangehende Aktenstück, eine Verein- barung des Hochmeisters mit dem Herzog von 10 Stolp, ist nämlich am sontage nach Michaelis [Okt. 1] ausgefertigt. Ferner ist von dem auf pag. 53-57 den Instruktionen folgenden Brief- wechsel des Hochmeisters mit K. Erich dem Alteren von Dänemark der erste Brief zum Regenwalde in 45 des heiligen leichnams tage [Juni 15] 1441, der letzte in unserm hoeffe Cossebude am midwoch vor Michaclis [Sept. 27] 41 geschrieben. Das letzt- genannte Datum haben auch zwei auf pag. 58
Strana 109
D. Vollmachten und Instruktionen nr. 62-65. 109 Aus Königsberg Staats-A. Folianten und Quartanten I (Briefe und Handlungen) nr. 15 1441 Izio. p. 45-49 cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Gewerbe des voiths von Brathean her Sept. 27 Frederich Niekerittz und hern Andreas Ruperti pfarrer zu Danttzke an den Romischen und Okt. 20] konig, kurfursten und an anderen herren im 41. jare. [1 Zum ersten das man den herren Romischen konig, die kurfursten und andere herren und fursten, da es geburlich und nutze sein wirt, von unsers homeisters seiner gebietiger und des ganzen ordens wegen grusse, so sichs zemet und gewonlich ist. [2] Item das unser homeister etc. seinen koniglichen gnaden wonsche gesund glucke heil und wolfart in allen seinen gescheften. seiner eren, zu den got der herre sunderlich 10 seine konigliche majestat erwelt und zu einer seligen irhogung des heilgen Romischen reichs irkoren hat, gunnen em unser homeister seine gebietiger und a der ganze orden wol und sein das von herzen großlich irfreuwt. und das es im wol und nach allen willen ginge und zustunde, das horten sie zumal gerne. [3] Item bitte man seine gnad, das her em unserin orden geruche lassen bevolen 15 sein, en in seine beschirmung neme b und ein gnediger gunstiger herre sein welle unsers homeisters und seime ganzen orden, so denne seiner koniglicher gnaden vorfaren des heilgen reichs allewege besher gewezen sein. [4] Item das unser homeister in vorgangen zeiten lange gerne seine merkliche bot- schaft zu im gesand hette, were unser homeister und seine gebietiger darinne durch 20 semliche hertliche sachen nicht vorhindert gewezen, [4a] als mit namen und zum ersten durch die huldung 1 und innemung der lande zu Prewsen nach seins vorfaren tode. bei der huldung im not was, seine gebietiger und amptleuthe zu haben in dem lande, nachdeme die sachen und loufe sich macheten. [45] item€ mancherlei befa- rungen an den grenitzen der umgelegenen lande als Littauwen2 Samaiten und etzlicher 25 anderer lande, derhalben und ander swerer anfallender geschefte und bekommerungen wegen her es mit nichte, so her gerne gethan hette, mochte bestellen. [5] Item das unser homeister gerne selber und personlich uf dis mal were zum tage komen nach des herren koniges begerliche bevel 3, hette en grose noth und ehaftige sachen nicht dovon gezogen und darinne vorhindert. [6] Item das man sich in keinerlei krige pflichte globde ader bunde geben sulle, wen alleine was gescheen wirt von dem reiche in der einugd der bobste etc. 7 Item von des babstes und des concilii wegen bevel etc.: was der herre Ro- mische konig mit eintrechtigem rathe und willen der kurfursten darinne thun wirt, deme geh man auch also nahe und anders nicht. sunder wirt darinne erkeinerlei infall zwei- 35 tracht ader schelung entstehen, mit namen zwuschen dem herren Romischen konige an eime und den herren kurfursten am anderen teile, so zihe man sich weder zurucke. [8] Item von der briefe wegen, die Eckenbruch etc. brochte von der frauwen konigen 4 und dem herren Romischen konige, dirfare man, ab die briefe rechtvertig 30 5 40 a) und �orden fehlt in der Vorlage, ist aber gemäfe art. I zu ergänzen. b) em.; Vorl. nemeh. c) die Vorlage hat Alinea. d) sic. bis 60 stehende Briefe des Hochmeisters. Dagegen ist das auf pag. 61-63 sich anschließtende Akten- stück schon drei wochen nach Michaelis [Okt. 20] datiert. Man darf also wohl einstweilen als ter- 45 minus post quem den 27. September 1441 ansehen und als terminus ante quem gemäß dem eben Ge- sagten den 20. Oktober 1441. Dieses Datum wird übrigens auch dadurch gerechtfertigt, daß die Ge- sandten geraume Zeit vor dem Termin des Reichs- 5o tags aufbrechen mußsten, wenn sie rechtzeitig in Frankfurt eintreffen wollten. 1 Vgl. Voigt, Geschichte Preußens 8, 8 ff., auch Akten der Ständetage Preußtens unter der Herr- schaft des Deutschen Ordens hrsg. von M. Töppen 2, 550 ff. 2 Uber die Verhältnisse in Litauen und Samo- gitien seit der Ermordung des Großfürsten Sig- mund am 20. März 1440 vergleiche man Koialo- wicz, Historiae Lituanae pars 2 (Antverpiae 1669) pag. 179 ff. und Caro, Geschichte Polens 4, 250 ff. a Vgl. nr. 51 Vorlage K. Königin Elisabeth von Ungarn.
D. Vollmachten und Instruktionen nr. 62-65. 109 Aus Königsberg Staats-A. Folianten und Quartanten I (Briefe und Handlungen) nr. 15 1441 Izio. p. 45-49 cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Gewerbe des voiths von Brathean her Sept. 27 Frederich Niekerittz und hern Andreas Ruperti pfarrer zu Danttzke an den Romischen und Okt. 20] konig, kurfursten und an anderen herren im 41. jare. [1 Zum ersten das man den herren Romischen konig, die kurfursten und andere herren und fursten, da es geburlich und nutze sein wirt, von unsers homeisters seiner gebietiger und des ganzen ordens wegen grusse, so sichs zemet und gewonlich ist. [2] Item das unser homeister etc. seinen koniglichen gnaden wonsche gesund glucke heil und wolfart in allen seinen gescheften. seiner eren, zu den got der herre sunderlich 10 seine konigliche majestat erwelt und zu einer seligen irhogung des heilgen Romischen reichs irkoren hat, gunnen em unser homeister seine gebietiger und a der ganze orden wol und sein das von herzen großlich irfreuwt. und das es im wol und nach allen willen ginge und zustunde, das horten sie zumal gerne. [3] Item bitte man seine gnad, das her em unserin orden geruche lassen bevolen 15 sein, en in seine beschirmung neme b und ein gnediger gunstiger herre sein welle unsers homeisters und seime ganzen orden, so denne seiner koniglicher gnaden vorfaren des heilgen reichs allewege besher gewezen sein. [4] Item das unser homeister in vorgangen zeiten lange gerne seine merkliche bot- schaft zu im gesand hette, were unser homeister und seine gebietiger darinne durch 20 semliche hertliche sachen nicht vorhindert gewezen, [4a] als mit namen und zum ersten durch die huldung 1 und innemung der lande zu Prewsen nach seins vorfaren tode. bei der huldung im not was, seine gebietiger und amptleuthe zu haben in dem lande, nachdeme die sachen und loufe sich macheten. [45] item€ mancherlei befa- rungen an den grenitzen der umgelegenen lande als Littauwen2 Samaiten und etzlicher 25 anderer lande, derhalben und ander swerer anfallender geschefte und bekommerungen wegen her es mit nichte, so her gerne gethan hette, mochte bestellen. [5] Item das unser homeister gerne selber und personlich uf dis mal were zum tage komen nach des herren koniges begerliche bevel 3, hette en grose noth und ehaftige sachen nicht dovon gezogen und darinne vorhindert. [6] Item das man sich in keinerlei krige pflichte globde ader bunde geben sulle, wen alleine was gescheen wirt von dem reiche in der einugd der bobste etc. 7 Item von des babstes und des concilii wegen bevel etc.: was der herre Ro- mische konig mit eintrechtigem rathe und willen der kurfursten darinne thun wirt, deme geh man auch also nahe und anders nicht. sunder wirt darinne erkeinerlei infall zwei- 35 tracht ader schelung entstehen, mit namen zwuschen dem herren Romischen konige an eime und den herren kurfursten am anderen teile, so zihe man sich weder zurucke. [8] Item von der briefe wegen, die Eckenbruch etc. brochte von der frauwen konigen 4 und dem herren Romischen konige, dirfare man, ab die briefe rechtvertig 30 5 40 a) und �orden fehlt in der Vorlage, ist aber gemäfe art. I zu ergänzen. b) em.; Vorl. nemeh. c) die Vorlage hat Alinea. d) sic. bis 60 stehende Briefe des Hochmeisters. Dagegen ist das auf pag. 61-63 sich anschließtende Akten- stück schon drei wochen nach Michaelis [Okt. 20] datiert. Man darf also wohl einstweilen als ter- 45 minus post quem den 27. September 1441 ansehen und als terminus ante quem gemäß dem eben Ge- sagten den 20. Oktober 1441. Dieses Datum wird übrigens auch dadurch gerechtfertigt, daß die Ge- sandten geraume Zeit vor dem Termin des Reichs- 5o tags aufbrechen mußsten, wenn sie rechtzeitig in Frankfurt eintreffen wollten. 1 Vgl. Voigt, Geschichte Preußens 8, 8 ff., auch Akten der Ständetage Preußtens unter der Herr- schaft des Deutschen Ordens hrsg. von M. Töppen 2, 550 ff. 2 Uber die Verhältnisse in Litauen und Samo- gitien seit der Ermordung des Großfürsten Sig- mund am 20. März 1440 vergleiche man Koialo- wicz, Historiae Lituanae pars 2 (Antverpiae 1669) pag. 179 ff. und Caro, Geschichte Polens 4, 250 ff. a Vgl. nr. 51 Vorlage K. Königin Elisabeth von Ungarn.
Strana 110
110 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 sein ader nicht. und das sal der voith thun in der cancellarien. vindet man sie gerecht, [ru. Segt. 27 80 antwerte man dem herren konige: [8a] zum ersten von der sachen der Hollender und nach ußweisunge der methegegeben briefe ader zedel, die do innehelt, wie man mit den Okt. 20) [85] item " zu Polan horet unser Hollenderen sich gefreit und entscheiden hat 1. homeister mancherlei vorlawfene rede, und nicht vil anders eingentlich vornimpt, das b die Polan sich zere in Ungeren vorzert haben. und wie es zwuschen den Polan und den Ungeren gewand sei2, zweifelt unser homeister nicht, seiner gnad sei es wol inne. [8‘] item von Littauwen und Samaytten horet unser homeister, das der groß- furste3 zwir zu Samaitten gewest ist und schaden entpfangen hat etc., und nach nicht grosse eintracht daselbest vornimmet. [8d] item von den landen zu Prewssen und Lieff- 10 land bevel etc., das die lande zu Prewssen zere vorwustet und vorarmet sein durch grose manchfaldige krige uberzihung und vorherung wegen von den heiden Rwssen Thatteren Polan Bhemen und ketzeren und darzu von pflogeit4 und grosem sterben nicht alleine der menschen sunder auch des vies, durch die die grenitzen nach nicht so wol bestalt und besorget sein, also es gut nutze und noth were der gemeinen Cristenheit zu fromen 15 und beschirmung, und auch das is uf disse zeit zere zu Liefflande stirbet. [In den folgenden artt. 9-17 werden Aufträge an den von Dewtschen landen5 und den Komthur von Covelenttz6 erteilt und Weisungen für Verhandlungen mit den Ordens- brüdern aus der Ballei zu Byssen", für Weiterbeförderung eines Briefes des Hoch- meisters an einen nicht gen. Prokurator8 und für Entscheidung der Frage, ob Doktor 20 Johan Ast wieder nach Basil ziehen oder mit den Gesandten nach Prewssen zurück- kehren solle.] 1441 63. K. Friedrich ernennt sechs nicht gen. Räte zu seinen Gesandten und Prokuratoren Okt. 7 auf dem Frankfurter Reichstage; er bevollmächtigt sie, mit den Kurfürsten und andern Reichsständen über Reichsangelegenheiten zu verhandeln und zu beschließen, 25 und zwar besonders über solche Angelegenheiten, die Landfrieden, Gericht und Münze betreffen. 1441 Oktober 7 Graz. Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 97b-98a cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Item aliud procuratorium in vulgari in causa suprascripta [vgl. unten S. 111 Anm. 1]. 30 Wir Fridreich von gotes gnaden Rômischer kunig etc. bekennen etc. als wir umb swerer und grosser notdurft und sache willen der heiligen Cristenlichen kirchen, dem heiligen Romischen reich und gemeinclich allen Deutschen landen manigvelticlich Nor. 11 obligund ainen gemeinen tag und samnung auf den schiersten sand Merteins tag in unser und des reichs stat Franckfurt geseczet haben in ganzem furnemen, daz wir uns 35 darzu auch persônlich fugen wollen, und aber uns zu disem mal solh swere und eehaft sachen vorligent, die uns und unser loblich haws Osterrich großlich und unvermeidleich antreffend sind", dadurch wir sere besorgen an unserr kûmft zu dem benanten tag ver- a) die Vorlage hat Alinea; ebenso bei den arit. 8c und 8d. 1 Im Kopenhagener Vertrag vom 6. September 1441 (gedr. Hanserezesse II, 2 S. 429-431). Vgl. Voigt a. a. O. 8, 27-29. 2 Vgl. darüber Huber, Geschichte Osterreichs 3, 18-25 und Kraus 1, 69-70. Der damals noch nicht vierzehnjährige Großt- fürst Kasimir, Bruder des Königs von Polen. Vgl. Koialowicz a. a. O. 2, 187-189. D. i. wohl Plage, Not (latein. plaga). Der Deutschmeister Eberhard von Seinsheim. Philipp von Kendenich. Alten-Biesen zwischen Tongern und Mastricht. Es handelt sich um den Prokurator des Ordens im Baseler Konzil Dr. Johannes de Reve. Vgl. Chmel, Friedrich IV. 2, 124-134. 40 45
110 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 sein ader nicht. und das sal der voith thun in der cancellarien. vindet man sie gerecht, [ru. Segt. 27 80 antwerte man dem herren konige: [8a] zum ersten von der sachen der Hollender und nach ußweisunge der methegegeben briefe ader zedel, die do innehelt, wie man mit den Okt. 20) [85] item " zu Polan horet unser Hollenderen sich gefreit und entscheiden hat 1. homeister mancherlei vorlawfene rede, und nicht vil anders eingentlich vornimpt, das b die Polan sich zere in Ungeren vorzert haben. und wie es zwuschen den Polan und den Ungeren gewand sei2, zweifelt unser homeister nicht, seiner gnad sei es wol inne. [8‘] item von Littauwen und Samaytten horet unser homeister, das der groß- furste3 zwir zu Samaitten gewest ist und schaden entpfangen hat etc., und nach nicht grosse eintracht daselbest vornimmet. [8d] item von den landen zu Prewssen und Lieff- 10 land bevel etc., das die lande zu Prewssen zere vorwustet und vorarmet sein durch grose manchfaldige krige uberzihung und vorherung wegen von den heiden Rwssen Thatteren Polan Bhemen und ketzeren und darzu von pflogeit4 und grosem sterben nicht alleine der menschen sunder auch des vies, durch die die grenitzen nach nicht so wol bestalt und besorget sein, also es gut nutze und noth were der gemeinen Cristenheit zu fromen 15 und beschirmung, und auch das is uf disse zeit zere zu Liefflande stirbet. [In den folgenden artt. 9-17 werden Aufträge an den von Dewtschen landen5 und den Komthur von Covelenttz6 erteilt und Weisungen für Verhandlungen mit den Ordens- brüdern aus der Ballei zu Byssen", für Weiterbeförderung eines Briefes des Hoch- meisters an einen nicht gen. Prokurator8 und für Entscheidung der Frage, ob Doktor 20 Johan Ast wieder nach Basil ziehen oder mit den Gesandten nach Prewssen zurück- kehren solle.] 1441 63. K. Friedrich ernennt sechs nicht gen. Räte zu seinen Gesandten und Prokuratoren Okt. 7 auf dem Frankfurter Reichstage; er bevollmächtigt sie, mit den Kurfürsten und andern Reichsständen über Reichsangelegenheiten zu verhandeln und zu beschließen, 25 und zwar besonders über solche Angelegenheiten, die Landfrieden, Gericht und Münze betreffen. 1441 Oktober 7 Graz. Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 97b-98a cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Item aliud procuratorium in vulgari in causa suprascripta [vgl. unten S. 111 Anm. 1]. 30 Wir Fridreich von gotes gnaden Rômischer kunig etc. bekennen etc. als wir umb swerer und grosser notdurft und sache willen der heiligen Cristenlichen kirchen, dem heiligen Romischen reich und gemeinclich allen Deutschen landen manigvelticlich Nor. 11 obligund ainen gemeinen tag und samnung auf den schiersten sand Merteins tag in unser und des reichs stat Franckfurt geseczet haben in ganzem furnemen, daz wir uns 35 darzu auch persônlich fugen wollen, und aber uns zu disem mal solh swere und eehaft sachen vorligent, die uns und unser loblich haws Osterrich großlich und unvermeidleich antreffend sind", dadurch wir sere besorgen an unserr kûmft zu dem benanten tag ver- a) die Vorlage hat Alinea; ebenso bei den arit. 8c und 8d. 1 Im Kopenhagener Vertrag vom 6. September 1441 (gedr. Hanserezesse II, 2 S. 429-431). Vgl. Voigt a. a. O. 8, 27-29. 2 Vgl. darüber Huber, Geschichte Osterreichs 3, 18-25 und Kraus 1, 69-70. Der damals noch nicht vierzehnjährige Großt- fürst Kasimir, Bruder des Königs von Polen. Vgl. Koialowicz a. a. O. 2, 187-189. D. i. wohl Plage, Not (latein. plaga). Der Deutschmeister Eberhard von Seinsheim. Philipp von Kendenich. Alten-Biesen zwischen Tongern und Mastricht. Es handelt sich um den Prokurator des Ordens im Baseler Konzil Dr. Johannes de Reve. Vgl. Chmel, Friedrich IV. 2, 124-134. 40 45
Strana 111
D. Vollmachten und Instruktionen nr. 62-65. 111 1441 Okt. 7 hindert werden, und das nu unser abwesen in ausrichtung solicher vorberurten der Kristenlichen kirchen und auch des heiligen reiches sachen und notdurften, so bei dem egenanten tag sullen furgenomen gehandelt und beslossen werden, als vil uns beruret und zugeburet, dheinerlei hindernûs oder sawmnus bringen mûge: hierumb so haben wir 5 mit zeitigem wolbedachtem rate die a. b. c. d. e. f., ut supra 1, unser rete etc., zu unsern sendeboten und machtboten ambasiatorn procuratorn und anwelden gemachet und geseczet, machen und seczen auch wissentlich in kraft dits brieves und geben in allen oder dem merern tail aus in ganzen volmechtigen gewalt, an unserr stat und von unsern wegen bei dem egenanten tag ze Franckfurt in allen und iglichen des heiligen reiches sachen 10 und notdurften und sunder als von unfride kriege gerichte munze und ander ungebur- lichen leûfe wegen, die sich dann in Deutschen landen zu disen zeiten in menigern wegen verlaufen und begeben, mit den erwirdigen hochgebornen unsern lieben neven und kur- fursten und andern des heiligen reichs fursten graven herren und steten, die wir zu demselben tag gen Franckfürt mit unsern kuniglichen briefen gevordert haben und die 15 darauf daselbshin komen werden, furzenemen ze handeln zu tûn und ze besliessen, als dan dem heiligen rich gemainem nûcze und gutem wesen Deûtscher lande zum besten füglichsten und nuczisten geraten wirdet, in aller mass als wir selbs têten oder tun solten oder mochten, ob wir dabei personlich gegenwurtig wâren. und was unser ob- genante sendeboten machtboten ambasiator procurator und anwelde alle oder der merer 20 tail auß in, die die andern darzu ordnen můgen, in allen und iglichen vor geschriben sachen und notdurften mitsambt den egenanten unsern und des heiligen richs kurfursten fürsten graven herren und steten von unsern wegen und an unserr stat also fürnemen handeln tûn und besliessen, es sei mit taidingen richtnûssen frideboten ordnungen und saczûngen umb peen und ander sachen, wie sich das fügen oder begeben wirdet, 25 nichts ausgenomen, das wellen wir selber ganz stêt halten und von meniclich, in weli- chen wirden standen oder wesen die sein, an widerrede auch stât gehalten werden un- geverlich. mit urkunt dicz briefs. geben zu Grecz an sambstag vor Dyonisii anno domini etc. quadragesimo primo unsers richs im andern jare. 1441 Okt. 7 30 Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tacz. 35 64. Instruktion für nicht gen. Bevollmächtigte K. Friedrichs zum Frankfurter Reichs- 11441 1 tage: betr. Entschuldigung der Abwesenheit des Königs und Ankündigung seines Okt. 7) baldigen Erscheinens in Oberdeutschland; Kirchenfrage; Münz-, Landfriedens-, Gerichts- und andere Angelegenheiten; Schlichtung der Baierischen und Schwäbischen Streitigkeiten und anderer Händel im Reich; Hofgericht; Verantwortung des Königs in seinen Zwistigkeiten mit der Königin [Elisabeth] und seinem Bruder [Herzog Albrecht]; Information der persönlich anwesenden Kurfürsten über die schwierigen Verhältnisse in Österreich. [1441 zu Oktober 7 Graz.] 40 45 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 98 ab cop. chart. coaeva. Gedruckt bei Chmel, Regesta Friderici III., Anhang S. XIV aus unserer Vorlage. Regest bei Chmel nr. 388 und bei Lichnowsky Bd. 6 nr. 274. Benutzt von Chmel, Friedrich IV. 2, 128-129; Pückert S. 170; Bachmann S. 87-88; Joachimsohn S. 72; Kraus 1, 86; Bemmann, Zur Geschichte des Reichstags im 15. Jahrhundert (Leipziger Historische Abhandlungen Heft 7, Leipzig 1907) S. 12; Hufnagel S. 284. — Erwähnt von Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Refor- mation 6, 6 und von Janssen 2, 23 Anm. zu nr. 44. Dieser Rückweis bezieht sich auf die Vollmacht vom 8. Oktober, nr. 65, die auf fol. 97 ab unmittel- bar vorangeht.
D. Vollmachten und Instruktionen nr. 62-65. 111 1441 Okt. 7 hindert werden, und das nu unser abwesen in ausrichtung solicher vorberurten der Kristenlichen kirchen und auch des heiligen reiches sachen und notdurften, so bei dem egenanten tag sullen furgenomen gehandelt und beslossen werden, als vil uns beruret und zugeburet, dheinerlei hindernûs oder sawmnus bringen mûge: hierumb so haben wir 5 mit zeitigem wolbedachtem rate die a. b. c. d. e. f., ut supra 1, unser rete etc., zu unsern sendeboten und machtboten ambasiatorn procuratorn und anwelden gemachet und geseczet, machen und seczen auch wissentlich in kraft dits brieves und geben in allen oder dem merern tail aus in ganzen volmechtigen gewalt, an unserr stat und von unsern wegen bei dem egenanten tag ze Franckfurt in allen und iglichen des heiligen reiches sachen 10 und notdurften und sunder als von unfride kriege gerichte munze und ander ungebur- lichen leûfe wegen, die sich dann in Deutschen landen zu disen zeiten in menigern wegen verlaufen und begeben, mit den erwirdigen hochgebornen unsern lieben neven und kur- fursten und andern des heiligen reichs fursten graven herren und steten, die wir zu demselben tag gen Franckfürt mit unsern kuniglichen briefen gevordert haben und die 15 darauf daselbshin komen werden, furzenemen ze handeln zu tûn und ze besliessen, als dan dem heiligen rich gemainem nûcze und gutem wesen Deûtscher lande zum besten füglichsten und nuczisten geraten wirdet, in aller mass als wir selbs têten oder tun solten oder mochten, ob wir dabei personlich gegenwurtig wâren. und was unser ob- genante sendeboten machtboten ambasiator procurator und anwelde alle oder der merer 20 tail auß in, die die andern darzu ordnen můgen, in allen und iglichen vor geschriben sachen und notdurften mitsambt den egenanten unsern und des heiligen richs kurfursten fürsten graven herren und steten von unsern wegen und an unserr stat also fürnemen handeln tûn und besliessen, es sei mit taidingen richtnûssen frideboten ordnungen und saczûngen umb peen und ander sachen, wie sich das fügen oder begeben wirdet, 25 nichts ausgenomen, das wellen wir selber ganz stêt halten und von meniclich, in weli- chen wirden standen oder wesen die sein, an widerrede auch stât gehalten werden un- geverlich. mit urkunt dicz briefs. geben zu Grecz an sambstag vor Dyonisii anno domini etc. quadragesimo primo unsers richs im andern jare. 1441 Okt. 7 30 Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tacz. 35 64. Instruktion für nicht gen. Bevollmächtigte K. Friedrichs zum Frankfurter Reichs- 11441 1 tage: betr. Entschuldigung der Abwesenheit des Königs und Ankündigung seines Okt. 7) baldigen Erscheinens in Oberdeutschland; Kirchenfrage; Münz-, Landfriedens-, Gerichts- und andere Angelegenheiten; Schlichtung der Baierischen und Schwäbischen Streitigkeiten und anderer Händel im Reich; Hofgericht; Verantwortung des Königs in seinen Zwistigkeiten mit der Königin [Elisabeth] und seinem Bruder [Herzog Albrecht]; Information der persönlich anwesenden Kurfürsten über die schwierigen Verhältnisse in Österreich. [1441 zu Oktober 7 Graz.] 40 45 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 98 ab cop. chart. coaeva. Gedruckt bei Chmel, Regesta Friderici III., Anhang S. XIV aus unserer Vorlage. Regest bei Chmel nr. 388 und bei Lichnowsky Bd. 6 nr. 274. Benutzt von Chmel, Friedrich IV. 2, 128-129; Pückert S. 170; Bachmann S. 87-88; Joachimsohn S. 72; Kraus 1, 86; Bemmann, Zur Geschichte des Reichstags im 15. Jahrhundert (Leipziger Historische Abhandlungen Heft 7, Leipzig 1907) S. 12; Hufnagel S. 284. — Erwähnt von Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Refor- mation 6, 6 und von Janssen 2, 23 Anm. zu nr. 44. Dieser Rückweis bezieht sich auf die Vollmacht vom 8. Oktober, nr. 65, die auf fol. 97 ab unmittel- bar vorangeht.
Strana 112
112 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 11441 2 Okt. 7] Nov. 11 Item unsers herren des kunigs werbung an die kurfursten fursten und ander, so auf dem tag Martini zu Franckfort sein werden. [1] Von erst sullen unser machtboten uns bei dem benanten tag und wo des not- durft wirdet ausreden umb das verziehen unserr zukumft zu demselben tag durch gelegen- 5 heit der irrung, die uns hie in disen unsern landen unversehner und unpillicher sachen zu handen komen sind, und sullen darauf zu erkennen geben unsern guten willen, den wir haben, hinauf in die ôbern land und gen Franckfurt ze komen, so poldist wir immer kûnnen und můgen. und hoffen zu got, daz wir damit nicht lang verziehen werden. [2] Item von der zwitrêcht wegen in der heiligen kirchen sullen unser machtboten 10 unserr antwurt nachgeen, die wir unserm frewnde von Trier und anderr unserr kûr- fürsten frewnden und rêten am nachsten zu Wienn gegeben haben 1, die denselben unsern machtboten hiemit in geschrift verzaichent gegeben ist. [3] Item als in derselben unserr antwurt2 under anderm begriffen ist, daz aigent- lich und nach notdurft betrachtt werde, wie der unrat, die smâhe und die schêden, so 15 uns, unsern kurfürsten und andern, die mit uns sein werden, auch dem heiligen rich und gemeniclich Deûtschen landen unwiderbringenlich daraus ergeen môchten, zu ver- sorgen zu bewaren und zu fürkomen sein etc.: darinne sullen unser machtboten sich halten und tûn, nachdem als dann bei dem vorgenanten tag ze Franckfort durch ge- mainen rate furgenomen wirdet. und ob in solichem rate zwaiung gefunden wurde, so 20 sullen si dem merern tail vervolgen, doch mit aintrêchtigem rate unserr frewnde der kûrfürsten, den wir darin ganz vertrawen, uns auch zu irem rate also verlassen [4] Item von aines newen concili scherms, stathalder, aufnemung der geseczt, so darinne gemacht werden, und mit anderr gûnst und fürdrung, so darzu gehornt 3, auch mit ainer pragmatica sanction und mit aufnemung der decret zu Basel gemachet und 25 unser frewnd die kurfursten aufgenomen haben 4, sullen sich unser machtboten an unserr stat und von unsern wegen erbieten nach der underweisung, so wir unserr bot- schaft zu dem nachstvergangen tag gen Mencze gegeben 5 und die unser machtboten auch hie mit haben. sunderlich von der stet wegen zu dem kûmftigen concili mainen wir ze beleiben bei den steten, die vormaln von weilent kunig Albrechten loblicher ge� so dechtnûs und auch von unsern wegen bei dem vorgemelten tag zu Mencz benennet sind worden 6. [5] Item ob von botschêften geredt wurde zu beden tailn ze tûn", darin sullen sich unser machtboten von unsern wegen erbieten nach rate unserr frewnde der kur- fürsten. [6] Item von der müns, unfriden, gerichten und anderr ungeburlichen lewfe wegen, so dann manigvelticlich sind in dem heiligen rich, sullen unser machtboten auch handelen an unserr stat nach rat unserr frewnde der kurfursten. [7 Item von der von Beiern zwitrechts, der krieg zwischen dem adel und den steten in Swaben 9 und was solicher irrung in dem reich an unser machtboten gelangen, 40 35 1 Vgl. nr. 20. 2 Vgl. nr. 20 art. 3. 3 Vgl. RTA. 15 nr. 320 artt. 11-14. 4 In Mainz am 26. März 1439 (gedr. bei Chr. W. Koch, Sanctio pragmatica Germanorum illu- strata, Argentorati 1789, pag. 93-104). Vgl. Segovia lib. 14 cap. 23 a. a. O. 3, 243-244; Voigt 1, 161 bis 164; Hefele 7, 774-777; Pückert S. 90ff.; Bachmann S. 51-52; Kraus 1, 40 ff.; auch RTA. 15 nr. 320 art. 17 und künftig RTA. Bd. 14. Vgl. RTA. 15 nř. 320. Vgl. ebenda art. 9. Vgl. RTA. 15 nr. 355 artt. 3 und 6, auch oben S. 42. 8 Vgl. RTA. 15, 499 Anm. 4 und Kanter, Das 45 Ende der Bayerisch-Ingolstädtischen Linie (For- schungen zur Geschichte Bayerns hrsg. von Rein- hardstöttner Bd. 11) S. 292 ff. 9 Vgl. nr. 8 art. 2, auch S. 44-46. 5 50
112 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 11441 2 Okt. 7] Nov. 11 Item unsers herren des kunigs werbung an die kurfursten fursten und ander, so auf dem tag Martini zu Franckfort sein werden. [1] Von erst sullen unser machtboten uns bei dem benanten tag und wo des not- durft wirdet ausreden umb das verziehen unserr zukumft zu demselben tag durch gelegen- 5 heit der irrung, die uns hie in disen unsern landen unversehner und unpillicher sachen zu handen komen sind, und sullen darauf zu erkennen geben unsern guten willen, den wir haben, hinauf in die ôbern land und gen Franckfurt ze komen, so poldist wir immer kûnnen und můgen. und hoffen zu got, daz wir damit nicht lang verziehen werden. [2] Item von der zwitrêcht wegen in der heiligen kirchen sullen unser machtboten 10 unserr antwurt nachgeen, die wir unserm frewnde von Trier und anderr unserr kûr- fürsten frewnden und rêten am nachsten zu Wienn gegeben haben 1, die denselben unsern machtboten hiemit in geschrift verzaichent gegeben ist. [3] Item als in derselben unserr antwurt2 under anderm begriffen ist, daz aigent- lich und nach notdurft betrachtt werde, wie der unrat, die smâhe und die schêden, so 15 uns, unsern kurfürsten und andern, die mit uns sein werden, auch dem heiligen rich und gemeniclich Deûtschen landen unwiderbringenlich daraus ergeen môchten, zu ver- sorgen zu bewaren und zu fürkomen sein etc.: darinne sullen unser machtboten sich halten und tûn, nachdem als dann bei dem vorgenanten tag ze Franckfort durch ge- mainen rate furgenomen wirdet. und ob in solichem rate zwaiung gefunden wurde, so 20 sullen si dem merern tail vervolgen, doch mit aintrêchtigem rate unserr frewnde der kûrfürsten, den wir darin ganz vertrawen, uns auch zu irem rate also verlassen [4] Item von aines newen concili scherms, stathalder, aufnemung der geseczt, so darinne gemacht werden, und mit anderr gûnst und fürdrung, so darzu gehornt 3, auch mit ainer pragmatica sanction und mit aufnemung der decret zu Basel gemachet und 25 unser frewnd die kurfursten aufgenomen haben 4, sullen sich unser machtboten an unserr stat und von unsern wegen erbieten nach der underweisung, so wir unserr bot- schaft zu dem nachstvergangen tag gen Mencze gegeben 5 und die unser machtboten auch hie mit haben. sunderlich von der stet wegen zu dem kûmftigen concili mainen wir ze beleiben bei den steten, die vormaln von weilent kunig Albrechten loblicher ge� so dechtnûs und auch von unsern wegen bei dem vorgemelten tag zu Mencz benennet sind worden 6. [5] Item ob von botschêften geredt wurde zu beden tailn ze tûn", darin sullen sich unser machtboten von unsern wegen erbieten nach rate unserr frewnde der kur- fürsten. [6] Item von der müns, unfriden, gerichten und anderr ungeburlichen lewfe wegen, so dann manigvelticlich sind in dem heiligen rich, sullen unser machtboten auch handelen an unserr stat nach rat unserr frewnde der kurfursten. [7 Item von der von Beiern zwitrechts, der krieg zwischen dem adel und den steten in Swaben 9 und was solicher irrung in dem reich an unser machtboten gelangen, 40 35 1 Vgl. nr. 20. 2 Vgl. nr. 20 art. 3. 3 Vgl. RTA. 15 nr. 320 artt. 11-14. 4 In Mainz am 26. März 1439 (gedr. bei Chr. W. Koch, Sanctio pragmatica Germanorum illu- strata, Argentorati 1789, pag. 93-104). Vgl. Segovia lib. 14 cap. 23 a. a. O. 3, 243-244; Voigt 1, 161 bis 164; Hefele 7, 774-777; Pückert S. 90ff.; Bachmann S. 51-52; Kraus 1, 40 ff.; auch RTA. 15 nr. 320 art. 17 und künftig RTA. Bd. 14. Vgl. RTA. 15 nř. 320. Vgl. ebenda art. 9. Vgl. RTA. 15 nr. 355 artt. 3 und 6, auch oben S. 42. 8 Vgl. RTA. 15, 499 Anm. 4 und Kanter, Das 45 Ende der Bayerisch-Ingolstädtischen Linie (For- schungen zur Geschichte Bayerns hrsg. von Rein- hardstöttner Bd. 11) S. 292 ff. 9 Vgl. nr. 8 art. 2, auch S. 44-46. 5 50
Strana 113
D. Vollmachten und Instruktionen nr. 62-65. 113 darin sullen si von unsern wegen raten und tûn nach irem besten versteen, wie si (1441 2u sôlhen unrat zu gleich und richtnûs oder gerawmen friden bringen mugen, und darinne okt. 7) unserer frewnde der kurfürsten rates auch pflegen, wo des notdurft werde. [8] Item von des hofgerichts wegen saget dem von Newenaren, unserm hofrichter 1, 5 daz er alle sachen, darinne ladung fur in ze komen ausgangen sind, etlich tâge auf- schiebe, nachdem und das am fuglichstem sein moge. dozwischen wir mit der hilf gotes personlich gen Franckfurt hoffen ze komen. solden wir aber zû diser zeit daran ganz verhindert werden (des wir nicht getrawen zu geschehen), so saget demselben unserm hofrichter, daz er sich alsdann furderlich in unsern hofe fûge und mit im bringe solhe, 10 die zu dem hofgericht zu besiczen tûglich sein, in mass als wir das am nachsten zu der Newnstat mit im verlassen haben. [9] Item ob von unserr mumen der kunigin sache2 ze Franckfurt durch iemant furbracht wurde, das uns berûrte und notdurft wurde zu verantwurten, das sullen unser machtboten tûn nach irem besten versteen und als si darzu underweisung nemen 15 můgen aus den abschriften der briefe, so zwischen uns und der benanten kunigin gegeben sind. [10] Item desgelichen ob von unsers bruder wegen icht geredt wurde, das von unsern wegen zu verantwurten wâre, das sollen unser machtboten auch tûn nach irem besten versteen und darzu auch underweisung némen aus etlichen abschriften unserr 20 beder sache berürend, di si auch hie mit haben. [11] Item nachdem so under ew unser machtboten ir, der von Kyemsee und.. marggraf, alle gelegenheit unserr irrung und hindernus hie bei uns aigentlicher vernomen gesehen und gehôrt habt 3, so ist unser mainung, daz ir bede in sunderheit die unsern frewnden den kurfursten, die personlich bei dem tag ze Franckfort sein werden, lawter 25 zu erkennen gebet. 65. K. Friedrich ernennt sechs gen. Räte zu seinen Gesandten auf dem Frankfurter Reichstage; er bevollmächtigt sie, mit den Anwesenden über die Kirchenfrage zu ver- handeln und zu beschließen. 1441 Oktober 8 Graz. 1441 Okt. 8 30 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 97 ab cop. chart. coaeva mit der Über- schrift Procuratorium ambasiatorum missorum ex parte domini regis Romanorum ad die- tam Frankfordensem etc. Regest bei Chmel nr. 388 und bei Lichnowsky Bd. 6 nr. 273. — Erwähnt von Huf- nagel S. 284. Nos Fridericus etc. universis literarum presencium inspectoribus subscriptorum noti- s5 ciam cum salute. ab ea die, qua disponente altissimo sacri Romani imperii guberna- cula regenda suscepimus, jugi meditacione cordi nobis fuit et est hodie, pro fidei ac ad- vocationis nostre debito ad cuncta sollerter intendere, per que sancta mater ecclesia in- capax divisionis atque scissure integra semper consistens a perfidorum virulentis jaculis illesa servetur et propulsis quorumlibet sediciosis erroribus in domino nostro Jhesu Christo 4o salutifera pace fruatur. ad hec enim divini ope auxilii efficienda feliciter hactenus con- venciones ac dietas plures instituimus, quibus tamen propter notoria impedimenta tunc nobis obsistencia personalem nostram presenciam, sicuti gerebamus in votis, nequivimus exhibere. hanc vero, que ad nunc instans festum sancti Martini episcopi in regio nostro Nor. 11 opido Franckfordensi Maguntine diocesis celebrari debebit, vita nobis comite modis om- 45 1 Vgl. nrr. 26 und 26a, auch nr. 28. Vgl. hierzu und zum Folgenden Chmel, Fried- rich IV. 2, 22-26; 76-78; 112; 127-128; 198-203, auch die Einleitung zur nächsten Hauptabteilung. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 3 Vgl. die Einleitung zur nächsten Haupt- abteilung. 15
D. Vollmachten und Instruktionen nr. 62-65. 113 darin sullen si von unsern wegen raten und tûn nach irem besten versteen, wie si (1441 2u sôlhen unrat zu gleich und richtnûs oder gerawmen friden bringen mugen, und darinne okt. 7) unserer frewnde der kurfürsten rates auch pflegen, wo des notdurft werde. [8] Item von des hofgerichts wegen saget dem von Newenaren, unserm hofrichter 1, 5 daz er alle sachen, darinne ladung fur in ze komen ausgangen sind, etlich tâge auf- schiebe, nachdem und das am fuglichstem sein moge. dozwischen wir mit der hilf gotes personlich gen Franckfurt hoffen ze komen. solden wir aber zû diser zeit daran ganz verhindert werden (des wir nicht getrawen zu geschehen), so saget demselben unserm hofrichter, daz er sich alsdann furderlich in unsern hofe fûge und mit im bringe solhe, 10 die zu dem hofgericht zu besiczen tûglich sein, in mass als wir das am nachsten zu der Newnstat mit im verlassen haben. [9] Item ob von unserr mumen der kunigin sache2 ze Franckfurt durch iemant furbracht wurde, das uns berûrte und notdurft wurde zu verantwurten, das sullen unser machtboten tûn nach irem besten versteen und als si darzu underweisung nemen 15 můgen aus den abschriften der briefe, so zwischen uns und der benanten kunigin gegeben sind. [10] Item desgelichen ob von unsers bruder wegen icht geredt wurde, das von unsern wegen zu verantwurten wâre, das sollen unser machtboten auch tûn nach irem besten versteen und darzu auch underweisung némen aus etlichen abschriften unserr 20 beder sache berürend, di si auch hie mit haben. [11] Item nachdem so under ew unser machtboten ir, der von Kyemsee und.. marggraf, alle gelegenheit unserr irrung und hindernus hie bei uns aigentlicher vernomen gesehen und gehôrt habt 3, so ist unser mainung, daz ir bede in sunderheit die unsern frewnden den kurfursten, die personlich bei dem tag ze Franckfort sein werden, lawter 25 zu erkennen gebet. 65. K. Friedrich ernennt sechs gen. Räte zu seinen Gesandten auf dem Frankfurter Reichstage; er bevollmächtigt sie, mit den Anwesenden über die Kirchenfrage zu ver- handeln und zu beschließen. 1441 Oktober 8 Graz. 1441 Okt. 8 30 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 97 ab cop. chart. coaeva mit der Über- schrift Procuratorium ambasiatorum missorum ex parte domini regis Romanorum ad die- tam Frankfordensem etc. Regest bei Chmel nr. 388 und bei Lichnowsky Bd. 6 nr. 273. — Erwähnt von Huf- nagel S. 284. Nos Fridericus etc. universis literarum presencium inspectoribus subscriptorum noti- s5 ciam cum salute. ab ea die, qua disponente altissimo sacri Romani imperii guberna- cula regenda suscepimus, jugi meditacione cordi nobis fuit et est hodie, pro fidei ac ad- vocationis nostre debito ad cuncta sollerter intendere, per que sancta mater ecclesia in- capax divisionis atque scissure integra semper consistens a perfidorum virulentis jaculis illesa servetur et propulsis quorumlibet sediciosis erroribus in domino nostro Jhesu Christo 4o salutifera pace fruatur. ad hec enim divini ope auxilii efficienda feliciter hactenus con- venciones ac dietas plures instituimus, quibus tamen propter notoria impedimenta tunc nobis obsistencia personalem nostram presenciam, sicuti gerebamus in votis, nequivimus exhibere. hanc vero, que ad nunc instans festum sancti Martini episcopi in regio nostro Nor. 11 opido Franckfordensi Maguntine diocesis celebrari debebit, vita nobis comite modis om- 45 1 Vgl. nrr. 26 und 26a, auch nr. 28. Vgl. hierzu und zum Folgenden Chmel, Fried- rich IV. 2, 22-26; 76-78; 112; 127-128; 198-203, auch die Einleitung zur nächsten Hauptabteilung. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 3 Vgl. die Einleitung zur nächsten Haupt- abteilung. 15
Strana 114
114 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Okt. 8 nibus et prematuro tempore accedere sperabamus. sed cum iterum ex inopinata inevi- tabili prepedicione accessum nostrum hujusmodi suspicemur posse aliquantulum retardari, nos, ne arduissimis rebus illis, que in convencione seu dieta hujusmodi necessario gerende sunt, ex ipsa retardacione accessus nostri aut nostre auctoritatis seu presencie personalis defectu periculum sive obstaculum aliquod ingeratur, sed ut cuncta ibidem agenda, quan-5 tum ad nos pertinebit, non minus processu ac ordine disponantur debitis, maturo 1 super hoc cum principibus prelatis comitibus et baronibus nostris consilio prehabito venerabiles Petrum Augustensem, Silvestrum Chiemensem episcopos principes, generosum Wilhelmum marchionem de Hochperg dominum de Rotel ac advocatum nostrum provincialem in Alsacia, strennuum Wolfhardum Fuchs de Fuchsperg militem, honorabiles magistros Thoman de Haselpach 10 sacre theologie doctorem canonicum sancti Stephani Wiennensis et Henricum Lewbing doctorem in legibus et juris canonici licenciatum, cancellarie nostre Romane regie protho- notarium, consiliarios devotos fideles nostros dilectos, in nostros constituimus creavimus fecimus et ordinavimus constituimus creamus facimus et ordinamus oratores mandatarios et ambasiatores, dantes et concedentes eisdem aut majori parti sive tribus ex ipsis plenam liberam ac omnimodam potestatem 15 et facultatem se in predicta dieta Franckfordensi nostro nomine presentandi inibique cum serenis- simis regibus principibus prelatis comitibus baronibus et nobilibus seu eorum oratoribus ac ambasia- toribus ad exhortacionem vocacionemque nostras ibidem convenientibus communiter vel di- visim tractandi consulendi concordandi et concludendi de ordine viis et modis, quibus supradicte sanete matri nostre katholice ecclesie in suis tribulacionibus et angustiis miserabiliter conturbate 20 desideratus valeat preberi succursus, necnon nostram deliberacionem in consilio nostro factam, si ab aliorum forsan deliberacionibus discrepans aut divisa fuerit, apud hujusmodi dietam et in prosecu- cione dicti negocii in unam unanimem sentenciam reducendi concordandi et concludendi omnemque modum et viam, per quorum medium tantis ecclesie necessitatibus et anxietatibus salubrius possit con- suli, nostro nomine acceptandi et prosequendi omniaque et singula, que ipsorum oratorum et amba- 25 siatorum nostrorum interventu et unanimi consensu regum principum et prelatorum aut eorum ora- torum predictorum in dieta dieta conveniencium pro sancte matris ecclesie sacrique Romani imperii felici et tranquillo statu avisata et conclusa fuerint, acceptandi atque execucioni debite demandandi et transgressoribus contrafacientibus aut rebellibus auctoritate nostra penas debitas infligendi, similiter omnia alia et singula agendi faciendi et exequendi, que circa premissa et ipsorum quodlibet ne- so cessaria fuerint seu quomodolibet oportuna et que nosmet faceremus aut facere possemus sive deberemus, si convencioni ac diete predictis personaliter interessemus, eciamsi majora forent, quam in presentibus nostris literis continentur, aut mandatum exigerent magis speciale, volentes, quidquid per prefatos nostros oratores et ambasiatores aut majorem partem seu tres illorum, ut prefertur, circa premissa et quodlibet premissorum actum factum gestum ordinatum et conclu- se sum fuerit, approbare firmumque et ratum inviolabiliter observare. in cujus rei testimonium pre- sentes literas sub appensione nostri sigilli jussimus communiri. datum Grecz die octava mensis octobris anno etc. 41. 1441 Okt. 8 Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tacz. 40 E. Geleit nr. 66-67. 1441 Nov. 5 66. Erzbischof Dietrich von Mainz an Frankfurt: ersucht, den Legaten des Papstes [Eugen] und des Baseler Konzils, die zum Reichstage kommen, in den Geleitsbriefen den Gebrauch des Legatenkreuzes zu untersagen, da dieser mit seinen Privilegien und auch mit der kurfürstlichen Protestation unvereinbar sein würde. 1441 November 5 45 Bischofsheim. 1 Die in Petit gesetzten Teile der Vollmacht stammen aus der Vollmacht für königliche Ge- sandte vom 7. Januar 1441 (RTA. 15 nr. 321). Vgl. S. 46.
114 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Okt. 8 nibus et prematuro tempore accedere sperabamus. sed cum iterum ex inopinata inevi- tabili prepedicione accessum nostrum hujusmodi suspicemur posse aliquantulum retardari, nos, ne arduissimis rebus illis, que in convencione seu dieta hujusmodi necessario gerende sunt, ex ipsa retardacione accessus nostri aut nostre auctoritatis seu presencie personalis defectu periculum sive obstaculum aliquod ingeratur, sed ut cuncta ibidem agenda, quan-5 tum ad nos pertinebit, non minus processu ac ordine disponantur debitis, maturo 1 super hoc cum principibus prelatis comitibus et baronibus nostris consilio prehabito venerabiles Petrum Augustensem, Silvestrum Chiemensem episcopos principes, generosum Wilhelmum marchionem de Hochperg dominum de Rotel ac advocatum nostrum provincialem in Alsacia, strennuum Wolfhardum Fuchs de Fuchsperg militem, honorabiles magistros Thoman de Haselpach 10 sacre theologie doctorem canonicum sancti Stephani Wiennensis et Henricum Lewbing doctorem in legibus et juris canonici licenciatum, cancellarie nostre Romane regie protho- notarium, consiliarios devotos fideles nostros dilectos, in nostros constituimus creavimus fecimus et ordinavimus constituimus creamus facimus et ordinamus oratores mandatarios et ambasiatores, dantes et concedentes eisdem aut majori parti sive tribus ex ipsis plenam liberam ac omnimodam potestatem 15 et facultatem se in predicta dieta Franckfordensi nostro nomine presentandi inibique cum serenis- simis regibus principibus prelatis comitibus baronibus et nobilibus seu eorum oratoribus ac ambasia- toribus ad exhortacionem vocacionemque nostras ibidem convenientibus communiter vel di- visim tractandi consulendi concordandi et concludendi de ordine viis et modis, quibus supradicte sanete matri nostre katholice ecclesie in suis tribulacionibus et angustiis miserabiliter conturbate 20 desideratus valeat preberi succursus, necnon nostram deliberacionem in consilio nostro factam, si ab aliorum forsan deliberacionibus discrepans aut divisa fuerit, apud hujusmodi dietam et in prosecu- cione dicti negocii in unam unanimem sentenciam reducendi concordandi et concludendi omnemque modum et viam, per quorum medium tantis ecclesie necessitatibus et anxietatibus salubrius possit con- suli, nostro nomine acceptandi et prosequendi omniaque et singula, que ipsorum oratorum et amba- 25 siatorum nostrorum interventu et unanimi consensu regum principum et prelatorum aut eorum ora- torum predictorum in dieta dieta conveniencium pro sancte matris ecclesie sacrique Romani imperii felici et tranquillo statu avisata et conclusa fuerint, acceptandi atque execucioni debite demandandi et transgressoribus contrafacientibus aut rebellibus auctoritate nostra penas debitas infligendi, similiter omnia alia et singula agendi faciendi et exequendi, que circa premissa et ipsorum quodlibet ne- so cessaria fuerint seu quomodolibet oportuna et que nosmet faceremus aut facere possemus sive deberemus, si convencioni ac diete predictis personaliter interessemus, eciamsi majora forent, quam in presentibus nostris literis continentur, aut mandatum exigerent magis speciale, volentes, quidquid per prefatos nostros oratores et ambasiatores aut majorem partem seu tres illorum, ut prefertur, circa premissa et quodlibet premissorum actum factum gestum ordinatum et conclu- se sum fuerit, approbare firmumque et ratum inviolabiliter observare. in cujus rei testimonium pre- sentes literas sub appensione nostri sigilli jussimus communiri. datum Grecz die octava mensis octobris anno etc. 41. 1441 Okt. 8 Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tacz. 40 E. Geleit nr. 66-67. 1441 Nov. 5 66. Erzbischof Dietrich von Mainz an Frankfurt: ersucht, den Legaten des Papstes [Eugen] und des Baseler Konzils, die zum Reichstage kommen, in den Geleitsbriefen den Gebrauch des Legatenkreuzes zu untersagen, da dieser mit seinen Privilegien und auch mit der kurfürstlichen Protestation unvereinbar sein würde. 1441 November 5 45 Bischofsheim. 1 Die in Petit gesetzten Teile der Vollmacht stammen aus der Vollmacht für königliche Ge- sandte vom 7. Januar 1441 (RTA. 15 nr. 321). Vgl. S. 46.
Strana 115
E. Geleit nr. 66-67. 115 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 19 orig. chart. lit. clausa c. sig. in 1441 v. impr. laeso. Gedruckt bei Janssen 2, 24 nr. 49 aus unserer Vorlage. Nov. 5 Dietherich von gots gnaden erzbischof zu Mencze etc. Unsern gruß zuvor. ersamen lieben besundern. als iczunt unser gnedigister herre der Romisch konig von der heiligen kirchen sache wegen einen tag uf sant Mertins tag Nov. II nechstkompt gein Franckfurt verramet und auch unsere mitkurfursten andere fürsten und uns darzu zu komen beschreben hat, da ist uns furkomen, daz etliche cardinal von des 10 heiligen concilii wegen uf die obgenante zit auch gein Franckfurt komen werden. want nu wol versehenlich ist, daz sie geleits an uch, uf dem tage zu sin und widder und fur zu komen, gesinnen werden, so besorgen wir doch, wann daz nit vorkomen wurde, daz von ine uf demselben tage furgenomen werden mochte mit dem crûztragen, daz widder unser legacien und herlichkeit sin mochte, nachdem und daz dann auch uf dem tage zu 15 Mencze 1 von ine furgenomen wart. hirumb und nachdem wir in unser provincien legatus natus sin und soliche cruce tragen widder unser friheit und herlichkeit und auch privi- legia 2 und widder die protestacion 3 were, darin unsere mitkurfursten und andere fursten und wir mit einander sin, so begeren wir von uch und bitten uch mit ganzem fliße und ernste, daz ir uns in solichem geleite, ob die parthien von unsers heiligen vatters des 20 babsts oder des concilii wegen daz an uch gesinnen und ir ine daz geben wurdent, ver- sorgen und ufnemen wollent, daz der parthien dheine sich understehe, daz cruze zu tragen oder zu furen laßen, uf daz davon kein nuwerunge entsteen dorfe und man zu den andern sachen, darumb der obgenante tag verramet worden ist, deste flißiger ver- steen moge. und wollent uch in den sachen halten und darzu thun, als wir uch in 25 sunderheit wol getruwen. daran thunt ir uns sundern danknemen willen. geben zu Bischofsheim am sontage nach allerheiligen tage anno etc. 41. [in verso] Den ersamen burgermeister und rat der stat zu Franckfurt, unsern lieben besundern. 1441 Nov. 5 so 67. Der Rat zu Frankfurt bekennt, daß er Sifriden von Zulhart dem Alteren, Heinczen 1441 Schilling und Burckart Stormfeder, denen der Römische König einen Frieden mit den verbündeten Reichsstädten bis zum nächsten Dreikönigstag geboten und auf heute Samstag einen Tag nach Frankfurt gesetzt hat 4, Geleit gegeben habe, so daß sie mit ihren Freunden und den Ihrigen, die sie zu dem Tage mitbringen (doch mit Aus- schluß derjenigen, die Frankfurts offene Feinde sind), während der Dauer des Tages in Frankfurt sein können. 1441 November 18 [Frankfurt]. 35 Nov. 18 114427 Jan. 6 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3963, 4 conc. chart. mit Korrekturen. Datum anno domini 1441 sabbato ante Elizabeth. F. Besuch des Tages nr. 68-79. 40 68. Papst Eugen IV. an Bischof [Leonhard] von Passau: soll sich zum Römischen 1441 König begeben, sobald er hört, daß dieser in der Nähe von Innsbruck angekommen Sept. 1 1 Vgl. RTA. 15, 550-552. 2 Vgl. darüber Hinschius, Das Kirchenrecht der Katholiken und Protestanten 1, 607-609; auch 45 Schulte in der Realenzyklopädie für protestantische Theologie 11, 341-342. 8 Vgl. die am 17. März 1438 und am 28. No- vomber 1439 darüber veröffentlichten Urkunden in RTA. 13 nr. 130 und in Mon. conc. 3, 429-432 (künftig auch in RTA. Bd. 14). * Vgl. S. 45. 15*
E. Geleit nr. 66-67. 115 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 19 orig. chart. lit. clausa c. sig. in 1441 v. impr. laeso. Gedruckt bei Janssen 2, 24 nr. 49 aus unserer Vorlage. Nov. 5 Dietherich von gots gnaden erzbischof zu Mencze etc. Unsern gruß zuvor. ersamen lieben besundern. als iczunt unser gnedigister herre der Romisch konig von der heiligen kirchen sache wegen einen tag uf sant Mertins tag Nov. II nechstkompt gein Franckfurt verramet und auch unsere mitkurfursten andere fürsten und uns darzu zu komen beschreben hat, da ist uns furkomen, daz etliche cardinal von des 10 heiligen concilii wegen uf die obgenante zit auch gein Franckfurt komen werden. want nu wol versehenlich ist, daz sie geleits an uch, uf dem tage zu sin und widder und fur zu komen, gesinnen werden, so besorgen wir doch, wann daz nit vorkomen wurde, daz von ine uf demselben tage furgenomen werden mochte mit dem crûztragen, daz widder unser legacien und herlichkeit sin mochte, nachdem und daz dann auch uf dem tage zu 15 Mencze 1 von ine furgenomen wart. hirumb und nachdem wir in unser provincien legatus natus sin und soliche cruce tragen widder unser friheit und herlichkeit und auch privi- legia 2 und widder die protestacion 3 were, darin unsere mitkurfursten und andere fursten und wir mit einander sin, so begeren wir von uch und bitten uch mit ganzem fliße und ernste, daz ir uns in solichem geleite, ob die parthien von unsers heiligen vatters des 20 babsts oder des concilii wegen daz an uch gesinnen und ir ine daz geben wurdent, ver- sorgen und ufnemen wollent, daz der parthien dheine sich understehe, daz cruze zu tragen oder zu furen laßen, uf daz davon kein nuwerunge entsteen dorfe und man zu den andern sachen, darumb der obgenante tag verramet worden ist, deste flißiger ver- steen moge. und wollent uch in den sachen halten und darzu thun, als wir uch in 25 sunderheit wol getruwen. daran thunt ir uns sundern danknemen willen. geben zu Bischofsheim am sontage nach allerheiligen tage anno etc. 41. [in verso] Den ersamen burgermeister und rat der stat zu Franckfurt, unsern lieben besundern. 1441 Nov. 5 so 67. Der Rat zu Frankfurt bekennt, daß er Sifriden von Zulhart dem Alteren, Heinczen 1441 Schilling und Burckart Stormfeder, denen der Römische König einen Frieden mit den verbündeten Reichsstädten bis zum nächsten Dreikönigstag geboten und auf heute Samstag einen Tag nach Frankfurt gesetzt hat 4, Geleit gegeben habe, so daß sie mit ihren Freunden und den Ihrigen, die sie zu dem Tage mitbringen (doch mit Aus- schluß derjenigen, die Frankfurts offene Feinde sind), während der Dauer des Tages in Frankfurt sein können. 1441 November 18 [Frankfurt]. 35 Nov. 18 114427 Jan. 6 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3963, 4 conc. chart. mit Korrekturen. Datum anno domini 1441 sabbato ante Elizabeth. F. Besuch des Tages nr. 68-79. 40 68. Papst Eugen IV. an Bischof [Leonhard] von Passau: soll sich zum Römischen 1441 König begeben, sobald er hört, daß dieser in der Nähe von Innsbruck angekommen Sept. 1 1 Vgl. RTA. 15, 550-552. 2 Vgl. darüber Hinschius, Das Kirchenrecht der Katholiken und Protestanten 1, 607-609; auch 45 Schulte in der Realenzyklopädie für protestantische Theologie 11, 341-342. 8 Vgl. die am 17. März 1438 und am 28. No- vomber 1439 darüber veröffentlichten Urkunden in RTA. 13 nr. 130 und in Mon. conc. 3, 429-432 (künftig auch in RTA. Bd. 14). * Vgl. S. 45. 15*
Strana 116
116 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Sept. 1 ist, und soll dann den für den 11. November ausgeschriebenen Frankfurter Reichs- tag besuchen, um dort für die Interessen des Papstes und des apostolischen Stuhles zu wirken. 1441 September 1 Florenz. Aus München Reichs-A. Urkunden, Passau (bischöfliches Archiv) fasc. 62 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. In der unteren rechten Ecke der Rückseite steht 5 Blondus. Eugenius episcopus servus servorum dei venerabili fratri .. episcopo Pataviensi salutem et apostolicam benedictionem. referentibus per litteras oratoribus nostris, quos in partibus Germanie habemus 1, et aliorum quorundam testimonio intelleximus tuam fraternitatem in nostri status et sancte apostolice sedis rebus multa hactenus operatam 10 esse. que quidem omnia cordi habemus fixa, vicissitudinem in tempore et, quam pri- mum sese offerret occasio, reddituri. ceterum ut, quod sponte tua laudabiliter cepisti, nobis etiam invitantibus perficere possis, hortamur in domino eandem fraternitatem tuam, ut, quam primum intellexeris carissimum in Christo filium nostrum regem Romanorum ascendisse ad partes Austrie prope Isburg, conferas te ad celsitudinem suam et pariter 15 Nor. Il postea ad dietam, que in festo beati Martini apud Francfordiam celebrari debebit, opera- turus illa, que rebus nostris et sancte sedis apostolice intelliges conductura. datum 1441 Florentie anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo quadragesimo primo Sept. quinto “ nonas septembris pontificatus nostri anno undecimo. [in verso] Venerabili fratri episcopo Pataviensi. Johannes de Augeroles. 20 1441 Sept. 5 69. Das Baseler Konzil an die Universität Köln: ersucht sie, einige ihrer Doktoren am Frankfurter Reichstage teilnehmen zu lassen; verläßt sich darauf, daß sie überall, wo es nötig ist, schriftlich und mündlich für die oberste Autorität der Kirche ein- treten wird. 1441 September 5 Basel. 25 A aus Köln Stadt-A. Universität nr. 61 fol. 133b-134a cop. chart. saec. 18 ex., an- gefertigt vom Domvikar B. J. Alfter nach einem jetzt nicht mehr vorhandenen „Regi- strum 1“ und mit Benutzung unserer Vorlage B. B coll. ebenda Universität nr. 60 a pag. 465-468 cop. chart. saec. 18 ex, ebenfalls aus dem oben erwähnten „Registrum 1“. Gedruckt bei Bianco, Die alte Universität Köln Teil 1 (Köln 1855), Anlagen S. 214-216, aus den „Universitäts-Annalen“, d. i. aus unserer Vorlage B. 30 Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris studii universitatis Coloniensis salutem et omnipotentis dei benedictionem. fides vestra et ss laudabilis constantia annuntiantur in universo orbe, quibus in hiis novissimis temporibus auctoritatem ecclesie dei et ewangelicam veritatem virtuose defenditis, resistentes inimico humani generis, qui „refrigescente caritate multorum"2 diris persecutionibus impetivit ipsam ecclesiam volens non solum reformationem ejus impedire, per quam homines ad- ducerentur ad salutem, verum etiam auctoritatem conciliorum generalium subvertere, ne 10 deinceps per eam hereses exterminari aut deformitates notorie corrigi valerent. que per- spicaci intellectu considerans vester cetus et pericula gregi dominico imminentia diligenti librans examine palam universis curavit manifestare veritatem. ex qua re magnum meri- tum apud justum retributorem devotiones vestre obtinent, qui et tribulationes ecclesie a) sic. b) A persecutoribus, korr. aus persecutioribus. c) B impedivit. 45 Vgl. S. 20 und 21. Vgl. Matth. 24, 12.
116 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Sept. 1 ist, und soll dann den für den 11. November ausgeschriebenen Frankfurter Reichs- tag besuchen, um dort für die Interessen des Papstes und des apostolischen Stuhles zu wirken. 1441 September 1 Florenz. Aus München Reichs-A. Urkunden, Passau (bischöfliches Archiv) fasc. 62 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. In der unteren rechten Ecke der Rückseite steht 5 Blondus. Eugenius episcopus servus servorum dei venerabili fratri .. episcopo Pataviensi salutem et apostolicam benedictionem. referentibus per litteras oratoribus nostris, quos in partibus Germanie habemus 1, et aliorum quorundam testimonio intelleximus tuam fraternitatem in nostri status et sancte apostolice sedis rebus multa hactenus operatam 10 esse. que quidem omnia cordi habemus fixa, vicissitudinem in tempore et, quam pri- mum sese offerret occasio, reddituri. ceterum ut, quod sponte tua laudabiliter cepisti, nobis etiam invitantibus perficere possis, hortamur in domino eandem fraternitatem tuam, ut, quam primum intellexeris carissimum in Christo filium nostrum regem Romanorum ascendisse ad partes Austrie prope Isburg, conferas te ad celsitudinem suam et pariter 15 Nor. Il postea ad dietam, que in festo beati Martini apud Francfordiam celebrari debebit, opera- turus illa, que rebus nostris et sancte sedis apostolice intelliges conductura. datum 1441 Florentie anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo quadragesimo primo Sept. quinto “ nonas septembris pontificatus nostri anno undecimo. [in verso] Venerabili fratri episcopo Pataviensi. Johannes de Augeroles. 20 1441 Sept. 5 69. Das Baseler Konzil an die Universität Köln: ersucht sie, einige ihrer Doktoren am Frankfurter Reichstage teilnehmen zu lassen; verläßt sich darauf, daß sie überall, wo es nötig ist, schriftlich und mündlich für die oberste Autorität der Kirche ein- treten wird. 1441 September 5 Basel. 25 A aus Köln Stadt-A. Universität nr. 61 fol. 133b-134a cop. chart. saec. 18 ex., an- gefertigt vom Domvikar B. J. Alfter nach einem jetzt nicht mehr vorhandenen „Regi- strum 1“ und mit Benutzung unserer Vorlage B. B coll. ebenda Universität nr. 60 a pag. 465-468 cop. chart. saec. 18 ex, ebenfalls aus dem oben erwähnten „Registrum 1“. Gedruckt bei Bianco, Die alte Universität Köln Teil 1 (Köln 1855), Anlagen S. 214-216, aus den „Universitäts-Annalen“, d. i. aus unserer Vorlage B. 30 Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris studii universitatis Coloniensis salutem et omnipotentis dei benedictionem. fides vestra et ss laudabilis constantia annuntiantur in universo orbe, quibus in hiis novissimis temporibus auctoritatem ecclesie dei et ewangelicam veritatem virtuose defenditis, resistentes inimico humani generis, qui „refrigescente caritate multorum"2 diris persecutionibus impetivit ipsam ecclesiam volens non solum reformationem ejus impedire, per quam homines ad- ducerentur ad salutem, verum etiam auctoritatem conciliorum generalium subvertere, ne 10 deinceps per eam hereses exterminari aut deformitates notorie corrigi valerent. que per- spicaci intellectu considerans vester cetus et pericula gregi dominico imminentia diligenti librans examine palam universis curavit manifestare veritatem. ex qua re magnum meri- tum apud justum retributorem devotiones vestre obtinent, qui et tribulationes ecclesie a) sic. b) A persecutoribus, korr. aus persecutioribus. c) B impedivit. 45 Vgl. S. 20 und 21. Vgl. Matth. 24, 12.
Strana 117
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 117 1441 sue circa finem seculorum venturas predixit et „perseverantibus usque in finem" 1 grandia premia repromisit. jam vero satis universo orbi cognitum esse potest, quanta sit justitia hujus sancte synodi et sanctissimi domini Felicis pape V. pro ipsa auctoritate omnium conciliorum sustinenda decertantium quantaque fuerit necessitas, ut auctoritatem ipsam 5 non permitterent succumbere, sed eam defenderent usque in finem nec pro quibuseunque adversitatibus aut persecutionibus in ea re deficerent. sed post tanta certamina jam tempus esset, ut omnes Christicole per orbem dispersi unanimiter viam veritatis amplexa- rentur ac sic quietem et pacem navicule Christi tantis fluctuationibus agitate redderent. non enim potest desiderata tranquillitas adesse mortalibus, quamdiu veritas impugnatur. 10 retulerunt autem nobis oratores nostri nuper a presentia carissimi ecclesie filii regis Ro- manorum illustris redeuntes 2 serenitatem ejus regiam, que jugiter hoc sacrum “ concilium manutenet protegit et defendit, velle proximo festo beati Martini in Francfordiam descen- Nov. I1 dere. cujus per medium speramus res ecclesie ad laudem omnipotentis dei et animarum salutem feliciter prosperari. sed maxime opus est, ut viri litterati, quibus talenta scien- 15 tiarum a domino credita sunt, fideles labores in obsequium ecclesie impendere curent et in tempore necessitatis non obmutescant, quin potius principibus atque populis aperiant viam veritatis et salutis, quamb si virtuose prosequatur, ut speramus, devotus ipse rex cum ceteris inclitis Germanie principibus, non dubitamus universam ecclesiam favente gratia spiritus paracliti multa vere pacis habundantia et bonorum salutarium ubertate potiri, neque deus permittet ecclesiam suam conculcari aut veritatem prosterni. exurgant itaque animi vestri " in defensionem ecclesie dei athlete veritatis et omnino disponite, ut aliquos vestri e parte in predicta dieta solempnes doctores habeatis fideliter laboraturos pro honore dei et bono publico Christiane religionis. loci quidem illius Franckfordensis* propinquitas accessui vestros prestat oportunitatem et tempus conveniens ministratur, quo possitis dignos fructus efficere ac vestrum ministerium debite explere ad gloriam Christi et salutem populorum, nam et satis perpendere potestis, quanta esset ecclesie desolatio, si nunc ea ruere permitterentur, que in concilio Constantiensi et hoc Basiliensi acta sunt. quibus prostratis et conculcatis parva aut nulla mentio deinceps de conciliis generalibus haberetur. et qualiter tunc omnia agerentur, deus scit. necesse quoque est s0 pro conservatione fidei orthodoxe et manutenentia universalis ecclesie atque unitatis sue et totius status ejus, ut cuncti Christiani unam supremam auctoritatem ecclesie recognos- cant in terris, ad quam sit omnium recursus, sicut discretiones vestras apud omnes, ubi opus erit, plenius et scripturis et orationibus atque sermonibus€ explicaturas esse confi- dimus, parati semper omnia agere, que honori et utilitati vestre universitatis ac perso- 35 narum vestrarum accommoda esse noverimus, auxiliante spiritu paraclito, qui devotiones vestras feliciter in cunctis dirigere et conservare dignetur. datum Basilee nonis sep- tembris anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. [supra] Dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris studii universitatis 40 Coloniensis. 20 25 1441 Sept. 5 Sept. 5 Johannes Helpsem. 70. Papst Felix V. an die Universität Köln: rühmt ihr eifriges Wirken für die Kirche und die Autorität der allgemeinen Konzilien und ihr Auftreten gegen diejenigen, die das Baseler Konzil und ihn selbst verfolgen und seine gerechte Sache zu verwirren trachten; ermahnt sie, in ihrem Bemühen fortzufahren und besonders den Reichstag 1441 Sept. 6 45 a) em.; AB secretum. b) B quem. c) B veritatis statt vere pacis. d) em.; AB nostri. e) desgleichen. f) B Francofurtensis. g) in A korr. aus nostro. h) AB add. plenius. 1 Vgl. Matth. 24, 13. 2 Vgl. S. 20, 21 und 34.
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 117 1441 sue circa finem seculorum venturas predixit et „perseverantibus usque in finem" 1 grandia premia repromisit. jam vero satis universo orbi cognitum esse potest, quanta sit justitia hujus sancte synodi et sanctissimi domini Felicis pape V. pro ipsa auctoritate omnium conciliorum sustinenda decertantium quantaque fuerit necessitas, ut auctoritatem ipsam 5 non permitterent succumbere, sed eam defenderent usque in finem nec pro quibuseunque adversitatibus aut persecutionibus in ea re deficerent. sed post tanta certamina jam tempus esset, ut omnes Christicole per orbem dispersi unanimiter viam veritatis amplexa- rentur ac sic quietem et pacem navicule Christi tantis fluctuationibus agitate redderent. non enim potest desiderata tranquillitas adesse mortalibus, quamdiu veritas impugnatur. 10 retulerunt autem nobis oratores nostri nuper a presentia carissimi ecclesie filii regis Ro- manorum illustris redeuntes 2 serenitatem ejus regiam, que jugiter hoc sacrum “ concilium manutenet protegit et defendit, velle proximo festo beati Martini in Francfordiam descen- Nov. I1 dere. cujus per medium speramus res ecclesie ad laudem omnipotentis dei et animarum salutem feliciter prosperari. sed maxime opus est, ut viri litterati, quibus talenta scien- 15 tiarum a domino credita sunt, fideles labores in obsequium ecclesie impendere curent et in tempore necessitatis non obmutescant, quin potius principibus atque populis aperiant viam veritatis et salutis, quamb si virtuose prosequatur, ut speramus, devotus ipse rex cum ceteris inclitis Germanie principibus, non dubitamus universam ecclesiam favente gratia spiritus paracliti multa vere pacis habundantia et bonorum salutarium ubertate potiri, neque deus permittet ecclesiam suam conculcari aut veritatem prosterni. exurgant itaque animi vestri " in defensionem ecclesie dei athlete veritatis et omnino disponite, ut aliquos vestri e parte in predicta dieta solempnes doctores habeatis fideliter laboraturos pro honore dei et bono publico Christiane religionis. loci quidem illius Franckfordensis* propinquitas accessui vestros prestat oportunitatem et tempus conveniens ministratur, quo possitis dignos fructus efficere ac vestrum ministerium debite explere ad gloriam Christi et salutem populorum, nam et satis perpendere potestis, quanta esset ecclesie desolatio, si nunc ea ruere permitterentur, que in concilio Constantiensi et hoc Basiliensi acta sunt. quibus prostratis et conculcatis parva aut nulla mentio deinceps de conciliis generalibus haberetur. et qualiter tunc omnia agerentur, deus scit. necesse quoque est s0 pro conservatione fidei orthodoxe et manutenentia universalis ecclesie atque unitatis sue et totius status ejus, ut cuncti Christiani unam supremam auctoritatem ecclesie recognos- cant in terris, ad quam sit omnium recursus, sicut discretiones vestras apud omnes, ubi opus erit, plenius et scripturis et orationibus atque sermonibus€ explicaturas esse confi- dimus, parati semper omnia agere, que honori et utilitati vestre universitatis ac perso- 35 narum vestrarum accommoda esse noverimus, auxiliante spiritu paraclito, qui devotiones vestras feliciter in cunctis dirigere et conservare dignetur. datum Basilee nonis sep- tembris anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. [supra] Dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris studii universitatis 40 Coloniensis. 20 25 1441 Sept. 5 Sept. 5 Johannes Helpsem. 70. Papst Felix V. an die Universität Köln: rühmt ihr eifriges Wirken für die Kirche und die Autorität der allgemeinen Konzilien und ihr Auftreten gegen diejenigen, die das Baseler Konzil und ihn selbst verfolgen und seine gerechte Sache zu verwirren trachten; ermahnt sie, in ihrem Bemühen fortzufahren und besonders den Reichstag 1441 Sept. 6 45 a) em.; AB secretum. b) B quem. c) B veritatis statt vere pacis. d) em.; AB nostri. e) desgleichen. f) B Francofurtensis. g) in A korr. aus nostro. h) AB add. plenius. 1 Vgl. Matth. 24, 13. 2 Vgl. S. 20, 21 und 34.
Strana 118
118 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Sept. 6 zu beschicken, den K. Friedrich für den 11. November nach Frankfurt ausgeschrieben hat. 1441 September 6 Basel. K aus Köln Stadt-A. Universität nr. 59 (Registrum litterarum universitatis Coloniensis Tom. III) Stück 1 cop. chart. saec. 15 ex., angefertigt nach einem jetzt nicht mehr vorhandenen „Registrum 1“. Unterschrift und Adresse sind weggelassen; wir er- 5 gänzen beide aus A und B. coll. ebenda Universität nr. 61 fol. 134ab cop. chart. sacc. 18 ex., angefertigt vom Dom- vikar B. J. Alfter nach dem oben erwähnten „Registrum 1“ und mit Benutzung unserer Vorlage B. B coll. ebenda Universität nr. 60s pag. 469-471 cop. chart. saec. 18 ex., ebenfalls nach 10 „Registrum 1“ angefertigt. A Felix episcopus servus servorum dei dilectis filiis rectori doctoribus et magistris universitatis studii Coloniensis salutem et apostolicam benedictionem. zelus caritatis, quem ad domum dei, ipsam videlicet universalem ecclesiam, geritis, merito commendare et laudare debemus. pro cujus eciam domus defensione nos et nostra volumus* exponere, 15 ut illi petre, super quam fundata est, Christo deo nostro fidele obsequium impendamus. videtis quidem, dilecti filii, ventos validos et inundancia flumina mundanarum temptacio- num variarumque adversitatum et persecutionum b irruisse, ut auctoritatem generalium conciliorum everterent, per quam fides orthodoxa et tocius ecclesiastice à fidei fundamen- tum conservari habet in terris. sed beati sunt, qui se opponunt „murum pro domo 20 Israel" 1, sicut vestras devociones e facere cognovimus, preclaris doctrinis illustrantes ani- mos hominum, ut non permittant se peregrinis seduci doctrinis, sed constanter adhereant doctrine veritatis, quam in duobus jam sacris generalibus' conciliis Constanciensi et hoc Basiliensi universa tenuit ecclesia, neque aures accomodent illusionibus et s decepcionibus eorum, qui hanc sanctam synodum h et nos persecuntur ac justiciam nostram confundere 25 moliuntur existimantes, si hoc efficere possint, modicam aut nullam deinceps de conciliis generalibus aut eorum auctoritate fieri mencionem. sed omnipotens deus videt cogi- taciones illorum. qui ecclesiam suam et fidem orthodoxam non sic conculcari aut pro- sterni permittet quique intellectus virorum eruditorum in lege domini et ipsum deum timencium variis in regionibus illustrati, ut veritatem doctrine omnibus patefaciant, per so cujus amplexum speramus ipsius altissimi favente clemencia pacem et quietem dari ecclesie universe, sicut autem bene incepistis, sic majoribus meritorum incrementis fructificare curetis ad ipsius elucidacionem veritatis, erudientes plurimos ad justiciam, ut fulgere mereamini in perpetuas eternitates, singulariterque in convencione Franckfordensik, quam Nov. 11 karissimus in Christo filius Fredericus rex Romanorum illustris proximo festo beati Mar- 85 tini tenere disposuit, solempnes habete oratores, cum locus ille satis vobis propinquus existat, per quos talenta scienciarum vobis a domino credita expendatis ad 1 lucrifac- tionem animarum multarum et relevacionem ecclesie a languoribus et doloribus suis. nichil enim m acceptabilius offerre domino potestis quam in tempore tante necessitatis obsequendo fideliter ipsi ecclesie sue sancte. cujus dono digna suscipietis premia et 40 coram omnibus diligentibus eum vobis " erit honor et gloria, nec vestrorum laborum hec sancta synodus et nos erimus immemores. datum Basilee 8. idus septembris° anno a ? nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo pontificatus nostri anno secundo. 1441 Sept. 6 [supra] Dilectis filiis rectori doctoribus et magistris universitatis studii Coloniensis. Hermannus Jegir. 45 a) A voluimus. b) K percussionum. c) AB stellen um conciliorum generalium. d) K ecclesiastici stati eccle- siastice fidei. e) AB dominationes. f) B stelll um conciliis generalibus. g) AB ac. h) AB add. Basi- liensem, i) K perlustrat. k) B Francofurtensi. I) A a. m) om. K. n) A nobis. o) K semptembris. p) K om. a nativitate. 50 Ezechiel 13, 5.
118 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Sept. 6 zu beschicken, den K. Friedrich für den 11. November nach Frankfurt ausgeschrieben hat. 1441 September 6 Basel. K aus Köln Stadt-A. Universität nr. 59 (Registrum litterarum universitatis Coloniensis Tom. III) Stück 1 cop. chart. saec. 15 ex., angefertigt nach einem jetzt nicht mehr vorhandenen „Registrum 1“. Unterschrift und Adresse sind weggelassen; wir er- 5 gänzen beide aus A und B. coll. ebenda Universität nr. 61 fol. 134ab cop. chart. sacc. 18 ex., angefertigt vom Dom- vikar B. J. Alfter nach dem oben erwähnten „Registrum 1“ und mit Benutzung unserer Vorlage B. B coll. ebenda Universität nr. 60s pag. 469-471 cop. chart. saec. 18 ex., ebenfalls nach 10 „Registrum 1“ angefertigt. A Felix episcopus servus servorum dei dilectis filiis rectori doctoribus et magistris universitatis studii Coloniensis salutem et apostolicam benedictionem. zelus caritatis, quem ad domum dei, ipsam videlicet universalem ecclesiam, geritis, merito commendare et laudare debemus. pro cujus eciam domus defensione nos et nostra volumus* exponere, 15 ut illi petre, super quam fundata est, Christo deo nostro fidele obsequium impendamus. videtis quidem, dilecti filii, ventos validos et inundancia flumina mundanarum temptacio- num variarumque adversitatum et persecutionum b irruisse, ut auctoritatem generalium conciliorum everterent, per quam fides orthodoxa et tocius ecclesiastice à fidei fundamen- tum conservari habet in terris. sed beati sunt, qui se opponunt „murum pro domo 20 Israel" 1, sicut vestras devociones e facere cognovimus, preclaris doctrinis illustrantes ani- mos hominum, ut non permittant se peregrinis seduci doctrinis, sed constanter adhereant doctrine veritatis, quam in duobus jam sacris generalibus' conciliis Constanciensi et hoc Basiliensi universa tenuit ecclesia, neque aures accomodent illusionibus et s decepcionibus eorum, qui hanc sanctam synodum h et nos persecuntur ac justiciam nostram confundere 25 moliuntur existimantes, si hoc efficere possint, modicam aut nullam deinceps de conciliis generalibus aut eorum auctoritate fieri mencionem. sed omnipotens deus videt cogi- taciones illorum. qui ecclesiam suam et fidem orthodoxam non sic conculcari aut pro- sterni permittet quique intellectus virorum eruditorum in lege domini et ipsum deum timencium variis in regionibus illustrati, ut veritatem doctrine omnibus patefaciant, per so cujus amplexum speramus ipsius altissimi favente clemencia pacem et quietem dari ecclesie universe, sicut autem bene incepistis, sic majoribus meritorum incrementis fructificare curetis ad ipsius elucidacionem veritatis, erudientes plurimos ad justiciam, ut fulgere mereamini in perpetuas eternitates, singulariterque in convencione Franckfordensik, quam Nov. 11 karissimus in Christo filius Fredericus rex Romanorum illustris proximo festo beati Mar- 85 tini tenere disposuit, solempnes habete oratores, cum locus ille satis vobis propinquus existat, per quos talenta scienciarum vobis a domino credita expendatis ad 1 lucrifac- tionem animarum multarum et relevacionem ecclesie a languoribus et doloribus suis. nichil enim m acceptabilius offerre domino potestis quam in tempore tante necessitatis obsequendo fideliter ipsi ecclesie sue sancte. cujus dono digna suscipietis premia et 40 coram omnibus diligentibus eum vobis " erit honor et gloria, nec vestrorum laborum hec sancta synodus et nos erimus immemores. datum Basilee 8. idus septembris° anno a ? nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo pontificatus nostri anno secundo. 1441 Sept. 6 [supra] Dilectis filiis rectori doctoribus et magistris universitatis studii Coloniensis. Hermannus Jegir. 45 a) A voluimus. b) K percussionum. c) AB stellen um conciliorum generalium. d) K ecclesiastici stati eccle- siastice fidei. e) AB dominationes. f) B stelll um conciliis generalibus. g) AB ac. h) AB add. Basi- liensem, i) K perlustrat. k) B Francofurtensi. I) A a. m) om. K. n) A nobis. o) K semptembris. p) K om. a nativitate. 50 Ezechiel 13, 5.
Strana 119
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 119 71. Das Baseler Konzil an die Universität Wien: lobt ihr Eintreten für Konzil und Papst bei K. Friedrich; ermahnt sie, darin fortzufahren; bittet um Beschickung des Frankfurter Reichstages. 1441 September 9 Basel. 1441 Sept. 9 Aus Wien Univ.-A. Lade 41 nr. 31 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. Unter der Unterschrift und zwischen den Einschnitten für die Bullenschnur steht placet, beide Male von ein und derselben Hand. Im Auszuge bei Kink a. a. O. I, 2 S. 71-72 aus unserer Vorlage. Regest bei Zeibig a. a. O. 8, 615. Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- 10 versalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris uni- versitatis studii Wienensis salutem et omnipotentis dei benedictionem. aperte jam conspicere potest universus orbis misericordiam domini super ecclesiam suam, quam etsi flagellari agitarique permittat, eam tamen inter pressuras seculi assidue consolatur et ipsius veritatem justiciamque confortat, ut et flagellorum adversitate exerceatur ad coro- 15 nam et consolationum dulcedine sustentetur et recreetur usque ad consummationem seculi duratura videmus enim, postquam ipsa ecclesia ex omni regione catholici orbis in hac sancta synodo congregata est, persecutiones varias esse excitatas adversus eam, ut abs- que desiderate reformationis effectu dissiparetur ipsius congregatio et non solum hujus sacri concilii sed etiam aliorum enervaretur auctoritas, deinceps quoque de conciliis ipsis 20 aut éorum canonibus ac diffinitionibus fidem mores et salutem animarum concernentibus parva aut nulla mencio haberetur in terris. varii favores ab hominibus hujus mundi multi- plicibus artibus et longo tempore practicati vieque plurime excogitate sunt in destructionem hujus sancte synodi et fere omnes, quas perquirere potuerunt mundana ingenia. sed quoniam non est scientia neque consilium contra dominum, restitit illis divina virtus, 25 cujus voluntate hec sancta synodus congregata fuit accedente in hoc auctoritate duorum precedentium conciliorum duorumque Romanorum pontificum ac totius orbis consensu profitentis eandem sanctam synodum in spiritu sancto legitime congregatam. providit superna clementia, ut viri studiosi sapientie et deum timentes, presertim illi, quos pre- clare universitates variis in locis enutriunt, lucem doctrinarum suarum in auxilium ec- so clesie laborantis effunderent, per quam tenebrarum et errorum insurgentium caligo dissi- petur et refulgens claritas veritatis ac sane doctrine dies salutis et jocunde pacis reducat super terram. singulariter autem hoc divinum beneficium apud vestram insignem uni- versitatem vigere cognoscimus ex relatione oratorum nostrorum, quos nuper ad carissimum ecclesie filium Fredericum regem Romanorum illustrem miseramus 1, exponentium nobis, 85 quanta virtute opposueritis vos „murum pro domo Israel" 2, fideliter informantes regiam majestatem de ipsa veritate et justicia, quam hec sancta synodus prosequitur et sustinet pro salute universorum unacum sanctissimo domino Felice papa quinto, qui pro tuitione ecclesie ac fidei et auctoritatis conciliorum generalium corpus proprium et bona inces- santer exponit, cujus auxilio in hoc tempore necessitatis ecclesia plurimum indigebat, 4o et omnipotens deus omnia futura previdens ipsum ad hoc reservasse videtur, ut ejus ministerio fides defenderetur et salus orbi universo procuraretur. sicut itaque laudabiliter incepit vestra virtus, sic majori meritorum incremento elucidationem veritatis ecclesie prosequatur, dum per medium bone informationis vestre regiam serenitatem ad ejusdem veritatis tuitionem et prosecutionem excitantes non mediocriter toti ecclesie auxiliari va- a5 letis ad dei gloriam et honorem perpetuum ipsius serenissimi regis ac Romani imperii. et quoniam nunc maxime opus est in eam rem sedulos explere labores, dum apud Franc- fordiam proximo festo beati Martini regia presentia dicitur affutura cum prelatorum et Nov. 11 principum copiosa multitudine, decet vestram universitatem suos illic mittere solennes 1 Vgl. S. 20, 21 und 34. Ezechiel 13, 5.
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 119 71. Das Baseler Konzil an die Universität Wien: lobt ihr Eintreten für Konzil und Papst bei K. Friedrich; ermahnt sie, darin fortzufahren; bittet um Beschickung des Frankfurter Reichstages. 1441 September 9 Basel. 1441 Sept. 9 Aus Wien Univ.-A. Lade 41 nr. 31 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. Unter der Unterschrift und zwischen den Einschnitten für die Bullenschnur steht placet, beide Male von ein und derselben Hand. Im Auszuge bei Kink a. a. O. I, 2 S. 71-72 aus unserer Vorlage. Regest bei Zeibig a. a. O. 8, 615. Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- 10 versalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris uni- versitatis studii Wienensis salutem et omnipotentis dei benedictionem. aperte jam conspicere potest universus orbis misericordiam domini super ecclesiam suam, quam etsi flagellari agitarique permittat, eam tamen inter pressuras seculi assidue consolatur et ipsius veritatem justiciamque confortat, ut et flagellorum adversitate exerceatur ad coro- 15 nam et consolationum dulcedine sustentetur et recreetur usque ad consummationem seculi duratura videmus enim, postquam ipsa ecclesia ex omni regione catholici orbis in hac sancta synodo congregata est, persecutiones varias esse excitatas adversus eam, ut abs- que desiderate reformationis effectu dissiparetur ipsius congregatio et non solum hujus sacri concilii sed etiam aliorum enervaretur auctoritas, deinceps quoque de conciliis ipsis 20 aut éorum canonibus ac diffinitionibus fidem mores et salutem animarum concernentibus parva aut nulla mencio haberetur in terris. varii favores ab hominibus hujus mundi multi- plicibus artibus et longo tempore practicati vieque plurime excogitate sunt in destructionem hujus sancte synodi et fere omnes, quas perquirere potuerunt mundana ingenia. sed quoniam non est scientia neque consilium contra dominum, restitit illis divina virtus, 25 cujus voluntate hec sancta synodus congregata fuit accedente in hoc auctoritate duorum precedentium conciliorum duorumque Romanorum pontificum ac totius orbis consensu profitentis eandem sanctam synodum in spiritu sancto legitime congregatam. providit superna clementia, ut viri studiosi sapientie et deum timentes, presertim illi, quos pre- clare universitates variis in locis enutriunt, lucem doctrinarum suarum in auxilium ec- so clesie laborantis effunderent, per quam tenebrarum et errorum insurgentium caligo dissi- petur et refulgens claritas veritatis ac sane doctrine dies salutis et jocunde pacis reducat super terram. singulariter autem hoc divinum beneficium apud vestram insignem uni- versitatem vigere cognoscimus ex relatione oratorum nostrorum, quos nuper ad carissimum ecclesie filium Fredericum regem Romanorum illustrem miseramus 1, exponentium nobis, 85 quanta virtute opposueritis vos „murum pro domo Israel" 2, fideliter informantes regiam majestatem de ipsa veritate et justicia, quam hec sancta synodus prosequitur et sustinet pro salute universorum unacum sanctissimo domino Felice papa quinto, qui pro tuitione ecclesie ac fidei et auctoritatis conciliorum generalium corpus proprium et bona inces- santer exponit, cujus auxilio in hoc tempore necessitatis ecclesia plurimum indigebat, 4o et omnipotens deus omnia futura previdens ipsum ad hoc reservasse videtur, ut ejus ministerio fides defenderetur et salus orbi universo procuraretur. sicut itaque laudabiliter incepit vestra virtus, sic majori meritorum incremento elucidationem veritatis ecclesie prosequatur, dum per medium bone informationis vestre regiam serenitatem ad ejusdem veritatis tuitionem et prosecutionem excitantes non mediocriter toti ecclesie auxiliari va- a5 letis ad dei gloriam et honorem perpetuum ipsius serenissimi regis ac Romani imperii. et quoniam nunc maxime opus est in eam rem sedulos explere labores, dum apud Franc- fordiam proximo festo beati Martini regia presentia dicitur affutura cum prelatorum et Nov. 11 principum copiosa multitudine, decet vestram universitatem suos illic mittere solennes 1 Vgl. S. 20, 21 und 34. Ezechiel 13, 5.
Strana 120
120 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Sept. 9 1441 Sept. 9 oratores, qui preclaris doctrinis plurimos erudiant ad amplexus justicie et veritatis ac defensionis ecclesie fidei et auctoritatis conciliorum generalium, ex quarum oppugnatione tanta turbatio super universum clerum irruere conspicitur, ut eadem oppugnatione repressa vincenteque veritate, que superari non potest, pax et tranquillitas subsequantur. velint itaque vestre devotiones in tanta ecclesie necessitate nullatenus deficere, sed omnino pre- 5 fate conventioni Francfordensi per ipsos oratores vestros interesse, dignum et fructuosum obsequium oblature Christo in auxilium ecclesie sue sancte, qui uberrima premia vestris reddet laboribus. nec memoria vestrorum meritorum nostris excidet animis paratis semper vestris discretionibus in omnibus nobis possibilibus complacere, quas in cunctis bene prosperare et feliciter conservare dignetur spiritus sanctus. datum Basilee 5. idus 10 septembris anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. [in verso] Dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris universitatis studii Wiennensis. Dancardus Reymbout. 1441 72. Das Baseler Konzil an Erzbischof Johannes von Salzburg: rühmt seine Bemühungen 15 Sept. 11 bei K. Friedrich im Interesse der Autorität der Konzilien; dankt für die gute Auf- nahme der Konzilsgesandten und die ihnen erteilte Antwort, der zufolge er den Bischof Silvester von Chiemsee zum Frankfurter Reichstag schicken will; soll letzteres ja nicht unterlassen. 1441 September 11 Basel. Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 5116 fol. 80 ab cop. chart. coaeva. 20 Sacrosancta etc. venerabili Johanni archiepiscopo etc. sincerum devocionis tue affectum ad commune bonum ecclesie dei et veritatem ac justiciam hujus sancte synodi nobis antea lucide cognitum magis ac magis in dies percipimus, videntes assiduos labores, quos in ea re suscipit eadem devocio tua tamquam firmissima columpna in templo dei, quam nulli ventorum mundanorum impetus a sua rectitudine virtuosa flectere possunt. 25 et quidem memoriter tenemus, quanto cum honore legatos nostros tituli sancti etc. et sancti etc. sancte Romane ecclesie cardinales ac collegas eorum hieme preterita 1 susceperis quantaque diligencia oratores tuos ad convencionem Maguntinam exnunc transmiseris 2. sed et novissime retulerunt nobis dilecti ecclesie filii Rudolfus et Michael ambasiatores nostri redeuntes8 a presencia carissimi ecclesie filii Friderici Romanorum regis illustris, s0 quomodo illic viderant cancellarium tuum diligenter instantem apud regiam majestatem et ipsam ex parte tue “ devocionis admonentem, ne quidquam adversus auctoritatem concili- orum ageret. in qua re non parum auxilium rebus ecclesie prestitisti. fuerunt postea b prefati ambasiatores nostri in tua Salczeburgensi civitate magnifice tractati et gratissimum a te responsum susceperunt, quod venerabilem Silvestrum episcopum Kyemensem, virum s5 quidem fidelissimum et integerrimum, ad Frankfordiam mitteres, ubi rex Romanorum venire disposuit. que omnia et alia multiplicia beneficia per tuam devocionem impensa ecclesie dei, presertim in hoc necessitatis tempore, huic sacro concilio et sanctissimo do- mino nostro gratissima sunt et apud omnes catholicos singulari commendacione dignis- sima; quodque super omnia est, apud omnipotentem deum, cujus res agitur, grandia 40 premia tantis meritis reposita esse confidimus. pro illius nempe gloria et honore exci- a) em.; Vorl. tu. b) so wird wohl aufzulósen sein; die Vorlage hat p und darüber die aur Abkürzung ton ra und re gebräuchliche Wellenlinie. Die Kardinäle Segovia und Grünwalder waren in der ersten Hälfte des Dezember 1440 in Salz- burg gewesen. Vgl. RTA. 15 nr. 292 art. 3 und nr. 297. In den Akten des Mainzer Kongresses wird die Anwesenheit der Gesandtschaft nirgends er- wähnt. Vielleicht vertrat der königliche Gesandte 45 Bischof Silvester von Chiemsee in seiner Eigen- schaft als Salzburger Suffragan den Erzbischof. s Vgl. S. 20 und 34.
120 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Sept. 9 1441 Sept. 9 oratores, qui preclaris doctrinis plurimos erudiant ad amplexus justicie et veritatis ac defensionis ecclesie fidei et auctoritatis conciliorum generalium, ex quarum oppugnatione tanta turbatio super universum clerum irruere conspicitur, ut eadem oppugnatione repressa vincenteque veritate, que superari non potest, pax et tranquillitas subsequantur. velint itaque vestre devotiones in tanta ecclesie necessitate nullatenus deficere, sed omnino pre- 5 fate conventioni Francfordensi per ipsos oratores vestros interesse, dignum et fructuosum obsequium oblature Christo in auxilium ecclesie sue sancte, qui uberrima premia vestris reddet laboribus. nec memoria vestrorum meritorum nostris excidet animis paratis semper vestris discretionibus in omnibus nobis possibilibus complacere, quas in cunctis bene prosperare et feliciter conservare dignetur spiritus sanctus. datum Basilee 5. idus 10 septembris anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. [in verso] Dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris universitatis studii Wiennensis. Dancardus Reymbout. 1441 72. Das Baseler Konzil an Erzbischof Johannes von Salzburg: rühmt seine Bemühungen 15 Sept. 11 bei K. Friedrich im Interesse der Autorität der Konzilien; dankt für die gute Auf- nahme der Konzilsgesandten und die ihnen erteilte Antwort, der zufolge er den Bischof Silvester von Chiemsee zum Frankfurter Reichstag schicken will; soll letzteres ja nicht unterlassen. 1441 September 11 Basel. Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 5116 fol. 80 ab cop. chart. coaeva. 20 Sacrosancta etc. venerabili Johanni archiepiscopo etc. sincerum devocionis tue affectum ad commune bonum ecclesie dei et veritatem ac justiciam hujus sancte synodi nobis antea lucide cognitum magis ac magis in dies percipimus, videntes assiduos labores, quos in ea re suscipit eadem devocio tua tamquam firmissima columpna in templo dei, quam nulli ventorum mundanorum impetus a sua rectitudine virtuosa flectere possunt. 25 et quidem memoriter tenemus, quanto cum honore legatos nostros tituli sancti etc. et sancti etc. sancte Romane ecclesie cardinales ac collegas eorum hieme preterita 1 susceperis quantaque diligencia oratores tuos ad convencionem Maguntinam exnunc transmiseris 2. sed et novissime retulerunt nobis dilecti ecclesie filii Rudolfus et Michael ambasiatores nostri redeuntes8 a presencia carissimi ecclesie filii Friderici Romanorum regis illustris, s0 quomodo illic viderant cancellarium tuum diligenter instantem apud regiam majestatem et ipsam ex parte tue “ devocionis admonentem, ne quidquam adversus auctoritatem concili- orum ageret. in qua re non parum auxilium rebus ecclesie prestitisti. fuerunt postea b prefati ambasiatores nostri in tua Salczeburgensi civitate magnifice tractati et gratissimum a te responsum susceperunt, quod venerabilem Silvestrum episcopum Kyemensem, virum s5 quidem fidelissimum et integerrimum, ad Frankfordiam mitteres, ubi rex Romanorum venire disposuit. que omnia et alia multiplicia beneficia per tuam devocionem impensa ecclesie dei, presertim in hoc necessitatis tempore, huic sacro concilio et sanctissimo do- mino nostro gratissima sunt et apud omnes catholicos singulari commendacione dignis- sima; quodque super omnia est, apud omnipotentem deum, cujus res agitur, grandia 40 premia tantis meritis reposita esse confidimus. pro illius nempe gloria et honore exci- a) em.; Vorl. tu. b) so wird wohl aufzulósen sein; die Vorlage hat p und darüber die aur Abkürzung ton ra und re gebräuchliche Wellenlinie. Die Kardinäle Segovia und Grünwalder waren in der ersten Hälfte des Dezember 1440 in Salz- burg gewesen. Vgl. RTA. 15 nr. 292 art. 3 und nr. 297. In den Akten des Mainzer Kongresses wird die Anwesenheit der Gesandtschaft nirgends er- wähnt. Vielleicht vertrat der königliche Gesandte 45 Bischof Silvester von Chiemsee in seiner Eigen- schaft als Salzburger Suffragan den Erzbischof. s Vgl. S. 20 und 34.
Strana 121
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 121 Sept. 11 1441 tatur virtus tua in talia obsequia ecclesie sue prestanda, aperte conspiciens auctoritatem conciliorum miserabiliter conculcari et deinceps de ipsis conciliis nullam aut modicam fieri mencionem, si hec sancta synodus post certamina suscepta in defensionem veritatis prosterneretur et conculcaretur sique illa, que tam sôlempniter in hiis conciliis Constan- 5 ciensi et Basiliensi diffinita declarata et decreta sunt pro fide moribus et bona guber- nacione ecclesie, nunc irrita fierent et haberentur ludibrio in opprobrium et desolacionem tocius ecclesie. sed hoc non permittet dominus, qui ipsam ecclesiam non derelinquit, cui, velut speramus, non post multos dies dabit felicem consolacionem et relevacionem a languoribus suis. quam eciam per constantem perseveranciam tue caritatis et aliorum prelatorum et proborum virorum solum deum pre oculis habencium non mediocriter cre- dimus adjuvari. velit quoque devocio tua jugiter excitare prefatum serenissimum regem Romanorum et ceteros principes ac prelatos provincie tue, ut firmiter amplectantur viam veritatis et salutis. quibus hoc ipsum facientibus speramus indubie auctoritatem genera- lium conciliorum conservari et veritatem prevalere sicque naviculam Christi a fluctua- 15 cionibus et agitacionibus liberari et in portum salutaris tranquillitatis ac jocunditatis adduci. neque ullatenus obmittat eadem veneranda devocio tua prefatum episcopum Kyemensem et oratores tuos ad illam Frankfordensem convencionem transmittere, qua- tenus ipsis auxiliantibus videre possit desideratum fructum reddi laboribus tuis plurimis et toti ecclesie consolacionem, nobisque semper significes, que tue caritati grata fuerint, 20 et nos ea pro viribus curabimus adimplere auxiliante spiritu paraclito, qui tuam devo- cionem per dies longevos in omni salute et prosperitate conservare dignetur. datum Basilee 3. idus septembris anno etc. 1441. 10 1441 Sept. 11 26 75. Das Baseler Konzil an die Universität Erfurt: rühmt die bisherige Thätigkeit der Universität für die Kirche und die allgemeinen Konzilien; ermahnt sie, darin besonders jetzt, wo der Frankfurter Reichstag bevorstehe, fortzufahren; ersucht sie, Gesandte zum Reichstag zu schicken. 1441 September 13 Basel. 1441 Sept. 18 35 Aus Erfurt Stadt-A. Urkunden (Magdeburger Bestand) A. 45 a. nr. 45 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. Rechts unter der Unterschrift ist von zeitgenössischer Hand bemerkt placet, und unter der Adresse von einer Erfurter Hand Commendacio de tractatu edito pro auctoritate conciliorum generalium. In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburg, Geistlicher Schrank Lade 18 nr. 4 Libell II fol. 116a-117a cop. chart. coaeva. — Ebenda Mainz-Aschaffenburg, Geistlicher Schrank Lade 18 nr. 5 Libell III fol. 84a-85a cop. chart. saec. 16 ca. med., anscheinend Ab- schrift des vorerwähnten Exemplars. Gedruckt bei Würdtwein, Subsidia diplomatica 8, 104-107, ohne Quellenangabe, aber wohl aus der gleichzeitigen Würzburger Abschrift. Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris uni- versitatis studii Erfordensis salutem et omnipotentis dei benedictionem. filialem devo- 40 tionem et magnos caritatis affectus, quos ad sanctam dei ecclesiam et auctoritatem sacrorum conciliorum generalium gerunt animi vestri, jam cognoverunt plurime regiones orbis, ad quas non solum fama vestre sapiencie sed tractatus per vos editi 1 pervenerunt preclare disserentes de ipsa conciliorum auctoritate et veritate ac justicia, quam hec sancta sinodus prosequitur pariter cum sanctissimo domino Felice papa V. per eandem sanctam syno- 45 dum ad summum apostolatum assumpto, graciasque altissimo debet agere universa Christi ecclesia, dum persecutionibus irruentibus ac fluminibus mundanarum “ adversitatum inun- a) em.; orig. mundanorum. 1 Vgl. RTA. 15 nr. 246. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 16
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 121 Sept. 11 1441 tatur virtus tua in talia obsequia ecclesie sue prestanda, aperte conspiciens auctoritatem conciliorum miserabiliter conculcari et deinceps de ipsis conciliis nullam aut modicam fieri mencionem, si hec sancta synodus post certamina suscepta in defensionem veritatis prosterneretur et conculcaretur sique illa, que tam sôlempniter in hiis conciliis Constan- 5 ciensi et Basiliensi diffinita declarata et decreta sunt pro fide moribus et bona guber- nacione ecclesie, nunc irrita fierent et haberentur ludibrio in opprobrium et desolacionem tocius ecclesie. sed hoc non permittet dominus, qui ipsam ecclesiam non derelinquit, cui, velut speramus, non post multos dies dabit felicem consolacionem et relevacionem a languoribus suis. quam eciam per constantem perseveranciam tue caritatis et aliorum prelatorum et proborum virorum solum deum pre oculis habencium non mediocriter cre- dimus adjuvari. velit quoque devocio tua jugiter excitare prefatum serenissimum regem Romanorum et ceteros principes ac prelatos provincie tue, ut firmiter amplectantur viam veritatis et salutis. quibus hoc ipsum facientibus speramus indubie auctoritatem genera- lium conciliorum conservari et veritatem prevalere sicque naviculam Christi a fluctua- 15 cionibus et agitacionibus liberari et in portum salutaris tranquillitatis ac jocunditatis adduci. neque ullatenus obmittat eadem veneranda devocio tua prefatum episcopum Kyemensem et oratores tuos ad illam Frankfordensem convencionem transmittere, qua- tenus ipsis auxiliantibus videre possit desideratum fructum reddi laboribus tuis plurimis et toti ecclesie consolacionem, nobisque semper significes, que tue caritati grata fuerint, 20 et nos ea pro viribus curabimus adimplere auxiliante spiritu paraclito, qui tuam devo- cionem per dies longevos in omni salute et prosperitate conservare dignetur. datum Basilee 3. idus septembris anno etc. 1441. 10 1441 Sept. 11 26 75. Das Baseler Konzil an die Universität Erfurt: rühmt die bisherige Thätigkeit der Universität für die Kirche und die allgemeinen Konzilien; ermahnt sie, darin besonders jetzt, wo der Frankfurter Reichstag bevorstehe, fortzufahren; ersucht sie, Gesandte zum Reichstag zu schicken. 1441 September 13 Basel. 1441 Sept. 18 35 Aus Erfurt Stadt-A. Urkunden (Magdeburger Bestand) A. 45 a. nr. 45 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. Rechts unter der Unterschrift ist von zeitgenössischer Hand bemerkt placet, und unter der Adresse von einer Erfurter Hand Commendacio de tractatu edito pro auctoritate conciliorum generalium. In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburg, Geistlicher Schrank Lade 18 nr. 4 Libell II fol. 116a-117a cop. chart. coaeva. — Ebenda Mainz-Aschaffenburg, Geistlicher Schrank Lade 18 nr. 5 Libell III fol. 84a-85a cop. chart. saec. 16 ca. med., anscheinend Ab- schrift des vorerwähnten Exemplars. Gedruckt bei Würdtwein, Subsidia diplomatica 8, 104-107, ohne Quellenangabe, aber wohl aus der gleichzeitigen Würzburger Abschrift. Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris uni- versitatis studii Erfordensis salutem et omnipotentis dei benedictionem. filialem devo- 40 tionem et magnos caritatis affectus, quos ad sanctam dei ecclesiam et auctoritatem sacrorum conciliorum generalium gerunt animi vestri, jam cognoverunt plurime regiones orbis, ad quas non solum fama vestre sapiencie sed tractatus per vos editi 1 pervenerunt preclare disserentes de ipsa conciliorum auctoritate et veritate ac justicia, quam hec sancta sinodus prosequitur pariter cum sanctissimo domino Felice papa V. per eandem sanctam syno- 45 dum ad summum apostolatum assumpto, graciasque altissimo debet agere universa Christi ecclesia, dum persecutionibus irruentibus ac fluminibus mundanarum “ adversitatum inun- a) em.; orig. mundanorum. 1 Vgl. RTA. 15 nr. 246. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 16
Strana 122
122 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Sept. 13 Nov. II 1441 Sept. 18 dantibus, ut domum dei concuciant vel evertant, insurgunt ex adverso in defensionem et sustentacionem ejus probi zelatores veritatis et studiosi vere sapiencie opponentes se „murum pro domo Israel" 1 et, dum variis artibus ac sedutionibus animas fere innu- meras decipi et illaqueari conspiciunt, effundunt talenta scienciarum sibi creditarum a domino, ut multas earum lucrifacere possint et de tenebris peccatorum atque errorum in 5 lucem educere veritatis et salutis. sic vestra insignis universitas videns langores et dolores ecclesie ac religionis Christiane, dum non solum ad abjectionem et contemptum reformacionis jam multis quesite laboribus sed etiam ad enervationem et conculcationem auctoritatis omnium conciliorum generalium tendebatur, tanto malo virtuose obsistere voluit, informans, quantum in se fuit, omnem conscienciam hominum, quid pro salute 10 animarum suarum agere qualemque viam in hoc turbulento tempore tenere deberent. aperte enim conspexerunt prudencie vestre, quantis practicis multimode persecutiones ad- versus hanc sanctam synodum procurate sunt, dum prefatam conciliorum auctoritatem defenderet reformationemque prosequeretur, satisque intelligunt, quam modica de conciliis generalibus deinceps mentio haberetur, si in tantis certaminibus hec eadem sancta syno-15 dus victa succumberet“ prosternereturque veritas tam longo tempore defensata. sed confidimus in domino, quod ecclesiam suam non sic conculcari permittet, vestrasque devotiones exhortamur, ut in eo fidelissimo labore, quem pro ipsa dei ecclesia et ani- marum salute ad dei gloriam inchoarunt, constantibus animis perseverent nec cessent in auribus principum et aliorum manifestare doctrinam veritatis et nunc singulariter huic 20 sancto et necessario operi efficacius intendere velint, dum magna conventio prelatorum principum et aliorum insignium virorum apud Francfordiam Maguntine diocesis proximo festo beati Martini teneri disponitur, ad quam carissimus ecclesie filius Fridericus rex Romanorum personaliter venire intendit. oportunum enim tempus advenisse videtur, quo doctores divini et humani juris non „ponant lucernam" sciencie sue „sub modio, sed 25 super candelabrum, ut luceat omnibus, qui sunt in domo" 2 domini; gravemque reatum incurrerent, si in tanta necessitate obmutescerent, et „de manibus eorum requireret deus sanguinem pereuncium animarum"s. exurgant igitur devotiones vestre in adjutorium ecclesie sancte dei et, cum prefata conventio in eadem diocesi futura sit, in qua vestra residet universitas, vestros oratores illic mittite diligenter, qui universam contionem cla- so rissimis illustrent doctrinis atque in unanimem amplexum vie veritatis et rectitudinis indu- cant, ut sic vestra ope ex illa diocesi, in qua vos posuit deus ad edificationem et instruc- tionem hominum, prodeat in orbem universum lux splendida" veritatis salutis et pacis vosque erudiendo plurimos ad justiciam fulgere mereamini in perpetuas eternitates con- cedente altissimo, qui vestrum celebrem cetum in cunctis feliciter dirigere et conservare s5 dignetur. datum Basilee idus septembris anno a nativitate domini millesimo quadrin- gentesimo “ quadragesimo primo. [in verso] Dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris universitatis studii Erfordensis P. Hemon. 40 1441 Sept. 24 74. Das Baseler Konzil an Hzg. Albrecht von Baiern: lobt sein bisheriges Verhalten gegen das Konzil und Papst Felix; bittet ihn unter Hinweis auf die Wichtigkeit des für den 11. November nach Frankfurt berufenen Reichstags, diesen Tag per- sönlich zu besuchen und dort für die Autorität der Konzilien und das Recht der a) em.; orig. succunberet. b) em.; orig. spendida. c) om. orig. 45 Ezechiel 13, 5. Matth. 5, 15. 3 Vgl. Genesis 9, 5.
122 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Sept. 13 Nov. II 1441 Sept. 18 dantibus, ut domum dei concuciant vel evertant, insurgunt ex adverso in defensionem et sustentacionem ejus probi zelatores veritatis et studiosi vere sapiencie opponentes se „murum pro domo Israel" 1 et, dum variis artibus ac sedutionibus animas fere innu- meras decipi et illaqueari conspiciunt, effundunt talenta scienciarum sibi creditarum a domino, ut multas earum lucrifacere possint et de tenebris peccatorum atque errorum in 5 lucem educere veritatis et salutis. sic vestra insignis universitas videns langores et dolores ecclesie ac religionis Christiane, dum non solum ad abjectionem et contemptum reformacionis jam multis quesite laboribus sed etiam ad enervationem et conculcationem auctoritatis omnium conciliorum generalium tendebatur, tanto malo virtuose obsistere voluit, informans, quantum in se fuit, omnem conscienciam hominum, quid pro salute 10 animarum suarum agere qualemque viam in hoc turbulento tempore tenere deberent. aperte enim conspexerunt prudencie vestre, quantis practicis multimode persecutiones ad- versus hanc sanctam synodum procurate sunt, dum prefatam conciliorum auctoritatem defenderet reformationemque prosequeretur, satisque intelligunt, quam modica de conciliis generalibus deinceps mentio haberetur, si in tantis certaminibus hec eadem sancta syno-15 dus victa succumberet“ prosternereturque veritas tam longo tempore defensata. sed confidimus in domino, quod ecclesiam suam non sic conculcari permittet, vestrasque devotiones exhortamur, ut in eo fidelissimo labore, quem pro ipsa dei ecclesia et ani- marum salute ad dei gloriam inchoarunt, constantibus animis perseverent nec cessent in auribus principum et aliorum manifestare doctrinam veritatis et nunc singulariter huic 20 sancto et necessario operi efficacius intendere velint, dum magna conventio prelatorum principum et aliorum insignium virorum apud Francfordiam Maguntine diocesis proximo festo beati Martini teneri disponitur, ad quam carissimus ecclesie filius Fridericus rex Romanorum personaliter venire intendit. oportunum enim tempus advenisse videtur, quo doctores divini et humani juris non „ponant lucernam" sciencie sue „sub modio, sed 25 super candelabrum, ut luceat omnibus, qui sunt in domo" 2 domini; gravemque reatum incurrerent, si in tanta necessitate obmutescerent, et „de manibus eorum requireret deus sanguinem pereuncium animarum"s. exurgant igitur devotiones vestre in adjutorium ecclesie sancte dei et, cum prefata conventio in eadem diocesi futura sit, in qua vestra residet universitas, vestros oratores illic mittite diligenter, qui universam contionem cla- so rissimis illustrent doctrinis atque in unanimem amplexum vie veritatis et rectitudinis indu- cant, ut sic vestra ope ex illa diocesi, in qua vos posuit deus ad edificationem et instruc- tionem hominum, prodeat in orbem universum lux splendida" veritatis salutis et pacis vosque erudiendo plurimos ad justiciam fulgere mereamini in perpetuas eternitates con- cedente altissimo, qui vestrum celebrem cetum in cunctis feliciter dirigere et conservare s5 dignetur. datum Basilee idus septembris anno a nativitate domini millesimo quadrin- gentesimo “ quadragesimo primo. [in verso] Dilectis ecclesie filiis rectori doctoribus et magistris universitatis studii Erfordensis P. Hemon. 40 1441 Sept. 24 74. Das Baseler Konzil an Hzg. Albrecht von Baiern: lobt sein bisheriges Verhalten gegen das Konzil und Papst Felix; bittet ihn unter Hinweis auf die Wichtigkeit des für den 11. November nach Frankfurt berufenen Reichstags, diesen Tag per- sönlich zu besuchen und dort für die Autorität der Konzilien und das Recht der a) em.; orig. succunberet. b) em.; orig. spendida. c) om. orig. 45 Ezechiel 13, 5. Matth. 5, 15. 3 Vgl. Genesis 9, 5.
Strana 123
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 123 Kirche, des Baseler Konzils und des Papstes Felix einzutreten. tember 24 Basel. Aus München Reichs-A. Concilium Basiliense fasc. 4 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. In der unteren rechten Ecke des Schreibens und ebenso auf der Rück- seite zwischen den Einschnitten für die Bullenschnur steht der Vermerk placet, beide Male von derselben, mit der des Schreibers jedoch nicht identischen Hand. In München Reichs-A. Concilium Basiliense fasc. 4 cop. chart. coaeva ohne Schnitte, deutsche Ubersetzung. Uberschrift Der brief, die [sic] man ewern gnaden ietz in latein von Basel geschickt hat, gen Franckfurt auf Martini [Nov. 11] ze komen. 1441 Sep- 1441 Sept. 24 Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans dilecto ecclesie filio nobili viro Alberto duci Bavarie salutem et omnipotentis dei benedictionem. honorem plurimum et perhenne decus nomini tuo attulit fidelis illa obedientia, quam aspirante deo ecclesie sancte hucusque prestitisti, devofa mente adherendo huic sacre synodo ipsam ecclesiam representanti 15 et sanctissimo domino Felici pape V. per eandem synodum assumpto. nec ullis mun- danis temptationibus dimoveri potuit generosus animus nobilitatis tue a via rectitudinis et veritatis voluitque se ostendere verum ipsius ecclesie amicum in neccessitatibus et langoribus suis, rectam fidem in eum tenens, qui propter ipsam ecclesiam sanguinem suum fudit et eam non deseret „usque ad consummationem seculi" 1. ex qua re premia 20 gloriosa tibi apud ipsam divinam majestatem reposita sunt, et in futurum benedicent omnes populi tante virtutis constanciam. nunc vero jam tempus advenire videtur, quo per auxilium ipsius nobilitatis tue et aliorum proborum principum ac prelatorum deum timentium ecclesia dei relevari possit a langoribus suis, prevalente justitia et veritate atque conciliorum generalium auctoritate servata, dum carissimus ecclesie filius Fredericus rex 25 Romanorum illustris proximo festo sancti Martini ad Francfordiam venire disponit atque Nov. 11 magnam in eo loco tenere conventionem. ubi opus est zelatores veritatis et ipsius ec- clesie ac rei publice amatores totis viribus auxiliari, ne veritas ipsa et justitia salusque publica a Christiane religionis ac fides orthodoxa, pro quibus tanto tempore decertarunt permittatur conculcari et prosterni, sed virtuose sustineantur et defendantur. quod si so factum fuerit, deus propitiabitur populo suo dabitque benignitatem et pacem uberrimam- que omnium bonorum copiam. si vero, quod absit, illa corruerent, gravis plaga inferre- tur toti ecclesie dei neque pax et tranquilitas sequeretur, sed turbationum et calamitatum innumera multitudo; possuntque conspicere omnes Christiani, quam modica de conciliis generalibus et eorum auctoritate deinceps mentio haberetur in terris, si hoc sacrum con- s5 cilium tantis auctoritatibus duorum precedentium conciliorum duorumque Romanorum pontificum institutum, cui omnes reges et omnes fere principes majores orbis incorporati fuerunt, vinceretur et superaretur atque suo frustraretur effectu. sicut autem tui prede- cessores duces Bavarie incliti fuerunt prefatorum conciliorum virtuosi defensores, dum et clare memorie dux Ludovicus2 sacri concilii Constanciensis et dux Willermus3 avun- 4o culus tuus hujus sancte synodi Basiliensis protectores fuerunt, sic et tua nobilitas ejusdem sancte synodi veritatem et justitiam nunc tueatur et virtuose defendat. que si corrueret, actum esse videretur pro diebus nostris de omni conciliorum auctoritate (per quam tamen robur fidei nostre et nervus ecclesiastici status ac salutaris gubernatio totius Christiani- tatis conservari habent in terris), dumque deinceps insurgerent hereses divisiones scismata 45 et varie turbationes aut cum aliqui summi pontifices essent notorii heretici vel aliis cri- minibus irretiti ecclesiam dei scandalizantes et incorrigibiles non utentes potestate sua in 10 a) em.; orig. publice. 1 Vgl. Matth. 28, 20. Kurfürst Ludwig III. von der Pfalz, der von 50 K. Sigmund am 22. Juni 1415 zum Protektor des Konstanzer Konzils ernannt worden war. Vgl. Altmann nrr. 1771 und 1772. 3 Vgl. RTA. 10 nr. 109. 16*)
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 123 Kirche, des Baseler Konzils und des Papstes Felix einzutreten. tember 24 Basel. Aus München Reichs-A. Concilium Basiliense fasc. 4 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. In der unteren rechten Ecke des Schreibens und ebenso auf der Rück- seite zwischen den Einschnitten für die Bullenschnur steht der Vermerk placet, beide Male von derselben, mit der des Schreibers jedoch nicht identischen Hand. In München Reichs-A. Concilium Basiliense fasc. 4 cop. chart. coaeva ohne Schnitte, deutsche Ubersetzung. Uberschrift Der brief, die [sic] man ewern gnaden ietz in latein von Basel geschickt hat, gen Franckfurt auf Martini [Nov. 11] ze komen. 1441 Sep- 1441 Sept. 24 Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans dilecto ecclesie filio nobili viro Alberto duci Bavarie salutem et omnipotentis dei benedictionem. honorem plurimum et perhenne decus nomini tuo attulit fidelis illa obedientia, quam aspirante deo ecclesie sancte hucusque prestitisti, devofa mente adherendo huic sacre synodo ipsam ecclesiam representanti 15 et sanctissimo domino Felici pape V. per eandem synodum assumpto. nec ullis mun- danis temptationibus dimoveri potuit generosus animus nobilitatis tue a via rectitudinis et veritatis voluitque se ostendere verum ipsius ecclesie amicum in neccessitatibus et langoribus suis, rectam fidem in eum tenens, qui propter ipsam ecclesiam sanguinem suum fudit et eam non deseret „usque ad consummationem seculi" 1. ex qua re premia 20 gloriosa tibi apud ipsam divinam majestatem reposita sunt, et in futurum benedicent omnes populi tante virtutis constanciam. nunc vero jam tempus advenire videtur, quo per auxilium ipsius nobilitatis tue et aliorum proborum principum ac prelatorum deum timentium ecclesia dei relevari possit a langoribus suis, prevalente justitia et veritate atque conciliorum generalium auctoritate servata, dum carissimus ecclesie filius Fredericus rex 25 Romanorum illustris proximo festo sancti Martini ad Francfordiam venire disponit atque Nov. 11 magnam in eo loco tenere conventionem. ubi opus est zelatores veritatis et ipsius ec- clesie ac rei publice amatores totis viribus auxiliari, ne veritas ipsa et justitia salusque publica a Christiane religionis ac fides orthodoxa, pro quibus tanto tempore decertarunt permittatur conculcari et prosterni, sed virtuose sustineantur et defendantur. quod si so factum fuerit, deus propitiabitur populo suo dabitque benignitatem et pacem uberrimam- que omnium bonorum copiam. si vero, quod absit, illa corruerent, gravis plaga inferre- tur toti ecclesie dei neque pax et tranquilitas sequeretur, sed turbationum et calamitatum innumera multitudo; possuntque conspicere omnes Christiani, quam modica de conciliis generalibus et eorum auctoritate deinceps mentio haberetur in terris, si hoc sacrum con- s5 cilium tantis auctoritatibus duorum precedentium conciliorum duorumque Romanorum pontificum institutum, cui omnes reges et omnes fere principes majores orbis incorporati fuerunt, vinceretur et superaretur atque suo frustraretur effectu. sicut autem tui prede- cessores duces Bavarie incliti fuerunt prefatorum conciliorum virtuosi defensores, dum et clare memorie dux Ludovicus2 sacri concilii Constanciensis et dux Willermus3 avun- 4o culus tuus hujus sancte synodi Basiliensis protectores fuerunt, sic et tua nobilitas ejusdem sancte synodi veritatem et justitiam nunc tueatur et virtuose defendat. que si corrueret, actum esse videretur pro diebus nostris de omni conciliorum auctoritate (per quam tamen robur fidei nostre et nervus ecclesiastici status ac salutaris gubernatio totius Christiani- tatis conservari habent in terris), dumque deinceps insurgerent hereses divisiones scismata 45 et varie turbationes aut cum aliqui summi pontifices essent notorii heretici vel aliis cri- minibus irretiti ecclesiam dei scandalizantes et incorrigibiles non utentes potestate sua in 10 a) em.; orig. publice. 1 Vgl. Matth. 28, 20. Kurfürst Ludwig III. von der Pfalz, der von 50 K. Sigmund am 22. Juni 1415 zum Protektor des Konstanzer Konzils ernannt worden war. Vgl. Altmann nrr. 1771 und 1772. 3 Vgl. RTA. 10 nr. 109. 16*)
Strana 124
124 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Sept. 24 1441 Sept. 24 edificationem sed abutentes in destructionem, jam amplius per ecclesiam remedium ad- hiberi non posset conculcata et prostrata hujus et aliorum conciliorum auctoritate. si quo- que pontifices ipsi adversus imperatorem reges et principes injuste agerent, eorum dominia opprimendo et conturbando aut eos deponere volendo, non amplius ad concilia generalia neque ad aliquod judicium super terram recursum haberent tantaque mala ex perditione s hujus auctoritatis ecclesie sequi possent universo orbi, ut nullus mortalium ea sufficienter exprimere valeret. velit igitur nobilitas tua illi conventioni Francfordensi cum regia majestate adesse, magnum prestiturus obsequium deo et ecclesie sue sancte atque ipso- rum conciliorum auctoritatem et justitiam ecclesie ac hujus sancte synodi sanctissimique domini Felicis pape V. protecturus et defensurus ad salutem atque utilitatem universalis 10 ecclesie. ex qua re magnum habebis meritum in conspectu divine majestatis magnum- que tue nobilitati acquires honorem et in ipsa dei ecclesia commendationem perpetuam. si quid autem gratum ipsi tue nobilitati possumus efficere, semper in hoc parati erimus auxiliante Jesu Christo, qui eandem nobilitatem tuam per longevos dies in cunctis feli- citer dirigere et conservare dignetur. datum Basilee 8. kalendas octobris anno a nati- 15 vitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. [in verso] Dilecto ecclesie filio nobili viro Alberto duci Bavarie. Nicolaus Bovis. 1441 Nov. 4 75. Konrad von Weinsberg an das Baseler Konzil1 und desgleichen an Papst Felix V.: wird nicht nach Basel kommen, sondern sich entsprechend der Aufforderuug des 20 Römischen Königs zum Frankfurter Reichstag begeben; will dort für das Konzil und den Papst wirken; beglaubigt fünf Genannte. 1441 November 4 Reichelsberg. An das Baseler Konzil: A aus Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del., nicht abgesandt, sondern wieder erbrochen und von einer anderen Hand korrigiert. Von der letzteren ist auch auf der Rückseite bemerkt unam superscribatis, aliam 25 non, quousque veniam. Diese Bemerkung ist aber durchgestrichen. An Papst Felix: B coll. ebenda Lade G nr. 60 orig. chart., noch unbesiegelt und ebenfalls nicht abgesandt, sondern von derselben Hand korrigiert wie A. Der Anfang lautet Beatissime pater. humi- lima provolucione ad sanctitatis vestre oscula pedum beatorum cum debitis reverencia et honore premissis. vestre beatitudini devote significo usw.; der Brief schlieft gero fiduciam. mediator dei et hominum Jhesus so Christus, cujus vices in terris tenetis, conservare disponere et inspirare dignetur. amen. Unterschrift Vestre sanctitatis humilimus I Conradus usw. wie in A. Adresse Sanctissimo in Christo patri et domino domino Felici sancte Romane et universalis ecclesie summo pontifici dignissimo. Uber der Adresse ist von der Hand, die den Brief korrigiert hat, bemerkt In solicher maß ist geschriben zum ersten unserm heiligen vater dem babst; item dem gemeinen concilium in einer offen congregacio; item der 35 Dutzschen nacio; item den cardinalen allen sementlichen; item ir etlichen besunder, nemlichen Arlatensi2 Martini 3, Kalixti, Ragusio. Reverendissimi" patres. humilima recommendacione cum debitis reverencia et honore semper preoblatis. [I] paternitatibus vestris reverendissimis devote significo, quod, licet, postquam ex Prüssie Saxonie Misne Thûringie et aliis partibus, in quibus 40 pro parte b sacri Basiliensis concilii pro nonnullis d negociis extiti 4, ad propria reversus a) Anfang in B abweichend, s. Quellenbeschreibung. b) B add. sanclitatis vestre et. c) in A folgt ansgestrichen ot dominacionum vestrarum. d) B add. eorundem. Am 24. November wurde im Konzil ein Brief Konrads vorgelesen, der aber nur eine Bitte um Geld enthielt, also nicht dem oben mitgeteilten ent- sprach. Vgl. Conc. Bas. 7, 460 Z. 16-20. 2 Vgl. nr. 79. s Vgl. nr. 76. Konrad von Weinsberg war im Juli 1441 nach Lübeck geritten. Von da hatte er sich auf dem Seewege nach Preußen begeben, hatte dann ver- 45 schiedene Norddeutsche Fürsten und Städte be- sucht und war anscheinend im ersten Drittel des Oktober nach Reichelsberg zurückgekehrt. Vgl. auch S. 26 Anm. 9 und die Einleitung zu lit. M der übernächsten Hauptabteilung. 50
124 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Sept. 24 1441 Sept. 24 edificationem sed abutentes in destructionem, jam amplius per ecclesiam remedium ad- hiberi non posset conculcata et prostrata hujus et aliorum conciliorum auctoritate. si quo- que pontifices ipsi adversus imperatorem reges et principes injuste agerent, eorum dominia opprimendo et conturbando aut eos deponere volendo, non amplius ad concilia generalia neque ad aliquod judicium super terram recursum haberent tantaque mala ex perditione s hujus auctoritatis ecclesie sequi possent universo orbi, ut nullus mortalium ea sufficienter exprimere valeret. velit igitur nobilitas tua illi conventioni Francfordensi cum regia majestate adesse, magnum prestiturus obsequium deo et ecclesie sue sancte atque ipso- rum conciliorum auctoritatem et justitiam ecclesie ac hujus sancte synodi sanctissimique domini Felicis pape V. protecturus et defensurus ad salutem atque utilitatem universalis 10 ecclesie. ex qua re magnum habebis meritum in conspectu divine majestatis magnum- que tue nobilitati acquires honorem et in ipsa dei ecclesia commendationem perpetuam. si quid autem gratum ipsi tue nobilitati possumus efficere, semper in hoc parati erimus auxiliante Jesu Christo, qui eandem nobilitatem tuam per longevos dies in cunctis feli- citer dirigere et conservare dignetur. datum Basilee 8. kalendas octobris anno a nati- 15 vitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. [in verso] Dilecto ecclesie filio nobili viro Alberto duci Bavarie. Nicolaus Bovis. 1441 Nov. 4 75. Konrad von Weinsberg an das Baseler Konzil1 und desgleichen an Papst Felix V.: wird nicht nach Basel kommen, sondern sich entsprechend der Aufforderuug des 20 Römischen Königs zum Frankfurter Reichstag begeben; will dort für das Konzil und den Papst wirken; beglaubigt fünf Genannte. 1441 November 4 Reichelsberg. An das Baseler Konzil: A aus Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del., nicht abgesandt, sondern wieder erbrochen und von einer anderen Hand korrigiert. Von der letzteren ist auch auf der Rückseite bemerkt unam superscribatis, aliam 25 non, quousque veniam. Diese Bemerkung ist aber durchgestrichen. An Papst Felix: B coll. ebenda Lade G nr. 60 orig. chart., noch unbesiegelt und ebenfalls nicht abgesandt, sondern von derselben Hand korrigiert wie A. Der Anfang lautet Beatissime pater. humi- lima provolucione ad sanctitatis vestre oscula pedum beatorum cum debitis reverencia et honore premissis. vestre beatitudini devote significo usw.; der Brief schlieft gero fiduciam. mediator dei et hominum Jhesus so Christus, cujus vices in terris tenetis, conservare disponere et inspirare dignetur. amen. Unterschrift Vestre sanctitatis humilimus I Conradus usw. wie in A. Adresse Sanctissimo in Christo patri et domino domino Felici sancte Romane et universalis ecclesie summo pontifici dignissimo. Uber der Adresse ist von der Hand, die den Brief korrigiert hat, bemerkt In solicher maß ist geschriben zum ersten unserm heiligen vater dem babst; item dem gemeinen concilium in einer offen congregacio; item der 35 Dutzschen nacio; item den cardinalen allen sementlichen; item ir etlichen besunder, nemlichen Arlatensi2 Martini 3, Kalixti, Ragusio. Reverendissimi" patres. humilima recommendacione cum debitis reverencia et honore semper preoblatis. [I] paternitatibus vestris reverendissimis devote significo, quod, licet, postquam ex Prüssie Saxonie Misne Thûringie et aliis partibus, in quibus 40 pro parte b sacri Basiliensis concilii pro nonnullis d negociis extiti 4, ad propria reversus a) Anfang in B abweichend, s. Quellenbeschreibung. b) B add. sanclitatis vestre et. c) in A folgt ansgestrichen ot dominacionum vestrarum. d) B add. eorundem. Am 24. November wurde im Konzil ein Brief Konrads vorgelesen, der aber nur eine Bitte um Geld enthielt, also nicht dem oben mitgeteilten ent- sprach. Vgl. Conc. Bas. 7, 460 Z. 16-20. 2 Vgl. nr. 79. s Vgl. nr. 76. Konrad von Weinsberg war im Juli 1441 nach Lübeck geritten. Von da hatte er sich auf dem Seewege nach Preußen begeben, hatte dann ver- 45 schiedene Norddeutsche Fürsten und Städte be- sucht und war anscheinend im ersten Drittel des Oktober nach Reichelsberg zurückgekehrt. Vgl. auch S. 26 Anm. 9 und die Einleitung zu lit. M der übernächsten Hauptabteilung. 50
Strana 125
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 125 sum a, personaliter venire disposuerim Basileam b, tamen supervenerunt° michi scripta graciosissimi domini mei Romanorum regis, quibus ad proximam dietam Franckforden- sem circa festum beati Martini tenendam jussus sum properare, ubi eciam majestas sua Nov. I1 regia personaliter velit interesse. quamquam autem michi magis expediret propter pro 5 pria mea negocia Basileam pergere, tamen quia, ut existimo, dominus meus Romanorum rex à in prefata dieta adesse non poterit et ego hucusque in negociis sanctissimie domini nostri pape Felicis et sacri Basiliensis concilii me semper exhibui pro posse servitorem indefessum (feci‘ namque exactissimam diligenciam ad habendum pecunias per indul- genciam collectas in partibus prescriptis; non tamen adeo votivum, quemadmodum desi- 10 derabam, causante malicia temporum reportavi responsum; spero in domino in dieta Franckfordensi " me bonam et puram intencionem prelibatarum parcium sentire), idcirco ad prefatam dietam descendere disposui, omnem meam erga reverendos patres et gene- rosos dominos prefati serenissimi domini Romanorum regis ambasiatores, reverendissimos et illustrissimos dominos electores et alios principes comites et € nobiles ac communitatum 15 oratores et alios illic venturos adhibiturus diligenciam pro bono felicique progressu ju- sticie sacri i concilii ac k sanctissimi domini nostri, uti semper facere non destiti. [2] qua de re generoso 1 domino Johanni de Dierstein comiti palatino ecclesie Basiliensis, con- sanguineo meo, ac strennuo militi domino Johanni Offemburg ac venerabili domino Jo- hanni Gemynger decretorum doctori officiali Basiliensi et dilectis michi dominis Johanni Bruckenmüller capellano ac domino m Johanni Gerwern secretario meis nonnulla pater- nitatibus n vestris mei parte exponenda commisi. quibus dignentur paternitates vestre benivolam prestare audienciam et in dicendis uti michi ipsi fidem creditivam plene ad- hibere, velintque paternitates vestre se in eisdem° exponendis negociis adeo graciose ? exhibere, uti singularem de paternitatibus vestris gero fiduciam 1 et erga vestras pater- datum in castro meo Reygelberg quarta 25 nitates bono corde semper cupio deservire. die mensis novembris anno r etc. 40 primo. [in verso] Reverendissimis reverendisque in Christo patribus et dominis sacrosancte generali sinodo Basiliensi in spiritu sancto legittime congregate universalem eccle- siam representantibus. Conradus baro baronie in Winsperg sacri Romani imperii camerarius hereditarius. 20 1441 Nor. 4 1441 Nor. 4 30 35 76. Konrad von Weinsberg an den Kardinal tit. s. Martini Johannes [Grünwalder] 1; wird nicht nach Basel kommen, sondern sich, einer Aufforderung des Römischen Königs entsprechend, zum Frankfurter Reichstag begeben; will dort für das Konzil und den Papst wirken; beglaubigt vier Genannte. 1441 November 4 [Reichels- berg 27. 1441 Nor. 4 Aus Öhringen Hohenlohe’sches Haus-A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del., nicht abgesandt, sondern wieder erbrochen und von einer anderen Hand korrigiert (vgl. die Varianten). a) om. AB. b) B add. conspectui sauctitatis vestre et sacri concilii me representando. c) B venerunt. d) B. add. personaliter. e) B sanctitatis vestre et sacri concilii statt sanctissimi - concilii. f) B fecique, om. namque. g) B Franckfordiensi. h) om. B. i) B sanctitatis vestre et sacri concilii statt sacri —nostri. k) ac -nostri ist in A Korrektur für et dominacionum vestrarum. I) generoso-meo, ac in AB am Rande nachgetragen. m) in B ausgestrichen. n) in A korr, aus dominacionibus; ebenso gleich nachher noch mehrmals p. korr. für d.; B sanctitati vestre und so auch weiterhin. o) B add. meis sanctitati vestre. p) B graciosam. q) das Fol- gende lautet in B anders; vgl. die Quellenbeschreibung. r) B anno domini 1400 quadragesimo primo statt anno — primo. 1 In derselben Form wie dem Kardinal Grün- walder wird Konrad von Weinsberg wohl auch 50 den Kardinälen Aleman, Segovia und Ragusa ge- schrieben haben. Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 75 unter B. Der Ausstellungsort ergibt sich aus nr. 75.
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 125 sum a, personaliter venire disposuerim Basileam b, tamen supervenerunt° michi scripta graciosissimi domini mei Romanorum regis, quibus ad proximam dietam Franckforden- sem circa festum beati Martini tenendam jussus sum properare, ubi eciam majestas sua Nov. I1 regia personaliter velit interesse. quamquam autem michi magis expediret propter pro 5 pria mea negocia Basileam pergere, tamen quia, ut existimo, dominus meus Romanorum rex à in prefata dieta adesse non poterit et ego hucusque in negociis sanctissimie domini nostri pape Felicis et sacri Basiliensis concilii me semper exhibui pro posse servitorem indefessum (feci‘ namque exactissimam diligenciam ad habendum pecunias per indul- genciam collectas in partibus prescriptis; non tamen adeo votivum, quemadmodum desi- 10 derabam, causante malicia temporum reportavi responsum; spero in domino in dieta Franckfordensi " me bonam et puram intencionem prelibatarum parcium sentire), idcirco ad prefatam dietam descendere disposui, omnem meam erga reverendos patres et gene- rosos dominos prefati serenissimi domini Romanorum regis ambasiatores, reverendissimos et illustrissimos dominos electores et alios principes comites et € nobiles ac communitatum 15 oratores et alios illic venturos adhibiturus diligenciam pro bono felicique progressu ju- sticie sacri i concilii ac k sanctissimi domini nostri, uti semper facere non destiti. [2] qua de re generoso 1 domino Johanni de Dierstein comiti palatino ecclesie Basiliensis, con- sanguineo meo, ac strennuo militi domino Johanni Offemburg ac venerabili domino Jo- hanni Gemynger decretorum doctori officiali Basiliensi et dilectis michi dominis Johanni Bruckenmüller capellano ac domino m Johanni Gerwern secretario meis nonnulla pater- nitatibus n vestris mei parte exponenda commisi. quibus dignentur paternitates vestre benivolam prestare audienciam et in dicendis uti michi ipsi fidem creditivam plene ad- hibere, velintque paternitates vestre se in eisdem° exponendis negociis adeo graciose ? exhibere, uti singularem de paternitatibus vestris gero fiduciam 1 et erga vestras pater- datum in castro meo Reygelberg quarta 25 nitates bono corde semper cupio deservire. die mensis novembris anno r etc. 40 primo. [in verso] Reverendissimis reverendisque in Christo patribus et dominis sacrosancte generali sinodo Basiliensi in spiritu sancto legittime congregate universalem eccle- siam representantibus. Conradus baro baronie in Winsperg sacri Romani imperii camerarius hereditarius. 20 1441 Nor. 4 1441 Nor. 4 30 35 76. Konrad von Weinsberg an den Kardinal tit. s. Martini Johannes [Grünwalder] 1; wird nicht nach Basel kommen, sondern sich, einer Aufforderung des Römischen Königs entsprechend, zum Frankfurter Reichstag begeben; will dort für das Konzil und den Papst wirken; beglaubigt vier Genannte. 1441 November 4 [Reichels- berg 27. 1441 Nor. 4 Aus Öhringen Hohenlohe’sches Haus-A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del., nicht abgesandt, sondern wieder erbrochen und von einer anderen Hand korrigiert (vgl. die Varianten). a) om. AB. b) B add. conspectui sauctitatis vestre et sacri concilii me representando. c) B venerunt. d) B. add. personaliter. e) B sanctitatis vestre et sacri concilii statt sanctissimi - concilii. f) B fecique, om. namque. g) B Franckfordiensi. h) om. B. i) B sanctitatis vestre et sacri concilii statt sacri —nostri. k) ac -nostri ist in A Korrektur für et dominacionum vestrarum. I) generoso-meo, ac in AB am Rande nachgetragen. m) in B ausgestrichen. n) in A korr, aus dominacionibus; ebenso gleich nachher noch mehrmals p. korr. für d.; B sanctitati vestre und so auch weiterhin. o) B add. meis sanctitati vestre. p) B graciosam. q) das Fol- gende lautet in B anders; vgl. die Quellenbeschreibung. r) B anno domini 1400 quadragesimo primo statt anno — primo. 1 In derselben Form wie dem Kardinal Grün- walder wird Konrad von Weinsberg wohl auch 50 den Kardinälen Aleman, Segovia und Ragusa ge- schrieben haben. Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 75 unter B. Der Ausstellungsort ergibt sich aus nr. 75.
Strana 126
126 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Nov. 17 Hochwirdigoster in got vatter. mein undertenige willige dinst uwern gnaden zu allen ziten bereit. gnediger lieber herre. [I] als ich iczo von des heiligen conciliums wegen zu Prûssen Sachssen Myssen Thüringen und andern landen gewesen bin 1, hette ich mich darzu geschikt und wolt mich€ personliche zu unserm heiligen vater den babst und den vettern des benanten concilii gein Basel gefügt han b. also hat mir min gne-5 digester herre der Romsche kûnige geschriben, gein Franckfurt uf den tag ze kummen, der da sin sal uf sant Martins tag ; da wolle sin kungliche gnade auch hinkummen. wiewole mir nû min selbs sachen halb bequemlicher were gewesen gein Basel zu ridten und ich mich auch versehe, daz min herre der kunig uf den tag personlich nit kummen môge, iedoch, sintdemale und ich bißher alle zit in des heiligen concilii und unsers hei- 10 ligen vaters des babstes sachen getrülichen gearbeit han, so will ich mich uf den tag gein Frankfurt fügen und alda allen minen vleis und ernst thun gegen mins gnedigen herrn des kunigs anwalten, auch gegen minen gnedigen herren den kurfürsten, andern fürsten graven und menglichem, die dahin kummen, nachdem und ich zûm dickern male auch gethan habe. es ist auch dem heiligen concilii in den obgnanten landen noch 15 nichs worden. dann etliche verzihen es uf den tag zu Frankfurt mit irer antwurt. so hat auch daz concilium ein endrung mit bullen gethon, daz zu großem unstatten kûmpt. [2] undd ich hon heruf bevolhen dem" wolgebornen graven Hansen von Dierstein pfalzgraven der hohen stift zu Basel etc., minem lieben ohem ’, den gestrengen her Hanmann Offinburg ritter, herren Hansen Bruckenmuller minem caplan und herren 20 Hansen Gerwer minem secretarien, min meinunge und begerunge 5 fürzebringen, und bitten uwer gnade, die gûtlichen zu verhorn und zu glauben. und uwer gnade wôlle sich in den sachen bewisen, als ich eins sunders unzwifels getruwen zu uwern gnaden 1441 han und gerne verdienen wil mit ganzem willen. geben uf samßtag vor Martini anno Nov. 4 domini etc. 40 primo. [in verso] Dem hochwirdigsten in got vater und herren hern Johansen cardinal sanct Martins etc., minem gnedigen lieben herren. 25 1441 Nov. 4 Conrad herre zu Winsperg des heiligen Romschen richs erbcamerer. 1441 77. Die Reichsstädte der Vereinigung um den Bodensee an Frankfurt: können den für so Nor. 12 den 11. November nach Frankfurt ausgeschriebenen Reichstag Fehde halber nicht beschicken; bitten, sie beim König oder dessen Bevollmächtigten zu entschuldigen und ihnen das Ergebnis des Reichstages zu schreiben. 1441 November 12 [Ravens- burg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom II fol. 21 orig. chart. lit. clausa c. sig. 35 in v. impr. Ersamen fúrsichtigen und wisen. sonder lieben und güten frúnd. unser frúntlich willig dienst sien uch mit vlise berait zû allen ziten. uns haut der allerdurchluchtigist fürst unser gnâdigister herre der Rômisch kung geschriben? und ainen tag uf sant Noo. I1 Martins tag nâchstvergangen in iuwer statt Franckenfurt gesetzt, und ist daruf sin be- 40 gerung gewesen, daz wir unser erber rauczfrund zû demselben tag senden sölten etc. und wiewol wir sinen kunklichen gnauden in den und andern sachen gern gehorsam a) om. orig. b) im Orig. folgt durchgestrichen mit sunderheit nachdem und uwer gnade solichs geraten hette ze tûn, als dann herr Hanman Offemburg und her Hans Bruckenmüller mir geschriben haben. c) im Orig. stand zuerst wiewol ich nû lieber uwers rates pflegen wolt und mir auch min selbs sachen bequemlicher were 45 gein usw. d) im Orig. steht vor und ein Verweisungszeichen auf das an den Rand geschriebens Wort zedula. e) dem -gestrengen ist im Orig. am Rande nachgetragen. f) em.; orig. ohen. g) em.; orig. berunge. Vgl. S. 124 Anm. 4. 2 Vgl. nr. 52 und S. 40.
126 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. Nov. 17 Hochwirdigoster in got vatter. mein undertenige willige dinst uwern gnaden zu allen ziten bereit. gnediger lieber herre. [I] als ich iczo von des heiligen conciliums wegen zu Prûssen Sachssen Myssen Thüringen und andern landen gewesen bin 1, hette ich mich darzu geschikt und wolt mich€ personliche zu unserm heiligen vater den babst und den vettern des benanten concilii gein Basel gefügt han b. also hat mir min gne-5 digester herre der Romsche kûnige geschriben, gein Franckfurt uf den tag ze kummen, der da sin sal uf sant Martins tag ; da wolle sin kungliche gnade auch hinkummen. wiewole mir nû min selbs sachen halb bequemlicher were gewesen gein Basel zu ridten und ich mich auch versehe, daz min herre der kunig uf den tag personlich nit kummen môge, iedoch, sintdemale und ich bißher alle zit in des heiligen concilii und unsers hei- 10 ligen vaters des babstes sachen getrülichen gearbeit han, so will ich mich uf den tag gein Frankfurt fügen und alda allen minen vleis und ernst thun gegen mins gnedigen herrn des kunigs anwalten, auch gegen minen gnedigen herren den kurfürsten, andern fürsten graven und menglichem, die dahin kummen, nachdem und ich zûm dickern male auch gethan habe. es ist auch dem heiligen concilii in den obgnanten landen noch 15 nichs worden. dann etliche verzihen es uf den tag zu Frankfurt mit irer antwurt. so hat auch daz concilium ein endrung mit bullen gethon, daz zu großem unstatten kûmpt. [2] undd ich hon heruf bevolhen dem" wolgebornen graven Hansen von Dierstein pfalzgraven der hohen stift zu Basel etc., minem lieben ohem ’, den gestrengen her Hanmann Offinburg ritter, herren Hansen Bruckenmuller minem caplan und herren 20 Hansen Gerwer minem secretarien, min meinunge und begerunge 5 fürzebringen, und bitten uwer gnade, die gûtlichen zu verhorn und zu glauben. und uwer gnade wôlle sich in den sachen bewisen, als ich eins sunders unzwifels getruwen zu uwern gnaden 1441 han und gerne verdienen wil mit ganzem willen. geben uf samßtag vor Martini anno Nov. 4 domini etc. 40 primo. [in verso] Dem hochwirdigsten in got vater und herren hern Johansen cardinal sanct Martins etc., minem gnedigen lieben herren. 25 1441 Nov. 4 Conrad herre zu Winsperg des heiligen Romschen richs erbcamerer. 1441 77. Die Reichsstädte der Vereinigung um den Bodensee an Frankfurt: können den für so Nor. 12 den 11. November nach Frankfurt ausgeschriebenen Reichstag Fehde halber nicht beschicken; bitten, sie beim König oder dessen Bevollmächtigten zu entschuldigen und ihnen das Ergebnis des Reichstages zu schreiben. 1441 November 12 [Ravens- burg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom II fol. 21 orig. chart. lit. clausa c. sig. 35 in v. impr. Ersamen fúrsichtigen und wisen. sonder lieben und güten frúnd. unser frúntlich willig dienst sien uch mit vlise berait zû allen ziten. uns haut der allerdurchluchtigist fürst unser gnâdigister herre der Rômisch kung geschriben? und ainen tag uf sant Noo. I1 Martins tag nâchstvergangen in iuwer statt Franckenfurt gesetzt, und ist daruf sin be- 40 gerung gewesen, daz wir unser erber rauczfrund zû demselben tag senden sölten etc. und wiewol wir sinen kunklichen gnauden in den und andern sachen gern gehorsam a) om. orig. b) im Orig. folgt durchgestrichen mit sunderheit nachdem und uwer gnade solichs geraten hette ze tûn, als dann herr Hanman Offemburg und her Hans Bruckenmüller mir geschriben haben. c) im Orig. stand zuerst wiewol ich nû lieber uwers rates pflegen wolt und mir auch min selbs sachen bequemlicher were 45 gein usw. d) im Orig. steht vor und ein Verweisungszeichen auf das an den Rand geschriebens Wort zedula. e) dem -gestrengen ist im Orig. am Rande nachgetragen. f) em.; orig. ohen. g) em.; orig. berunge. Vgl. S. 124 Anm. 4. 2 Vgl. nr. 52 und S. 40.
Strana 127
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 127 1441 wâren und, ob gott wil, allweg sin wellen alz die, den er haut zû gebieten, nochdenn sien wir diczmals mit sôllichen treffenlichen kriegen und swaren sachen beladen, damit wir fúrsichdar wider unser vient, von den wir unentseit und wider alle billichait bescha- digot worden sien, mit ganzer unser macht sin und darzů tun mûßen, alz sich darzů 5 ze tûn gebúret, und damit wir also unser rautzfrund zû dem vorberürten tag nit haben schiken múgen. wan nun wir nit zwifelnt, sunder ganz züversicht und güt getruwen zû iuwer ersamkait haben, waz uns oder andern richstetten unbillichz zůgezogen ist oder wirdt, daz uch daz wider und laid sie, hierumb bitten wir iuwer fursichtigkait und gûten fruntschaft mit ganzem vliße, ernstlichest wir immer mugen, ir wellent umb 10 unsrer williger dienst willen uns gegen dem obgenanten unserm allergnadigisten herren dem Rômischen kung oder sinen vollmâchtigen botten nach dem getrulichisten und besten, alz iuwer wißhait zů tûnd wol waist, verantwurten und unser anligend sachen und daz sôllichs von uns in dehainen gevarden underwegen gelaußen sie erzellen und uch hierin so gúnstlich bewisen, alz wir iuwer fursichtigen wißhait sunder wol getruwen. 15 kunnen oder múgen wir daz umb iuwer gût fruntschaft oder iemant der iuwern hie- nach immer in allen sachen, wa sich daz bekomenlichen aischet, verdienen, des wellen wir allweg willig und berait sin, alz wol pillich ist. und waz alda furgenomen und beschloßen werd und úch bedunke, uns nottdurftig zû wißent sin, wellent uns bi disem unserm botten fúrderlich in geschrift kunt tûn. geben und mit unser güten 20 frúnd von Ravenspurg insigel von unser aller wegen versigelt an sonntag nach Mar- tine “ anno etc. 41. [in verso] Den ersamen fursichtigen und wisen burgermaister und râtten der statt Franckenfurt, unsern besondern güten frunden. Gemainb richstett der verainung umb den Sew und die zû in gewant sind. 1441 Nov. 12 Nov. 12 25 30 78. Die Mitglieder des Schwäbischen Städtebundes an gen. königliche Gesandte auf dem Frankfurter Tage 1: teilen die Bedingung mit, unter der sie bereit sind, das ihnen durch Pfalzgraf Otto, Graf Johannes von Thierstein und Ritter Wilhelm von Grünenberg zugesandte königliche Friedensgebot zu halten; können den Frankfurter Tag Fehde halber nicht beschicken. 1441 November 25 Ulm. 1441 Nov. 25 35 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 27�28 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem Briefe des Schwäbischen Stâdtebundes an Frankfurt vom 24. November 1441, unserer nr. 90. Unter dem Text ist vom Schreiber bemerkt glich in der forme hand die stette der verainungen in Schwaben und umb den Bodemsee den egnanten herren ouch geschriben. Regest bei Janssen 2, 25 nr. 51. Hochwirdigen fursten. wolgebornen strèngen und erwirdigen, gnâdigen und lieben herren. unser undertenig willig dienst wißen iwer gnaden von uns berait voran. gnâdigen und lieben herren. [1] der hochgeborn furst und herre hern € Ott pfallenz- 4o graf bi Ryne herzog in Bayern fúrmunder etc., ouch der wolgeborn graf Johanns von Dierstein, unser gnâdig herren, und der strèng her Wilhalm von Grünenberg ritter haben uns von dem allerdurchluchtigisten fursten und herren hern Fridrichen Romischen kung d merrer des richs herzogen ze Osterrich ze Stijr° ze Kernden und ze Krain grafen zü 45 a) sic. b) die Unterschrift steht auf zwei Zeilen; nach und ist abgsteilt. c) sic. d) em.; Vorl. kúngs. e) oder Styr? Laut Brief des Schwäbischen Städtebundes an Frankfurt vom 24. November (nr. 90) wurde das Schreiben auch dem Pfalzgrafen Otto, dem Grafen von Thierstein und Herrn Wilhelm von Grünen- berg zugesandt.
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 127 1441 wâren und, ob gott wil, allweg sin wellen alz die, den er haut zû gebieten, nochdenn sien wir diczmals mit sôllichen treffenlichen kriegen und swaren sachen beladen, damit wir fúrsichdar wider unser vient, von den wir unentseit und wider alle billichait bescha- digot worden sien, mit ganzer unser macht sin und darzů tun mûßen, alz sich darzů 5 ze tûn gebúret, und damit wir also unser rautzfrund zû dem vorberürten tag nit haben schiken múgen. wan nun wir nit zwifelnt, sunder ganz züversicht und güt getruwen zû iuwer ersamkait haben, waz uns oder andern richstetten unbillichz zůgezogen ist oder wirdt, daz uch daz wider und laid sie, hierumb bitten wir iuwer fursichtigkait und gûten fruntschaft mit ganzem vliße, ernstlichest wir immer mugen, ir wellent umb 10 unsrer williger dienst willen uns gegen dem obgenanten unserm allergnadigisten herren dem Rômischen kung oder sinen vollmâchtigen botten nach dem getrulichisten und besten, alz iuwer wißhait zů tûnd wol waist, verantwurten und unser anligend sachen und daz sôllichs von uns in dehainen gevarden underwegen gelaußen sie erzellen und uch hierin so gúnstlich bewisen, alz wir iuwer fursichtigen wißhait sunder wol getruwen. 15 kunnen oder múgen wir daz umb iuwer gût fruntschaft oder iemant der iuwern hie- nach immer in allen sachen, wa sich daz bekomenlichen aischet, verdienen, des wellen wir allweg willig und berait sin, alz wol pillich ist. und waz alda furgenomen und beschloßen werd und úch bedunke, uns nottdurftig zû wißent sin, wellent uns bi disem unserm botten fúrderlich in geschrift kunt tûn. geben und mit unser güten 20 frúnd von Ravenspurg insigel von unser aller wegen versigelt an sonntag nach Mar- tine “ anno etc. 41. [in verso] Den ersamen fursichtigen und wisen burgermaister und râtten der statt Franckenfurt, unsern besondern güten frunden. Gemainb richstett der verainung umb den Sew und die zû in gewant sind. 1441 Nov. 12 Nov. 12 25 30 78. Die Mitglieder des Schwäbischen Städtebundes an gen. königliche Gesandte auf dem Frankfurter Tage 1: teilen die Bedingung mit, unter der sie bereit sind, das ihnen durch Pfalzgraf Otto, Graf Johannes von Thierstein und Ritter Wilhelm von Grünenberg zugesandte königliche Friedensgebot zu halten; können den Frankfurter Tag Fehde halber nicht beschicken. 1441 November 25 Ulm. 1441 Nov. 25 35 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 27�28 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem Briefe des Schwäbischen Stâdtebundes an Frankfurt vom 24. November 1441, unserer nr. 90. Unter dem Text ist vom Schreiber bemerkt glich in der forme hand die stette der verainungen in Schwaben und umb den Bodemsee den egnanten herren ouch geschriben. Regest bei Janssen 2, 25 nr. 51. Hochwirdigen fursten. wolgebornen strèngen und erwirdigen, gnâdigen und lieben herren. unser undertenig willig dienst wißen iwer gnaden von uns berait voran. gnâdigen und lieben herren. [1] der hochgeborn furst und herre hern € Ott pfallenz- 4o graf bi Ryne herzog in Bayern fúrmunder etc., ouch der wolgeborn graf Johanns von Dierstein, unser gnâdig herren, und der strèng her Wilhalm von Grünenberg ritter haben uns von dem allerdurchluchtigisten fursten und herren hern Fridrichen Romischen kung d merrer des richs herzogen ze Osterrich ze Stijr° ze Kernden und ze Krain grafen zü 45 a) sic. b) die Unterschrift steht auf zwei Zeilen; nach und ist abgsteilt. c) sic. d) em.; Vorl. kúngs. e) oder Styr? Laut Brief des Schwäbischen Städtebundes an Frankfurt vom 24. November (nr. 90) wurde das Schreiben auch dem Pfalzgrafen Otto, dem Grafen von Thierstein und Herrn Wilhelm von Grünen- berg zugesandt.
Strana 128
128 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Nov. 25 Tyrol, unserm gnâdigisten herren, fridbottbrief 1 gesendet, ainen friden gen unsern vien- (1449/ den bis uf den hailigen obrosten tag zû wihennechten schierist zû halten und acht tag Jan. 6 Nos. 1s nach sant Martins tag nâchstvergangen gen Frankfurt zû tagen ze schiken, mit mer worten darinne begriffen etc. die wir gûter maßen wol vernomen haben, und mainen, das iwern gnaden villicht wol wissent sin múg, wie vor etwievil vergangen zitten unser 5 allergnâdigister herre her Albrecht Romischer kung sâliger loplicher gedâchtnuß und nach sinem abgang der vorgnant unser gnâdigister herre her Fridrich Romischer kung etc. den Haymenhofern und ouch unsern güten frunden und puntgenoßen den von Kempten und baider taile helfern frid gebotten und daruf den edeln hern Jacoben Truchsâssen zů Waltpurg des richs landvogt in Obern-Schwaben zů ainem conmißarien und richter 10 gegeben, im geschriben und empfolhen hat, sie zû baider sitt zu betagen und die sachen gûtlich oder rechtlich ußzerichten. der si ouch zû baider sitt mer denne zü ainem tag und sunder zeletst gen Walsee zûm rechten fúr sich betagt hat. und als die egnanten unser frunde von Kempten mit iren gûten frunden zû dem egnanten geseczten rechttag gen Walsee geritten sin wolten und bi ainer mile wegs zû Walsee komen sind, so hat 15 in der egnante her Jacob Truchsâß den obgnanten rechttag widerbotten und darinne gemeldet, das im Bentelin von Haymenhofen den obgnanten rechttag als kurz wider- botten habe. und als wir uns nu solichs vorgerürten friden und rechten gehalten haben, so hand uns darinne die obgerûrten von Haymenhofen mer viende gemachet und uns und die unsern wider gott und recht mûtwilliklich beschadiget. dabi iwer fúrstlichen 20 gnaden wol brüfent und verstand, wie ungûtlich und unbillichs uns und den unsern in dem vorgerürten friden beschehen und unser notdurft ist, ob wir stette friden halten wollen, das denne wir stette und die unsern gen unsern vienden solicher massen nach notdurft versorgt und versehen werden, damit si und die iren solichen friden gen uns halten. und darumbe dem obgnanten unserm allergnâdigisten herren dem Romischen 25 kúng zû wirden und ze eren, wennen denne wir stette gen unsern vienden versehen werden, das sie ainen friden die egeschriben zite gestraks halten, so wôllen wir ouch ainen friden die vor geschriben zite gen in halten ungevarlich, doch darinne uß- geseczt die, die uns und die unsern uf des richs straßen geroubet und rouplich be- schadiget hand und zü den wir nicht anders begeren denne rechtz nach des richs so recht, wa uns des stat werden môchte. [2] und wiewol wir dem vilgnanten unserm gnâdigisten herren dem Romischen kung zû gefallen unser erber rauczfrunde zû iwern gnaden gen Frankfurt gern gesendet hetten, denne das wir nicht zwifeln, iwer gnaden erkennen wol, das wir das unsrer treffenlichen vientschaft halb nicht getün kúnnen", als denne unser guten frunde die von Ulme iwer vorgnanten hern Silvesters bischofs sa ze Kemsee gnaden und hern Wolffharten Fuchß, als ir zû Ulme gewesen sind, daselbs geseit, dabi ouch den mütwillen und das unrecht, als wir und die unsern wider gott und recht rouplich beschadiget sien und werden, erzelet und sunder gebetten hand, uns stette darumb nach dem besten zû verantwürten, als ir andern villicht von in wol ver- nomen hand oder noch vernemen werdent. deshalb iwern gnaden davon nicht nott ze 40 schribent tût denne so vil, von des egnanten friden und ouch aller vorgerürten sachen wegen wir iwer furstliche gnaden mit undertenigem vliß bitten, solich unser obgerürt antwürt in gût und dem besten zû merken und uns daruf gen dem vorgnanten unserm gnädigisten herren dem Romischen kung und andern fursten und herren nach dem besten zû verantwürten, als wir iwern gnaden sunder zwifels wol getruwen. das 45 wôllen wir mit willen umb iwer furstliche gnaden in undertenikait gern verdienen und geben bitten darumbe iwer gnadigen verschriben antwürt wider mit dem botten. a) Torl. kúnmen. 1 Vgl. S. 45.
128 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Nov. 25 Tyrol, unserm gnâdigisten herren, fridbottbrief 1 gesendet, ainen friden gen unsern vien- (1449/ den bis uf den hailigen obrosten tag zû wihennechten schierist zû halten und acht tag Jan. 6 Nos. 1s nach sant Martins tag nâchstvergangen gen Frankfurt zû tagen ze schiken, mit mer worten darinne begriffen etc. die wir gûter maßen wol vernomen haben, und mainen, das iwern gnaden villicht wol wissent sin múg, wie vor etwievil vergangen zitten unser 5 allergnâdigister herre her Albrecht Romischer kung sâliger loplicher gedâchtnuß und nach sinem abgang der vorgnant unser gnâdigister herre her Fridrich Romischer kung etc. den Haymenhofern und ouch unsern güten frunden und puntgenoßen den von Kempten und baider taile helfern frid gebotten und daruf den edeln hern Jacoben Truchsâssen zů Waltpurg des richs landvogt in Obern-Schwaben zů ainem conmißarien und richter 10 gegeben, im geschriben und empfolhen hat, sie zû baider sitt zu betagen und die sachen gûtlich oder rechtlich ußzerichten. der si ouch zû baider sitt mer denne zü ainem tag und sunder zeletst gen Walsee zûm rechten fúr sich betagt hat. und als die egnanten unser frunde von Kempten mit iren gûten frunden zû dem egnanten geseczten rechttag gen Walsee geritten sin wolten und bi ainer mile wegs zû Walsee komen sind, so hat 15 in der egnante her Jacob Truchsâß den obgnanten rechttag widerbotten und darinne gemeldet, das im Bentelin von Haymenhofen den obgnanten rechttag als kurz wider- botten habe. und als wir uns nu solichs vorgerürten friden und rechten gehalten haben, so hand uns darinne die obgerûrten von Haymenhofen mer viende gemachet und uns und die unsern wider gott und recht mûtwilliklich beschadiget. dabi iwer fúrstlichen 20 gnaden wol brüfent und verstand, wie ungûtlich und unbillichs uns und den unsern in dem vorgerürten friden beschehen und unser notdurft ist, ob wir stette friden halten wollen, das denne wir stette und die unsern gen unsern vienden solicher massen nach notdurft versorgt und versehen werden, damit si und die iren solichen friden gen uns halten. und darumbe dem obgnanten unserm allergnâdigisten herren dem Romischen 25 kúng zû wirden und ze eren, wennen denne wir stette gen unsern vienden versehen werden, das sie ainen friden die egeschriben zite gestraks halten, so wôllen wir ouch ainen friden die vor geschriben zite gen in halten ungevarlich, doch darinne uß- geseczt die, die uns und die unsern uf des richs straßen geroubet und rouplich be- schadiget hand und zü den wir nicht anders begeren denne rechtz nach des richs so recht, wa uns des stat werden môchte. [2] und wiewol wir dem vilgnanten unserm gnâdigisten herren dem Romischen kung zû gefallen unser erber rauczfrunde zû iwern gnaden gen Frankfurt gern gesendet hetten, denne das wir nicht zwifeln, iwer gnaden erkennen wol, das wir das unsrer treffenlichen vientschaft halb nicht getün kúnnen", als denne unser guten frunde die von Ulme iwer vorgnanten hern Silvesters bischofs sa ze Kemsee gnaden und hern Wolffharten Fuchß, als ir zû Ulme gewesen sind, daselbs geseit, dabi ouch den mütwillen und das unrecht, als wir und die unsern wider gott und recht rouplich beschadiget sien und werden, erzelet und sunder gebetten hand, uns stette darumb nach dem besten zû verantwürten, als ir andern villicht von in wol ver- nomen hand oder noch vernemen werdent. deshalb iwern gnaden davon nicht nott ze 40 schribent tût denne so vil, von des egnanten friden und ouch aller vorgerürten sachen wegen wir iwer furstliche gnaden mit undertenigem vliß bitten, solich unser obgerürt antwürt in gût und dem besten zû merken und uns daruf gen dem vorgnanten unserm gnädigisten herren dem Romischen kung und andern fursten und herren nach dem besten zû verantwürten, als wir iwern gnaden sunder zwifels wol getruwen. das 45 wôllen wir mit willen umb iwer furstliche gnaden in undertenikait gern verdienen und geben bitten darumbe iwer gnadigen verschriben antwürt wider mit dem botten. a) Torl. kúnmen. 1 Vgl. S. 45.
Strana 129
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 129 10 15 zû Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel uf sant Katherinen tag H41 anno etc. 41. [supra] Den hochwirdigen fursten, wolgebor- nen strengen und erwirdigen herren hern Petern bischof zû Augspurg, hern Silvester bischof ze Kemsee, hern Wilhalmen marggrafen von Hoch- berg herren zû Rotteln und zû Süßemberg land- vogt in Elsâß, hern Wolffharten Fuchß von Fuchßemberg ritter, hern Thoman von Hasel- bach lerrer der hailigen geschrift chorherren zû sant Steffan zů Wienn, hern Hainrichen Lew- burg“ in kaiserlichen und gaistlichen rechten licenciaten und prothonotarien etc., und des aller- durchluchtigisten fursten unsers gnadigisten herren des Romischen kungs etc. uf dem tag zů Frank- furt ambasiatores, unsern gnadigen herren. Gemain richsstette der verainung in Schwaben. Nov. 25 20 79. Kardinal Ludwig von Arles an Konrad von Weinsberg: antwortet auf dessen Brief vom 4. November; billigt Konrads Reise zum Frankfurter Reichstage und bittet ihn, 1441 dort die Interessen der Kirche, des Konzils und des Papstes wahrzunehmen. November 29 Basel. 1441 Nov. 29 Aus Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Die Unterschrift des Kardinals ist eigenhändig und steht auf einer be- sonderen Zeile links unter dem Text. Magnifice et potens baro, amice noster carissime, salute cordiali premissa. literas 25 vestras datas die 4. hujus in vestro castro Reygelberg 1 per dominum Johannem 2 capel- Nov. 4 lanum vestrum, fidelem harum portitorem, recepimus in parte credenciam in personas nonnullorum in ipsis literis nominatorum et ipsius domini Johannis continentes. quam credenciam gratanterb audivimus et eidem ad nobis“ pro parte vestri per ipsum expo- sita et contenta in dictis literis oportune, prout circumstancie rerum exigebant, respon- 30 dimus, ut lacius ipse dominus Johannes vestre magnificencie fideliter explicabit, necnon affectionem cordialem 3, quam ad honorem statum et bonum vestros habemus, et merito, quia viceversa ad nos habetis, prout experti sumus. gavisi fuimus et gaudemus de vestre magnificencie optima prosperitate, de qua per seriem dictarum literarum et rela- cionem ipsius portitoris fuimus informati, et eciam de vestris successibus felicibus et 35 laboribus, quos habuistis pro negociis sacri concilii. quamvis, ut vestre litere continent, in ipsis negociis non habuistis illam expedicionem, quam optabatis, propter impedimenta apposita, tamen ibat vestra magnificencia ad illam dietam Francfordie celebrandam et daret " operam possibilem apud illos dominos ibidem congregatos, ut per auxilium ipsorum facilius possitis exequi cum effectu vobis commissa per sacrum concilium. et ita depre- 4o camur, quod sic placeat facere, et ex corde vos rogamus, quatenus honorem justiciam veritatem et auctoritatem ecclesie universalis et sacri concilii ac domini nostri pape velitis cordi et recommissum habere et defendere in obsequium dei et ecclesie sue sponse, ut semper consuevistis. fuerunt presentate litere 4 vestre sacro concilio, domino nostro pape a) sic. b) em.; orig. gratenter. c) em.; orig. nos. d) sic. 45 1 Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 75 unter B. Der Text von Konrads Brief wird dem unserer nr. 76 entsprochen haben. Deutsche Reichstags-Akten XVI. * Johannes Bruckenmüller. Man ergänze explicabit. Vgl. nrr. 75 und 76. 17
F. Besuch des Tages nr. 68-79. 129 10 15 zû Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel uf sant Katherinen tag H41 anno etc. 41. [supra] Den hochwirdigen fursten, wolgebor- nen strengen und erwirdigen herren hern Petern bischof zû Augspurg, hern Silvester bischof ze Kemsee, hern Wilhalmen marggrafen von Hoch- berg herren zû Rotteln und zû Süßemberg land- vogt in Elsâß, hern Wolffharten Fuchß von Fuchßemberg ritter, hern Thoman von Hasel- bach lerrer der hailigen geschrift chorherren zû sant Steffan zů Wienn, hern Hainrichen Lew- burg“ in kaiserlichen und gaistlichen rechten licenciaten und prothonotarien etc., und des aller- durchluchtigisten fursten unsers gnadigisten herren des Romischen kungs etc. uf dem tag zů Frank- furt ambasiatores, unsern gnadigen herren. Gemain richsstette der verainung in Schwaben. Nov. 25 20 79. Kardinal Ludwig von Arles an Konrad von Weinsberg: antwortet auf dessen Brief vom 4. November; billigt Konrads Reise zum Frankfurter Reichstage und bittet ihn, 1441 dort die Interessen der Kirche, des Konzils und des Papstes wahrzunehmen. November 29 Basel. 1441 Nov. 29 Aus Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Die Unterschrift des Kardinals ist eigenhändig und steht auf einer be- sonderen Zeile links unter dem Text. Magnifice et potens baro, amice noster carissime, salute cordiali premissa. literas 25 vestras datas die 4. hujus in vestro castro Reygelberg 1 per dominum Johannem 2 capel- Nov. 4 lanum vestrum, fidelem harum portitorem, recepimus in parte credenciam in personas nonnullorum in ipsis literis nominatorum et ipsius domini Johannis continentes. quam credenciam gratanterb audivimus et eidem ad nobis“ pro parte vestri per ipsum expo- sita et contenta in dictis literis oportune, prout circumstancie rerum exigebant, respon- 30 dimus, ut lacius ipse dominus Johannes vestre magnificencie fideliter explicabit, necnon affectionem cordialem 3, quam ad honorem statum et bonum vestros habemus, et merito, quia viceversa ad nos habetis, prout experti sumus. gavisi fuimus et gaudemus de vestre magnificencie optima prosperitate, de qua per seriem dictarum literarum et rela- cionem ipsius portitoris fuimus informati, et eciam de vestris successibus felicibus et 35 laboribus, quos habuistis pro negociis sacri concilii. quamvis, ut vestre litere continent, in ipsis negociis non habuistis illam expedicionem, quam optabatis, propter impedimenta apposita, tamen ibat vestra magnificencia ad illam dietam Francfordie celebrandam et daret " operam possibilem apud illos dominos ibidem congregatos, ut per auxilium ipsorum facilius possitis exequi cum effectu vobis commissa per sacrum concilium. et ita depre- 4o camur, quod sic placeat facere, et ex corde vos rogamus, quatenus honorem justiciam veritatem et auctoritatem ecclesie universalis et sacri concilii ac domini nostri pape velitis cordi et recommissum habere et defendere in obsequium dei et ecclesie sue sponse, ut semper consuevistis. fuerunt presentate litere 4 vestre sacro concilio, domino nostro pape a) sic. b) em.; orig. gratenter. c) em.; orig. nos. d) sic. 45 1 Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 75 unter B. Der Text von Konrads Brief wird dem unserer nr. 76 entsprochen haben. Deutsche Reichstags-Akten XVI. * Johannes Bruckenmüller. Man ergänze explicabit. Vgl. nrr. 75 und 76. 17
Strana 130
1441 Nov. 29 1441 Nov. 29 130 et dominis cardinalibus, et fecerunt gratam et honestissimam responsionem ad requisita per vestram magnificenciam, prout idem dominus Johannes premissam responsionem et alia occurrencia refferet vestre magnificencie, quam conservet altissimus, ut optatis. ex Basilea 29. novembris 1441. [in verso] Magnifico baroni domino Conrado de Wynsperg sacri Romani im- perii camerario hereditario, amico nostro precarissimo. Ludovicus cardinalis Arelatensis vester cor- dialis amicus propria. Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. G. Verhandlungen nr. 80. 1441 Nov. 19 80. Ansprache des Thomas Ebendorfer, Gesandten K. Friedrichs, an die Mitglieder des 10 Frankfurter Reichstages: fordert sie auf, den König in seinen Bemühungen für die Herstellung des Friedens und der Einheit in der Kirche mit Rat und Tat zu unterstützen und mit der Anerkennung des einen der beiden Päpste noch zu warten. 1441 November 19 Frankfurt. W aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4680 fol. 377a-380b cop. chart. coaeva mit der Überschrift 15 In dieta Frankfordensi per Thomam de Haselpach 19. novembris 1441. Die Abschrift rührt von Ebendorfer selbst her und ist von ihm mit zahlreichen, meist auf den Rän- dern, seltener zwischen den Zeilen gemachten Zusätzen versehen. Diese Zusätze sind von uns in spitze Klammern eingeschlossen und auch in den Varianten kenntlich ge- macht worden. M coll. München Staatsbibl. cod. lat. 22 372 pag. 281�284 cop. chart. coaeva mit der Schluß- bemerkung des Schreibers Oracio facta in dieta Frankfordensi per magistrum Thomam de Haselbach theologie doctorem anno etc. 41 die 19. novembris. Die Zusätze Ebendorfers sind hier natürlich schon in den Text eingefügt. Offenkundige Schreibfehler sind in unseren Varianten nicht erwähnt. 20 25 [1] Regie majestatis favorose" exhortationis, graciose (quoque b persuazionis) ver- bum huic deo digno cetui reverendissimorum reverendorumque in Christo (patrum ), serenissimorum (ac" illustrissimorum michi graciosissimorum) principum, (eorundem oratorum predignorum), aliorum eciam expectabilium virorum in hac Frankfordensi dieta dei spiritu adunatorum mandatus perferre ! (et §) in medium sathagens deducere, dum so proprie intelligentie ebetudinem, facundie defectum et sterilitatem i ac rerum agendarum summam arduitatem conspicio, in memet ipso non ab re gravius contabesco, adeo ut merito post longi (suscepti 5) itineris sarcinam silentio cuncta transigerem, nisi „zelus domus dei" 1, regalis (eciam1) majestatis gloria me plurimum animaret ex adverso. in cujus persona nunc exordiens cum apostolo fidenter audeo dicere „imitatores mei estote, s5 fratres, et observate eos, qui sic ambulant, sicud habetis formam nostram“ (ad Philip- penses 3. capitulo 2, et legitur (in m currentis eciam n) dominice missali3 officio). [2] si bellis rei publice ingruentibus pro pace desudandum 4 et ratio persuadet et auctoritas, si duci exercitus a subditis obtemperandum sollicite similiter ordo (rectus °) expostulat, si eciam ingruentibus sibi periculis per ipsius collaterales senatores et consiliarios (opor- 40 tune ?) sanis consiliis obviandum recta decernit ratio, recte in hiis matris nostre sancte a) in W unsicher ; ist korr. aus seriose. b) quoque persuazionis ist in W Randkorrektur für quoque salutationis, c) in W über der Zeile. d) ac -graciosissimorum in Wam Rande. o) eorundem —predignorum in Wüber der Zeile. I) ist in W durchgestrichen, woll nur aus Verschen; om. M. g) in Wüber der Zeile. h) in W korr. für enitor ; Mestelll um deducere sathagens. i) em.; WM sterilitatis. k) in Wüber der Zeile. I) desgleichen. 45 m) in -eciam in W am Rande. n) Met ; WM add. instantis, das in W korrigiert ist für in currentis. o) in W über der Zeile. p) in Wam Rande. Vgl. Ps. 68, 10 und Joh. 2, 17. 2 Phil. 3, 17. s Vgl. Missale Romanum Mediolani 1474, edit. by Robert Lippe vol. 1 (London 1899) pag. 297. 1 Man ergänze esse. 50
1441 Nov. 29 1441 Nov. 29 130 et dominis cardinalibus, et fecerunt gratam et honestissimam responsionem ad requisita per vestram magnificenciam, prout idem dominus Johannes premissam responsionem et alia occurrencia refferet vestre magnificencie, quam conservet altissimus, ut optatis. ex Basilea 29. novembris 1441. [in verso] Magnifico baroni domino Conrado de Wynsperg sacri Romani im- perii camerario hereditario, amico nostro precarissimo. Ludovicus cardinalis Arelatensis vester cor- dialis amicus propria. Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. G. Verhandlungen nr. 80. 1441 Nov. 19 80. Ansprache des Thomas Ebendorfer, Gesandten K. Friedrichs, an die Mitglieder des 10 Frankfurter Reichstages: fordert sie auf, den König in seinen Bemühungen für die Herstellung des Friedens und der Einheit in der Kirche mit Rat und Tat zu unterstützen und mit der Anerkennung des einen der beiden Päpste noch zu warten. 1441 November 19 Frankfurt. W aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4680 fol. 377a-380b cop. chart. coaeva mit der Überschrift 15 In dieta Frankfordensi per Thomam de Haselpach 19. novembris 1441. Die Abschrift rührt von Ebendorfer selbst her und ist von ihm mit zahlreichen, meist auf den Rän- dern, seltener zwischen den Zeilen gemachten Zusätzen versehen. Diese Zusätze sind von uns in spitze Klammern eingeschlossen und auch in den Varianten kenntlich ge- macht worden. M coll. München Staatsbibl. cod. lat. 22 372 pag. 281�284 cop. chart. coaeva mit der Schluß- bemerkung des Schreibers Oracio facta in dieta Frankfordensi per magistrum Thomam de Haselbach theologie doctorem anno etc. 41 die 19. novembris. Die Zusätze Ebendorfers sind hier natürlich schon in den Text eingefügt. Offenkundige Schreibfehler sind in unseren Varianten nicht erwähnt. 20 25 [1] Regie majestatis favorose" exhortationis, graciose (quoque b persuazionis) ver- bum huic deo digno cetui reverendissimorum reverendorumque in Christo (patrum ), serenissimorum (ac" illustrissimorum michi graciosissimorum) principum, (eorundem oratorum predignorum), aliorum eciam expectabilium virorum in hac Frankfordensi dieta dei spiritu adunatorum mandatus perferre ! (et §) in medium sathagens deducere, dum so proprie intelligentie ebetudinem, facundie defectum et sterilitatem i ac rerum agendarum summam arduitatem conspicio, in memet ipso non ab re gravius contabesco, adeo ut merito post longi (suscepti 5) itineris sarcinam silentio cuncta transigerem, nisi „zelus domus dei" 1, regalis (eciam1) majestatis gloria me plurimum animaret ex adverso. in cujus persona nunc exordiens cum apostolo fidenter audeo dicere „imitatores mei estote, s5 fratres, et observate eos, qui sic ambulant, sicud habetis formam nostram“ (ad Philip- penses 3. capitulo 2, et legitur (in m currentis eciam n) dominice missali3 officio). [2] si bellis rei publice ingruentibus pro pace desudandum 4 et ratio persuadet et auctoritas, si duci exercitus a subditis obtemperandum sollicite similiter ordo (rectus °) expostulat, si eciam ingruentibus sibi periculis per ipsius collaterales senatores et consiliarios (opor- 40 tune ?) sanis consiliis obviandum recta decernit ratio, recte in hiis matris nostre sancte a) in W unsicher ; ist korr. aus seriose. b) quoque persuazionis ist in W Randkorrektur für quoque salutationis, c) in W über der Zeile. d) ac -graciosissimorum in Wam Rande. o) eorundem —predignorum in Wüber der Zeile. I) ist in W durchgestrichen, woll nur aus Verschen; om. M. g) in Wüber der Zeile. h) in W korr. für enitor ; Mestelll um deducere sathagens. i) em.; WM sterilitatis. k) in Wüber der Zeile. I) desgleichen. 45 m) in -eciam in W am Rande. n) Met ; WM add. instantis, das in W korrigiert ist für in currentis. o) in W über der Zeile. p) in Wam Rande. Vgl. Ps. 68, 10 und Joh. 2, 17. 2 Phil. 3, 17. s Vgl. Missale Romanum Mediolani 1474, edit. by Robert Lippe vol. 1 (London 1899) pag. 297. 1 Man ergänze esse. 50
Strana 131
G. Verhandlungen nr. 80. 131 dei ecclesie calamitatibus (deflendis* et) injuriis, recte in hiis sacri Romani imperii tur- bulentissimis' fluctibus (proe utriusque consolatione propensius procuranda) in persona invictissimi domini nostri Friderici Romanorum regis semper augusti premissa exhorta- tionis verba non indigne reor assumpta et vestris serenitatibus excellentiis et domina- 5 tionibus (in d exordio) proposita. quarum nisi virtus ace fides spectate forent easque multis (ac 1) magnis tempestatibus retroactis pro exaltatione fidei et ecclesie ac sacri Romani imperii s (gloria 1) fideliter fortiterque decertasse experimento probasset rex et princeps prenominatus, perpendisset denique simul eciam eadem bona et mala sue i ma- jestati ac vestris fore excellentiis comunia in hoc pulcherrimo k scismatis facinore nostro 10 evo proch pudor per quosdam subtiliter inducto, (quo 1 bellum unice sponse ecclesie in- dicitur, quo fraterna caritas scinditur et laceratur, quo Christi exercitus, fidelium vide- licet unitas, separatur et confunditur,) vix tot sollicitudines operas et impensas (prom veritate et justicia disquirenda in tot institutis dietis) factas et fiendas pro futuro una vobiscum subisset regia ipsa celsitudo. nam idem velle et nolle, ea demum firma ami- 15 citia est, in eo precipue, quatenus recto rationis ordine rei publice promoveatur utilitas et comunis matris ecclesie, videlicet Christi, casta refloreat pudicitia, quam veluti prosti- tutam hodie duobus pro ipsius desponsatione periculose (altrinsecus n) irrumpentibus deflet regia majestas et merito secum pia pectora Christiana deplangunt tamquam omnium ma- lorum sentinam et ad destructionem rei publice paratam scaturiginem. hac enim via, 20 teste Salustio (contra° Cathilinam 1), et urbs Romana venit in ludibrium gentibus et universo orbi (data ? est) in parabolam. in qua „primo pecunie, post imperii cupido crevit, que inantea omnium malorum fuere materies. hec siquidem avaricia fidem pro- bitatem, omnes quoque bonas artes ipsa subvertit, ipsa superbiam crudelitatem neglectum deorum et omnia venalia habere docuit et multos mortales sibi in falsitate subegit ; aliud 25 clausum in pectore, aliud (persuasit 1) in lingwar promptum habere, amicicias ac s inimi- citias non ex re sed ex comodo estimare magisque multum eris quam virtutem et boni- tatem morum possidere. hec dum contagio Urbem invasit, civitas ipsa immutata, im- perium ex justissimo ac optimo intollerandum crudeleque effectum est!“. et e regione dum senatus populusque Romanus virtutibus justicia et bonis moribus ancillare decrevit so et obsecundare censuit et (justis " institutis modestie et veritati dexteras concessit,) locis in multis maximas hostium copias crebro parva manu fundebat, urbes arte et natura munitissimas obsidione cinxit et subegit (sue 7 ditioni et in deditionem abire coegit), quia, dum „domi milicieque" boni mores colebantur, concordia maxima, minima avaritia erat, jurgia discordias simultates cum hostibus exercebant, cives cum civibus de virtute s5 tractabant, domi parsimonia, in suppliciis deorum magnificentia, in amicos fides, in hostes audacia erat, acceptam a socio injuriam ignoscere quam persequi 1 malebant“, sic „res publica crevit justitia, sic absque labore magni potentia reges bello domati, sic nationes et ingentes populi vi subacti et Romani imperii semper emula Carthago ab stirpe in- teriit“, ut deducit Salustius ubi supra. quorum ad instar virtutibus et omni sanctitate 4o olim uberibus (adhuc 1) orbata in infancia numero parvula sancta floruit ecclesia, quoad in plena fidei pacis et unitatis caritate sublimis et gloriosa effecta in toto orbe suas ra- 1441 Nov. 19 45 a) deflendis et ins W am Rands. b) W tribulentissimis. c) pro -procuranda in W am Rande. d) in exordio des- gleichen. e) M et. I) in Wüber der Zeile. g) M stelll um gloria imperii. h) in Wam Rande. i) sue maje- stati in W korr. für sibi. k) sic. I) quo - confunditur in W am Rande. m) pro -dietis in W über der Zeile. n) desgleichen. 0) contra Cathilinam in W am Rande. p) dats est in Woüber der Zeile. q) in Waam Rande. r) em.; WM ligwa. s) Met. t) in W folgt durchgestrichen sicuti concludit Salustius ubi supra. u) justis bis concessit in W auf dem unteren Rande von fol. 377b. v) sue -coegit in W am Rande. w) W miliciaque. x) M prosequi. y) in W über der Zeile ; in M vor uberibus. Das Folgende stammt nur zum Teil und nicht tione cap. 9 und 10 (Ausgabe von Dietsch S. 5 und 6). 50 immer wörtlich aus Sallust, De Catilinae conjura- 17*
G. Verhandlungen nr. 80. 131 dei ecclesie calamitatibus (deflendis* et) injuriis, recte in hiis sacri Romani imperii tur- bulentissimis' fluctibus (proe utriusque consolatione propensius procuranda) in persona invictissimi domini nostri Friderici Romanorum regis semper augusti premissa exhorta- tionis verba non indigne reor assumpta et vestris serenitatibus excellentiis et domina- 5 tionibus (in d exordio) proposita. quarum nisi virtus ace fides spectate forent easque multis (ac 1) magnis tempestatibus retroactis pro exaltatione fidei et ecclesie ac sacri Romani imperii s (gloria 1) fideliter fortiterque decertasse experimento probasset rex et princeps prenominatus, perpendisset denique simul eciam eadem bona et mala sue i ma- jestati ac vestris fore excellentiis comunia in hoc pulcherrimo k scismatis facinore nostro 10 evo proch pudor per quosdam subtiliter inducto, (quo 1 bellum unice sponse ecclesie in- dicitur, quo fraterna caritas scinditur et laceratur, quo Christi exercitus, fidelium vide- licet unitas, separatur et confunditur,) vix tot sollicitudines operas et impensas (prom veritate et justicia disquirenda in tot institutis dietis) factas et fiendas pro futuro una vobiscum subisset regia ipsa celsitudo. nam idem velle et nolle, ea demum firma ami- 15 citia est, in eo precipue, quatenus recto rationis ordine rei publice promoveatur utilitas et comunis matris ecclesie, videlicet Christi, casta refloreat pudicitia, quam veluti prosti- tutam hodie duobus pro ipsius desponsatione periculose (altrinsecus n) irrumpentibus deflet regia majestas et merito secum pia pectora Christiana deplangunt tamquam omnium ma- lorum sentinam et ad destructionem rei publice paratam scaturiginem. hac enim via, 20 teste Salustio (contra° Cathilinam 1), et urbs Romana venit in ludibrium gentibus et universo orbi (data ? est) in parabolam. in qua „primo pecunie, post imperii cupido crevit, que inantea omnium malorum fuere materies. hec siquidem avaricia fidem pro- bitatem, omnes quoque bonas artes ipsa subvertit, ipsa superbiam crudelitatem neglectum deorum et omnia venalia habere docuit et multos mortales sibi in falsitate subegit ; aliud 25 clausum in pectore, aliud (persuasit 1) in lingwar promptum habere, amicicias ac s inimi- citias non ex re sed ex comodo estimare magisque multum eris quam virtutem et boni- tatem morum possidere. hec dum contagio Urbem invasit, civitas ipsa immutata, im- perium ex justissimo ac optimo intollerandum crudeleque effectum est!“. et e regione dum senatus populusque Romanus virtutibus justicia et bonis moribus ancillare decrevit so et obsecundare censuit et (justis " institutis modestie et veritati dexteras concessit,) locis in multis maximas hostium copias crebro parva manu fundebat, urbes arte et natura munitissimas obsidione cinxit et subegit (sue 7 ditioni et in deditionem abire coegit), quia, dum „domi milicieque" boni mores colebantur, concordia maxima, minima avaritia erat, jurgia discordias simultates cum hostibus exercebant, cives cum civibus de virtute s5 tractabant, domi parsimonia, in suppliciis deorum magnificentia, in amicos fides, in hostes audacia erat, acceptam a socio injuriam ignoscere quam persequi 1 malebant“, sic „res publica crevit justitia, sic absque labore magni potentia reges bello domati, sic nationes et ingentes populi vi subacti et Romani imperii semper emula Carthago ab stirpe in- teriit“, ut deducit Salustius ubi supra. quorum ad instar virtutibus et omni sanctitate 4o olim uberibus (adhuc 1) orbata in infancia numero parvula sancta floruit ecclesia, quoad in plena fidei pacis et unitatis caritate sublimis et gloriosa effecta in toto orbe suas ra- 1441 Nov. 19 45 a) deflendis et ins W am Rands. b) W tribulentissimis. c) pro -procuranda in W am Rande. d) in exordio des- gleichen. e) M et. I) in Wüber der Zeile. g) M stelll um gloria imperii. h) in Wam Rande. i) sue maje- stati in W korr. für sibi. k) sic. I) quo - confunditur in W am Rande. m) pro -dietis in W über der Zeile. n) desgleichen. 0) contra Cathilinam in W am Rande. p) dats est in Woüber der Zeile. q) in Waam Rande. r) em.; WM ligwa. s) Met. t) in W folgt durchgestrichen sicuti concludit Salustius ubi supra. u) justis bis concessit in W auf dem unteren Rande von fol. 377b. v) sue -coegit in W am Rande. w) W miliciaque. x) M prosequi. y) in W über der Zeile ; in M vor uberibus. Das Folgende stammt nur zum Teil und nicht tione cap. 9 und 10 (Ausgabe von Dietsch S. 5 und 6). 50 immer wörtlich aus Sallust, De Catilinae conjura- 17*
Strana 132
132 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Nov. 19 dices figeret et colla tirannorum potentissimorum regum et, quod amplius, eciam Romani imperii sibi devotius fuere subacta, (ita * ut in antea neque delictis succumberent neque libidini essent obnoxii, ut prius diebus retroactis). quod impacienter ferens discidii semi- narium, humani generis procacissimus sathan, nunc in eam crudeles tirannos excitat, nunc peregrina dogmata inspirat, nunc hereses suscitat, nunc perfidos ad insectandum instigat, nunc ad enervandum ipsius unitatis caritatis et pacis funiculum (triplicem b) totis nisibus inhianter eciam fidelium animos studiose inflammat et, quanto plus appropinquare seculi finem conspicit, tanto graviora flagicia in ea disseminare non erubescit, ut faciat „regnum adversus regnum“ consurgere (Christianumc) et in sole et luna, id est in statu prela- torum spiritualium et secularium, signa prenosticad destructionis orbis de proximo affu- 10 ture e (proi suis) apperire, sicut salvator predixit Matthei 24 1 et Luce 21 2 pro nostra incautacione, (ut s non pigeat non amare, quod tanto impetu videmus deficere. hujus quippe mundi citiorem interitum jam sua ostendit canicies, dum sic enerviter raptim malis cedit cumulatis et in pejora in dies dilabitur,) qualia nostro hoc infaustissimo evo amplius oculis cernimus, quam in codicibus attramento exarata legamus. hec, inquam, 15 sunt tempora, que apostolico denunciantur oraculo, dum secunda ad Thymotheum 3 3 suo carissimo mala futura imminentia seculo presagiebat vaticinio: „in novissimis", in- quit, „diebus erunt homines se ipsos amantes cupidi elati superbi avari blasphemi pa- rentibus inobedientes ingrati scelesti sine pace sine affectione". (ideoh sustinuimus pacem et non venit, quesivimus bona, et ecce turbacio 4.) jam siquidem infrunite erumpunt 20 summe audacie, viri factiosi, quorum imperia crudelia barbaros nequisse pati 5, quos ad perturbandum rem publicam ecclesie, (uti i vereor), mali mores inopia ostentatio presi- dendi ardor fraternus livor sive alia queque passio plurimum inflammant, involventes sen- tentias verbis imperitis, machinantes perniciem (hiis 1), qui suarum opinionum abnuunt fieri sectatores, adeo eciam ut furore populari indiscissam domini tunicam desuper con- 25 textam minutatim discerpant et instar vulpium Christi vineam exterminents, ut inter „dissipatos lacus aquam vere doctrine continere non valentes" juxta Jeremie vaticinium 2. capitulo 7 difficile possit intelligi, ubi „fons signatus“, „ortus (iste 1) conclusus“s ec- clesie existat aut ubi sedes Petri pariter et fides occultetur et delitescat, in qua, „pro- fligato sobole mala patrimonio, incorrupta patrum servatur hereditas, in qua terra cespite so fecundo dominici seminis puritatem centeno cumulato fructu pius refert agricola, in qua obruta sulcis tellure in lolium frumenta minime degenerant“ juxta Jeronimi senten- tiam in epistola quadam ad Damasum papam ?. [3] quibus omnibus (premissis m) et aliis innumerabilibus malis ex scismate ecclesie pullulantibus fidei et Christianis moribus obviis quatenus occurratur oportunius, in presenti dieta ad hoc instituta vos serenissimos 35 (ac " illustrissimos) principes ac reverendissimos reverendosque patres ipsorumque pre- signes oratores, vos (eciam °) viros clarissimos (huic? concioni assistentes) vice et nomine invictissimi domini nostri regis prefati convenimus. exhortamur et in visceribus salvatoris admonemus, quatenus sue celsitudinis q (pror pace et unitate ecclesie consulcius oportu- a) ita - retroactis in W am Rande. b) in W über der Zeils. c) in W am Rande. d) in W korr. für magna. 40 e) em.; WM affatura. f) pro suis in W über der Zeils. g) ut -dilabitur in W auf dem unteren Rande von fol. 378 a. h) ideo -turbatio in W am Rande. i) uti vereor desgleichen. k) in Wüber der Zcile. I) des- gleichen. m) desgleichen. n) ac illustrissimos in W am Rande. o) in Wüber der Zeils. p) huic-assistentes in W am Rande. q) M add. se constituant et. r) pro —procuranda in W am Rands. u Matth. 24, 7 und 29. Luc. 21, 10 und 25. 2. Tim. 3, 1-3. Vgl. Jeremias 14, 19. Man ergänze aus dem Folgenden vereor. Vgl. Hohe Lied Salomos 2, 15. Vgl. Jeremias 2, 13. 8 Vgl. Hohe Lied Salomos 4, 12. 3 Im Brief „Quoniam vetusto“ (gedr. Corpus script. eccl. lat. 54, 63; Migne 22, 355). Dort lautet aber der Schlußtsatz hic obruta sulcis fru- menta in lolium avenasque degenerant. 45 59
132 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Nov. 19 dices figeret et colla tirannorum potentissimorum regum et, quod amplius, eciam Romani imperii sibi devotius fuere subacta, (ita * ut in antea neque delictis succumberent neque libidini essent obnoxii, ut prius diebus retroactis). quod impacienter ferens discidii semi- narium, humani generis procacissimus sathan, nunc in eam crudeles tirannos excitat, nunc peregrina dogmata inspirat, nunc hereses suscitat, nunc perfidos ad insectandum instigat, nunc ad enervandum ipsius unitatis caritatis et pacis funiculum (triplicem b) totis nisibus inhianter eciam fidelium animos studiose inflammat et, quanto plus appropinquare seculi finem conspicit, tanto graviora flagicia in ea disseminare non erubescit, ut faciat „regnum adversus regnum“ consurgere (Christianumc) et in sole et luna, id est in statu prela- torum spiritualium et secularium, signa prenosticad destructionis orbis de proximo affu- 10 ture e (proi suis) apperire, sicut salvator predixit Matthei 24 1 et Luce 21 2 pro nostra incautacione, (ut s non pigeat non amare, quod tanto impetu videmus deficere. hujus quippe mundi citiorem interitum jam sua ostendit canicies, dum sic enerviter raptim malis cedit cumulatis et in pejora in dies dilabitur,) qualia nostro hoc infaustissimo evo amplius oculis cernimus, quam in codicibus attramento exarata legamus. hec, inquam, 15 sunt tempora, que apostolico denunciantur oraculo, dum secunda ad Thymotheum 3 3 suo carissimo mala futura imminentia seculo presagiebat vaticinio: „in novissimis", in- quit, „diebus erunt homines se ipsos amantes cupidi elati superbi avari blasphemi pa- rentibus inobedientes ingrati scelesti sine pace sine affectione". (ideoh sustinuimus pacem et non venit, quesivimus bona, et ecce turbacio 4.) jam siquidem infrunite erumpunt 20 summe audacie, viri factiosi, quorum imperia crudelia barbaros nequisse pati 5, quos ad perturbandum rem publicam ecclesie, (uti i vereor), mali mores inopia ostentatio presi- dendi ardor fraternus livor sive alia queque passio plurimum inflammant, involventes sen- tentias verbis imperitis, machinantes perniciem (hiis 1), qui suarum opinionum abnuunt fieri sectatores, adeo eciam ut furore populari indiscissam domini tunicam desuper con- 25 textam minutatim discerpant et instar vulpium Christi vineam exterminents, ut inter „dissipatos lacus aquam vere doctrine continere non valentes" juxta Jeremie vaticinium 2. capitulo 7 difficile possit intelligi, ubi „fons signatus“, „ortus (iste 1) conclusus“s ec- clesie existat aut ubi sedes Petri pariter et fides occultetur et delitescat, in qua, „pro- fligato sobole mala patrimonio, incorrupta patrum servatur hereditas, in qua terra cespite so fecundo dominici seminis puritatem centeno cumulato fructu pius refert agricola, in qua obruta sulcis tellure in lolium frumenta minime degenerant“ juxta Jeronimi senten- tiam in epistola quadam ad Damasum papam ?. [3] quibus omnibus (premissis m) et aliis innumerabilibus malis ex scismate ecclesie pullulantibus fidei et Christianis moribus obviis quatenus occurratur oportunius, in presenti dieta ad hoc instituta vos serenissimos 35 (ac " illustrissimos) principes ac reverendissimos reverendosque patres ipsorumque pre- signes oratores, vos (eciam °) viros clarissimos (huic? concioni assistentes) vice et nomine invictissimi domini nostri regis prefati convenimus. exhortamur et in visceribus salvatoris admonemus, quatenus sue celsitudinis q (pror pace et unitate ecclesie consulcius oportu- a) ita - retroactis in W am Rande. b) in W über der Zeils. c) in W am Rande. d) in W korr. für magna. 40 e) em.; WM affatura. f) pro suis in W über der Zeils. g) ut -dilabitur in W auf dem unteren Rande von fol. 378 a. h) ideo -turbatio in W am Rande. i) uti vereor desgleichen. k) in Wüber der Zcile. I) des- gleichen. m) desgleichen. n) ac illustrissimos in W am Rande. o) in Wüber der Zeils. p) huic-assistentes in W am Rande. q) M add. se constituant et. r) pro —procuranda in W am Rands. u Matth. 24, 7 und 29. Luc. 21, 10 und 25. 2. Tim. 3, 1-3. Vgl. Jeremias 14, 19. Man ergänze aus dem Folgenden vereor. Vgl. Hohe Lied Salomos 2, 15. Vgl. Jeremias 2, 13. 8 Vgl. Hohe Lied Salomos 4, 12. 3 Im Brief „Quoniam vetusto“ (gedr. Corpus script. eccl. lat. 54, 63; Migne 22, 355). Dort lautet aber der Schlußtsatz hic obruta sulcis fru- menta in lolium avenasque degenerant. 45 59
Strana 133
G. Verhandlungen nr. 80. 133 1441 niusque procuranda) se a constituant consultores argutos et providos, coadjutores strenuos et coexecutores impavidos et indefessos, sicuti decet fratres in Christo ejusdemque matris ecclesie ac sacri Romani imperii columpnas ac alumpnosb fidissimos. [4] (hac“ oc- casione „imitatores" sue celsitudinis non ab re exhortando dixerim, quatenus, sicuti sacra 5 sua majestas usque diversas dietas instruxit, sub quadam indifferencia perstitit, ut veri- tate inventa plurimorum ingeniis justitiam deo et hominibus gratam rite coleretd, juste prosequeretur et sibi debitos favores prosequendo impenderet, ita in premissis vestras illustrissimas e dominationes non pigeat fieri imitatrices.) semper enim regalis dignitas est reverenda, semper eciam, nisi contra divinam! majestatem aut rei publice utilitatem 10 nitatur, in palam imitanda est pariter et honoranda, sicud docet Augustinus 1. questionum veteris et novi testamenti 1 subdens „nam ideo Pharaoni future famis sompnium reve- latum est, et Nabuchodonozor aliis secum astantibus solus filium dei vidit in camino ignis, non utique merito suo, qui in idolo se adorari voluit, sed regalis ordinis merito", qui in eo fuit. horum ergos contemplatione exordiens in ejus persona dixi „imitatores mei 15 estote, fratres", imitatores, inquam, non in malo injusticie (de quo Proverbiorum 3 h2: „ne emuleris virum injustum et ne imiteris viam ejus") aut (in i scelere) livoris et in- vidie sive cujuscunque peccati aut nequitie (de quo Sapientie secundo 3: „invidia diaboli mors intravit in orbem terrarum; imitantur autem istum, qui ex parte illius sunt“), sed imitatione optima pro fidei exaltatione (de qua ad Hebreos 6 k 4: „anchore spei nostre“) 20 solida firmitate (de qua ibidem 1 5) caritatisque atque unitatis jam flebiliter fissem ecclesie stabili nisu et procuratione (de qua ad Ephesos 5 6 dicitur „estote imitatores eorum, qui fide et " pacientia hereditabunt") et istorum in secula jugi stabilimento, custodia (contra oppositum ? machinantes"), perseverantia et duratione (de qua propositum thema „imi- tatores mei estote, fratres“). nam, ut deducit Zaresburgensis in Policratico 1 libro 6 7, 25 „cum quis legitimum accipit principatum tamquam presenti et corporali deo, fidelis est ei prestanda devotio, impendendus pervigil famulatus; deo enim vel privatus vel militans servit, cum fideliter eum diligit, qui deo regnat auctore“. [5] (sequelam* eciam ratio- nabilium principum ratio concludit et natura instinxit ipsorum imitationem. plane tamdiu apes utiliter in comune dulces favos mellificant, quamdiu sub uno principe perseverant. so grues quoque juxta vocabulum tamdiu lineatim coeunt, quousque sequendo ductorem se altrinsecus non confundunt) „imitatores ergo estote“ eciam in eo, quod nostrum thema connexit, „et observate eos, qui ita ambulant“, ubi nos apostolus „vult esse sollicitos, ne pravorum hominum subtilitate capiamur“, ut dicit Ambrosius in commentario ubi thema 8. [5a] observate, inquam, singula sincomata in hac procellosa ecclesie tem- 35 pestate arcibus eciam summis dignitatum et statuum ruinas minitantia, equa lance pen- santest, (quibus " viis scisma presens excludatur caucius aut stabiliatur forcius,) alior- sum abducentes affectiones facile justum pervertentes juditium, subdolas quoque suasiones (perperam ' ambulantium, calcantes) oportune, sic enim magnus iste Salustius in Cathi- Nov. 19 40 a) M om. se constituant. b) W alupnos. c) hac -imitatrices in Wam Rande. d) M tolleret. s) M om. illu- strissimas -imitatrices. f) em. ; WM divina. g) Migitur. b) em. ; WM 7. i) in scelere in Waam Rande. k) em.; WM 11. 1) M add. pro. m) M anscheinend scisse. n) em.; WM in. o) contra - machinantes in W am Rande. P) M add. illustrissimas dominaciones non pigeat fieri imitatores. �) in Wundeutlich, weil kor- rigiert. 1) em. ; WM Policrato. s) sequelam - confundunt in W auf dem unteren Rande von fol. 379 a. t) W penssantes. u) quibus -forcius in WM am Rande. v) perperam -calcantes in Waam Rande. 45 1 Die Stelle stammt aus cap. 35 der apokryphen Quaestiones veteris et novi testamenti (Migne 35, 2234). Sprüche 3, 31. s Weisheit 2, 24 und 25. 4 Vgl. Hebr. 6, 18 und 19. 50 Vgl. Hebr. 6, 19. 6 Nicht Epheser 5, sondern Hebr. 6, 12. 7 Vgl. Johannis Saresberiensis Policraticus lib. 6 сар. 7 (Migne 199, 599). Ambrosius, Commentaria in epistolam ad Phi- lippenses (Migne 17, 417). 5
G. Verhandlungen nr. 80. 133 1441 niusque procuranda) se a constituant consultores argutos et providos, coadjutores strenuos et coexecutores impavidos et indefessos, sicuti decet fratres in Christo ejusdemque matris ecclesie ac sacri Romani imperii columpnas ac alumpnosb fidissimos. [4] (hac“ oc- casione „imitatores" sue celsitudinis non ab re exhortando dixerim, quatenus, sicuti sacra 5 sua majestas usque diversas dietas instruxit, sub quadam indifferencia perstitit, ut veri- tate inventa plurimorum ingeniis justitiam deo et hominibus gratam rite coleretd, juste prosequeretur et sibi debitos favores prosequendo impenderet, ita in premissis vestras illustrissimas e dominationes non pigeat fieri imitatrices.) semper enim regalis dignitas est reverenda, semper eciam, nisi contra divinam! majestatem aut rei publice utilitatem 10 nitatur, in palam imitanda est pariter et honoranda, sicud docet Augustinus 1. questionum veteris et novi testamenti 1 subdens „nam ideo Pharaoni future famis sompnium reve- latum est, et Nabuchodonozor aliis secum astantibus solus filium dei vidit in camino ignis, non utique merito suo, qui in idolo se adorari voluit, sed regalis ordinis merito", qui in eo fuit. horum ergos contemplatione exordiens in ejus persona dixi „imitatores mei 15 estote, fratres", imitatores, inquam, non in malo injusticie (de quo Proverbiorum 3 h2: „ne emuleris virum injustum et ne imiteris viam ejus") aut (in i scelere) livoris et in- vidie sive cujuscunque peccati aut nequitie (de quo Sapientie secundo 3: „invidia diaboli mors intravit in orbem terrarum; imitantur autem istum, qui ex parte illius sunt“), sed imitatione optima pro fidei exaltatione (de qua ad Hebreos 6 k 4: „anchore spei nostre“) 20 solida firmitate (de qua ibidem 1 5) caritatisque atque unitatis jam flebiliter fissem ecclesie stabili nisu et procuratione (de qua ad Ephesos 5 6 dicitur „estote imitatores eorum, qui fide et " pacientia hereditabunt") et istorum in secula jugi stabilimento, custodia (contra oppositum ? machinantes"), perseverantia et duratione (de qua propositum thema „imi- tatores mei estote, fratres“). nam, ut deducit Zaresburgensis in Policratico 1 libro 6 7, 25 „cum quis legitimum accipit principatum tamquam presenti et corporali deo, fidelis est ei prestanda devotio, impendendus pervigil famulatus; deo enim vel privatus vel militans servit, cum fideliter eum diligit, qui deo regnat auctore“. [5] (sequelam* eciam ratio- nabilium principum ratio concludit et natura instinxit ipsorum imitationem. plane tamdiu apes utiliter in comune dulces favos mellificant, quamdiu sub uno principe perseverant. so grues quoque juxta vocabulum tamdiu lineatim coeunt, quousque sequendo ductorem se altrinsecus non confundunt) „imitatores ergo estote“ eciam in eo, quod nostrum thema connexit, „et observate eos, qui ita ambulant“, ubi nos apostolus „vult esse sollicitos, ne pravorum hominum subtilitate capiamur“, ut dicit Ambrosius in commentario ubi thema 8. [5a] observate, inquam, singula sincomata in hac procellosa ecclesie tem- 35 pestate arcibus eciam summis dignitatum et statuum ruinas minitantia, equa lance pen- santest, (quibus " viis scisma presens excludatur caucius aut stabiliatur forcius,) alior- sum abducentes affectiones facile justum pervertentes juditium, subdolas quoque suasiones (perperam ' ambulantium, calcantes) oportune, sic enim magnus iste Salustius in Cathi- Nov. 19 40 a) M om. se constituant. b) W alupnos. c) hac -imitatrices in Wam Rande. d) M tolleret. s) M om. illu- strissimas -imitatrices. f) em. ; WM divina. g) Migitur. b) em. ; WM 7. i) in scelere in Waam Rande. k) em.; WM 11. 1) M add. pro. m) M anscheinend scisse. n) em.; WM in. o) contra - machinantes in W am Rande. P) M add. illustrissimas dominaciones non pigeat fieri imitatores. �) in Wundeutlich, weil kor- rigiert. 1) em. ; WM Policrato. s) sequelam - confundunt in W auf dem unteren Rande von fol. 379 a. t) W penssantes. u) quibus -forcius in WM am Rande. v) perperam -calcantes in Waam Rande. 45 1 Die Stelle stammt aus cap. 35 der apokryphen Quaestiones veteris et novi testamenti (Migne 35, 2234). Sprüche 3, 31. s Weisheit 2, 24 und 25. 4 Vgl. Hebr. 6, 18 und 19. 50 Vgl. Hebr. 6, 19. 6 Nicht Epheser 5, sondern Hebr. 6, 12. 7 Vgl. Johannis Saresberiensis Policraticus lib. 6 сар. 7 (Migne 199, 599). Ambrosius, Commentaria in epistolam ad Phi- lippenses (Migne 17, 417). 5
Strana 134
134 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Nov. 19 linario 1 Gajum inquit dixisse Cesarem: „omnes homines, qui de dubiis rebus consultant, ab odio ira misericordia amicitia quoque vacuos esse decet. hawt“ animus verum videt b, ubi illa officiunt, neque quisquam omnium libidini simul et usui paruit". exemplorum „michi magna copia est“, que et sacris noscimus litteris exarata, „reges et principes ira favoribus aut alia passione impulsos male consuluisse" aut multa perperam egisse et ob s hoc suis forefactis eciam hic in mundo dignas penas exsolvisse. adest in prompto sanc- tissimus regum David exemplo, qui, dum proditor (dominid sui) iste" servus Syba contra devotum sibi Miphiboseth, filium Jonathe amicissimi sui, aures accendat 1, et in- juste paternam hereditatem sibi abripuit (et 8) scindendo (divisit 1) 2. ideo et suum regnum in manu Roboam sui nepotis divisum extitit, ut tradunt doctorum sententie 10 3. Regum 123. [5°] observate igitur, principes et patres optimi, ne aliqua equum sub- vertente juditium passione aut culpabili negligentia in discussione meritorum cause sive torpore ecclesie et sacrorum generalium conciliorum (et i similiter sancte apostolice sedis in minimo eciam) offendatur auctoritas aut grex subjectus ambulet in deviis et vestigia illegittimi sequi cogatur pastoris. non enim minus, imo gravius peccatum arbitror (me k 15 judice), scienter adherere pastori illegittimo quam obedientiam non exhibere pastori in- dubitato. observate itaque sollicite et, quid agendum pro pace consequenda ecclesie, di- gesta consilia instaurate. non vos in obliquum humanus terror commoveat, non tempo- ralium rerum et caducarum promissiones abducant. (memini1 hiis diebus, in suis am- monitionibus magnum dixisse Basilium 4: „at nichil est, quod eque debet fugere sapiens 20 quam adhortationem vivere et populares auras sequi, non autem veram rationem, quam usque adeo ducem vivendi debet habere, ut, si omnes reclament, nichil mutet eorum, que recte instituerat m, eciam" si infamiam, si pericula pro recte factis subire necesse sit".) sermo (eciam °) dei pro ecclesia immobilis perseverat et „porte inferi ? adversus eam prevalere non possunt" «(Matthei € 16 5)). ergo qui eam impungnat, se ipsum 25 dissolvit et, qui in ejus causis et negotiis remissum se exhibet alicujus lucri (tempo- ralis 1) gratia, semet ipsum seducit et destruit, quia alia via deus suam consolatur eccle- siam. talis autem suis cum machinamentis in preceps ruit (et* abissum, ut magno pla- cuit Crisostomo 6). [5e] observate denique eos, qui ambulant“ in hoc ecclesie perni- cioso scismate sollicite suas (per " vestram forte declarationem) partes molientes adaugere so (et ' ex consequenti scisma minime submovere sed fortificare, injustam fortassis partem promovere et justam deprimere et vestras excellentias ad mediandum inter dissidentes inidoneos posterius clarius efficere, observate, inquam), an ambulent digne deo sibi ipsis et proximo. „deo" inquam, an dei precipue gloriam querant lucrum animarum et beatitudinem eternam; nichil enim est, quod tam deum placat, quam si quis ex caritate s5 multorum saluti proficiat, ut dicit Ambrosius " ad Philippenses w 1. „proximo“ autem, a) so WM. b) W vidit. c) em. ; WM proditorem. d) domini sui in W am Rande. e) sm.; WM istum servum. f) W accondat. g) in Wüber der Zeile. h) despleichen. i) et -eciam in Wam Rands. k) me judice des- gleichen. I) memini -necesse sit in W auf dem unteren Rande von fol. 379b. m) M instituat. n) WM add. pericula. o) in Wüber der Zeils. p) om. WM. q) Matthoi 16 in W über der Zeile. r) in W am Rande. 40 s) et -Crisostomo in W über der Zeile. t) Wambulat. u) per - declarationom in Wam Rands. v) et bis in- quam desgleichen. w) M Philippum. 1 Vgl. Sallust, De Catilinae conjuratione cap. 51 (Ausgabe von Dietsch S. 25 und 26). Die oben mitgeteilten Stellen sind nicht wörtlich entlehnt. Vgl. 2. Kön. 9, 2-11; 16, 1-4; 19, 24-30. 3. Kön. 12, 1ff. * Die Stelle stammt nicht wörtlich, aber dem Sinne nach aus Sermo I (de virtute et vitio) cap. 7 (Migne, Patrologia Graeca 32, 1127 und 1130). Matth. 16, 18. 8 Wahrscheinlich ist cap. 1 der Homilia in prin- cipium Actorum II gemeint, da dort die oben an- geführte Stelle aus Matth. 16, 18 behandelt wird 45 (Migne, Patrologia Graeca 51, 77). Ambrosius, Commentaria in epistolam ad Phi- lippenses, und zwar zu 1, 22�26 (Migne 17, 407). Dort findet sich das oben Gesagte aber nur dem Sinne nach. 50
134 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Nov. 19 linario 1 Gajum inquit dixisse Cesarem: „omnes homines, qui de dubiis rebus consultant, ab odio ira misericordia amicitia quoque vacuos esse decet. hawt“ animus verum videt b, ubi illa officiunt, neque quisquam omnium libidini simul et usui paruit". exemplorum „michi magna copia est“, que et sacris noscimus litteris exarata, „reges et principes ira favoribus aut alia passione impulsos male consuluisse" aut multa perperam egisse et ob s hoc suis forefactis eciam hic in mundo dignas penas exsolvisse. adest in prompto sanc- tissimus regum David exemplo, qui, dum proditor (dominid sui) iste" servus Syba contra devotum sibi Miphiboseth, filium Jonathe amicissimi sui, aures accendat 1, et in- juste paternam hereditatem sibi abripuit (et 8) scindendo (divisit 1) 2. ideo et suum regnum in manu Roboam sui nepotis divisum extitit, ut tradunt doctorum sententie 10 3. Regum 123. [5°] observate igitur, principes et patres optimi, ne aliqua equum sub- vertente juditium passione aut culpabili negligentia in discussione meritorum cause sive torpore ecclesie et sacrorum generalium conciliorum (et i similiter sancte apostolice sedis in minimo eciam) offendatur auctoritas aut grex subjectus ambulet in deviis et vestigia illegittimi sequi cogatur pastoris. non enim minus, imo gravius peccatum arbitror (me k 15 judice), scienter adherere pastori illegittimo quam obedientiam non exhibere pastori in- dubitato. observate itaque sollicite et, quid agendum pro pace consequenda ecclesie, di- gesta consilia instaurate. non vos in obliquum humanus terror commoveat, non tempo- ralium rerum et caducarum promissiones abducant. (memini1 hiis diebus, in suis am- monitionibus magnum dixisse Basilium 4: „at nichil est, quod eque debet fugere sapiens 20 quam adhortationem vivere et populares auras sequi, non autem veram rationem, quam usque adeo ducem vivendi debet habere, ut, si omnes reclament, nichil mutet eorum, que recte instituerat m, eciam" si infamiam, si pericula pro recte factis subire necesse sit".) sermo (eciam °) dei pro ecclesia immobilis perseverat et „porte inferi ? adversus eam prevalere non possunt" «(Matthei € 16 5)). ergo qui eam impungnat, se ipsum 25 dissolvit et, qui in ejus causis et negotiis remissum se exhibet alicujus lucri (tempo- ralis 1) gratia, semet ipsum seducit et destruit, quia alia via deus suam consolatur eccle- siam. talis autem suis cum machinamentis in preceps ruit (et* abissum, ut magno pla- cuit Crisostomo 6). [5e] observate denique eos, qui ambulant“ in hoc ecclesie perni- cioso scismate sollicite suas (per " vestram forte declarationem) partes molientes adaugere so (et ' ex consequenti scisma minime submovere sed fortificare, injustam fortassis partem promovere et justam deprimere et vestras excellentias ad mediandum inter dissidentes inidoneos posterius clarius efficere, observate, inquam), an ambulent digne deo sibi ipsis et proximo. „deo" inquam, an dei precipue gloriam querant lucrum animarum et beatitudinem eternam; nichil enim est, quod tam deum placat, quam si quis ex caritate s5 multorum saluti proficiat, ut dicit Ambrosius " ad Philippenses w 1. „proximo“ autem, a) so WM. b) W vidit. c) em. ; WM proditorem. d) domini sui in W am Rande. e) sm.; WM istum servum. f) W accondat. g) in Wüber der Zeile. h) despleichen. i) et -eciam in Wam Rands. k) me judice des- gleichen. I) memini -necesse sit in W auf dem unteren Rande von fol. 379b. m) M instituat. n) WM add. pericula. o) in Wüber der Zeils. p) om. WM. q) Matthoi 16 in W über der Zeile. r) in W am Rande. 40 s) et -Crisostomo in W über der Zeile. t) Wambulat. u) per - declarationom in Wam Rands. v) et bis in- quam desgleichen. w) M Philippum. 1 Vgl. Sallust, De Catilinae conjuratione cap. 51 (Ausgabe von Dietsch S. 25 und 26). Die oben mitgeteilten Stellen sind nicht wörtlich entlehnt. Vgl. 2. Kön. 9, 2-11; 16, 1-4; 19, 24-30. 3. Kön. 12, 1ff. * Die Stelle stammt nicht wörtlich, aber dem Sinne nach aus Sermo I (de virtute et vitio) cap. 7 (Migne, Patrologia Graeca 32, 1127 und 1130). Matth. 16, 18. 8 Wahrscheinlich ist cap. 1 der Homilia in prin- cipium Actorum II gemeint, da dort die oben an- geführte Stelle aus Matth. 16, 18 behandelt wird 45 (Migne, Patrologia Graeca 51, 77). Ambrosius, Commentaria in epistolam ad Phi- lippenses, und zwar zu 1, 22�26 (Migne 17, 407). Dort findet sich das oben Gesagte aber nur dem Sinne nach. 50
Strana 135
G. Verhandlungen nr. 80. 135 1441 si caute, si ex racione vel fortassis ex contentione 1, quales erant Corinthi, de quibus apostolus prima Corinthios 3 2 „cum sit inter vos zelus et contentio, nonne carnales estis et secundum carnem ambulatis?“ observate denique, an hujusmodi ambulent digne quoad se. quod in tribus deprehenditur: si est rectitudo intentionis, veritas eciam“ et 5 exhibitio operis, que complexus est Salomon 3. Regum 3 3. "tu fecisti“, inquit, „domine cum patre meo misericordiam magnam, qui coram te ambulavit in veritate et justitia et recto corde", rursus observandi sunt tales, an in humilitate veniant, an in spiritus subli- mitate, an scilicet temporalia dona spondeant aut beneficia spiritualia promittant, an eterna. ab hiis enim et similibus „fructibus cognoscetis eos“, sicud docuit salvator 10 Matthei 7 4. [5 d] demum et observate eos, qui ambulant, an ad racionem, an ad sue b (partis' victoriam sui secundum) sensus habundanciam, „sicud habetis formam nostram" (glosa5: subaudi vobis traditam, exemplo verbo et scripto vobis commen- datam), (formam d in decretis, videlicet sacre Constanciensis synodi, declaratam et in ewangelio fundatam). „multi enim ambulant (scilicet via perversa), quos sepe dicebam 15 vobis, nunc autem flens dico, inimicos crucis Christi, quorum deus venter, (finis in- teritus) est et gloria in confusione eorum“, inquit apostolus ubi thema 6. eos dixerim, qui (olim i auctoritatem ecclesie et generalium conciliorum verbis et scriptis ad celum usque extulerunt, nunc autem promocionibus deliniti et promissionibus allecti) in tantam hiis diebus proruperunt vesaniam 5, (ut h)/ generalium conciliorum decreta vel in totum 20 negare vel ad sensus repungnantes veritati exponere non erubescant, (alios i multos eciam errores disseminant infrunite) et eorum sensum non annuentes hereticorum et scismaticorum numero et contubernio convolutos frivole pronunciant; eos k eciam, qui apostolice sedis auctoritatem et honorem cum dedecore conantur ad sepulturam usque deducere). [6] et ut ad finem (usque 1) nostra deducatur oracio: principes incliti et- 25 patres conscripti, alios observando non minus dei ecclesie, sacro Romano imperio et in- clite Germanice nationi et «propriis n ac) privatis personis eciam in ipsa degentibus im- minentia libeat animadvertere pericula, considerantes, quomodo reges et principes utrius- que status et populi quasi sub servitute Egiptia pressi usque supini procumbentes vix paulisper respirare concessum (habuere 1), postquam res publica ecclesie sic auctoritatem potentiam ac ditionem «paucis ° in manus) concessit, ut illud deo proprium Job 9 P 7 „cur ita s facis" in suis agendis audire recusarent. extunc illis reges et principés quasi vectigales esse, majores eciam pariter et populi exquisitis coloribus stipendia pendere sunt coacti. unde et pontificales sedes concussionem perpesse ad lamentabilem inopiam Qus- que 1) redacte sunt. et quid restabit hac practica in suo robore perdurante pro futuro, 35 quando contempta ove vellus et lana artificiose inquiritur, rumpuntur federa, calcantur privilegia, (facile *) violantur pacta, sigilla mendose cassantur, dum aurum spirat, dum questus in tribunalibus judicat et velut imperator pragmatice t sanxionis edicta promulgat, nummus ubique corda circa divites emollit, in pauperes vero ad exercendum vigorem 30 Nov. 19 40 a) Moris. b) in W korr. aus sui. c) partis - secundum in W am Rande. d) formam - fundatam in W teils über der Zeile teils am Rande. e) finis interitus in W am Bande. f) olim - allecti in Wauf dem unteren Rande von fol. 880 a. g) in W korr. für ut. h) in W am Rande. i) alios -infrunite desgleichen. k) eos -deducere in W auf dem unteren Rande von fol. 380 a. 1) in Wüber der Zette. in) propriis ac in Wam Rande. n) in W Randkorrektur für est. o) pancis - manns in Woüber der Zeile. p) em.; WM 11. q) om. WM. r) in W über der Zeile. s) in Waam Rande. t) em.; WM bragmatice. 45 1 Man ergänze aus dem Vorhergehenden am- bulent. 1. Kor. 3, 3. 3. Kön. 3, 6. 4 Matth. 7, 20. 5 Welcher Glosse Ebendorfer hier folgt, ver- 50 mögen wir nicht nachzuweisen. Die sonst von ihm benutzte Glossa ordinaria des Walafrid Strabo ent- hält keine der oben mitgeteilten ähnliche Stelle. * Phil. 3, 18 und 19. Hiob 9, 12.
G. Verhandlungen nr. 80. 135 1441 si caute, si ex racione vel fortassis ex contentione 1, quales erant Corinthi, de quibus apostolus prima Corinthios 3 2 „cum sit inter vos zelus et contentio, nonne carnales estis et secundum carnem ambulatis?“ observate denique, an hujusmodi ambulent digne quoad se. quod in tribus deprehenditur: si est rectitudo intentionis, veritas eciam“ et 5 exhibitio operis, que complexus est Salomon 3. Regum 3 3. "tu fecisti“, inquit, „domine cum patre meo misericordiam magnam, qui coram te ambulavit in veritate et justitia et recto corde", rursus observandi sunt tales, an in humilitate veniant, an in spiritus subli- mitate, an scilicet temporalia dona spondeant aut beneficia spiritualia promittant, an eterna. ab hiis enim et similibus „fructibus cognoscetis eos“, sicud docuit salvator 10 Matthei 7 4. [5 d] demum et observate eos, qui ambulant, an ad racionem, an ad sue b (partis' victoriam sui secundum) sensus habundanciam, „sicud habetis formam nostram" (glosa5: subaudi vobis traditam, exemplo verbo et scripto vobis commen- datam), (formam d in decretis, videlicet sacre Constanciensis synodi, declaratam et in ewangelio fundatam). „multi enim ambulant (scilicet via perversa), quos sepe dicebam 15 vobis, nunc autem flens dico, inimicos crucis Christi, quorum deus venter, (finis in- teritus) est et gloria in confusione eorum“, inquit apostolus ubi thema 6. eos dixerim, qui (olim i auctoritatem ecclesie et generalium conciliorum verbis et scriptis ad celum usque extulerunt, nunc autem promocionibus deliniti et promissionibus allecti) in tantam hiis diebus proruperunt vesaniam 5, (ut h)/ generalium conciliorum decreta vel in totum 20 negare vel ad sensus repungnantes veritati exponere non erubescant, (alios i multos eciam errores disseminant infrunite) et eorum sensum non annuentes hereticorum et scismaticorum numero et contubernio convolutos frivole pronunciant; eos k eciam, qui apostolice sedis auctoritatem et honorem cum dedecore conantur ad sepulturam usque deducere). [6] et ut ad finem (usque 1) nostra deducatur oracio: principes incliti et- 25 patres conscripti, alios observando non minus dei ecclesie, sacro Romano imperio et in- clite Germanice nationi et «propriis n ac) privatis personis eciam in ipsa degentibus im- minentia libeat animadvertere pericula, considerantes, quomodo reges et principes utrius- que status et populi quasi sub servitute Egiptia pressi usque supini procumbentes vix paulisper respirare concessum (habuere 1), postquam res publica ecclesie sic auctoritatem potentiam ac ditionem «paucis ° in manus) concessit, ut illud deo proprium Job 9 P 7 „cur ita s facis" in suis agendis audire recusarent. extunc illis reges et principés quasi vectigales esse, majores eciam pariter et populi exquisitis coloribus stipendia pendere sunt coacti. unde et pontificales sedes concussionem perpesse ad lamentabilem inopiam Qus- que 1) redacte sunt. et quid restabit hac practica in suo robore perdurante pro futuro, 35 quando contempta ove vellus et lana artificiose inquiritur, rumpuntur federa, calcantur privilegia, (facile *) violantur pacta, sigilla mendose cassantur, dum aurum spirat, dum questus in tribunalibus judicat et velut imperator pragmatice t sanxionis edicta promulgat, nummus ubique corda circa divites emollit, in pauperes vero ad exercendum vigorem 30 Nov. 19 40 a) Moris. b) in W korr. aus sui. c) partis - secundum in W am Rande. d) formam - fundatam in W teils über der Zeile teils am Rande. e) finis interitus in W am Bande. f) olim - allecti in Wauf dem unteren Rande von fol. 880 a. g) in W korr. für ut. h) in W am Rande. i) alios -infrunite desgleichen. k) eos -deducere in W auf dem unteren Rande von fol. 380 a. 1) in Wüber der Zette. in) propriis ac in Wam Rande. n) in W Randkorrektur für est. o) pancis - manns in Woüber der Zeile. p) em.; WM 11. q) om. WM. r) in W über der Zeile. s) in Waam Rande. t) em.; WM bragmatice. 45 1 Man ergänze aus dem Vorhergehenden am- bulent. 1. Kor. 3, 3. 3. Kön. 3, 6. 4 Matth. 7, 20. 5 Welcher Glosse Ebendorfer hier folgt, ver- 50 mögen wir nicht nachzuweisen. Die sonst von ihm benutzte Glossa ordinaria des Walafrid Strabo ent- hält keine der oben mitgeteilten ähnliche Stelle. * Phil. 3, 18 und 19. Hiob 9, 12.
Strana 136
136 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 rigide animadversionis impellit? libeat insuper advertere gravia dispendia ac bella in- Nov. 19 testina (ex a fulminatione censurarum) de proximo, uti vereor, multipharie affutura, si post tot mencium indifferencias et animorum suspensiones, post tot probabilia super jure pro papatu contendentium dubia, posterius eciam gravatas sentencialiter per orbem famas e, sine d discussione legitima alicui predictorum favor impenditur aut a majoribus, mediocribus 5 et inferioribus irrequisitis, obedientia (unie) pre alio exhibetur, ut separetur pater a filio et mater a filia, in opinione sit nurus discors a socru et gener a socero et inimici ho- minis domestici ejus 1. transeo silentio infinita animarum pericula pariter et scandala ex mutuis vitationibus in divinis hac practica verisimiliter oritura, clericorum et ecclesiarum persecutiones et spolia, deo devotorum et timoratorum in conscienciis gravata onera, et 10 finaliter, uti verendum est, sacro Romano imperio in capite et in membris irrecuperabilia fortassis de proximo suboritura dispendia vestris excellentiis et dominationibus minime ignota. (quef singula prefata et multa pro presenti ex industria silentio suppressa for- tassis graviora oramus oculis non torvis in statera reponere et ad finem deo et homi- nibus gratum votive concludere. in quibus invictissimum dominum nostrum devotum 15 offerimus executorem nosque cooperatores possetenus efficaces ad ecclesie consolationem et creatoris omnium gloriam sempiternam. amen.) H. Briefwechsel und Berichte nr. 81-96 a. 1441 81. Erzbischof Dietrich von Mainz an Walter Schwarzenberg den Altern, Bürger zu Sept. 27 Frankfurt: hat gerüchtweise vernommen, daß der Römische König zu dem auf 20 nächsten Martinstag [Nov. 11] nach Frankfurt berufenen Tage nicht kommen werde, sondern seiner „anligenden und noitdorftigen sachen“ halben den Tag bis auf den folgenden Christtag [Dez. 25] verschoben habe; da der Frankfurter Rat und der Adressat wohl davon wissen werden, so möge letzterer ihm schriftlich mitteilen, welche Gestalt die Dinge haben und ob an dem Gerücht etwas sei oder nicht; soll die Sache 25 geheim halten. 1441 September 27 Aschaffenburg. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakton Tom. II fol. 17 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. pene del. Datum Aschaffemburg an mittwoch nach Mauricii anno etc. 41. Regest bei Janssen 2, 23 nr. 46. 1441 82. Walter von Schwarzenberg der Altere an Erzbischof Dietrich von Mainz: erwidert so Sept. 30 auf dessen Brief [vom 27. September], daß seinen Erkundigungen nach der Reichs- tag weder abgesagt noch verlegt sei; hört aber, daß der König wahrscheinlich nicht kommen werde. 1441 September 30 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 18 conc. chart. „Regest bei Janssen 2, 23�24 nr. 47. 85 Hochwirdiger furste, gnediger lieber herre. uwern furstlichen gnaden enbieten ich minen undertenigen willigen dinst zuvor. als uwer gnade mir hat tun schriben usw. [es folgt der Inhalt des erzbischöflichen Briefes vom 27. September, nr. 81], han ich ver- standen. und biden uwer furstliche gnade wissen, das ich an dem rade zu Franckfurd und andern im heimlichsten nach den sachen gefraget han, und vernemme nit eigent- 40 liches grundes, das solicher tag abe oder irlenget si. sost so vernemme ich von flug- meren und nachdem die keuflude gelegenheid der lande zu Osterich, Ungern und der a) ex - censurarum in W Randkorrektur für in inclita natione Germanie. b) M differencias. c) in W folgt durch- gestrichen usque ad Monosas heretici et scismatici appellationes deo et hominibus molestas. d) em.; WM si sine. e) in W€über der Zeile. I) que-amen in W€auf den Rändern von fol. 380b. 45 Vgl. Micha 7, 6 und Matth. 10, 35 und 36, auch Luc. 12, 53.
136 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 rigide animadversionis impellit? libeat insuper advertere gravia dispendia ac bella in- Nov. 19 testina (ex a fulminatione censurarum) de proximo, uti vereor, multipharie affutura, si post tot mencium indifferencias et animorum suspensiones, post tot probabilia super jure pro papatu contendentium dubia, posterius eciam gravatas sentencialiter per orbem famas e, sine d discussione legitima alicui predictorum favor impenditur aut a majoribus, mediocribus 5 et inferioribus irrequisitis, obedientia (unie) pre alio exhibetur, ut separetur pater a filio et mater a filia, in opinione sit nurus discors a socru et gener a socero et inimici ho- minis domestici ejus 1. transeo silentio infinita animarum pericula pariter et scandala ex mutuis vitationibus in divinis hac practica verisimiliter oritura, clericorum et ecclesiarum persecutiones et spolia, deo devotorum et timoratorum in conscienciis gravata onera, et 10 finaliter, uti verendum est, sacro Romano imperio in capite et in membris irrecuperabilia fortassis de proximo suboritura dispendia vestris excellentiis et dominationibus minime ignota. (quef singula prefata et multa pro presenti ex industria silentio suppressa for- tassis graviora oramus oculis non torvis in statera reponere et ad finem deo et homi- nibus gratum votive concludere. in quibus invictissimum dominum nostrum devotum 15 offerimus executorem nosque cooperatores possetenus efficaces ad ecclesie consolationem et creatoris omnium gloriam sempiternam. amen.) H. Briefwechsel und Berichte nr. 81-96 a. 1441 81. Erzbischof Dietrich von Mainz an Walter Schwarzenberg den Altern, Bürger zu Sept. 27 Frankfurt: hat gerüchtweise vernommen, daß der Römische König zu dem auf 20 nächsten Martinstag [Nov. 11] nach Frankfurt berufenen Tage nicht kommen werde, sondern seiner „anligenden und noitdorftigen sachen“ halben den Tag bis auf den folgenden Christtag [Dez. 25] verschoben habe; da der Frankfurter Rat und der Adressat wohl davon wissen werden, so möge letzterer ihm schriftlich mitteilen, welche Gestalt die Dinge haben und ob an dem Gerücht etwas sei oder nicht; soll die Sache 25 geheim halten. 1441 September 27 Aschaffenburg. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakton Tom. II fol. 17 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. pene del. Datum Aschaffemburg an mittwoch nach Mauricii anno etc. 41. Regest bei Janssen 2, 23 nr. 46. 1441 82. Walter von Schwarzenberg der Altere an Erzbischof Dietrich von Mainz: erwidert so Sept. 30 auf dessen Brief [vom 27. September], daß seinen Erkundigungen nach der Reichs- tag weder abgesagt noch verlegt sei; hört aber, daß der König wahrscheinlich nicht kommen werde. 1441 September 30 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 18 conc. chart. „Regest bei Janssen 2, 23�24 nr. 47. 85 Hochwirdiger furste, gnediger lieber herre. uwern furstlichen gnaden enbieten ich minen undertenigen willigen dinst zuvor. als uwer gnade mir hat tun schriben usw. [es folgt der Inhalt des erzbischöflichen Briefes vom 27. September, nr. 81], han ich ver- standen. und biden uwer furstliche gnade wissen, das ich an dem rade zu Franckfurd und andern im heimlichsten nach den sachen gefraget han, und vernemme nit eigent- 40 liches grundes, das solicher tag abe oder irlenget si. sost so vernemme ich von flug- meren und nachdem die keuflude gelegenheid der lande zu Osterich, Ungern und der a) ex - censurarum in W Randkorrektur für in inclita natione Germanie. b) M differencias. c) in W folgt durch- gestrichen usque ad Monosas heretici et scismatici appellationes deo et hominibus molestas. d) em.; WM si sine. e) in W€über der Zeile. I) que-amen in W€auf den Rändern von fol. 380b. 45 Vgl. Micha 7, 6 und Matth. 10, 35 und 36, auch Luc. 12, 53.
Strana 137
H. Briefwechsel und Berichte nr. 81-96a. 137 5 umbstossenden lande under ein schriben, daz nit verseheleich si, daz sin konigliche gnade zu solichem obgerurten tage kommen moge. so vernemme ich auch nit, daz sinen konig- lichen gnaden noch herberge zu Franckfurd bestalt oder zugericht si. das tun ich uwern gnaden also im besten zu wissen, darnach zu richten. dan womide ich uwern furstlichen gnaden dinst und behegelichkeit getun und bewisen mochte, des were ich mit ganzem flisse willig. geben under mim ingesigel uf samßtag nach sant Michels tag anno 1441. Walther von Swarczenberg [supra] Domino Maguntino. der alde. Sept. 30 1441 Sept. 30 1441 10 83. Konrad vom Stege, Münzmeister zu Frankfurt, an Konrad von Weinsberg: teilt ihm 1441 unter anderem mit, daß noch niemand Anstalten zur Herrichtung von Herbergen für den vom König ausgeschriebenen Tag treffe, und daß man im Hinblick auf die Zu- stände in Österreich und um [Wiener] Neustadt herum glaube, es werde nichts aus dem Tage werden. 1441 Oktober 16 [Frankfurt]. Okt. 16 15 Aus Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade B nr. 39 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Edeler wolgeborner genediger lieber herre. uwern genaden enbieten ich minen unterdenigen willigen dinst mit ganzem fliß bereit. genediger lieber herre. [1] also uwer genade mir geschrieben hat von Lübick, hündert gülden ußzûrichten, die sie üwern genaden da geluen hatten 1, daz han ich also uzgeracht, also üwer genade mir dan ge- 20 schrieben hatte. nû biden ich ûwern genaden zû wissen, daz ich solich hundert gülden wieder entphangen han von üwern genaden wegen, und senden ûch die quitanzie, die ich von den von Lubick enphangen han. [2] aûch, genediger lieber herre, also uwer genade mir geschrieben hat, umb ein herberge zû bestellen, so biden ich üwern genaden zû wissen, daz unßer genediger herre der konig einen dag her bescheiden hat, zû sant Mertin hie zû sin also enstellet sich noch niemant darûf mit herberge oder mit andern Nov. 11 sachen. und man meinet nehst den leûfen, als eßs iczunt umb Oistrich und umb die Nüenstat stee in unfrieden und in unwillen, daz dan zû dirre zit nichtz daruß enwerde. und wanne ich horen, daz sich imant stellet üf herberg, so wil ich üwer genaden nit vergessen und minen ganzen fliß darzů tûn, want aûch iczunt zû dirre zit noch nimant 30 enweiß, wo unßer genediger herre der konig ligen werde etc. [3] aûch, genediger lieber herre, also ir mir geschrieben hat von heringen und stockfische kummen sûlde, geschrieben daz wil ich gern also ußrichten, also üwer genade mir geschrieben hat. uf Galli in dem 41. jar. [in verso] Dem edelen wolgebornen 85 herren hern Cunrat herren zu Winsperg des helgen richs erbkammerer, minem genedigen lieben herren, detur littera. Cûnrat a von Stege des helgen richs und üwern genaden munzmeister zû Franken- 25 1441 Okt. 16 furt. 40 84. Nürnberg an Erzbischof Dietrich von Mainz: erwidert auf sein Begehren nach Mit- teilung dessen, was man über das Kommen des Königs wisse, daß bisher gemeine Rede in Nürnberg gewesen sei, der König gedenke auf Martinstag [Nov. 11] in Frankfurt zu sein; man habe aber keine genauen Nachrichten darüber, ob er schon aufgebrochen und unterwegs sei oder nicht. [1441] Oktober 20 [Nürnberg]. [1441] Okt. 20 45 Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 122b cop. chart. coaeva. Datum feria 6. post Luce ewangeliste. a) Die Unterschrift steht anf zwei Zeilen: nach richs ist abgeteilt. 1 Vgl. S. 124 Anm. 4. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 18
H. Briefwechsel und Berichte nr. 81-96a. 137 5 umbstossenden lande under ein schriben, daz nit verseheleich si, daz sin konigliche gnade zu solichem obgerurten tage kommen moge. so vernemme ich auch nit, daz sinen konig- lichen gnaden noch herberge zu Franckfurd bestalt oder zugericht si. das tun ich uwern gnaden also im besten zu wissen, darnach zu richten. dan womide ich uwern furstlichen gnaden dinst und behegelichkeit getun und bewisen mochte, des were ich mit ganzem flisse willig. geben under mim ingesigel uf samßtag nach sant Michels tag anno 1441. Walther von Swarczenberg [supra] Domino Maguntino. der alde. Sept. 30 1441 Sept. 30 1441 10 83. Konrad vom Stege, Münzmeister zu Frankfurt, an Konrad von Weinsberg: teilt ihm 1441 unter anderem mit, daß noch niemand Anstalten zur Herrichtung von Herbergen für den vom König ausgeschriebenen Tag treffe, und daß man im Hinblick auf die Zu- stände in Österreich und um [Wiener] Neustadt herum glaube, es werde nichts aus dem Tage werden. 1441 Oktober 16 [Frankfurt]. Okt. 16 15 Aus Öhringen Hohenlohe'sches Haus-A. Lade B nr. 39 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Edeler wolgeborner genediger lieber herre. uwern genaden enbieten ich minen unterdenigen willigen dinst mit ganzem fliß bereit. genediger lieber herre. [1] also uwer genade mir geschrieben hat von Lübick, hündert gülden ußzûrichten, die sie üwern genaden da geluen hatten 1, daz han ich also uzgeracht, also üwer genade mir dan ge- 20 schrieben hatte. nû biden ich ûwern genaden zû wissen, daz ich solich hundert gülden wieder entphangen han von üwern genaden wegen, und senden ûch die quitanzie, die ich von den von Lubick enphangen han. [2] aûch, genediger lieber herre, also uwer genade mir geschrieben hat, umb ein herberge zû bestellen, so biden ich üwern genaden zû wissen, daz unßer genediger herre der konig einen dag her bescheiden hat, zû sant Mertin hie zû sin also enstellet sich noch niemant darûf mit herberge oder mit andern Nov. 11 sachen. und man meinet nehst den leûfen, als eßs iczunt umb Oistrich und umb die Nüenstat stee in unfrieden und in unwillen, daz dan zû dirre zit nichtz daruß enwerde. und wanne ich horen, daz sich imant stellet üf herberg, so wil ich üwer genaden nit vergessen und minen ganzen fliß darzů tûn, want aûch iczunt zû dirre zit noch nimant 30 enweiß, wo unßer genediger herre der konig ligen werde etc. [3] aûch, genediger lieber herre, also ir mir geschrieben hat von heringen und stockfische kummen sûlde, geschrieben daz wil ich gern also ußrichten, also üwer genade mir geschrieben hat. uf Galli in dem 41. jar. [in verso] Dem edelen wolgebornen 85 herren hern Cunrat herren zu Winsperg des helgen richs erbkammerer, minem genedigen lieben herren, detur littera. Cûnrat a von Stege des helgen richs und üwern genaden munzmeister zû Franken- 25 1441 Okt. 16 furt. 40 84. Nürnberg an Erzbischof Dietrich von Mainz: erwidert auf sein Begehren nach Mit- teilung dessen, was man über das Kommen des Königs wisse, daß bisher gemeine Rede in Nürnberg gewesen sei, der König gedenke auf Martinstag [Nov. 11] in Frankfurt zu sein; man habe aber keine genauen Nachrichten darüber, ob er schon aufgebrochen und unterwegs sei oder nicht. [1441] Oktober 20 [Nürnberg]. [1441] Okt. 20 45 Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 122b cop. chart. coaeva. Datum feria 6. post Luce ewangeliste. a) Die Unterschrift steht anf zwei Zeilen: nach richs ist abgeteilt. 1 Vgl. S. 124 Anm. 4. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 18
Strana 138
188 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 85. Der Meister Dietrich Burggrofe und der Rat zu Straßburg an Bürgermeister und Nov. 7 Rat von Frankfurt: zweifeln nicht, daß der Tag, zu dem der König Fürsten, Herren und Städte nach Frankfurt auf Sankt Martinstag [Nov. 11] beschieden habe, auch den Adressaten verkündigt worden sei; vernehmen, daß der König wegen anderer wichtiger Sachen nicht persönlich nach Frankfurt kommen und vielleicht be- vollmächtigte Gesandte schicken werde; bitten, ihnen auf ihre Kosten zu schreiben, wie der Tag anfangen werde und was dort werde vorgenommen oder verhandelt werden, insofern die Adressaten es erfahren oder für wissenswert halten. 1441 November 7 [Straßburg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 20 orig. membr. lit. clausa c. sig. in 10 v. impr. del. Datum feria tercia ante beati Martini episcopi anno etc. 40 primo. 1441 86. Konstanz an Frankfurt: hat wegen Fehde und anderer wilder Zeitläufe bisher den Nov. 18 Frankfurter Tag nicht beschickt; wird es aber tun, wenn der Tag stattfindet; bittet deshalb um Nachricht, ob dies der Fall ist, und ferner, welche Fürsten, Herren und Städte in Frankfurt sind oder noch erwartet werden. 1441 November 13 [Kon- 15 stanz]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 22 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Die Vorlage hat häufig zwei Punkte oder einen Punkt über a e o u y; wir haben einen Punkt immer, zwei Punkte dort, wo sie keinen Umlaut zu bezeichnen schienen, unberücksichtigt gelassen. Statt ß setzt der Schreiber regelmästig das lange s 20 mit Abkürzungshaken. Unser fruntlich willig dienste und was wir liebs und gutz vermůgen zuvor. er- samen fursichtigen und wisen. besunder lieben und guten frund. nachdem und uwer Nov. 11 und unser allergnedigister herre der Rômisch kunig als uf sant Mârtins tag nâchst- vergangen ainen benanten tag zu iuch in uwer statt Franckfürt von etwiemangerhand 25 sâch willen die hailigen kirchen und daz hailig riche antreffent gesetzt und darzu, als sin kuniglich gnade schribt, fürsten herren und stett beruft hatt, als uch dann und billich wol wissentlich ist : also hatt uns sin kunglich gnad och tûn schriben 1, unser rauczfründ dahin zu senden. nu vernemmen wir, wie sin kunglich gnad ander merklicher sachen halb zu disem mal personlich dahin nit kommen mûge. wiewol wir nu und billich in so dem und anderm siner kuniglichen gnaden manung gehorsam sien, so sin b wir doch zu disem mal mit solicher vientschaft also beladen, das wir der und ander swaren sorg- samen wilden loff halb, so dann laider ieczo umb uns sint, unser rauczfründ sorgen halb, als ir die vilicht wol vernomen haben mügen, nicht wol ußvertigen kunden °. dann wa der tag sinen fürgang nit hett, war uns nott, das wir solicher sachen halb unser raucz- s5 fründe verhielten, als ir selbs wol verständ mugen. sôlt och dann der tag sinen treffen- lichen fürgang haben oder gewinnen, bekennen wir, in dem siner kûnglichen gnaden manung " billich gehorsam zu sint; och uns villicht nôtt wâr, ander unser sachen halb unser rauczfrund zu senden. und darumb, besunder lieben und gûten fründe, von sun- derlichem wolgetruwen bitten wir uwer lieb und guten früntschaft mit besunderm ernst 40 flißigist und wir vermôgen, wie ir uns, als verr und iûch daz zu tund zimlich und ge- purlich sie, bi dem botten zu dem furderlichisten wissen laußen wôllen, ob der tag nu- zumal sinen furgânk hab oder nit, ouch, ob es uch zu tûnd sie, wer ieczo treffenlich von fürsten herren oder stetten bi uch sie oder welher ir also wartent sinte, uns daz och a) em.; orig. mamung. b) orig. syn mit Uberstrich. c) em.; orig. kumden. d) em.; orig. mamung. e) orig. synt 45 mit Uberstrich. Der Brief ist nicht mehr vorhanden, lautete geteilten Briefe an andere Städte. aber jedenfalls wie die in unserer nr. 52 mit-
188 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 85. Der Meister Dietrich Burggrofe und der Rat zu Straßburg an Bürgermeister und Nov. 7 Rat von Frankfurt: zweifeln nicht, daß der Tag, zu dem der König Fürsten, Herren und Städte nach Frankfurt auf Sankt Martinstag [Nov. 11] beschieden habe, auch den Adressaten verkündigt worden sei; vernehmen, daß der König wegen anderer wichtiger Sachen nicht persönlich nach Frankfurt kommen und vielleicht be- vollmächtigte Gesandte schicken werde; bitten, ihnen auf ihre Kosten zu schreiben, wie der Tag anfangen werde und was dort werde vorgenommen oder verhandelt werden, insofern die Adressaten es erfahren oder für wissenswert halten. 1441 November 7 [Straßburg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 20 orig. membr. lit. clausa c. sig. in 10 v. impr. del. Datum feria tercia ante beati Martini episcopi anno etc. 40 primo. 1441 86. Konstanz an Frankfurt: hat wegen Fehde und anderer wilder Zeitläufe bisher den Nov. 18 Frankfurter Tag nicht beschickt; wird es aber tun, wenn der Tag stattfindet; bittet deshalb um Nachricht, ob dies der Fall ist, und ferner, welche Fürsten, Herren und Städte in Frankfurt sind oder noch erwartet werden. 1441 November 13 [Kon- 15 stanz]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 22 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Die Vorlage hat häufig zwei Punkte oder einen Punkt über a e o u y; wir haben einen Punkt immer, zwei Punkte dort, wo sie keinen Umlaut zu bezeichnen schienen, unberücksichtigt gelassen. Statt ß setzt der Schreiber regelmästig das lange s 20 mit Abkürzungshaken. Unser fruntlich willig dienste und was wir liebs und gutz vermůgen zuvor. er- samen fursichtigen und wisen. besunder lieben und guten frund. nachdem und uwer Nov. 11 und unser allergnedigister herre der Rômisch kunig als uf sant Mârtins tag nâchst- vergangen ainen benanten tag zu iuch in uwer statt Franckfürt von etwiemangerhand 25 sâch willen die hailigen kirchen und daz hailig riche antreffent gesetzt und darzu, als sin kuniglich gnade schribt, fürsten herren und stett beruft hatt, als uch dann und billich wol wissentlich ist : also hatt uns sin kunglich gnad och tûn schriben 1, unser rauczfründ dahin zu senden. nu vernemmen wir, wie sin kunglich gnad ander merklicher sachen halb zu disem mal personlich dahin nit kommen mûge. wiewol wir nu und billich in so dem und anderm siner kuniglichen gnaden manung gehorsam sien, so sin b wir doch zu disem mal mit solicher vientschaft also beladen, das wir der und ander swaren sorg- samen wilden loff halb, so dann laider ieczo umb uns sint, unser rauczfründ sorgen halb, als ir die vilicht wol vernomen haben mügen, nicht wol ußvertigen kunden °. dann wa der tag sinen fürgang nit hett, war uns nott, das wir solicher sachen halb unser raucz- s5 fründe verhielten, als ir selbs wol verständ mugen. sôlt och dann der tag sinen treffen- lichen fürgang haben oder gewinnen, bekennen wir, in dem siner kûnglichen gnaden manung " billich gehorsam zu sint; och uns villicht nôtt wâr, ander unser sachen halb unser rauczfrund zu senden. und darumb, besunder lieben und gûten fründe, von sun- derlichem wolgetruwen bitten wir uwer lieb und guten früntschaft mit besunderm ernst 40 flißigist und wir vermôgen, wie ir uns, als verr und iûch daz zu tund zimlich und ge- purlich sie, bi dem botten zu dem furderlichisten wissen laußen wôllen, ob der tag nu- zumal sinen furgânk hab oder nit, ouch, ob es uch zu tûnd sie, wer ieczo treffenlich von fürsten herren oder stetten bi uch sie oder welher ir also wartent sinte, uns daz och a) em.; orig. mamung. b) orig. syn mit Uberstrich. c) em.; orig. kumden. d) em.; orig. mamung. e) orig. synt 45 mit Uberstrich. Der Brief ist nicht mehr vorhanden, lautete geteilten Briefe an andere Städte. aber jedenfalls wie die in unserer nr. 52 mit-
Strana 139
H. Briefwechsel und Berichte nr. 81-96 a. 139 laußen zu wissen und uns diß in dehainem argen sunderlich von besunderm wolgetruwen zu vermerken und darin zu tund, als wir daz und allez guten ain besunder gût ge- truwen zu uch haben. daz begern wir mit sunderm willen umb uwere lieb zu be- schulden und zu verdienent, wa sich daz imer gepuret. datum feria 2. post Martini 5 episcopi anno domini etc. 40 primo etc. [in verso] Den ersamen fursichtigen und wisen burgermaister und raûte der statt zu Franckfûrt, unsern besundern lieben und gûten frûnden etc. Burgermaister und raůte zů Costencz. 1441 Nov. 18 1441 Nov. 13 10 87. Bürgermeister und Rat von Köln an den Rat von Frankfurt: bitten um Mitteilung, ob der Rat neue Zeitung oder Botschaft über das Kommen des Römischen Königs oder anderes über den Tag vernommen habe. 1441 November 17 [Köln J. 1441 Nov. 17 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 23 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum die 17. novembris anno etc. 41. 15 88. Ulm an Frankfurt: bittet, den Schwäbischen Städtebund zu rechtfertigen oder recht- fertigen zu lassen, falls er wegen Nichtbeschickung des vom König auf den 18. No- vember ausgeschriebenen Rechtstages verunglimpft werden sollte; wünscht Mitieilung etwaiger Verhandlungen und Beschlüsse [des Reichstages]. 1441 November 19 [ Ulm J. 1441 Nov. 19 20 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 24 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Wo wir ú drucken, hat das Original u mit einfachem Punkt. Für 8, ů, ê, a ist im Original fast unterschiedslos o, u, e, a mit zwei horizontal, seltener schrägliegenden Punkten gebraucht; nur das Zeichen über a ähnelt einige Male einem flüchtig geschriebenen u. 30 Fúrsichtigen ersamen und wisen. besondern güten und lieben frunde. unser frunt- lich willig dienste und was wir èren und güts vermogen wiß uwer fürsichtikaite von uns berait voran. lieben frunde. [I] uch ist villicht, als wir mainen, wol wißend, wie unser gnedigister hêrre der Rômisch kunig unsern frúnden den stetten unser ver- ainung und uns uf acht tage nach Martini nêchst vergangen ainen tage zû uch gen Nov. 18 Franckfurt gesetzet haut 1, dahin er denne unser gnêdig hêrren die kurfúrsten und ander hêrren und stette ouch betagt hät 2. wiewol nû unser frunde die stette und wir sinen kunglichen gnaden zû gevallen unser erber rautzfrunde uf den egenanten tage gerne ge- schickt haben wôlten, denne das wir das unser treffenlichen und merklichen vientschaft halb nicht wol getün konnden, in dem so hät der obgenant unser gnedigister herre der s5 kunig unsern obgenanten frunden den stetten und uns gen unsern vienden ainen friden verkunden laßen 8 bis uf den obristen tage zû wihennechten schierost. darumbe wir denne unser egenant frúnde die stette unser verainung zûsamen gemant haben 4, fúro darumbe antwurt zû geben, und hoffen, das si und wir erber redlich antwurt darumbe geben werden. das sich aber etwemenigen tage, eea si zûsamenkomen werden, ver- (1442) Jan. 6 25 40 a) orig. ee mit rwei horirontalen Punkten über dem sweiten e. Am 3. Oktober. Vgl. S. 45. Vgl. nrr. 51 und 52. Am 2. Oktober. Vgl. S. 45. * Ulm schrieb diesen Städtetag für den 1. De- 45 zember nach Biberach aus (vgl. S. 45). Die an Nördlingen gerichtete Einladung ist erst von aftermentag nauch sant Elßbethen tage [Nov. 21] 2 anno etc. 40 primo datiert (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 nr. 19 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.; Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva ohne Schnitte; vgl. Witte nr. 6151). 18*)
H. Briefwechsel und Berichte nr. 81-96 a. 139 laußen zu wissen und uns diß in dehainem argen sunderlich von besunderm wolgetruwen zu vermerken und darin zu tund, als wir daz und allez guten ain besunder gût ge- truwen zu uch haben. daz begern wir mit sunderm willen umb uwere lieb zu be- schulden und zu verdienent, wa sich daz imer gepuret. datum feria 2. post Martini 5 episcopi anno domini etc. 40 primo etc. [in verso] Den ersamen fursichtigen und wisen burgermaister und raûte der statt zu Franckfûrt, unsern besundern lieben und gûten frûnden etc. Burgermaister und raůte zů Costencz. 1441 Nov. 18 1441 Nov. 13 10 87. Bürgermeister und Rat von Köln an den Rat von Frankfurt: bitten um Mitteilung, ob der Rat neue Zeitung oder Botschaft über das Kommen des Römischen Königs oder anderes über den Tag vernommen habe. 1441 November 17 [Köln J. 1441 Nov. 17 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 23 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum die 17. novembris anno etc. 41. 15 88. Ulm an Frankfurt: bittet, den Schwäbischen Städtebund zu rechtfertigen oder recht- fertigen zu lassen, falls er wegen Nichtbeschickung des vom König auf den 18. No- vember ausgeschriebenen Rechtstages verunglimpft werden sollte; wünscht Mitieilung etwaiger Verhandlungen und Beschlüsse [des Reichstages]. 1441 November 19 [ Ulm J. 1441 Nov. 19 20 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 24 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Wo wir ú drucken, hat das Original u mit einfachem Punkt. Für 8, ů, ê, a ist im Original fast unterschiedslos o, u, e, a mit zwei horizontal, seltener schrägliegenden Punkten gebraucht; nur das Zeichen über a ähnelt einige Male einem flüchtig geschriebenen u. 30 Fúrsichtigen ersamen und wisen. besondern güten und lieben frunde. unser frunt- lich willig dienste und was wir èren und güts vermogen wiß uwer fürsichtikaite von uns berait voran. lieben frunde. [I] uch ist villicht, als wir mainen, wol wißend, wie unser gnedigister hêrre der Rômisch kunig unsern frúnden den stetten unser ver- ainung und uns uf acht tage nach Martini nêchst vergangen ainen tage zû uch gen Nov. 18 Franckfurt gesetzet haut 1, dahin er denne unser gnêdig hêrren die kurfúrsten und ander hêrren und stette ouch betagt hät 2. wiewol nû unser frunde die stette und wir sinen kunglichen gnaden zû gevallen unser erber rautzfrunde uf den egenanten tage gerne ge- schickt haben wôlten, denne das wir das unser treffenlichen und merklichen vientschaft halb nicht wol getün konnden, in dem so hät der obgenant unser gnedigister herre der s5 kunig unsern obgenanten frunden den stetten und uns gen unsern vienden ainen friden verkunden laßen 8 bis uf den obristen tage zû wihennechten schierost. darumbe wir denne unser egenant frúnde die stette unser verainung zûsamen gemant haben 4, fúro darumbe antwurt zû geben, und hoffen, das si und wir erber redlich antwurt darumbe geben werden. das sich aber etwemenigen tage, eea si zûsamenkomen werden, ver- (1442) Jan. 6 25 40 a) orig. ee mit rwei horirontalen Punkten über dem sweiten e. Am 3. Oktober. Vgl. S. 45. Vgl. nrr. 51 und 52. Am 2. Oktober. Vgl. S. 45. * Ulm schrieb diesen Städtetag für den 1. De- 45 zember nach Biberach aus (vgl. S. 45). Die an Nördlingen gerichtete Einladung ist erst von aftermentag nauch sant Elßbethen tage [Nov. 21] 2 anno etc. 40 primo datiert (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 2 nr. 19 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.; Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva ohne Schnitte; vgl. Witte nr. 6151). 18*)
Strana 140
140 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 144! Nov. 19 1441 Nov. 19 ziehen wirdet. und darumbe so bitten wir uwer ersamen wißhaite mit ernstlichem fliße, ob úwer wißhait oder die uwern unser frunde die stette oder uns darúber von den oder andern sachen iendert verunglimpfet gehôrt hettent oder noch tûn wurdent, das ir denne si und uns darinne nach dem besten verantwurtent, ouch verantwurten läßent und uch in den dingen so gunstlichen bewisen, als wir uch sonder zwifels wol getruwen. [2] und 5 ob ichtzit bi úch gehandelt und ußgerichtet uns notdurftig zü wißent wère, davon wôllent uns, so vil und úch gebúrlich sin wôlle, bi disem botten verschribens wissen lassen. das wôllen wir mit willen umb uwer wißhaite gerne verdienen. geben uf sonntage sant Elßbethen tage anno domini etc. 40 primo. [in verso] Den fursichtigen ersamen und wisen den schôpfen und dem râte der stette Franckfurt, unsern besondern güten und lieben frunden. Burgermaister und raute zů Ulme. 10 1441 Nov. 22 89. Bürgermeister, Schöffen und Rat des königlichen Stuhls der Stadt Aachen an Bürger- meister, Schöffen und Rat der Stadt Frankfurt: haben gehört, daß die deputierten 15 Räte und Freunde des Römischen Königs jetzt in Frankfurt sind oder sehr bald dorthin kommen sollen; bitten um sichere Nachrichten darüber und auch über das, was man über die Verhandlungen vermutet. 1441 November 22 [AachenJ. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 25 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum ipso die beate Cecilie virginis anno etc. 41. 20 1441 Nov. 24 90. Die Mitglieder des Schwäbischen Städtebundes an Frankfurt: schicken Abschrift ihrer Antwort auf das königliche Friedensgebot, die sie den in Frankfurt befind- lichen königlichen Räten übersandt haben; haben ebenso auch an Pfalzgraf Otto, Graf Johannes von Thierstein und Ritter Wilhelm von Grünenberg geschrieben; bitten, sie und die ihnen verbündeten Städte des Bodenseebundes erforderlichenfalls 25 zu verantworten und ihnen etwaige Verhandlungen und Beschlüsse des Frankfurter Tages mitzuteilen. 1441 November 24 Ulm. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 26 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Regest bei Janssen 2, 25 nr. 50. 30 Fúrsichtigen ersamen und wisen. besundern güten frunde. unser fruntlich willig dienste und was wir eeren und gücz vermúgen wiße iuwer wißhaite von uns berait voran. lieben frunde. iuwer und unser gûten frúnde die von Ulme haben iuch nehste 1 von unser und iren wegen geschriben, uns uf dem tage zu Franckfurt und sunder von unsers gnâdigisten herren des Rômischen kunigs fridegebotte wegen zu verantwúrten, bis wir in 35 unser antwúrte geschicken múgen, als iuwer wißhaite in derselben irer schrifte mit mer worten wol vernommen hatt. deßhalb iuch darvon nicht not zû schriben tût denne so vil, das wir des egenanten unsers herren des kunigs râten, die denne bi iuch in iuwer statt sind, darumbe geantwúrtt haben, als ir an der abschrifte 2 desselben briefs, die wir iuch hierinne verschlossen senden, wol verniemen werdent. wir haben och deßglichen 40 die mainunge und uf die forme unsern gnâdigen herren hern Otten pfallenzgrafen bi Ryne furmunder etc., grafe Johannsen von Tierstain und hern Wilhalmen von Grünen- berg ritter, die uns die vorgerürten fridbottbriefe von unsers herren des kúnigs wegen gesendet hand3, och geantwúrtet und geschriben. und darumbe so bitten wir iuwer Am 19. November. Vgl. nr. 88. Diese Abschrift ist unsere nr. 78. 3 Vgl. S. 45. 45
140 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 144! Nov. 19 1441 Nov. 19 ziehen wirdet. und darumbe so bitten wir uwer ersamen wißhaite mit ernstlichem fliße, ob úwer wißhait oder die uwern unser frunde die stette oder uns darúber von den oder andern sachen iendert verunglimpfet gehôrt hettent oder noch tûn wurdent, das ir denne si und uns darinne nach dem besten verantwurtent, ouch verantwurten läßent und uch in den dingen so gunstlichen bewisen, als wir uch sonder zwifels wol getruwen. [2] und 5 ob ichtzit bi úch gehandelt und ußgerichtet uns notdurftig zü wißent wère, davon wôllent uns, so vil und úch gebúrlich sin wôlle, bi disem botten verschribens wissen lassen. das wôllen wir mit willen umb uwer wißhaite gerne verdienen. geben uf sonntage sant Elßbethen tage anno domini etc. 40 primo. [in verso] Den fursichtigen ersamen und wisen den schôpfen und dem râte der stette Franckfurt, unsern besondern güten und lieben frunden. Burgermaister und raute zů Ulme. 10 1441 Nov. 22 89. Bürgermeister, Schöffen und Rat des königlichen Stuhls der Stadt Aachen an Bürger- meister, Schöffen und Rat der Stadt Frankfurt: haben gehört, daß die deputierten 15 Räte und Freunde des Römischen Königs jetzt in Frankfurt sind oder sehr bald dorthin kommen sollen; bitten um sichere Nachrichten darüber und auch über das, was man über die Verhandlungen vermutet. 1441 November 22 [AachenJ. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 25 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum ipso die beate Cecilie virginis anno etc. 41. 20 1441 Nov. 24 90. Die Mitglieder des Schwäbischen Städtebundes an Frankfurt: schicken Abschrift ihrer Antwort auf das königliche Friedensgebot, die sie den in Frankfurt befind- lichen königlichen Räten übersandt haben; haben ebenso auch an Pfalzgraf Otto, Graf Johannes von Thierstein und Ritter Wilhelm von Grünenberg geschrieben; bitten, sie und die ihnen verbündeten Städte des Bodenseebundes erforderlichenfalls 25 zu verantworten und ihnen etwaige Verhandlungen und Beschlüsse des Frankfurter Tages mitzuteilen. 1441 November 24 Ulm. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 26 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Regest bei Janssen 2, 25 nr. 50. 30 Fúrsichtigen ersamen und wisen. besundern güten frunde. unser fruntlich willig dienste und was wir eeren und gücz vermúgen wiße iuwer wißhaite von uns berait voran. lieben frunde. iuwer und unser gûten frúnde die von Ulme haben iuch nehste 1 von unser und iren wegen geschriben, uns uf dem tage zu Franckfurt und sunder von unsers gnâdigisten herren des Rômischen kunigs fridegebotte wegen zu verantwúrten, bis wir in 35 unser antwúrte geschicken múgen, als iuwer wißhaite in derselben irer schrifte mit mer worten wol vernommen hatt. deßhalb iuch darvon nicht not zû schriben tût denne so vil, das wir des egenanten unsers herren des kunigs râten, die denne bi iuch in iuwer statt sind, darumbe geantwúrtt haben, als ir an der abschrifte 2 desselben briefs, die wir iuch hierinne verschlossen senden, wol verniemen werdent. wir haben och deßglichen 40 die mainunge und uf die forme unsern gnâdigen herren hern Otten pfallenzgrafen bi Ryne furmunder etc., grafe Johannsen von Tierstain und hern Wilhalmen von Grünen- berg ritter, die uns die vorgerürten fridbottbriefe von unsers herren des kúnigs wegen gesendet hand3, och geantwúrtet und geschriben. und darumbe so bitten wir iuwer Am 19. November. Vgl. nr. 88. Diese Abschrift ist unsere nr. 78. 3 Vgl. S. 45. 45
Strana 141
H. Briefwechsel und Berichte nr. 81-96 a. 141 ersamen wißhaite mit ernstlichem vlizze, uns und iuwer und unser gûten frúnde die a 1441 stette der verainung umbe den See, die och unser puntgenossen sind 1, in den dingen und och andern sachen, wa ir uns verunglimpfen hôrtent, nach dem besten zü verant- wúrten, und sunder deßglichen andrer iuwer und unser frunde der stette rauczfrunde, die denne bi iuch zû Franckfurt sind, von unser aller wegen vlizzig bittent, iuch die dinge, nach dem besten sich geburen wirdet, zû verantwurten helfen. und wôllent iuch in den dingen so gunstlich und furderlich bewisen, och, ob zû Franckenfurt von den oder andern sachen icht gehandelt und ußgericht wâre, das iuch gebúrlichen uns zü schribent sie, uns bi disem botten verschribens wissen b laussen und darinne tün, als wir 10 iuwer ersamkaite sunder zwifels wol getruwen. das wôllen wir mit willen umb iuwer fursichtikaite gerne verdienen. iuwer verschriben antwúrte mit dem botten. geben uf sant Kathrinen aubent anno domini etc. 41 zů Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel. [in verso] Den fúrsichtigen ersamen 15 und wisen des rats der statt Franckfurt, unserne lieben und gûten frunden. Gemain richsstette der verainunge in Swaben. 5 1441 Nov. 24 Nov. 24 20 91. Der Rat zu Nürnberg an Bürgermeister und Rat zu Frankfurt: bittet um brief- 1441 liche Mitteilung, wie es mit dem gemeinen Tag steht, zu dem König Friedrich die Kurfürsten, Fürsten, Grafen, Herren und Städte von der Kirche und auch des Reichs Notdurft wegen nach Frankfurt geladen hat, und welche Fürsten, Herren oder Städte dort sind. 1441 November 29 [Nürnberg]. Nov. 29 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 29 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum feria 4. post Katherine 41. In Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 140b cop. chart. coaeva. 25 92. Frankfurt an fünf gen. Reichsstädte (einzeln): berichtet über den Besuch und die 1441 Verhandlungsgegenstände des Reichstages; kann über die Beschlüsse nichts mitteilen, da die Verhandlungen sehr geheim geführt worden sind. 1441 November 30 [Frankfurt]. Nov. 80 30 35 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 30 conc. chart. mit Korrekturen und Zusätzen, die teils vom Schreiber teils von einer anderen gleichzeitigen Hand her- rühren. Die letztere hat auch das Datum hinzugefügt. Uber dem Text sind als Empfänger des Briefes genannt Costencze, Ulme, Ravenßburg, Straßburg, Aiche. Gedruckt bei Janssen 2, 25�26 nr. 52 aus unserer Vorlage. Benutzt von Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation 6, 6; Pückert S. 170; Bachmann S. 88-89. — Erwähnt von Joachimsohn S. 72 Anm. 1. Unsere fruntliche willige dinste mit allem flisse zuvor. fursichtigen ersamen und wisen. lieben besundere frunde. als ir uns geschriben hat von des tages wegen, den der allerdurchluchtigiste furste und herre unser allergnedigister liebster herre der Ro- mische konig etc. bi uns gesast hat, als uwer brief 2 davon innehelt, han wir guter masse 40 verstanden und lassen uwere ersamkeit gutlich wissen, das die erwirdigen fursten und herren unsere gnedigen herren die erzbischoffe von Mencze, von d Triere und von Colne und unsers allergnedigisten liebsten herren des Romischen koniges treffenliche botschaft, mit namen die erwirdigen und hochgebornen fursten und herren unsere gnedigen herren 45 a) die stette ist über der Zeile nachgetragen, anscheinend von einer anderen gleichzeitigen Hand. b) orig. add. zů. c) orig. uns. d) von Triere und ist über der Zeile nachgetragen; die Worte folgten ursprünglich auf Colne. 1 Seit dem 9. Oktober. Vgl. S. 39. 2 Vgl. nrr. 77; 85; 86; 88; 89.
H. Briefwechsel und Berichte nr. 81-96 a. 141 ersamen wißhaite mit ernstlichem vlizze, uns und iuwer und unser gûten frúnde die a 1441 stette der verainung umbe den See, die och unser puntgenossen sind 1, in den dingen und och andern sachen, wa ir uns verunglimpfen hôrtent, nach dem besten zü verant- wúrten, und sunder deßglichen andrer iuwer und unser frunde der stette rauczfrunde, die denne bi iuch zû Franckfurt sind, von unser aller wegen vlizzig bittent, iuch die dinge, nach dem besten sich geburen wirdet, zû verantwurten helfen. und wôllent iuch in den dingen so gunstlich und furderlich bewisen, och, ob zû Franckenfurt von den oder andern sachen icht gehandelt und ußgericht wâre, das iuch gebúrlichen uns zü schribent sie, uns bi disem botten verschribens wissen b laussen und darinne tün, als wir 10 iuwer ersamkaite sunder zwifels wol getruwen. das wôllen wir mit willen umb iuwer fursichtikaite gerne verdienen. iuwer verschriben antwúrte mit dem botten. geben uf sant Kathrinen aubent anno domini etc. 41 zů Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel. [in verso] Den fúrsichtigen ersamen 15 und wisen des rats der statt Franckfurt, unserne lieben und gûten frunden. Gemain richsstette der verainunge in Swaben. 5 1441 Nov. 24 Nov. 24 20 91. Der Rat zu Nürnberg an Bürgermeister und Rat zu Frankfurt: bittet um brief- 1441 liche Mitteilung, wie es mit dem gemeinen Tag steht, zu dem König Friedrich die Kurfürsten, Fürsten, Grafen, Herren und Städte von der Kirche und auch des Reichs Notdurft wegen nach Frankfurt geladen hat, und welche Fürsten, Herren oder Städte dort sind. 1441 November 29 [Nürnberg]. Nov. 29 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 29 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum feria 4. post Katherine 41. In Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 140b cop. chart. coaeva. 25 92. Frankfurt an fünf gen. Reichsstädte (einzeln): berichtet über den Besuch und die 1441 Verhandlungsgegenstände des Reichstages; kann über die Beschlüsse nichts mitteilen, da die Verhandlungen sehr geheim geführt worden sind. 1441 November 30 [Frankfurt]. Nov. 80 30 35 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 30 conc. chart. mit Korrekturen und Zusätzen, die teils vom Schreiber teils von einer anderen gleichzeitigen Hand her- rühren. Die letztere hat auch das Datum hinzugefügt. Uber dem Text sind als Empfänger des Briefes genannt Costencze, Ulme, Ravenßburg, Straßburg, Aiche. Gedruckt bei Janssen 2, 25�26 nr. 52 aus unserer Vorlage. Benutzt von Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation 6, 6; Pückert S. 170; Bachmann S. 88-89. — Erwähnt von Joachimsohn S. 72 Anm. 1. Unsere fruntliche willige dinste mit allem flisse zuvor. fursichtigen ersamen und wisen. lieben besundere frunde. als ir uns geschriben hat von des tages wegen, den der allerdurchluchtigiste furste und herre unser allergnedigister liebster herre der Ro- mische konig etc. bi uns gesast hat, als uwer brief 2 davon innehelt, han wir guter masse 40 verstanden und lassen uwere ersamkeit gutlich wissen, das die erwirdigen fursten und herren unsere gnedigen herren die erzbischoffe von Mencze, von d Triere und von Colne und unsers allergnedigisten liebsten herren des Romischen koniges treffenliche botschaft, mit namen die erwirdigen und hochgebornen fursten und herren unsere gnedigen herren 45 a) die stette ist über der Zeile nachgetragen, anscheinend von einer anderen gleichzeitigen Hand. b) orig. add. zů. c) orig. uns. d) von Triere und ist über der Zeile nachgetragen; die Worte folgten ursprünglich auf Colne. 1 Seit dem 9. Oktober. Vgl. S. 39. 2 Vgl. nrr. 77; 85; 86; 88; 89.
Strana 142
142 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Nov. 80 die bischoffe von a Augspurg und von Cymsee und unser herre margrave Wilhelm von Roteln und her Wolff Voys, unser € herre von Wormß von des palzgraven wegen, auch ein erbere botschaft von unserm heiligen vater dem babest, ein botschaft von dem con- cilio und auch sost etlicher fursten botschaft bi uns zu Franckfurt sin und etliche zit gewest sin. und vernemen, daz ir handelunge und tedinge si von gestalt und gelegen� 5 heit wegen zuschen unserm heilgen vater dem babest und dem heilgen concilio zu Basel und auch etlicher masse von der gespenne und verhandelunge wegen zuschen der ritter- schaft und den richsteden in Swaben. was sie aber in den sachen beslossen haben oder noch besliessen werden oder€ obe die sache einen ufzog gewinne biß uf unsers herren des koniges zukonft, davon wir doch noch kein eigenschaft vernemen, obe sich die in 10 korze oder in lange fugen moge, das mogen wir noch zur zit nit gewissen; dan sie so- liche ir handelunge faste heimlich gehabt han. und wir han uwern boden so vil zit bißher im besten bi uns ufgehalden in meinunge, daz wir uch gerne gelegenheit davon gruntlicher und eigentlicher geschriben mochten han, daz wir aber noch zur zit nit getun mogen. daz wollet im nit verargen. dan sunder zwifel, womide wir uch liebe und dinste 15 1441 getun und bewisen mochten, daz teden wir mit gutem willen gerne. datum in die Nov. 30 sancti Andree apostoli anno 1441. 1441 Des. 5 93. Frankfurt an Straßburg, Nürnberg und Köln 1 (einzeln): schreibt über den Besuch und die Verhandlungsgegenstände des Reichstages; weiß nicht, ob etwas beschlossen worden ist, hört aber, daß ein neuer Tag nach Frankfurt für den 11. März oder 20 1. April berufen werden soll. 1441 Dezember 5 [Frankfurt]. An Straßburg: S aus Straßtburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. An Nürnberg, Straßburg, Köln: F coll. Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 32 conc. chart. mit Korrekturen und Einschiebungen. Uber dem Text sind als Empfänger genannt 25 Nuremberg, Straßburg, Colne. — Benutzt von Kraus S. 86. — Erwähnt von Janssen 2, 26 nr. 53 und in Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 163. Unsere fruntliche willige dinste zuvor. vorsichtigen ersamen und wisen. lieben be- sundern fründe. [1] als ir uns geschreben hat von des tags wegen, den der aller- durchluchtigiste furste und herre unser gnedigister liebster herre der Romische konig etc. 30 itzunt bi uns gesast hat, als uwer brief2 davon inhelt, han wir verstanden. und lassen uwer ersamkeit gutlich wissen, das bi uns gewest sin die erwirdigen fursten und herren unsere gnediged herren die erzbischofe von Mentze, von Triere und von Colne “, und noch bi uns sin des obgenanten unsers gnedigisten liebsten herren des Romischen konigs rede und fründe, mit namen die erwirdigen und hochgebornen fursten und herren die 85 bischofe von Augspurg und von‘ Kemsche 5, unser herre marggrave h Wilhelm von Ro- teln und her Wolffram Voys, auch unsers heiligen vatter des babstes und des heiligen concilii von Basel i, auch der andern unserer herren der korfursten botschaft und auch etlicher andere fursten und herren. und k vermuden uns, das die auch balde ufbrechen a) fehlt im Konsept ; dort hief es suerst von Cymsee und von Augspurg ; dis letrten drei Worte sind durchgestrichen 40 und daan die Worte Augspurg und über die Zeile geschrieben und mit Zeichen verseken, denen rufolge sie hinter bischoffe eingeschaliet werden sollen. b) unser-gewest sin isl am Rande nachgetragen. c) oder-fugen moge, das ist am Rande nachgetragen. d) F gnedigen. e) F Collne. f) om. F. g) FCymsee. h) S maggrave ; F margrave. i) in F folgt durchgestrichen botschaft ; die Worte auch -botschaft sind über der Zeile nach- getragen. k) und -werden ist in F korr. für wie balde die ofbrechen werden, wissen wir nit. 45 1 Köln dankt den Frankfurtern am 15. De- zember für ihre Mitteilungen von der gelegenheit des dages und von der zoekompst des Römischen Königs (Köln Stadt-A. Briefbuch 15 fol. 114a cop. chart. coaeva; vgl. Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 163). 2 Vgl. nrr. 85; 87; 91.
142 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. 1441 Nov. 80 die bischoffe von a Augspurg und von Cymsee und unser herre margrave Wilhelm von Roteln und her Wolff Voys, unser € herre von Wormß von des palzgraven wegen, auch ein erbere botschaft von unserm heiligen vater dem babest, ein botschaft von dem con- cilio und auch sost etlicher fursten botschaft bi uns zu Franckfurt sin und etliche zit gewest sin. und vernemen, daz ir handelunge und tedinge si von gestalt und gelegen� 5 heit wegen zuschen unserm heilgen vater dem babest und dem heilgen concilio zu Basel und auch etlicher masse von der gespenne und verhandelunge wegen zuschen der ritter- schaft und den richsteden in Swaben. was sie aber in den sachen beslossen haben oder noch besliessen werden oder€ obe die sache einen ufzog gewinne biß uf unsers herren des koniges zukonft, davon wir doch noch kein eigenschaft vernemen, obe sich die in 10 korze oder in lange fugen moge, das mogen wir noch zur zit nit gewissen; dan sie so- liche ir handelunge faste heimlich gehabt han. und wir han uwern boden so vil zit bißher im besten bi uns ufgehalden in meinunge, daz wir uch gerne gelegenheit davon gruntlicher und eigentlicher geschriben mochten han, daz wir aber noch zur zit nit getun mogen. daz wollet im nit verargen. dan sunder zwifel, womide wir uch liebe und dinste 15 1441 getun und bewisen mochten, daz teden wir mit gutem willen gerne. datum in die Nov. 30 sancti Andree apostoli anno 1441. 1441 Des. 5 93. Frankfurt an Straßburg, Nürnberg und Köln 1 (einzeln): schreibt über den Besuch und die Verhandlungsgegenstände des Reichstages; weiß nicht, ob etwas beschlossen worden ist, hört aber, daß ein neuer Tag nach Frankfurt für den 11. März oder 20 1. April berufen werden soll. 1441 Dezember 5 [Frankfurt]. An Straßburg: S aus Straßtburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. An Nürnberg, Straßburg, Köln: F coll. Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 32 conc. chart. mit Korrekturen und Einschiebungen. Uber dem Text sind als Empfänger genannt 25 Nuremberg, Straßburg, Colne. — Benutzt von Kraus S. 86. — Erwähnt von Janssen 2, 26 nr. 53 und in Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 163. Unsere fruntliche willige dinste zuvor. vorsichtigen ersamen und wisen. lieben be- sundern fründe. [1] als ir uns geschreben hat von des tags wegen, den der aller- durchluchtigiste furste und herre unser gnedigister liebster herre der Romische konig etc. 30 itzunt bi uns gesast hat, als uwer brief2 davon inhelt, han wir verstanden. und lassen uwer ersamkeit gutlich wissen, das bi uns gewest sin die erwirdigen fursten und herren unsere gnediged herren die erzbischofe von Mentze, von Triere und von Colne “, und noch bi uns sin des obgenanten unsers gnedigisten liebsten herren des Romischen konigs rede und fründe, mit namen die erwirdigen und hochgebornen fursten und herren die 85 bischofe von Augspurg und von‘ Kemsche 5, unser herre marggrave h Wilhelm von Ro- teln und her Wolffram Voys, auch unsers heiligen vatter des babstes und des heiligen concilii von Basel i, auch der andern unserer herren der korfursten botschaft und auch etlicher andere fursten und herren. und k vermuden uns, das die auch balde ufbrechen a) fehlt im Konsept ; dort hief es suerst von Cymsee und von Augspurg ; dis letrten drei Worte sind durchgestrichen 40 und daan die Worte Augspurg und über die Zeile geschrieben und mit Zeichen verseken, denen rufolge sie hinter bischoffe eingeschaliet werden sollen. b) unser-gewest sin isl am Rande nachgetragen. c) oder-fugen moge, das ist am Rande nachgetragen. d) F gnedigen. e) F Collne. f) om. F. g) FCymsee. h) S maggrave ; F margrave. i) in F folgt durchgestrichen botschaft ; die Worte auch -botschaft sind über der Zeile nach- getragen. k) und -werden ist in F korr. für wie balde die ofbrechen werden, wissen wir nit. 45 1 Köln dankt den Frankfurtern am 15. De- zember für ihre Mitteilungen von der gelegenheit des dages und von der zoekompst des Römischen Königs (Köln Stadt-A. Briefbuch 15 fol. 114a cop. chart. coaeva; vgl. Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 163). 2 Vgl. nrr. 85; 87; 91.
Strana 143
H. Briefwechsel und Berichte nr. 81-96a. 143 werden. und ist" von den b steden nimant bi uns gewest. [2] und vernemen, das ire handelunge und tedinge€ gewest si von gestalt und gelegenheit wegen zuschen un- serm heiligen vatter dem babest und dem concilio zu Basel und auch etlicher masse von der gespenne und verhandlunge wegen zuschen der ritterschaft und den richsteden in 5 Swaben. obe sie aber in den sachen icht geendet oder beslossen haben, mogen wir nit gewissen. dan wir vernemen, das sie einen andern merglichen tag wider bi uns gein Franckfurt gesast und benant haben, der sin sulle uf letared zů mitfasten oder ostern nestkomende. darzû unser gnedigister liebster herre der konig personlich kommen und andere Cristenlichen° fürsten und herren und auch stede treffelich beschreben werden 10 sullen. das tûn wir uwerer ersamkeit im besten zu wissen, darnach zu richten. und wisten wir uch ferrer und mee davon zu schriben, teden wir gerne. dan womide wir uwerer fruntschaft liebe und dinste getun und bewisen mochten, das teden wir mit ganzem flisse gerne. datum feria tercia proxima post Barbare virginis anno 1441. Von uns dem rate [in verso] Den ersamen vorsichtigen zů Franckfurt. 15 und wisen meister und rate zů Straß- purg, unsern besundern guten freunden. 11442] Märs II Apr. 1 1441 Dez. 5 Dez. 5 1441 20 94. Frankfurt an die Reichsstädte der Vereinigung in Schwaben: schreibt über den Be- such und die Verhandlungsgegenstände des Reichstages; weiß nicht, ob man etwas beschlossen hat, hört aber, daß ein neuer Tag nach Frankfurt für den 11. März oder 1. April berufen worden ist; konnte ihren Wunsch, sie zu verantworten, nicht erfüllen, da bei Ankunft ihres Briefes schon zu viele Besucher des Tages abgereist waren. 1441 Dezember 5 [Frankfurt]. 1441 Dez. 5. 25 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 31 conc. chart. mit Korrekturen und Einschiebungen. Regest bei Janssen 2, 26 nr. 53. Unsere fruntliche willige dinst zuvor. fursichtigen ersamen und wisen. lieben besundern frunde. als ir uns geschriben hat2 von des tages wegen, den der aller- durchluchtigiste furste und herre unser allergnedigister liebster herre der Romische konig bi uns gesast, und darinne abeschrift8 gesant hat, wie ir desselben unsers gnedigisten so liebsten herren des koniges reden und ambasiaten davon geschriben und geantwurt hatt, das han wir guter masse vernomen. und lassen uwer ersamkeit wissen, daz wir uwern und unsern guten frunden von Ulme vor gelegenheit desselben tages, so vil wir uf die zit wisten, geschriben g 4 und dorch unsere frunde ire verantwurtunge unsern herren den fursten dezumale auch im fuglichsten furbracht han. und tun uwerer liebde auch gutlich s5 wissen, daz 5 uf dem tage bi uns gewest sin die erwirdigen fursten und herren unsere gnedigen herren die erzbischoffe von Mencze, von Triere und von Colne, und sin noch bi uns des obgenanten unsers gnedigisten liebsten herren des Romischen koniges treffen- lich botschaft, als ir die in abeschrift uwers briefs benant habt, auch unsers heilgen vaters des babstes und des heilgen concilii und etlicher anderer fursten und herren bot- 40 schaft. und vermuden uns, daz die nu auch balde ufbrechen werden. und h ist von steden nimandes bi uns gewest. [Das nun Folgende über die Verhandlungen des Reichs- 45 a) und -gewest ist in F am Rande nachgetragen. b) om. F. c) F add. hie. d) letare —oder ist in F am Rande nachgetragen. e) F Christenliche. f) geschriben hat fehlt im Konzept. g) im Konzept folgt durchgestrichen han ; die folgenden Worte und -furbracht han sind am Rande nachgetragen. h) und -gewest ist am Rande nachgetragen. 1 Vgl. S. 51. Der Brief der Schwäbischen Städte ist unsere nr. 90. 8 Diese Abschrift liegt unserer nr. 78 zugrunde. Vgl. nr. 92. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 93.
H. Briefwechsel und Berichte nr. 81-96a. 143 werden. und ist" von den b steden nimant bi uns gewest. [2] und vernemen, das ire handelunge und tedinge€ gewest si von gestalt und gelegenheit wegen zuschen un- serm heiligen vatter dem babest und dem concilio zu Basel und auch etlicher masse von der gespenne und verhandlunge wegen zuschen der ritterschaft und den richsteden in 5 Swaben. obe sie aber in den sachen icht geendet oder beslossen haben, mogen wir nit gewissen. dan wir vernemen, das sie einen andern merglichen tag wider bi uns gein Franckfurt gesast und benant haben, der sin sulle uf letared zů mitfasten oder ostern nestkomende. darzû unser gnedigister liebster herre der konig personlich kommen und andere Cristenlichen° fürsten und herren und auch stede treffelich beschreben werden 10 sullen. das tûn wir uwerer ersamkeit im besten zu wissen, darnach zu richten. und wisten wir uch ferrer und mee davon zu schriben, teden wir gerne. dan womide wir uwerer fruntschaft liebe und dinste getun und bewisen mochten, das teden wir mit ganzem flisse gerne. datum feria tercia proxima post Barbare virginis anno 1441. Von uns dem rate [in verso] Den ersamen vorsichtigen zů Franckfurt. 15 und wisen meister und rate zů Straß- purg, unsern besundern guten freunden. 11442] Märs II Apr. 1 1441 Dez. 5 Dez. 5 1441 20 94. Frankfurt an die Reichsstädte der Vereinigung in Schwaben: schreibt über den Be- such und die Verhandlungsgegenstände des Reichstages; weiß nicht, ob man etwas beschlossen hat, hört aber, daß ein neuer Tag nach Frankfurt für den 11. März oder 1. April berufen worden ist; konnte ihren Wunsch, sie zu verantworten, nicht erfüllen, da bei Ankunft ihres Briefes schon zu viele Besucher des Tages abgereist waren. 1441 Dezember 5 [Frankfurt]. 1441 Dez. 5. 25 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 31 conc. chart. mit Korrekturen und Einschiebungen. Regest bei Janssen 2, 26 nr. 53. Unsere fruntliche willige dinst zuvor. fursichtigen ersamen und wisen. lieben besundern frunde. als ir uns geschriben hat2 von des tages wegen, den der aller- durchluchtigiste furste und herre unser allergnedigister liebster herre der Romische konig bi uns gesast, und darinne abeschrift8 gesant hat, wie ir desselben unsers gnedigisten so liebsten herren des koniges reden und ambasiaten davon geschriben und geantwurt hatt, das han wir guter masse vernomen. und lassen uwer ersamkeit wissen, daz wir uwern und unsern guten frunden von Ulme vor gelegenheit desselben tages, so vil wir uf die zit wisten, geschriben g 4 und dorch unsere frunde ire verantwurtunge unsern herren den fursten dezumale auch im fuglichsten furbracht han. und tun uwerer liebde auch gutlich s5 wissen, daz 5 uf dem tage bi uns gewest sin die erwirdigen fursten und herren unsere gnedigen herren die erzbischoffe von Mencze, von Triere und von Colne, und sin noch bi uns des obgenanten unsers gnedigisten liebsten herren des Romischen koniges treffen- lich botschaft, als ir die in abeschrift uwers briefs benant habt, auch unsers heilgen vaters des babstes und des heilgen concilii und etlicher anderer fursten und herren bot- 40 schaft. und vermuden uns, daz die nu auch balde ufbrechen werden. und h ist von steden nimandes bi uns gewest. [Das nun Folgende über die Verhandlungen des Reichs- 45 a) und -gewest ist in F am Rande nachgetragen. b) om. F. c) F add. hie. d) letare —oder ist in F am Rande nachgetragen. e) F Christenliche. f) geschriben hat fehlt im Konzept. g) im Konzept folgt durchgestrichen han ; die folgenden Worte und -furbracht han sind am Rande nachgetragen. h) und -gewest ist am Rande nachgetragen. 1 Vgl. S. 51. Der Brief der Schwäbischen Städte ist unsere nr. 90. 8 Diese Abschrift liegt unserer nr. 78 zugrunde. Vgl. nr. 92. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 93.
Strana 144
144 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. H4 (ages stimmt fast wörtlich mit nr. 93 S. 141 Z. 1 und vernemen bis Z. 10 sullen überein; dann heißt es weiter:) und als uns uwer brief geantwurt wart, was gereide soliche zutrennunge zuschen den egenanten fursten gescheen, daz wir mit gelimph nit darzu kommen mochten, uwere verantwurtunge nach dem gelimpigisten forzubrengen. anders wo wir mit bescheidenheić darzu kommen mogen, meinen wir uch noch nach dem 5 besten zu verantworten. den womide wir uwerer fruntschaft liebe und dinste getun und H4! bewisen mochten, daz teden wir mit ganzem flisse gerne. datum feria tercia post Bar- 6 nur bare virginis anno 1441. [supra] Gemeinen richsteten der ver- einigunge in Swaben. 10 e „9. 1441 96. Dez. 19 Bürgermeister und Rat zu Ulm an die Schöffen und den Rat der Stadt Frankfurt: danken für die dem [Schwäbischen] Städtebunde übersandte Abschrift der Schrift | der Fürsten von der Widersacher und Beschädiger der Städte wegen und für Mit- teilung etlicher Verhandlungen der Adressaten darüber ?; bitten, ihnen mit dem Boten zu schreiben, ob. von den in Frankfurt befindlichen Fürsten und Herren etwas ı5 beschlossen und ausgerichtet worden ist; wollen den Adressaten die Antwort? des Städtebundes auf die Schrift der Fürsten mitteilen. 1441 Dezember 9 [ Ulm]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 33 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Datum uf sampstage vor sant Lucijen tage anno domini ete. 41. Frankfurt an die Reichsstůdte der Vereinigung im Schwaben: konnte sie nicht mehr so verantworten, da bei Ankunft ihres Briefes die Kurfürsten, die königlichen Ge- sandten und die anderen Herrschaften schon abgereist waren. [Nachschrift:] weiß ihnen über den Abschied des Tages nichts weiter zu berichten, als was es ihnen in seinem letzten Briefe geschrieben hat. 1441 "Dezember 19. [Frankfurt . Aus Frankfurt Stadi-.A. Reichesachen-Akten nr. 8968, 8 conc. chart. mit einigen. Korrek- 35 turen. Auf der Rückseite ist vom Schreiber bemerkt Die stede uf der fursten brief, abescheide des tages zu Mergentheym, geantwurt; darunter ist den forsten forter geant- wurt, Die Nachschrift steht unter dem. Text; sie wird dem Original auf einem be- sonderem Zettel beigefügt worden sein. Unsere fruntliche wilige dinste zuvor. als ir uns uf unserr gnedigen herren der fursten brief und schrift besundern frunde. 1 Es handelt sich um ein aus Mergentheim vom 11. November datiertes Schreiben. von sieben Fürsien und Grafen an. Frankfurt über ire Bemühungen, die Zwistigkeiten der Btüdte und der Ritterschaft beizulegen (Frankfurt Stadź-A. Reichasachen-Akten nr. 3963, 3 orig. chart. lit, clausa c. 5 sig. in v. impr. laesis). Frankfurt hatte Abschrift davon einem Briefe an den Schwäbischen Städtebund vom 28. November beigelegt und dazu bemerkt: also sin uns die gespenne nach irer verhandelungo und ge- stalt wider und nit liep und duchte uns, so ferre id uch auch gefiele und nach gelegenheid zu tunde were, daz ir die sache berediclich wůget und be- sunnet, wege furzunemen, domide die gespenne im fuglichsten mochten hingelacht werden, zu vermiden grossern unrad kosten müwe und arbeid, die sost großlicher daruß fallen mochten, dea wir besorgen, uwere ersamkeit dinstlich bidende, dif gutlich und im besten von uns zu verstende und ufzunemen. fursichtigen ersamen und wisen. lieben so Datum feria tercia post, Katherine virginis [Nov. 28] anno 1441. (Frankfurt Stadt- A. Reichssachen-Akten nr. 3968, 5 conc. chart.) ? Vgl. Anm, 1. 35 * Diese auf dem Biberacher Stódietage fest- gesetzte, vom 2. bezw. 5. Dezember datierte Ant- wort (vgl. S. 46 Anm. 1) war also dem Ulmer Rate damale, als er den Brief an Frankfurt auf- setzen ließ, noch nicht bekannt. Sie traf aber ein, 40 ehe der Brief abging, und wurde nun einem eben- falls vom 9. Dezember datierten, zweifellos vom Ulmer Rate verfaßten Briefe des Schwäbischen Städtebundes an Frankfurt abschriftlich beigelegt (Frankfurt Stadt- A. Reichssachen-Akten nr. 3963, 7 45. orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. mit dem Datum Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel uf sampstag nach sant Niclaus tag [Dez. 9] a. d. ete. 41).
144 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. H4 (ages stimmt fast wörtlich mit nr. 93 S. 141 Z. 1 und vernemen bis Z. 10 sullen überein; dann heißt es weiter:) und als uns uwer brief geantwurt wart, was gereide soliche zutrennunge zuschen den egenanten fursten gescheen, daz wir mit gelimph nit darzu kommen mochten, uwere verantwurtunge nach dem gelimpigisten forzubrengen. anders wo wir mit bescheidenheić darzu kommen mogen, meinen wir uch noch nach dem 5 besten zu verantworten. den womide wir uwerer fruntschaft liebe und dinste getun und H4! bewisen mochten, daz teden wir mit ganzem flisse gerne. datum feria tercia post Bar- 6 nur bare virginis anno 1441. [supra] Gemeinen richsteten der ver- einigunge in Swaben. 10 e „9. 1441 96. Dez. 19 Bürgermeister und Rat zu Ulm an die Schöffen und den Rat der Stadt Frankfurt: danken für die dem [Schwäbischen] Städtebunde übersandte Abschrift der Schrift | der Fürsten von der Widersacher und Beschädiger der Städte wegen und für Mit- teilung etlicher Verhandlungen der Adressaten darüber ?; bitten, ihnen mit dem Boten zu schreiben, ob. von den in Frankfurt befindlichen Fürsten und Herren etwas ı5 beschlossen und ausgerichtet worden ist; wollen den Adressaten die Antwort? des Städtebundes auf die Schrift der Fürsten mitteilen. 1441 Dezember 9 [ Ulm]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichstagsakten Tom. II fol. 33 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Datum uf sampstage vor sant Lucijen tage anno domini ete. 41. Frankfurt an die Reichsstůdte der Vereinigung im Schwaben: konnte sie nicht mehr so verantworten, da bei Ankunft ihres Briefes die Kurfürsten, die königlichen Ge- sandten und die anderen Herrschaften schon abgereist waren. [Nachschrift:] weiß ihnen über den Abschied des Tages nichts weiter zu berichten, als was es ihnen in seinem letzten Briefe geschrieben hat. 1441 "Dezember 19. [Frankfurt . Aus Frankfurt Stadi-.A. Reichesachen-Akten nr. 8968, 8 conc. chart. mit einigen. Korrek- 35 turen. Auf der Rückseite ist vom Schreiber bemerkt Die stede uf der fursten brief, abescheide des tages zu Mergentheym, geantwurt; darunter ist den forsten forter geant- wurt, Die Nachschrift steht unter dem. Text; sie wird dem Original auf einem be- sonderem Zettel beigefügt worden sein. Unsere fruntliche wilige dinste zuvor. als ir uns uf unserr gnedigen herren der fursten brief und schrift besundern frunde. 1 Es handelt sich um ein aus Mergentheim vom 11. November datiertes Schreiben. von sieben Fürsien und Grafen an. Frankfurt über ire Bemühungen, die Zwistigkeiten der Btüdte und der Ritterschaft beizulegen (Frankfurt Stadź-A. Reichasachen-Akten nr. 3963, 3 orig. chart. lit, clausa c. 5 sig. in v. impr. laesis). Frankfurt hatte Abschrift davon einem Briefe an den Schwäbischen Städtebund vom 28. November beigelegt und dazu bemerkt: also sin uns die gespenne nach irer verhandelungo und ge- stalt wider und nit liep und duchte uns, so ferre id uch auch gefiele und nach gelegenheid zu tunde were, daz ir die sache berediclich wůget und be- sunnet, wege furzunemen, domide die gespenne im fuglichsten mochten hingelacht werden, zu vermiden grossern unrad kosten müwe und arbeid, die sost großlicher daruß fallen mochten, dea wir besorgen, uwere ersamkeit dinstlich bidende, dif gutlich und im besten von uns zu verstende und ufzunemen. fursichtigen ersamen und wisen. lieben so Datum feria tercia post, Katherine virginis [Nov. 28] anno 1441. (Frankfurt Stadt- A. Reichssachen-Akten nr. 3968, 5 conc. chart.) ? Vgl. Anm, 1. 35 * Diese auf dem Biberacher Stódietage fest- gesetzte, vom 2. bezw. 5. Dezember datierte Ant- wort (vgl. S. 46 Anm. 1) war also dem Ulmer Rate damale, als er den Brief an Frankfurt auf- setzen ließ, noch nicht bekannt. Sie traf aber ein, 40 ehe der Brief abging, und wurde nun einem eben- falls vom 9. Dezember datierten, zweifellos vom Ulmer Rate verfaßten Briefe des Schwäbischen Städtebundes an Frankfurt abschriftlich beigelegt (Frankfurt Stadt- A. Reichssachen-Akten nr. 3963, 7 45. orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. mit dem Datum Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel uf sampstag nach sant Niclaus tag [Dez. 9] a. d. ete. 41).
Strana 145
J. Kosten Frankfurts nr. 97. 145 1441 uch von uns gesant 1 wider geschriben 2 und abeschrift 3, wie ir denselben unsern herren selbs daruf geschriben und geantwurt habt, do-inne verslossen gesant hat, begerende uch daruf zu verantworten etc., han wir verstanden. und lassen uwer gute fruntschaft wissen, daz unsere gnedigen herren die kurfursten, unsers gnedigesten liebsten herren 5 des Romischen koniges botschaft und rede und die andere herschaft nû bi uns ufge- brochen sin, also daz wir uwere sache in verantwurtunge zu diser zit nit furbrengen mogen. wo wir aber der sache forter rede vernemen, meinen wir uch in dem besten und fuglichsten daruf zu verantworten. dann sunder zwifel, womide wir uwerer ersam- keit mit gelimph dinst und furdernis getun und bewisen megen, sin wir mit ganzem 10 flisse willig. datum feria tercia post diem sanctarum Lucie et Otilie virginum anno 1441. [supra] Gemeinen richsteten der vereinigunge in Swaben. 1441 Dez. 19 Dez. 19 [Nachschrift:] Auch, ersamen lieben besundern frunde, wissen wir uwerer liebde 15 von abescheid wegen des tages bi uns nit mee noch ferrer zuzuschriben, dan wir uwerer fruntschaft am lesten 4 geschriben han. 20 96a. Papst Eugen IV. an Erzbischof Jakob von Trier: wundert sich, daß der Friede in der Kirche noch immer nicht hergestellt ist; wünscht, daß der Erzbischof mit größerer Energie für die Obödienzleistung der Deutschen Nation eintrete, da die Nation sicher nur darauf warte, von ihm und seinen Mitkurfürsten und dem er- wählten König Friedrich das erlösende Wort der ungehinderten Rückkehr zum Vater und Papst zu vernehmen. 1442 Januar 26 Florenz. 1442 Jan. 26 25 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1640 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. absc. Datum Florentie 1441 septimo kalendas februarii pont. a. 11. Gedruckt in RTA. 15 nr. 317 unter dem falschen Datum 1441 Januar 26. J. Kosten Frankfurts nr. 97. 30 97. Ausgaben Frankfurts aus Anlaß des Reichstages daselbst im November 1441. November 18 bis [ 1442] Januar 13 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1441 not. chart. coaevae, und zwar art. 1 auf fol. 46b unter der Rubrik Einzelingen ußgeben in der anderen rechenunge 5, artt. 3 und 4 auf fol. 48a und fol. 49a unter der Rubrik Einzelingen ußgeben in der dritten rechenunge, art. 2 auf fol. 62b unter der Rubrik Ußgeben zu zerunge in der anderen rechenunge. [1441] [1441] Nov. 18 bis [1442) Jan. 13 11441] [1] Sabato post Martini: item 8 sh. 6 h. zu schroderlon und furelon von den winen Nov. 18 s5 in den keller zu arbeiden, die uf die herren kommen sin, als der konig Martini ein tag Nov. 11 her bescheiden hat 6. [2] Sabato post Martini: 31/ gulden hat verzeret Conczchin Bijsse gen Colle, zwein cleinod bestellen zu machen uf zukonft unsers herren des konges. 11441] Nov. 18 1 Vgl. S. 144 Anm. 1. Am 9. Dezember. Vgl. S. 144 Anm. 3. s Vgl. ebenda. * Am 5. Dezember. Vgl. nr. 94. 5 Das erste Quartal des Frankfurter Rechnungs- jahres 1441/1442 begann Sa. post inv. crucis [Mai 6], 45 das zweite Sa. post Bartholomei [Aug. 26], das dritte Sa. post Andree [Dez. 2], das vierte Sa. ante oculi [1442 März 3]. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 40 6 Hierher gehört auch der folgende feria quinta post Martini episcopi [Nov. 16] gefafite Beschlußs des Rates: item den fursten, des koniges und des babestes botschaft ie am vierden tag den win schenken (Frankfurt Stadt-A. Bürgermeisterbuch 1441 fol. 61 a not. chart. coaeva). 19
J. Kosten Frankfurts nr. 97. 145 1441 uch von uns gesant 1 wider geschriben 2 und abeschrift 3, wie ir denselben unsern herren selbs daruf geschriben und geantwurt habt, do-inne verslossen gesant hat, begerende uch daruf zu verantworten etc., han wir verstanden. und lassen uwer gute fruntschaft wissen, daz unsere gnedigen herren die kurfursten, unsers gnedigesten liebsten herren 5 des Romischen koniges botschaft und rede und die andere herschaft nû bi uns ufge- brochen sin, also daz wir uwere sache in verantwurtunge zu diser zit nit furbrengen mogen. wo wir aber der sache forter rede vernemen, meinen wir uch in dem besten und fuglichsten daruf zu verantworten. dann sunder zwifel, womide wir uwerer ersam- keit mit gelimph dinst und furdernis getun und bewisen megen, sin wir mit ganzem 10 flisse willig. datum feria tercia post diem sanctarum Lucie et Otilie virginum anno 1441. [supra] Gemeinen richsteten der vereinigunge in Swaben. 1441 Dez. 19 Dez. 19 [Nachschrift:] Auch, ersamen lieben besundern frunde, wissen wir uwerer liebde 15 von abescheid wegen des tages bi uns nit mee noch ferrer zuzuschriben, dan wir uwerer fruntschaft am lesten 4 geschriben han. 20 96a. Papst Eugen IV. an Erzbischof Jakob von Trier: wundert sich, daß der Friede in der Kirche noch immer nicht hergestellt ist; wünscht, daß der Erzbischof mit größerer Energie für die Obödienzleistung der Deutschen Nation eintrete, da die Nation sicher nur darauf warte, von ihm und seinen Mitkurfürsten und dem er- wählten König Friedrich das erlösende Wort der ungehinderten Rückkehr zum Vater und Papst zu vernehmen. 1442 Januar 26 Florenz. 1442 Jan. 26 25 Aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1640 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. absc. Datum Florentie 1441 septimo kalendas februarii pont. a. 11. Gedruckt in RTA. 15 nr. 317 unter dem falschen Datum 1441 Januar 26. J. Kosten Frankfurts nr. 97. 30 97. Ausgaben Frankfurts aus Anlaß des Reichstages daselbst im November 1441. November 18 bis [ 1442] Januar 13 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1441 not. chart. coaevae, und zwar art. 1 auf fol. 46b unter der Rubrik Einzelingen ußgeben in der anderen rechenunge 5, artt. 3 und 4 auf fol. 48a und fol. 49a unter der Rubrik Einzelingen ußgeben in der dritten rechenunge, art. 2 auf fol. 62b unter der Rubrik Ußgeben zu zerunge in der anderen rechenunge. [1441] [1441] Nov. 18 bis [1442) Jan. 13 11441] [1] Sabato post Martini: item 8 sh. 6 h. zu schroderlon und furelon von den winen Nov. 18 s5 in den keller zu arbeiden, die uf die herren kommen sin, als der konig Martini ein tag Nov. 11 her bescheiden hat 6. [2] Sabato post Martini: 31/ gulden hat verzeret Conczchin Bijsse gen Colle, zwein cleinod bestellen zu machen uf zukonft unsers herren des konges. 11441] Nov. 18 1 Vgl. S. 144 Anm. 1. Am 9. Dezember. Vgl. S. 144 Anm. 3. s Vgl. ebenda. * Am 5. Dezember. Vgl. nr. 94. 5 Das erste Quartal des Frankfurter Rechnungs- jahres 1441/1442 begann Sa. post inv. crucis [Mai 6], 45 das zweite Sa. post Bartholomei [Aug. 26], das dritte Sa. post Andree [Dez. 2], das vierte Sa. ante oculi [1442 März 3]. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 40 6 Hierher gehört auch der folgende feria quinta post Martini episcopi [Nov. 16] gefafite Beschlußs des Rates: item den fursten, des koniges und des babestes botschaft ie am vierden tag den win schenken (Frankfurt Stadt-A. Bürgermeisterbuch 1441 fol. 61 a not. chart. coaeva). 19
Strana 146
146 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. [1441] [3] Sabato post Lucie: item 7 gulden 14 sh. han wir geben drin pherden und Nov. 18 bis zwein schiffknechten, die unsern herren von Colne in des rads schiff von hinnen furten 1, 1442) Jan. 1s als die fursten hie waren und unser herre von Colne umb des rades schiff bad und man Des. 16 den verbod, nichtis von sinen gnaden zu nemen; des geburte den pherden 3 gulden 1 ort biß gen Rudinßheym und daz ubrige den knechten biß gen Bonne. [4] In octava epiphanie: item 56 gulden 13 sh. han wir ußgeben und bezalt umb Elsesser wine, als unsern herren den kurfursten, andern fursten und herren verschankt ist worden, als sie zu sant Mertins tag nehstvergangen von unsers herren des koniges bescheides wegen hie waren, uber daz man uß den oleuben2 losete, die verschenkt worden, und boleten3 von des rades frunden, die gefielen. 11442) Jan. 18 11441] Nov. 11 10 1 Am 14. Dezember schreibt das Kölner Dom- kapitel an Bürgermeister und Rat von Soest unter anderem: der Erzbischof sei bis vor kurzem in Frankfurt gewesen; er komme augenblicklich den Rhein herunter (laut Regest bei Hansen 1, 60). 2D. i. Überbleibsel. Vgl. Lexer, Mhd. Wörter- burg 1, 36 unter âleibe. s Kleine Bleistückchen, die als Anweisungen auf die städtische Kasse dienten. 15
146 Reichstag zu Frankfurt am 11. November 1441. [1441] [3] Sabato post Lucie: item 7 gulden 14 sh. han wir geben drin pherden und Nov. 18 bis zwein schiffknechten, die unsern herren von Colne in des rads schiff von hinnen furten 1, 1442) Jan. 1s als die fursten hie waren und unser herre von Colne umb des rades schiff bad und man Des. 16 den verbod, nichtis von sinen gnaden zu nemen; des geburte den pherden 3 gulden 1 ort biß gen Rudinßheym und daz ubrige den knechten biß gen Bonne. [4] In octava epiphanie: item 56 gulden 13 sh. han wir ußgeben und bezalt umb Elsesser wine, als unsern herren den kurfursten, andern fursten und herren verschankt ist worden, als sie zu sant Mertins tag nehstvergangen von unsers herren des koniges bescheides wegen hie waren, uber daz man uß den oleuben2 losete, die verschenkt worden, und boleten3 von des rades frunden, die gefielen. 11442) Jan. 18 11441] Nov. 11 10 1 Am 14. Dezember schreibt das Kölner Dom- kapitel an Bürgermeister und Rat von Soest unter anderem: der Erzbischof sei bis vor kurzem in Frankfurt gewesen; er komme augenblicklich den Rhein herunter (laut Regest bei Hansen 1, 60). 2D. i. Überbleibsel. Vgl. Lexer, Mhd. Wörter- burg 1, 36 unter âleibe. s Kleine Bleistückchen, die als Anweisungen auf die städtische Kasse dienten. 15
Strana 147
Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 5 20 Kaum waren Anfang Juli 1441 die Wiener Verhandlungen über die Kirchenfrage beendet 1, als König Friedrich, vielleicht in allzu großem Vertrauen auf den Erfolg der ihm vom Trierer Erzbischof zugesagten Vermittlung in seinen Zwistigkeiten mit seinem Bruder Herzog Albrecht von Österreich und der Königin von Ungarn, auch schon mit Vorbereitungen für die Reise nach Oberdeutschland und für den Besuch des Frankfurter Reichstags begann. Zunächst übertrug er am 16. Juli für die Dauer seiner Abwesenheit einem zwölfgliederigen ständischen Ausschuß die Regierung des von ihm als dem Senior 10 des Hauses Habsburg und Vormund des Königs Ladislaus verwalteten Herzogtums Öster- reich ob und unter der Enns 2, und dann berief er am 10. August Ausschuß und Stände für den 1. September zum Landtag nach Wien behufs Ordnung der inneren Angelegen- heiten des Landes 3. Etwas später 4 leitete er Verhandlungen mit den Grafen von Cilli ein, um die Verlängerung des zwischen ihm und ihnen am 23. August 1440 in Hain- 15 burg 5 geschlossenen, nachher 6 vom 24. Juni an bis zum 29. September 1441 ausgedehnten Waffenstillstands zu erreichen. Die letztgenannten Verhandlungen hatten insofern Erfolg, als der Waffenstillstand am 4. September bis zum 24. April 1442 verlängert wurde 7. Dagegen blieb der Landtag infolge schwachen Besuchs durch die Stände ohne Ergebnis s. Es kann wohl sein, daß dieser Umstand mit zur Verschiebung der Fahrt ins Reich beitrug. Aber den Ausschlag gaben jedenfalls das Mißlingen der Ausgleichsverhandlungen mit Herzog Albrecht und dessen Versuche, im Verein mit Königin Elisabeth zu einer Verständigung mit dem König von Polen und den Ungarischen Magnaten zu gelangen, Versuche, die die Gefahr der Durchkreuzung aller auf den Zusammenhalt der Habsburgi- 25 schen Stammlande gerichteten Bemühungen des Königs in sich bargen. Wir sahen schon, wie Anfang Juli zwischen dem König und den Österreichischen Ständen vereinbart worden war, daß der Erzbischof von Trier versuchen sollte, die Streitig- Vgl. S. 23-26. Die Urkunde ist datiert Wienn So. n. Mar- 30 greten tag [Juli 16] 1441 r. 2 und unterfertigt Ad m. d. r. 1 Conradus prepositus Wiennensis cancella- rius (Wien H. H. St. A. Urkunden, Österreich orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., auf der Rückseite Registrata Jacobus Widerl; gedr. Kollar 2, 977-982; 85 vgl. Chmel, Friedrich IV. 2, 120 und Regest nr. 315, auch Lichnowsky Bd. 6 nr. 244). Laut Einladung an Wien von Larenczen tag [Aug. 10] 41 r. 2 (gedr. Kollar 2, 982-983; vgl. Quellen zur Geschichte der Stadt Wien II, 2 40 S. 198, auch Chmel nr. 361 und Lichnowsky Bd. 6 nr. 261). " Vgl. die Schreiben des Grafen Friedrich von Cilli an den Kanzler Konrad Zeidler, den Hof- meister Konrad von Kreyg und den königlichen Rat Walter Zebinger vom 20. August und 3. September 1441 bei Chmel, Materialien I, 2 S. 65-66. 5 Vgl. Chmel, Friedrich IV. 2, 78-79 und Regest nr. 97, auch Lichnowsky Bd. 6 nr. 119. Am 12. März 1441. Vgl. Chmel nr. 247; Lich- nowsky Bd. 6 nr. 203. Vgl. Chmel nr. 367; Lichnowsky Bd. 6 nr. 266. 8 Vgl. das Ausschreiben des St. Pöltener Landtags durch König Friedrich vom 29. September 1441 bei Kollar 2, 987-988, auch Chmel, Friedrich IV. 2, 126-127. 1 19*
Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 5 20 Kaum waren Anfang Juli 1441 die Wiener Verhandlungen über die Kirchenfrage beendet 1, als König Friedrich, vielleicht in allzu großem Vertrauen auf den Erfolg der ihm vom Trierer Erzbischof zugesagten Vermittlung in seinen Zwistigkeiten mit seinem Bruder Herzog Albrecht von Österreich und der Königin von Ungarn, auch schon mit Vorbereitungen für die Reise nach Oberdeutschland und für den Besuch des Frankfurter Reichstags begann. Zunächst übertrug er am 16. Juli für die Dauer seiner Abwesenheit einem zwölfgliederigen ständischen Ausschuß die Regierung des von ihm als dem Senior 10 des Hauses Habsburg und Vormund des Königs Ladislaus verwalteten Herzogtums Öster- reich ob und unter der Enns 2, und dann berief er am 10. August Ausschuß und Stände für den 1. September zum Landtag nach Wien behufs Ordnung der inneren Angelegen- heiten des Landes 3. Etwas später 4 leitete er Verhandlungen mit den Grafen von Cilli ein, um die Verlängerung des zwischen ihm und ihnen am 23. August 1440 in Hain- 15 burg 5 geschlossenen, nachher 6 vom 24. Juni an bis zum 29. September 1441 ausgedehnten Waffenstillstands zu erreichen. Die letztgenannten Verhandlungen hatten insofern Erfolg, als der Waffenstillstand am 4. September bis zum 24. April 1442 verlängert wurde 7. Dagegen blieb der Landtag infolge schwachen Besuchs durch die Stände ohne Ergebnis s. Es kann wohl sein, daß dieser Umstand mit zur Verschiebung der Fahrt ins Reich beitrug. Aber den Ausschlag gaben jedenfalls das Mißlingen der Ausgleichsverhandlungen mit Herzog Albrecht und dessen Versuche, im Verein mit Königin Elisabeth zu einer Verständigung mit dem König von Polen und den Ungarischen Magnaten zu gelangen, Versuche, die die Gefahr der Durchkreuzung aller auf den Zusammenhalt der Habsburgi- 25 schen Stammlande gerichteten Bemühungen des Königs in sich bargen. Wir sahen schon, wie Anfang Juli zwischen dem König und den Österreichischen Ständen vereinbart worden war, daß der Erzbischof von Trier versuchen sollte, die Streitig- Vgl. S. 23-26. Die Urkunde ist datiert Wienn So. n. Mar- 30 greten tag [Juli 16] 1441 r. 2 und unterfertigt Ad m. d. r. 1 Conradus prepositus Wiennensis cancella- rius (Wien H. H. St. A. Urkunden, Österreich orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., auf der Rückseite Registrata Jacobus Widerl; gedr. Kollar 2, 977-982; 85 vgl. Chmel, Friedrich IV. 2, 120 und Regest nr. 315, auch Lichnowsky Bd. 6 nr. 244). Laut Einladung an Wien von Larenczen tag [Aug. 10] 41 r. 2 (gedr. Kollar 2, 982-983; vgl. Quellen zur Geschichte der Stadt Wien II, 2 40 S. 198, auch Chmel nr. 361 und Lichnowsky Bd. 6 nr. 261). " Vgl. die Schreiben des Grafen Friedrich von Cilli an den Kanzler Konrad Zeidler, den Hof- meister Konrad von Kreyg und den königlichen Rat Walter Zebinger vom 20. August und 3. September 1441 bei Chmel, Materialien I, 2 S. 65-66. 5 Vgl. Chmel, Friedrich IV. 2, 78-79 und Regest nr. 97, auch Lichnowsky Bd. 6 nr. 119. Am 12. März 1441. Vgl. Chmel nr. 247; Lich- nowsky Bd. 6 nr. 203. Vgl. Chmel nr. 367; Lichnowsky Bd. 6 nr. 266. 8 Vgl. das Ausschreiben des St. Pöltener Landtags durch König Friedrich vom 29. September 1441 bei Kollar 2, 987-988, auch Chmel, Friedrich IV. 2, 126-127. 1 19*
Strana 148
148 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. keiten des .Kónigs mit. seinem. Bruder auf. gütlichem Wege. beizulegen, und wie, vielleicht im Zusammenhang mit dieser Vereinbarung, Konig und Erzbischof sich über die Be- lehnung des Herzogs mit dem nächsten frei werdenden. Kurfürstentum, geeinigt. hatten 1. Ob von seiten. des Erzbischofs sonst noch irgendwelche Schritte in der Angelegenheit getan worden waren, ist nicht bekannt. Es scheint aber, daß auf seim Anraten die inner- 5 österreichischen Stünde für die zweite Hálfte des September nach. Grae berufen wurden wm über Mittel wnd Wege zur Herbeiführung eines Ausgleichs zwischen den Brüdern zu beraten ?, Auf diesem Grazer Tage erschienen neben den Ständen auch der Statthalter in Vorderösterreich Markgraf Wilhelm von Hachberg, Graf Hans von Thierstein, Ritter 10 Wilhelm von Grünenberg und der Auditor Rudolf von Rüdesheim 3, die letzteren zwei anscheinend im Auftrage des Baseler Konzils. Das Ergebnis der Beratungen, soweit. es sich erkennen läßt, bestand in der Über- iragung der. Vermittlung zwischen den Brüdern an den Markgrafen von Hachberg. Der Vermittlungsversuch fand Ende September und Anfang Oktober ^ in. Bruck an ı5 der Mur stait*. Der König war persönlich anwesend; den Hergog, der sich in Traut- mannsdorf aufhielt, vertrat wahrscheinlich scin Rat Hans von Aich. Das Angebot des Kónigs 9 lief im wesentlichen auf Erhöhung der dem Herzog laut 1! yg. S. 27. ?. Zu dieser Annahme berechtigen die Erüff nungen, die der Bischof von Chiemsee am 19. Februar 1442 dem Steyrer und Herzog Albrecht Anfang April dem Kremser Landtage machten (Kollar 2, 1034 und 1055). i 3 Der Auditor kehrte am 5. Oktober nach Basel zurück. Vgl. Conc. Bas. 7, 432. * Vielleicht fallen die Verhandlungen in die Zeit vom 29. September bis zum 2. Oktober, in der der Konig nicht in Graz nachzuweisen ist. Vgl. Chmel arr. 383 und 385. 5 Über die Brucker Verhandlungen schrieb Jo- hannes Bruckenmüller, der Agent Konrads von Weinsberg auf dem Baseler Konzil, am 12. Oktober 1441, an Frau Anna von Weinsberg, Gräfin zu Henneberg: auch ist mein here graff Hans von Dier- stein noch von unserm heren dem Romischen konig noch nit komen. sin gnade gelobt mir, wero ez sache, daz icht treffenlichs geschee bi dem konig, 80 wolt ere mir ein briefe senden, den ich dann furbaz mins gnediegen heren gnaden senden solt. ere hat vor 14 tagen vor datum diB3 briefs geschriben, wie der konig und sin bruder noch nit eins sein. wenn daz geschee, so wol er sich fugen hin heim. Datum Bassel am donterstag nehst noch Dionisii [Okt. 12] a. d. 1440 primo (Ühringen Hohenlohe sches Haus- A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del). Ferner meldete Ritter Henmann Offen- burg dem Erbkümmerer Konrad von Weinsberg am 22. Oktober: newer meren weis ich uweren gnoden nut ze schriben, dann daz die Tutschen von Nidér- lant vaste von hinnen zichen und daz man seit, unser her der kunig solle sieh vast gerieht haben uf den tag gein Frankfurt. aber es ist dio sach zwischent im und sinem brüder, als die min her von Tryer be- stalt hat, ganz ab und wil herzog Albrecht sinen erbteil haben, und solichs irrot in vast an siuor vart. und sint min her margrof (orig. margof], grof Hans 20 und her Wilhelm noch doniden. och hat her Wil- helm geschriben haruf, daz er hoft, die sach, darumb er hinab waz, ein güt gestalt gewinne [ortg. gewime], und si drig hant gros arbet zü tedingent zwischent den brüdren, want der kung ist zü Brugg uf der 25 Mir und herzog Albrecht ze Trutmerstori. Datum uf suntag vor Simonis et Jude [Okt. 22] 1441 (Öhringen a. a. O. orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.). Derselbe schrieb dem Erbkimmerer am 29. Novem- ber: gnediger her, von der sach mins gnedigen herren 30 des kungs hant sich die sachen bi kurzen ziten gar fil anders gemacht, dann do uwer gnode bi sinen kunglichen gnoden waz. und waz etlichen personen (orig. pernosea], die sin gnode regieren, uf die zit geseit ist worden, waz sinen gnoden und och inen in 35 kunftigen ziten von solichem regieren uferston wirde, das habent si nu alles schinberlichen erfunden, also daz si selbs begeret hant, daz ander lut inen ze hilfe kemen. und di minen guedigen herren margrofen und ander zu der zit kum ansehen oder wolten horen 40 reden und in vor der tur stan Jicssen, die hant sich sider demutiklich und underteniklich im erbotten mit allen dingen, in gar noch als fur iren herren gehalten, gros er underteniket und zucht erbotten, und waz ze handlent, ze redent, ze tünd oder ze lossen gewest 45 ist, wilt der kung uńd si, daz es durch minen herren margrofen gan solt, gnediger her, also hoffen ich: wil sich uwer gnode noch hütt bi tag, och. so sin gnode ze Jand komet, hinzümachen, ieh hoff und ge- trwen, daz uwer gnode wider in uweren alten statt, 50 als ir bi andren kungen gewest sint, komen sollen. Datum an sant Andres obent [Nov. 29] 1441 (Óh- ringen a. a. O. orig. chart. lit. clausa, c. sig. in v. impr.). * Vgl. Kollar 2, 1055-1056. 55
148 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. keiten des .Kónigs mit. seinem. Bruder auf. gütlichem Wege. beizulegen, und wie, vielleicht im Zusammenhang mit dieser Vereinbarung, Konig und Erzbischof sich über die Be- lehnung des Herzogs mit dem nächsten frei werdenden. Kurfürstentum, geeinigt. hatten 1. Ob von seiten. des Erzbischofs sonst noch irgendwelche Schritte in der Angelegenheit getan worden waren, ist nicht bekannt. Es scheint aber, daß auf seim Anraten die inner- 5 österreichischen Stünde für die zweite Hálfte des September nach. Grae berufen wurden wm über Mittel wnd Wege zur Herbeiführung eines Ausgleichs zwischen den Brüdern zu beraten ?, Auf diesem Grazer Tage erschienen neben den Ständen auch der Statthalter in Vorderösterreich Markgraf Wilhelm von Hachberg, Graf Hans von Thierstein, Ritter 10 Wilhelm von Grünenberg und der Auditor Rudolf von Rüdesheim 3, die letzteren zwei anscheinend im Auftrage des Baseler Konzils. Das Ergebnis der Beratungen, soweit. es sich erkennen läßt, bestand in der Über- iragung der. Vermittlung zwischen den Brüdern an den Markgrafen von Hachberg. Der Vermittlungsversuch fand Ende September und Anfang Oktober ^ in. Bruck an ı5 der Mur stait*. Der König war persönlich anwesend; den Hergog, der sich in Traut- mannsdorf aufhielt, vertrat wahrscheinlich scin Rat Hans von Aich. Das Angebot des Kónigs 9 lief im wesentlichen auf Erhöhung der dem Herzog laut 1! yg. S. 27. ?. Zu dieser Annahme berechtigen die Erüff nungen, die der Bischof von Chiemsee am 19. Februar 1442 dem Steyrer und Herzog Albrecht Anfang April dem Kremser Landtage machten (Kollar 2, 1034 und 1055). i 3 Der Auditor kehrte am 5. Oktober nach Basel zurück. Vgl. Conc. Bas. 7, 432. * Vielleicht fallen die Verhandlungen in die Zeit vom 29. September bis zum 2. Oktober, in der der Konig nicht in Graz nachzuweisen ist. Vgl. Chmel arr. 383 und 385. 5 Über die Brucker Verhandlungen schrieb Jo- hannes Bruckenmüller, der Agent Konrads von Weinsberg auf dem Baseler Konzil, am 12. Oktober 1441, an Frau Anna von Weinsberg, Gräfin zu Henneberg: auch ist mein here graff Hans von Dier- stein noch von unserm heren dem Romischen konig noch nit komen. sin gnade gelobt mir, wero ez sache, daz icht treffenlichs geschee bi dem konig, 80 wolt ere mir ein briefe senden, den ich dann furbaz mins gnediegen heren gnaden senden solt. ere hat vor 14 tagen vor datum diB3 briefs geschriben, wie der konig und sin bruder noch nit eins sein. wenn daz geschee, so wol er sich fugen hin heim. Datum Bassel am donterstag nehst noch Dionisii [Okt. 12] a. d. 1440 primo (Ühringen Hohenlohe sches Haus- A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del). Ferner meldete Ritter Henmann Offen- burg dem Erbkümmerer Konrad von Weinsberg am 22. Oktober: newer meren weis ich uweren gnoden nut ze schriben, dann daz die Tutschen von Nidér- lant vaste von hinnen zichen und daz man seit, unser her der kunig solle sieh vast gerieht haben uf den tag gein Frankfurt. aber es ist dio sach zwischent im und sinem brüder, als die min her von Tryer be- stalt hat, ganz ab und wil herzog Albrecht sinen erbteil haben, und solichs irrot in vast an siuor vart. und sint min her margrof (orig. margof], grof Hans 20 und her Wilhelm noch doniden. och hat her Wil- helm geschriben haruf, daz er hoft, die sach, darumb er hinab waz, ein güt gestalt gewinne [ortg. gewime], und si drig hant gros arbet zü tedingent zwischent den brüdren, want der kung ist zü Brugg uf der 25 Mir und herzog Albrecht ze Trutmerstori. Datum uf suntag vor Simonis et Jude [Okt. 22] 1441 (Öhringen a. a. O. orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.). Derselbe schrieb dem Erbkimmerer am 29. Novem- ber: gnediger her, von der sach mins gnedigen herren 30 des kungs hant sich die sachen bi kurzen ziten gar fil anders gemacht, dann do uwer gnode bi sinen kunglichen gnoden waz. und waz etlichen personen (orig. pernosea], die sin gnode regieren, uf die zit geseit ist worden, waz sinen gnoden und och inen in 35 kunftigen ziten von solichem regieren uferston wirde, das habent si nu alles schinberlichen erfunden, also daz si selbs begeret hant, daz ander lut inen ze hilfe kemen. und di minen guedigen herren margrofen und ander zu der zit kum ansehen oder wolten horen 40 reden und in vor der tur stan Jicssen, die hant sich sider demutiklich und underteniklich im erbotten mit allen dingen, in gar noch als fur iren herren gehalten, gros er underteniket und zucht erbotten, und waz ze handlent, ze redent, ze tünd oder ze lossen gewest 45 ist, wilt der kung uńd si, daz es durch minen herren margrofen gan solt, gnediger her, also hoffen ich: wil sich uwer gnode noch hütt bi tag, och. so sin gnode ze Jand komet, hinzümachen, ieh hoff und ge- trwen, daz uwer gnode wider in uweren alten statt, 50 als ir bi andren kungen gewest sint, komen sollen. Datum an sant Andres obent [Nov. 29] 1441 (Óh- ringen a. a. O. orig. chart. lit. clausa, c. sig. in v. impr.). * Vgl. Kollar 2, 1055-1056. 55
Strana 149
Einleitung. 149 Hainburger Vertrag vom 23. August 1440 1 zustehenden zwei Fünftel der Landeseinkünfte auf die Hälfte hinaus. Dafür verlangte er aber aus naheliegenden Gründen die Mitreise des Herzogs zur Krönung nach Aachen, allerdings gegen Gewährung eines besonderen Zuschusses zu den Reisekosten. Ob er ihm nebenbei auch schon Aussicht auf Besteigung 5 des Böhmischen Throns machte, läßt sich nicht nachweisen. Demgegenüber hielt der Herzog2 hartnäckig an der vom König bekämpften und auch den Ständen unsympathischen Teilung der innerösterreichischen Erblande (Steier- mark, Kärnten, Krain, Windischmark, Istrien, Karst und Portenau) nach Ablauf des unter Vermittlung Herzog Albrechts V., späteren Königs Albrecht II., am 13. Mai 1436 10 auf sechs Jahre geschlossenen Wiener Familienvertrags 3 fest, ja begehrte schon jetzt Anteil nicht nur an der Regierung der Erblande, sondern auch an den Vormundschaften über König Ladislaus in Österreich ob und unter der Enns und über Herzog Sigmund in Tirol, obwohl diese von den Österreichischen und Tiroler Ständen ausdrücklich nur dem König übertragen worden waren 4. Er machte verschiedene Vorschläge, in welcher Weise 15 die Teilung vorgenommen werden sollte. Alle Bemühungen des Markgrafen, den Herzog nachgiebig zu stimmen, scheiterten. Er wies die dargebotene Abfindung entschieden zurück und verlangte das ihm gebührende Erbe. Unverrichteter Sache kehrten König und Markgraf in den ersten Oktobertagen nach Graz zurück. Zu dieser Schwierigkeit gesellte sich nun für den König noch eine andere. Nach der Abreise der kurfürstlichen Gesandtschaft von Wien hatte der Graf von Veglia, Madruzzo und Zengg Bartholomäus Frangipane im Auftrage des Erzbischofs Jakob von Trier zwischen dem König und der Königin Elisabeth von Ungarn zu vermitteln versucht, besonders im Punkt der Freilassung des vom König gefangen gesetzten Banus Ladislaus 25 Gara 5. Ohne Erfolg6. Bald darauf hatte die Königin Friedensverhandlungen mit König Wladislaw von Polen und den Ungarischen Ständen in Ofen angeknüpft7 und gegen Mitte September mit Polnisch-Ungarischen Gesandten in Preßburg fortgesetzt 8. Zu- 20 1 In Wien H. H. St. A. Urkunden, Österreich zwei orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend.; gedr. Chmel, s0 Materialien I, 2 S. 82-85; vgl. Chmel, Friedrich IV. 2, 78. Vgl. Kollar 2, 1056-1058. Gedr. bei Kollar 2, 1058-1061. Die Verwaltung der Österreichischen Lande ob 35 und unter der Enns war dem König von den Ständen am 15. November 1439 übertragen worden, und zwar mit der ausdrücklichen Bestimmung, daß er, falls Königin Elisabeth einen Sohn gebären würde, die Vormundschaft übernehmen sollte (vgl. 40 Chmel, Friedrich IV. 1, 438). Mit der Vormund- schaft über Herzog Sigmund hatten ihn die Tiroler Stände am 25. Juli 1439 für vier Jahre betraut (vgl. ebenda 1, 415-419). 5 Vgl. Chmel, Friedrich IV. 2, 113 und unten 45 S. 150 Anm. 3. 6 Am 8. August 1441 schrieb Barthelme von Frangepan, Graf zu Vegel zu Modrusch und zu Czenng, an Erzbischof Jakob von Tryer: gemäß der Vereinbarung, daß er den Erzbischof wissen lassen so solle, wie er die Sache der Königin und des Lassla Bann dem Römischen König gegenüber ausgerichtet habe, teile er mit, daß er sich nach der Abreise des Erzbischofs sehr darin gemüht, aber gar nichts erreicht habe. Er habe vom König den Eindruck: wo er unser frawen der kwnigin sachen zu dem erg- sten bringen mag ader khann, das thwt er, danach trachtet er Tag und Nacht. Vom Lasla Bann habe der König gar ain unzimlichs und ain umpilleichs begehrt. Obwohl sich der Banus gar sere gegen den König verwilligt habe, das diesem wol pilleichen ze thun wer, wie der Erzbischof aus dem bei- geschlossenen zedel erschen werde, so helfe doch alles nichts. Darum bitte er den Erzbischof, sich die Sache der Königin treulich empfohlen sein zu lassen; denn diese habe ain ganz vertrawen zu ihm und wolle sich gegen ihn mit sündern gnaden alle Zeit erkenntlich zeigen. Datum in der Newstat am eritag nâchst vor s. Lorenczen tag [Aug. 8] anno etc. 40 primo (Koblenz Staats-A. Kurtrier, Akten, Personalien der Erzbischöfe fasc. 5 fol. 12 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). Laut Abschied des Wiener Landtags (Kollar 2, 984-986) fanden die Verhandlungen am 3. Sep- tember statt. s K. Wladislaw von Ungarn, Polen, Dalmatien, Kroatien usw. machte am 9. September bekannt: er schicke auf Ersuchen der Gesandten der Königin Elisabeth zur Fortsetzung und zum Abschluß der nuper hier sin Ofen] gepflogenen Friedensverhand-
Einleitung. 149 Hainburger Vertrag vom 23. August 1440 1 zustehenden zwei Fünftel der Landeseinkünfte auf die Hälfte hinaus. Dafür verlangte er aber aus naheliegenden Gründen die Mitreise des Herzogs zur Krönung nach Aachen, allerdings gegen Gewährung eines besonderen Zuschusses zu den Reisekosten. Ob er ihm nebenbei auch schon Aussicht auf Besteigung 5 des Böhmischen Throns machte, läßt sich nicht nachweisen. Demgegenüber hielt der Herzog2 hartnäckig an der vom König bekämpften und auch den Ständen unsympathischen Teilung der innerösterreichischen Erblande (Steier- mark, Kärnten, Krain, Windischmark, Istrien, Karst und Portenau) nach Ablauf des unter Vermittlung Herzog Albrechts V., späteren Königs Albrecht II., am 13. Mai 1436 10 auf sechs Jahre geschlossenen Wiener Familienvertrags 3 fest, ja begehrte schon jetzt Anteil nicht nur an der Regierung der Erblande, sondern auch an den Vormundschaften über König Ladislaus in Österreich ob und unter der Enns und über Herzog Sigmund in Tirol, obwohl diese von den Österreichischen und Tiroler Ständen ausdrücklich nur dem König übertragen worden waren 4. Er machte verschiedene Vorschläge, in welcher Weise 15 die Teilung vorgenommen werden sollte. Alle Bemühungen des Markgrafen, den Herzog nachgiebig zu stimmen, scheiterten. Er wies die dargebotene Abfindung entschieden zurück und verlangte das ihm gebührende Erbe. Unverrichteter Sache kehrten König und Markgraf in den ersten Oktobertagen nach Graz zurück. Zu dieser Schwierigkeit gesellte sich nun für den König noch eine andere. Nach der Abreise der kurfürstlichen Gesandtschaft von Wien hatte der Graf von Veglia, Madruzzo und Zengg Bartholomäus Frangipane im Auftrage des Erzbischofs Jakob von Trier zwischen dem König und der Königin Elisabeth von Ungarn zu vermitteln versucht, besonders im Punkt der Freilassung des vom König gefangen gesetzten Banus Ladislaus 25 Gara 5. Ohne Erfolg6. Bald darauf hatte die Königin Friedensverhandlungen mit König Wladislaw von Polen und den Ungarischen Ständen in Ofen angeknüpft7 und gegen Mitte September mit Polnisch-Ungarischen Gesandten in Preßburg fortgesetzt 8. Zu- 20 1 In Wien H. H. St. A. Urkunden, Österreich zwei orig. membr. lit. pat. c. 2 sig. pend.; gedr. Chmel, s0 Materialien I, 2 S. 82-85; vgl. Chmel, Friedrich IV. 2, 78. Vgl. Kollar 2, 1056-1058. Gedr. bei Kollar 2, 1058-1061. Die Verwaltung der Österreichischen Lande ob 35 und unter der Enns war dem König von den Ständen am 15. November 1439 übertragen worden, und zwar mit der ausdrücklichen Bestimmung, daß er, falls Königin Elisabeth einen Sohn gebären würde, die Vormundschaft übernehmen sollte (vgl. 40 Chmel, Friedrich IV. 1, 438). Mit der Vormund- schaft über Herzog Sigmund hatten ihn die Tiroler Stände am 25. Juli 1439 für vier Jahre betraut (vgl. ebenda 1, 415-419). 5 Vgl. Chmel, Friedrich IV. 2, 113 und unten 45 S. 150 Anm. 3. 6 Am 8. August 1441 schrieb Barthelme von Frangepan, Graf zu Vegel zu Modrusch und zu Czenng, an Erzbischof Jakob von Tryer: gemäß der Vereinbarung, daß er den Erzbischof wissen lassen so solle, wie er die Sache der Königin und des Lassla Bann dem Römischen König gegenüber ausgerichtet habe, teile er mit, daß er sich nach der Abreise des Erzbischofs sehr darin gemüht, aber gar nichts erreicht habe. Er habe vom König den Eindruck: wo er unser frawen der kwnigin sachen zu dem erg- sten bringen mag ader khann, das thwt er, danach trachtet er Tag und Nacht. Vom Lasla Bann habe der König gar ain unzimlichs und ain umpilleichs begehrt. Obwohl sich der Banus gar sere gegen den König verwilligt habe, das diesem wol pilleichen ze thun wer, wie der Erzbischof aus dem bei- geschlossenen zedel erschen werde, so helfe doch alles nichts. Darum bitte er den Erzbischof, sich die Sache der Königin treulich empfohlen sein zu lassen; denn diese habe ain ganz vertrawen zu ihm und wolle sich gegen ihn mit sündern gnaden alle Zeit erkenntlich zeigen. Datum in der Newstat am eritag nâchst vor s. Lorenczen tag [Aug. 8] anno etc. 40 primo (Koblenz Staats-A. Kurtrier, Akten, Personalien der Erzbischöfe fasc. 5 fol. 12 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). Laut Abschied des Wiener Landtags (Kollar 2, 984-986) fanden die Verhandlungen am 3. Sep- tember statt. s K. Wladislaw von Ungarn, Polen, Dalmatien, Kroatien usw. machte am 9. September bekannt: er schicke auf Ersuchen der Gesandten der Königin Elisabeth zur Fortsetzung und zum Abschluß der nuper hier sin Ofen] gepflogenen Friedensverhand-
Strana 150
150 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. gleich hatte sie immer dringender die Auslieferung ihrer Kinder Ladislaus, Anna und Elisabeth, sowie die der Ungarischen Krone verlangt unter Hinweis auf die bevorstehende Fahrt des Königs ins Reich und auf die Vorteile, die der Aufenthalt ihres Sohnes in einem Ungarischen Schloß für die Sicherung des gefährdeten Besitzes des Landes nach sich ziehen würde 1. Verständigte sich die Königin mit dem Polnischen König und den Ungarischen Ständen und gelang es ihr, die allgemeine Anerkennung ihres Sohnes als König von Ungarn durchzusetzen, so war bei den engen Beziehungen, die zwischen ihr und Herzog Albrecht bestanden, mit dem Ubergang der Leitung der Ungarischen Regierung in des letzteren Hände zu rechnen und infolgedessen mit einer so bedeutenden Machtverschiebung zugunsten 10 des Herzogs, daß Friedrich Gefahr lief, an der Durchführung seiner, wie gesagt, auf Verhütung der Zerstückelung der Habsburgischen Stammlande gerichteten Pläne gehindert zu werden. Unter diesen Umständen konnte von einer Fahrt ins Reich natürlich keine Rede sein, zum mindesten nicht so lange noch dahin stand, wie jene Verhandlungen der Königin i5 mit Polen und Ungarn enden würden. Demgemäß ordnete Friedrich, wie wir schon sahen 2, am 7. Oktober eine größere, von den Bischöfen von Augsburg und Chiemsee ge- führte Gesandtschaft zum Reichstag nach Frankfurt ab und hieß auch den Markgrafen von Hachberg mitreiten, ihn und den Bischof von Chiemsee mit dem besonderen Auftrag, aus eigener Kenntnis heraus den etwa persönlich anwesenden Kurfürsten die Lage in 20 Österreich und Steiermark auseinanderzusetzen (vgl. nr. 64 artt. 9-11). Wie sich die Dinge in den folgenden Monaten entwickelten, kann hier außer Betracht bleiben. Nur das sei hervorgehoben, daß die Preßburger Verhandlungen der Königin mit Polen und Ungarn scheiterten, ob mit oder ohne heimliches Zutun Friedrichs, läßst sich nicht sicher entscheiden8; der Krieg ging weiter. Dagegen gelang es Friedrich, sich 25 lungen an Königin Elisabeth seinen obersten Kanz- ler Symon episcopus Agriensis, den Petrus episcopus Chanadiensis, den Michael Jakch de Kwsal pridem wayvoda Transsilvanensis, den Georgius de Rozgon judex curie et comes Posoniensis, den comes Stepha- nus de Bathor alias judex curie regie, den Vincen- cius de Schamotuli castellanus Wyssegradiensis und den Rupertus de Taar comes Hewesiensis ; er gebe ihnen Vollmacht. Datum Bude 9. mensis septem- bris 1441; Unterfertigung (links unter dem Text) W. rex manu propria (Wien H. H. St. A. Urkunden, Ungarn orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. mit dem Vermerk rechts über dem Text Commissio propria domini regis cum ! subscripcione manus sue proprie; vgl. Lichnowsky Bd. 6 nr. 267). Am folgenden Tage erteilten auch die Ungarischen Stände den- selben Gesandten Vollmacht; Datum Bude decima die mensis septembris 1441 (Wien a. a. O. orig. membr. lit. pat. c. 19 sig. pend. partim del.; vgl. Lichnowsky Bd. 6 nr. 268). Man vergleiche den Brief der Königin an König Friedrich aus Preßburg vom 6. Oktober 1441 bei Kollar 2, 988-990, dazu Chmel, Friedrich IV. 2, 127-128, ferner den in Anm. 3 mitgeteilten Brief der Königin an Nürnberg. Vgl. S. 46-47. Das heimliche Einverständnis zwischen Fried- rich und Wladislaw wird in einem Briefe be- hauptet, den Königin Elisabeth am 1. Mai 1442 an Nürnberg und wahrscheinlich auch noch an andere Reichsstände richtete. Sie schreibt darin: Nürnberg werde wissen, daß einige treulose Prä- laten und andere Herren in Ungarn, uneingedenk so der Wohltaten, die ihnen von ihrem Vater Kaiser Sigmund und ihrem Gemahl König Albrecht er- wiesen worden seien, sich den König von Polen zum Herrn gewählt hätten, um sie und ihren Sohn aus dem ererbten Königreich zu verdrängen. Weder 35 ihr noch ihrem Sohne sei von ihren geborenen und nächsten Freunden Beistand geleistet worden. Zur besseren Beurteilung der Sachlage teile sie der Stadt mit, daß K. Albrecht auf dem Totenbett sie zum obersten Vormund seiner Kinder und Länder ge- 40 macht habe, auf daß sie die Königreiche und Länder bis zur Volljährigkeit seines Sohnes ver- wese; wie das aus seinem versiegelten gescheftbrief hervorgehe. Sobald sie aber gemerkt habe, daß die Bürde zu schwer für eine Frau sei, habe sie sich 45 an K. Friedrich gewandt in der Hoffnung, er werde ihr und ihrem Sohne raten, helfen und treu- lich beistehen, wie er das ihrem Sohne schuldig sei sowohl von Bluts, Sippe, Namens und Stammes wegen als auch weil er dessen Erbland Österreich 50 inne habe und verwese und zudem als Römischer König von Amts wegen Witwen und Waisen be- schirmen müsse. Der König habe auch versprochen,
150 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. gleich hatte sie immer dringender die Auslieferung ihrer Kinder Ladislaus, Anna und Elisabeth, sowie die der Ungarischen Krone verlangt unter Hinweis auf die bevorstehende Fahrt des Königs ins Reich und auf die Vorteile, die der Aufenthalt ihres Sohnes in einem Ungarischen Schloß für die Sicherung des gefährdeten Besitzes des Landes nach sich ziehen würde 1. Verständigte sich die Königin mit dem Polnischen König und den Ungarischen Ständen und gelang es ihr, die allgemeine Anerkennung ihres Sohnes als König von Ungarn durchzusetzen, so war bei den engen Beziehungen, die zwischen ihr und Herzog Albrecht bestanden, mit dem Ubergang der Leitung der Ungarischen Regierung in des letzteren Hände zu rechnen und infolgedessen mit einer so bedeutenden Machtverschiebung zugunsten 10 des Herzogs, daß Friedrich Gefahr lief, an der Durchführung seiner, wie gesagt, auf Verhütung der Zerstückelung der Habsburgischen Stammlande gerichteten Pläne gehindert zu werden. Unter diesen Umständen konnte von einer Fahrt ins Reich natürlich keine Rede sein, zum mindesten nicht so lange noch dahin stand, wie jene Verhandlungen der Königin i5 mit Polen und Ungarn enden würden. Demgemäß ordnete Friedrich, wie wir schon sahen 2, am 7. Oktober eine größere, von den Bischöfen von Augsburg und Chiemsee ge- führte Gesandtschaft zum Reichstag nach Frankfurt ab und hieß auch den Markgrafen von Hachberg mitreiten, ihn und den Bischof von Chiemsee mit dem besonderen Auftrag, aus eigener Kenntnis heraus den etwa persönlich anwesenden Kurfürsten die Lage in 20 Österreich und Steiermark auseinanderzusetzen (vgl. nr. 64 artt. 9-11). Wie sich die Dinge in den folgenden Monaten entwickelten, kann hier außer Betracht bleiben. Nur das sei hervorgehoben, daß die Preßburger Verhandlungen der Königin mit Polen und Ungarn scheiterten, ob mit oder ohne heimliches Zutun Friedrichs, läßst sich nicht sicher entscheiden8; der Krieg ging weiter. Dagegen gelang es Friedrich, sich 25 lungen an Königin Elisabeth seinen obersten Kanz- ler Symon episcopus Agriensis, den Petrus episcopus Chanadiensis, den Michael Jakch de Kwsal pridem wayvoda Transsilvanensis, den Georgius de Rozgon judex curie et comes Posoniensis, den comes Stepha- nus de Bathor alias judex curie regie, den Vincen- cius de Schamotuli castellanus Wyssegradiensis und den Rupertus de Taar comes Hewesiensis ; er gebe ihnen Vollmacht. Datum Bude 9. mensis septem- bris 1441; Unterfertigung (links unter dem Text) W. rex manu propria (Wien H. H. St. A. Urkunden, Ungarn orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. mit dem Vermerk rechts über dem Text Commissio propria domini regis cum ! subscripcione manus sue proprie; vgl. Lichnowsky Bd. 6 nr. 267). Am folgenden Tage erteilten auch die Ungarischen Stände den- selben Gesandten Vollmacht; Datum Bude decima die mensis septembris 1441 (Wien a. a. O. orig. membr. lit. pat. c. 19 sig. pend. partim del.; vgl. Lichnowsky Bd. 6 nr. 268). Man vergleiche den Brief der Königin an König Friedrich aus Preßburg vom 6. Oktober 1441 bei Kollar 2, 988-990, dazu Chmel, Friedrich IV. 2, 127-128, ferner den in Anm. 3 mitgeteilten Brief der Königin an Nürnberg. Vgl. S. 46-47. Das heimliche Einverständnis zwischen Fried- rich und Wladislaw wird in einem Briefe be- hauptet, den Königin Elisabeth am 1. Mai 1442 an Nürnberg und wahrscheinlich auch noch an andere Reichsstände richtete. Sie schreibt darin: Nürnberg werde wissen, daß einige treulose Prä- laten und andere Herren in Ungarn, uneingedenk so der Wohltaten, die ihnen von ihrem Vater Kaiser Sigmund und ihrem Gemahl König Albrecht er- wiesen worden seien, sich den König von Polen zum Herrn gewählt hätten, um sie und ihren Sohn aus dem ererbten Königreich zu verdrängen. Weder 35 ihr noch ihrem Sohne sei von ihren geborenen und nächsten Freunden Beistand geleistet worden. Zur besseren Beurteilung der Sachlage teile sie der Stadt mit, daß K. Albrecht auf dem Totenbett sie zum obersten Vormund seiner Kinder und Länder ge- 40 macht habe, auf daß sie die Königreiche und Länder bis zur Volljährigkeit seines Sohnes ver- wese; wie das aus seinem versiegelten gescheftbrief hervorgehe. Sobald sie aber gemerkt habe, daß die Bürde zu schwer für eine Frau sei, habe sie sich 45 an K. Friedrich gewandt in der Hoffnung, er werde ihr und ihrem Sohne raten, helfen und treu- lich beistehen, wie er das ihrem Sohne schuldig sei sowohl von Bluts, Sippe, Namens und Stammes wegen als auch weil er dessen Erbland Österreich 50 inne habe und verwese und zudem als Römischer König von Amts wegen Witwen und Waisen be- schirmen müsse. Der König habe auch versprochen,
Strana 151
Eivleitung. 151 seinerseits mit König Wladislaw zu verständigen. Beiderseitige Räte schlossen Anfang Januar 1442 Frieden zwischen Steiermark und Polen. Auch Osterreich ob und unter ihr umd ihres Sohnes getreuer Schirmer sein zu wollen. Darauf habe sie ihm ihren Sohn, ihre an- 5 deren Kinder und die Ungarische Krone übergeben, aber mit der Bedingung, daß er ihr ihre Tochter [Anna] und die Krone auf Verlangen zurückgebe, ebenso ihren Sohn, sobald sie in Ungern ein Órt geslos zw ihrem Handen bringe und ihn wieder 10 haben wolle. Sie isse mum nicht, warum der König dieses Versprechen vergessen habe. Er habe ihr nicht nur keine werktätige Hilfe geleistet, son- dern enthalte ihr auch ihre Kinder und die Krone vor. Sie habe ihn mämlich auf die Benachrich- 15 tigung durch etliche Prálaten und Herren und das Land Ungarn hin, daß sie in den friedlichen Be- sitz Ungarns gelangen könne, sobald sie ihren Sohn und die Krone wieder in ihrer Gewalt haben werde, wm Rückgabe ihrer Kinder und der Krone gebeten, 20 jn solcher mass das ?hre Kinder gehalten würden auf den greniczen und gemerken der land Ungern Behem und Osterreich in einem sichern und wohl- bewahrien Haus. Aber weder sie selbst noch ihre Botschaften hätten das von ilim erlangen können, 25 trotzdem sie ihm die großen Vorteile dargelegt habe, die micht nur ihr, sondern auch ihm und dem ganzen Hause Österreich aus der Rückgabe erwachsen würden, wie denn das ains tails Erz- bischof Jakob von Trier wisse, durch den sie jenes 30 Verlangen ebenfalls an ihm habe stellen lassen. Das schlage ihr num zu ihrem gruntlichen verderb- nus und zur verliesung ihrer Lande aus, da viele Prälaten und Herren und das Land Ungarn www auf solichen trost hin zu ihr getreten seien, ihr ge- 35 schworen, sich gegen sie verschrieben und sich mit ihr verbündet hätten und mit ihren Hawptleuten zu Felde gezogen seien. Auch aus dem Königreich Böhmen sei sie gewarnet worden: wolle sie das Land zu ihren und ihres Sohmes Hunden nehmen 40 und die Aufnahme des letzteren zum König er- reichen, s0 solle sie ihn wieder in ihre Gewalt bringen. Sie habe das durchzusetzen versucht und versuche es moch, habe auch den Kónig gebeten, sie nicht in alsovil guter sachen zu hindern und 45 micht durich solich fürhaltung [ihrer Kinder und der Krone] ganz und so cleglich erblos zu machen. JDenn nur solcher des Römischen kunigs irrung hälben werde Ungarn an einem Teile vom König von, Polen groslich verderbet und am anderen von 50 den Türken mechtielich uberzogen bis durch Win- dische land unz an di von Cili. Die Türken hätten dort die Kinder von Grafen, Herren, Edlen und anderen Christenleuten hinweg gefürt und beschemet und unchristliche Taten begangen, lägen auch noch 55 im Lande und wollten, wie sie jetzt gewarnet sei, mit noeh größerer Macht kommen, um das Land, 80 weit sie könnten, unter sich zu bringen. Man müsse besorgen, daß daraus binnen kurzem der ganzen Christenheit große Trübsal erstehen werde. - Sie habe das dem König oft sagen lassen und ihn gemahnt, als Freund und Römischer König sich solichs grossen unrechts und gewalts zu erbarmen und durch Rückgabe ihrer Kinder und der Krone recht gegen sie zu tun. Es habe nichts geholfen. Sie könne für sein Verhalten süst kain ursach ver- sten, denn die, daß er alles dem König von Polen und ihren anderen Feinden zu Hilfe, Wohlgefallen und Förderung tue. Von seiner und des Königs von Polen einikeit seien wol brief und schrift ver- handen gewesen und vielleicht noch vorhunden und sunderlieh wi si sich newlich mit einander befridet und verschriben haben. Zr wolle ihr also durch Vorenthalten ihrer Kinder und der Krone ihr Erb- land entfremden, wie sie des auch von etlichen des tails zhrer Feinde aigentlich underrichtet worden sei und teglich das bas erfahre. Mit seinem Wissen und Willen habe sich der Kônig von Polen jetzt vor ihre Stadt Prespwrg gelegt. Doch sei Gott ihr und ihrem Sohne Helfer und Beschirmer gewesen. Denn obwohl ihr nur. Richter, Rat und Gemeinde von Prespurg, etliche ihrer Hauptleute und ihr teglich hoffgesind Beistand geleistet hätten, habe der Kónig von Polen mit Schand und Schaden ab- ziehen müssen. Sie habe auch etliche ihrer Ge- treuen in Österreich, besonders die von Wienn, um Hilfe gebeten. Wien habe ihr Schützen geschickt, sei aber deswegen vom König hart zur Rede ge- stellt worden. Daraus sei zu ersehen, welche Ge- sinnung er ihr entgegenbringe. Er habe auch ihren mächtigen Landherrn und Freund, den Lasla Ban von Gara, gefangen gesetzt. Wäre der frei ge- wesen, so hátte sie mit seiner und anderer Freunde Hülfe den König von Polen längst zur Räumung des Landes genötigt. Alle Bemühungen, ihn aus dem Gefängnis zu bringen, seien vergeblich gewesen. Sie bitte nun Nürnberg, den König ernetlich darauf zu weisen, daß er ihr ihre Kinder und die Krone ohne längeren Verzug zurückgebe und ihr nicht den Polen und den Heiden, ihren Feinden, zum Trost Hindernisse in den Weg lege. Die Stadt möge be- denken, daß ihr Sohn ein Deutscher Fürst sei, der Böhmen, Österreich und seine anderen Länder vom Reich zu Lehen trage. Zu ihm könne sie und jeder Andere mehr zuversicht haben als zum König von Polen, der stets ein Gegner des Reichs, dazu hoch- mütig und der Christenheit schädlich gewesen sei. Die Stadt möge ihr mit dem Boten amtworten. Datum Prespurg an s. Philipp und s. Jacob tag der hailigen zwelfpoten [Mai 1] anno etc. 42 (Nürnberg Kreis-.A. Reichsstadt Nürnberg, Akten und Urkunden über Staats- und Verwaltungsangelegen- heiten, Saal I Lade 79 nr. 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. im v. impr. laeso). Nürnberg beantwortete den Brief auffallenderweise erst feria 3. post Bar-
Eivleitung. 151 seinerseits mit König Wladislaw zu verständigen. Beiderseitige Räte schlossen Anfang Januar 1442 Frieden zwischen Steiermark und Polen. Auch Osterreich ob und unter ihr umd ihres Sohnes getreuer Schirmer sein zu wollen. Darauf habe sie ihm ihren Sohn, ihre an- 5 deren Kinder und die Ungarische Krone übergeben, aber mit der Bedingung, daß er ihr ihre Tochter [Anna] und die Krone auf Verlangen zurückgebe, ebenso ihren Sohn, sobald sie in Ungern ein Órt geslos zw ihrem Handen bringe und ihn wieder 10 haben wolle. Sie isse mum nicht, warum der König dieses Versprechen vergessen habe. Er habe ihr nicht nur keine werktätige Hilfe geleistet, son- dern enthalte ihr auch ihre Kinder und die Krone vor. Sie habe ihn mämlich auf die Benachrich- 15 tigung durch etliche Prálaten und Herren und das Land Ungarn hin, daß sie in den friedlichen Be- sitz Ungarns gelangen könne, sobald sie ihren Sohn und die Krone wieder in ihrer Gewalt haben werde, wm Rückgabe ihrer Kinder und der Krone gebeten, 20 jn solcher mass das ?hre Kinder gehalten würden auf den greniczen und gemerken der land Ungern Behem und Osterreich in einem sichern und wohl- bewahrien Haus. Aber weder sie selbst noch ihre Botschaften hätten das von ilim erlangen können, 25 trotzdem sie ihm die großen Vorteile dargelegt habe, die micht nur ihr, sondern auch ihm und dem ganzen Hause Österreich aus der Rückgabe erwachsen würden, wie denn das ains tails Erz- bischof Jakob von Trier wisse, durch den sie jenes 30 Verlangen ebenfalls an ihm habe stellen lassen. Das schlage ihr num zu ihrem gruntlichen verderb- nus und zur verliesung ihrer Lande aus, da viele Prälaten und Herren und das Land Ungarn www auf solichen trost hin zu ihr getreten seien, ihr ge- 35 schworen, sich gegen sie verschrieben und sich mit ihr verbündet hätten und mit ihren Hawptleuten zu Felde gezogen seien. Auch aus dem Königreich Böhmen sei sie gewarnet worden: wolle sie das Land zu ihren und ihres Sohmes Hunden nehmen 40 und die Aufnahme des letzteren zum König er- reichen, s0 solle sie ihn wieder in ihre Gewalt bringen. Sie habe das durchzusetzen versucht und versuche es moch, habe auch den Kónig gebeten, sie nicht in alsovil guter sachen zu hindern und 45 micht durich solich fürhaltung [ihrer Kinder und der Krone] ganz und so cleglich erblos zu machen. JDenn nur solcher des Römischen kunigs irrung hälben werde Ungarn an einem Teile vom König von, Polen groslich verderbet und am anderen von 50 den Türken mechtielich uberzogen bis durch Win- dische land unz an di von Cili. Die Türken hätten dort die Kinder von Grafen, Herren, Edlen und anderen Christenleuten hinweg gefürt und beschemet und unchristliche Taten begangen, lägen auch noch 55 im Lande und wollten, wie sie jetzt gewarnet sei, mit noeh größerer Macht kommen, um das Land, 80 weit sie könnten, unter sich zu bringen. Man müsse besorgen, daß daraus binnen kurzem der ganzen Christenheit große Trübsal erstehen werde. - Sie habe das dem König oft sagen lassen und ihn gemahnt, als Freund und Römischer König sich solichs grossen unrechts und gewalts zu erbarmen und durch Rückgabe ihrer Kinder und der Krone recht gegen sie zu tun. Es habe nichts geholfen. Sie könne für sein Verhalten süst kain ursach ver- sten, denn die, daß er alles dem König von Polen und ihren anderen Feinden zu Hilfe, Wohlgefallen und Förderung tue. Von seiner und des Königs von Polen einikeit seien wol brief und schrift ver- handen gewesen und vielleicht noch vorhunden und sunderlieh wi si sich newlich mit einander befridet und verschriben haben. Zr wolle ihr also durch Vorenthalten ihrer Kinder und der Krone ihr Erb- land entfremden, wie sie des auch von etlichen des tails zhrer Feinde aigentlich underrichtet worden sei und teglich das bas erfahre. Mit seinem Wissen und Willen habe sich der Kônig von Polen jetzt vor ihre Stadt Prespwrg gelegt. Doch sei Gott ihr und ihrem Sohne Helfer und Beschirmer gewesen. Denn obwohl ihr nur. Richter, Rat und Gemeinde von Prespurg, etliche ihrer Hauptleute und ihr teglich hoffgesind Beistand geleistet hätten, habe der Kónig von Polen mit Schand und Schaden ab- ziehen müssen. Sie habe auch etliche ihrer Ge- treuen in Österreich, besonders die von Wienn, um Hilfe gebeten. Wien habe ihr Schützen geschickt, sei aber deswegen vom König hart zur Rede ge- stellt worden. Daraus sei zu ersehen, welche Ge- sinnung er ihr entgegenbringe. Er habe auch ihren mächtigen Landherrn und Freund, den Lasla Ban von Gara, gefangen gesetzt. Wäre der frei ge- wesen, so hátte sie mit seiner und anderer Freunde Hülfe den König von Polen längst zur Räumung des Landes genötigt. Alle Bemühungen, ihn aus dem Gefängnis zu bringen, seien vergeblich gewesen. Sie bitte nun Nürnberg, den König ernetlich darauf zu weisen, daß er ihr ihre Kinder und die Krone ohne längeren Verzug zurückgebe und ihr nicht den Polen und den Heiden, ihren Feinden, zum Trost Hindernisse in den Weg lege. Die Stadt möge be- denken, daß ihr Sohn ein Deutscher Fürst sei, der Böhmen, Österreich und seine anderen Länder vom Reich zu Lehen trage. Zu ihm könne sie und jeder Andere mehr zuversicht haben als zum König von Polen, der stets ein Gegner des Reichs, dazu hoch- mütig und der Christenheit schädlich gewesen sei. Die Stadt möge ihr mit dem Boten amtworten. Datum Prespurg an s. Philipp und s. Jacob tag der hailigen zwelfpoten [Mai 1] anno etc. 42 (Nürnberg Kreis-.A. Reichsstadt Nürnberg, Akten und Urkunden über Staats- und Verwaltungsangelegen- heiten, Saal I Lade 79 nr. 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. im v. impr. laeso). Nürnberg beantwortete den Brief auffallenderweise erst feria 3. post Bar-
Strana 152
152 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. der Enns sollte in ihn einbezogen werden, Doch schlug dieser Plan fehl, da sich Wien zur Unterstützung der Königin Elisabeth verleiten ließ 1. Unmittelbar nach diesem Friedensschluß erschienen beim König im Zistergienser- kloster Reun? in Steiermark kurfürstliche Gesandte *, wahrscheinlich der Kanzler des Erzbischofs von Maina und Dechant von St. Marien außerhalb Wesel Heilwig von Boppard 5 und Johannes von Rodenstein 1, um mit ihm über die Berufung des Ende November in Fronkfurt beschlossenen Reichstags 5 zu verhandeln und ihn, wohl durch den Hinweis auf die bedrohliche Zuspitzung der Streitigkeiten zwischen Rittern und Städten in Ober- deutschland, zum persönlichen Erscheinen zu veranlassen ©. Die Folge der mit ihnen gepflogenen Beratungen war einerseits das Versprechen des 10 Königs, mit der Fahri ins Reich nun nicht länger zu zögern, andererseits die endgültige Festsetzung des 15. April als Termins fiir den Frankfurter Reichstag" und dann auch die Berufung einiger Österreichischen Landstände für den 19. Februar ? nach Steyr zum Zweck der Vereinbarung von Anordnungen für die Dauer der Abwesenheit des Kömigs im Reich, 15 Nach Beendigung der Steyrer Verhandlungen begab sich der König auf dem Wege über Wels, Vöcklabruck, Straßwalchen, Salzburg, Reichenhall, Lofer, Kitzbühel, Ratten- berg und Hall nach. Innsbruck ?. Hier hatte er in der ersten Hälfte des April eine Zusammenkunft mit dem ihm nahe verwandten Felizianischen Kardinal, Patriarchen von Aguileja und Bischof von 2 Trient Alexander von Masovien‘° und dem auf der Reise nach Ungarn befindlichen päpstlichen Legaten Kardmal Julian Cesarini . — Der letztere mag ihm die Sorge wegen tholomei [ Aug. 28], begnügte sich aber, der Kónigin Beileid zu bezeugen und der Hoffnung Ausdruck zw geben, doß sich ihre Lage mit Gottes Hilfe bessern werde (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 301b cop. chart. coaeva). 1 Vgl. Kollar 2, 1038-1039. Der vom 7. Januar 1442 datierte Beschluß des Wiener Rates, die Köni- gin gegen König Wladislaw von Polen zu umter- stützen, ist yedruckt bei Kollar 2, 1025-1027. — Das Hilfegesuch der Königin war von Herzog Albrecht unterstützt worden (vgl. Kollar 2, 1041). * Г» Reun ist der Kónig vom 8. bis zum 22. Ja- nuar nachzuweisen. Vgl. Chmel my. 430-439. * Über die Gesandtschafi wissen wir mur das Wenige, was der Bischof von Chiemsee am. 22. Fe- bruar den in Steyr versammelten Landstinden mit- teilte. Vgl. Kollar 2, 1044-1045. * Beide sind am 12. und 16. Januar in Reun nachzuweisen. Sie erhalten an diesen Tagen könig- liche Kaplanatsbriefe und Anweisungen auf Dom- herrnpräbenden in Worms und Koblenz. Vgl. Chmel arr. 431; 432; 434; 435. * Vgl. S. 51. * Der Bischof von Chiemsee begründete in Steyr den Landstünden gegenüber die Notwendigkeit der Reise des Konigs ins Reich mit dem Hinweis dar- auf, daß, komme der König wieder nicht, zu be- fürchten sei, es möcht der heiligen Römischen kirchen und dem Romischen reich gross ubl und merchlicher schad daraus geen, wenn es in den obern landen gar ubl stet zwischen der ritterschaft und den stetn, wann die ritterschaft etlichen den kurfursten zugesagt hat, wellen si nicht zu solhem tun, so wellen si sich auf ain tail slagen und sich ab in betragen, und sunder von der heiligen kirchen wegen die zwitrecht, 25 die da ist, darauf sich die farsten etlich auf ain tail gelegt habent, daraus mocht geen keczerei und auch gross ubl (Kollar 2, 1045). Vgl. auch das in einer Anmerkung zu пт. 119 mitgeteille Schreiben. des Königs an die Grafen Ludwig und Ulrich von 30 Württemberg und den Protonotar Leubing. * Vgl. Kollar 2, 1045 und unsere nrr. 114-117. 8 Dieses Datum ergibt sich aus dem bei Kollar 2, 1032-1047 abgedruckten Bericht der Wiener Gesandten über die Landtagsverhandlungen. 35 ? Dem hier und an. anderen Stellen, mitgeteilien ltinerar des Kónigs liegt der bei Seemüller S. 625 bis 659 abgedruckte Bericht über die Krónungsfahrt zugrunde. Vgl. dazu das in lit. D Gesagte. 19 Der Patriarch war von Papst Felix V. schon 4o am 14. Juli 1440 mit Zustimmung des Baseler Konzils zum Legaten a latere bei König Friedrich ernannt worden. Vgl. Valois 2, 371. 14 Uber diese wichtige, bisher ganz unbeachtet ge- bliebene Zusammenkunft berichtet Segovia: recepit 45 (scil. concilium] litteras cardinalis Tridentini, seripto et per credenciam Johanne Leonis decretorum doctore explicaute, tempore, quo in Bruck primo adiit perso- naliter Romanorum regem consanguineum euum, quod rogatus ab eo curiam suam intrasset non cum ca- 50 pello cardinalatus; sed rex honorasset eum obviam Bibi exiens et associans usque in habitacionem suam. paueis autem diebus elapsis cum Julianus olim pre- sidens concilii Basiliensis, cardinalis sancti Angeli
152 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. der Enns sollte in ihn einbezogen werden, Doch schlug dieser Plan fehl, da sich Wien zur Unterstützung der Königin Elisabeth verleiten ließ 1. Unmittelbar nach diesem Friedensschluß erschienen beim König im Zistergienser- kloster Reun? in Steiermark kurfürstliche Gesandte *, wahrscheinlich der Kanzler des Erzbischofs von Maina und Dechant von St. Marien außerhalb Wesel Heilwig von Boppard 5 und Johannes von Rodenstein 1, um mit ihm über die Berufung des Ende November in Fronkfurt beschlossenen Reichstags 5 zu verhandeln und ihn, wohl durch den Hinweis auf die bedrohliche Zuspitzung der Streitigkeiten zwischen Rittern und Städten in Ober- deutschland, zum persönlichen Erscheinen zu veranlassen ©. Die Folge der mit ihnen gepflogenen Beratungen war einerseits das Versprechen des 10 Königs, mit der Fahri ins Reich nun nicht länger zu zögern, andererseits die endgültige Festsetzung des 15. April als Termins fiir den Frankfurter Reichstag" und dann auch die Berufung einiger Österreichischen Landstände für den 19. Februar ? nach Steyr zum Zweck der Vereinbarung von Anordnungen für die Dauer der Abwesenheit des Kömigs im Reich, 15 Nach Beendigung der Steyrer Verhandlungen begab sich der König auf dem Wege über Wels, Vöcklabruck, Straßwalchen, Salzburg, Reichenhall, Lofer, Kitzbühel, Ratten- berg und Hall nach. Innsbruck ?. Hier hatte er in der ersten Hälfte des April eine Zusammenkunft mit dem ihm nahe verwandten Felizianischen Kardinal, Patriarchen von Aguileja und Bischof von 2 Trient Alexander von Masovien‘° und dem auf der Reise nach Ungarn befindlichen päpstlichen Legaten Kardmal Julian Cesarini . — Der letztere mag ihm die Sorge wegen tholomei [ Aug. 28], begnügte sich aber, der Kónigin Beileid zu bezeugen und der Hoffnung Ausdruck zw geben, doß sich ihre Lage mit Gottes Hilfe bessern werde (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 301b cop. chart. coaeva). 1 Vgl. Kollar 2, 1038-1039. Der vom 7. Januar 1442 datierte Beschluß des Wiener Rates, die Köni- gin gegen König Wladislaw von Polen zu umter- stützen, ist yedruckt bei Kollar 2, 1025-1027. — Das Hilfegesuch der Königin war von Herzog Albrecht unterstützt worden (vgl. Kollar 2, 1041). * Г» Reun ist der Kónig vom 8. bis zum 22. Ja- nuar nachzuweisen. Vgl. Chmel my. 430-439. * Über die Gesandtschafi wissen wir mur das Wenige, was der Bischof von Chiemsee am. 22. Fe- bruar den in Steyr versammelten Landstinden mit- teilte. Vgl. Kollar 2, 1044-1045. * Beide sind am 12. und 16. Januar in Reun nachzuweisen. Sie erhalten an diesen Tagen könig- liche Kaplanatsbriefe und Anweisungen auf Dom- herrnpräbenden in Worms und Koblenz. Vgl. Chmel arr. 431; 432; 434; 435. * Vgl. S. 51. * Der Bischof von Chiemsee begründete in Steyr den Landstünden gegenüber die Notwendigkeit der Reise des Konigs ins Reich mit dem Hinweis dar- auf, daß, komme der König wieder nicht, zu be- fürchten sei, es möcht der heiligen Römischen kirchen und dem Romischen reich gross ubl und merchlicher schad daraus geen, wenn es in den obern landen gar ubl stet zwischen der ritterschaft und den stetn, wann die ritterschaft etlichen den kurfursten zugesagt hat, wellen si nicht zu solhem tun, so wellen si sich auf ain tail slagen und sich ab in betragen, und sunder von der heiligen kirchen wegen die zwitrecht, 25 die da ist, darauf sich die farsten etlich auf ain tail gelegt habent, daraus mocht geen keczerei und auch gross ubl (Kollar 2, 1045). Vgl. auch das in einer Anmerkung zu пт. 119 mitgeteille Schreiben. des Königs an die Grafen Ludwig und Ulrich von 30 Württemberg und den Protonotar Leubing. * Vgl. Kollar 2, 1045 und unsere nrr. 114-117. 8 Dieses Datum ergibt sich aus dem bei Kollar 2, 1032-1047 abgedruckten Bericht der Wiener Gesandten über die Landtagsverhandlungen. 35 ? Dem hier und an. anderen Stellen, mitgeteilien ltinerar des Kónigs liegt der bei Seemüller S. 625 bis 659 abgedruckte Bericht über die Krónungsfahrt zugrunde. Vgl. dazu das in lit. D Gesagte. 19 Der Patriarch war von Papst Felix V. schon 4o am 14. Juli 1440 mit Zustimmung des Baseler Konzils zum Legaten a latere bei König Friedrich ernannt worden. Vgl. Valois 2, 371. 14 Uber diese wichtige, bisher ganz unbeachtet ge- bliebene Zusammenkunft berichtet Segovia: recepit 45 (scil. concilium] litteras cardinalis Tridentini, seripto et per credenciam Johanne Leonis decretorum doctore explicaute, tempore, quo in Bruck primo adiit perso- naliter Romanorum regem consanguineum euum, quod rogatus ab eo curiam suam intrasset non cum ca- 50 pello cardinalatus; sed rex honorasset eum obviam Bibi exiens et associans usque in habitacionem suam. paueis autem diebus elapsis cum Julianus olim pre- sidens concilii Basiliensis, cardinalis sancti Angeli
Strana 153
Einleitung. 153 Polen und Ungarn abgenommen haben, da ihm im Hinblick auf die von Südosten her drohende Türkengefahr die Aufgabe gestellt war, zwischen König Wladislaw und Königin Elisabeth zu vermitteln; der Patriarch dagegen, vielleicht von Papst Felix und dem Baseler Konzil über die bedrohlichen Pläne der Kurfürsten in der Obödienzfrage unter- 5 richtet, könnte ihn zum Besuch des Reichstags gedrängt und ihm die zügelnde Einwirkung des Konzils auf Herzog Albrecht in Aussicht gestellt haben. Aber noch mehr als Versicherungen dieser Art waren die Beschlüsse der Öster- reichischen Stände auf einem kurz vorher in Gegenwart Herzog Albrechts und könig- licher Bevollmächtigten gehaltenen Kremser Landtage geeignet, jede Besorgnis des Königs 10 vor dem Gelingen etwaiger Versuche der Königin und des Herzogs zur Störung seiner hauspolitischen Pläne und zur Verschiebung der Machtverhältnisse im Osten zu zerstreuen. Denn die Stände lehnten die einseitige Anerkennung der Ansprüche des Herzogs entschieden ab, waren aber geneigt, zu vermitteln, sobald sie dazu aufgefordert werden würden 1. So der Befürchtung ledig, daß während seiner Abwesenheit Bestrebungen der 15 Königin und des Herzogs, die Lage der Dinge in Ungarn und den Österreichischen Landen in einer seinen eigenen Interessen abträglichen Weise umzugestalten, zum Zie€ führen könnten, trat er am 14. April endlich die Fahrt ins Reich an. Sein Gefolge, so weit es sich noch ermitteln läßt2, bestand aus den Bischöfen Sylvester von Chiemsee und Johannes von Gurk, dem Markgrafen Wilhelm von Hach- 2o berg 3, den Grafen Bernhard von Schaumburg, Ulrich von Mätsch und Ulrich von Mont- fort, den Herren Oswald Sebner von Reifenstein, Ludwig von Rotenstein und Wolfhard von Brandis, dem Ritter Leonhard von Vilseck 4, den Räten Erhard von Zelking und Walter Zebinger, dem Haushofmeister Hans von Neipperg, dem Marschall Georg Fuchs von Fuchsberg, dem obersten Küchenmeister Georg von Herberstein 5, dem Küchenmeister 25 Hans Neuburg, dem Kämmerer Wolfgang Wolfreuter, dem Schenk Happe Hack und den als „Diener“ bezeichneten Wolfgang Oberheimer, Balthasar Rotenberger, Ulrich Saurer, Georg Dieperskircher und Heinrich Herwart6, ferner dem Vizekanzler Heinrich Leubing, vulgariter nuncupatus, tanquam legatus parte olim Eugenii ad ipsum regem destinatus propinquaret, ne so ille pre se ipso honorari videretur, curiam regis iterum intraverat cum capello, associantibus eum omnibus, qui de familia regis, eodemque instante dictus car- dinalis sancti Angeli receptus non fuerat a rege cum insigniis legati de latere. etenim si plus honoratus s5 fuisset, nobiles, qui partem tenebant Tridentini, dis- positi erant scandalum facere crucem ab illo et ca- pellum violenter ablaturi. seorsum autem cardinali- bus et pape relatum est, cum ageretur de mutacione concilii, quod expediret committi ipsi cardinali Tri- 40 dentino, ut cum rege concordaret de loco aliquo Basilee propinquo. (Mon. conc. 3, 978-979.) — Unter Bruck darf nicht Bruck an der Mur ver- standen werden. Zwar war der König dort vom 4. bis 7. Februar (vgl. Seemüller S. 626), aber 45 da Kardinal Cesarini erst am 14. März Florenz verließ (rgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 28 annotatio 22), so kann die Zusammenkunft des ersteren mit den beiden Kardinälen frühestens Anfang April stattgefunden haben, mußs also 50 nach Innsbruck verlegt werden. Zu dieser An- nahme stimmt auch, daß Segovia die Ankunft des Briefes des Kardinals Alexander in Basel und den Bericht des Johannes Leonis unter den Deutsche Reichstags-Akten XVI. Ereignissen der Monate März bis Mai 1442 er- wähnt. 1 Vgl. Kollar 2, 1055-1072, auch Chmel, Fried- rich IV. 2, 198-200. 2 Als Quellen kommen in Betracht: 1) Das von Seemüller S. 659-664 mitgeteilte Verzeichnis des königlichen Gefolges Bei seiner Verwertung ist jedoch zu beachten, daß es erst nach Beendigung der Krönungsfahrt angefertigt wurde, da Kaspar Schlick schon als Kanzler bezeichnet wird; es ent- hält also auch Personen, die sich dem König erst unterwegs anschlossen. Seemüllers Erläuterungen sind hier und da unrichtig oder ungenau. 2) Die ungedruckten Aufzeichnungen der zwischen dem 4. April und dem 30. Mai 1442 gemachten Wein- schenkungen Nürnbergs in Nürnberg Kreis-A. Manu- skripte nr. 490 (Schenkbuch 1422-1445) fol. 165 a-167 b. Sie sind die Hauptquelle auch fur die oben folgende Präsenzliste. 3) Das von Hegel in den Chroniken der Deutschen Städte 3, 395-397 abgedruckte Ver- zeichnis der Geschenke Nürnbergs an den König und seine Umgebung. 3 Vgl. Chmel nrr. 468 und 469. 4 Vgl. unsere nrr. 291 und 292. 5 Vgl. unten die Einleitung zu lit. E. Vgl. unsere nrr. 291 und 292. 6 20
Einleitung. 153 Polen und Ungarn abgenommen haben, da ihm im Hinblick auf die von Südosten her drohende Türkengefahr die Aufgabe gestellt war, zwischen König Wladislaw und Königin Elisabeth zu vermitteln; der Patriarch dagegen, vielleicht von Papst Felix und dem Baseler Konzil über die bedrohlichen Pläne der Kurfürsten in der Obödienzfrage unter- 5 richtet, könnte ihn zum Besuch des Reichstags gedrängt und ihm die zügelnde Einwirkung des Konzils auf Herzog Albrecht in Aussicht gestellt haben. Aber noch mehr als Versicherungen dieser Art waren die Beschlüsse der Öster- reichischen Stände auf einem kurz vorher in Gegenwart Herzog Albrechts und könig- licher Bevollmächtigten gehaltenen Kremser Landtage geeignet, jede Besorgnis des Königs 10 vor dem Gelingen etwaiger Versuche der Königin und des Herzogs zur Störung seiner hauspolitischen Pläne und zur Verschiebung der Machtverhältnisse im Osten zu zerstreuen. Denn die Stände lehnten die einseitige Anerkennung der Ansprüche des Herzogs entschieden ab, waren aber geneigt, zu vermitteln, sobald sie dazu aufgefordert werden würden 1. So der Befürchtung ledig, daß während seiner Abwesenheit Bestrebungen der 15 Königin und des Herzogs, die Lage der Dinge in Ungarn und den Österreichischen Landen in einer seinen eigenen Interessen abträglichen Weise umzugestalten, zum Zie€ führen könnten, trat er am 14. April endlich die Fahrt ins Reich an. Sein Gefolge, so weit es sich noch ermitteln läßt2, bestand aus den Bischöfen Sylvester von Chiemsee und Johannes von Gurk, dem Markgrafen Wilhelm von Hach- 2o berg 3, den Grafen Bernhard von Schaumburg, Ulrich von Mätsch und Ulrich von Mont- fort, den Herren Oswald Sebner von Reifenstein, Ludwig von Rotenstein und Wolfhard von Brandis, dem Ritter Leonhard von Vilseck 4, den Räten Erhard von Zelking und Walter Zebinger, dem Haushofmeister Hans von Neipperg, dem Marschall Georg Fuchs von Fuchsberg, dem obersten Küchenmeister Georg von Herberstein 5, dem Küchenmeister 25 Hans Neuburg, dem Kämmerer Wolfgang Wolfreuter, dem Schenk Happe Hack und den als „Diener“ bezeichneten Wolfgang Oberheimer, Balthasar Rotenberger, Ulrich Saurer, Georg Dieperskircher und Heinrich Herwart6, ferner dem Vizekanzler Heinrich Leubing, vulgariter nuncupatus, tanquam legatus parte olim Eugenii ad ipsum regem destinatus propinquaret, ne so ille pre se ipso honorari videretur, curiam regis iterum intraverat cum capello, associantibus eum omnibus, qui de familia regis, eodemque instante dictus car- dinalis sancti Angeli receptus non fuerat a rege cum insigniis legati de latere. etenim si plus honoratus s5 fuisset, nobiles, qui partem tenebant Tridentini, dis- positi erant scandalum facere crucem ab illo et ca- pellum violenter ablaturi. seorsum autem cardinali- bus et pape relatum est, cum ageretur de mutacione concilii, quod expediret committi ipsi cardinali Tri- 40 dentino, ut cum rege concordaret de loco aliquo Basilee propinquo. (Mon. conc. 3, 978-979.) — Unter Bruck darf nicht Bruck an der Mur ver- standen werden. Zwar war der König dort vom 4. bis 7. Februar (vgl. Seemüller S. 626), aber 45 da Kardinal Cesarini erst am 14. März Florenz verließ (rgl. Eubel, Hierarchia catholica 2, 28 annotatio 22), so kann die Zusammenkunft des ersteren mit den beiden Kardinälen frühestens Anfang April stattgefunden haben, mußs also 50 nach Innsbruck verlegt werden. Zu dieser An- nahme stimmt auch, daß Segovia die Ankunft des Briefes des Kardinals Alexander in Basel und den Bericht des Johannes Leonis unter den Deutsche Reichstags-Akten XVI. Ereignissen der Monate März bis Mai 1442 er- wähnt. 1 Vgl. Kollar 2, 1055-1072, auch Chmel, Fried- rich IV. 2, 198-200. 2 Als Quellen kommen in Betracht: 1) Das von Seemüller S. 659-664 mitgeteilte Verzeichnis des königlichen Gefolges Bei seiner Verwertung ist jedoch zu beachten, daß es erst nach Beendigung der Krönungsfahrt angefertigt wurde, da Kaspar Schlick schon als Kanzler bezeichnet wird; es ent- hält also auch Personen, die sich dem König erst unterwegs anschlossen. Seemüllers Erläuterungen sind hier und da unrichtig oder ungenau. 2) Die ungedruckten Aufzeichnungen der zwischen dem 4. April und dem 30. Mai 1442 gemachten Wein- schenkungen Nürnbergs in Nürnberg Kreis-A. Manu- skripte nr. 490 (Schenkbuch 1422-1445) fol. 165 a-167 b. Sie sind die Hauptquelle auch fur die oben folgende Präsenzliste. 3) Das von Hegel in den Chroniken der Deutschen Städte 3, 395-397 abgedruckte Ver- zeichnis der Geschenke Nürnbergs an den König und seine Umgebung. 3 Vgl. Chmel nrr. 468 und 469. 4 Vgl. unsere nrr. 291 und 292. 5 Vgl. unten die Einleitung zu lit. E. Vgl. unsere nrr. 291 und 292. 6 20
Strana 154
164 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. den Protonotaren Ulrich Weltzli, Marquard Breisacher und Wilhelm Tatz, dem Notar Hermann Hecht und mehreren Schreibern, endlich dem Kammermeister Hans Ungnad und dem Kammerschreiber Werner Fuchsberger. Ein rascher Ritt über Seefeld, Mittenwald, Kloster Ettal und Schongau führte ihn am 18. April nach Landsberg am Lech, wo ihn die Herzüge Albrecht und Heinrich s von Baiern begriifiten 1. Er blieb dort bis zum 20. Vom 20. bis zum 25. hiclt er sich in Augsburg? auf, am 25. und 26, in Donauwörth, am 27. in Weißenburg? und am 28. in Schwabach. Am 29. zog er in Nürnberg eim*. Hier traf er oder sah er bei sich während seines vierwöchentlichen Aufenthalts eine stattliche Anzahl geistlicher und weltlicher Fiirsten, Reichsstinde und reichsstindischer Vertreter, von denen mamche ihn 10 nachher auch auf der Reise nach Frankfurt und weiter zur Krönung nach Aachen be- gleiteten. Es seien genannt Erzbischof Jakob von Trier, die Herzöge Friedrich und Wil- helm von Sachsen 5, jener mit seiner Gemahlin Margarethe, der Schwester des Königs, und Herzog Ludwig der Jüngere von Baiern?, Pfalzgraf Johann von Neumarkt mit seiner Gemahlin Beatrix (einer Tochter Herzog Ernsts von Baiern) und einigen Rüten, 1 die Markgrafen Albrecht und Johann von Brandenburg, die Bischöfe Friedrich von Regensburg, Anton von Bamberg, Albrecht von Eichstätt ', Peter von Augsburg, Johannes von Merseburg ®, Johannes von Meißen, Peter von Naumburg und der zur Obodiens Papst Felix V. übergetretene, jetzt mit Dr. Nikolaus Lami und Magister Johannes Keck vom „Baseler Konzil gesandte Bartolommeo Vitelleschi von. Corneto 9, ferner Abt Heinrich von 20 brach, der Mainzer Dompropst Johannes von Lysura, die Mitglieder des Bamberger Domkapitels, Rite des Bischofs von Wiireburg, der Vitztum von. Aschaffenburg und der ‚Regensburger Vikar Meister Rudolf, weiter die Grafen Günther, Heinrich der Ältere ! Auch eine Augsburger Gesandtschaft fand sich zur Begrüßung des Königs ein. In der Bawrech- nung ist unter jubilate [April 22] angemerkt: item 20 guldin dem Rochlinger und Rijdler gen Lands. perg unserm herren dem künig engegen (Augsburg Stadt- A. Baurechnung 1442 fol. 78% mot. chart. coaeva). * Der Konig wohnte am Weimnarkt im Hause des Bürgermeisters Peter Egen von Argon, wo im Jahre 1434 auch Kaiser Sigmund abgestiegen war. Vgl. Chroniken der Deutschen Städte 4, 324, * In Weißenburg wurde der König von einer Nürnberger Gesandtschaft bewillkommnet. Im Nürn- berger Jahresregister ist darüber unter den Aus- gaben der dritten Frage, feria 4. in festo pasce [April 4] bis feria 4. post Walpurgis [Mai 2], be- merkt: item 29 1b. n. 4 sh. haben Karl Holezschueber und Pauls Gruntherr verzert, als wir sie unserm gnedigistem herren dem Romischen künig engegen santen gen Weissenburg, sein kunglich gnad da von des rats wegen zu enpfahen (Nürnberg Kreis- A. Jahresregister IV fol. 4625 mot. chart. coaeva). * Über Nürnbergs Vorbereitungen für den Emp- fang des Königs, die Einzugsfeierlichkeiten und verschiedene Ereignisse während des Aufenthalts des Königs unterrichten Nürnberger Aufzeich- nungen, die Hegel a. a. O0. 3, 354-375 abgedruckt ‚hat. Ebenda sind S. 391-397 auch Nürnbergs Ausgaben und Schenkungen mitgeteilt. Man ver- gleiche auch Baader, Friedrich III. Einritt in Nurnberg 1442 (Zeitschrift für Kulturgeschichte Jahrg. IV, Nürnberg 1859) S. 696-716 und 719 bis 721. — Wertlos ist folgende Nachricht in 25 Thomas Ebendorfers Chronica vegum Romanorum: ad quam [scil dietam; Ebendorfer verwechselt hier den Nürnberger Reichstag vom 30. November 1440 mit dem Frankfurter vom 11. November 1441] dum longe pauciores eciam vocati venire neglexis- 30 sent, anno domini 1442 tandem dominus rex per. sonaliter venit, et congregatis inibi [scil. Nurem- berge] electoribus translata est dieta in Frankfordiam, ubi data audientia ambasiatoribus concilii et Ewgenii rex ipse dominica post Viti [Juni 17] suum regium 99 dyadema Aquisgrani in omnium electorum presencia suscepit 1442 (Mitteilungen des Instituts für Oster- reichische Geschichtsforschung 3. Ergángeungsband S. 136-137). * Die Herzóge von Sachsen kamen am 9. Mai in 40 Nürnberg an. — Vgi. Seemüller S. 628-629. * Herzog Ludwig und die Bischöfe von Augs- burg und von Eichstätt hatten sich dem König schon unterwegs angeschlussen und zogen mit ihm in Nürnberg ein. Vgl. nr. 177 und Hegel a. a. O. 46 3, 361. * Vgl. Anm. 6. ® Die Bischöfe von Merseburg, Meißen und Naumburg kamen mit den Herzögen von Sachsen. Vgl. Hegel a. a. O. 3, 367. 50 * Er war dem Baseler Konzil am 23. September 1441 inkorporiert worden. Vgl. Conc. Bas. 7, 428 und die Einleitung zu lit. Bb der náchsten Haupt- abteilung.
164 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. den Protonotaren Ulrich Weltzli, Marquard Breisacher und Wilhelm Tatz, dem Notar Hermann Hecht und mehreren Schreibern, endlich dem Kammermeister Hans Ungnad und dem Kammerschreiber Werner Fuchsberger. Ein rascher Ritt über Seefeld, Mittenwald, Kloster Ettal und Schongau führte ihn am 18. April nach Landsberg am Lech, wo ihn die Herzüge Albrecht und Heinrich s von Baiern begriifiten 1. Er blieb dort bis zum 20. Vom 20. bis zum 25. hiclt er sich in Augsburg? auf, am 25. und 26, in Donauwörth, am 27. in Weißenburg? und am 28. in Schwabach. Am 29. zog er in Nürnberg eim*. Hier traf er oder sah er bei sich während seines vierwöchentlichen Aufenthalts eine stattliche Anzahl geistlicher und weltlicher Fiirsten, Reichsstinde und reichsstindischer Vertreter, von denen mamche ihn 10 nachher auch auf der Reise nach Frankfurt und weiter zur Krönung nach Aachen be- gleiteten. Es seien genannt Erzbischof Jakob von Trier, die Herzöge Friedrich und Wil- helm von Sachsen 5, jener mit seiner Gemahlin Margarethe, der Schwester des Königs, und Herzog Ludwig der Jüngere von Baiern?, Pfalzgraf Johann von Neumarkt mit seiner Gemahlin Beatrix (einer Tochter Herzog Ernsts von Baiern) und einigen Rüten, 1 die Markgrafen Albrecht und Johann von Brandenburg, die Bischöfe Friedrich von Regensburg, Anton von Bamberg, Albrecht von Eichstätt ', Peter von Augsburg, Johannes von Merseburg ®, Johannes von Meißen, Peter von Naumburg und der zur Obodiens Papst Felix V. übergetretene, jetzt mit Dr. Nikolaus Lami und Magister Johannes Keck vom „Baseler Konzil gesandte Bartolommeo Vitelleschi von. Corneto 9, ferner Abt Heinrich von 20 brach, der Mainzer Dompropst Johannes von Lysura, die Mitglieder des Bamberger Domkapitels, Rite des Bischofs von Wiireburg, der Vitztum von. Aschaffenburg und der ‚Regensburger Vikar Meister Rudolf, weiter die Grafen Günther, Heinrich der Ältere ! Auch eine Augsburger Gesandtschaft fand sich zur Begrüßung des Königs ein. In der Bawrech- nung ist unter jubilate [April 22] angemerkt: item 20 guldin dem Rochlinger und Rijdler gen Lands. perg unserm herren dem künig engegen (Augsburg Stadt- A. Baurechnung 1442 fol. 78% mot. chart. coaeva). * Der Konig wohnte am Weimnarkt im Hause des Bürgermeisters Peter Egen von Argon, wo im Jahre 1434 auch Kaiser Sigmund abgestiegen war. Vgl. Chroniken der Deutschen Städte 4, 324, * In Weißenburg wurde der König von einer Nürnberger Gesandtschaft bewillkommnet. Im Nürn- berger Jahresregister ist darüber unter den Aus- gaben der dritten Frage, feria 4. in festo pasce [April 4] bis feria 4. post Walpurgis [Mai 2], be- merkt: item 29 1b. n. 4 sh. haben Karl Holezschueber und Pauls Gruntherr verzert, als wir sie unserm gnedigistem herren dem Romischen künig engegen santen gen Weissenburg, sein kunglich gnad da von des rats wegen zu enpfahen (Nürnberg Kreis- A. Jahresregister IV fol. 4625 mot. chart. coaeva). * Über Nürnbergs Vorbereitungen für den Emp- fang des Königs, die Einzugsfeierlichkeiten und verschiedene Ereignisse während des Aufenthalts des Königs unterrichten Nürnberger Aufzeich- nungen, die Hegel a. a. O0. 3, 354-375 abgedruckt ‚hat. Ebenda sind S. 391-397 auch Nürnbergs Ausgaben und Schenkungen mitgeteilt. Man ver- gleiche auch Baader, Friedrich III. Einritt in Nurnberg 1442 (Zeitschrift für Kulturgeschichte Jahrg. IV, Nürnberg 1859) S. 696-716 und 719 bis 721. — Wertlos ist folgende Nachricht in 25 Thomas Ebendorfers Chronica vegum Romanorum: ad quam [scil dietam; Ebendorfer verwechselt hier den Nürnberger Reichstag vom 30. November 1440 mit dem Frankfurter vom 11. November 1441] dum longe pauciores eciam vocati venire neglexis- 30 sent, anno domini 1442 tandem dominus rex per. sonaliter venit, et congregatis inibi [scil. Nurem- berge] electoribus translata est dieta in Frankfordiam, ubi data audientia ambasiatoribus concilii et Ewgenii rex ipse dominica post Viti [Juni 17] suum regium 99 dyadema Aquisgrani in omnium electorum presencia suscepit 1442 (Mitteilungen des Instituts für Oster- reichische Geschichtsforschung 3. Ergángeungsband S. 136-137). * Die Herzóge von Sachsen kamen am 9. Mai in 40 Nürnberg an. — Vgi. Seemüller S. 628-629. * Herzog Ludwig und die Bischöfe von Augs- burg und von Eichstätt hatten sich dem König schon unterwegs angeschlussen und zogen mit ihm in Nürnberg ein. Vgl. nr. 177 und Hegel a. a. O. 46 3, 361. * Vgl. Anm. 6. ® Die Bischöfe von Merseburg, Meißen und Naumburg kamen mit den Herzögen von Sachsen. Vgl. Hegel a. a. O. 3, 367. 50 * Er war dem Baseler Konzil am 23. September 1441 inkorporiert worden. Vgl. Conc. Bas. 7, 428 und die Einleitung zu lit. Bb der náchsten Haupt- abteilung.
Strana 155
Einleitung. 155 10 und Heinrich der Jüngere von Schwarzburg, Hans von Ottingen (dieser mit seiner Mutter), Wilhelm von Castell, Friedrich und Konrad von Helfenstein und einer von Stolberg. Ihnen gesellten sich aus den Kreisen des Adels, besonders des Schwäbischen und Fränkischen, zu der Erbmarschall Heinrich von Pappenheim, der Erbkämmerer Konrad von Weins- berg, Kaspar und Mathes Schlick, Konrad Schenk von Limburg, Hermann und Michel von Seinsheim, Konrad und Johann von Haydeck, der Reichslandvogt in Schwaben Jakob Truchseß von Waldburg und sein Bruder Georg, Buppili von Ellerbach, Konrad von Egloffstein, Wilhelm von Rechberg, Wolfgang und Walther von Hürnheim, Veit und Eberhard von Schaumburg, Hans von Fraunberg, Konrad von Rosenberg, ein Herr von Plauen und andere, ferner aus dem Gefolge der Herzöge von Sachsen die Grafen Adolf und Sigmund von Gleichen, Ernst von Hohenstein und Otto von Leisnig, die Herren Heinrich der Altere von Gera, Heinrich von Weida, Albrecht und Heinrich von Branden- stein, Thilo und Otto von Seebach, Friedrich von Witzleben, Busso, Apel und Bern- hard Vitztum, Hildebrand von Einsiedel, Kaspar von Maltitz, Eckel von Wolfersdorf, 15 mehrere herzogliche Räte und Doktor Gregor Heimburg. Weiter waren da der Hof- richter Graf Gumprecht von Nuenar mit dem Hofgerichtsschreiber Hans Geisler, der Kanaler Herzog Albrechts von Baiern, Räte Herzog Heinrichs von Baiern (Oswald von Törring und Heinrich von Preysing), der Landrichter Heinrich von Absberg und Vertreter der Städte Lübeck (Johann Brakfogel), Frankfurt (Walther Schwarzenberg 2o der Altere und Heinz Weiß zum Wissen), Augsburg (der Bürgermeister Peter Egen von Argon und Stephan Hangenor), Ulm, Hall 1, Nördlingen (Martin Nawer), Uber- lingen, Biberach, Rothenburg, Windsheim, Schweinfurt (Hans Fladung), Koburg, Regens- burg (Hans Fraunberger2, Lucas Ingolstädter und Hartung von der Kappel), Zürich (Bürgermeister Heinrich Schwendi und Stadtschreiber Michael Graf), Winterthur und 25 Rapperswyl. Aus der Anwesenheit des Erzbischofs von Trier und Gregor Heimburgs, der, wie wir noch sehen werden3, im März als kurfürstlicher Unterhändler bei Papst Eugen in Florenz gewesen war, könnte man schließen, daß Besprechungen vorbereitender Natur über die auf dem Reichstag zu wählende Art der Behandlung der Kirchenfrage statt- so fanden. Aber abgesehen von einer kurzen Notiz4, derzufolge der Sächsische Kanzler dem Sächsischen Kurfürsten oder dessen Kanzlei am 17. Mai Abschriften zweier Bullen (sie betrafen die Berufung eines neuen Konzils und die Gravamina der Deutschen Nation und waren in einer der kurfürstlichen Kanzleien entworfen und durch Heimburg dem Papst vorgelegt worden 5) und einer Aufzeichnung über die päpstliche Antwort 6 übergab, s5 sind weder in Akten noch in Briefen Andeutungen enthalten, die dieser Annahme als Stütze dienen könnten. Und auch jene Notiz braucht nicht notwendig in dem oben an- gegebenen Sinne aufgefaßt zu werden; es liegt, scheint uns, im Hinblick darauf, daß die drei Aktenstücke besiegelt sind, viel näher, sic dahin zu verstehen, daß einer der beteiligten Kurfürsten, vielleicht der Mainzer, Heimburgs Bericht entgegengenommen und darauf außgangen, Georii [April 23] im 42., mitsampt dem glaitgelt verzert 100 reinischer gülden; die hab wir [d. i. die Regensburger Geschäftsherren; vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 267] aûßgeben. (München Reichs-A. Gemeiners Nachlaß, Materia- lien zur Chronik der Stadt Regensburg 1430 bis 1439: Rechenbuch 1441-1442 fol. 16b not. chart. coaeva.) 3 Vgl. lit. Ba der nächsten Hauptabteilung. 4 Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 120. nrr. 120 und 121. nr. 122. 40 1 Hall war auf den 20. Mai zu einem Rechts- tag mit Konrad von Bebemburg geladen. Vgl. nr. 137 art. 11. 2 Im Regensburger Rechenbuch ist über die Ge- sandtschaft der Stadt nach Nürnberg Folgendes 45 bemerkt : itom es rait der Hanns Frawnberger und der Lucas Ingelsteter auf gein Nürmberg zu unserm hern dem kunig Fridrich auf die voderung, die sein gnad tan hett von herzog Albrechts wegen und von des Castenmairß seligen früntschaft wegen und der 50 appellacion wegen, die sie zu Hochst getan heten, auch von des urtailbriefs wegen von dem von Maincz 20*
Einleitung. 155 10 und Heinrich der Jüngere von Schwarzburg, Hans von Ottingen (dieser mit seiner Mutter), Wilhelm von Castell, Friedrich und Konrad von Helfenstein und einer von Stolberg. Ihnen gesellten sich aus den Kreisen des Adels, besonders des Schwäbischen und Fränkischen, zu der Erbmarschall Heinrich von Pappenheim, der Erbkämmerer Konrad von Weins- berg, Kaspar und Mathes Schlick, Konrad Schenk von Limburg, Hermann und Michel von Seinsheim, Konrad und Johann von Haydeck, der Reichslandvogt in Schwaben Jakob Truchseß von Waldburg und sein Bruder Georg, Buppili von Ellerbach, Konrad von Egloffstein, Wilhelm von Rechberg, Wolfgang und Walther von Hürnheim, Veit und Eberhard von Schaumburg, Hans von Fraunberg, Konrad von Rosenberg, ein Herr von Plauen und andere, ferner aus dem Gefolge der Herzöge von Sachsen die Grafen Adolf und Sigmund von Gleichen, Ernst von Hohenstein und Otto von Leisnig, die Herren Heinrich der Altere von Gera, Heinrich von Weida, Albrecht und Heinrich von Branden- stein, Thilo und Otto von Seebach, Friedrich von Witzleben, Busso, Apel und Bern- hard Vitztum, Hildebrand von Einsiedel, Kaspar von Maltitz, Eckel von Wolfersdorf, 15 mehrere herzogliche Räte und Doktor Gregor Heimburg. Weiter waren da der Hof- richter Graf Gumprecht von Nuenar mit dem Hofgerichtsschreiber Hans Geisler, der Kanaler Herzog Albrechts von Baiern, Räte Herzog Heinrichs von Baiern (Oswald von Törring und Heinrich von Preysing), der Landrichter Heinrich von Absberg und Vertreter der Städte Lübeck (Johann Brakfogel), Frankfurt (Walther Schwarzenberg 2o der Altere und Heinz Weiß zum Wissen), Augsburg (der Bürgermeister Peter Egen von Argon und Stephan Hangenor), Ulm, Hall 1, Nördlingen (Martin Nawer), Uber- lingen, Biberach, Rothenburg, Windsheim, Schweinfurt (Hans Fladung), Koburg, Regens- burg (Hans Fraunberger2, Lucas Ingolstädter und Hartung von der Kappel), Zürich (Bürgermeister Heinrich Schwendi und Stadtschreiber Michael Graf), Winterthur und 25 Rapperswyl. Aus der Anwesenheit des Erzbischofs von Trier und Gregor Heimburgs, der, wie wir noch sehen werden3, im März als kurfürstlicher Unterhändler bei Papst Eugen in Florenz gewesen war, könnte man schließen, daß Besprechungen vorbereitender Natur über die auf dem Reichstag zu wählende Art der Behandlung der Kirchenfrage statt- so fanden. Aber abgesehen von einer kurzen Notiz4, derzufolge der Sächsische Kanzler dem Sächsischen Kurfürsten oder dessen Kanzlei am 17. Mai Abschriften zweier Bullen (sie betrafen die Berufung eines neuen Konzils und die Gravamina der Deutschen Nation und waren in einer der kurfürstlichen Kanzleien entworfen und durch Heimburg dem Papst vorgelegt worden 5) und einer Aufzeichnung über die päpstliche Antwort 6 übergab, s5 sind weder in Akten noch in Briefen Andeutungen enthalten, die dieser Annahme als Stütze dienen könnten. Und auch jene Notiz braucht nicht notwendig in dem oben an- gegebenen Sinne aufgefaßt zu werden; es liegt, scheint uns, im Hinblick darauf, daß die drei Aktenstücke besiegelt sind, viel näher, sic dahin zu verstehen, daß einer der beteiligten Kurfürsten, vielleicht der Mainzer, Heimburgs Bericht entgegengenommen und darauf außgangen, Georii [April 23] im 42., mitsampt dem glaitgelt verzert 100 reinischer gülden; die hab wir [d. i. die Regensburger Geschäftsherren; vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 267] aûßgeben. (München Reichs-A. Gemeiners Nachlaß, Materia- lien zur Chronik der Stadt Regensburg 1430 bis 1439: Rechenbuch 1441-1442 fol. 16b not. chart. coaeva.) 3 Vgl. lit. Ba der nächsten Hauptabteilung. 4 Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 120. nrr. 120 und 121. nr. 122. 40 1 Hall war auf den 20. Mai zu einem Rechts- tag mit Konrad von Bebemburg geladen. Vgl. nr. 137 art. 11. 2 Im Regensburger Rechenbuch ist über die Ge- sandtschaft der Stadt nach Nürnberg Folgendes 45 bemerkt : itom es rait der Hanns Frawnberger und der Lucas Ingelsteter auf gein Nürmberg zu unserm hern dem kunig Fridrich auf die voderung, die sein gnad tan hett von herzog Albrechts wegen und von des Castenmairß seligen früntschaft wegen und der 50 appellacion wegen, die sie zu Hochst getan heten, auch von des urtailbriefs wegen von dem von Maincz 20*
Strana 156
156 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. dessen Tenor und die Abschriften der Bullen nach Sachsen geschickt hatte, von wo sie dann dem Kurfürsten nach Nürnberg nachgesandt wurden. Auch von einer Besprechung der allgemeinen Lage im Reiche durch den König und die beiden anwesenden Kurfürsten verlautet nichts. Wohl aber hören wir von finanz- politischen Verhandlungen, die, soviel sich erkennen läßt, zwischen dem König, seinen 5 Räten und den Beamten der Kammer und der Kanzlei gepflogen wurden 1. Es handelte sich dabei um die Erschließung ergiebiger Geldquellen zur Füllung der mit den Kosten der Krönungsfahrt belasteten königlichen Kasse. Der wahrscheinlich vom Kammermeister Hans Ungnad ersonnene Plan lief im wesentlichen auf die Ermittlung und Ausnutzung aller dem König in den Reichsstädten zustchenden Gefälle, die Besteuerung der aus Anlaß 10 von Thronwechsel und Krönung zu erneuernden oder zu erteilenden Lehenbriefe und Privilegien? und die Einhebung der Krönungssteuer von den Juden hinaus. Die Anwendung des erstgenannten Mittels wurde gleich in Nürnberg versucht, aber ohne besondern Erfolg. Vom andern wurde nachher namentlich in Aachen, Köln und Frankfurt der ausgiebigste Gebrauch gemacht. Die Höhe der Summen, die dabei zu- 15 sammenkamen, läßt sich mangels jeder Aufzeichnung der Kammer leider nicht ermitteln. Aber was hier und da in städtischen Rechnungsbüchern über die Kosten der Privilegien- erneuerung bemerkt ists, gibt eine ungefähre Vorstellung von der Gründlichkeit, mit der Kammer und Kanzlei die städtischen Geldbeutel zu schröpfen verstanden. Mit dem dritten Mittel, der Krönungssteuer, werden wir uns in lit. M der nächsten Hauptabteilung 20 noch ausführlicher zu beschäftigen haben. Von andern Handlungen des Königs mögen erwähnt sein die feierliche Uberreichung des Richterstabes an den Hofrichter Grafen Gumprecht von Nuenar während einer Hof- gerichtssitzung am 4. Mai4, der Abschluß einer Vereinbarung mit Zürich über die Ab- tretung der Herrschaft Kiburg an Österreich und über ein beiderseitiges Bündnis am 25 12. Mai5, die endgültige Einweisung des Erzbischofs von Trier in das Amt des stell- 1 Man vergleiche, auch für das oben Folgende, die von Hegel a. a. O. 3, 370-373 abgedruckten Nürnberger Aufzeichnungen. 2Vgl. nr. 153 art. 6. Man vergleiche beispielsweise nr. 260 artt. 7k und 10, nr. 263 art. 37 und nr. 267 art. 2. Basel mußtte seine friheit uß der canzlie lôsen mit 434 Gul- den (Basel Staats-A. Finanzacten C. 3: Jahrrech- nungsbuch 1430-1464 pag. 345 not. orig. chart.). “ Vgl. nr. 180 art. 4 und nr. 183 art. 2, auch Baader a. a. O. S. 707-708, Hegel a. a. O. 3, 366 und Lechner S. 87-88. Uber die Hofgerichtssitzung schrieb Augsburg am 7. Mai an Donauwörth: Der [Augsburger] Bürgermeister Peter von Argun ge- nant Jung Egen habe von Nüremberg aus ge- schrieben und unter anderem berichtet, daß Herzog Ludwig der Jüngere am freitag nach des heiligen crûtz tag [Mai 4] vor dem Römischen König, als er auf dem Rathaus mit etlichen Rittern zu Ge- richt saß, frgestanden und begehrt habe, ihm ainen vorsprechen zû erlauben. Das sei geschehen. Dar- auf habe er seinen Schwager Markgraf Albrecht genommen und ihn von seinen wegen reden lassen, wie Albrecht von Riethain Donauwörth in die Acht getan habe und darüber Brief und Siegel besitze; er habe begehrt, die Briefe zu verhôren und beson- ders den Achtbrief zu bestätigen. Darauf sei der [Augsburger] Bürgermeister in den ring, darinne der König zů gericht saß, gegangen und habe den König usserhalb des rechten gebeten, Donauwörth nicht so verunglimpfen noch kain recht über die 80 Stadt zû ergan lazzen, und habe sich so ernstlich gemüht, daß das Recht für dies Mal abgeschlagen und nicht vollendet worden sei uf sôllich mainunge, das man die Stadt fürvordern sûlle, wie recht sei, damit sie sich verantworte. Wann und für welche 35 Zeit das fürfordern geschehen werde, wisse der Bürgermeister nicht. Augsburg teile das mit, da- mit die Stadt sich danach richten und die Sache an die von Ulm und die Städteboten, die jetzt dort seien, brinigen und sich Rats erholen könne, 40 was sie im Fall der Vorladung tun solle. Es habe darüber auch an seinen Ratsboten Hainrich Langenmantel, der jetzt in Ulme bei den Städten sei, geschrieben, damit er die Städte ersuche, Donauwörth behilflich zu sein. Datum an mân- 45 tag in der cruczwochen [Mai 7] anno etc. 42 (Augs- burg Stadt-A. Missivbuch IVa pag. 432 cop. chart. coaeva ; vgl. Chroniken der Deutschen Städte 5, 399 Anm. 2). 5Das Protokoll der Verhandlungen ist datiert 50 Nürenberg Sa. n. uffart tag [Mai 12] a. d. 1442. Von königlicher Seite waren dabei beteiligt die Bischöfe Peter von Augsburg und Sylvester von
156 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. dessen Tenor und die Abschriften der Bullen nach Sachsen geschickt hatte, von wo sie dann dem Kurfürsten nach Nürnberg nachgesandt wurden. Auch von einer Besprechung der allgemeinen Lage im Reiche durch den König und die beiden anwesenden Kurfürsten verlautet nichts. Wohl aber hören wir von finanz- politischen Verhandlungen, die, soviel sich erkennen läßt, zwischen dem König, seinen 5 Räten und den Beamten der Kammer und der Kanzlei gepflogen wurden 1. Es handelte sich dabei um die Erschließung ergiebiger Geldquellen zur Füllung der mit den Kosten der Krönungsfahrt belasteten königlichen Kasse. Der wahrscheinlich vom Kammermeister Hans Ungnad ersonnene Plan lief im wesentlichen auf die Ermittlung und Ausnutzung aller dem König in den Reichsstädten zustchenden Gefälle, die Besteuerung der aus Anlaß 10 von Thronwechsel und Krönung zu erneuernden oder zu erteilenden Lehenbriefe und Privilegien? und die Einhebung der Krönungssteuer von den Juden hinaus. Die Anwendung des erstgenannten Mittels wurde gleich in Nürnberg versucht, aber ohne besondern Erfolg. Vom andern wurde nachher namentlich in Aachen, Köln und Frankfurt der ausgiebigste Gebrauch gemacht. Die Höhe der Summen, die dabei zu- 15 sammenkamen, läßt sich mangels jeder Aufzeichnung der Kammer leider nicht ermitteln. Aber was hier und da in städtischen Rechnungsbüchern über die Kosten der Privilegien- erneuerung bemerkt ists, gibt eine ungefähre Vorstellung von der Gründlichkeit, mit der Kammer und Kanzlei die städtischen Geldbeutel zu schröpfen verstanden. Mit dem dritten Mittel, der Krönungssteuer, werden wir uns in lit. M der nächsten Hauptabteilung 20 noch ausführlicher zu beschäftigen haben. Von andern Handlungen des Königs mögen erwähnt sein die feierliche Uberreichung des Richterstabes an den Hofrichter Grafen Gumprecht von Nuenar während einer Hof- gerichtssitzung am 4. Mai4, der Abschluß einer Vereinbarung mit Zürich über die Ab- tretung der Herrschaft Kiburg an Österreich und über ein beiderseitiges Bündnis am 25 12. Mai5, die endgültige Einweisung des Erzbischofs von Trier in das Amt des stell- 1 Man vergleiche, auch für das oben Folgende, die von Hegel a. a. O. 3, 370-373 abgedruckten Nürnberger Aufzeichnungen. 2Vgl. nr. 153 art. 6. Man vergleiche beispielsweise nr. 260 artt. 7k und 10, nr. 263 art. 37 und nr. 267 art. 2. Basel mußtte seine friheit uß der canzlie lôsen mit 434 Gul- den (Basel Staats-A. Finanzacten C. 3: Jahrrech- nungsbuch 1430-1464 pag. 345 not. orig. chart.). “ Vgl. nr. 180 art. 4 und nr. 183 art. 2, auch Baader a. a. O. S. 707-708, Hegel a. a. O. 3, 366 und Lechner S. 87-88. Uber die Hofgerichtssitzung schrieb Augsburg am 7. Mai an Donauwörth: Der [Augsburger] Bürgermeister Peter von Argun ge- nant Jung Egen habe von Nüremberg aus ge- schrieben und unter anderem berichtet, daß Herzog Ludwig der Jüngere am freitag nach des heiligen crûtz tag [Mai 4] vor dem Römischen König, als er auf dem Rathaus mit etlichen Rittern zu Ge- richt saß, frgestanden und begehrt habe, ihm ainen vorsprechen zû erlauben. Das sei geschehen. Dar- auf habe er seinen Schwager Markgraf Albrecht genommen und ihn von seinen wegen reden lassen, wie Albrecht von Riethain Donauwörth in die Acht getan habe und darüber Brief und Siegel besitze; er habe begehrt, die Briefe zu verhôren und beson- ders den Achtbrief zu bestätigen. Darauf sei der [Augsburger] Bürgermeister in den ring, darinne der König zů gericht saß, gegangen und habe den König usserhalb des rechten gebeten, Donauwörth nicht so verunglimpfen noch kain recht über die 80 Stadt zû ergan lazzen, und habe sich so ernstlich gemüht, daß das Recht für dies Mal abgeschlagen und nicht vollendet worden sei uf sôllich mainunge, das man die Stadt fürvordern sûlle, wie recht sei, damit sie sich verantworte. Wann und für welche 35 Zeit das fürfordern geschehen werde, wisse der Bürgermeister nicht. Augsburg teile das mit, da- mit die Stadt sich danach richten und die Sache an die von Ulm und die Städteboten, die jetzt dort seien, brinigen und sich Rats erholen könne, 40 was sie im Fall der Vorladung tun solle. Es habe darüber auch an seinen Ratsboten Hainrich Langenmantel, der jetzt in Ulme bei den Städten sei, geschrieben, damit er die Städte ersuche, Donauwörth behilflich zu sein. Datum an mân- 45 tag in der cruczwochen [Mai 7] anno etc. 42 (Augs- burg Stadt-A. Missivbuch IVa pag. 432 cop. chart. coaeva ; vgl. Chroniken der Deutschen Städte 5, 399 Anm. 2). 5Das Protokoll der Verhandlungen ist datiert 50 Nürenberg Sa. n. uffart tag [Mai 12] a. d. 1442. Von königlicher Seite waren dabei beteiligt die Bischöfe Peter von Augsburg und Sylvester von
Strana 157
Einleitung. 157 vertretenden Reichskanzlers durch Uberreichung des Reichssiegels am 20. Mai 1 und das am 21. Mai urkundlich ausgefertigte Gelöbnis2, eine Verständigung mit Herzog Philipp von Burgund über die Ansprüche und Forderungen des Reichs an Holland, Brabant und Zeeland nur unter der Voraussetzung herbeizuführen, daß der Herzog die Befriedigung 5 der Herzogin Elisabeth von Görlitz mit den 22000 rheinischen Gulden in bar und den 4000 rheinischen Gulden jährlicher Leibrente übernehme, die ihr in ihrem durch Erz- bischof Jakob von Trier vermittelten Vertrage mit den Herzögen Friedrich und Wilhelm von Sachsen zugesichert worden seien, so daßs sie dadurch in den Stand gesetzt werde, das Herzogtum Luxemburg an Herzog Wilhelm und dessen künftige Gemahlin Anna aus- 10 zufolgen. Inwiewcit etwa bei dieser Gelegenheit auch die Frage einer Vermählung von Annas Mutter Königin Elisabeth von Ungarn mit Markgraf Albrecht von Brandenburg erwogen wurde3, entzieht sich der Kenntnis. Am Pfingstmontag (21. Mai) trat der König die Weiterreise an, zunächst nach Neustadt an der Aisch. Am 22. war er in Kitzingen, am 23. in Würzburg, am 24. 15 und 25. in Wertheim und am 26. in Aschaffenburg. Am Trinitatissonntag (27. Mai) zog er in Frankfurt ein. Die Frage war jetzt: sollte der Reichstag, trotzdem der in den Einladungen fest- gesetzte Termin längst verstrichen war, noch eröffnet oder die Krönungsfahrt fortgesetzt werden? Einige der anwesenden Kurfürsten, offenbar die Erzbischöfe von Mainz und 20 Trier, wollten wenigstens die Kirchenfrage sogleich erledigt wissen. Der König dagegen war für die Fahrt nach Aachen und den ungesäumten Vollzug der Krönung, vermutlich weil er bei der geringen Anzahl der nach Frankfurt gekommenen Reichsstände an der Möglichkeit eines befriedigenden Ergebnisses der Verhandlungen zweifelte. Besprechungen mit den Kurfürsten und Fürsten führten schließlich, wahrscheinlich am 1. Juni4, zur 25 Annahme eines Vermittlungsvorschlags, demzufolge die Krönungsfahrt zwar fortgesetzt, in der Zwischenzeit aber ein Verhör der Gesandten des Baseler Konzils und Papst Eugens durch königliche und kurfürstliche Bevollmächtigte vorgenommen und der Reichstag dann nach der Rückkehr des Königs, für die der 8. Juli in Aussicht genommen wurde, cröffnet werden sollte (vgl. nr. 238). Nachdem der König am 4. und 5. Juni erneute, auf den 8. Juli lautende Ein- ladungen5 an die Reichsstände zum Besuch des Reichstags hatte ergehen lassen und 30 Chiemsee, der Landvogt im Elsaß Markgraf Wil- hof bis 1493 (Mittheilungen des Instituts für Öster- reichische Geschichtsforschung, Ergänzungsband 3) helm von Hachberg, der Reichslandvogt in Schwaben Jakob Truchseß zu Waldburg, Ritter Hans von S. 276-277. 2 In Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6697 orig. 85 Neipperg und Walter Zebinger. (Zürich Staats-A. membr. lit. pat. c. sig. pend. Urkunden der Stadt und Landschaft nr. 1636 cop. 8 Markgraf Albrecht versprach am 13. April 1442 chart. coaeva mit Schnitten und der Schlußbemer- kung scriptum Frankfordie die lune ante festum dem Erzbischof Jakob von Trier für den Fall, daß corporis Christi [Mai 28]; gedr. Amtliche Samm- er eine Heirat zwischen ihm und der Witwe König 40 lung der älteren eidgenössischen Abschiede 2, 155 Albrechts zustande bringe, ein Jahrgeld von 1500 bis 159.) rheinischen Gulden und ein ebensolches dem Bruder 1 Vgl. Hegel a. a. O. 3, 374. — Die wohl durch des Erzbischofs Arnold dem Jüngern von Sirck, behielt sich aber die Ablösung der beiden Beträge Konrad Zeidlers Ableben erleichterte Veränderung in der Leitung der Kanzlei ist im Reichsregistratur- mit 20000 Gulden vor. Datum Fr. v. miseri- 45 buch O auf fol. 135a durch folgende Bemerkung cordia domini [April 13] 1442 (Koblenz Staats-A. kenntlich gemacht: Anno domini millesimo quadrin- Kurtrier, Staats-A., Urkunden nr. 1727 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend.; das Original ist so stark gentesimo quadragesimo secundo vigesima quarta die mensis maji per reverendissimum in Christo patrem beschädigt und die Schrift so verwischt, daß der Inhalt der Urkunde sich nicht überall genau fest- dominum Jacobum dei gracia archiepiscopum Treve- 50 rensem per Galliam ac regnum Arelatense archican- stellen läßst). " Man vergleiche die einschlägige Anmerkung zu cellarium necnon aule Romane regie cancellarium in- nr. 238. ceptum est presens registrum. Man vergleiche auch 5 Vgl. nrr. 118 und 119. Seeliger, Die Registerführung am Deutschen Königs-
Einleitung. 157 vertretenden Reichskanzlers durch Uberreichung des Reichssiegels am 20. Mai 1 und das am 21. Mai urkundlich ausgefertigte Gelöbnis2, eine Verständigung mit Herzog Philipp von Burgund über die Ansprüche und Forderungen des Reichs an Holland, Brabant und Zeeland nur unter der Voraussetzung herbeizuführen, daß der Herzog die Befriedigung 5 der Herzogin Elisabeth von Görlitz mit den 22000 rheinischen Gulden in bar und den 4000 rheinischen Gulden jährlicher Leibrente übernehme, die ihr in ihrem durch Erz- bischof Jakob von Trier vermittelten Vertrage mit den Herzögen Friedrich und Wilhelm von Sachsen zugesichert worden seien, so daßs sie dadurch in den Stand gesetzt werde, das Herzogtum Luxemburg an Herzog Wilhelm und dessen künftige Gemahlin Anna aus- 10 zufolgen. Inwiewcit etwa bei dieser Gelegenheit auch die Frage einer Vermählung von Annas Mutter Königin Elisabeth von Ungarn mit Markgraf Albrecht von Brandenburg erwogen wurde3, entzieht sich der Kenntnis. Am Pfingstmontag (21. Mai) trat der König die Weiterreise an, zunächst nach Neustadt an der Aisch. Am 22. war er in Kitzingen, am 23. in Würzburg, am 24. 15 und 25. in Wertheim und am 26. in Aschaffenburg. Am Trinitatissonntag (27. Mai) zog er in Frankfurt ein. Die Frage war jetzt: sollte der Reichstag, trotzdem der in den Einladungen fest- gesetzte Termin längst verstrichen war, noch eröffnet oder die Krönungsfahrt fortgesetzt werden? Einige der anwesenden Kurfürsten, offenbar die Erzbischöfe von Mainz und 20 Trier, wollten wenigstens die Kirchenfrage sogleich erledigt wissen. Der König dagegen war für die Fahrt nach Aachen und den ungesäumten Vollzug der Krönung, vermutlich weil er bei der geringen Anzahl der nach Frankfurt gekommenen Reichsstände an der Möglichkeit eines befriedigenden Ergebnisses der Verhandlungen zweifelte. Besprechungen mit den Kurfürsten und Fürsten führten schließlich, wahrscheinlich am 1. Juni4, zur 25 Annahme eines Vermittlungsvorschlags, demzufolge die Krönungsfahrt zwar fortgesetzt, in der Zwischenzeit aber ein Verhör der Gesandten des Baseler Konzils und Papst Eugens durch königliche und kurfürstliche Bevollmächtigte vorgenommen und der Reichstag dann nach der Rückkehr des Königs, für die der 8. Juli in Aussicht genommen wurde, cröffnet werden sollte (vgl. nr. 238). Nachdem der König am 4. und 5. Juni erneute, auf den 8. Juli lautende Ein- ladungen5 an die Reichsstände zum Besuch des Reichstags hatte ergehen lassen und 30 Chiemsee, der Landvogt im Elsaß Markgraf Wil- hof bis 1493 (Mittheilungen des Instituts für Öster- reichische Geschichtsforschung, Ergänzungsband 3) helm von Hachberg, der Reichslandvogt in Schwaben Jakob Truchseß zu Waldburg, Ritter Hans von S. 276-277. 2 In Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6697 orig. 85 Neipperg und Walter Zebinger. (Zürich Staats-A. membr. lit. pat. c. sig. pend. Urkunden der Stadt und Landschaft nr. 1636 cop. 8 Markgraf Albrecht versprach am 13. April 1442 chart. coaeva mit Schnitten und der Schlußbemer- kung scriptum Frankfordie die lune ante festum dem Erzbischof Jakob von Trier für den Fall, daß corporis Christi [Mai 28]; gedr. Amtliche Samm- er eine Heirat zwischen ihm und der Witwe König 40 lung der älteren eidgenössischen Abschiede 2, 155 Albrechts zustande bringe, ein Jahrgeld von 1500 bis 159.) rheinischen Gulden und ein ebensolches dem Bruder 1 Vgl. Hegel a. a. O. 3, 374. — Die wohl durch des Erzbischofs Arnold dem Jüngern von Sirck, behielt sich aber die Ablösung der beiden Beträge Konrad Zeidlers Ableben erleichterte Veränderung in der Leitung der Kanzlei ist im Reichsregistratur- mit 20000 Gulden vor. Datum Fr. v. miseri- 45 buch O auf fol. 135a durch folgende Bemerkung cordia domini [April 13] 1442 (Koblenz Staats-A. kenntlich gemacht: Anno domini millesimo quadrin- Kurtrier, Staats-A., Urkunden nr. 1727 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend.; das Original ist so stark gentesimo quadragesimo secundo vigesima quarta die mensis maji per reverendissimum in Christo patrem beschädigt und die Schrift so verwischt, daß der Inhalt der Urkunde sich nicht überall genau fest- dominum Jacobum dei gracia archiepiscopum Treve- 50 rensem per Galliam ac regnum Arelatense archican- stellen läßst). " Man vergleiche die einschlägige Anmerkung zu cellarium necnon aule Romane regie cancellarium in- nr. 238. ceptum est presens registrum. Man vergleiche auch 5 Vgl. nrr. 118 und 119. Seeliger, Die Registerführung am Deutschen Königs-
Strana 158
158 Krönung zu Aachen am 17, Juni 1442, nachdem er am 5. Juni die schon an anderer Stelle! erwähnten Vereinbarungen. mit den Herzögen Friedrich und Wilhelm von Sachsen wegen Auslieferung seines Mündels der Erzherzogin Anna von Österreich, der Braut Herzog Wilhclms, an. einem: der. beiden Herzöge getroffen hatte, brach er am 6. Juni zu. Schiff? mit den Kurfürsten von Mainz, Trier und Sachsen, dem im Auftrage des Papstes Feliz und des Baseler Konzils nach s Frankfurt gekommenen Konzilspräsidenten Kardinal Louis d'Aleman? und zahlreichen Bischófen, Fürsten, Grafen, Herren, Riltern, Knechten. und. reichsstüdtischen. Gesandlen nach Aachen auf. Die Fahrt ging am ersten. Tage mur bis Mainz, wo ein dreitügiger Aufenthalt ge- nommen wurde. Hier stieß Kurfürst Ludwig von der Pfalz zum Gefolge. Am 9. Juni 10 gelangte der König, nach kurzer Fahrtunterbrechung in Eltville, bis Bacharach, am 10. bis Koblenz * und am 11., nach Fahrtunterbrechung bei Schloß Hammerstein, bis Bonn, wo ihn der Erzbischof von Köln erwartete und sein den Landweg benutzendes Gefolge zu ihm stieß 5. Von hier setete er am 13. die Reise zu Lande nach Lechenich und von da am 14. nach Düren fort. Am 15. ritt er im Geleit Herzog Gerhards. von. Jülich 5. in ws Aachen ein. Am darauf folgenden Sonntag, dem 17. Juni, erfolgte die Krönung durch den Erzbischof von. Kóln *. ! Vgl. RTA. 15, 127. ? Vgl. die Frankfurter Aufzeichnungen bei Janssen 2, 48. * Vgl. die. Einleitung zu lit. FW der nächsten Hauptabteilung. * Eberhard Windecke berichtet in seinen Denk- würdigkeiten (Ausgabe Altmanns S. 467), daß der König. auch Rense besucht habe und dort in der üblichen Weise auf den Königsstuhl gesetzt worden sei. Das müfite also am 10. Juni geschehen sein Aber Windetke ist ein recht unsicherer Gewährs- mann (er fabeli ja. awch von einer Altarsetzung des‘ Königs in Mainz). Kein anderer Bericht- erstatter, weder der offizielle (vgl. lit. D) noch der Frankfurter (vgl. Janssen 2, 48) wissen etwas von dem Vorgang. Wahrscheinlich hatte Windecke ge- hört, daß das den Landweg benutzende königliche und fürstliche Gefolge Rense berührte, und schloß daraus auf die Anwesenheit des Königs. — Auch für einen Besuch Renses auf dem Rückwege von Aachen, etwa von Boppard aus, wo der König am 30. Juni weilte, fehlen Belege. Immerhin ließe sich dafür geltend machen, daß die Einwohner Renses nach der Rückkehr des Königs nach Frankfurt die Bestätigung und Erneuerung eines ihnen von Karl IV. am 9. Juli 1376 verliehenen Privilegs er- hielten, laut. dessen sie den KónigsstuM im Stande erhalten und Zollfreiheit zu Lande zwischen ihrer Stadt und dem Schloß Capellen genießen sollten (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 41* cop. chart. coaeva, unterfertigt Jacobus de Lyanß; vgl. Chmel nr. 1013, auch RTA. 1 nr. 96). Die Urkunde ist nicht datiert, gehört aber, nach ihrer Stellung im Reichsregistraturbuch zu. wrteilen, in das letzte Drittel des Juli. 5 Eberhard Windecke (Altmann S. 467) schätzt das Gefolge des Königs in ganz phamtastischer Weise auf ziemlich 11000 Pferde. * Vgl. unten lit. A. — Die Pfälzischen Akten der Aachener Krönung K. Karls V. (München Geh. Síaats- A. K. bl. 97/2) enthalten auf fol. 130% 20 eine Ordenung und vermerk, wie konig Friderich von Deuwern gein Ach geritten und gezogen ist, die von den Räten des Kurfürsten: von Trier im Oktober 1520 während der Kölner Verhandlungen über die Zugsordnung beim Einritt Karls V. und 26 der Kurfürsten in Aachen vorgelegt wurde. Sie wurde schon damals vom Pfälzischen Kanzler Venningen als „dunkel“ bezeichnet (vgl. Deut- sche Reichstagsakten unter K. Karl V. 2, 88 Anm. ?).. Von Verwertung gleichzeitiger Quellen so kann bei ihr keine Rede sein; sie steht in ganz offenkundigem' Widerspruch zur Überlieferung. Offenbar handelt es sich um ein. Trierisches, für den besonderen. Zweck hergestelltes Machwerk. ' Der Erzbischof erhielt am 18. Juni ein kóig- 35 liches Transsumpt der ihm und seinen Vorgängern sowie der Kölner Kirche von den Römischen Kai- sern und Königen erteilten libertates littore conccs- siones et donaciones, wie sie den Aquispgrani 1414 ipso die nostro coronacionis, que fuit octava novem- 40 bris, H. 28 v. 5 datierten Urkunden K. Sigmunds [vgl. Alimann nrr. 1980 und 1281]. eingefügt wor- den waren, dat. Aquisgrani 1442 decima octava die mensis junii r. 2; Unterfertigung Ad m. d. v. || Jacobus de Lynü decretorum doetor (Düsseldorf 45 Staats- A. Kóln, Erzatift, Urkunden nr. 1712 orig. membr. lii. pat. c. sig. majest. pend. deperd., Heft von 24 Blüttern; der Registraturvermerk Registrata Jacobus Widerl steht hier unter der Unterfertigung und zwischen ihn und diese ist folgende von Wi- 5o derl geschriebene Bemerkung eingeschoben: Et verba in margine septimi folii hujus voluminis, scilicet ista „cum omnibua juribus honoribus profectibus et per- tinenciis suis extiterit" eciam in originali continen- tur; que ex in&dvertencia scriptoris ibidem omissa 55
158 Krönung zu Aachen am 17, Juni 1442, nachdem er am 5. Juni die schon an anderer Stelle! erwähnten Vereinbarungen. mit den Herzögen Friedrich und Wilhelm von Sachsen wegen Auslieferung seines Mündels der Erzherzogin Anna von Österreich, der Braut Herzog Wilhclms, an. einem: der. beiden Herzöge getroffen hatte, brach er am 6. Juni zu. Schiff? mit den Kurfürsten von Mainz, Trier und Sachsen, dem im Auftrage des Papstes Feliz und des Baseler Konzils nach s Frankfurt gekommenen Konzilspräsidenten Kardinal Louis d'Aleman? und zahlreichen Bischófen, Fürsten, Grafen, Herren, Riltern, Knechten. und. reichsstüdtischen. Gesandlen nach Aachen auf. Die Fahrt ging am ersten. Tage mur bis Mainz, wo ein dreitügiger Aufenthalt ge- nommen wurde. Hier stieß Kurfürst Ludwig von der Pfalz zum Gefolge. Am 9. Juni 10 gelangte der König, nach kurzer Fahrtunterbrechung in Eltville, bis Bacharach, am 10. bis Koblenz * und am 11., nach Fahrtunterbrechung bei Schloß Hammerstein, bis Bonn, wo ihn der Erzbischof von Köln erwartete und sein den Landweg benutzendes Gefolge zu ihm stieß 5. Von hier setete er am 13. die Reise zu Lande nach Lechenich und von da am 14. nach Düren fort. Am 15. ritt er im Geleit Herzog Gerhards. von. Jülich 5. in ws Aachen ein. Am darauf folgenden Sonntag, dem 17. Juni, erfolgte die Krönung durch den Erzbischof von. Kóln *. ! Vgl. RTA. 15, 127. ? Vgl. die Frankfurter Aufzeichnungen bei Janssen 2, 48. * Vgl. die. Einleitung zu lit. FW der nächsten Hauptabteilung. * Eberhard Windecke berichtet in seinen Denk- würdigkeiten (Ausgabe Altmanns S. 467), daß der König. auch Rense besucht habe und dort in der üblichen Weise auf den Königsstuhl gesetzt worden sei. Das müfite also am 10. Juni geschehen sein Aber Windetke ist ein recht unsicherer Gewährs- mann (er fabeli ja. awch von einer Altarsetzung des‘ Königs in Mainz). Kein anderer Bericht- erstatter, weder der offizielle (vgl. lit. D) noch der Frankfurter (vgl. Janssen 2, 48) wissen etwas von dem Vorgang. Wahrscheinlich hatte Windecke ge- hört, daß das den Landweg benutzende königliche und fürstliche Gefolge Rense berührte, und schloß daraus auf die Anwesenheit des Königs. — Auch für einen Besuch Renses auf dem Rückwege von Aachen, etwa von Boppard aus, wo der König am 30. Juni weilte, fehlen Belege. Immerhin ließe sich dafür geltend machen, daß die Einwohner Renses nach der Rückkehr des Königs nach Frankfurt die Bestätigung und Erneuerung eines ihnen von Karl IV. am 9. Juli 1376 verliehenen Privilegs er- hielten, laut. dessen sie den KónigsstuM im Stande erhalten und Zollfreiheit zu Lande zwischen ihrer Stadt und dem Schloß Capellen genießen sollten (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 41* cop. chart. coaeva, unterfertigt Jacobus de Lyanß; vgl. Chmel nr. 1013, auch RTA. 1 nr. 96). Die Urkunde ist nicht datiert, gehört aber, nach ihrer Stellung im Reichsregistraturbuch zu. wrteilen, in das letzte Drittel des Juli. 5 Eberhard Windecke (Altmann S. 467) schätzt das Gefolge des Königs in ganz phamtastischer Weise auf ziemlich 11000 Pferde. * Vgl. unten lit. A. — Die Pfälzischen Akten der Aachener Krönung K. Karls V. (München Geh. Síaats- A. K. bl. 97/2) enthalten auf fol. 130% 20 eine Ordenung und vermerk, wie konig Friderich von Deuwern gein Ach geritten und gezogen ist, die von den Räten des Kurfürsten: von Trier im Oktober 1520 während der Kölner Verhandlungen über die Zugsordnung beim Einritt Karls V. und 26 der Kurfürsten in Aachen vorgelegt wurde. Sie wurde schon damals vom Pfälzischen Kanzler Venningen als „dunkel“ bezeichnet (vgl. Deut- sche Reichstagsakten unter K. Karl V. 2, 88 Anm. ?).. Von Verwertung gleichzeitiger Quellen so kann bei ihr keine Rede sein; sie steht in ganz offenkundigem' Widerspruch zur Überlieferung. Offenbar handelt es sich um ein. Trierisches, für den besonderen. Zweck hergestelltes Machwerk. ' Der Erzbischof erhielt am 18. Juni ein kóig- 35 liches Transsumpt der ihm und seinen Vorgängern sowie der Kölner Kirche von den Römischen Kai- sern und Königen erteilten libertates littore conccs- siones et donaciones, wie sie den Aquispgrani 1414 ipso die nostro coronacionis, que fuit octava novem- 40 bris, H. 28 v. 5 datierten Urkunden K. Sigmunds [vgl. Alimann nrr. 1980 und 1281]. eingefügt wor- den waren, dat. Aquisgrani 1442 decima octava die mensis junii r. 2; Unterfertigung Ad m. d. v. || Jacobus de Lynü decretorum doetor (Düsseldorf 45 Staats- A. Kóln, Erzatift, Urkunden nr. 1712 orig. membr. lii. pat. c. sig. majest. pend. deperd., Heft von 24 Blüttern; der Registraturvermerk Registrata Jacobus Widerl steht hier unter der Unterfertigung und zwischen ihn und diese ist folgende von Wi- 5o derl geschriebene Bemerkung eingeschoben: Et verba in margine septimi folii hujus voluminis, scilicet ista „cum omnibua juribus honoribus profectibus et per- tinenciis suis extiterit" eciam in originali continen- tur; que ex in&dvertencia scriptoris ibidem omissa 55
Strana 159
Einleitung. 159 Eine gleichzeitig hergestellte Liste der am Krönungstage und während des bis zum 21. Juni dauernden Aufenthalts des Königs in Aachen Anwesenden ist nicht vorhanden. Die von Seemüller mitgeteilte stammt, wie schon angedeutet, aus späterer Zeit und be- rücksichtigt zudem nicht ausschließslich die Aachener Umgebung des Königs, sondern zählt 5 ganz allgemein die Teilnehmer an der Krönungsfahrt auf, ohne Rücksicht darauf, ob sie mit in Aachen waren oder nur bis Frankfurt mitritten oder auch erst später zum Gefolge des Königs stießen, und ohne Vollständigkeit zu erstreben. Im allgemeinen wird man sagen können, daß die Mehrzahl der oben als Nürnberger Besucher des Königs Nach- gewiesenen auch in Aachen anwesend war. Neben ihnen wären auf Grund von Urkunden 10 und Berichten noch zu nennen die Kurfürsten von Mainz, Köln, Brandenburg und der Pfalz, die Herzöge Gerhard von Jülich, Arnold von Geldern und Johann von Cleve 1, Gesandte Herzog Philipps von Burgund2, Bischof Johann von Lüttich, Abt Heinrich von Stablo, Vertreter des Abts von St. Trond und die Gefährten des Kardinals von Arles, nemlich Archidiakon Dr. Wilhelm Huyn von Metz, Domherr von Amiens Dr. theol. Thomas 15 von Courcelles und der Baseler Domdechant Johannes Wiler, ferner die Grafen Friedrich von Zweibrücken und Philipp von Katzenellenbogen und Gesandte des Salzburger Dom- kapitels (der Assessor der erzbischöflichen Kurie Johannes von Hellburg und der Professor der Theologie Johannes Sachs) und der Städte Frankfurt (Walter Schwarzenberg der Altere), Nürnberg (Karl Holzschuher, Berthold Volkmer, Johannes Marquardi), Colmar 20 (Andreas Westhaus) und Kaysersberg. Der Abdruck des gesamten, auf die einzelnen Phasen der Krönungsfahrt bezüglichen Materials hätte sich kaum rechtfertigen lassen, zumal der wichtigere Teil, darunter die wertvollen Nürnberger Aufzewhnungen, schon von Hegel in den Chroniken der Deutschen Städte mitgeteilt oder verwertet worden ist. Eine Ausnahme war nur hinsichtlich der 25 den Zug nach Frankfurt, also zum Reichstag, und das Geleit des Königs und der Kur- fürsten nach Aachen berührenden Schriftstücke zu machen. Jene haben unter der Rubrik „Besuch des Tages" in lit. F der nächsten, diese in lit. A der vorliegenden Hauptabteilung Aufnahme gefunden. Dagegen waren hier abzudrucken die der Krönung selbst und den mit ihr zusammenhängenden Handlungen geltenden Akten (lit. B), die letzteren jedoch so unter Ausschluß der Urkunden über Lehens- und Privilegienerteilungen3, ferner die Krönungsanzeigen (lit. C) und vor allem die glücklicherweise sehr eingehenden Berichte über Einzug und Aufenthalt des Königs in Aachen und die Krönung (lit. D), endlich das Wenige, was sich über städtische Ausgaben auffinden ließ (lit. E). A. Geleit nr. 98-99. 35 Die an der Krönungsfahrt teilnehmenden geistlichen und weltlichen Fürsten, Grafen, Herren, Ritter und Gesandten und wer sonst noch dem König von Frankfurt nach Aachen fuerunt, prout vidi ego Jacobus [scil. de Lynß] pre- dictus; der betreffende Nachtrag gehört zu einer Urkunde K. Karls IV. vom 25. August 1352 [vgl. 40 Böhmer-Huber nr. 1505], ist aber nicht von Widerl geschrieben). An demselben Tage transsumierte der König in einer zweiten Urkunde neben jenen Pri- vilegien auch noch Urkunden K. Sigmunds vom 21. November 1414 und 8. Märs 1422 svgl. Alt- 45 mann nrr. 1329 und 4758]; dat. Aquisgrani decima octava die mensis junii 1442 r. 2 [orig. r. 3]; Unterfertigung Ad m. d. r. Wilhelmus I Tacz cano- nicus Frisingensis (a. a. O. nr. 1712 Vidimus des officialis curie Coloniensis von 1469 feria 2. post Katherine virginis [Nov. 27], orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., Heft von 24 Pergamentblättern und einem Papierblatt). Laut Windecke (a. a. O. S. 467-468) waren auch vil schone jungfrouwen und frouwen, wol 16 her- zoginnen und vil grefin und frigin und besunder vil schone Franzosier frouwen anwesend. 2 Vgl. nr. 260«. s Wir folgen dabei dem Beispiel Weizsäckers und Kerlers, die in den Bänden 1 und 7 der Reichstags- akten alle bei Gelegenheit der Krönungen K. Wen- zels und K. Sigmunds ausgestellten Urkunden weg- gelassen haben. Vgl. auch RTA. Bd. 1 Vorwort S. LV.
Einleitung. 159 Eine gleichzeitig hergestellte Liste der am Krönungstage und während des bis zum 21. Juni dauernden Aufenthalts des Königs in Aachen Anwesenden ist nicht vorhanden. Die von Seemüller mitgeteilte stammt, wie schon angedeutet, aus späterer Zeit und be- rücksichtigt zudem nicht ausschließslich die Aachener Umgebung des Königs, sondern zählt 5 ganz allgemein die Teilnehmer an der Krönungsfahrt auf, ohne Rücksicht darauf, ob sie mit in Aachen waren oder nur bis Frankfurt mitritten oder auch erst später zum Gefolge des Königs stießen, und ohne Vollständigkeit zu erstreben. Im allgemeinen wird man sagen können, daß die Mehrzahl der oben als Nürnberger Besucher des Königs Nach- gewiesenen auch in Aachen anwesend war. Neben ihnen wären auf Grund von Urkunden 10 und Berichten noch zu nennen die Kurfürsten von Mainz, Köln, Brandenburg und der Pfalz, die Herzöge Gerhard von Jülich, Arnold von Geldern und Johann von Cleve 1, Gesandte Herzog Philipps von Burgund2, Bischof Johann von Lüttich, Abt Heinrich von Stablo, Vertreter des Abts von St. Trond und die Gefährten des Kardinals von Arles, nemlich Archidiakon Dr. Wilhelm Huyn von Metz, Domherr von Amiens Dr. theol. Thomas 15 von Courcelles und der Baseler Domdechant Johannes Wiler, ferner die Grafen Friedrich von Zweibrücken und Philipp von Katzenellenbogen und Gesandte des Salzburger Dom- kapitels (der Assessor der erzbischöflichen Kurie Johannes von Hellburg und der Professor der Theologie Johannes Sachs) und der Städte Frankfurt (Walter Schwarzenberg der Altere), Nürnberg (Karl Holzschuher, Berthold Volkmer, Johannes Marquardi), Colmar 20 (Andreas Westhaus) und Kaysersberg. Der Abdruck des gesamten, auf die einzelnen Phasen der Krönungsfahrt bezüglichen Materials hätte sich kaum rechtfertigen lassen, zumal der wichtigere Teil, darunter die wertvollen Nürnberger Aufzewhnungen, schon von Hegel in den Chroniken der Deutschen Städte mitgeteilt oder verwertet worden ist. Eine Ausnahme war nur hinsichtlich der 25 den Zug nach Frankfurt, also zum Reichstag, und das Geleit des Königs und der Kur- fürsten nach Aachen berührenden Schriftstücke zu machen. Jene haben unter der Rubrik „Besuch des Tages" in lit. F der nächsten, diese in lit. A der vorliegenden Hauptabteilung Aufnahme gefunden. Dagegen waren hier abzudrucken die der Krönung selbst und den mit ihr zusammenhängenden Handlungen geltenden Akten (lit. B), die letzteren jedoch so unter Ausschluß der Urkunden über Lehens- und Privilegienerteilungen3, ferner die Krönungsanzeigen (lit. C) und vor allem die glücklicherweise sehr eingehenden Berichte über Einzug und Aufenthalt des Königs in Aachen und die Krönung (lit. D), endlich das Wenige, was sich über städtische Ausgaben auffinden ließ (lit. E). A. Geleit nr. 98-99. 35 Die an der Krönungsfahrt teilnehmenden geistlichen und weltlichen Fürsten, Grafen, Herren, Ritter und Gesandten und wer sonst noch dem König von Frankfurt nach Aachen fuerunt, prout vidi ego Jacobus [scil. de Lynß] pre- dictus; der betreffende Nachtrag gehört zu einer Urkunde K. Karls IV. vom 25. August 1352 [vgl. 40 Böhmer-Huber nr. 1505], ist aber nicht von Widerl geschrieben). An demselben Tage transsumierte der König in einer zweiten Urkunde neben jenen Pri- vilegien auch noch Urkunden K. Sigmunds vom 21. November 1414 und 8. Märs 1422 svgl. Alt- 45 mann nrr. 1329 und 4758]; dat. Aquisgrani decima octava die mensis junii 1442 r. 2 [orig. r. 3]; Unterfertigung Ad m. d. r. Wilhelmus I Tacz cano- nicus Frisingensis (a. a. O. nr. 1712 Vidimus des officialis curie Coloniensis von 1469 feria 2. post Katherine virginis [Nov. 27], orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., Heft von 24 Pergamentblättern und einem Papierblatt). Laut Windecke (a. a. O. S. 467-468) waren auch vil schone jungfrouwen und frouwen, wol 16 her- zoginnen und vil grefin und frigin und besunder vil schone Franzosier frouwen anwesend. 2 Vgl. nr. 260«. s Wir folgen dabei dem Beispiel Weizsäckers und Kerlers, die in den Bänden 1 und 7 der Reichstags- akten alle bei Gelegenheit der Krönungen K. Wen- zels und K. Sigmunds ausgestellten Urkunden weg- gelassen haben. Vgl. auch RTA. Bd. 1 Vorwort S. LV.
Strana 160
160 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. folgte standen gemäß dem geltenden Recht 1 unter dem Schutz des Königs und bedurften darum keines besondern Geleitsversprechens weder für den Durchzug durch die Gebiete der vier Rheinischen Kurfürsten zwischen Frankfurt und Lechenich noch für den durch das Herzogtum Jülich, geschweige denn für den Aufenthalt in der Krönungsstadt Aachen. Um so auffallender ist das Geleitsbegehren des Erzbischofs Jakob von Trier an Herzog Gerhard von Jülich, von dem unsere nr. 98 Kunde gibt, auffallend nicht nur dadurch, daßt es überhaupt gestellt wird, sondern auch dadurch, daß der Erzbischof so geflissent- lich seine Eigenschaft als Kurfürst und Kanzler und seine Zugehörigkeit zur Umgebung des Königs betont und sein Begehren außer auf die eigene Person und das Gefolge eigens auch noch auf Hab, Gut, Pferd und Wagen ausdehnt. Um des letzteren Umstandes 10 willen könnte man sich zu der Annahme versucht fühlen, daß ein Teil des nicht unbeträcht- lichen erzbischöflichen Gefolges, das am Einritt in Aachen teilnahm (vgl. nr. 109 art. 5), samt den Wagen mit Gewändern, Kostbarkeiten und andern Dingen, deren der Erzbischof während des Aachener Aufenthalts bedurfte, infolge des unerwartet schnellen Aufbruchs des Königs Frankfurt nicht mehr zu erreichen vermocht hatte 2 und darum auf anderem 15 Wege dem Jülichschen Gebiet zustreben sollte, um sich dem Erzbischof vielleicht in Düren oder kurz vor Aachen anzuschließen. Aber wahrscheinlich handelte es sich nur um die Wahrung einer durch den Anspruch des Herzogs von Jülich auf das Geleit nach Aachen 3 gebotenen Form. So scheint auch der Herzog das erzbischöfliche Ersuchen aufgefaßt zu haben, da er in seiner Antwort, unserer nr. 99, nur auf seine Verpflichtung, den König, 20 die Kurfürsten und das beiderseitige Gefolge durch seine Lande zu geleiten, verweist, den Wunsch des Erzbischofs nach Ausdehnung des Geleits auf Hab, Gut, Pferd und Wagen aber nicht weiter berücksichtigt. Daß er auch die Kanzlerwürde des Erzbischofs mit Stillschweigen übergeht, kann Zufall sein, verdient aber immerhin hervorgehoben zu werden. Mag es sich nun mit dem erzbischöflichen Ersuchen und der herzoglichen Antwort i5 so oder so verhalten, jedenfalls sind die beiden bisher unbekannten Schriftstücke wertvolle Beiträge zur Geschichte der landesfürstlichen Hoheitsrechte im allgemeinen und des Ge- leitsrechts im besondern. B. Krönungsakten nr. 100-105. „Festsetzungen des Erzbischofs Dietrich von Köln für die bevorstchende Krönung 30 König Friedrichs III. in Aachen“ ist der Titel, den Joseph Hansen4 einem nicht sehr umfangreichen Aktenstück gegeben hat, von dem sich Abschrift in einem Kindlingerschen Manuskript des Münsterschen Staatsarchivs befindet. Es enthält im wesentlichen nur Anordnungen für den Empfang des Königs beim Eintritt ins Aachener Krönungsstift und für das der Krönung folgende Krönungsmahl; für die Krönung selbst ist auf den 35 „liber coronacionis" verwiesen. Der Abschreiber scheint in Beziehungen zur Kurkölni- 1 den Vorritt vor den Kurfürsten zu begründen (vgl. Vgl. Uhlmann, König Sigmunds Geleit für Hus Deutsche Reichstagsakten unter Kaiser Karl V. und das Geleit im Mittelalter (Hallische Beiträge 2, 88 Anm. 2). Sein Ursprung ist nicht mit Sicher- zur Geschichtsforschung hrsg. von Th. Lindner heit zu ermitteln. In den kaiserlichen und könig- 40 Heft 5, Halle 1894) S. 47 ff. 2 Daß der Erzbischof schon in Nürnberg nur lichen Privilegien wird seiner nicht gedacht. Viel- leicht ist er hergeleitet aus dem Geleit von Köln einen geringen Teil seines Gefolges bei sich hatte, nach Bergheim und von da nach Aachen, das die ergibt sich aus den von Hegel a. a. O. 3, 364 ab- Herzöge laut Urkunde Pf. Ruprechts des Altern gedruckten Nürnberger Aufzeichnungen. s Dieser Anspruch der Herzöge von Jülich auf vom 6. Oktober 1394 von den Pfalzgrafen zu Lehen 45 trugen (vgl. Lacomblet, Urkundenbuch für die Ge- das Geleit des Königs und der Kurfürsten wird schichte des Niederrheins 3, 882-883 nr. 997). auch in den Berichten über die Krönung K. Maxi- “ Hansen, Zur Krönung K. Friedrichs III. in milians I. erwähnt, und im Jahre 1520 wurde er Aachen im Juni 1442 (Zeitschrift des Aachener beim Einzuge K. Karls V. in Aachen von Herzog Geschichtsvereins 9, 212-213). Johann III. herangezogen, um den Anspruch auf 50
160 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. folgte standen gemäß dem geltenden Recht 1 unter dem Schutz des Königs und bedurften darum keines besondern Geleitsversprechens weder für den Durchzug durch die Gebiete der vier Rheinischen Kurfürsten zwischen Frankfurt und Lechenich noch für den durch das Herzogtum Jülich, geschweige denn für den Aufenthalt in der Krönungsstadt Aachen. Um so auffallender ist das Geleitsbegehren des Erzbischofs Jakob von Trier an Herzog Gerhard von Jülich, von dem unsere nr. 98 Kunde gibt, auffallend nicht nur dadurch, daßt es überhaupt gestellt wird, sondern auch dadurch, daß der Erzbischof so geflissent- lich seine Eigenschaft als Kurfürst und Kanzler und seine Zugehörigkeit zur Umgebung des Königs betont und sein Begehren außer auf die eigene Person und das Gefolge eigens auch noch auf Hab, Gut, Pferd und Wagen ausdehnt. Um des letzteren Umstandes 10 willen könnte man sich zu der Annahme versucht fühlen, daß ein Teil des nicht unbeträcht- lichen erzbischöflichen Gefolges, das am Einritt in Aachen teilnahm (vgl. nr. 109 art. 5), samt den Wagen mit Gewändern, Kostbarkeiten und andern Dingen, deren der Erzbischof während des Aachener Aufenthalts bedurfte, infolge des unerwartet schnellen Aufbruchs des Königs Frankfurt nicht mehr zu erreichen vermocht hatte 2 und darum auf anderem 15 Wege dem Jülichschen Gebiet zustreben sollte, um sich dem Erzbischof vielleicht in Düren oder kurz vor Aachen anzuschließen. Aber wahrscheinlich handelte es sich nur um die Wahrung einer durch den Anspruch des Herzogs von Jülich auf das Geleit nach Aachen 3 gebotenen Form. So scheint auch der Herzog das erzbischöfliche Ersuchen aufgefaßt zu haben, da er in seiner Antwort, unserer nr. 99, nur auf seine Verpflichtung, den König, 20 die Kurfürsten und das beiderseitige Gefolge durch seine Lande zu geleiten, verweist, den Wunsch des Erzbischofs nach Ausdehnung des Geleits auf Hab, Gut, Pferd und Wagen aber nicht weiter berücksichtigt. Daß er auch die Kanzlerwürde des Erzbischofs mit Stillschweigen übergeht, kann Zufall sein, verdient aber immerhin hervorgehoben zu werden. Mag es sich nun mit dem erzbischöflichen Ersuchen und der herzoglichen Antwort i5 so oder so verhalten, jedenfalls sind die beiden bisher unbekannten Schriftstücke wertvolle Beiträge zur Geschichte der landesfürstlichen Hoheitsrechte im allgemeinen und des Ge- leitsrechts im besondern. B. Krönungsakten nr. 100-105. „Festsetzungen des Erzbischofs Dietrich von Köln für die bevorstchende Krönung 30 König Friedrichs III. in Aachen“ ist der Titel, den Joseph Hansen4 einem nicht sehr umfangreichen Aktenstück gegeben hat, von dem sich Abschrift in einem Kindlingerschen Manuskript des Münsterschen Staatsarchivs befindet. Es enthält im wesentlichen nur Anordnungen für den Empfang des Königs beim Eintritt ins Aachener Krönungsstift und für das der Krönung folgende Krönungsmahl; für die Krönung selbst ist auf den 35 „liber coronacionis" verwiesen. Der Abschreiber scheint in Beziehungen zur Kurkölni- 1 den Vorritt vor den Kurfürsten zu begründen (vgl. Vgl. Uhlmann, König Sigmunds Geleit für Hus Deutsche Reichstagsakten unter Kaiser Karl V. und das Geleit im Mittelalter (Hallische Beiträge 2, 88 Anm. 2). Sein Ursprung ist nicht mit Sicher- zur Geschichtsforschung hrsg. von Th. Lindner heit zu ermitteln. In den kaiserlichen und könig- 40 Heft 5, Halle 1894) S. 47 ff. 2 Daß der Erzbischof schon in Nürnberg nur lichen Privilegien wird seiner nicht gedacht. Viel- leicht ist er hergeleitet aus dem Geleit von Köln einen geringen Teil seines Gefolges bei sich hatte, nach Bergheim und von da nach Aachen, das die ergibt sich aus den von Hegel a. a. O. 3, 364 ab- Herzöge laut Urkunde Pf. Ruprechts des Altern gedruckten Nürnberger Aufzeichnungen. s Dieser Anspruch der Herzöge von Jülich auf vom 6. Oktober 1394 von den Pfalzgrafen zu Lehen 45 trugen (vgl. Lacomblet, Urkundenbuch für die Ge- das Geleit des Königs und der Kurfürsten wird schichte des Niederrheins 3, 882-883 nr. 997). auch in den Berichten über die Krönung K. Maxi- “ Hansen, Zur Krönung K. Friedrichs III. in milians I. erwähnt, und im Jahre 1520 wurde er Aachen im Juni 1442 (Zeitschrift des Aachener beim Einzuge K. Karls V. in Aachen von Herzog Geschichtsvereins 9, 212-213). Johann III. herangezogen, um den Anspruch auf 50
Strana 161
Einleitung. 161 schen Kanzlei gestanden zu haben, da seine Hand auch in andern von dorther stammenden Akten der vierziger Jahre des 15. Jahrhunderts vorkommt. Daraus glaubt Hansen auf den amtlichen Charakter der Anordnungen und auf ihre Zugehörigkeit zur Krönung Friedrichs III. schließen zu können. Gegen diese Hypothese sprechen drei Gründe. Erstens ist in dem Aktenstück weder König Friedrich noch Erzbischof Dietrich von Köln genannt und nirgends findet sich auch nur die leiseste Andeutung eines Zusammenhangs der Anordnungen mit jener Krönung. Zweitens stellt der Verfasser entgegen den im dritten und vierten Kapitel der Goldenen Bulle für die Tischordnung beim Krönungsmahl gegebenen Vorschriften den Tisch des Pfalzgrafen neben dem des Erzbischofs von Mainz auf, also links vom Tisch des Römischen Königs statt rechts neben dem des Königs von Böhmen, ein Irrtum 1, der für sich allein schon geeignet ist, Zweifel sowohl am Ursprung des Schriftstücks in der erzbischöflichen Kanzlei wie an seinem amtlichen Charakter zu erwecken. Drittens paßt die am Schluß gebrauchte Wendung „circa solempnitatem receptionis feudorum non est necesse 15 scribere, quia hoc est notorium“ nicht in eine zum amtlichen Gebrauch bestimmte Krönungsordnung, sondern eher in die Antwort auf irgendeine briefliche Anfrage. Das Schriftstück ist also offenbar nicht das, wofür Hansen es gehalten hat. Wir haben vielmehr wahrscheinlich das Bruchstück eines Briefes vor uns, in dem vielleicht ein Aachener die Anfrage eines Kölners wegen gewisser Krönungszeremonien beantwortete. Auch der Wert dessen, was über den Empfang des Königs im Krönungsstift, das Krönungsmahl und einiges andere mitgeteilt wird, ist von Hansen stark überschätzt worden. Es handelt sich durchaus nicht um originale Anordnungen des Erzbischofs, wie er annimmt, sondern, wie wir weiter unten zeigen werden, nur um einen dürftigen Auszug aus umfangreichen, einer Abschrift der Goldenen Bulle angefügten Aufzeichnungen über 25 die Ordnung bei Einritt und Altarsetzung des Römischen Königs in Frankfurt und bei Einzug und Krönung in Aachen. Es kann also weder von „amtlichen Festsetzungen" noch von der Urheberschaft des Erzbischofs von Köln die Rede sein. Nicht einmal für die Anfertigung des Schriftstücks aus Anlaß der Krönung König Friedrichs läßt sich ein halbwegs stichhaltiger Grund so anführen 2. Unter diesen Umständen verstand es sich von selbst, daß wir auf den Wieder- abdruck verzichteten. Anspruch auf die Bezeichnung „amtlich“ können einzig und allein die beiden Aktenstücke erheben, die wir in unsern nrr. 101 und 102 zum ersten Male veröffentlichen, die Ordnung für den Einritt and für die Krönung des Königs (nr. 101) und das 85 Krönungszeremoniell (nr. 102). 10 20 45 50 1 Hansen hat diesen Irrtum leider nicht bemerkt. Seine Behauptung (a. a. O. S. 212 Anm. 1), die in den „Festsetzungen" enthaltene Anordnung der königlichen Tafel decke sich mit den Bestimmungen 40 der Goldenen Bulle, ist ebenso unrichtig wie ihr Beleg mit cap. 28 der Bulle. Nicht das letztere, sondern das in ihm angezogene, von Hansen aber nicht beachtete vierte Kapitel kommt hier in Be- tracht. 2 Verfehlt scheint uns die Auslegung zu sein, die Hansen (a. a O. 2, 212 Anm. 2) der folgenden Stelle glaubt geben zu müssen: item in prima mensa a dextris sedebit dominus archiepiscopus Coloniensis jam Aquis, post eum dominus rex Bohemie usw. Er behauptet, zu Aquis sei existens zu ergänzen. Wäre das richtig, so könnte man die Anfertigung des Auszuges natürlich unmittelbar vor der Krö- Deutsche Reichstags-Akten XVI. nung Friedrichs III. ansetzen. Aber Hansen hat auch hier wieder das dritte und vierte Kapitel der Goldenen Bulle nicht beachtet. Dort werden be- kanntlich die Fälle festgesetzt, in denen die Kur- fürsten von Mainz und von Köln der Ehre, zur Rechten des Königs zu sitzen, teilhaftig sein sollten. Der Verfasser des Auszugs, der diese Kapitel zur Ergänzung seiner Vorlage heranzog (vgl. S. 164 Anm. 1), hielt es für nötig, zu begründen, warum er dem Kölner und nicht dem Mainzer den Platz rechts vom König anwies. Diesem Zweck soll der freilich recht ungeschickt gefaßtte Zusatz jam Aquis dienen. Er besagt nichts anderes, als daß in Aachen gemäß der Goldenen Bulle der Kurfürst von Köln rechts vom König zu sitzen hatte, weil dieser Ort zur Kölner Erzdiözese ge- hörte. 21
Einleitung. 161 schen Kanzlei gestanden zu haben, da seine Hand auch in andern von dorther stammenden Akten der vierziger Jahre des 15. Jahrhunderts vorkommt. Daraus glaubt Hansen auf den amtlichen Charakter der Anordnungen und auf ihre Zugehörigkeit zur Krönung Friedrichs III. schließen zu können. Gegen diese Hypothese sprechen drei Gründe. Erstens ist in dem Aktenstück weder König Friedrich noch Erzbischof Dietrich von Köln genannt und nirgends findet sich auch nur die leiseste Andeutung eines Zusammenhangs der Anordnungen mit jener Krönung. Zweitens stellt der Verfasser entgegen den im dritten und vierten Kapitel der Goldenen Bulle für die Tischordnung beim Krönungsmahl gegebenen Vorschriften den Tisch des Pfalzgrafen neben dem des Erzbischofs von Mainz auf, also links vom Tisch des Römischen Königs statt rechts neben dem des Königs von Böhmen, ein Irrtum 1, der für sich allein schon geeignet ist, Zweifel sowohl am Ursprung des Schriftstücks in der erzbischöflichen Kanzlei wie an seinem amtlichen Charakter zu erwecken. Drittens paßt die am Schluß gebrauchte Wendung „circa solempnitatem receptionis feudorum non est necesse 15 scribere, quia hoc est notorium“ nicht in eine zum amtlichen Gebrauch bestimmte Krönungsordnung, sondern eher in die Antwort auf irgendeine briefliche Anfrage. Das Schriftstück ist also offenbar nicht das, wofür Hansen es gehalten hat. Wir haben vielmehr wahrscheinlich das Bruchstück eines Briefes vor uns, in dem vielleicht ein Aachener die Anfrage eines Kölners wegen gewisser Krönungszeremonien beantwortete. Auch der Wert dessen, was über den Empfang des Königs im Krönungsstift, das Krönungsmahl und einiges andere mitgeteilt wird, ist von Hansen stark überschätzt worden. Es handelt sich durchaus nicht um originale Anordnungen des Erzbischofs, wie er annimmt, sondern, wie wir weiter unten zeigen werden, nur um einen dürftigen Auszug aus umfangreichen, einer Abschrift der Goldenen Bulle angefügten Aufzeichnungen über 25 die Ordnung bei Einritt und Altarsetzung des Römischen Königs in Frankfurt und bei Einzug und Krönung in Aachen. Es kann also weder von „amtlichen Festsetzungen" noch von der Urheberschaft des Erzbischofs von Köln die Rede sein. Nicht einmal für die Anfertigung des Schriftstücks aus Anlaß der Krönung König Friedrichs läßt sich ein halbwegs stichhaltiger Grund so anführen 2. Unter diesen Umständen verstand es sich von selbst, daß wir auf den Wieder- abdruck verzichteten. Anspruch auf die Bezeichnung „amtlich“ können einzig und allein die beiden Aktenstücke erheben, die wir in unsern nrr. 101 und 102 zum ersten Male veröffentlichen, die Ordnung für den Einritt and für die Krönung des Königs (nr. 101) und das 85 Krönungszeremoniell (nr. 102). 10 20 45 50 1 Hansen hat diesen Irrtum leider nicht bemerkt. Seine Behauptung (a. a. O. S. 212 Anm. 1), die in den „Festsetzungen" enthaltene Anordnung der königlichen Tafel decke sich mit den Bestimmungen 40 der Goldenen Bulle, ist ebenso unrichtig wie ihr Beleg mit cap. 28 der Bulle. Nicht das letztere, sondern das in ihm angezogene, von Hansen aber nicht beachtete vierte Kapitel kommt hier in Be- tracht. 2 Verfehlt scheint uns die Auslegung zu sein, die Hansen (a. a O. 2, 212 Anm. 2) der folgenden Stelle glaubt geben zu müssen: item in prima mensa a dextris sedebit dominus archiepiscopus Coloniensis jam Aquis, post eum dominus rex Bohemie usw. Er behauptet, zu Aquis sei existens zu ergänzen. Wäre das richtig, so könnte man die Anfertigung des Auszuges natürlich unmittelbar vor der Krö- Deutsche Reichstags-Akten XVI. nung Friedrichs III. ansetzen. Aber Hansen hat auch hier wieder das dritte und vierte Kapitel der Goldenen Bulle nicht beachtet. Dort werden be- kanntlich die Fälle festgesetzt, in denen die Kur- fürsten von Mainz und von Köln der Ehre, zur Rechten des Königs zu sitzen, teilhaftig sein sollten. Der Verfasser des Auszugs, der diese Kapitel zur Ergänzung seiner Vorlage heranzog (vgl. S. 164 Anm. 1), hielt es für nötig, zu begründen, warum er dem Kölner und nicht dem Mainzer den Platz rechts vom König anwies. Diesem Zweck soll der freilich recht ungeschickt gefaßtte Zusatz jam Aquis dienen. Er besagt nichts anderes, als daß in Aachen gemäß der Goldenen Bulle der Kurfürst von Köln rechts vom König zu sitzen hatte, weil dieser Ort zur Kölner Erzdiözese ge- hörte. 21
Strana 162
162 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Daß Friedrichs III. Krönung unter Beobachtung der im letzteren zusammen- gestellten Zeremonien vollzogen wurde, steht außter Zweifel. Denn ist auch unsere Vorlage nicht das Original des einst im Krönungsstift aufbewahrten und bei Krönungen benutzten Ordo coronacionis, so doch eine unmittelbare Abschrift, deren Wert zudem noch dadurch erhöht wird, daß sie Eigentum des Kurkölnischen Rats und Propsts von St. Florin in 5 Koblenz Tilmann Johel von Linz war, der dem Kölner Erzbischof bei der Krönung Friedrichs assistierte und die Abschrift selbst eigenhändig nicht nur mit dem Datum der Krönung, sondern auch mit einer Reihe ihr geltender Bemerkungen und Zusätze versah 1. Anders liegt die Sache bei der „Ordnung“. Unsere Vorlage ist, nach Schrift und Wasserzeichen des Papiers2 zu urteilen, erst im letzten Viertel des 15. Jahrhunderts an-10 gefertigt worden, vielleicht aus Anlaß oder bei Gelegenheit der Krönung Maximilians I. Das höhere Alter der in ihr gegebenen Vorschriften und deren Giltigkeit schon für Fried- richs Krönung müssen also erst erwiesen werden. Das Nächstliegende ist natürlich Vergleichung mit dem von Kerler in RTA. 7 nr. 168 abgedruckten Bericht über Einzug und Krönung König Sigmunds, da dessen Verfasser 15 zweifellos Mitglied des Krönungsstifts war (er spricht vom Stift schlechthin als von der „ecclesia" und am Schluß von den „canonici hujus ecclesie“), also entweder als Augen- zeuge schrieb oder authentische Quellen benutzen konnte. Da zeigt sich denn, daß dieser Bericht sich den artt. 1-25 unserer „Ordnung“ so eng anpaßt und, von gewissen selbst- verständlichen Abweichungen abgesehen, so wörtlich mit ihnen übereinstimmt, daß ent-20 weder beide einer gemeinsamen Quelle folgen oder in irgendeinem Abhängigkeitsverhältnis zu einander stehen müssen. Benutzung der „Ordnung“ durch den Verfasser des Berichts wäre an sich nicht ausgeschlossen, da der Bericht nur in zwei Abschriften aus dem ersten Viertel des 16. Jahr- hunderts überliefert ist, seine Anfertigung aus Anlaß oder bei Gelegenheit der Verhand-25 lungen, die in der ersten Hälfte des Oktober 1520 der Krönung Karls V vorausgingen3, also im Bereich der Möglichkeit liegt und auch dadurch zum mindesten erwägenswert gemacht wird, daß das am Schluß zitierte, in beiden Abschriften dem Bericht unmittelbar folgende Krönungszeremoniell nicht etwa, wie man erwarten sollte und auch aus Kerlers Angaben schließen könnte, das bei der Krönung König Sigmunds beobachtete ist, sondern so dasjenige der Krönung König Friedrichs, wie es sich in Johels Exemplar findet, und zwar mit all den erst dort angebrachten Bemerkungen und Zusätzen. Doch sprechen gegen diese Annahme die Genauigkeit und Sicherheit, mit der der Verfasser seine zeitlichen und räum- lichen Angaben macht, und seine Kenntnis von der Anwesenheit bestimmter Krönungszeugen. Steht nun aber der den Ereignissen gleichzeitige Ursprung des Berichts fest, so ist auch klar, 35 daßt jenes verdächtige Schlußzitat dem Unkundigen zur Last gelegt werden muß4, der die gar nicht hierher gehörende Krönungsordnung Friedrichs III. dem Bericht anfügte. Bericht und Ordnung gehen also auf eine gemeinsame Quelle zurück, und diese kann nur ein amtlicher, im Krönungsstift aufbewahrter „Ordo introducendi et recipiendi regem Romanorum“ sein, von dessen chemaligem Vorhandensein wir jetzt zum ersten Male 40 Kenntnis erhalten. Kurz gesagt: in unserer nr. 101 haben wir eine aus dem letzten astschen Interpolation nahe. Deshalb bleibt diese Krönungsordnung hier besser unberücksichtigt. 2 Das Wasserzeichen zeigt den Buchstaben P mit aufgesetzter Kreuzelstange, weist also auf die 45 Herkunft des Papiers aus Burgund oder der Cham- pagne hin. 3 Vgl. Deutsche Reichstagsakten unter K. Karl V. 2, 87-88. “ Wie das Zitat ursprünglich lautete, ergibt sich 50 aus art. 2a unserer nr. 101. 1 Goldast teilt in den Imperatorum etc. reces- sus constitutiones etc. 3, 401-403 eine Krönungs- ordnung mit, in der die Uberführung der Krönungs- insignien von Nürnberg nach Aachen erwähnt wird, die also unmittelbar nach der Krönung Fried- richs III. niedergeschrieben zu sein scheint. Inhalt und Form der den Ausschlag gebenden Textstelle und Goldasts eigene Behauptung, daß seine hand- schriftliche Vorlage der Mitte des 13. Jahrhunderts angehört habe, legen aber den Verdacht einer Gold-
162 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Daß Friedrichs III. Krönung unter Beobachtung der im letzteren zusammen- gestellten Zeremonien vollzogen wurde, steht außter Zweifel. Denn ist auch unsere Vorlage nicht das Original des einst im Krönungsstift aufbewahrten und bei Krönungen benutzten Ordo coronacionis, so doch eine unmittelbare Abschrift, deren Wert zudem noch dadurch erhöht wird, daß sie Eigentum des Kurkölnischen Rats und Propsts von St. Florin in 5 Koblenz Tilmann Johel von Linz war, der dem Kölner Erzbischof bei der Krönung Friedrichs assistierte und die Abschrift selbst eigenhändig nicht nur mit dem Datum der Krönung, sondern auch mit einer Reihe ihr geltender Bemerkungen und Zusätze versah 1. Anders liegt die Sache bei der „Ordnung“. Unsere Vorlage ist, nach Schrift und Wasserzeichen des Papiers2 zu urteilen, erst im letzten Viertel des 15. Jahrhunderts an-10 gefertigt worden, vielleicht aus Anlaß oder bei Gelegenheit der Krönung Maximilians I. Das höhere Alter der in ihr gegebenen Vorschriften und deren Giltigkeit schon für Fried- richs Krönung müssen also erst erwiesen werden. Das Nächstliegende ist natürlich Vergleichung mit dem von Kerler in RTA. 7 nr. 168 abgedruckten Bericht über Einzug und Krönung König Sigmunds, da dessen Verfasser 15 zweifellos Mitglied des Krönungsstifts war (er spricht vom Stift schlechthin als von der „ecclesia" und am Schluß von den „canonici hujus ecclesie“), also entweder als Augen- zeuge schrieb oder authentische Quellen benutzen konnte. Da zeigt sich denn, daß dieser Bericht sich den artt. 1-25 unserer „Ordnung“ so eng anpaßt und, von gewissen selbst- verständlichen Abweichungen abgesehen, so wörtlich mit ihnen übereinstimmt, daß ent-20 weder beide einer gemeinsamen Quelle folgen oder in irgendeinem Abhängigkeitsverhältnis zu einander stehen müssen. Benutzung der „Ordnung“ durch den Verfasser des Berichts wäre an sich nicht ausgeschlossen, da der Bericht nur in zwei Abschriften aus dem ersten Viertel des 16. Jahr- hunderts überliefert ist, seine Anfertigung aus Anlaß oder bei Gelegenheit der Verhand-25 lungen, die in der ersten Hälfte des Oktober 1520 der Krönung Karls V vorausgingen3, also im Bereich der Möglichkeit liegt und auch dadurch zum mindesten erwägenswert gemacht wird, daß das am Schluß zitierte, in beiden Abschriften dem Bericht unmittelbar folgende Krönungszeremoniell nicht etwa, wie man erwarten sollte und auch aus Kerlers Angaben schließen könnte, das bei der Krönung König Sigmunds beobachtete ist, sondern so dasjenige der Krönung König Friedrichs, wie es sich in Johels Exemplar findet, und zwar mit all den erst dort angebrachten Bemerkungen und Zusätzen. Doch sprechen gegen diese Annahme die Genauigkeit und Sicherheit, mit der der Verfasser seine zeitlichen und räum- lichen Angaben macht, und seine Kenntnis von der Anwesenheit bestimmter Krönungszeugen. Steht nun aber der den Ereignissen gleichzeitige Ursprung des Berichts fest, so ist auch klar, 35 daßt jenes verdächtige Schlußzitat dem Unkundigen zur Last gelegt werden muß4, der die gar nicht hierher gehörende Krönungsordnung Friedrichs III. dem Bericht anfügte. Bericht und Ordnung gehen also auf eine gemeinsame Quelle zurück, und diese kann nur ein amtlicher, im Krönungsstift aufbewahrter „Ordo introducendi et recipiendi regem Romanorum“ sein, von dessen chemaligem Vorhandensein wir jetzt zum ersten Male 40 Kenntnis erhalten. Kurz gesagt: in unserer nr. 101 haben wir eine aus dem letzten astschen Interpolation nahe. Deshalb bleibt diese Krönungsordnung hier besser unberücksichtigt. 2 Das Wasserzeichen zeigt den Buchstaben P mit aufgesetzter Kreuzelstange, weist also auf die 45 Herkunft des Papiers aus Burgund oder der Cham- pagne hin. 3 Vgl. Deutsche Reichstagsakten unter K. Karl V. 2, 87-88. “ Wie das Zitat ursprünglich lautete, ergibt sich 50 aus art. 2a unserer nr. 101. 1 Goldast teilt in den Imperatorum etc. reces- sus constitutiones etc. 3, 401-403 eine Krönungs- ordnung mit, in der die Uberführung der Krönungs- insignien von Nürnberg nach Aachen erwähnt wird, die also unmittelbar nach der Krönung Fried- richs III. niedergeschrieben zu sein scheint. Inhalt und Form der den Ausschlag gebenden Textstelle und Goldasts eigene Behauptung, daß seine hand- schriftliche Vorlage der Mitte des 13. Jahrhunderts angehört habe, legen aber den Verdacht einer Gold-
Strana 163
Einleitung. 163 Viertel des 15. Jahrhunderts stammende Abschrift dieses Ordo vor uns, und derselbe, zum mindesten aus dem Anfang des 15. Jahrhunderts stammende, wahrscheinlich aber viel ältere Ordo liegt auch dem Bericht über die Krönung König Sigmunds zugrunde. War aber der Ordo zu Sigmunds und Maximilians Zeiten in Kraft, so selbstverständlich auch 5 zur Zeit Friedrichs III. Sein Abdruck an dieser Stelle ist also gerechtfertigt. Das Treffende unserer Beweisführung wird übrigens in erwünschter Weise auch durch die schon erwähnten Aufzeichnungen über die Ordnung bei Einritt und Altar- setzung des Römischen Königs in Frankfurt und bei Einzug und Krönung in Aachen, unsere nr. 100, bestätigt. Sie sind zwar ebenfalls nur in einer Abschrift aus dem 16. Jahr- 10 hundert überliefert, sind aber zweifellos schon zur Zeit der Krönung Friedrichs III. gemacht worden. Denn einmal wird vom Verfasser ausdrücklich betont, daß die Ordnung so, wie er sie mitteile, für Friedrichs Krönung maßgebend gewesen sei (art. 28), und dann ist auch Friedrichs Name in der Eidesformel genannt, die bei der Aufnahme des Gekrönten unter die Domherren des Aachener Krönungsstifts benutzt wurde (art. 24), 15 und zum Uberfluß wird die Verrichtung der Tischgebete beim Krönungsmahl dem Erz- bischof von Köln übertragen (art. 25), wie es gemäß cap. 23 der Goldenen Bulle im Jahre 1442 geschehen mußte, da der Erzbischof damals der der Weihe nach älteste unter den geistlichen Kurfürsten war. Wie man sich nun leicht überzeugen kann, sind die artt. 8-11 der Aufzeichnungen auf den artt. 1-1° jenes Ordo (nr. 101) aufgebaut. Dessen 20 Giltigkeit für Friedrichs Krönung steht also außer Zweifel. Uber die Aufzeichnungen selbst ist Folgendes zu bemerken. Der deutsche Text, in dem sie vorliegen, ist nicht der ursprüngliche. Vielmehr haben wir es mit einer Ubersetzung aus dem Lateinischen zu tun. Das ergibt sich aus der Vergleichung mit den eingangs besprochenen Hansenschen „Festsetzungen“. Man 25 sche folgende Stelle an: Aufzeichnungen. art. 16 : er wird auch von den erzbischoven wirdiklichen emphangen und in den tumb gefuert, und wirt der kronung nachgangen, so als in dem puch der krônung geschriben steet. Festsetzungen. Z. 9-11: die coronacionis dominus rex de mane recipietur ab archiepiscopis et intro- ducetur ad chorum, et ibi fient ea, que in libro coronacionis conscribuntur. Ferner: art. 25: so die krônung des kungs mit aller ordnung, als vor steet, geschehen ist, so sol der kung geen -.- in den palast zum s5 essen. es sullen auch mit im geen die kur- fursten -.- da sullen die tisch berait sein, jedem sein tisch, als vor in der guldin bull geschriben steet. es sol auch der von Kholn zu dem mal das „benedicite" und „gracias" 40 sprechen. es sullen auch die kurfursten zu dem maal in iren pontificalen sitzen und die weltlichen in iren habiten und klaiden, als kurfursten gepurt. item des kungs tisch zu dem mal sol uber die andern tisch erhôcht sein sechs schuch hoch. daran sol der kung allain sitzen. 45 Z. 12-20 : item facta coronacione dominus rex intrabit pallacium suum, et cum eo com- edent domini electores et illi, quos voluerit invitare. item dominus archiepiscopus Coloniensis debet dicere „benedicite" et „gracias“, et domini electores spirituales et seculares erunt in habitu debito electorum (in ecclesia do- mini electores spirituales in pontificalibus et post exitum de ecclesia in habitibus electo- rum; domini temporales electores in habitu electorum similiter). item in mensa dominus rex habebit men- sam elevatam in sex pedibus ultra alias mensas; in qua solus sedebit. [Es folgt die Sitzordnung der Kurfürsten.] 21*
Einleitung. 163 Viertel des 15. Jahrhunderts stammende Abschrift dieses Ordo vor uns, und derselbe, zum mindesten aus dem Anfang des 15. Jahrhunderts stammende, wahrscheinlich aber viel ältere Ordo liegt auch dem Bericht über die Krönung König Sigmunds zugrunde. War aber der Ordo zu Sigmunds und Maximilians Zeiten in Kraft, so selbstverständlich auch 5 zur Zeit Friedrichs III. Sein Abdruck an dieser Stelle ist also gerechtfertigt. Das Treffende unserer Beweisführung wird übrigens in erwünschter Weise auch durch die schon erwähnten Aufzeichnungen über die Ordnung bei Einritt und Altar- setzung des Römischen Königs in Frankfurt und bei Einzug und Krönung in Aachen, unsere nr. 100, bestätigt. Sie sind zwar ebenfalls nur in einer Abschrift aus dem 16. Jahr- 10 hundert überliefert, sind aber zweifellos schon zur Zeit der Krönung Friedrichs III. gemacht worden. Denn einmal wird vom Verfasser ausdrücklich betont, daß die Ordnung so, wie er sie mitteile, für Friedrichs Krönung maßgebend gewesen sei (art. 28), und dann ist auch Friedrichs Name in der Eidesformel genannt, die bei der Aufnahme des Gekrönten unter die Domherren des Aachener Krönungsstifts benutzt wurde (art. 24), 15 und zum Uberfluß wird die Verrichtung der Tischgebete beim Krönungsmahl dem Erz- bischof von Köln übertragen (art. 25), wie es gemäß cap. 23 der Goldenen Bulle im Jahre 1442 geschehen mußte, da der Erzbischof damals der der Weihe nach älteste unter den geistlichen Kurfürsten war. Wie man sich nun leicht überzeugen kann, sind die artt. 8-11 der Aufzeichnungen auf den artt. 1-1° jenes Ordo (nr. 101) aufgebaut. Dessen 20 Giltigkeit für Friedrichs Krönung steht also außer Zweifel. Uber die Aufzeichnungen selbst ist Folgendes zu bemerken. Der deutsche Text, in dem sie vorliegen, ist nicht der ursprüngliche. Vielmehr haben wir es mit einer Ubersetzung aus dem Lateinischen zu tun. Das ergibt sich aus der Vergleichung mit den eingangs besprochenen Hansenschen „Festsetzungen“. Man 25 sche folgende Stelle an: Aufzeichnungen. art. 16 : er wird auch von den erzbischoven wirdiklichen emphangen und in den tumb gefuert, und wirt der kronung nachgangen, so als in dem puch der krônung geschriben steet. Festsetzungen. Z. 9-11: die coronacionis dominus rex de mane recipietur ab archiepiscopis et intro- ducetur ad chorum, et ibi fient ea, que in libro coronacionis conscribuntur. Ferner: art. 25: so die krônung des kungs mit aller ordnung, als vor steet, geschehen ist, so sol der kung geen -.- in den palast zum s5 essen. es sullen auch mit im geen die kur- fursten -.- da sullen die tisch berait sein, jedem sein tisch, als vor in der guldin bull geschriben steet. es sol auch der von Kholn zu dem mal das „benedicite" und „gracias" 40 sprechen. es sullen auch die kurfursten zu dem maal in iren pontificalen sitzen und die weltlichen in iren habiten und klaiden, als kurfursten gepurt. item des kungs tisch zu dem mal sol uber die andern tisch erhôcht sein sechs schuch hoch. daran sol der kung allain sitzen. 45 Z. 12-20 : item facta coronacione dominus rex intrabit pallacium suum, et cum eo com- edent domini electores et illi, quos voluerit invitare. item dominus archiepiscopus Coloniensis debet dicere „benedicite" et „gracias“, et domini electores spirituales et seculares erunt in habitu debito electorum (in ecclesia do- mini electores spirituales in pontificalibus et post exitum de ecclesia in habitibus electo- rum; domini temporales electores in habitu electorum similiter). item in mensa dominus rex habebit men- sam elevatam in sex pedibus ultra alias mensas; in qua solus sedebit. [Es folgt die Sitzordnung der Kurfürsten.] 21*
Strana 164
164 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Auch die Vergleichung der artt. 5, 8, 11, 12 und 27 der Aufzeichnungen mit Z. 3-8 und 30 ff. der Festsetzungen führt zu demselben Ergebnis: beide Quellen gehen auf eine gemeinsame, lateinisch geschriebene 1 zurück, von der wir in der einen, den Festsetzungen, nur einen knappen, nicht immer zuverlässigen Auszug, in der andern, den Aufzeich- nungen, eine hier und da etwas freie und darum des öftern zu beanstandende Ver-5 deutschung vor uns haben. Der Wert der Aufzeichnungen für die Beschreibung der Krönung hängt natür- lich davon ab, ob ihr lateinischer Text vor oder nach dem 17. Juni niedergeschrieben ist. Für das eine kann man geltend machen, daß sich nirgends eine Andeutung über die Benutzung der Nürnberger Krönungsinsignien (vgl. nr. 111) findet und daßs hier 10 und da Handlungen erwähnt werden, deren Vornahme bei Friedrichs Krönung man füglich bezweifeln muß, so die Schenkung gewisser Stücke des Krönungsornats an das Marienstift und deren Wiederauslösung (art. 18). Für das andere spricht die Bemer- kung im Schlußartikel, daß Einritt und Krönung des Königs in Aachen am 17. Juni geschehen seien. Die den Tatsachen nicht entsprechende Datierung des Einritts und 15 der Krönung von demselben Tage kennzeichnet aber die Schlußbemerkung als spätere Zutat, vielleicht eines Abschreibers oder auch erst des Ubersetzers. Man wird darum mit der Abfassung des lateinischen Textes vor der Krönung rechnen müssen und dem- entsprechend die Einzelheiten nur nach Prüfung an denjenigen der beiden amtlichen Aktenstücke und der in lit. D abgedruckten Berichte verwerten dürfen. Vielleicht 20 haben wir es mit einer jener Aufzeichnungen über politische Begebenheiten zu tun, wie sie damals des öftern zu informatorischen Zwecken gemacht wurden, zum Beispiel in Frankfurt über Anordnungen und Vorgänge vor und während der Königswahl oder vor und während der Anwesenheit eines Königs. Die Benutzung des „Ordo introdu- cendi et recipiendi“, der wiederholte Hinweis auf das „puch der krónung“, das amtliche, 25 im Krönungsstift aufbewahrte Exemplar des Ordo coronandi, und nicht zum wenigsten die geflissentliche Hervorhebung der mancherlei Verpflichtungen des Gekrönten gegen Stadt und Krönungsstift würden auf Aachen als Entstehungsort hindeuten. Es wäre wohl denkbar, daß der Aachener Rat auf die Kunde vom Beginn der Krönungs- fahrt hin die für Einritt und Krönung des Königs überlieferten Vorschriften zu- so sammenstellen und das so gesammelte und verarbeitete Material mit einer Abschrift der Goldenen Bulle zu einem Handakt vereinigen ließ. In diesem Fall würden die Auf- zeichnungen im Mai 1442 niedergeschrieben worden sein 2. So haben auch wir sie einstweilen datiert. Die übrigen in dieser lit. B mitgeteilten drei Aktenstücke (nrr. 103-105) geben keinen ss Anlaß zu besonderen Bemerkungen. Die beiden ersten ergänzen und erläutern das in den artt. 14 und 24 der oben besprochenen Aufzeichnungen Gesagte. Die im dritten ent- haltene Eidesformel aber ist mit den Berichten über die feierliche Belehnung der drei weltlichen Kurfürsten und Herzog Gerhards von Jülich durch den König in Verbindung zu bringen, die in den artt. 4 und 5 bezw. 15 bis 18 unserer nrr. 108 und 109 enthalten 40 sind. Dort findet man auch die Erklärung für die von den Angaben des Reichsregistratur- buchs O abweichende Datierung, die wir der Eidesleistung des Markgrafen von Branden- burg und des Herzogs von Jülich gegeben haben. Auch in diesem verlorenen Text war wie in dabei beging er den oben S. 161 gerügten Irr- tum. art. 25 der Ubersetzung (vgl. oben S. 163 Z 37) für 2 Man beachte auch, daß Aachen sich schon die Sitzordnung der Kurfürsten beim Krönungs- am 13. April bei Frankfurt erkundigt, wann der mahl auf die Goldene Bulle verwiesen. Der Ver- König an den Niederrhein kommen werde. Vgl. fasser des Auszuges mußtte deshalb an der be- treffenden Stelle auf diese zurückgreifen, und nr. 172. 45
164 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Auch die Vergleichung der artt. 5, 8, 11, 12 und 27 der Aufzeichnungen mit Z. 3-8 und 30 ff. der Festsetzungen führt zu demselben Ergebnis: beide Quellen gehen auf eine gemeinsame, lateinisch geschriebene 1 zurück, von der wir in der einen, den Festsetzungen, nur einen knappen, nicht immer zuverlässigen Auszug, in der andern, den Aufzeich- nungen, eine hier und da etwas freie und darum des öftern zu beanstandende Ver-5 deutschung vor uns haben. Der Wert der Aufzeichnungen für die Beschreibung der Krönung hängt natür- lich davon ab, ob ihr lateinischer Text vor oder nach dem 17. Juni niedergeschrieben ist. Für das eine kann man geltend machen, daß sich nirgends eine Andeutung über die Benutzung der Nürnberger Krönungsinsignien (vgl. nr. 111) findet und daßs hier 10 und da Handlungen erwähnt werden, deren Vornahme bei Friedrichs Krönung man füglich bezweifeln muß, so die Schenkung gewisser Stücke des Krönungsornats an das Marienstift und deren Wiederauslösung (art. 18). Für das andere spricht die Bemer- kung im Schlußartikel, daß Einritt und Krönung des Königs in Aachen am 17. Juni geschehen seien. Die den Tatsachen nicht entsprechende Datierung des Einritts und 15 der Krönung von demselben Tage kennzeichnet aber die Schlußbemerkung als spätere Zutat, vielleicht eines Abschreibers oder auch erst des Ubersetzers. Man wird darum mit der Abfassung des lateinischen Textes vor der Krönung rechnen müssen und dem- entsprechend die Einzelheiten nur nach Prüfung an denjenigen der beiden amtlichen Aktenstücke und der in lit. D abgedruckten Berichte verwerten dürfen. Vielleicht 20 haben wir es mit einer jener Aufzeichnungen über politische Begebenheiten zu tun, wie sie damals des öftern zu informatorischen Zwecken gemacht wurden, zum Beispiel in Frankfurt über Anordnungen und Vorgänge vor und während der Königswahl oder vor und während der Anwesenheit eines Königs. Die Benutzung des „Ordo introdu- cendi et recipiendi“, der wiederholte Hinweis auf das „puch der krónung“, das amtliche, 25 im Krönungsstift aufbewahrte Exemplar des Ordo coronandi, und nicht zum wenigsten die geflissentliche Hervorhebung der mancherlei Verpflichtungen des Gekrönten gegen Stadt und Krönungsstift würden auf Aachen als Entstehungsort hindeuten. Es wäre wohl denkbar, daß der Aachener Rat auf die Kunde vom Beginn der Krönungs- fahrt hin die für Einritt und Krönung des Königs überlieferten Vorschriften zu- so sammenstellen und das so gesammelte und verarbeitete Material mit einer Abschrift der Goldenen Bulle zu einem Handakt vereinigen ließ. In diesem Fall würden die Auf- zeichnungen im Mai 1442 niedergeschrieben worden sein 2. So haben auch wir sie einstweilen datiert. Die übrigen in dieser lit. B mitgeteilten drei Aktenstücke (nrr. 103-105) geben keinen ss Anlaß zu besonderen Bemerkungen. Die beiden ersten ergänzen und erläutern das in den artt. 14 und 24 der oben besprochenen Aufzeichnungen Gesagte. Die im dritten ent- haltene Eidesformel aber ist mit den Berichten über die feierliche Belehnung der drei weltlichen Kurfürsten und Herzog Gerhards von Jülich durch den König in Verbindung zu bringen, die in den artt. 4 und 5 bezw. 15 bis 18 unserer nrr. 108 und 109 enthalten 40 sind. Dort findet man auch die Erklärung für die von den Angaben des Reichsregistratur- buchs O abweichende Datierung, die wir der Eidesleistung des Markgrafen von Branden- burg und des Herzogs von Jülich gegeben haben. Auch in diesem verlorenen Text war wie in dabei beging er den oben S. 161 gerügten Irr- tum. art. 25 der Ubersetzung (vgl. oben S. 163 Z 37) für 2 Man beachte auch, daß Aachen sich schon die Sitzordnung der Kurfürsten beim Krönungs- am 13. April bei Frankfurt erkundigt, wann der mahl auf die Goldene Bulle verwiesen. Der Ver- König an den Niederrhein kommen werde. Vgl. fasser des Auszuges mußtte deshalb an der be- treffenden Stelle auf diese zurückgreifen, und nr. 172. 45
Strana 165
Einleitung. 165 C. Krönungsanzeige nr. 106. Der Vollzug der Krönung wurde den Reichsständen in besondern Schreiben des Königs angezeigt; ob allen oder nur einem bestimmten Kreise, etwa nur den Reichsstädten, bleibt sweifelhaft. Wir können in nr. 106 nur das an Frankfurt adressierte Exemplar s mitteilen; das an Nürnberg gesandte, im Jahresregister erwähnte, ist nicht mehr vor- handen, wird aber denselben Wortlaut wie das Frankfurter gehabt haben. D. Berichte nr. 107-112. Die acht Berichte, die wir zu ermitteln vermochten, sind mit Ausnahme des Martin Nawerschen Briefs an Nördlingen (nr. 112) und der einen der drei in nr. 109 abgedruckten 10 Ableitungen eines verlorenen Berichts seit langem bekannt. Sie sind aber noch nie im Zusammenhang verwertet worden; auch geben die kritischen Bemerkungen der Heraus- geber zu den in den nrr. 108 und 109 mitgeteilten zu mancherlei Beanstandungen und Ergänzungen Anlaß. Sie bedürfen zudem noch der Prüfung ihres Werts und der Be- richtigung vorhandener Irrtümer an der Hand der von uns in lit. B zusammengestellten 15 Akten, ehe sie für eine erschöpfende Beschreibung der Krönung verwendet werden können. Das rechtfertigt den Neudruck. Der erste Bericht, nr. 107, stammt aus der in einer Brüsseler Handschrift über- lieferten Chronik des Lütticher Benediktiners Johannes von Stablo. Borgnet, der Herausgeber der Chronik, glaubt, daß Johannes persönlich bei der Krönung zugegen ge- 2o wesen sei. Wir möchten das bezweifeln im Hinblick sowohl auf den für einen Mönch ungewöhnlichen Mangel an Interesse und Zuverlässigkeit, der in der Schilderung der Krönungszeremonien zutage tritt, als auch auf die für ihn ebenso ungewöhnliche, die kleinsten Einzelheiten berücksichtigende Beschreibung des weltlichen Teils der Krönung, nämlich des Einzugs des Königs und der Fürsten in Aachen, des Krönungsmahls und der 25 Lehenerteilung. Wir vermuten, daß er sich auf die mündlichen Erzählungen 1 eines oder mehrerer zum Gefolge des Bischofs von Lüttich gehörenden Teilnehmer an den Krönungs- feierlichkeiten stützt, vielleicht der aus Lüttich gebürtigen Brüder Alexander und Gilbert von Seraing, deren Ritterschlag durch den König er in art. 34 so geflissentlich hervor- hebt. Der Wert seines Berichts liegt in der Ausführlichkeit, mit der er die eben er- so wähnten drei weltlichen Akte schildert; hier bringt er so manche interessante Einzelheit, die man in den andern Berichten vergeblich sucht. Dem gegenüber ist das, was er vom Verlauf des Krönungsaktes zu erzählen weiß, ohne besondere Bedeutung; es tritt hinter die umfassenden Nachrichten, die wir darüber aus den in lit. B mitgeteilten Akten und den sie ergänzenden Berichten der nrr. 108, 109 und 111 erhalten, weit zurück. Den zweiten Bericht (nr. 108) entnehmen wir einer in Londoner und Berner Handschriften überlieferten Beschreibung der Krönungsfahrt vom Aufbruch des Königs aus Graz am 3. Februar 1442 bis zur Rückkehr nach Wiener Neustadt am 9. Februar 1443. Sie ist schon von Seemüller schr eingehend gewürdigt worden, wenn auch mehr vom Standpunkt des Philologen als von dem des Historikers aus. Deshalb können wir 40 uns hier auf einige Bemerkungen über das Verhältnis der beiden Vorlagen zu einander beschränken, in dessen Beurteilung uns Seemüller fehlgegriffen zu haben scheint. Die Vorlage L, die einzige, die die Beschreibung vollständig enthält, stammt wahr- scheinlich aus dem Anfang des 16. Jahrhunderts und befand sich um das Jahr 1580 im Besitz des Oberösterreichischen Edelmanns Hans Jakob Segger, wohl eines Nachkommen 45 jenes Hanns Sechker, der, laut des schon erwähnten, dem Bericht angehängten Verzeich- 35 1 In den artt. 3€ und 4b beruft er selbst sich auf Hörensagen.
Einleitung. 165 C. Krönungsanzeige nr. 106. Der Vollzug der Krönung wurde den Reichsständen in besondern Schreiben des Königs angezeigt; ob allen oder nur einem bestimmten Kreise, etwa nur den Reichsstädten, bleibt sweifelhaft. Wir können in nr. 106 nur das an Frankfurt adressierte Exemplar s mitteilen; das an Nürnberg gesandte, im Jahresregister erwähnte, ist nicht mehr vor- handen, wird aber denselben Wortlaut wie das Frankfurter gehabt haben. D. Berichte nr. 107-112. Die acht Berichte, die wir zu ermitteln vermochten, sind mit Ausnahme des Martin Nawerschen Briefs an Nördlingen (nr. 112) und der einen der drei in nr. 109 abgedruckten 10 Ableitungen eines verlorenen Berichts seit langem bekannt. Sie sind aber noch nie im Zusammenhang verwertet worden; auch geben die kritischen Bemerkungen der Heraus- geber zu den in den nrr. 108 und 109 mitgeteilten zu mancherlei Beanstandungen und Ergänzungen Anlaß. Sie bedürfen zudem noch der Prüfung ihres Werts und der Be- richtigung vorhandener Irrtümer an der Hand der von uns in lit. B zusammengestellten 15 Akten, ehe sie für eine erschöpfende Beschreibung der Krönung verwendet werden können. Das rechtfertigt den Neudruck. Der erste Bericht, nr. 107, stammt aus der in einer Brüsseler Handschrift über- lieferten Chronik des Lütticher Benediktiners Johannes von Stablo. Borgnet, der Herausgeber der Chronik, glaubt, daß Johannes persönlich bei der Krönung zugegen ge- 2o wesen sei. Wir möchten das bezweifeln im Hinblick sowohl auf den für einen Mönch ungewöhnlichen Mangel an Interesse und Zuverlässigkeit, der in der Schilderung der Krönungszeremonien zutage tritt, als auch auf die für ihn ebenso ungewöhnliche, die kleinsten Einzelheiten berücksichtigende Beschreibung des weltlichen Teils der Krönung, nämlich des Einzugs des Königs und der Fürsten in Aachen, des Krönungsmahls und der 25 Lehenerteilung. Wir vermuten, daß er sich auf die mündlichen Erzählungen 1 eines oder mehrerer zum Gefolge des Bischofs von Lüttich gehörenden Teilnehmer an den Krönungs- feierlichkeiten stützt, vielleicht der aus Lüttich gebürtigen Brüder Alexander und Gilbert von Seraing, deren Ritterschlag durch den König er in art. 34 so geflissentlich hervor- hebt. Der Wert seines Berichts liegt in der Ausführlichkeit, mit der er die eben er- so wähnten drei weltlichen Akte schildert; hier bringt er so manche interessante Einzelheit, die man in den andern Berichten vergeblich sucht. Dem gegenüber ist das, was er vom Verlauf des Krönungsaktes zu erzählen weiß, ohne besondere Bedeutung; es tritt hinter die umfassenden Nachrichten, die wir darüber aus den in lit. B mitgeteilten Akten und den sie ergänzenden Berichten der nrr. 108, 109 und 111 erhalten, weit zurück. Den zweiten Bericht (nr. 108) entnehmen wir einer in Londoner und Berner Handschriften überlieferten Beschreibung der Krönungsfahrt vom Aufbruch des Königs aus Graz am 3. Februar 1442 bis zur Rückkehr nach Wiener Neustadt am 9. Februar 1443. Sie ist schon von Seemüller schr eingehend gewürdigt worden, wenn auch mehr vom Standpunkt des Philologen als von dem des Historikers aus. Deshalb können wir 40 uns hier auf einige Bemerkungen über das Verhältnis der beiden Vorlagen zu einander beschränken, in dessen Beurteilung uns Seemüller fehlgegriffen zu haben scheint. Die Vorlage L, die einzige, die die Beschreibung vollständig enthält, stammt wahr- scheinlich aus dem Anfang des 16. Jahrhunderts und befand sich um das Jahr 1580 im Besitz des Oberösterreichischen Edelmanns Hans Jakob Segger, wohl eines Nachkommen 45 jenes Hanns Sechker, der, laut des schon erwähnten, dem Bericht angehängten Verzeich- 35 1 In den artt. 3€ und 4b beruft er selbst sich auf Hörensagen.
Strana 166
166 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. nisses der Begleiter des Königs, die Krönungsfahrt mitmachte. Der Verfasser war viel- leicht ein Steiermärker aus der Gegend von Graz. Ob er zur engeren Umgebung des Königs gehörte, etwa in der Kanzlei oder einem andern Hofamt diente und so die Be- schreibung gewissermaßen im amtlichen Auftrage verfaßte, läßt sich nicht ausmachen, aber man wird es als wahrscheinlich bezeichnen dürfen, da er die ganze Krönungsfahrts mit einer sich immer gleichbleibenden, fast tagebuchartigen Genauigkeit verfolgt. Unsere zweite Vorlage (B) ist einem Sammelband entnommen, den der Kustos des Franziskanerklosters Königsfelden im Aargau Clemens Specker von Sulgen im Jahre 1479 angelegt und in dem er neben der Österreichischen Chronik von den 95 Herrschaften und neben der uns hier interessierenden Beschreibung auch einen Bericht über die 10 Regensburger und Trierer Reichstage der Jahre 1471 und 1473 und von ihm selbst zu- sammengestellte, die Jahre 1191-1480 umspannende Annalen eingetragen hat 1. Die Be- schreibung reicht hier nur bis zur Rückkehr des Königs von Aachen nach Frankfurt am 8. Juli 1442. Nach Seemüllers Ansicht gehen L und B auf einen nicht mehr vorhandenen Ur- 15 text der Beschreibung zurück, sind aber aus diesem Urtext nicht direkt abgeleitet, sondern haben ihn durch je ein ebenfalls nicht mehr vorhandenes Zwischenglied vermittelt erhalten. Die Vorlage L gibt den Urtext „im ganzen getreuer" wieder als die Vorlage B; ihre Lesarten sind deshalb in zweifelhaften Fällen zu bevorzugen. Diese Ansicht ist im wesentlichen das Ergebnis der Textvergleichung, ist also ein-20 seitig, weil ohne Berücksichtigung noch anderer Kriterien gewonnen, wie sie besonders die von Seemüller sehr mit Unrecht hinter seine Londoner zurückgesetzte Berner Handschrift bietet. Zieht man auch diese heran, so stellt sich das Verhältnis der beiden Texte zu einander doch etwas anders dar, als Seemüller annimmt. Die oben erwähnten Speckerschen Annalen sind nämlich nicht, wie man vielleicht 25 anzunchmen geneigt sein möchte, als Fortsetzung der den größeren Teil der Handschrift einnehmenden, im Jahre 1394 verfaßtten Österreichischen Chronik gedacht, Specker stellte sie vielmehr zusammen zur Ergänzung und Weiterführung der ums Jahr 1388 entstan- denen, in jener Chronik benutzten und im Jahre 1442 vom Lehrmeister Clewi Friger von Waldshut mit geschichtlichen Nachrichten über Waldshut versehenen Königsfelder so Chronik?. Die Tatsache der Beziehungen zwischen Waldshut und Königsfelden einer- seits und der sammelnden und aufzeichnenden Tätigkeit Frigers gerade im Jahre 1442 andererseits läßt nun unschwer den Weg finden, auf dem die Beschreibung der Krönungs- fahrt nach Königsfelden und so zu Speckers Kenntnis gelangt sein wird. In der ersten Hälfte des Juli 1442 war nämlich ein Waldshuter Gesandter in Frankfurt, um vom 35 König die Bestätigung der städtischen Freiheiten zu erbitten. Er erhielt sie am 14. Juli s. Wie erwähnt, endet das von Specker mitgeteilte Bruchstück der Beschreibung mit dem 8. Juli. Da kann wohl kein Zweifel darüber obwalten, daß der Waldshuter Gesandte eine Abschrift des damals nur erst die Zeit vom 3. Februar bis zum 8. Juli 1442, also bis zur Rückkehr des Königs aus Aachen umspannenden Berichts für Friger mitgenommen 40 hat und daß auf diese Abschrift die Speckersche zurückgeht. Unsere Berner Vorlage bietet also durchaus nicht den schlechteren Text, wie See- müller behauptet. Sie gibt vielmehr eine Abschrift des ersten Drittels des vermißten Ur- textes. In der Londoner Vorlage dagegen haben wir offenbar eine Abschrift der Schluß- redaktion dieses nachher noch bis zum 9. Februar 1443 fortgesetzten Drittels vor uns. 45 1 Man vergleiche die Beschreibung der Hand- 2 Vgl. Liebenau a. a. O. 11, 11 und Seemüller, schrift durch Liebenau im Jahrbuch der heraldi- Zur Kritik der Königsfelder Chronik (Sitzungs- schen Gesellschaft „Adler" zu Wien 11, 12-13 berichte der philos.-histor. Klasse der Wiener Aka- und durch Seemüller in den Mon. Germ. hist., demie Bd. 147, 2. Abhandlung). Deutsche Chroniken Bd. 6 S. XXXVI-XXXIX. Vgl. Chmel nr. 692. 50
166 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. nisses der Begleiter des Königs, die Krönungsfahrt mitmachte. Der Verfasser war viel- leicht ein Steiermärker aus der Gegend von Graz. Ob er zur engeren Umgebung des Königs gehörte, etwa in der Kanzlei oder einem andern Hofamt diente und so die Be- schreibung gewissermaßen im amtlichen Auftrage verfaßte, läßt sich nicht ausmachen, aber man wird es als wahrscheinlich bezeichnen dürfen, da er die ganze Krönungsfahrts mit einer sich immer gleichbleibenden, fast tagebuchartigen Genauigkeit verfolgt. Unsere zweite Vorlage (B) ist einem Sammelband entnommen, den der Kustos des Franziskanerklosters Königsfelden im Aargau Clemens Specker von Sulgen im Jahre 1479 angelegt und in dem er neben der Österreichischen Chronik von den 95 Herrschaften und neben der uns hier interessierenden Beschreibung auch einen Bericht über die 10 Regensburger und Trierer Reichstage der Jahre 1471 und 1473 und von ihm selbst zu- sammengestellte, die Jahre 1191-1480 umspannende Annalen eingetragen hat 1. Die Be- schreibung reicht hier nur bis zur Rückkehr des Königs von Aachen nach Frankfurt am 8. Juli 1442. Nach Seemüllers Ansicht gehen L und B auf einen nicht mehr vorhandenen Ur- 15 text der Beschreibung zurück, sind aber aus diesem Urtext nicht direkt abgeleitet, sondern haben ihn durch je ein ebenfalls nicht mehr vorhandenes Zwischenglied vermittelt erhalten. Die Vorlage L gibt den Urtext „im ganzen getreuer" wieder als die Vorlage B; ihre Lesarten sind deshalb in zweifelhaften Fällen zu bevorzugen. Diese Ansicht ist im wesentlichen das Ergebnis der Textvergleichung, ist also ein-20 seitig, weil ohne Berücksichtigung noch anderer Kriterien gewonnen, wie sie besonders die von Seemüller sehr mit Unrecht hinter seine Londoner zurückgesetzte Berner Handschrift bietet. Zieht man auch diese heran, so stellt sich das Verhältnis der beiden Texte zu einander doch etwas anders dar, als Seemüller annimmt. Die oben erwähnten Speckerschen Annalen sind nämlich nicht, wie man vielleicht 25 anzunchmen geneigt sein möchte, als Fortsetzung der den größeren Teil der Handschrift einnehmenden, im Jahre 1394 verfaßtten Österreichischen Chronik gedacht, Specker stellte sie vielmehr zusammen zur Ergänzung und Weiterführung der ums Jahr 1388 entstan- denen, in jener Chronik benutzten und im Jahre 1442 vom Lehrmeister Clewi Friger von Waldshut mit geschichtlichen Nachrichten über Waldshut versehenen Königsfelder so Chronik?. Die Tatsache der Beziehungen zwischen Waldshut und Königsfelden einer- seits und der sammelnden und aufzeichnenden Tätigkeit Frigers gerade im Jahre 1442 andererseits läßt nun unschwer den Weg finden, auf dem die Beschreibung der Krönungs- fahrt nach Königsfelden und so zu Speckers Kenntnis gelangt sein wird. In der ersten Hälfte des Juli 1442 war nämlich ein Waldshuter Gesandter in Frankfurt, um vom 35 König die Bestätigung der städtischen Freiheiten zu erbitten. Er erhielt sie am 14. Juli s. Wie erwähnt, endet das von Specker mitgeteilte Bruchstück der Beschreibung mit dem 8. Juli. Da kann wohl kein Zweifel darüber obwalten, daß der Waldshuter Gesandte eine Abschrift des damals nur erst die Zeit vom 3. Februar bis zum 8. Juli 1442, also bis zur Rückkehr des Königs aus Aachen umspannenden Berichts für Friger mitgenommen 40 hat und daß auf diese Abschrift die Speckersche zurückgeht. Unsere Berner Vorlage bietet also durchaus nicht den schlechteren Text, wie See- müller behauptet. Sie gibt vielmehr eine Abschrift des ersten Drittels des vermißten Ur- textes. In der Londoner Vorlage dagegen haben wir offenbar eine Abschrift der Schluß- redaktion dieses nachher noch bis zum 9. Februar 1443 fortgesetzten Drittels vor uns. 45 1 Man vergleiche die Beschreibung der Hand- 2 Vgl. Liebenau a. a. O. 11, 11 und Seemüller, schrift durch Liebenau im Jahrbuch der heraldi- Zur Kritik der Königsfelder Chronik (Sitzungs- schen Gesellschaft „Adler" zu Wien 11, 12-13 berichte der philos.-histor. Klasse der Wiener Aka- und durch Seemüller in den Mon. Germ. hist., demie Bd. 147, 2. Abhandlung). Deutsche Chroniken Bd. 6 S. XXXVI-XXXIX. Vgl. Chmel nr. 692. 50
Strana 167
Einleitung. 167 10 Auf diese Weise erklären sich ganz ungezwungen die überaus zahlreichen, mehr stilistischen als inhaltlichen Abweichungen der beiden Vorlagen von einander. Wie die Texte dieses, wenn man will, als amtlich zu bezeichnenden Berichts, so wird künftig auch der Text der von Hansen veröffentlichten und in unserer nr. 109 5 wiederholten, sogenannten Bürnschen Aufzeichnungen über den Einzug und die Krönung des Königs in Aachen anders als bisher zu beurteilen sein, da zu Hansens Münchener Vorlage jetzt unsere bisher unbekannte, aber leider nicht vollständige Stutt- garter und ein zwar schon seit Jahren bekanntes, aber noch nie verglichenes Bruchstück in der Chronik Erhards von Appenweiler hinzukommen. Die Münchener Handschrift, aus der Hansens Vorlage stammt, enthält neben den Aufzeichnungen unter anderem auf fol. 7a-10° eine Abschrift der bei der Prager Krö- nung Albrechts II. benutzten Krönungsordnung und fol. 89a-176b die im Jahre 1482 vom Seligenthaler Klosterschreiber Hans Seybolt von Höchstädt für den späteren Besitzer der Handschrift, den Edelmann Thomas Jud von Bruckberg angefertigte Beschreibung 15 der Hochzeit Herzog Georgs des Reichen von Landshut mit Hedwig von Polen. Krö- nungsordnung und Aufzeichnungen mögen, wenn auch nicht von dem eben erwähnten Seybolt, so doch in Seligenthal ums Jahr 1480 eingetragen sein. Als Verfasser der Auf- zeichnungen wird der Notar Johannes Bürn von Mohnhausen genannt, der die schon erwähnten 1 Gesandten des Salzburger Domkapitels nach Aachen begleitete. Er will, wie 20 er ausdrücklich bemerkt, alle beschriebenen Vorgänge selbst gesehen und gehört und das Gesehene und Gehörte in die vorliegende Form gebracht haben. Der Ausdruck „redegi“, mit dem er seine Tätigkeit bezeichnet, läßt zwei Deutungen zu: die Aufzeichnungen können so, wie sie vorliegen, von ihm selbst gemacht sein; sie können aber auch eine fremde, von ihm auf Grund eigener Wahrnehmungen ergänzte oder berichtigte, also 25 „redigierte“ Arbeit enthalten. Welche von beiden Deutungen vorzuziehen ist, wird die Vergleichung unserer Stuttgarter und Baseler Vorlagen lehren. Die Stuttgarter Vorlage (S) stammt aus dem Archiv der Grafen von Württemberg; die Herkunft der Baseler (B) ist unbekannt. Jene ist nach dem Jahre 1461, diese in Jahre 1453 oder 1454 geschrieben. Beide sind unvollständig: S enthält nur die artt. 1-9d, s0 B nur die artt. 9-10, 13�15 und 18. Die Vergleichung wird also von den artt. 9-9d ausgehen müssen. Wir greifen aus art. 9 eine Stelle heraus, an der sich das Verhältnis der drei Vor- lagen zu einander leicht verdeutlichen läßt. Es handelt sich um den Beginn der Krö- nung des Königs. Die Kurfürsten kommen am Sonntag dem 17. Juni früh zwischen 35 4 und 5 Uhr laut S in unser lieben frowen munster zû Ache fúr den usseren unserr frowen altâr vor dem chore, laut M in die kirchen unser lieben frawen zu Ach für den aussern altar unser lieben frawen, laut B in das múnster zu Oche fúr unser frowen alter vor dem kore. Der sehr naheliegenden Annahme einer Benutzung von S durch B steht sowohl das höhere Alter B.s als auch seine Kenntnis der in S fehlenden artt. 10-18 40 entgegen. Auch M kann nicht aus S geschöpft haben, da auch ihm die eben genannten zehn Artikel bekannt sind; noch weniger aus B, da es die dort fehlenden artt. 1-8 ent- hält. Aus dem letzteren Grunde ist auch die Benutzung von B durch S ausgeschlossen. Somit bliebe nur die Möglichkeit, daß S auf M fußt, da sich nicht genau feststellen läßt, ob jenes älter oder jünger als dieses ist. Aber auch sie ist zu verneinen wegen des 45 engeren stilistischen Anschlusses von S an B. Denn beide sprechen übereinstimmend vom munster zu Aachen und bestimmen den Standort des Frauenaltars durch den Zusatz vor dem chore; M dagegen schreibt kirche statt munster und läßt den Zusatz fort. Jene schöpfen also zweifellos aus einer besondern Quelle. Ist aber S nicht aus M abgeleitet, Vgl. S. 159.
Einleitung. 167 10 Auf diese Weise erklären sich ganz ungezwungen die überaus zahlreichen, mehr stilistischen als inhaltlichen Abweichungen der beiden Vorlagen von einander. Wie die Texte dieses, wenn man will, als amtlich zu bezeichnenden Berichts, so wird künftig auch der Text der von Hansen veröffentlichten und in unserer nr. 109 5 wiederholten, sogenannten Bürnschen Aufzeichnungen über den Einzug und die Krönung des Königs in Aachen anders als bisher zu beurteilen sein, da zu Hansens Münchener Vorlage jetzt unsere bisher unbekannte, aber leider nicht vollständige Stutt- garter und ein zwar schon seit Jahren bekanntes, aber noch nie verglichenes Bruchstück in der Chronik Erhards von Appenweiler hinzukommen. Die Münchener Handschrift, aus der Hansens Vorlage stammt, enthält neben den Aufzeichnungen unter anderem auf fol. 7a-10° eine Abschrift der bei der Prager Krö- nung Albrechts II. benutzten Krönungsordnung und fol. 89a-176b die im Jahre 1482 vom Seligenthaler Klosterschreiber Hans Seybolt von Höchstädt für den späteren Besitzer der Handschrift, den Edelmann Thomas Jud von Bruckberg angefertigte Beschreibung 15 der Hochzeit Herzog Georgs des Reichen von Landshut mit Hedwig von Polen. Krö- nungsordnung und Aufzeichnungen mögen, wenn auch nicht von dem eben erwähnten Seybolt, so doch in Seligenthal ums Jahr 1480 eingetragen sein. Als Verfasser der Auf- zeichnungen wird der Notar Johannes Bürn von Mohnhausen genannt, der die schon erwähnten 1 Gesandten des Salzburger Domkapitels nach Aachen begleitete. Er will, wie 20 er ausdrücklich bemerkt, alle beschriebenen Vorgänge selbst gesehen und gehört und das Gesehene und Gehörte in die vorliegende Form gebracht haben. Der Ausdruck „redegi“, mit dem er seine Tätigkeit bezeichnet, läßt zwei Deutungen zu: die Aufzeichnungen können so, wie sie vorliegen, von ihm selbst gemacht sein; sie können aber auch eine fremde, von ihm auf Grund eigener Wahrnehmungen ergänzte oder berichtigte, also 25 „redigierte“ Arbeit enthalten. Welche von beiden Deutungen vorzuziehen ist, wird die Vergleichung unserer Stuttgarter und Baseler Vorlagen lehren. Die Stuttgarter Vorlage (S) stammt aus dem Archiv der Grafen von Württemberg; die Herkunft der Baseler (B) ist unbekannt. Jene ist nach dem Jahre 1461, diese in Jahre 1453 oder 1454 geschrieben. Beide sind unvollständig: S enthält nur die artt. 1-9d, s0 B nur die artt. 9-10, 13�15 und 18. Die Vergleichung wird also von den artt. 9-9d ausgehen müssen. Wir greifen aus art. 9 eine Stelle heraus, an der sich das Verhältnis der drei Vor- lagen zu einander leicht verdeutlichen läßt. Es handelt sich um den Beginn der Krö- nung des Königs. Die Kurfürsten kommen am Sonntag dem 17. Juni früh zwischen 35 4 und 5 Uhr laut S in unser lieben frowen munster zû Ache fúr den usseren unserr frowen altâr vor dem chore, laut M in die kirchen unser lieben frawen zu Ach für den aussern altar unser lieben frawen, laut B in das múnster zu Oche fúr unser frowen alter vor dem kore. Der sehr naheliegenden Annahme einer Benutzung von S durch B steht sowohl das höhere Alter B.s als auch seine Kenntnis der in S fehlenden artt. 10-18 40 entgegen. Auch M kann nicht aus S geschöpft haben, da auch ihm die eben genannten zehn Artikel bekannt sind; noch weniger aus B, da es die dort fehlenden artt. 1-8 ent- hält. Aus dem letzteren Grunde ist auch die Benutzung von B durch S ausgeschlossen. Somit bliebe nur die Möglichkeit, daß S auf M fußt, da sich nicht genau feststellen läßt, ob jenes älter oder jünger als dieses ist. Aber auch sie ist zu verneinen wegen des 45 engeren stilistischen Anschlusses von S an B. Denn beide sprechen übereinstimmend vom munster zu Aachen und bestimmen den Standort des Frauenaltars durch den Zusatz vor dem chore; M dagegen schreibt kirche statt munster und läßt den Zusatz fort. Jene schöpfen also zweifellos aus einer besondern Quelle. Ist aber S nicht aus M abgeleitet, Vgl. S. 159.
Strana 168
168 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. so muß die überall sichtbare Ubereinstimmung beider ihren Grund ebenfalls in der Be- nutzung einer gemeinsamen Quelle haben, und diese kann dann, da sich auch B.s Text vielfach mit dem von M deckt, nur die eben nachgewiesene von S und B sein. Bürn ist also nicht der Verfasser der in M gebotenen Aufzeichnungen, sondern nur der Bearbeiter, der „Redaktor". Um auch die Art und Weise zu kennzeichnen, in der die verlorene Quelle (A) in unsere drei Vorlagen übergeleitet worden ist, mögen hier aus art. 9 noch zwei andere Stellen angeführt werden. In A war gesagt, daß der König beim Beginn der Krönungszeremonien vor dem Altar auf der venig, das ist auf dem Knie gelegen habe. M fand an der Stelle nichts 1o zu beanstanden und übernahm sie unverändert. S und B dagegen waren sich anscheinend über die Bedeutung des Ausdrucks auf der venig nicht klar. S ließ deshalb den ganzen Passus fort. B aber vermutete wohl einen Fehler seiner Quelle, deutete venig auf weinend und ließ nun den König sich vor dem Altar in weinend wisse niederlegen. An einer andern Stelle, am Schluß des Artikels, hatte A bemerkt, daß die Uber-15 reichung der Reichskleinodien an den König und die Krönung unmittelbar nach der vom Kölner Erzbischof vollzogenen Salbung erfolgt sei. Die Stelle wurde nur von S un- verändert abgeschrieben: und dis alles beschach uf die salbung, als in der bischof von Coln salbte zû kunglichem weßen. M ließ sie aus einem nicht ersichtlichen Grunde fort, B aber verstand sie falsch und schrieb: donoch ungiert in Coloniensis zů dem 20 kuniklichen wesen. Weiterer Beispiele zur Erläuterung des Verhältrisses der drei Vorlagen sowohl zu einander wie zu ihrer verlorenen Quelle wird es kaum bedürfen. Der Benutzer unseres Bandes kann sie zudem leicht selbst herbeischaffen, wenn er die in nr. 109 neben einander abgedruckten Texte vergleicht. Das Ergebnis der Vergleichung wird aber überall dasselbe 25 wie das oben erzielte sein: Die verlorene Quelle A ist in keiner der drei Vorlagen ganz rein überliefert, am besten vielleicht noch in S, am schlechtesten jedenfalls in B. In M erscheint sie in überarbeiteter Gestalt. Der ursprüngliche Text der Aufzeichnungen wird sich infolgedessen durch Vergleichung von S und M bezw. von S, M und B mit Sicher- heit nur dem Inhalte nach feststellen lassen, stilistisch aber nur teilweise, das eine wie so das andere auch nur in den artt. 1-9d, da die artt. 10-18 in B zu fragmentarisch überliefert sind, als daßt eine erfolgreiche Vergleichung mit M möglich wäre. Verglichen mit den vielen Einzelheiten, die die besprochencn Berichte über den Aachener Aufenthalt des Königs geben, ist das, was der Frankfurter Gesandte Walter Schwarzenberg und der Nördlinger Martin Nawer, dieser allerdings nicht auf s5 Grund eigener Wahrnehmungen sondern nach Hörensagen, in unsern nrr. 110 und 112 zu melden wissen, von geringer Bedeutung. Schwarzenberg schreibt nur über den Einzug des Königs und die in den artt. 2 und 8 unserer nrr. 108 und 109 angedeutete, auch von Nawer erwähnte, aber weder hier noch dort so ausführlich wie von Eberhard Windecke 1 geschilderte Rauferei fürstlicher Knechte am 16. Juni. Uber die Krönung scheint er nichts 40 aufgezeichnet zu haben; denn sonst wäre wohl in der Beschreibung der Krönungsreise, die den Frankfurter Wahltagsakten einverleibt wurde 2, etwas mehr als nur die Tatsache erwähnt worden. Dagegen hat Nawer von Frankfurt aus in einem nicht mehr vorhan- denen Briefe über sie nach Nördlingen berichtet, vermutlich aber nicht viel anders, als es im Nachtrag zu Windeckes Denkwürdigkeiten3 geschieht, da er auch in unserer 45 nr. 112 manches ähnlich wie dieser erzählt. Sein Gewährsmann scheint derselbe gewesen zu sein, der auch Windecke bediente. 1 Windecke a. a. O. S. 468. Vgl. S. 158 Anm. 4. 3 Windecke a. a. O. S. 469.
168 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. so muß die überall sichtbare Ubereinstimmung beider ihren Grund ebenfalls in der Be- nutzung einer gemeinsamen Quelle haben, und diese kann dann, da sich auch B.s Text vielfach mit dem von M deckt, nur die eben nachgewiesene von S und B sein. Bürn ist also nicht der Verfasser der in M gebotenen Aufzeichnungen, sondern nur der Bearbeiter, der „Redaktor". Um auch die Art und Weise zu kennzeichnen, in der die verlorene Quelle (A) in unsere drei Vorlagen übergeleitet worden ist, mögen hier aus art. 9 noch zwei andere Stellen angeführt werden. In A war gesagt, daß der König beim Beginn der Krönungszeremonien vor dem Altar auf der venig, das ist auf dem Knie gelegen habe. M fand an der Stelle nichts 1o zu beanstanden und übernahm sie unverändert. S und B dagegen waren sich anscheinend über die Bedeutung des Ausdrucks auf der venig nicht klar. S ließ deshalb den ganzen Passus fort. B aber vermutete wohl einen Fehler seiner Quelle, deutete venig auf weinend und ließ nun den König sich vor dem Altar in weinend wisse niederlegen. An einer andern Stelle, am Schluß des Artikels, hatte A bemerkt, daß die Uber-15 reichung der Reichskleinodien an den König und die Krönung unmittelbar nach der vom Kölner Erzbischof vollzogenen Salbung erfolgt sei. Die Stelle wurde nur von S un- verändert abgeschrieben: und dis alles beschach uf die salbung, als in der bischof von Coln salbte zû kunglichem weßen. M ließ sie aus einem nicht ersichtlichen Grunde fort, B aber verstand sie falsch und schrieb: donoch ungiert in Coloniensis zů dem 20 kuniklichen wesen. Weiterer Beispiele zur Erläuterung des Verhältrisses der drei Vorlagen sowohl zu einander wie zu ihrer verlorenen Quelle wird es kaum bedürfen. Der Benutzer unseres Bandes kann sie zudem leicht selbst herbeischaffen, wenn er die in nr. 109 neben einander abgedruckten Texte vergleicht. Das Ergebnis der Vergleichung wird aber überall dasselbe 25 wie das oben erzielte sein: Die verlorene Quelle A ist in keiner der drei Vorlagen ganz rein überliefert, am besten vielleicht noch in S, am schlechtesten jedenfalls in B. In M erscheint sie in überarbeiteter Gestalt. Der ursprüngliche Text der Aufzeichnungen wird sich infolgedessen durch Vergleichung von S und M bezw. von S, M und B mit Sicher- heit nur dem Inhalte nach feststellen lassen, stilistisch aber nur teilweise, das eine wie so das andere auch nur in den artt. 1-9d, da die artt. 10-18 in B zu fragmentarisch überliefert sind, als daßt eine erfolgreiche Vergleichung mit M möglich wäre. Verglichen mit den vielen Einzelheiten, die die besprochencn Berichte über den Aachener Aufenthalt des Königs geben, ist das, was der Frankfurter Gesandte Walter Schwarzenberg und der Nördlinger Martin Nawer, dieser allerdings nicht auf s5 Grund eigener Wahrnehmungen sondern nach Hörensagen, in unsern nrr. 110 und 112 zu melden wissen, von geringer Bedeutung. Schwarzenberg schreibt nur über den Einzug des Königs und die in den artt. 2 und 8 unserer nrr. 108 und 109 angedeutete, auch von Nawer erwähnte, aber weder hier noch dort so ausführlich wie von Eberhard Windecke 1 geschilderte Rauferei fürstlicher Knechte am 16. Juni. Uber die Krönung scheint er nichts 40 aufgezeichnet zu haben; denn sonst wäre wohl in der Beschreibung der Krönungsreise, die den Frankfurter Wahltagsakten einverleibt wurde 2, etwas mehr als nur die Tatsache erwähnt worden. Dagegen hat Nawer von Frankfurt aus in einem nicht mehr vorhan- denen Briefe über sie nach Nördlingen berichtet, vermutlich aber nicht viel anders, als es im Nachtrag zu Windeckes Denkwürdigkeiten3 geschieht, da er auch in unserer 45 nr. 112 manches ähnlich wie dieser erzählt. Sein Gewährsmann scheint derselbe gewesen zu sein, der auch Windecke bediente. 1 Windecke a. a. O. S. 468. Vgl. S. 158 Anm. 4. 3 Windecke a. a. O. S. 469.
Strana 169
A. Geleit nr. 98-99. 169 Außter diesen fünf bezw. sieben Berichten teilen wir in nr. 111 noch die Nürn- berger Aufzeichnungen über die Uberführung der Reichskleinodien von Nürnberg nach Aachen und ihre Verwendung während und nach der Krönung mit. Sie sind zwar schon von Hegel in den Städtechroniken veröffentlicht worden, verdienten aber, hier wieder- 5 holt zu werden, da sie die gar zu knappen Angaben in art. 9a unserer nr. 109 in er- wünschter Weise erweitern. E. Kosten nr. 113. Die Aachener Stadtrechnungen, die über die Ausgaben und Schenkungen der Stadt zur Zeit der Krönung König Wenzels 1 so umfassenden Aufschluß gewährten und sich 10 dadurch zugleich als eine überaus ergiebige Quelle für die Zusammenstellung der Präsenz- liste erwiesen, sind, wie für das Krönungsjahr König Sigmunds, so leider auch für das König Friedrichs nicht mehr vorhanden. Ebenso fehlt die Abrechnung, die der könig- liche Küchenmeister Georg von Herberstein, einst der Gefährte des Königs auf der Pilger- fahrt nach Jerusalem und später auch auf der Romfahrt, auf Grund seiner Küchenamts- 15 register dem König im Jahre 1449 über Einnahmen und Ausgaben während der Krö- nungsfahrt, nämlich vom 19. März 1442 bis zum 23. April 1443, überreichte und die laut Urkunde des Königs vom 17. Juni 14492 mit einem Guthaben Herbersteins im Be- trage von 245 Pfund 6 Schillingen 16 Pfennigen und einem Heller abschloß. So können wir nur dürftige, zum Teil ganz summarisch gehaltene Aufzeichnungen 20 über Frankfurts, Straßburgs, Nürnbergs und Colmars Ausgaben und über die des Herzogs von Burgund für eine Gesandtschaft, die nachher auch zum Frankfurter Reichstag ging, mitteilen, und zwar die Frankfurter hier in nr. 113, die der drei andern Städte und des Herzogs von Burgund in den nrr. 260", 262, 265 und 266 der lit. K der nächsten Hauptabteilung unter den Ausgaben während des Frankfurter Reichstags. Sie geben zu 25 keinen Bemerkungen Anlaß. A. Geleit nr. 98-99. 98. Erzbf. Jakob von Trier an Hzg. Gerhard von Jülich und Berg: bittet um Geleit für sich und sein Gefolge, da er als Kurfürst und Kanzler täglich beim König sein muß, der jetzt zur Krönung zichen will. 1442 Juni 2 Frankfurt. 1442 Juní 2 30 Aus Düsseldorf Staats-A. Jülich-Berg, Literalien Q nr. 1 (Reichscorrespondenz 1423-1475) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unsern fruntlichen dinst zuvor. hochgeborner furste, lieber besunder frunt. als der allerdurchluchtigiste furste unser gnediger herre der Romische kunig etc. in meinunge ist, sine kunigliche cronunge kurzlich zu entfahen, und uns bi sinen gnaden als eime s5 kurfursten und siner gnaden canzler 8 tegelichs geburt zu sin, darumb so bitten wir uwer liebe mit allem fliß gar fruntlich, ir wollent uns, den unsern, die mit uns kommen werden, unsern pferden wagen und haben ein frihe strack sicher geleide durch uwer lant slosse stede durfere und gebiete, wieder und furt, uf und abe, zu wasser und zu 1 Vgl. RTA. 1 nr. 100. 40 € Gedruckt bei Kumar, Geschichte der Burg und Familie Herberstein Teil 2 (Wien 1817) S. 116-117. Vgl. Chmel nr. 2572. Deutsche Reichstags-Akten XVI. s Vgl. S. 156-157. 22
A. Geleit nr. 98-99. 169 Außter diesen fünf bezw. sieben Berichten teilen wir in nr. 111 noch die Nürn- berger Aufzeichnungen über die Uberführung der Reichskleinodien von Nürnberg nach Aachen und ihre Verwendung während und nach der Krönung mit. Sie sind zwar schon von Hegel in den Städtechroniken veröffentlicht worden, verdienten aber, hier wieder- 5 holt zu werden, da sie die gar zu knappen Angaben in art. 9a unserer nr. 109 in er- wünschter Weise erweitern. E. Kosten nr. 113. Die Aachener Stadtrechnungen, die über die Ausgaben und Schenkungen der Stadt zur Zeit der Krönung König Wenzels 1 so umfassenden Aufschluß gewährten und sich 10 dadurch zugleich als eine überaus ergiebige Quelle für die Zusammenstellung der Präsenz- liste erwiesen, sind, wie für das Krönungsjahr König Sigmunds, so leider auch für das König Friedrichs nicht mehr vorhanden. Ebenso fehlt die Abrechnung, die der könig- liche Küchenmeister Georg von Herberstein, einst der Gefährte des Königs auf der Pilger- fahrt nach Jerusalem und später auch auf der Romfahrt, auf Grund seiner Küchenamts- 15 register dem König im Jahre 1449 über Einnahmen und Ausgaben während der Krö- nungsfahrt, nämlich vom 19. März 1442 bis zum 23. April 1443, überreichte und die laut Urkunde des Königs vom 17. Juni 14492 mit einem Guthaben Herbersteins im Be- trage von 245 Pfund 6 Schillingen 16 Pfennigen und einem Heller abschloß. So können wir nur dürftige, zum Teil ganz summarisch gehaltene Aufzeichnungen 20 über Frankfurts, Straßburgs, Nürnbergs und Colmars Ausgaben und über die des Herzogs von Burgund für eine Gesandtschaft, die nachher auch zum Frankfurter Reichstag ging, mitteilen, und zwar die Frankfurter hier in nr. 113, die der drei andern Städte und des Herzogs von Burgund in den nrr. 260", 262, 265 und 266 der lit. K der nächsten Hauptabteilung unter den Ausgaben während des Frankfurter Reichstags. Sie geben zu 25 keinen Bemerkungen Anlaß. A. Geleit nr. 98-99. 98. Erzbf. Jakob von Trier an Hzg. Gerhard von Jülich und Berg: bittet um Geleit für sich und sein Gefolge, da er als Kurfürst und Kanzler täglich beim König sein muß, der jetzt zur Krönung zichen will. 1442 Juni 2 Frankfurt. 1442 Juní 2 30 Aus Düsseldorf Staats-A. Jülich-Berg, Literalien Q nr. 1 (Reichscorrespondenz 1423-1475) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unsern fruntlichen dinst zuvor. hochgeborner furste, lieber besunder frunt. als der allerdurchluchtigiste furste unser gnediger herre der Romische kunig etc. in meinunge ist, sine kunigliche cronunge kurzlich zu entfahen, und uns bi sinen gnaden als eime s5 kurfursten und siner gnaden canzler 8 tegelichs geburt zu sin, darumb so bitten wir uwer liebe mit allem fliß gar fruntlich, ir wollent uns, den unsern, die mit uns kommen werden, unsern pferden wagen und haben ein frihe strack sicher geleide durch uwer lant slosse stede durfere und gebiete, wieder und furt, uf und abe, zu wasser und zu 1 Vgl. RTA. 1 nr. 100. 40 € Gedruckt bei Kumar, Geschichte der Burg und Familie Herberstein Teil 2 (Wien 1817) S. 116-117. Vgl. Chmel nr. 2572. Deutsche Reichstags-Akten XVI. s Vgl. S. 156-157. 22
Strana 170
170 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 1442 Juni 2 1442 Juni 2 lande, auch darinne zu merren, abe des noit wirdet, furderlich schaffen und uns des uwer uffene versiegelte brieve mit brenger diß brieves unverzoglich widderumb schicken, dadurch wir, die unsern, unser gut und habe wail versichert sin, als wir uwer lieben des sunderlichs wail glauben und solichs geen dieselbe uwer liebde frunt- lich verdienen wollen. geben zu Franckfurt uf samßtag nach unsers herren leichnams 5 tage anno etc. 42. [in verso] Dem hochgeboren fursten herren Gerhart herzougen zu Guylge und zum Berge graven zu Ravensperg, unserme lieben besun- dern frunde. Jacob von gottis gnaden erzbischof zu Trier etc. 10 11449/ 99. Hag. Gerhard von Jülich und Berg an Ersbf. Jakob von Trier: erwidert auf dessen Juni [7] Bitte um Geleit, daß er verpflichtet sei, den König und die Kurfürsten durch seine Lande zu geleiten, und daß er dementsprechend handeln werde. [1442] Juni [7] o. O. Aus Düsseldorf Staats-A. Jülich-Berg, Literalien Q nr. 1 (Reichscorrespondenz 1423-1475) 15 conc. chart. Links von der Unterschrift ist vom Schreiber bemerkt Copia an den buschof van Trire. 11442) Juni [7] Unsern fruntligen dienst zovoren. eirwirdige vurste, in goede lieve besunder frunt. als ure liefde uns nu hait geschreven usw. [es folgt der Inhalt des erzbischöf- lichen Briefes vom 2. Juni, unserer nr. 98], hain wir virstanden. ind begern urre liefden 20 zo wissin, dat uns geburt durch unser lande zo geleiden den vurschreven unsern genedigen hern den Roemschen konink mit sinre genaden kurfurstin, der ir einre sit, ind vort de sine. zo sulgim geleide wir uns auch gerne voegin ind volbrengin sullen ind da-inne auch doin ind uns halden willen gain den obgenanten unsern gnedigen hern den Roem- schen etc. konink ind engain ure liefden ind de andern vurschreven, so wir meinen dat 25 uns da-inne ind darzo zo doin geburen sulle. gegeven up den donrestach up den sesten 1 dach in junio. Gerhart van goitz genaden herzouge zo Guilge zo dem Berge etc. ind greve zo Ravensberge. B. Krönungsakten nr. 100-105. 30 11442 100. Aufzeichnungen über die Ordnung für den Einritt und die Altarsetzung des Römischen Königs in Frankfurt und für seinen Aufenthalt beim Königsstuhl in Rense, ferner für den Einzug und die Krönung K. Friedrichs III. in Aachen. [1442 Mai? Aachen.] Maš] Aus Wien H. H. St. A. Handschriften nr. 107 fol. 32b-38n cop. chart. sacc. 16. In Wien Hofbibl. cod. ms. 8065 fol 29 a-34a cop. chart., angefertigt am 15. Dezember 1615 von Georgen Hueber aus Bayrn. 35 [1 Wann ain Romischer kônig erwôlt ist, als vor in der bull3 geschriben steet, und nun darnach gen Frannckhfurt kompt, ist das er von andern kungen, die auch erwôlt werden, icht irrung hiet, die man dem Rômischen reich mainet zu thun, so sol 40 er zu Frannckfurt nit inreiten, sonder er soll vor der statt Frannckhfurt ligen zu veld Das ist ein Irrtum. Der sechste Juni fiel auf einen Mittwoch. Vgl. S. 164. Auf fol. 1a�32b unserer Wiener Vorlage steht eine Abschrift der Goldenen Bulle. Vgl. Böhm, Die Handschriften des Kaiserlichen und König- lichen Haus-, Hof- und Staatsarchivs (Wien 1873) S. 39. 45
170 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 1442 Juni 2 1442 Juni 2 lande, auch darinne zu merren, abe des noit wirdet, furderlich schaffen und uns des uwer uffene versiegelte brieve mit brenger diß brieves unverzoglich widderumb schicken, dadurch wir, die unsern, unser gut und habe wail versichert sin, als wir uwer lieben des sunderlichs wail glauben und solichs geen dieselbe uwer liebde frunt- lich verdienen wollen. geben zu Franckfurt uf samßtag nach unsers herren leichnams 5 tage anno etc. 42. [in verso] Dem hochgeboren fursten herren Gerhart herzougen zu Guylge und zum Berge graven zu Ravensperg, unserme lieben besun- dern frunde. Jacob von gottis gnaden erzbischof zu Trier etc. 10 11449/ 99. Hag. Gerhard von Jülich und Berg an Ersbf. Jakob von Trier: erwidert auf dessen Juni [7] Bitte um Geleit, daß er verpflichtet sei, den König und die Kurfürsten durch seine Lande zu geleiten, und daß er dementsprechend handeln werde. [1442] Juni [7] o. O. Aus Düsseldorf Staats-A. Jülich-Berg, Literalien Q nr. 1 (Reichscorrespondenz 1423-1475) 15 conc. chart. Links von der Unterschrift ist vom Schreiber bemerkt Copia an den buschof van Trire. 11442) Juni [7] Unsern fruntligen dienst zovoren. eirwirdige vurste, in goede lieve besunder frunt. als ure liefde uns nu hait geschreven usw. [es folgt der Inhalt des erzbischöf- lichen Briefes vom 2. Juni, unserer nr. 98], hain wir virstanden. ind begern urre liefden 20 zo wissin, dat uns geburt durch unser lande zo geleiden den vurschreven unsern genedigen hern den Roemschen konink mit sinre genaden kurfurstin, der ir einre sit, ind vort de sine. zo sulgim geleide wir uns auch gerne voegin ind volbrengin sullen ind da-inne auch doin ind uns halden willen gain den obgenanten unsern gnedigen hern den Roem- schen etc. konink ind engain ure liefden ind de andern vurschreven, so wir meinen dat 25 uns da-inne ind darzo zo doin geburen sulle. gegeven up den donrestach up den sesten 1 dach in junio. Gerhart van goitz genaden herzouge zo Guilge zo dem Berge etc. ind greve zo Ravensberge. B. Krönungsakten nr. 100-105. 30 11442 100. Aufzeichnungen über die Ordnung für den Einritt und die Altarsetzung des Römischen Königs in Frankfurt und für seinen Aufenthalt beim Königsstuhl in Rense, ferner für den Einzug und die Krönung K. Friedrichs III. in Aachen. [1442 Mai? Aachen.] Maš] Aus Wien H. H. St. A. Handschriften nr. 107 fol. 32b-38n cop. chart. sacc. 16. In Wien Hofbibl. cod. ms. 8065 fol 29 a-34a cop. chart., angefertigt am 15. Dezember 1615 von Georgen Hueber aus Bayrn. 35 [1 Wann ain Romischer kônig erwôlt ist, als vor in der bull3 geschriben steet, und nun darnach gen Frannckhfurt kompt, ist das er von andern kungen, die auch erwôlt werden, icht irrung hiet, die man dem Rômischen reich mainet zu thun, so sol 40 er zu Frannckfurt nit inreiten, sonder er soll vor der statt Frannckhfurt ligen zu veld Das ist ein Irrtum. Der sechste Juni fiel auf einen Mittwoch. Vgl. S. 164. Auf fol. 1a�32b unserer Wiener Vorlage steht eine Abschrift der Goldenen Bulle. Vgl. Böhm, Die Handschriften des Kaiserlichen und König- lichen Haus-, Hof- und Staatsarchivs (Wien 1873) S. 39. 45
Strana 171
B. Krönungsakten nr. 100-105. 171 10 15 sechs wochen und drei tag und sol da der irrung von seiner partei warten 1. wirt er aber in derselben zeit auf dem veld von derselben partei€ nicht gedrungen, so mag er gen Franckfurt inreiten und sein erste wirdigkait da zu Frannckhfurt nemen, also das er von den kurfursten oder, ob die nicht bei im wârn, von andern personen den 5 wirdigisten, die zu den zeiten da sein, in sand Bartlmes kirchen zu Franckfurt auf denb altar sand Bartlmes gesetzt werd 2, und daselb sein opfer auf dem altar lassen nach seinem willen. [2] Wann nun ain Rômischer kung€ von Frannckfurt zu seiner kronung geen Ach ziehen wil, so sol er ziehen zu dem stul, der da leit zwuschen Rhenntsch d und Koflentz, den man nennt des kaisers stul3 an dem Rein. darauf sol ain Rômischer kung sitzen 4 und sol da in seiner gegenwurtigkait in dreien zungen lassen rueffen, latein, welisch und teutsch, wie er ziech gen Ach und wôll da sein kônikliche kron emphahen und das ist darumb, das sein partei oder ander iemant icht gesprechen mug, das er zu der kronung haimblich komen sei. [3] Darnach wann ain Rômischer kung von dem stul gen Ach zeucht und kumpt zu der stat Ach banmeilen, das ist der statt grenz, die ain meil von der stat gelegen ist, und das dorf daselbst haisst zu der Weid 5, in demselbigen dorf so sullen die burger von Ach ain Römischen kung lobleich emphahen, als sich darzu gepurt, und sullen dann dieselben burger ain tail des wegs neben dem kung reiten und mit im reden, als dann 20 vor herkomen ist, und darnach sich wider von dem kung schaidn, damit die ordnung des inreitns des kungs und der kurfursten mug gehalten werden. 11442 Mai/ Wie die kurfursten mit dem kung reitn sullen. [4] Von erst soll des von Sachsen volk den vorzug haben und darauf des phallenz- graven und darauf des von Brandenburg volk und darauf des von Tryer volk. es sol 25 auch der von Tryer selbs persondlich reiten dem kung gleich vor seinem swert, und im soll an der rechten seiten reiten der phalzgraff persondlich und auf der tenken seiten der von Brandenburg auch persondlich, also das die drei kurfursten gleich neben einander reiten 6. [5] Nach dem sol der von Sachsen alters-allain vor dem kung reiten gleich auf die drei kurfursten und sol dem kung dase swert plosses vorfuern, als sich dann von so seines ampts wegen rechtlich gepuret 7, biß zu dem munster zu Ach und daselbs wider in die schaid stossen. [6] Darnach soll nun der Rômisch kung nach dem von Sachsen reiten und sol zu der zeit der von Khôln an der rechten seiten 8 reiten und an der tenken seiten der von Maintz, also das die zwen kurfursten sullen all nach dem kung reiten. 35 a) em.; Vorl. porten. b) em.; Vorl. dem. c) Vorl. wiederholt nun. d) em.; Vorl. Khenntsch. e) em.; Vorl. des. Uber diese Bestimmung, die übrigens für König Friedrich, da er einstimmig gewählt war, keine Geltung hatte, vergleiche man Weizsäcker in RTA. 4, 143-145 und besonders Schellhaß, Das Königs- 40 lager vor Aachen und vor Frankfurt in seiner rechtsgeschichtlichen Bedeutung (Historische Unter- suchungen hrsg. von J. Jastrow Heft 4), Berlin 1887, auch Zeumer, Quellensammlung S. 226-229. € Vgl. Rieger, Die Altarsetzung der Deutschen 45 Könige nach der Wahl (Diss., Berlin 1885), auch nr. 144 art. 6. 8 Vgl. Weizsäcker, Rense als Wahlort (Abhand- lungen der Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1890) S. 3-4 und 44-50; auch Römer-Büchner 50 2, 33-34. 4 Vgl. Weizsäcker a. a. O. S. 52-54 und 59-66. 5 Weiden, eine Meile nordöstlich von Aachen. 6 Diese Anordnung entspricht zwar nicht den Vorschriften der cap. 21 und 22 der Goldenen Bulle, ist aber in art. 1a des in nr. 101 mitgeteilten Ordo begründet. Jenen zufolge hatten der Pfalz- graf und der Markgraf von Brandenburg rechts und links vom Herzog von Sachsen zu reiten, wäh- rend der Erzbischof von Trier allein vorausritt (vgl. Zeumer, Goldene Bulle 1, 88 und 2, 36-37). Vgl. darüber Zeumer a. a. O. 1, 239-244; auch RTA. 1, 152-153. 8 Vgl. den Schluß des cap. 21 und dazu das cap. 3 der Goldenen Bulle (Zeumer a. a. O. 2, 37 und 17). 22"
B. Krönungsakten nr. 100-105. 171 10 15 sechs wochen und drei tag und sol da der irrung von seiner partei warten 1. wirt er aber in derselben zeit auf dem veld von derselben partei€ nicht gedrungen, so mag er gen Franckfurt inreiten und sein erste wirdigkait da zu Frannckhfurt nemen, also das er von den kurfursten oder, ob die nicht bei im wârn, von andern personen den 5 wirdigisten, die zu den zeiten da sein, in sand Bartlmes kirchen zu Franckfurt auf denb altar sand Bartlmes gesetzt werd 2, und daselb sein opfer auf dem altar lassen nach seinem willen. [2] Wann nun ain Rômischer kung€ von Frannckfurt zu seiner kronung geen Ach ziehen wil, so sol er ziehen zu dem stul, der da leit zwuschen Rhenntsch d und Koflentz, den man nennt des kaisers stul3 an dem Rein. darauf sol ain Rômischer kung sitzen 4 und sol da in seiner gegenwurtigkait in dreien zungen lassen rueffen, latein, welisch und teutsch, wie er ziech gen Ach und wôll da sein kônikliche kron emphahen und das ist darumb, das sein partei oder ander iemant icht gesprechen mug, das er zu der kronung haimblich komen sei. [3] Darnach wann ain Rômischer kung von dem stul gen Ach zeucht und kumpt zu der stat Ach banmeilen, das ist der statt grenz, die ain meil von der stat gelegen ist, und das dorf daselbst haisst zu der Weid 5, in demselbigen dorf so sullen die burger von Ach ain Römischen kung lobleich emphahen, als sich darzu gepurt, und sullen dann dieselben burger ain tail des wegs neben dem kung reiten und mit im reden, als dann 20 vor herkomen ist, und darnach sich wider von dem kung schaidn, damit die ordnung des inreitns des kungs und der kurfursten mug gehalten werden. 11442 Mai/ Wie die kurfursten mit dem kung reitn sullen. [4] Von erst soll des von Sachsen volk den vorzug haben und darauf des phallenz- graven und darauf des von Brandenburg volk und darauf des von Tryer volk. es sol 25 auch der von Tryer selbs persondlich reiten dem kung gleich vor seinem swert, und im soll an der rechten seiten reiten der phalzgraff persondlich und auf der tenken seiten der von Brandenburg auch persondlich, also das die drei kurfursten gleich neben einander reiten 6. [5] Nach dem sol der von Sachsen alters-allain vor dem kung reiten gleich auf die drei kurfursten und sol dem kung dase swert plosses vorfuern, als sich dann von so seines ampts wegen rechtlich gepuret 7, biß zu dem munster zu Ach und daselbs wider in die schaid stossen. [6] Darnach soll nun der Rômisch kung nach dem von Sachsen reiten und sol zu der zeit der von Khôln an der rechten seiten 8 reiten und an der tenken seiten der von Maintz, also das die zwen kurfursten sullen all nach dem kung reiten. 35 a) em.; Vorl. porten. b) em.; Vorl. dem. c) Vorl. wiederholt nun. d) em.; Vorl. Khenntsch. e) em.; Vorl. des. Uber diese Bestimmung, die übrigens für König Friedrich, da er einstimmig gewählt war, keine Geltung hatte, vergleiche man Weizsäcker in RTA. 4, 143-145 und besonders Schellhaß, Das Königs- 40 lager vor Aachen und vor Frankfurt in seiner rechtsgeschichtlichen Bedeutung (Historische Unter- suchungen hrsg. von J. Jastrow Heft 4), Berlin 1887, auch Zeumer, Quellensammlung S. 226-229. € Vgl. Rieger, Die Altarsetzung der Deutschen 45 Könige nach der Wahl (Diss., Berlin 1885), auch nr. 144 art. 6. 8 Vgl. Weizsäcker, Rense als Wahlort (Abhand- lungen der Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1890) S. 3-4 und 44-50; auch Römer-Büchner 50 2, 33-34. 4 Vgl. Weizsäcker a. a. O. S. 52-54 und 59-66. 5 Weiden, eine Meile nordöstlich von Aachen. 6 Diese Anordnung entspricht zwar nicht den Vorschriften der cap. 21 und 22 der Goldenen Bulle, ist aber in art. 1a des in nr. 101 mitgeteilten Ordo begründet. Jenen zufolge hatten der Pfalz- graf und der Markgraf von Brandenburg rechts und links vom Herzog von Sachsen zu reiten, wäh- rend der Erzbischof von Trier allein vorausritt (vgl. Zeumer, Goldene Bulle 1, 88 und 2, 36-37). Vgl. darüber Zeumer a. a. O. 1, 239-244; auch RTA. 1, 152-153. 8 Vgl. den Schluß des cap. 21 und dazu das cap. 3 der Goldenen Bulle (Zeumer a. a. O. 2, 37 und 17). 22"
Strana 172
172 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 11449 [7 Wann der kung nun zu Ach inreit mit der ordnung, als vor steet, so ist das pherd, darauf der kung sitzt, der portner und der turner, die der statt huetten. das mag er in lassen oder mit ainem gelt von in lôsen, und soll da unter dem thor auf ain anders pherd sitzen. dasselb pherd sol der kung dann reiten unz zu unser frawen munster. und das pherd ist des vogts von Ach. das ist der herzog 5 von Gulich 1. [8] So nun ain Rômischer kung zu der porten geen Ach komen ist, da er inreiten wirt, so sullen im die tumbherren von unser frawen munster und von andern stiften daselbs engegen geen mit der procession und seiner gnadn warten bei dem thor. da soll dann sein gnad absteen gegen dem hailtumb und das kreuz ?, das der dechant tregt, 10 erwirdiklich kussen. [9 Darnach soll der kung gegen des heiligen kaiser Karl haupt 3, das zwen tumb- herren tragen, mit naigundem hawpt erpietten und sich gegen im naigen. [10] Item vor dem Rômischen kung und den kurfursten sol man tragen des heiligen kaiser Kharl hawpt und ander hailtumb mit der vorgenanten procession, die dann geen 15 sol biß zu unser frawen munster an die stat, die berin 4 genannt; da man in dann von dem tumb etlich bedeutung erzelen wirt 5. [11 Wann dann ain Rômischer kung zu dem vorgenannten munster komen ist, daselbst werden der von Khôlln und ander erzbischove den kung zwuschen sich wirdik- lichen nemen und in biß zu der berin fueren. und 6 darnach werden der techant da- 20 selbst und ain prelat oder der eltest tumbherr des munsters den kung zwuschen sich nemen und in fueren in das munster under die kron ", die darin hangt. da ist im dann berait ain stul geziert mit kussen und tuechern. darauf sol der kunig knien, als lang biß „Te deum laudamus" mit der orgel und kor zu ende gesungen wird. wann das geschehen ist, so soll der kung nach seinem willen sein opher auf unser lieben frawen 25 altar 8 legen. [12] Von dem benannten munster sol ain Rômischer kung reiten in die herberg. und dasselb phert, darauf er reit, das nimbt des bischof von Kholln marschalk. [13] Wann nun ain kung also geen Ach komen ist, so sol er der stat zu Ach zusagen", das er der benannten stat ir freihait alt gewonhait und herkomen con- s0 firmiern und bestâtten wôll, also das di gevertigt und außgericht werde, ee der Mai] 1 Vgl. Giersberg, Das Erbmarschallamt im ehe- maligen Erzstifte Köln (Annalen des histor. Vereins für den Niederrhein Bd. 26/27 S. 319-323). 2 Vermutlich das sogenannte „Kreuz des Kaisers Lothar". Man vergleiche darüber Bock, Pfalz- kapelle I, 1 S. 33-39 und Kleinodien, Anhang S. 44. * Das bei Bock, Pfalzkapelle I, 2 S. 58-62 und Kleinodien, Anhang S. 48-49 beschriebene und ab- gebildete Brustbild Karls des Großen, in dessen Haupt der Schädel des Kaisers eingeschlossen ist. Die Bärin, eine rechts vom Haupteingang des Karolingischen Münsters befindliche Bronze- figur, auch lupus genannt (vgl. nr. 101 art. 1b und Bock, Pfalzkapelle I, 1 S. 1-4). Die in RTA. 7, 246 Anm. 2 gegebene Erklärung ist un- richtig. 5 Welche Bewandtnis es mit dieser Erzählung hatte, erhellt aus dem bei Freher-Struve, Rerum Germanicarum Scriptores 3, 30-41 abgedruckten Bericht über die Krönung K. Maximilians I. Als der König bei seinem Einzuge in Aachen vor dem Dom anlangte, vicedecanus cum seniori canonico fecerunt interpretationem illorum duorum signorum stantium ante ostium ecclesie super duo pilaria la- 35 pidea, quorum unum est lupa [vgl. Anm. 4], aliud lingue multe, nämlich quatenus rex debet esse de- fensor regni, quemadmodum lupa defendit suos juvenes pre aliis animalibus, bezw. rex debet preesse omnibus linguis. 8 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 101 artt. 1b und 1c. Der von Kaiser Friedrich I. gestiftete, am Kuppelgewölbe befestigte Kronleuchter. Vgl. Bock, Der Kronleuchter Kaisers Friedrich Barbarossa 45 im Karolingischen Münster zu Aachen und die formverwandten Lichterkronen zu Hildesheim und Comburg (Leipzig 1864), auch Bock, Pfalzkapelle I, 1 S. 115-128 und Kleinodien, Anhang S. 43. 8 Uber diesen Altar vergleiche man Bock, Klein- 50 odien, Anhang S. 37-38. 3 Vgl. RTA. 4 nr. 234. 40
172 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 11449 [7 Wann der kung nun zu Ach inreit mit der ordnung, als vor steet, so ist das pherd, darauf der kung sitzt, der portner und der turner, die der statt huetten. das mag er in lassen oder mit ainem gelt von in lôsen, und soll da unter dem thor auf ain anders pherd sitzen. dasselb pherd sol der kung dann reiten unz zu unser frawen munster. und das pherd ist des vogts von Ach. das ist der herzog 5 von Gulich 1. [8] So nun ain Rômischer kung zu der porten geen Ach komen ist, da er inreiten wirt, so sullen im die tumbherren von unser frawen munster und von andern stiften daselbs engegen geen mit der procession und seiner gnadn warten bei dem thor. da soll dann sein gnad absteen gegen dem hailtumb und das kreuz ?, das der dechant tregt, 10 erwirdiklich kussen. [9 Darnach soll der kung gegen des heiligen kaiser Karl haupt 3, das zwen tumb- herren tragen, mit naigundem hawpt erpietten und sich gegen im naigen. [10] Item vor dem Rômischen kung und den kurfursten sol man tragen des heiligen kaiser Kharl hawpt und ander hailtumb mit der vorgenanten procession, die dann geen 15 sol biß zu unser frawen munster an die stat, die berin 4 genannt; da man in dann von dem tumb etlich bedeutung erzelen wirt 5. [11 Wann dann ain Rômischer kung zu dem vorgenannten munster komen ist, daselbst werden der von Khôlln und ander erzbischove den kung zwuschen sich wirdik- lichen nemen und in biß zu der berin fueren. und 6 darnach werden der techant da- 20 selbst und ain prelat oder der eltest tumbherr des munsters den kung zwuschen sich nemen und in fueren in das munster under die kron ", die darin hangt. da ist im dann berait ain stul geziert mit kussen und tuechern. darauf sol der kunig knien, als lang biß „Te deum laudamus" mit der orgel und kor zu ende gesungen wird. wann das geschehen ist, so soll der kung nach seinem willen sein opher auf unser lieben frawen 25 altar 8 legen. [12] Von dem benannten munster sol ain Rômischer kung reiten in die herberg. und dasselb phert, darauf er reit, das nimbt des bischof von Kholln marschalk. [13] Wann nun ain kung also geen Ach komen ist, so sol er der stat zu Ach zusagen", das er der benannten stat ir freihait alt gewonhait und herkomen con- s0 firmiern und bestâtten wôll, also das di gevertigt und außgericht werde, ee der Mai] 1 Vgl. Giersberg, Das Erbmarschallamt im ehe- maligen Erzstifte Köln (Annalen des histor. Vereins für den Niederrhein Bd. 26/27 S. 319-323). 2 Vermutlich das sogenannte „Kreuz des Kaisers Lothar". Man vergleiche darüber Bock, Pfalz- kapelle I, 1 S. 33-39 und Kleinodien, Anhang S. 44. * Das bei Bock, Pfalzkapelle I, 2 S. 58-62 und Kleinodien, Anhang S. 48-49 beschriebene und ab- gebildete Brustbild Karls des Großen, in dessen Haupt der Schädel des Kaisers eingeschlossen ist. Die Bärin, eine rechts vom Haupteingang des Karolingischen Münsters befindliche Bronze- figur, auch lupus genannt (vgl. nr. 101 art. 1b und Bock, Pfalzkapelle I, 1 S. 1-4). Die in RTA. 7, 246 Anm. 2 gegebene Erklärung ist un- richtig. 5 Welche Bewandtnis es mit dieser Erzählung hatte, erhellt aus dem bei Freher-Struve, Rerum Germanicarum Scriptores 3, 30-41 abgedruckten Bericht über die Krönung K. Maximilians I. Als der König bei seinem Einzuge in Aachen vor dem Dom anlangte, vicedecanus cum seniori canonico fecerunt interpretationem illorum duorum signorum stantium ante ostium ecclesie super duo pilaria la- 35 pidea, quorum unum est lupa [vgl. Anm. 4], aliud lingue multe, nämlich quatenus rex debet esse de- fensor regni, quemadmodum lupa defendit suos juvenes pre aliis animalibus, bezw. rex debet preesse omnibus linguis. 8 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 101 artt. 1b und 1c. Der von Kaiser Friedrich I. gestiftete, am Kuppelgewölbe befestigte Kronleuchter. Vgl. Bock, Der Kronleuchter Kaisers Friedrich Barbarossa 45 im Karolingischen Münster zu Aachen und die formverwandten Lichterkronen zu Hildesheim und Comburg (Leipzig 1864), auch Bock, Pfalzkapelle I, 1 S. 115-128 und Kleinodien, Anhang S. 43. 8 Uber diesen Altar vergleiche man Bock, Klein- 50 odien, Anhang S. 37-38. 3 Vgl. RTA. 4 nr. 234. 40
Strana 173
B. Krönungsakten nr. 100-105. 173 11442 kung von Ach geschaiden 1, und sol auch der statt zusagen, das er si wôlle gnedik- lich beschutzen und beschirmen und behalten bei ire freihait und rechten und ir gne- diger herr sein. [14] Es sullen auch die von Ach dem kung fur sich nach seiner krônung, die er 5 da emphacht, gewondlich huldigumb thun und solher huldigumb, die si thun, dem kung ainen brief2 geben mit der statt anhangunden insigl, also das das datumb desselben briefs und auch datumb der kuniklichen confirmacion auf ainen tag gesatzt werde, als das vormaln von alter loblich herkomen ist 3. [15] Auch wann ain Rômischer kung gen Ach komen ist, als vor geschriben 10 steet, und verpannt lewt einkomen, als in andern stetten gewonnhait ist, diselben leut mugen des kungs kunft nicht lenger geniessen, wann alslang er zu Ach ist, wann die von Ach des freihait 4 haben. Mai] Wie sich der kung haltn sol in seiner krônung. [16] An dem tag, so er sich krônen will lassen, so soll er sich vor vleissiklich 15 beraitn mit peicht, damit er das sacrament wirdiklich emphahen mug. er wird auch von den erzbischoven wirdiklichen emphangen und in den tumb gefuert, und wirt der kronung nachgangen, als in dem puch der krônung 5 geschriben steet. [17] Es sullen auch die kurfursten bei dem kung sein, so er ir am maisten gehaben mag, und sullen dieselben kurfursten ieklicher seinen habit anhaben, als in dann von 20 recht wegen gepurt. und zu sôlher krônung so soll der von Kholn selbst das ampt singen auf unser frawen altar. es sol auch unter dem ampt der von Khôln den kung khresmen auf dem hawpt und an der brust und zwuschen den schultern und in den henden, und zu solher salbung sol der kung anhaben ain" joppen 6, die an dem ruck offen sei. er soll auch anhaben ainen langen rock7 auf die erde und ainen langen 25 a) em.; Vorl. an. 1 K. Friedrich stellte die Urkunde am 21. Juni aus (Aachen Stadt-A. A. I: Kaiserliche Urkunden auf Pergament nr. 77 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. mit der Unterfertigung Ad m. d. r. 30 Henricus Leubing doctor prothonotarius und dem Re- gistraturvermerk Registrata per me Jacobum Widerl; ferner in Wien Reichsregistraturbuch O fol. 141 b bis 143a cop. chart. coaeva; gedr. Chmel, Regesta Fri- derici IV. Anhang S. XVIII-XXII aus der Wiener 35 Abschrift; Regest ebenda nr. 623). 2 Vgl. nr. 104. Für dieses Herkommen fehlen Belege. Auch diese Freiheit ist urkundlich nicht nach- weisbar. Man vergleiche aber die in Anm. 1 er- 40 wähnte Privilegienbestätigung und die folgende, auch wegen der Unterfertigung interessante Ur- kunde, die der König am 20. Juni ausfertigen ließ: Bürgermeister, Schöffen und gemeiner Rat des königlichen Stuhls und der Stadt Ache hätten 45 seinem und des. Reichs lieben Getreuen Colyn Beyssel, des seligen Johan Beyssels Sohn, der wegen eines Totschlags bisher aus der Stadt ver- knert gewesen sei, auf seine (Friedrichs) erste be- gerung und ihm zu Ehren am Tage, an dem er 50 seine königliche Krone empfing, gegönnt und be- willigt, los, frei und sicher an Leib und Gut binnen der stat und riche des königlichen Stuhls von Ache zu kommen, zu sein und zu bleiben, von Jedermann ungehindert. Das solle ihnen in ewige Zeiten keinen Schaden an ihren und ihrer Stadt Rechten, Freiheiten, Briefen, Privilegien, alten Herkommen, Gewohnheiten und gesecz des kneren bringen. Datum Ache 1442 Mi. v. Johanns tag zu sunwennden [Juni 20] r. 3; Unterfertigung De mandato domini regis Jacobus I archiepiscopus Tre verensis cancellarius. (Aachen Stadt-A. A. I nr. 78 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., ohne Registratur- vermerk; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 141 a cop. chart. coaeva; vgl. Chmel nr. 621.) 5 Vgl. nr. 102. 6 Auch K. Maximilian I. hatte, laut Reuchlins Bericht, bei der Krönung ain kurz gûldins rôcklin uf die franzosich art an (Zeitschrift für die Ge- schichte des Oberrheins N. F. 13, 553). Bei Friedrichs Krönung ist wahrscheinlich die zu den Nürnberger Reichskleinodien gehörende pur- purne tunica talaris, die „schwarze Dalmatik Kaiser Karls“ (vgl. nr. 111) verwendet worden. K. Maxi- milian II. trug bei seiner Krönung in Frankfurt am 30. November 1562 einen langen roth attlesen engen rock und ein gülden auch gar langen und mit hermlein gefüttert unterzogen und ein mantel von gülden stücken gemacht (vgl. Lersner, Frankfurter Chronica 1, 169). Vgl. auch S. 174 Anm. 1.
B. Krönungsakten nr. 100-105. 173 11442 kung von Ach geschaiden 1, und sol auch der statt zusagen, das er si wôlle gnedik- lich beschutzen und beschirmen und behalten bei ire freihait und rechten und ir gne- diger herr sein. [14] Es sullen auch die von Ach dem kung fur sich nach seiner krônung, die er 5 da emphacht, gewondlich huldigumb thun und solher huldigumb, die si thun, dem kung ainen brief2 geben mit der statt anhangunden insigl, also das das datumb desselben briefs und auch datumb der kuniklichen confirmacion auf ainen tag gesatzt werde, als das vormaln von alter loblich herkomen ist 3. [15] Auch wann ain Rômischer kung gen Ach komen ist, als vor geschriben 10 steet, und verpannt lewt einkomen, als in andern stetten gewonnhait ist, diselben leut mugen des kungs kunft nicht lenger geniessen, wann alslang er zu Ach ist, wann die von Ach des freihait 4 haben. Mai] Wie sich der kung haltn sol in seiner krônung. [16] An dem tag, so er sich krônen will lassen, so soll er sich vor vleissiklich 15 beraitn mit peicht, damit er das sacrament wirdiklich emphahen mug. er wird auch von den erzbischoven wirdiklichen emphangen und in den tumb gefuert, und wirt der kronung nachgangen, als in dem puch der krônung 5 geschriben steet. [17] Es sullen auch die kurfursten bei dem kung sein, so er ir am maisten gehaben mag, und sullen dieselben kurfursten ieklicher seinen habit anhaben, als in dann von 20 recht wegen gepurt. und zu sôlher krônung so soll der von Kholn selbst das ampt singen auf unser frawen altar. es sol auch unter dem ampt der von Khôln den kung khresmen auf dem hawpt und an der brust und zwuschen den schultern und in den henden, und zu solher salbung sol der kung anhaben ain" joppen 6, die an dem ruck offen sei. er soll auch anhaben ainen langen rock7 auf die erde und ainen langen 25 a) em.; Vorl. an. 1 K. Friedrich stellte die Urkunde am 21. Juni aus (Aachen Stadt-A. A. I: Kaiserliche Urkunden auf Pergament nr. 77 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. mit der Unterfertigung Ad m. d. r. 30 Henricus Leubing doctor prothonotarius und dem Re- gistraturvermerk Registrata per me Jacobum Widerl; ferner in Wien Reichsregistraturbuch O fol. 141 b bis 143a cop. chart. coaeva; gedr. Chmel, Regesta Fri- derici IV. Anhang S. XVIII-XXII aus der Wiener 35 Abschrift; Regest ebenda nr. 623). 2 Vgl. nr. 104. Für dieses Herkommen fehlen Belege. Auch diese Freiheit ist urkundlich nicht nach- weisbar. Man vergleiche aber die in Anm. 1 er- 40 wähnte Privilegienbestätigung und die folgende, auch wegen der Unterfertigung interessante Ur- kunde, die der König am 20. Juni ausfertigen ließ: Bürgermeister, Schöffen und gemeiner Rat des königlichen Stuhls und der Stadt Ache hätten 45 seinem und des. Reichs lieben Getreuen Colyn Beyssel, des seligen Johan Beyssels Sohn, der wegen eines Totschlags bisher aus der Stadt ver- knert gewesen sei, auf seine (Friedrichs) erste be- gerung und ihm zu Ehren am Tage, an dem er 50 seine königliche Krone empfing, gegönnt und be- willigt, los, frei und sicher an Leib und Gut binnen der stat und riche des königlichen Stuhls von Ache zu kommen, zu sein und zu bleiben, von Jedermann ungehindert. Das solle ihnen in ewige Zeiten keinen Schaden an ihren und ihrer Stadt Rechten, Freiheiten, Briefen, Privilegien, alten Herkommen, Gewohnheiten und gesecz des kneren bringen. Datum Ache 1442 Mi. v. Johanns tag zu sunwennden [Juni 20] r. 3; Unterfertigung De mandato domini regis Jacobus I archiepiscopus Tre verensis cancellarius. (Aachen Stadt-A. A. I nr. 78 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., ohne Registratur- vermerk; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 141 a cop. chart. coaeva; vgl. Chmel nr. 621.) 5 Vgl. nr. 102. 6 Auch K. Maximilian I. hatte, laut Reuchlins Bericht, bei der Krönung ain kurz gûldins rôcklin uf die franzosich art an (Zeitschrift für die Ge- schichte des Oberrheins N. F. 13, 553). Bei Friedrichs Krönung ist wahrscheinlich die zu den Nürnberger Reichskleinodien gehörende pur- purne tunica talaris, die „schwarze Dalmatik Kaiser Karls“ (vgl. nr. 111) verwendet worden. K. Maxi- milian II. trug bei seiner Krönung in Frankfurt am 30. November 1562 einen langen roth attlesen engen rock und ein gülden auch gar langen und mit hermlein gefüttert unterzogen und ein mantel von gülden stücken gemacht (vgl. Lersner, Frankfurter Chronica 1, 169). Vgl. auch S. 174 Anm. 1.
Strana 174
174 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. te mantl!, der zu beiden seiten offen sei, und das alles * darzu gericht, damit man im die salbung in dem klaid gethun mug, als vor steet. (18] Und wann nun sollich salbung des kungs geschehen ist, so sol der kung den mant| abziehen? und sol die kunklichen zermania und wad, die zu seiner majestat gehórn?, anlegen, und darzu auch die sandalia * und hosn 5 und hantschuch * auch an- dieselben * klaider alle die sóllen bei unser frawen munster beleiben oder umb legen. ain zimblich gelt davon gelest werden ". o [29] Wann der kung sein kunklich wat, als vor steet, anhat, so sol im der von Khöln ain swert®, daran sein gurtl? ist, nach den * Welhischen sitten unter die kor- kappen !? uber die albn !! umbguertn und kóstlich hafün!? an die prust an die kor- kappen machen und ainen köstlichen ring an die hand stossen. - 0 das sol der kung vor alles zugericht haben, damit er den von Khöln zu sólher ordnung nit sawm. [20] Der kung wird auch bei seiner krönung ain aid swern auf unser frawen altar 1%, als hernach geschriben steet 14: »leh vergich und gelob vor got und seinem ewangeli, das ich nun hinfur die gesetz, 15 die gerechtigkait und den frid der heiligen gotteskirchen halten und meinem undertenigem volk frumen, die gerechtigkait thun und reichsgerechtigkait behalten will, weheltikleich 8) em.; ! Vermutlich ein Chormantel. Auch K. Maximi- lian I. war bekleidet cum mantello aureo foderato cum hermelinis pendentibus supor humeros sue celsi- tudinis usque ad medium brachiorum euorum ; eujus clausura ante erat de perulis et gemmis preciosis. Und zwar trug der König diesen Mantel über dem 8.173 Anm.6genannten Rócklein. Vgl. Freher-Struve a. a. O. 3, 34 und Reuchlin a. a. O. 13, 554. — Von ^ dhnlicher Beschaffenheit dürfte der von K. Karl V. getragene Mantel gewesen sein. Vgl. Harlmannus Maurus, Coronatio invictissimi Caroli Hispania- rum regis catholici in Romanorum regem (Nuren- berge 1523) S. 24. ? Die Ablegung des Mantels erfolgte wohl nicht vor dem Altar, sondern, wie die Anlegung der Krünungsgewünder, in der Sakristei. So war es wenigstens nachher bei der Krönung Maximilians I, der Fall (vgl. Freher- Struve a. a. O. 3, 36). 3 Es sind die 4n nr. 111 genannten Alba und Stola. * Vgl. nr. 111. 5 K. Friedrich wird wohl die zu den Nürnberger Reichskleinodien | gehórenden, wahrscheinlich im Jahre 1181 angefertigten Strümpfe benutzt haben. Vgl. Murr S. 44-45; Rümer- Büchner 2, 52 und besonders Bock, Kleinodien S. 56-58 und Abb. Tafel XII Figur 15. 9 In der Urkunde vom 29. September 1428, in der K. Sigmund der Stadt Nürnberg die Reichs- kleinodien zur Aufbewahrung übergab (Murr, Jownal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur 12, 76-81; Altmann nr. 5619), werden sie als sant Karls hantschuch mit edlen steinen und perlen bezeichnet. Sie stammen aus dem Anfang des 13. Jahrhunderts. Vgl. Murr S. 42-44; Rómer- Büchner 2, 53; Bock S. 36-38 und Tafel VIII Figur 10. Vorl. lles. b) dte Vorlage hat hier Alinea. €) em.; Vorl, dem. * Vgl. die Urkunde des Kanzlers Bischofs Konrad von Metz und Speier vom 1. Juni 1222 bei Quiz, 20 Geschichte der Stadt Aachen: Cod. dipl. Aquensis I, 2 (Aachen 1840) S. 98, auch die Urkunde K. Karls V. vom 23. Oktober 1520 bei Lacomblet, Ur- kundenbuch fir die Geschichte des Niederrheins 4, 641; ferner. Rómer- Büchner 2, 44-45. 25 3 Das Schwert Karls des Großen. Vgl. nr. 111. 9 K. Sigmund erwähnt in der angeführten Ur- kunde zwei Gürtel: sand Karles górtel und sand Karls gurtel in einem guldein porten in gurtels weise mit knewfen und schellen. Der letztere ist nicht so mehr vorhanden. Vgl. Murr S. 48-51; Romer- Büchner 2, 51; Bock S. 59-60, 64-65 und Anhang S. 5-6, dazu Tafel XII Fig. 16 und Tafel XIII Figur 18. 19 Mit dieser Chorkappe ist wahrsckeśniich die 36 im Aachener Münster befindliche, Mitte oder Ende des 13. Jahrhunderts aus purpurfarbenem Samt angefertigte sogenannte Cappa Leonis III. gemeint. Oder ist an die zur Purpurdalmatik (vgl. mr. 111) gehórende sand Karla rote gugel zu denken, die in 40 K. Sigmunds Urkunde genannt wird? Vgl. Mur S. 35-36; Bock S. 120-125 und Anhang S. 7-8, dazu Tafel XXI Figur 30. u Vgl. m. 111. 12 Die in der Krónungsordnung (nr. 102 art. 10) 46 genannten armille, Armspangen. Vgl. Mury 8. 52-54; Rómer-Büchner 2, 53; Bock, Anhang S. 9-10. 18 Das heißt auf das dort aufgelegte Evange- listarium Karls des Grofien. Vgl. Murr S. 90-91; Quiz, Histor. Beschreibung der Münsterkirche und 50 der Heiligthums- Fahrt m Aachen (Aachen 1625) S. 76-77; Bock, Pfalzkapelle I, 1 S. 155-158 und Kleinodien, Anhang S. 52. ^ Den lateinischen Text des Eides findet man in nr. 102 art. 13. 56
174 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. te mantl!, der zu beiden seiten offen sei, und das alles * darzu gericht, damit man im die salbung in dem klaid gethun mug, als vor steet. (18] Und wann nun sollich salbung des kungs geschehen ist, so sol der kung den mant| abziehen? und sol die kunklichen zermania und wad, die zu seiner majestat gehórn?, anlegen, und darzu auch die sandalia * und hosn 5 und hantschuch * auch an- dieselben * klaider alle die sóllen bei unser frawen munster beleiben oder umb legen. ain zimblich gelt davon gelest werden ". o [29] Wann der kung sein kunklich wat, als vor steet, anhat, so sol im der von Khöln ain swert®, daran sein gurtl? ist, nach den * Welhischen sitten unter die kor- kappen !? uber die albn !! umbguertn und kóstlich hafün!? an die prust an die kor- kappen machen und ainen köstlichen ring an die hand stossen. - 0 das sol der kung vor alles zugericht haben, damit er den von Khöln zu sólher ordnung nit sawm. [20] Der kung wird auch bei seiner krönung ain aid swern auf unser frawen altar 1%, als hernach geschriben steet 14: »leh vergich und gelob vor got und seinem ewangeli, das ich nun hinfur die gesetz, 15 die gerechtigkait und den frid der heiligen gotteskirchen halten und meinem undertenigem volk frumen, die gerechtigkait thun und reichsgerechtigkait behalten will, weheltikleich 8) em.; ! Vermutlich ein Chormantel. Auch K. Maximi- lian I. war bekleidet cum mantello aureo foderato cum hermelinis pendentibus supor humeros sue celsi- tudinis usque ad medium brachiorum euorum ; eujus clausura ante erat de perulis et gemmis preciosis. Und zwar trug der König diesen Mantel über dem 8.173 Anm.6genannten Rócklein. Vgl. Freher-Struve a. a. O. 3, 34 und Reuchlin a. a. O. 13, 554. — Von ^ dhnlicher Beschaffenheit dürfte der von K. Karl V. getragene Mantel gewesen sein. Vgl. Harlmannus Maurus, Coronatio invictissimi Caroli Hispania- rum regis catholici in Romanorum regem (Nuren- berge 1523) S. 24. ? Die Ablegung des Mantels erfolgte wohl nicht vor dem Altar, sondern, wie die Anlegung der Krünungsgewünder, in der Sakristei. So war es wenigstens nachher bei der Krönung Maximilians I, der Fall (vgl. Freher- Struve a. a. O. 3, 36). 3 Es sind die 4n nr. 111 genannten Alba und Stola. * Vgl. nr. 111. 5 K. Friedrich wird wohl die zu den Nürnberger Reichskleinodien | gehórenden, wahrscheinlich im Jahre 1181 angefertigten Strümpfe benutzt haben. Vgl. Murr S. 44-45; Rümer- Büchner 2, 52 und besonders Bock, Kleinodien S. 56-58 und Abb. Tafel XII Figur 15. 9 In der Urkunde vom 29. September 1428, in der K. Sigmund der Stadt Nürnberg die Reichs- kleinodien zur Aufbewahrung übergab (Murr, Jownal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur 12, 76-81; Altmann nr. 5619), werden sie als sant Karls hantschuch mit edlen steinen und perlen bezeichnet. Sie stammen aus dem Anfang des 13. Jahrhunderts. Vgl. Murr S. 42-44; Rómer- Büchner 2, 53; Bock S. 36-38 und Tafel VIII Figur 10. Vorl. lles. b) dte Vorlage hat hier Alinea. €) em.; Vorl, dem. * Vgl. die Urkunde des Kanzlers Bischofs Konrad von Metz und Speier vom 1. Juni 1222 bei Quiz, 20 Geschichte der Stadt Aachen: Cod. dipl. Aquensis I, 2 (Aachen 1840) S. 98, auch die Urkunde K. Karls V. vom 23. Oktober 1520 bei Lacomblet, Ur- kundenbuch fir die Geschichte des Niederrheins 4, 641; ferner. Rómer- Büchner 2, 44-45. 25 3 Das Schwert Karls des Großen. Vgl. nr. 111. 9 K. Sigmund erwähnt in der angeführten Ur- kunde zwei Gürtel: sand Karles górtel und sand Karls gurtel in einem guldein porten in gurtels weise mit knewfen und schellen. Der letztere ist nicht so mehr vorhanden. Vgl. Murr S. 48-51; Romer- Büchner 2, 51; Bock S. 59-60, 64-65 und Anhang S. 5-6, dazu Tafel XII Fig. 16 und Tafel XIII Figur 18. 19 Mit dieser Chorkappe ist wahrsckeśniich die 36 im Aachener Münster befindliche, Mitte oder Ende des 13. Jahrhunderts aus purpurfarbenem Samt angefertigte sogenannte Cappa Leonis III. gemeint. Oder ist an die zur Purpurdalmatik (vgl. mr. 111) gehórende sand Karla rote gugel zu denken, die in 40 K. Sigmunds Urkunde genannt wird? Vgl. Mur S. 35-36; Bock S. 120-125 und Anhang S. 7-8, dazu Tafel XXI Figur 30. u Vgl. m. 111. 12 Die in der Krónungsordnung (nr. 102 art. 10) 46 genannten armille, Armspangen. Vgl. Mury 8. 52-54; Rómer-Büchner 2, 53; Bock, Anhang S. 9-10. 18 Das heißt auf das dort aufgelegte Evange- listarium Karls des Grofien. Vgl. Murr S. 90-91; Quiz, Histor. Beschreibung der Münsterkirche und 50 der Heiligthums- Fahrt m Aachen (Aachen 1625) S. 76-77; Bock, Pfalzkapelle I, 1 S. 155-158 und Kleinodien, Anhang S. 52. ^ Den lateinischen Text des Eides findet man in nr. 102 art. 13. 56
Strana 175
B. Krönungsakten nr. 100-105. 175 11442 Mai/ wirdige ansehung der gôtlichen parmherzigkait, wie ich das mit rat der fursten und getrewen des reichs und " der meinen am pesten vinden mag, dem allerheiligsten vatter dem Römischen bischof und der kirchen zu Rom und andern bischoven und den kirchen gottes wirdige und gaistliche eer erzaigen und, was den kirchen von kaisern und kungen 5 und andern gaistlichen personen verlihen und gegeben ist, unzerprochenlich halten und gehalten werden schaffen, den abten € orden und des kungreichs lehenmanen zimbliche eer € ertragen und beweisen will. darzu mir unser herr Ihesus Christus helf zierhait und sterk zu verleihen geruch." [21] So der aid nun gesworn ist 1 und man den " kung mit der kunklich kron2 1o krônen will, das sol thun der von Khôln. der soll dem kung die kron unter dem ampt, das er singt, selbs aufsetzen. an die kron sol auch greifen der von Maintz zu der rechten seiten, der von Tryer zu der tenken, ob die da sein. ob die aber nicht da sein, so soll es dannoch kain irrung haben. es sol auch darzu der phalzgrave den apfl 3 halten und der von Sachsen das swert 4 und der von Branndenburg das zepter 5, als 15 sich dann ieden von seins ampts wegen gepurt s. [22] So der kung sein kunkliche kron also nu emphangen hat, so gepurt im mit den kurfursten auf die porkirchen zu geen und auf den stul7 zu sitzen 8, der darauf ist. dieweil singt man „Te deum laudamus" in der orgl und in dem kor. [23] Nach dem gepurt dem kung wider herab von dem stul fur unser frawen altar 20 zu geen und da ze sitzen in seinem stûl, der im berait ist 9, und da ritter zu schlahen 10, so er ir maist gehaben mag. [24] Auch so geburt dem kung, das er zu Ach als ain tumbher und prelat auf- genomen werde 11. und der kung sol zwifach 12 recepcion bezalen mit gelt und wein. das macht 92 fl. und drei fuder weins zu baiden capitin 13. und der kung wird auch 25 den tumbherren zu Ach geloben und swern, als der aid von wort zu wort hienach ge- schriben stet 14: „Wir Friderich von gônst gôtlicher guetigkait Rômischer kung, diser unser kirchen unser lieben frawen zu Ach tumbherr, geloben und swern auf dise heilige ewangelia derselben kirchen trew und das wir sie, ire recht, gueter und person vor unrecht und 3o gwalt beschutzen und beschirmen schaffen wôllen, und ire privilegia und alle und iekliche ir gewonhait bewârn befestigen und bestâetten wir in von newes." [25] So die krônung des kungs mit aller ordnung, als vor steet, geschehen ist, so sol der kung geen in seiner zermania und wat, die zu seiner majestat gehôrn, in n) em.; Vorl. under statt und der. b) em.; Vorl. alten. c) fellt in der Vorlage. d) em.; Vorl. dem. 35 1 Maximilian I. leistete den Eid erst nach der Krönung. Vgl. Freher-Struve a. a. O. 3, 38. Vgl. nr. 111. Vgl. ebenda. Das Schwert Karls des Großten. Vgl. nr. 108 40 art. 3b und nr. 111. 5 Vgl. nr. 111. Vgl. cap. 22 und 26 der Goldenen Bulle (Zeumer a. a. O. 2, 37 und 42, auch 1, 88-89). Vgl. Beissel, Der Aachener Königsstuhl (Zeit- 45 schrift des Aachener Geschichtsvereins 9, 38-41); auch Bock, Kleinodien, Anhang S. 38-39. 8 Uber die Bedeutung dieser Zeremonie vergleiche man Beissel a. a. O. 9, 33-38. 8 Vgl. art. 11. Vgl. Beissel a. a. O. 9, 22. — Maximi- 50 19 lian I. erteilte den Ritterschlag vam Stuhle Karls des Großen aus. Vgl. Freher-Struve a. a. O. 3, 39. 11 Vgl. nr. 103. 12 Die zweifache Bezahlung der Rezeption findet wohl ihre Erklärung darin, daß laut des Berichts über Maximilians I. Krönung der König zwei Vi- kare zu bestellen hatte, qui capiunt integram pre- bendam et supplent locum suum in ecclesia (Freher- Struve a. a. O. 3, 39). 13 Die Kapitel zu St. Marien und St. Adalbert. Vgl. nr. 101 art. 4 und die S. 174 Anm. 7 er- wähnten beiden Urkunden. 14 Den lateinischen Text des Eides findet man bei Beeck, Aquisgranum sive historica narratio de regiae s. r. i. et coronationis regum Romanorum sedis Aquensis civitatis origine et progressu (Aquis- grani 1620) S. 160.
B. Krönungsakten nr. 100-105. 175 11442 Mai/ wirdige ansehung der gôtlichen parmherzigkait, wie ich das mit rat der fursten und getrewen des reichs und " der meinen am pesten vinden mag, dem allerheiligsten vatter dem Römischen bischof und der kirchen zu Rom und andern bischoven und den kirchen gottes wirdige und gaistliche eer erzaigen und, was den kirchen von kaisern und kungen 5 und andern gaistlichen personen verlihen und gegeben ist, unzerprochenlich halten und gehalten werden schaffen, den abten € orden und des kungreichs lehenmanen zimbliche eer € ertragen und beweisen will. darzu mir unser herr Ihesus Christus helf zierhait und sterk zu verleihen geruch." [21] So der aid nun gesworn ist 1 und man den " kung mit der kunklich kron2 1o krônen will, das sol thun der von Khôln. der soll dem kung die kron unter dem ampt, das er singt, selbs aufsetzen. an die kron sol auch greifen der von Maintz zu der rechten seiten, der von Tryer zu der tenken, ob die da sein. ob die aber nicht da sein, so soll es dannoch kain irrung haben. es sol auch darzu der phalzgrave den apfl 3 halten und der von Sachsen das swert 4 und der von Branndenburg das zepter 5, als 15 sich dann ieden von seins ampts wegen gepurt s. [22] So der kung sein kunkliche kron also nu emphangen hat, so gepurt im mit den kurfursten auf die porkirchen zu geen und auf den stul7 zu sitzen 8, der darauf ist. dieweil singt man „Te deum laudamus" in der orgl und in dem kor. [23] Nach dem gepurt dem kung wider herab von dem stul fur unser frawen altar 20 zu geen und da ze sitzen in seinem stûl, der im berait ist 9, und da ritter zu schlahen 10, so er ir maist gehaben mag. [24] Auch so geburt dem kung, das er zu Ach als ain tumbher und prelat auf- genomen werde 11. und der kung sol zwifach 12 recepcion bezalen mit gelt und wein. das macht 92 fl. und drei fuder weins zu baiden capitin 13. und der kung wird auch 25 den tumbherren zu Ach geloben und swern, als der aid von wort zu wort hienach ge- schriben stet 14: „Wir Friderich von gônst gôtlicher guetigkait Rômischer kung, diser unser kirchen unser lieben frawen zu Ach tumbherr, geloben und swern auf dise heilige ewangelia derselben kirchen trew und das wir sie, ire recht, gueter und person vor unrecht und 3o gwalt beschutzen und beschirmen schaffen wôllen, und ire privilegia und alle und iekliche ir gewonhait bewârn befestigen und bestâetten wir in von newes." [25] So die krônung des kungs mit aller ordnung, als vor steet, geschehen ist, so sol der kung geen in seiner zermania und wat, die zu seiner majestat gehôrn, in n) em.; Vorl. under statt und der. b) em.; Vorl. alten. c) fellt in der Vorlage. d) em.; Vorl. dem. 35 1 Maximilian I. leistete den Eid erst nach der Krönung. Vgl. Freher-Struve a. a. O. 3, 38. Vgl. nr. 111. Vgl. ebenda. Das Schwert Karls des Großten. Vgl. nr. 108 40 art. 3b und nr. 111. 5 Vgl. nr. 111. Vgl. cap. 22 und 26 der Goldenen Bulle (Zeumer a. a. O. 2, 37 und 42, auch 1, 88-89). Vgl. Beissel, Der Aachener Königsstuhl (Zeit- 45 schrift des Aachener Geschichtsvereins 9, 38-41); auch Bock, Kleinodien, Anhang S. 38-39. 8 Uber die Bedeutung dieser Zeremonie vergleiche man Beissel a. a. O. 9, 33-38. 8 Vgl. art. 11. Vgl. Beissel a. a. O. 9, 22. — Maximi- 50 19 lian I. erteilte den Ritterschlag vam Stuhle Karls des Großen aus. Vgl. Freher-Struve a. a. O. 3, 39. 11 Vgl. nr. 103. 12 Die zweifache Bezahlung der Rezeption findet wohl ihre Erklärung darin, daß laut des Berichts über Maximilians I. Krönung der König zwei Vi- kare zu bestellen hatte, qui capiunt integram pre- bendam et supplent locum suum in ecclesia (Freher- Struve a. a. O. 3, 39). 13 Die Kapitel zu St. Marien und St. Adalbert. Vgl. nr. 101 art. 4 und die S. 174 Anm. 7 er- wähnten beiden Urkunden. 14 Den lateinischen Text des Eides findet man bei Beeck, Aquisgranum sive historica narratio de regiae s. r. i. et coronationis regum Romanorum sedis Aquensis civitatis origine et progressu (Aquis- grani 1620) S. 160.
Strana 176
176 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 11442 Mai] den palast zum essen. es sullen auch mit im geen die kurfursten, auch in iren habiten, die gaistlichen und weltlichen. da sullen die tisch berait sein, iedem sein b tisch, als vor 1 in der guldin bull2 geschriben steet. es sol auch der von Kholn zu dem mal das „benedicite" und „gracias" sprechen 3. es sullen auch die kurfursten zu dem maal in iren pontificalen sitzen 4 und die weltlichen in iren habiten und klaiden, als kurfursten 5 gepurt. item des kungs tisch zu dem mal sol uber die andern tisch erhôcht sein sechs schuch hoch 5. daran sol der kung allain sitzen. [26] Es soll auch der kung zu der krônung ainen ochsen geben. darzu sind lewt geordnt zu Ach, die den spis und andre ding ordnen", damit der ochs an ainem platz gepratn wirt, als dann das von alter herkomen ist. darzu mag der kung durch seiner 10 eeren willen geben wein und prot, ob er will. [27 Den andern tag nach seiner kronung und dem mal so sol der kung auf dem platz zu Ach in seinen kunklichen lehenstul in der majestat sitzen und sol den kur- fursten ire lehen offenlich leihen, die si dann mit den paniern an in erfordern, als dann das von alter herkomen ist, und irn aid6 von ine nemen. darnach mag der kung 15 ainen tag benennen, daran er das hailtumb" zu Ach wil sehen 1. [28] Mit solhen vorbenannten artikeln und ordnung ist kung Friderich von Oster- reich eingefuert und gekront worden zu Ach an sonntag nach sant Veits tag in aller kurfursten gegenwurtigkait, da man zalt nach Cristi gepurt tawsent vierhundert und im zwaiundvierzigsten jar. 1442 Juni 17 20 ſzu 1442 Jиni 15 bis 17] 101. Ordnung für den Empfang des Römischen Königs beim Einritt in Aachen und ſzu 1442 bei der Ankunft im Krönungsstift und für die Königskrönung. Juni 15 bis 17 s.] Aus Berlin Geh. Staats-A. Rep. 94. I. A. 2 fol. 50 a�52b cop. chart. saec. 15 ex. mit der Uberschrift Notandum circa coronacionem seu consecracionem regis et regine Ro-25 manorum. [1] Primo. domini de capitulo cum ceteris de gremio ecclesie beate Marie virginis regalis urbis Aquensis, advenientibus eciam fratribus ex ordinibus mendicancium, ad dictam ecclesiam circa convenientem horam, prout opus fuerit, circa adventum regis et regine solempniter cum crucibus eorum in una processione procedent usque ad portam so Coloniensem aut aliam, per quam regem et reginam intrare continget, et ibidem serenis- simum principem dominum regem expectabunt. et rege intrante cum regina eum in- mediate sequente rex de equo descendet et crucem?, quam dominus decanus in manibus suis tenebit et h ori regis reverenter applicabit, humiliter osculabitur. et deinde declinando caput reverenciam exhibebit capiti beatissimi Karoli 10, quod ibi per duos canonicos s5 portatum tenebitur. [14] rex ascendet equum et eum immediate sequitur regina, si presens fuerit, et ante regem inmediate deferet ensem dominus dux Saxonie equester, nullo sibi in equis associato. ante quem ducem inmediate feretur caput beatissimi Karoli n) em.; Vorl. dem. b) en.; Vorl. seinem. c) die Vorlage hat hier Alinea. d) em.; Vorl. ordnung. e) em.; Vorl. im. f) em.; Vorl. sebeen. g) ist in der Vorl. korrigiert ans de. h) fehll in der Vorlage. 40 1 Vgl. S. 170 Anm. 3. 2 In cap. 3, 4 und 28. Vgl. Zeumer a. a. O. 2, 17, 18 und 44.45, auch 1, 25-29 und 93. „Vgl. cap. 23 der Goldenen Bulle bei Zeumer a. a. O. 2, 37-38. 4 Vgl. hierzu S. 161. 5 Vgl. cap. 28 der Goldenen Bulle bei Zeumer a. a. O. 2, 44. s Vgl. nr. 105, auch RTA. 4 nr. 221. Vgl. nr. 109 art. 18. s Die Datierung ergibt sich aus dem S. 162-163 Gesagten. Vgl. S. 172 Anm. 2. 10 Vgl. ebenda Anm. 3. 45
176 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 11442 Mai] den palast zum essen. es sullen auch mit im geen die kurfursten, auch in iren habiten, die gaistlichen und weltlichen. da sullen die tisch berait sein, iedem sein b tisch, als vor 1 in der guldin bull2 geschriben steet. es sol auch der von Kholn zu dem mal das „benedicite" und „gracias" sprechen 3. es sullen auch die kurfursten zu dem maal in iren pontificalen sitzen 4 und die weltlichen in iren habiten und klaiden, als kurfursten 5 gepurt. item des kungs tisch zu dem mal sol uber die andern tisch erhôcht sein sechs schuch hoch 5. daran sol der kung allain sitzen. [26] Es soll auch der kung zu der krônung ainen ochsen geben. darzu sind lewt geordnt zu Ach, die den spis und andre ding ordnen", damit der ochs an ainem platz gepratn wirt, als dann das von alter herkomen ist. darzu mag der kung durch seiner 10 eeren willen geben wein und prot, ob er will. [27 Den andern tag nach seiner kronung und dem mal so sol der kung auf dem platz zu Ach in seinen kunklichen lehenstul in der majestat sitzen und sol den kur- fursten ire lehen offenlich leihen, die si dann mit den paniern an in erfordern, als dann das von alter herkomen ist, und irn aid6 von ine nemen. darnach mag der kung 15 ainen tag benennen, daran er das hailtumb" zu Ach wil sehen 1. [28] Mit solhen vorbenannten artikeln und ordnung ist kung Friderich von Oster- reich eingefuert und gekront worden zu Ach an sonntag nach sant Veits tag in aller kurfursten gegenwurtigkait, da man zalt nach Cristi gepurt tawsent vierhundert und im zwaiundvierzigsten jar. 1442 Juni 17 20 ſzu 1442 Jиni 15 bis 17] 101. Ordnung für den Empfang des Römischen Königs beim Einritt in Aachen und ſzu 1442 bei der Ankunft im Krönungsstift und für die Königskrönung. Juni 15 bis 17 s.] Aus Berlin Geh. Staats-A. Rep. 94. I. A. 2 fol. 50 a�52b cop. chart. saec. 15 ex. mit der Uberschrift Notandum circa coronacionem seu consecracionem regis et regine Ro-25 manorum. [1] Primo. domini de capitulo cum ceteris de gremio ecclesie beate Marie virginis regalis urbis Aquensis, advenientibus eciam fratribus ex ordinibus mendicancium, ad dictam ecclesiam circa convenientem horam, prout opus fuerit, circa adventum regis et regine solempniter cum crucibus eorum in una processione procedent usque ad portam so Coloniensem aut aliam, per quam regem et reginam intrare continget, et ibidem serenis- simum principem dominum regem expectabunt. et rege intrante cum regina eum in- mediate sequente rex de equo descendet et crucem?, quam dominus decanus in manibus suis tenebit et h ori regis reverenter applicabit, humiliter osculabitur. et deinde declinando caput reverenciam exhibebit capiti beatissimi Karoli 10, quod ibi per duos canonicos s5 portatum tenebitur. [14] rex ascendet equum et eum immediate sequitur regina, si presens fuerit, et ante regem inmediate deferet ensem dominus dux Saxonie equester, nullo sibi in equis associato. ante quem ducem inmediate feretur caput beatissimi Karoli n) em.; Vorl. dem. b) en.; Vorl. seinem. c) die Vorlage hat hier Alinea. d) em.; Vorl. ordnung. e) em.; Vorl. im. f) em.; Vorl. sebeen. g) ist in der Vorl. korrigiert ans de. h) fehll in der Vorlage. 40 1 Vgl. S. 170 Anm. 3. 2 In cap. 3, 4 und 28. Vgl. Zeumer a. a. O. 2, 17, 18 und 44.45, auch 1, 25-29 und 93. „Vgl. cap. 23 der Goldenen Bulle bei Zeumer a. a. O. 2, 37-38. 4 Vgl. hierzu S. 161. 5 Vgl. cap. 28 der Goldenen Bulle bei Zeumer a. a. O. 2, 44. s Vgl. nr. 105, auch RTA. 4 nr. 221. Vgl. nr. 109 art. 18. s Die Datierung ergibt sich aus dem S. 162-163 Gesagten. Vgl. S. 172 Anm. 2. 10 Vgl. ebenda Anm. 3. 45
Strana 177
B. Krönungsakten nr. 100-105. 177 et ante caput erit processio, que procedet versus ecclesiam beate Marie virginis pre- Izu 1442 dictam. [1'] ubi per modicum spacium ante lupum 1 stabunt Coloniensis archiepiscopus Juni 15 bís 17] et abbas Indensis, in quantum alius archiepiscoporum electorum seu ordinarius presens non fuerit, regem reverenter assumentes et inter se ducentes usque ad lupum. ubi eum 5 tunc assument decanus et unus prelatorum ecclesie Aquensis, alioquin canonicus senior, et ducent eum subtus coronam 2, loco illo cum scamnis cussinis et pannis ordinato. ubi rex genuflectendo et deinde expansis brachiis ad pavimentum prostratus quiescet et regina, si presens fuerit, nec omnino retro nec omnino collateraliter geniculando pausabit, [1 ] quo quousque completa fuerit in organis et choro laus „Te deum laudamus". 10 finito dein decanus et prelatus sive canonicus, qui de lateribus suis non recedent, sed stando eum expectabunt, ipsum levabunt et deinde ducent inter se usque ad altare beate Marie virginis, supra quod suum tunc ponent offertorium. extunc surgens rex et regina procedent ad altare beate Marie virginis, ibidem flexis genibus orantes et offertoria manualiter dantes. deinde ecclesiam exeuntes preposituram intrabunt. [1d] in qua 15 manere poterit et exire ac intrare ecclesiam et alia loca visitare ac decanum et capitulum convocare ac se informare tractare inquirere et disponere de modo procedendi in ceri- moniis coronacionis sue et intersticia lignea pilariis à affigenda fieri mandare subtus in ecclesia et supra, ut principes electores et alii episcopi principes et domini infra illa, ne importunis pressuris hominum graventur, coronacionis sue tempore locentur. in quibus 20 intersticiis inter cetera a pilariis proximis altari beate Marie virginis usque ad alia proxima ex opposito ab utroque latere collocati stabunt dicte coronacionis tempore primo et eminencius principes electores et deinde aliqui alii principes et nobiles secundum ordinacionem regis. [2] Deinde b die et hora ad hoc deputandis mane rege et regina, si presens fuerit, 25 ex prepositura ecclesiam intrantibus et domino archiepiscopo Coloniensi induto pontifica- libus cum debito ordine ministrorum cruce thuribilo et textu ewangeliorum precedentibus processio ordinabitur, que inter intersticia ad hoc fabricata ex choro obviam veniet regi et regine usque ad interiores januas capelle sancti Nicolai. ubi prefatus dominus archi- episcopus Coloniensis regem et reginam assumens in moderata voce dicet „adjutorium 30 nostrum in nomine domini", clero respondente „qui fecit celum et terram". et iterum archiepiscopus „sit nomen domini benedictum“, et clerus“ „ex hoc nunc d et usque in seculum". et deinde processio revertetur sequentibus archiepiscopo cum suis ministris, rege et regina inter pilaria versus altare beate Marie collocatis. [2a] et procedet in ceremoniis consecracionis regis et regine idem dominus archiepiscopus juxta processum 35 consuetum, prout in libro consecracionis ete coronacionis clarius continetur s. [25] et celebrabit idem dominus archiepiscopus missam et eidem ministrabunt in altari et alias duo canonici dicte ecclesie beate Marie. item ! tempore celebracionis misse sedes aliqua erit posita ante altare beate Marie desuper tecta panno serico. in qua ipse dominus rex unacum regina sua collaterali, si eam habeat, alias ipse solus sedebit audiendo missam, 40 que in ipso summo altari beate Marie celebrabitur. infra quam fient cerimonialia, ut in libro coronacionis pretacto. [2e] item 5 finita missa supradicta accedent predicti decanus et prelatus sive canonicus et ipsum regem ducent inter se supra ecclesiam eandem ante sedem suam. ubi eum recipient archiepiscopi electores imperii presentes in eorum ponti- ficalibus existentes et eum supra sedem suam collocabunt, prout similiter in dicto libro 45 n) em.; Vorl. pileriis. b) die Vorlage hat kein Alinea. c) em.; Vorl. clericus. d) em.; Vorl. nuc. e) fehlt in der Vorlage. f) die Vorlage hat hier Alinsa. g) desgleichen. h) em.; Vorl. existentibus. 1 2 Vgl. S. 172 Anm. 4. Vgl. S. 172 Anm. 7. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 8 Vgl. nr. 102 art. 2. 23
B. Krönungsakten nr. 100-105. 177 et ante caput erit processio, que procedet versus ecclesiam beate Marie virginis pre- Izu 1442 dictam. [1'] ubi per modicum spacium ante lupum 1 stabunt Coloniensis archiepiscopus Juni 15 bís 17] et abbas Indensis, in quantum alius archiepiscoporum electorum seu ordinarius presens non fuerit, regem reverenter assumentes et inter se ducentes usque ad lupum. ubi eum 5 tunc assument decanus et unus prelatorum ecclesie Aquensis, alioquin canonicus senior, et ducent eum subtus coronam 2, loco illo cum scamnis cussinis et pannis ordinato. ubi rex genuflectendo et deinde expansis brachiis ad pavimentum prostratus quiescet et regina, si presens fuerit, nec omnino retro nec omnino collateraliter geniculando pausabit, [1 ] quo quousque completa fuerit in organis et choro laus „Te deum laudamus". 10 finito dein decanus et prelatus sive canonicus, qui de lateribus suis non recedent, sed stando eum expectabunt, ipsum levabunt et deinde ducent inter se usque ad altare beate Marie virginis, supra quod suum tunc ponent offertorium. extunc surgens rex et regina procedent ad altare beate Marie virginis, ibidem flexis genibus orantes et offertoria manualiter dantes. deinde ecclesiam exeuntes preposituram intrabunt. [1d] in qua 15 manere poterit et exire ac intrare ecclesiam et alia loca visitare ac decanum et capitulum convocare ac se informare tractare inquirere et disponere de modo procedendi in ceri- moniis coronacionis sue et intersticia lignea pilariis à affigenda fieri mandare subtus in ecclesia et supra, ut principes electores et alii episcopi principes et domini infra illa, ne importunis pressuris hominum graventur, coronacionis sue tempore locentur. in quibus 20 intersticiis inter cetera a pilariis proximis altari beate Marie virginis usque ad alia proxima ex opposito ab utroque latere collocati stabunt dicte coronacionis tempore primo et eminencius principes electores et deinde aliqui alii principes et nobiles secundum ordinacionem regis. [2] Deinde b die et hora ad hoc deputandis mane rege et regina, si presens fuerit, 25 ex prepositura ecclesiam intrantibus et domino archiepiscopo Coloniensi induto pontifica- libus cum debito ordine ministrorum cruce thuribilo et textu ewangeliorum precedentibus processio ordinabitur, que inter intersticia ad hoc fabricata ex choro obviam veniet regi et regine usque ad interiores januas capelle sancti Nicolai. ubi prefatus dominus archi- episcopus Coloniensis regem et reginam assumens in moderata voce dicet „adjutorium 30 nostrum in nomine domini", clero respondente „qui fecit celum et terram". et iterum archiepiscopus „sit nomen domini benedictum“, et clerus“ „ex hoc nunc d et usque in seculum". et deinde processio revertetur sequentibus archiepiscopo cum suis ministris, rege et regina inter pilaria versus altare beate Marie collocatis. [2a] et procedet in ceremoniis consecracionis regis et regine idem dominus archiepiscopus juxta processum 35 consuetum, prout in libro consecracionis ete coronacionis clarius continetur s. [25] et celebrabit idem dominus archiepiscopus missam et eidem ministrabunt in altari et alias duo canonici dicte ecclesie beate Marie. item ! tempore celebracionis misse sedes aliqua erit posita ante altare beate Marie desuper tecta panno serico. in qua ipse dominus rex unacum regina sua collaterali, si eam habeat, alias ipse solus sedebit audiendo missam, 40 que in ipso summo altari beate Marie celebrabitur. infra quam fient cerimonialia, ut in libro coronacionis pretacto. [2e] item 5 finita missa supradicta accedent predicti decanus et prelatus sive canonicus et ipsum regem ducent inter se supra ecclesiam eandem ante sedem suam. ubi eum recipient archiepiscopi electores imperii presentes in eorum ponti- ficalibus existentes et eum supra sedem suam collocabunt, prout similiter in dicto libro 45 n) em.; Vorl. pileriis. b) die Vorlage hat kein Alinea. c) em.; Vorl. clericus. d) em.; Vorl. nuc. e) fehlt in der Vorlage. f) die Vorlage hat hier Alinsa. g) desgleichen. h) em.; Vorl. existentibus. 1 2 Vgl. S. 172 Anm. 4. Vgl. S. 172 Anm. 7. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 8 Vgl. nr. 102 art. 2. 23
Strana 178
178 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Isu coronacionis continetur “. [2d] et premissis omnibus rite expeditis prefatus dominus 1442 Juni 15 rex unacum regina per principes tunc ducetur ad sacristiam et ibi se exuet vestibus bis 171 suis sericis. et notandum, quod panni serici positi supra pavimentum ante altare beate Marie et in sede, in qua missam audierit, ac in sede regali sue coronacionis unacum vestibus suis sericis, quas exuit, dum per principes ducitur ad sacristiam, omnes cedent 5 ecclesie ad usus ornamentorum applicandi. sic eciam erit de omnibus pannis sericis et vestimentis regine, si presens fuerit. simili b modo si regina sola per se causa corona- cionis sibi fiende veniret, nichilominus panni serici, quibus ipsa induta fuerit in sua coronacione, unacum palleo suo et thonica superiori cedent ad usus ornamentorum. [3] Item notandum, quod, quam primum dominus rex in dicta sacristia se vestibus 10 suis regalibus sericis exuerit, tunc b decanus Aquensis ipsum cum duobus canonicis vocari faciet ad capitulum. in quo comparebit tamquam canonicus et faciet consuetum jura- mentum 1. et eo facto confirmabit omnia ipsius ecclesie Aquensis privilegia. et nichilo- minus ipse erit frater caplanus omnesque canonici de suo erunt consilio et ipse dabit capitulo duplicem ut unus prelatorum recepcionem 2. [3a] itemb notandum, quod, 15 quandocumque et quocienscumque idem dominus rex Aquis extiterit, decanus ecclesie Aquensis cum duobus suis canonicis predictum dominum regem ob causas ecclesiam vel capitulum tangentes vocare possunt ad capitulum, quociens hoc eis fuerit oportunum. ad quorum vocacionem dominus rex obedienter tamquam canonicus venire et obedire est et semper erit obligatus. [4] Item notandum, quod, quando dominus rex in sede regia intronizandus Aquis coronatur, tenetur et dabit capitulo ecclesie beate Marie virginis duas carratas et capi- tulo ecclesie sancti Adalberti unam carratam vini 3. 20 1442 Juni 17 102. Krönungsordnung mit eigenhändigen Bemerkungen des [dem Erzbischof Dietrich von Köln bei der Krönung König Friedrichs III. assistierenden Propstes zu St. Florin 25 in Koblenz] Tilmann Johel von Lins. 1442 Juni 17 Aachen. Aus Berlin Geh. Staats-A. Rep. 94. I. A. 2: Acta betreffend Krönungszeremoniell des Römischen Königs fol. 36a-49b cop. chart. coaeva, Heft von sieben in einander gelegten Foliobogen. fol. 36 a ist unbeschrieben. Auf fol. 36b stehen die von uns in der rechten Kolumne neben den artt. 5 und 5a abgedruckten Interrogaciones. Der Kurkölnische Rat und Propst zu 30 Sankt Florin in Koblenz Tilmann Johel hat den Text teils auf den Rändern teils auf den Zwischenräumen zwischen den Artikeln mit eigenhändigen Bemerkungen versehen, die wir durch Einschluß in spitze Klammern kenntlich gemacht, zum Teil auch in den An- merkungen und Varianten mitgeteilt haben. Von Johel rührt auch die auf fol. 49b stehende Aufschrift des Heftes her: Quomodolibet rex Romanorum debeat coronari in Aquisgranis. 35 In Berlin Geh. Staats-A. a. a. O. fol. 6 a�27a cop. chart. saec. 16, Abschrift unserer Vorlage. Erwähnt von Kerler in RTA. 7 nr. 168. Ad consecrandum seu coronandum regem Alemanie hoc modo procedatur: [1] Primo in ecclesia Aquensi sit indutus plenis pontificalibus dominus archiepiscopus Coloniensis ex jure regni debitus consecrator, Maguntinensis vero et Treverensis archi- 40 episcopi similiter induantur ornamentis pontificalibus et desuper pluvialibus, et cum de- bito ordine ministrorum " cruce turibulo et textu ewangeliorum precedentibus occurrant regi venienti ad fores ecclesie. ubi archiepiscopus Coloniensis eum recipiens dicat: ad- jutorium [usw. wie in Mon. Germ. hist., Leges 2, 384 Z. 34-35 terram]. item ipse: sit nomen [usw. wie 2, 384 Z. 35-39 nostrum]. 45 a) em.; Vorl. continebitur. b) die Vorlage hat hier Alinea. 3 Vgl. nr. 100 art. 24. Vgl. S. 175 Anm. 12. Vgl. nr. 100 art. 24. Hier ist von Johel am Rande bemerkt: disponat dominus Coloniensis per capitulum de ministris, de quibus hic fit mencio.
178 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Isu coronacionis continetur “. [2d] et premissis omnibus rite expeditis prefatus dominus 1442 Juni 15 rex unacum regina per principes tunc ducetur ad sacristiam et ibi se exuet vestibus bis 171 suis sericis. et notandum, quod panni serici positi supra pavimentum ante altare beate Marie et in sede, in qua missam audierit, ac in sede regali sue coronacionis unacum vestibus suis sericis, quas exuit, dum per principes ducitur ad sacristiam, omnes cedent 5 ecclesie ad usus ornamentorum applicandi. sic eciam erit de omnibus pannis sericis et vestimentis regine, si presens fuerit. simili b modo si regina sola per se causa corona- cionis sibi fiende veniret, nichilominus panni serici, quibus ipsa induta fuerit in sua coronacione, unacum palleo suo et thonica superiori cedent ad usus ornamentorum. [3] Item notandum, quod, quam primum dominus rex in dicta sacristia se vestibus 10 suis regalibus sericis exuerit, tunc b decanus Aquensis ipsum cum duobus canonicis vocari faciet ad capitulum. in quo comparebit tamquam canonicus et faciet consuetum jura- mentum 1. et eo facto confirmabit omnia ipsius ecclesie Aquensis privilegia. et nichilo- minus ipse erit frater caplanus omnesque canonici de suo erunt consilio et ipse dabit capitulo duplicem ut unus prelatorum recepcionem 2. [3a] itemb notandum, quod, 15 quandocumque et quocienscumque idem dominus rex Aquis extiterit, decanus ecclesie Aquensis cum duobus suis canonicis predictum dominum regem ob causas ecclesiam vel capitulum tangentes vocare possunt ad capitulum, quociens hoc eis fuerit oportunum. ad quorum vocacionem dominus rex obedienter tamquam canonicus venire et obedire est et semper erit obligatus. [4] Item notandum, quod, quando dominus rex in sede regia intronizandus Aquis coronatur, tenetur et dabit capitulo ecclesie beate Marie virginis duas carratas et capi- tulo ecclesie sancti Adalberti unam carratam vini 3. 20 1442 Juni 17 102. Krönungsordnung mit eigenhändigen Bemerkungen des [dem Erzbischof Dietrich von Köln bei der Krönung König Friedrichs III. assistierenden Propstes zu St. Florin 25 in Koblenz] Tilmann Johel von Lins. 1442 Juni 17 Aachen. Aus Berlin Geh. Staats-A. Rep. 94. I. A. 2: Acta betreffend Krönungszeremoniell des Römischen Königs fol. 36a-49b cop. chart. coaeva, Heft von sieben in einander gelegten Foliobogen. fol. 36 a ist unbeschrieben. Auf fol. 36b stehen die von uns in der rechten Kolumne neben den artt. 5 und 5a abgedruckten Interrogaciones. Der Kurkölnische Rat und Propst zu 30 Sankt Florin in Koblenz Tilmann Johel hat den Text teils auf den Rändern teils auf den Zwischenräumen zwischen den Artikeln mit eigenhändigen Bemerkungen versehen, die wir durch Einschluß in spitze Klammern kenntlich gemacht, zum Teil auch in den An- merkungen und Varianten mitgeteilt haben. Von Johel rührt auch die auf fol. 49b stehende Aufschrift des Heftes her: Quomodolibet rex Romanorum debeat coronari in Aquisgranis. 35 In Berlin Geh. Staats-A. a. a. O. fol. 6 a�27a cop. chart. saec. 16, Abschrift unserer Vorlage. Erwähnt von Kerler in RTA. 7 nr. 168. Ad consecrandum seu coronandum regem Alemanie hoc modo procedatur: [1] Primo in ecclesia Aquensi sit indutus plenis pontificalibus dominus archiepiscopus Coloniensis ex jure regni debitus consecrator, Maguntinensis vero et Treverensis archi- 40 episcopi similiter induantur ornamentis pontificalibus et desuper pluvialibus, et cum de- bito ordine ministrorum " cruce turibulo et textu ewangeliorum precedentibus occurrant regi venienti ad fores ecclesie. ubi archiepiscopus Coloniensis eum recipiens dicat: ad- jutorium [usw. wie in Mon. Germ. hist., Leges 2, 384 Z. 34-35 terram]. item ipse: sit nomen [usw. wie 2, 384 Z. 35-39 nostrum]. 45 a) em.; Vorl. continebitur. b) die Vorlage hat hier Alinea. 3 Vgl. nr. 100 art. 24. Vgl. S. 175 Anm. 12. Vgl. nr. 100 art. 24. Hier ist von Johel am Rande bemerkt: disponat dominus Coloniensis per capitulum de ministris, de quibus hic fit mencio.
Strana 179
B. Krönungsakten nr. 100-105. 179 Juni 17 1442 10 20 [2] Hac collecta dicta archiepiscopi Maguntinensis et Treverensis suscipientes regem unus ex uno alter ex altero latere per manus ipsum ducant ad chorum, precedente archi- episcopo Coloniensi cum clero cruce turibulo textu ewangeliorum et reliquis a. et sic procedentes clerus cantet: ecce mitto [usw. wie 2, 385 Z. 4-7 precedet, jedoch ist Z. 6 5 versus vor Israhel eingefügt]. et cum perductus fuerit ad chorum, prosternat se super thapetum ad gradus altaris totus in longum et dicat archiepiscopus Coloniensis super prostratum: domine salvum fac [usw. wie 2, 385 Z. 10-17 dominum, jedoch fehlt in Z. 11 oratio und Z. 12 heißt es preferri; ferner fehlt in Z. 14 nostrum und ebenda heißt es oremus statt oratio]. [3] Hiis dictis erigat se rex et ponat se super sedem regiam et regina adducatur, si presens affuerit, et collocetur juxta regem in latere sinistro, et archiepiscopus Magun- tinensis in dextro et archiepiscopus Treverensis in sinistro latere juxta reginam se ponan . et tunc archiepiscopus Coloniensis exuto pluviali et induta casula celebraturus missam dicat: confiteor deo omnipotenti et cetera. quo dicto incipiatur missa solempniter: ecce 15 advenit [usw. wie 2, 385 Z. 23 bis 386 Z. 14 precioso, jedoch mit folgenden Abweichungen: Z. 25 fehlt collecta; Z. 27 item alia statt collecta; Z. 31 dominum nostrum; Z. 37 dromedarii; Z. 41 ist versus vor vidimus eingefügt; Z. 42 prosa statt sequitur sequentia. S. 386 Z. 2 timidi; Z. 2-3 Christi presepe; Z. 4 ensi und o Christus; Z. 6 trigesimo; Z. 13 ist versus vor quoniam eingefügt]. [4] Hic surgat rex et deposito pallio regio 1 ducatur per archiepiscopos Magun- tinensem et Treverensem ad gradus altaris et prostratus totus in modum crucis cantetur letania a duobus clericis. in qua loco suo erigens se archiepiscopus Coloniensis baculum in manu sua tenens dicat: ut hunc famulum [usw. wie 2, 386 Z. 18-22 nostrum etc., jedoch fehlt Z. 19 das Kreuz zwischen bene und dicere und in Z. 20 folgt nach rogamus 2s noch audi nos ; ferner heißt es Z. 22 letaniam]. 30 ([Interro]gaciones 2 statim finitis letaniis facte fuefrunt -----] domino serenissimo rege Frederico per dominum archiepi- scopum Coloniensem ipsoque jubente 1442 17. mensis junii, quo idem dominus rex fuit coronatus presentibus omnibus electoribus, solo rege Boemie dempto, a m[e Tilmanno) Joſhel de] Lyns preposito ecclesie sancti Florini Confluencie in the utonico].) 1442 Vuní 17 35 [5 Finita letania erigat se dominus Co- loniensis et rex similiter levet se. et domi- wiltu den hilgen gelouben, die den Crist- nus Coloniensis a rege querat: vis sanctam fidem catholicis viris traditam tenere et lichen luden gegebe[n ist, halten] und mit operibus justis servare? respondeat rex: rechten werken bevesten? ich wil. wiltu den hiligen kirchen und den kirchen- 4o volo. item Coloniensis: vis sanctis ec- clesiis ecclesiarumque ministris fidelis esse dieneren ein getruwe [vogt] sin und be- tutor et defensor? rex: volo. item Co- schirmer? ich wil. a) sic ; Mon. Germ. haben reliquiis. b) hier folgte ursprünglich et und daran schlossen sich die Worte a me bis theu- tonico; dann wurde et durchgestrichen und am Rande der Passus per -dempto nachgetragen. 45 1 Hier ist von Johel am Rande bemerkt: nota. ut deposito pallio quo induatur habitu dominus rex. Alles in der rechten Kolumne Stehende ist von Johel eigenhändig hinzugefügt. Die infolge Beschädigung des fol. 36b in Uberschrift und Text vorhandenen Lücken haben wir, so weit möglich, auszufüllen versucht, und zwar die des Textes mit Hilfe der in der Quellenbeschreibung genannten Abschrift aus dem 16. Jahrhundert. Unsere Ergän- zungen sind in eckige Klammern eingeschlossen. 23*)
B. Krönungsakten nr. 100-105. 179 Juni 17 1442 10 20 [2] Hac collecta dicta archiepiscopi Maguntinensis et Treverensis suscipientes regem unus ex uno alter ex altero latere per manus ipsum ducant ad chorum, precedente archi- episcopo Coloniensi cum clero cruce turibulo textu ewangeliorum et reliquis a. et sic procedentes clerus cantet: ecce mitto [usw. wie 2, 385 Z. 4-7 precedet, jedoch ist Z. 6 5 versus vor Israhel eingefügt]. et cum perductus fuerit ad chorum, prosternat se super thapetum ad gradus altaris totus in longum et dicat archiepiscopus Coloniensis super prostratum: domine salvum fac [usw. wie 2, 385 Z. 10-17 dominum, jedoch fehlt in Z. 11 oratio und Z. 12 heißt es preferri; ferner fehlt in Z. 14 nostrum und ebenda heißt es oremus statt oratio]. [3] Hiis dictis erigat se rex et ponat se super sedem regiam et regina adducatur, si presens affuerit, et collocetur juxta regem in latere sinistro, et archiepiscopus Magun- tinensis in dextro et archiepiscopus Treverensis in sinistro latere juxta reginam se ponan . et tunc archiepiscopus Coloniensis exuto pluviali et induta casula celebraturus missam dicat: confiteor deo omnipotenti et cetera. quo dicto incipiatur missa solempniter: ecce 15 advenit [usw. wie 2, 385 Z. 23 bis 386 Z. 14 precioso, jedoch mit folgenden Abweichungen: Z. 25 fehlt collecta; Z. 27 item alia statt collecta; Z. 31 dominum nostrum; Z. 37 dromedarii; Z. 41 ist versus vor vidimus eingefügt; Z. 42 prosa statt sequitur sequentia. S. 386 Z. 2 timidi; Z. 2-3 Christi presepe; Z. 4 ensi und o Christus; Z. 6 trigesimo; Z. 13 ist versus vor quoniam eingefügt]. [4] Hic surgat rex et deposito pallio regio 1 ducatur per archiepiscopos Magun- tinensem et Treverensem ad gradus altaris et prostratus totus in modum crucis cantetur letania a duobus clericis. in qua loco suo erigens se archiepiscopus Coloniensis baculum in manu sua tenens dicat: ut hunc famulum [usw. wie 2, 386 Z. 18-22 nostrum etc., jedoch fehlt Z. 19 das Kreuz zwischen bene und dicere und in Z. 20 folgt nach rogamus 2s noch audi nos ; ferner heißt es Z. 22 letaniam]. 30 ([Interro]gaciones 2 statim finitis letaniis facte fuefrunt -----] domino serenissimo rege Frederico per dominum archiepi- scopum Coloniensem ipsoque jubente 1442 17. mensis junii, quo idem dominus rex fuit coronatus presentibus omnibus electoribus, solo rege Boemie dempto, a m[e Tilmanno) Joſhel de] Lyns preposito ecclesie sancti Florini Confluencie in the utonico].) 1442 Vuní 17 35 [5 Finita letania erigat se dominus Co- loniensis et rex similiter levet se. et domi- wiltu den hilgen gelouben, die den Crist- nus Coloniensis a rege querat: vis sanctam fidem catholicis viris traditam tenere et lichen luden gegebe[n ist, halten] und mit operibus justis servare? respondeat rex: rechten werken bevesten? ich wil. wiltu den hiligen kirchen und den kirchen- 4o volo. item Coloniensis: vis sanctis ec- clesiis ecclesiarumque ministris fidelis esse dieneren ein getruwe [vogt] sin und be- tutor et defensor? rex: volo. item Co- schirmer? ich wil. a) sic ; Mon. Germ. haben reliquiis. b) hier folgte ursprünglich et und daran schlossen sich die Worte a me bis theu- tonico; dann wurde et durchgestrichen und am Rande der Passus per -dempto nachgetragen. 45 1 Hier ist von Johel am Rande bemerkt: nota. ut deposito pallio quo induatur habitu dominus rex. Alles in der rechten Kolumne Stehende ist von Johel eigenhändig hinzugefügt. Die infolge Beschädigung des fol. 36b in Uberschrift und Text vorhandenen Lücken haben wir, so weit möglich, auszufüllen versucht, und zwar die des Textes mit Hilfe der in der Quellenbeschreibung genannten Abschrift aus dem 16. Jahrhundert. Unsere Ergän- zungen sind in eckige Klammern eingeschlossen. 23*)
Strana 180
1442 Juni 17 volo. 180 loniensis: vis regnum a deo tibi conces- sum secundum justiciam predecessorum tuo- rum regere et efficaciter defendere? rex: volo. item Coloniensis: vis jura regni et imperii, bona ejusdem injuste dispersa conservare et recuperare et fideliter in usus regni et imperii dispensare? rex: item Coloniensis: vis pauperum et divitum, viduarum et orphanorum equus esse judex et pius defensor? rex: volo. item Coloniensis: vis sanctissimo in Christo patri et domino Romano pontifici et sancte Romane ecclesie subjectionem debitam et fidem reverenter exhibere? rex positis duobus digitis manus sue dextere super altare dicat: volo et, in quantum divino fultus fuero adjutorio et precibus fidelium Christianorum adjutus valuero, omnia pre- missa fideliter adimplebo. sic me deus ad- juvet et sancti ejus. — [5"] extunc redu- eatur iterum ante altare ubi prius, et do- minus Coloniensis a principibus Alemanie clero et populo circumstantibus querat di- cens: vultis tali principi ac rectori vos subicere ipsiusque regnum firmare, fide sta- bilire, adjussionibus illius obtemperare juxta apostolum ! ,, omnis anima potestatibus subli- mioribus subdita sit sive regi quasi pre- cellenti“? ^ ad quam questionem domini archiepiscopi Maguntinensis et Treverensis, principes. Alemanie, clerus et populus as- sistentes respondeant dicentes: fiat, fiat, fiat. — [5"] et quia rex tamquam illiteratus et laicus premissas interrogaciones et earum responsiones in latino dictas non intelligit, dominus Coloniensis per se vel per clericum unum, eui faciendum mandaverit, premissas interrogaciones et earum responsiones do- mino regi in vulgari nostro, id est in teu- tonico, manifestius declarabit *. Krónung zu Aachen am 17. Juni 1442. wiltu daz riche dir van gote verleent na rechtikeit dinre furfaren regeren und kreftlichen beschirmen? ich wil. wiltu die rechte des richs und sin goet behalten und daz unrechtliche verwant were 5 widerbrengen und getruwelichen in des richs urbar und nütz keren? ich wil. wiltu armer und richer, witwen und wesen ein gelich richter und ein gutiger beschirmer sin? ich wil. 10 wiltu dem allerhillichsten in goete vatter und herren, dem Romschen buschof und der billigen Romschen kirchen schuldige under- denicheit und truwe wirdenclichen be- wisen? responsio" domini regis, (quam 16 fecit in vulgari»: dat wil ich, und so verre ich mit der gotlieher hulfen gesterkt und mit geloeviger Kristen © gebeden gehulfen ummer mach, alle vurgenante stucke wil ich getruwelichen vollenbrengen. so helfe 20 mir gott und sine hilgen. (Ista sequentia ego Télmannus predictus dixi ad dominos electores:) wilt ir diesem fursten und regerer uch underdoen und sin riche sterken, mit ge- 35 truwegheit bevesten und sinen gebôden ge- warten na worte des hilligen apostelen sprechende „alle mensche sall sin undertain den hoesten machten, eime konink als eime vurstender“? ^ so? sollent alle fursten so antworten: ja, ja, ja. (ita eciam respon- derunt.) 35 [6] Quo ° facto iterum rex prosternat se in longum et dominus Coloniensis super «o eum dieat benedictionem istam: benedic domine [ustw. wie 2, 387 Z. 2-27 amen, jedoch mit. folgenden. Abweichungen: Z. 3 omnia; Z. 11 profectura; Z. 14 fehli oremus. oratio; Z. 17 ubera]. a) hier folgl in der Vorlage das Zeichen V. míd- dun. tird auf. deu. oben. $n. der. vechten. Kolumne. abgedrucklen. deutschen Text der Fragen und Autworlen. hingewiesen. b) iu der Vorlage is nach bewisen ais Antwort des Kówiga ich wil 45 angeführt, jedenfalls irrtümlich; wir haben die beiden Worte beseitigt; die Worle rosponsio - vulgari haben tu der Vorlage die Form einer Überschrift. c) em.; Vorl. Kirsten, d) die Vorlage hat hier Alina. e) die Vorlage hat kein. Alinea, 1 Rom. 13, 1.
1442 Juni 17 volo. 180 loniensis: vis regnum a deo tibi conces- sum secundum justiciam predecessorum tuo- rum regere et efficaciter defendere? rex: volo. item Coloniensis: vis jura regni et imperii, bona ejusdem injuste dispersa conservare et recuperare et fideliter in usus regni et imperii dispensare? rex: item Coloniensis: vis pauperum et divitum, viduarum et orphanorum equus esse judex et pius defensor? rex: volo. item Coloniensis: vis sanctissimo in Christo patri et domino Romano pontifici et sancte Romane ecclesie subjectionem debitam et fidem reverenter exhibere? rex positis duobus digitis manus sue dextere super altare dicat: volo et, in quantum divino fultus fuero adjutorio et precibus fidelium Christianorum adjutus valuero, omnia pre- missa fideliter adimplebo. sic me deus ad- juvet et sancti ejus. — [5"] extunc redu- eatur iterum ante altare ubi prius, et do- minus Coloniensis a principibus Alemanie clero et populo circumstantibus querat di- cens: vultis tali principi ac rectori vos subicere ipsiusque regnum firmare, fide sta- bilire, adjussionibus illius obtemperare juxta apostolum ! ,, omnis anima potestatibus subli- mioribus subdita sit sive regi quasi pre- cellenti“? ^ ad quam questionem domini archiepiscopi Maguntinensis et Treverensis, principes. Alemanie, clerus et populus as- sistentes respondeant dicentes: fiat, fiat, fiat. — [5"] et quia rex tamquam illiteratus et laicus premissas interrogaciones et earum responsiones in latino dictas non intelligit, dominus Coloniensis per se vel per clericum unum, eui faciendum mandaverit, premissas interrogaciones et earum responsiones do- mino regi in vulgari nostro, id est in teu- tonico, manifestius declarabit *. Krónung zu Aachen am 17. Juni 1442. wiltu daz riche dir van gote verleent na rechtikeit dinre furfaren regeren und kreftlichen beschirmen? ich wil. wiltu die rechte des richs und sin goet behalten und daz unrechtliche verwant were 5 widerbrengen und getruwelichen in des richs urbar und nütz keren? ich wil. wiltu armer und richer, witwen und wesen ein gelich richter und ein gutiger beschirmer sin? ich wil. 10 wiltu dem allerhillichsten in goete vatter und herren, dem Romschen buschof und der billigen Romschen kirchen schuldige under- denicheit und truwe wirdenclichen be- wisen? responsio" domini regis, (quam 16 fecit in vulgari»: dat wil ich, und so verre ich mit der gotlieher hulfen gesterkt und mit geloeviger Kristen © gebeden gehulfen ummer mach, alle vurgenante stucke wil ich getruwelichen vollenbrengen. so helfe 20 mir gott und sine hilgen. (Ista sequentia ego Télmannus predictus dixi ad dominos electores:) wilt ir diesem fursten und regerer uch underdoen und sin riche sterken, mit ge- 35 truwegheit bevesten und sinen gebôden ge- warten na worte des hilligen apostelen sprechende „alle mensche sall sin undertain den hoesten machten, eime konink als eime vurstender“? ^ so? sollent alle fursten so antworten: ja, ja, ja. (ita eciam respon- derunt.) 35 [6] Quo ° facto iterum rex prosternat se in longum et dominus Coloniensis super «o eum dieat benedictionem istam: benedic domine [ustw. wie 2, 387 Z. 2-27 amen, jedoch mit. folgenden. Abweichungen: Z. 3 omnia; Z. 11 profectura; Z. 14 fehli oremus. oratio; Z. 17 ubera]. a) hier folgl in der Vorlage das Zeichen V. míd- dun. tird auf. deu. oben. $n. der. vechten. Kolumne. abgedrucklen. deutschen Text der Fragen und Autworlen. hingewiesen. b) iu der Vorlage is nach bewisen ais Antwort des Kówiga ich wil 45 angeführt, jedenfalls irrtümlich; wir haben die beiden Worte beseitigt; die Worle rosponsio - vulgari haben tu der Vorlage die Form einer Überschrift. c) em.; Vorl. Kirsten, d) die Vorlage hat hier Alina. e) die Vorlage hat kein. Alinea, 1 Rom. 13, 1.
Strana 181
B. Krönungsakten nr. 100-105. 181 1442 20 25 30 [7] Hic iterum erigat se rex et dominus Coloniensis ungat caput ejus, pectus inter scapulas et ambas juncturas brachiorum circa scapulas de oleo sacro cathecuminorum, ita dicens: pax tibi [usw. wie 2, 387 Z. 30-33 eternum, jedoch heißst es proci- dentes]. [7a] postea dominus Coloniensis ungat palmas manuum domini regis, dicens: 5 ungantur manus [usw. wie 2, 387 Z. 34-39 deus etc ]. [8] Factis unctionibus istis (ducetur ad armarium 1 et) statim sint parati capellani domini regis et cum lana mundissima detergant omnia, ubi dominus Coloniensis oleum sacrum apposuit, (et induatur ibidem sandaliis alba et stola ad modum crucis in pectore sine cappa et ita redeat ad sedem suam circa altare). et deinde dominus Coloniensis 10 dicat: prospice [usw. wie 2, 387 Z. 44 bis 389 Z. 12 amen, jedoch mit folgenden Ab- weichungen: Z. 44 folgt hunc nach obtutibus. S. 388 Z. 7 heißt es atque statt et, Z. 9 successores statt successiones; Z. 11 folgt etc. nach dignetur und statt oremus bratio heißt es item alia, so auch Z. 18 statt oratio oremus; ferner Z. 20 tuo statt suo; Z. 27 vertant; Z. 40 puerum tuum; Z. 45 fehlt Josue fortitudine munitus; Z. 46 heißt es ti- 15 bique ; ebenda fehlt inoffenso gressu; Z. 49 heißt es eorundem animo. S. 389 Z. 1 sua potencia; Z. 5 fehlt etc. und statt oremus oratio heißt es item alia]. [9] Postea dominus Coloniensis, Maguntinensis et Treverensis archiepiscopi simul tradant domino regi gladium, domino Coloniensi dicente: accipe gladium [usw. wie 2, 389 Z. 15-26 amen, jedoch fehlt Z. 18 hic se rex accingat, und Z. 22 heißt es desolota]. . [10] Hic accinctus “ gladio accipiat a domino Coloniensi armillas pallium et annu- lum, dicente sibi domino Coloniensi: accipe regie dignitatis annulum [usw. wie 2, 389 Z. 28-32 amen, jedoch fehlt Z. 31 cui bis seculorum]. [11] Postea dominus Coloniensis tradat ei sceptrum et pomum b, et dicat: accipe virgam [usw. wie 2, 389 Z. 33-44 nostrum]. [12] Hic dominus Coloniensis, domini Maguntinensis et Treverensis archiepiscopi simul ponant coronam regiam et pariter dicant: accipe coronam [usw. wie 2, 389 Z. 46 bis 390 Z. 7 amen, jedoch ist Z. 46 nach coronam von Johel regiam über der Zeile hinzugefügt; ferner heißt es Z. 48 et opus fortitudinis und S. 390 Z. 6 unitate; Z. 7 folgt auf seculorum noch amen]. [13] Hic dominus Maguntinensis et Treverensis archiepiscopi ducant dominum regem ad altare, et rex positis ambabus manibus suis super altare hanc faciat professionem in suo vulgari, id est in teutonico nostro: profiteor 2 et promitto coram deo et angelis ejus, ammodo et deinceps legem et justiciam pacemque sancte dei ecclesie servare populoque michi subjecto prodesse et justiciam facere et conservare jura regni salvo condigno divine 85 misericordie respectu, sicut cum consilio principum et fidelium regni atque meorum me- lius invenire potero. sanctissimo Romano pontifici et ecclesie Romane ceterisque ponti- ficibus et ecclesiis dei condignum et canonicum honorem volo“ exhibere. ea eciam, que ab imperatoribus et regibus ecclesiis seu ecclesiasticis viris collata sunt et erogata, in- violabiliter ipsis conservabo et faciam conservari. abbatibus et ordinibus et vasallis regni 4o honorem congruum volo portare et exhibere, domino nostro Jesu Christo michi prestante auxilium fortitudinem et decorem. [14] Post istam professionem domini archiepiscopi Maguntinensis et Treverensis ipsum regem ducant ad solium seud sedem regiam (super altum monasterium ante al- tare apostolorum Symonis et Jude), clero cantante responsorium: desiderium [usw. wie 45 2, 390 Z. 22-25 voluntate etc., jedoch fehlt Z. 24 versus]. (et dominus Coloniensis se- Juní 17 a) em. ; Forl. actincus. b) ist in der Vorlage von Johel am Rande korrigiert für baculum. c) em. ; Vorl. vole. d) ist von Johel korrigiert für suum. 1 Hier ist von Johel am Rande bemerkt: nota. an sit inducendus ad armarium vel non. 2 Johel bemerkt hier am Rande: istam professio- nem legit dominus rex et in latino et in vulgari.
B. Krönungsakten nr. 100-105. 181 1442 20 25 30 [7] Hic iterum erigat se rex et dominus Coloniensis ungat caput ejus, pectus inter scapulas et ambas juncturas brachiorum circa scapulas de oleo sacro cathecuminorum, ita dicens: pax tibi [usw. wie 2, 387 Z. 30-33 eternum, jedoch heißst es proci- dentes]. [7a] postea dominus Coloniensis ungat palmas manuum domini regis, dicens: 5 ungantur manus [usw. wie 2, 387 Z. 34-39 deus etc ]. [8] Factis unctionibus istis (ducetur ad armarium 1 et) statim sint parati capellani domini regis et cum lana mundissima detergant omnia, ubi dominus Coloniensis oleum sacrum apposuit, (et induatur ibidem sandaliis alba et stola ad modum crucis in pectore sine cappa et ita redeat ad sedem suam circa altare). et deinde dominus Coloniensis 10 dicat: prospice [usw. wie 2, 387 Z. 44 bis 389 Z. 12 amen, jedoch mit folgenden Ab- weichungen: Z. 44 folgt hunc nach obtutibus. S. 388 Z. 7 heißt es atque statt et, Z. 9 successores statt successiones; Z. 11 folgt etc. nach dignetur und statt oremus bratio heißt es item alia, so auch Z. 18 statt oratio oremus; ferner Z. 20 tuo statt suo; Z. 27 vertant; Z. 40 puerum tuum; Z. 45 fehlt Josue fortitudine munitus; Z. 46 heißt es ti- 15 bique ; ebenda fehlt inoffenso gressu; Z. 49 heißt es eorundem animo. S. 389 Z. 1 sua potencia; Z. 5 fehlt etc. und statt oremus oratio heißt es item alia]. [9] Postea dominus Coloniensis, Maguntinensis et Treverensis archiepiscopi simul tradant domino regi gladium, domino Coloniensi dicente: accipe gladium [usw. wie 2, 389 Z. 15-26 amen, jedoch fehlt Z. 18 hic se rex accingat, und Z. 22 heißt es desolota]. . [10] Hic accinctus “ gladio accipiat a domino Coloniensi armillas pallium et annu- lum, dicente sibi domino Coloniensi: accipe regie dignitatis annulum [usw. wie 2, 389 Z. 28-32 amen, jedoch fehlt Z. 31 cui bis seculorum]. [11] Postea dominus Coloniensis tradat ei sceptrum et pomum b, et dicat: accipe virgam [usw. wie 2, 389 Z. 33-44 nostrum]. [12] Hic dominus Coloniensis, domini Maguntinensis et Treverensis archiepiscopi simul ponant coronam regiam et pariter dicant: accipe coronam [usw. wie 2, 389 Z. 46 bis 390 Z. 7 amen, jedoch ist Z. 46 nach coronam von Johel regiam über der Zeile hinzugefügt; ferner heißt es Z. 48 et opus fortitudinis und S. 390 Z. 6 unitate; Z. 7 folgt auf seculorum noch amen]. [13] Hic dominus Maguntinensis et Treverensis archiepiscopi ducant dominum regem ad altare, et rex positis ambabus manibus suis super altare hanc faciat professionem in suo vulgari, id est in teutonico nostro: profiteor 2 et promitto coram deo et angelis ejus, ammodo et deinceps legem et justiciam pacemque sancte dei ecclesie servare populoque michi subjecto prodesse et justiciam facere et conservare jura regni salvo condigno divine 85 misericordie respectu, sicut cum consilio principum et fidelium regni atque meorum me- lius invenire potero. sanctissimo Romano pontifici et ecclesie Romane ceterisque ponti- ficibus et ecclesiis dei condignum et canonicum honorem volo“ exhibere. ea eciam, que ab imperatoribus et regibus ecclesiis seu ecclesiasticis viris collata sunt et erogata, in- violabiliter ipsis conservabo et faciam conservari. abbatibus et ordinibus et vasallis regni 4o honorem congruum volo portare et exhibere, domino nostro Jesu Christo michi prestante auxilium fortitudinem et decorem. [14] Post istam professionem domini archiepiscopi Maguntinensis et Treverensis ipsum regem ducant ad solium seud sedem regiam (super altum monasterium ante al- tare apostolorum Symonis et Jude), clero cantante responsorium: desiderium [usw. wie 45 2, 390 Z. 22-25 voluntate etc., jedoch fehlt Z. 24 versus]. (et dominus Coloniensis se- Juní 17 a) em. ; Forl. actincus. b) ist in der Vorlage von Johel am Rande korrigiert für baculum. c) em. ; Vorl. vole. d) ist von Johel korrigiert für suum. 1 Hier ist von Johel am Rande bemerkt: nota. an sit inducendus ad armarium vel non. 2 Johel bemerkt hier am Rande: istam professio- nem legit dominus rex et in latino et in vulgari.
Strana 182
182 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 1442 Juni 17 quatur cum ministris suis regem sursum, aliis principibus transeuntibus secundum ordi- nem suum et eciam postea redeuntibus ad loca sua inferius a.) deindeb dicat dominus Coloniensis: ita retine [usw. wie 2, 390 Z. 26-34 amen]. [15] (Hic cantabitur „Te deum laudamus". quo finito legatur ewangelium et pro- cedatur in officio misse.) [16] Eiis ita peractis [usw.; es folgt das Zeremoniell für die Krönung der Königin wie 2, 390 Z. 35 bis 391 Z. 36 te deum laudamus etc.; jedoch mit folgenden Abweichungen: Z. 37 fehlt oratio; Z. 43 elegimus; Z. 46 uteris. S. 391 Z. 2 super eam dicat; Z. 10 sublimemque; Z. 16 sacro statt sancto; Z. 24 superponant coronam ad ; Z. 28 concedas statt contendas; Z. 33 cappellani]. [17] Hiis omnibus ita peractis legatur evangelium secundum Matheum 1: cum natus esset [usw. wie 2, 391 Z. 37 bis 392 Z. 4 regionem suam, jedoch heiſt es Z. 43 terra Juda nequaquam; Z. 46 illis statt eis und dann in Bethleem; Z. 48 stellam]. dicatur° „eredo in unum deum". offertorium: reges Tharsis [usw. wie 2, 392 Z. 5-7 alleluya]. [18] Dominus rex sceptrum in manu tenens offerat, deinde regina, postea domini 15 principes, primo domini Maguntinensis et Treverensis archiepiscopi et alii principes elec- tores secundum gradum et officium suum. secreta: ecclesie tue [usw. wie 2, 392 Z. 10-15 acceptus per dominum nostrum Jesum Christum filium tuum, qui tecum vivit, jedoch fehlt Z. 13 alia]. [19] Procedatur in missa usque ad illum locum „et pax ejus“, ubi diaconus con-20 versus ad populum dicat: humiliate vos ad benedictionem. clerus: deo gracias. dominus Coloniensis: benedicat [usw. wie 2, 392 Z. 18-34 redemptus. per. Doch heißt es Z. 20 ad statt ac, Z. 25 in statt per, Z. 29 collecta statt completorium; ferner fehlt Z. 31 alia und Z. 34 dominum]. [20] Completo officio misse, si aliqua specialia negocia regni pro illa hora consueta 25 tractanda sint, tractentur. [21) Circa negocium hujus officii, videlicet circa coronacionem regis Alemanie, hoc d primo sciendum, quod, sicut ab origine translacionis imperii ad Germanos approbata in- troduxit antiquitas, tunc Aquisgrani debitus et quodammodo proprius locus est pro hujus- modi coronacione regum Alemanie, et quamquam dominus papa de plenitudine potestatis s0 sue pro hujusmodi coronacione dictum locum mutare possit, ut credo, hoc tamen facere non debet nec fieri expedit, nisi ex magna causa. et tunc ad requisicionem electorum Alemanie vel saltem sanioris et majoris partis eorumdem hoc decens est fieri juxta illud „reddite cesari, que cesaris sunt, et deo, que dei sunt“2. [21"] item hoc quoque sciendum est, quod, sicut Aquisgrani pro hujusmodi coronacione proprius quodammodo s5 censetur locus, ut dictum est, ita dominus archiepiscopus Coloniensis pro hujusmodi coro- nacione verus et legittimus coronator, prout antiqua summorum pontificum et impera- torum statuit auctoritas, ab omnibus racionabiliter debet confiteri et sciri. [215] et quod vulgus loquitur de abbate sancti Cornelii Indensis, utpote deficiente domino archiepiscopo Coloniensi ipse abbas non requisito dicto archiepiscopo ipsum regem Alemanie habeat et 40 debeat coronare 3, ridiculum et figmentum reputo, quia respiciendo ad tempus legis Mo- sayce soli Moyses Aaron et alii summi sacerdotes, sicut Samuel David regem, reges inunxerunt, ad figuram cujus temporibus istis, id est legis Christiane et gracie, solis epi- scopis hujusmodi coronacio seu inunctio veraciter est permissae, quemadmodum omnium 10 a) hier folgt von Johel geschrieben, aber durchgestrichen et tunc legatur ewangelium, prout inferius patet. post 45 consecracionem regine cantabitur „Te deum landamus“, quo facto legatur ewangelium. b) die Vorlage hat hier Alinea. c) desgleichen. d) em.; Vorl. hec. e) em.; Vorl. premissa. Matth. 2, 1ff. Für die Entstehung dieser Ansicht gibt viel- Matth. 22, 21; Marcus 12, 17; Luc. 20, 25. leicht nr. 107 art. 3e einen Fingerzeig.
182 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 1442 Juni 17 quatur cum ministris suis regem sursum, aliis principibus transeuntibus secundum ordi- nem suum et eciam postea redeuntibus ad loca sua inferius a.) deindeb dicat dominus Coloniensis: ita retine [usw. wie 2, 390 Z. 26-34 amen]. [15] (Hic cantabitur „Te deum laudamus". quo finito legatur ewangelium et pro- cedatur in officio misse.) [16] Eiis ita peractis [usw.; es folgt das Zeremoniell für die Krönung der Königin wie 2, 390 Z. 35 bis 391 Z. 36 te deum laudamus etc.; jedoch mit folgenden Abweichungen: Z. 37 fehlt oratio; Z. 43 elegimus; Z. 46 uteris. S. 391 Z. 2 super eam dicat; Z. 10 sublimemque; Z. 16 sacro statt sancto; Z. 24 superponant coronam ad ; Z. 28 concedas statt contendas; Z. 33 cappellani]. [17] Hiis omnibus ita peractis legatur evangelium secundum Matheum 1: cum natus esset [usw. wie 2, 391 Z. 37 bis 392 Z. 4 regionem suam, jedoch heiſt es Z. 43 terra Juda nequaquam; Z. 46 illis statt eis und dann in Bethleem; Z. 48 stellam]. dicatur° „eredo in unum deum". offertorium: reges Tharsis [usw. wie 2, 392 Z. 5-7 alleluya]. [18] Dominus rex sceptrum in manu tenens offerat, deinde regina, postea domini 15 principes, primo domini Maguntinensis et Treverensis archiepiscopi et alii principes elec- tores secundum gradum et officium suum. secreta: ecclesie tue [usw. wie 2, 392 Z. 10-15 acceptus per dominum nostrum Jesum Christum filium tuum, qui tecum vivit, jedoch fehlt Z. 13 alia]. [19] Procedatur in missa usque ad illum locum „et pax ejus“, ubi diaconus con-20 versus ad populum dicat: humiliate vos ad benedictionem. clerus: deo gracias. dominus Coloniensis: benedicat [usw. wie 2, 392 Z. 18-34 redemptus. per. Doch heißt es Z. 20 ad statt ac, Z. 25 in statt per, Z. 29 collecta statt completorium; ferner fehlt Z. 31 alia und Z. 34 dominum]. [20] Completo officio misse, si aliqua specialia negocia regni pro illa hora consueta 25 tractanda sint, tractentur. [21) Circa negocium hujus officii, videlicet circa coronacionem regis Alemanie, hoc d primo sciendum, quod, sicut ab origine translacionis imperii ad Germanos approbata in- troduxit antiquitas, tunc Aquisgrani debitus et quodammodo proprius locus est pro hujus- modi coronacione regum Alemanie, et quamquam dominus papa de plenitudine potestatis s0 sue pro hujusmodi coronacione dictum locum mutare possit, ut credo, hoc tamen facere non debet nec fieri expedit, nisi ex magna causa. et tunc ad requisicionem electorum Alemanie vel saltem sanioris et majoris partis eorumdem hoc decens est fieri juxta illud „reddite cesari, que cesaris sunt, et deo, que dei sunt“2. [21"] item hoc quoque sciendum est, quod, sicut Aquisgrani pro hujusmodi coronacione proprius quodammodo s5 censetur locus, ut dictum est, ita dominus archiepiscopus Coloniensis pro hujusmodi coro- nacione verus et legittimus coronator, prout antiqua summorum pontificum et impera- torum statuit auctoritas, ab omnibus racionabiliter debet confiteri et sciri. [215] et quod vulgus loquitur de abbate sancti Cornelii Indensis, utpote deficiente domino archiepiscopo Coloniensi ipse abbas non requisito dicto archiepiscopo ipsum regem Alemanie habeat et 40 debeat coronare 3, ridiculum et figmentum reputo, quia respiciendo ad tempus legis Mo- sayce soli Moyses Aaron et alii summi sacerdotes, sicut Samuel David regem, reges inunxerunt, ad figuram cujus temporibus istis, id est legis Christiane et gracie, solis epi- scopis hujusmodi coronacio seu inunctio veraciter est permissae, quemadmodum omnium 10 a) hier folgt von Johel geschrieben, aber durchgestrichen et tunc legatur ewangelium, prout inferius patet. post 45 consecracionem regine cantabitur „Te deum landamus“, quo facto legatur ewangelium. b) die Vorlage hat hier Alinea. c) desgleichen. d) em.; Vorl. hec. e) em.; Vorl. premissa. Matth. 2, 1ff. Für die Entstehung dieser Ansicht gibt viel- Matth. 22, 21; Marcus 12, 17; Luc. 20, 25. leicht nr. 107 art. 3e einen Fingerzeig.
Strana 183
B. Krönungsakten nr. 100-105. 183 [21%] nec regnorum Christianorum universalis et approbata testatur consuetuuo et usus. conveniens reputo, quod aliquis archiepiscopus vel episcopus absque consensu domini Colo- niensis requisito et obtento de hujusmodi coronacione se audeat ingerere, quia valde teme- rarium foret dominoque Coloniensi et ecclesie sue injuriosum et absque calumpnia hujus- 5 modi coronacio merito non transiret. 1442 Juni 17 103. K. Friedrich macht bekannt, daß er heute nach Beendigung der Krönungsfeierlich- keiten unter die Domherren der Liebfrauenkirche zu Aachen aufgenommen worden sei. 1442 Juni 17 Aachen. 1442 Juni 17 10 15 D aus Düsseldorf Staats-A. Aachen, Marienstift, Urkunden nr. 281 orig. membr. lit. pat. c. sig. in v. impr. del. W coll. Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 111a cop. chart. coaeva. Der Ein- gang ist gekürzt zu Fridericus etc. Die Unterfertigung lautet nur Jacobus de Lynnss. Gedruckt bei Quix, Historische Beschreibung der Münsterkirche und der Heiligthums-Fahrt in Aachen usw. (Aachen 1825) S. 142-143 aus D. Im Auszuge bei Chmel nr. 607 aus W. Erwähnt von Chmel, Friedrich IV. 2, 150 Anm. 4. Fridericus dei gracia Romanorum rex semper augustus ac Austrie Stirie Karinthie et Carniole dux comes Tirolis etc. debitum censemus et congruum reputamus, ut pre- decessorum nostrorum imperatorum a et regum divorum in eorum primordiis laudabiles 2o observancias prosequamur et de illis peractis successoribus nostris vera testimonia relin- quamus. hodie siquidem in ecclesia nostra beatissime dei genitricis Marie Aquisgrani Leodiensis diocesis coronationis nostre completis solemniis per devotos et dilectos nostros decanum 1 et capitulum ipsius ecclesie in canonicum recepti fuimus2 ac regali more et 8) D imparatorum ; W stellt um regum et imperatorum. b) W nobis. 25 1 Dechant war damals Edmond von Malberch, Propst Graf Gerhard IV. von Sayn. An demselben Tage, an dem die Aufnahme erfolgte, nahm K. Friedrich den Propst, den De- chanten und das Kapitel von St. Marien in Aachen, so seine confratres, sowie die Kirche mit ihren Be- sitzungen und Gütern in seinen und des Reichs Schutz und bestätigte ihnen alle Privilegien, Frei- heiten, Schenkungen, Konzessionen, Rechte, Immu- nitäten, Briefe, Indulte und Gewohnheiten und 35 namentlich die beiden Privilegien K. Karls IV. vom 25. Juli 1349 und vom 3. April 1359. Er befahl zugleich allen Reichsuntertanen und beson- ders dem Erzbischof von Köln, dem Bischof von Lüttich, dem Herzog von Jülich, dem Herzog von Brabant, qui pro tempore justo titulo ducatum Bra- bantinum possidebit, sie und ihre Besitzungen und Güter zu schützen und zu handhaben, und bedrohte Zuwiderhandlungen mit einer Strafe von 100 Mark lautersten Goldes, von denen die eine Hälfte der 45 königlichen Kammer, die andere dem Propst, dem Dechanten und dem Kapitel zufallen sollte. Da- tum Aquisgrani .. 1442 ipsa die felicis nostre co- ronacionis [Juni 17] r. 3; Unterfertigung Ad. m. d. r. Jacobus de Lynß decretorum doctor. (Düssel- 50 dorf Staats-A. Aachen, Marienstift, Urkunden nr. 282 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend., mit dem Registraturvermerk Registrata Jacobus Widerl ; Wien 40 H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 110b.111a cop. chart. coaeva ; vgl. Chmel, Friedrich IV. 2, 150 und Regesten nr. 606). — Ebenfalls am 17. Juni übertrug der König dem Erzbischof von Köln, dem Bischof von Lüttich und dem Herzog von Jülich den Schutz von Propst, Dechant, Domherren, Kapitel und Kirche zu St. Marien; dat. zu Ach versigelt mit unserm kuniglichen anhangunden insigel des sibenczehenden tags des maneds junii, als wir unser kuniglich krônung emphangen haben -- 1442 r. 3; Unterfertigung wie oben (Düsseldorf a. a. O. nr. 283 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend.; Regi- straturvermerk wie oben). Ferner befahl er an demselben Tage den drei eben genannten Fürsten, den Edlen von Heynsperg, der Stadt Aachen und allen undern Reichsuntertanen die Durchführung der von K. Friedrich II. und K. Karl IV. er- lassenen leges et constituciones pro augmento atque defensione ecclesiastice libertatis gegen diejenigen, die dem Propst, dem Dechanten, dem Kapitel und den einzelnen Angehörigen der Kirche zu St. Marien in Aachen Unrecht zufügen würden; dat. Aquis- grani die felicis coronacionis nostre, que fuit 17. dies junii a. d. 1442 r. 3; Unterfertigung wie oben (Düsseldorf a. a. O. nr. 283a orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend., mit demselben Registratur- vermerk wie oben; Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch N fol. 111b-112a cop. chart. coaeva
B. Krönungsakten nr. 100-105. 183 [21%] nec regnorum Christianorum universalis et approbata testatur consuetuuo et usus. conveniens reputo, quod aliquis archiepiscopus vel episcopus absque consensu domini Colo- niensis requisito et obtento de hujusmodi coronacione se audeat ingerere, quia valde teme- rarium foret dominoque Coloniensi et ecclesie sue injuriosum et absque calumpnia hujus- 5 modi coronacio merito non transiret. 1442 Juni 17 103. K. Friedrich macht bekannt, daß er heute nach Beendigung der Krönungsfeierlich- keiten unter die Domherren der Liebfrauenkirche zu Aachen aufgenommen worden sei. 1442 Juni 17 Aachen. 1442 Juni 17 10 15 D aus Düsseldorf Staats-A. Aachen, Marienstift, Urkunden nr. 281 orig. membr. lit. pat. c. sig. in v. impr. del. W coll. Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 111a cop. chart. coaeva. Der Ein- gang ist gekürzt zu Fridericus etc. Die Unterfertigung lautet nur Jacobus de Lynnss. Gedruckt bei Quix, Historische Beschreibung der Münsterkirche und der Heiligthums-Fahrt in Aachen usw. (Aachen 1825) S. 142-143 aus D. Im Auszuge bei Chmel nr. 607 aus W. Erwähnt von Chmel, Friedrich IV. 2, 150 Anm. 4. Fridericus dei gracia Romanorum rex semper augustus ac Austrie Stirie Karinthie et Carniole dux comes Tirolis etc. debitum censemus et congruum reputamus, ut pre- decessorum nostrorum imperatorum a et regum divorum in eorum primordiis laudabiles 2o observancias prosequamur et de illis peractis successoribus nostris vera testimonia relin- quamus. hodie siquidem in ecclesia nostra beatissime dei genitricis Marie Aquisgrani Leodiensis diocesis coronationis nostre completis solemniis per devotos et dilectos nostros decanum 1 et capitulum ipsius ecclesie in canonicum recepti fuimus2 ac regali more et 8) D imparatorum ; W stellt um regum et imperatorum. b) W nobis. 25 1 Dechant war damals Edmond von Malberch, Propst Graf Gerhard IV. von Sayn. An demselben Tage, an dem die Aufnahme erfolgte, nahm K. Friedrich den Propst, den De- chanten und das Kapitel von St. Marien in Aachen, so seine confratres, sowie die Kirche mit ihren Be- sitzungen und Gütern in seinen und des Reichs Schutz und bestätigte ihnen alle Privilegien, Frei- heiten, Schenkungen, Konzessionen, Rechte, Immu- nitäten, Briefe, Indulte und Gewohnheiten und 35 namentlich die beiden Privilegien K. Karls IV. vom 25. Juli 1349 und vom 3. April 1359. Er befahl zugleich allen Reichsuntertanen und beson- ders dem Erzbischof von Köln, dem Bischof von Lüttich, dem Herzog von Jülich, dem Herzog von Brabant, qui pro tempore justo titulo ducatum Bra- bantinum possidebit, sie und ihre Besitzungen und Güter zu schützen und zu handhaben, und bedrohte Zuwiderhandlungen mit einer Strafe von 100 Mark lautersten Goldes, von denen die eine Hälfte der 45 königlichen Kammer, die andere dem Propst, dem Dechanten und dem Kapitel zufallen sollte. Da- tum Aquisgrani .. 1442 ipsa die felicis nostre co- ronacionis [Juni 17] r. 3; Unterfertigung Ad. m. d. r. Jacobus de Lynß decretorum doctor. (Düssel- 50 dorf Staats-A. Aachen, Marienstift, Urkunden nr. 282 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend., mit dem Registraturvermerk Registrata Jacobus Widerl ; Wien 40 H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 110b.111a cop. chart. coaeva ; vgl. Chmel, Friedrich IV. 2, 150 und Regesten nr. 606). — Ebenfalls am 17. Juni übertrug der König dem Erzbischof von Köln, dem Bischof von Lüttich und dem Herzog von Jülich den Schutz von Propst, Dechant, Domherren, Kapitel und Kirche zu St. Marien; dat. zu Ach versigelt mit unserm kuniglichen anhangunden insigel des sibenczehenden tags des maneds junii, als wir unser kuniglich krônung emphangen haben -- 1442 r. 3; Unterfertigung wie oben (Düsseldorf a. a. O. nr. 283 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend.; Regi- straturvermerk wie oben). Ferner befahl er an demselben Tage den drei eben genannten Fürsten, den Edlen von Heynsperg, der Stadt Aachen und allen undern Reichsuntertanen die Durchführung der von K. Friedrich II. und K. Karl IV. er- lassenen leges et constituciones pro augmento atque defensione ecclesiastice libertatis gegen diejenigen, die dem Propst, dem Dechanten, dem Kapitel und den einzelnen Angehörigen der Kirche zu St. Marien in Aachen Unrecht zufügen würden; dat. Aquis- grani die felicis coronacionis nostre, que fuit 17. dies junii a. d. 1442 r. 3; Unterfertigung wie oben (Düsseldorf a. a. O. nr. 283a orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend., mit demselben Registratur- vermerk wie oben; Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch N fol. 111b-112a cop. chart. coaeva
Strana 184
184 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 1442 Juní 17 1442 Juní 17 laudabili observata consuetudine solito prestito juramento1 porcionem canonicalis pre- bende quotidiana recepimus ministracione ceteraque singula perfecimus, que dicti pre- decessores in eorum primordiis apud eandem ecclesiam facere consueverunt. in cujus testimonium presentes litteras nostri regalis sigilli fecimus impressione commu- niri. datum Aquisgrani decima septima die b mensis junii, que fuit dies felicis coro-5 nacionis nostre, anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo regni veroe nostri anno tercio. [in verso] Registrata Jacobus Widerl. Ad mandatum domini regis Jacobus de Lynß decretorum doctor. 1442. Juní 17 104. Bürgermeister, Schöffen, Rat und Bürger von Aachen machen bekannt, daß 10 sie am heutigen Tage dem König Friedrich gehuldigt haben. 1442 Juni 17 [Aachen ]. Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 145a cop. chart. coaeva. 1442 Juni 17 Wir die burgermaister scheppfen rat und burgere gemainclich des kuniglichen stuls der stat Ach bekennen und tun kunt offembar mit disem brieve alle den, die in sehen 15 of horen lesen, dat unser stede burgermaister zer zit fur uns und von unser elter wegen aindrechtlich gehuldt und gesworen hant2 dem allerdurleuchtigisten fürsten und herren hern Fridrichen von gotes gnaden Rômischen kunig zu allen ziten merer des richs herzogen zu Osterreich zu Steir zu Kernden und zu Krain graven zu Tirol etc., zukumf- tigem kaiser, in fur ain Romischen kunig, unsern allergnedigisten herren, zu halden und 20 im hold getrew und gehorsam zu sein alle seine lebtag, es enwere dann sache, dat seine gnade das heilig Rômisch riche mit seinem guten willen overgebe, so sodden wir achterdan unsers eides und huldigung vurscreven an seinen genaden untragen ledig und quitt sein, beheltlich der stat von Ach und uns nû und allzit aller und iglicher unser privilegien und frihaiten, die der vorgenant unser allergnêdigister herre uns up disen huldigen, doch 25 diß brieves, verleint und confirmiert hat, als seiner gnaden brieve8 dat clerlicher aus- wisent. diß zu urkund hain wir der stat von Ache insigel an disen brieve ge- hangen, der geben ist auf den tag, als unser vorgenanter allergnedigister herre seine Romische cronung zu Ache enfienge, der do was des suntags nach sant Viti und Modesti merteler, nach Christi gepurde 1400 und darnach in dem " zwaiundvierzigisten jare. 30 a) W appensione. b) om. W. c) om. W. d) em.; Vorl. den. mit dem Tagesdatum die decima sexta mensis junii; vgl. Chmel nr. 602, der, dem Reichsregistraturbuch folgend, die Urkunde unter dem 16. Juni bringt). Endlich verfügte der König am 18. Juni, daß künftig nur Söhne Adliger oder auf Universitäten Graduierte in das Aachener Marienstift auf- genommen werden sollten, und wies den Erzbischof von Köln und den Bischof von Lüttich an, selbst oder durch andere für die Beobachtung dieser Ver- ordnung zu sorgen und die auf Übertretungen ge- setzte Strafe von 100 Mark lauteren Goldes ein- zutreiben; dat. Aquisgrani a. d. 1442 die decima octava mensis junii r. 3; Unterfertigung wie oben (Düsseldorf a. a. O. nr. 284 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. laeso, mit demselben Regi- straturvermerk wie oben; Wien a. a. O. fol. 111 ab cop. chart. coaeva, unvollständig gedruckt bei La- comblet, Urkundenbuch für die Geschichte des Niederrheins 4, 292�293; im Auszug bei Chmel nr. 616). Vgl. nr. 100 art. 24. Der Eid lautete: wir die burgermaister zu der 35 zit ewrs kuniglichen stuls der stat zu Ache geloben und sweren von unsern der schepphen und der burger gemainklich der egenanten ewr stat wegen, der wir volle macht haben, euch zukůmftigem kaiser, von disem tag an ewrn gnaden holt gehorsam und ge�40 trewe zu sein und euch fur ainen Rômischen kunig, unsern allergnedigisten herren, zu halten, ewrn scha- den zu warnen und ewr bestes furzuwenden alle ewr lebtâg. also bitten wir uns got zu helfen und die heiligen. (Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- 45 buch O fol. 145a cop. chart. coaeva.) 8 Diese Angabe stimmt nicht. Die Bestätigungs- urkunde ist vom 21. Juni datiert. Vgl. S. 173 Anm. 1.
184 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 1442 Juní 17 1442 Juní 17 laudabili observata consuetudine solito prestito juramento1 porcionem canonicalis pre- bende quotidiana recepimus ministracione ceteraque singula perfecimus, que dicti pre- decessores in eorum primordiis apud eandem ecclesiam facere consueverunt. in cujus testimonium presentes litteras nostri regalis sigilli fecimus impressione commu- niri. datum Aquisgrani decima septima die b mensis junii, que fuit dies felicis coro-5 nacionis nostre, anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo regni veroe nostri anno tercio. [in verso] Registrata Jacobus Widerl. Ad mandatum domini regis Jacobus de Lynß decretorum doctor. 1442. Juní 17 104. Bürgermeister, Schöffen, Rat und Bürger von Aachen machen bekannt, daß 10 sie am heutigen Tage dem König Friedrich gehuldigt haben. 1442 Juni 17 [Aachen ]. Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 145a cop. chart. coaeva. 1442 Juni 17 Wir die burgermaister scheppfen rat und burgere gemainclich des kuniglichen stuls der stat Ach bekennen und tun kunt offembar mit disem brieve alle den, die in sehen 15 of horen lesen, dat unser stede burgermaister zer zit fur uns und von unser elter wegen aindrechtlich gehuldt und gesworen hant2 dem allerdurleuchtigisten fürsten und herren hern Fridrichen von gotes gnaden Rômischen kunig zu allen ziten merer des richs herzogen zu Osterreich zu Steir zu Kernden und zu Krain graven zu Tirol etc., zukumf- tigem kaiser, in fur ain Romischen kunig, unsern allergnedigisten herren, zu halden und 20 im hold getrew und gehorsam zu sein alle seine lebtag, es enwere dann sache, dat seine gnade das heilig Rômisch riche mit seinem guten willen overgebe, so sodden wir achterdan unsers eides und huldigung vurscreven an seinen genaden untragen ledig und quitt sein, beheltlich der stat von Ach und uns nû und allzit aller und iglicher unser privilegien und frihaiten, die der vorgenant unser allergnêdigister herre uns up disen huldigen, doch 25 diß brieves, verleint und confirmiert hat, als seiner gnaden brieve8 dat clerlicher aus- wisent. diß zu urkund hain wir der stat von Ache insigel an disen brieve ge- hangen, der geben ist auf den tag, als unser vorgenanter allergnedigister herre seine Romische cronung zu Ache enfienge, der do was des suntags nach sant Viti und Modesti merteler, nach Christi gepurde 1400 und darnach in dem " zwaiundvierzigisten jare. 30 a) W appensione. b) om. W. c) om. W. d) em.; Vorl. den. mit dem Tagesdatum die decima sexta mensis junii; vgl. Chmel nr. 602, der, dem Reichsregistraturbuch folgend, die Urkunde unter dem 16. Juni bringt). Endlich verfügte der König am 18. Juni, daß künftig nur Söhne Adliger oder auf Universitäten Graduierte in das Aachener Marienstift auf- genommen werden sollten, und wies den Erzbischof von Köln und den Bischof von Lüttich an, selbst oder durch andere für die Beobachtung dieser Ver- ordnung zu sorgen und die auf Übertretungen ge- setzte Strafe von 100 Mark lauteren Goldes ein- zutreiben; dat. Aquisgrani a. d. 1442 die decima octava mensis junii r. 3; Unterfertigung wie oben (Düsseldorf a. a. O. nr. 284 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. laeso, mit demselben Regi- straturvermerk wie oben; Wien a. a. O. fol. 111 ab cop. chart. coaeva, unvollständig gedruckt bei La- comblet, Urkundenbuch für die Geschichte des Niederrheins 4, 292�293; im Auszug bei Chmel nr. 616). Vgl. nr. 100 art. 24. Der Eid lautete: wir die burgermaister zu der 35 zit ewrs kuniglichen stuls der stat zu Ache geloben und sweren von unsern der schepphen und der burger gemainklich der egenanten ewr stat wegen, der wir volle macht haben, euch zukůmftigem kaiser, von disem tag an ewrn gnaden holt gehorsam und ge�40 trewe zu sein und euch fur ainen Rômischen kunig, unsern allergnedigisten herren, zu halten, ewrn scha- den zu warnen und ewr bestes furzuwenden alle ewr lebtâg. also bitten wir uns got zu helfen und die heiligen. (Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- 45 buch O fol. 145a cop. chart. coaeva.) 8 Diese Angabe stimmt nicht. Die Bestätigungs- urkunde ist vom 21. Juni datiert. Vgl. S. 173 Anm. 1.
Strana 185
C. Krönungsanzeige nr. 106. 185 105. Treueid, den König Friedrich in Aachen vom Kurfürsten Ludwig von der Pfalz und [in entsprechender Form] von anderen genannten geistlichen und weltlichen Fürsten empfing. 1442 Juni 18 fund 191] Aachen und Juni 24 Köln. 1442 Juni 18 bis 24 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch-O fol. 145a cop. chart. coaeva. Unter dem Eid ist bemerkt Simili modo jurarunt dux Saxonie Fridericus, marchio Brandemburgensis Fridricus, dux Montensis Gerhardus. datum Aquisgrani feria secunda post dominicam Viti [Juni 18] anno etc. 42; weiterhin Item die dominico videlicet in die sancti Johannis baptiste [Juni 24] prestiterunt juramentum secundum formam suprascriptam Coloniensis, Leodiensis episcopi et dux Meckelnburgensis anno 42 Colonie. 10 Ich gelob und swere, von disem tag an meinem gnedigen herren hern Fridrichen Römischen kunig zukumftigem kaiser getrew hold und gehorsam zu sein, seinen schaden zu warnen und bestes zu werben und in fur meinen rechten herren ze halten, im bei- stendig zu sein und alles das zu tun, daz ain pfalzgraf bei Rein und kurfurste ainem Romischen kunig, seinem rechten herren, billich tun sol von rechtes wegen an argliste 15 und ungeverlich, als mir got helfe und das heilig ewangeli. C. Krönungsanzeige nr. 106. 106. K. Friedrich an Frankfurt 2: zeigt seine heute erfolgte Krönung an. 1442 Juni 17 1442 Juní 17 Aachen. 20 Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 52 orig. chart. lit. clausa c. -zig. in v. impr. del. Regest bei Janssen 2, 47 nr. 71. Fridreich von gotes gnaden Romischer kunig zu allen zeiten merer des reichs hertzog zu Osterreich und zu Steir etc. Ersamen lieben getruwen. als wir uns ytzund in disse des heiligen Romi- 25 schen reichs lande gefugt haben, sein wir am freitage nehstvergangen daher gein Ach Juns 15 komen. da wir durch schickunge des almechtigen gotes uff hute unser kuniglicher Juni 17 cronunge zeirheit und wirdikeit durch die erenwirdigen unsere lieben neven und kurfursten die geistlichen in biewesen der hochgebornen unser lieben oheimen und swagers, auch kurfursten der werntlicher" aller und vijl anderer fursten, geistlicher so und werntlicher, etwevijl ander kunige fursten und der merglichsten stete zu dem heiligen Romischen reiche gehorende botschafft ersamlichen emphangen und vollenbracht haben. wolten wir nit lassen, sundern euch, die da, als wir des dheinen zwifel haben, unser erhohung ere und wirde alle zeit gerne erfaren, solichs zu wissen tun durch dissen geinwirtigen unsern diner Hansen von Tirna3, der danne euch gelegenheit s5 und eigentschafft solicher zeirheit wol volliclicher erczellen wirdet. geben zu Ach an nehsten suntag nach sant Vits tag anno domini etc. quadragesimo secundo unsers reichs im dritten jare. [in verso] Den ersamen burgermeister schephen und rate der stat zu Franckfort, 40 unsern und des richs liben getruen. Ad mandatum domini regis Heinricus Leubing doctor prothonotarius. 1442 Juni 17 a) sic. 1 Vgl. nr. 109 artt. 16 und 16a. Auch Nürnberg hat die Anzeige erhalten. Unter den Ausgaben der Stadt zwischen feria 4. ante Petri 45 et Pauli apostolorum [Juni 27] und feria 4. in festo sancti Jacobi apostoli [Juli 25] findet sich folgen- der Posten: item 8 guldein unsers herren kunigs botten, als uns sein kunglich majestat zu sundern Deutsche Reichstags-Akten XVI. frewden gnediclichen schraib und verkundet, das sein gnad sein krônung auf den sontage nach Viti [Juni 17] mit grossen frewden wirden und zirheit zu Ach in unser frawen munster loblich empfangen hette (Nürn- berg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 464a not. chart. coaeva). 3 Vgl. nr. 113 art. 41. 24
C. Krönungsanzeige nr. 106. 185 105. Treueid, den König Friedrich in Aachen vom Kurfürsten Ludwig von der Pfalz und [in entsprechender Form] von anderen genannten geistlichen und weltlichen Fürsten empfing. 1442 Juni 18 fund 191] Aachen und Juni 24 Köln. 1442 Juni 18 bis 24 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch-O fol. 145a cop. chart. coaeva. Unter dem Eid ist bemerkt Simili modo jurarunt dux Saxonie Fridericus, marchio Brandemburgensis Fridricus, dux Montensis Gerhardus. datum Aquisgrani feria secunda post dominicam Viti [Juni 18] anno etc. 42; weiterhin Item die dominico videlicet in die sancti Johannis baptiste [Juni 24] prestiterunt juramentum secundum formam suprascriptam Coloniensis, Leodiensis episcopi et dux Meckelnburgensis anno 42 Colonie. 10 Ich gelob und swere, von disem tag an meinem gnedigen herren hern Fridrichen Römischen kunig zukumftigem kaiser getrew hold und gehorsam zu sein, seinen schaden zu warnen und bestes zu werben und in fur meinen rechten herren ze halten, im bei- stendig zu sein und alles das zu tun, daz ain pfalzgraf bei Rein und kurfurste ainem Romischen kunig, seinem rechten herren, billich tun sol von rechtes wegen an argliste 15 und ungeverlich, als mir got helfe und das heilig ewangeli. C. Krönungsanzeige nr. 106. 106. K. Friedrich an Frankfurt 2: zeigt seine heute erfolgte Krönung an. 1442 Juni 17 1442 Juní 17 Aachen. 20 Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 52 orig. chart. lit. clausa c. -zig. in v. impr. del. Regest bei Janssen 2, 47 nr. 71. Fridreich von gotes gnaden Romischer kunig zu allen zeiten merer des reichs hertzog zu Osterreich und zu Steir etc. Ersamen lieben getruwen. als wir uns ytzund in disse des heiligen Romi- 25 schen reichs lande gefugt haben, sein wir am freitage nehstvergangen daher gein Ach Juns 15 komen. da wir durch schickunge des almechtigen gotes uff hute unser kuniglicher Juni 17 cronunge zeirheit und wirdikeit durch die erenwirdigen unsere lieben neven und kurfursten die geistlichen in biewesen der hochgebornen unser lieben oheimen und swagers, auch kurfursten der werntlicher" aller und vijl anderer fursten, geistlicher so und werntlicher, etwevijl ander kunige fursten und der merglichsten stete zu dem heiligen Romischen reiche gehorende botschafft ersamlichen emphangen und vollenbracht haben. wolten wir nit lassen, sundern euch, die da, als wir des dheinen zwifel haben, unser erhohung ere und wirde alle zeit gerne erfaren, solichs zu wissen tun durch dissen geinwirtigen unsern diner Hansen von Tirna3, der danne euch gelegenheit s5 und eigentschafft solicher zeirheit wol volliclicher erczellen wirdet. geben zu Ach an nehsten suntag nach sant Vits tag anno domini etc. quadragesimo secundo unsers reichs im dritten jare. [in verso] Den ersamen burgermeister schephen und rate der stat zu Franckfort, 40 unsern und des richs liben getruen. Ad mandatum domini regis Heinricus Leubing doctor prothonotarius. 1442 Juni 17 a) sic. 1 Vgl. nr. 109 artt. 16 und 16a. Auch Nürnberg hat die Anzeige erhalten. Unter den Ausgaben der Stadt zwischen feria 4. ante Petri 45 et Pauli apostolorum [Juni 27] und feria 4. in festo sancti Jacobi apostoli [Juli 25] findet sich folgen- der Posten: item 8 guldein unsers herren kunigs botten, als uns sein kunglich majestat zu sundern Deutsche Reichstags-Akten XVI. frewden gnediclichen schraib und verkundet, das sein gnad sein krônung auf den sontage nach Viti [Juni 17] mit grossen frewden wirden und zirheit zu Ach in unser frawen munster loblich empfangen hette (Nürn- berg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 464a not. chart. coaeva). 3 Vgl. nr. 113 art. 41. 24
Strana 186
186 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. D. Krönungsberichte nr. 107-112. 1442 Juní 15 bis 21 107. Bericht des Benediktiners im Kloster Sankt Lorenz bei Lüttich Johannes von Stablo 1 über Einzug, Krönung und Aufenthalt König Friedrichs in Aachen. 1442 Juni 15 bis 21. Aus Brüssel Königl. Bibl. ms. 10457-10462 fol. 149a -151 b [neue Zählung fol. 131 a-133b] 5 chart., eigenhändige Niederschrift des Johannes von Stablo. Die Vorlage hat nur bei den artt. 1f, 11, 3a, 30, 5 und 5b und an der S. 190 Var. a kenntlich gemachten Stelle Alineas. Gedruckt in der Chronique de Jean de Stavelot hrsg. von Borgnet (Collection de chroniques Belges inédites publiée par la commission royale d'histoire de Belgique, Bruxelles 1861) 10 pag. 493-501 ebendaher. 1442 JннÍ 15 Chi apres s'ensijet 2 le maniere, comment ly roy des Romans et d'Allemangne l'an devant dit 1442 le 15. jour de mois de junne, qui fut unk venredi, entrat en Ays le Graine 8, por prendre sa promier“ coronne, cuy tytle estoit teile „Fredericus rex Roma- norum semper augustus dux Austrie dux Charingie dux Carneole et dominus Styrie b“. 10 et fut ly dis emperreur Fredrick fis de dux Henrester d'Ostrich, oncle a dux Albert dierain 4 imperreur. et y alat monsaingneur de Liege à 200 et 50 chevals de nobles gens tous d'on drap vestis. qui mult y fut honoreis, et fist de luy parleir enssi, com vous chi apres oreis. [1] Et tout promier y entront gran nombre des gens d'armes de tous saingneurs 20 d'Allemangne, avant que ly dis roy ne dux ne prinches y entrassent, por prendre logiches et herbeges por leur saingneurs. apres vinrent le summe de 47 chars apartenant a dit roy, tous coviers de ses armes d'Ostriche, tres bien habitueis et adubeis chambre 5 et joweaux‘, et gens, qui les wardoient. apres gran nombre de cherois" apartinant a dit roy et aux aultres prinches, atout ' gran wardes de gens d'armes chevalchant apres 25 les dis cherois. apres unk estandart des armes de dit roy et 3 diestriers" coviers de ses armes et tout de fine soie. apres deleis 10 cely estandart gran summe et quantiteit de gens de trait 11, de crenkineur 12 et de pluseurs aultres al costumme et usanche de dit paijs d'Ostriche. [1a] apres 20 paiges 13 sor 20 mult beaux coursiers 14 tres noblement habitueis et atout beaux chapeaulz bachines 15 et cappellines 16 et entour 17 parcelles “ de s0 fin oir, de pieres prechieux aourneez, aloijet entour atout pennes d'ostriche 18, chairgies de foulhes 19 d'oir et de grosses perles et foilhettes d 20 petites d'argent. apres 40 chevaliers 21 a) sic. b) em.; Vorl. Cyrie. c) em.; Vorl. procelles. d) em.; Forl. foilhette. 1 Uber Jean de Stavelot und seine Fortsetzung der Lütticher Bistumschronik des Jean d'Outre- meuse, der der oben mitgeteilte Bericht entlehnt ist, vergleiche man Gachet im Compte-rendu des séances de la commission royale d'histoire ou re- cueil de ses bulletins Tome 14 (Bruxelles 1848) pag. 165-174. Als Nachschlagewerke für den wallonischen Dia- lekt sind zu benutzen das Glossarium Gallicum im 7. Bande von Du Cange's Glossarium mediae et infimae latinitatis und vor allem Godefroy, Dic- tionnaire de l'ancienne langue française et de tous ses dialectes du IX. au XV. siècle (10 Bände, Paris 1880-1902). Aquisgranum. derrain (dernier). Mit Stickereien geschmückter Behang. joyaux. chariot (zweiräderiger Karren). avec. destrier (Schlacht-, Streitroß). deles (a côté de). Bogenschützen. Armbrustschützen. pages (Edelknaben). Schlachtrosse, Renner. bassinet (Sturmhaube). Schaubhüte. autour (rings herum). plume d'autruche (Straußenfeder). feuille. 20 feuillet. 21 Hier wohl gleichbedeutend mit equi appretiati. Vgl. Du Cange 3, 68. 10 11 12 18 14 15 16 17 18 19 35 45 50
186 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. D. Krönungsberichte nr. 107-112. 1442 Juní 15 bis 21 107. Bericht des Benediktiners im Kloster Sankt Lorenz bei Lüttich Johannes von Stablo 1 über Einzug, Krönung und Aufenthalt König Friedrichs in Aachen. 1442 Juni 15 bis 21. Aus Brüssel Königl. Bibl. ms. 10457-10462 fol. 149a -151 b [neue Zählung fol. 131 a-133b] 5 chart., eigenhändige Niederschrift des Johannes von Stablo. Die Vorlage hat nur bei den artt. 1f, 11, 3a, 30, 5 und 5b und an der S. 190 Var. a kenntlich gemachten Stelle Alineas. Gedruckt in der Chronique de Jean de Stavelot hrsg. von Borgnet (Collection de chroniques Belges inédites publiée par la commission royale d'histoire de Belgique, Bruxelles 1861) 10 pag. 493-501 ebendaher. 1442 JннÍ 15 Chi apres s'ensijet 2 le maniere, comment ly roy des Romans et d'Allemangne l'an devant dit 1442 le 15. jour de mois de junne, qui fut unk venredi, entrat en Ays le Graine 8, por prendre sa promier“ coronne, cuy tytle estoit teile „Fredericus rex Roma- norum semper augustus dux Austrie dux Charingie dux Carneole et dominus Styrie b“. 10 et fut ly dis emperreur Fredrick fis de dux Henrester d'Ostrich, oncle a dux Albert dierain 4 imperreur. et y alat monsaingneur de Liege à 200 et 50 chevals de nobles gens tous d'on drap vestis. qui mult y fut honoreis, et fist de luy parleir enssi, com vous chi apres oreis. [1] Et tout promier y entront gran nombre des gens d'armes de tous saingneurs 20 d'Allemangne, avant que ly dis roy ne dux ne prinches y entrassent, por prendre logiches et herbeges por leur saingneurs. apres vinrent le summe de 47 chars apartenant a dit roy, tous coviers de ses armes d'Ostriche, tres bien habitueis et adubeis chambre 5 et joweaux‘, et gens, qui les wardoient. apres gran nombre de cherois" apartinant a dit roy et aux aultres prinches, atout ' gran wardes de gens d'armes chevalchant apres 25 les dis cherois. apres unk estandart des armes de dit roy et 3 diestriers" coviers de ses armes et tout de fine soie. apres deleis 10 cely estandart gran summe et quantiteit de gens de trait 11, de crenkineur 12 et de pluseurs aultres al costumme et usanche de dit paijs d'Ostriche. [1a] apres 20 paiges 13 sor 20 mult beaux coursiers 14 tres noblement habitueis et atout beaux chapeaulz bachines 15 et cappellines 16 et entour 17 parcelles “ de s0 fin oir, de pieres prechieux aourneez, aloijet entour atout pennes d'ostriche 18, chairgies de foulhes 19 d'oir et de grosses perles et foilhettes d 20 petites d'argent. apres 40 chevaliers 21 a) sic. b) em.; Vorl. Cyrie. c) em.; Vorl. procelles. d) em.; Forl. foilhette. 1 Uber Jean de Stavelot und seine Fortsetzung der Lütticher Bistumschronik des Jean d'Outre- meuse, der der oben mitgeteilte Bericht entlehnt ist, vergleiche man Gachet im Compte-rendu des séances de la commission royale d'histoire ou re- cueil de ses bulletins Tome 14 (Bruxelles 1848) pag. 165-174. Als Nachschlagewerke für den wallonischen Dia- lekt sind zu benutzen das Glossarium Gallicum im 7. Bande von Du Cange's Glossarium mediae et infimae latinitatis und vor allem Godefroy, Dic- tionnaire de l'ancienne langue française et de tous ses dialectes du IX. au XV. siècle (10 Bände, Paris 1880-1902). Aquisgranum. derrain (dernier). Mit Stickereien geschmückter Behang. joyaux. chariot (zweiräderiger Karren). avec. destrier (Schlacht-, Streitroß). deles (a côté de). Bogenschützen. Armbrustschützen. pages (Edelknaben). Schlachtrosse, Renner. bassinet (Sturmhaube). Schaubhüte. autour (rings herum). plume d'autruche (Straußenfeder). feuille. 20 feuillet. 21 Hier wohl gleichbedeutend mit equi appretiati. Vgl. Du Cange 3, 68. 10 11 12 18 14 15 16 17 18 19 35 45 50
Strana 187
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 187 tous a dit roy appartenant et tous doreis brides mordant 1 et tous aultres harnas 2 ap. 1442 Juni 15 partenant. et tous ses paiges queilcunque chevalchant paire a paire ensemble et habitueit bis 21 tres honoraublement a cottes s d'oir et de nobles joweaux, de pieres precieuses et de pierles gros tres touz coviers. [1'] apres venoit ly noble duc de Saze 4, qui avoit la 5 soreur droiturier 5 de dit empereure. ly queis entrat en Ays a tres grant saingnorie de nobles prinches chevaliers et eskuwiers “ de tres grande riceche d'habitement 7. et avoient la les hirais s, me nestreis, trompettes et aultres instrumens gran multitude. [1e] et apres venoit ly tres noble prinche et duc appelleis Lowy de Helledeberch°, primier duc et conte de Beawier, qui estoit unk mult beaul enfant en l'eage de 16 ou 18 ains. 10 ly queis estoit a tres gran nombre de prinches, assavoir 2 duc, ly uns le duc Otto de Beawier et le duc Stephanne, et apres 14 contes et prinches et des chevaliers et es- kuwiers et aultres gens d'estat et des cranekineur a gran fuyson 1°. [1d] apres vin- rent 13 estandars et banniers avecque“ gran multitude de gens d'armes, les queis appartenoient aux electeurs et aux prinches terriens. [1e] apres vint nostre reverende 15 peire en dieu Johan de Loz, evesque de Liege 11, a tres belle compangnie de grans saingnours terriens, de chevaliers, eskuwiers et de gentis 12 gens et de pluseurs aultres tres nettement et gracieusement habitueis tous d'on vestiment et noblement mon- teis 13. [1] apres venoient le duc de Mont et de Juley 14 a tres grant compangnie richement de blan draps habitueis et a tres gran nombre de saingneurs, de contes, che- 2o valiers, eskuwiers et gentis gens et € a tres grande puissanche de gens d'armes. [1%] apres vint une aultre summe de pluseurs estandars et banniers, dont proprement n'en saroie dire le nombre ne a cuy ilh appartenoient. [15] apres tantoist 15 venoient les venerables eng liezes d'Ays 16 et saint englieze collegiaul Saint Audebert et les aultres, precheurs, car- melitez, freres meneurs et les aultres ordenes delle bonne vilhe d'Ays a crois et benite 26 aughe 17 a pluseurs prechieux et noblement chantant „summe dominator" et des aultres belles anthienes 18 et psalmes lisant. et li prevost et le doien de nostre damme d'Ays et 2 canoynes, c'est assavoir le viceprevost et le plus vies 19 saingneur de l’englieze, les queiles estoient desous unk tabernacle de drap d'oir enportant le chief sains Charleman 20 atout 8 gros cor 21 de metails cornant 22, de menestreilz, trompettes et pluseurs aultres instremens sens nombre. [1] apres vinrent de toutes royalmes et de toutes nations hirails, menestreis, trompaus et “ tous aultres instremens, que ons poioit aviseir et troveir, cornant et criant "rex regum et dominus dominorum ecce venit“, ch'est a dire „veschi le roy des roys et ly saingnour de tous aultres saingnours, qui vient“. [15] apres vient ly noble marchis de Mischem 23, qui estoit unk des electeurs, portant l'espee traite, s5 que li sains angle aportat à l'emperreur sains Charlemangne, devant d le roy Fredrich, et ly noble chanchelier del empire, c'est assavoir l'archevesque de Trive electeur, qui 30 a) em.; Vorl. aveque. b) fehlt in der Vorlage. c) Vorl. triederholt et. d) em.; Vorl. portant devant. 12 Schnalle. harnais (Pferdegeschirr, Reitzeug). 40 3 tunica, Waffenrock. Nicht der Herzog selbst, sondern nur sein Ge- folge. Vgl. art. 1k und nr. 109 artt. 1 und 5, auch nr. 100 art. 4. 5 légitime. écuyer (Junker, Schildknappe). 45 6 Vgl. nr. 109 art. 1. héraut. 9 Vgl. nr. 109 art. 2. foison (Menge). 11 Vgl. nr. 109 art. 6. 10 gentil. monté (beritten). Vgl. nr. 109 art. 3. aussitôt. Vgl. nr. 100 art. 8 und nr. 109 art. 4. саи. antienne (antiphona). vieux. Vgl. nr. 100 artt. 9 und 10. 21 corne (Horn). 22 corner (tuten, auf dem Horn blasen). Vgl. nr. 109 art. 4a. 28 Vgl. nr. 109 art. 5. 13 14 15 16 17 18 19 20 50 24*
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 187 tous a dit roy appartenant et tous doreis brides mordant 1 et tous aultres harnas 2 ap. 1442 Juni 15 partenant. et tous ses paiges queilcunque chevalchant paire a paire ensemble et habitueit bis 21 tres honoraublement a cottes s d'oir et de nobles joweaux, de pieres precieuses et de pierles gros tres touz coviers. [1'] apres venoit ly noble duc de Saze 4, qui avoit la 5 soreur droiturier 5 de dit empereure. ly queis entrat en Ays a tres grant saingnorie de nobles prinches chevaliers et eskuwiers “ de tres grande riceche d'habitement 7. et avoient la les hirais s, me nestreis, trompettes et aultres instrumens gran multitude. [1e] et apres venoit ly tres noble prinche et duc appelleis Lowy de Helledeberch°, primier duc et conte de Beawier, qui estoit unk mult beaul enfant en l'eage de 16 ou 18 ains. 10 ly queis estoit a tres gran nombre de prinches, assavoir 2 duc, ly uns le duc Otto de Beawier et le duc Stephanne, et apres 14 contes et prinches et des chevaliers et es- kuwiers et aultres gens d'estat et des cranekineur a gran fuyson 1°. [1d] apres vin- rent 13 estandars et banniers avecque“ gran multitude de gens d'armes, les queis appartenoient aux electeurs et aux prinches terriens. [1e] apres vint nostre reverende 15 peire en dieu Johan de Loz, evesque de Liege 11, a tres belle compangnie de grans saingnours terriens, de chevaliers, eskuwiers et de gentis 12 gens et de pluseurs aultres tres nettement et gracieusement habitueis tous d'on vestiment et noblement mon- teis 13. [1] apres venoient le duc de Mont et de Juley 14 a tres grant compangnie richement de blan draps habitueis et a tres gran nombre de saingneurs, de contes, che- 2o valiers, eskuwiers et gentis gens et € a tres grande puissanche de gens d'armes. [1%] apres vint une aultre summe de pluseurs estandars et banniers, dont proprement n'en saroie dire le nombre ne a cuy ilh appartenoient. [15] apres tantoist 15 venoient les venerables eng liezes d'Ays 16 et saint englieze collegiaul Saint Audebert et les aultres, precheurs, car- melitez, freres meneurs et les aultres ordenes delle bonne vilhe d'Ays a crois et benite 26 aughe 17 a pluseurs prechieux et noblement chantant „summe dominator" et des aultres belles anthienes 18 et psalmes lisant. et li prevost et le doien de nostre damme d'Ays et 2 canoynes, c'est assavoir le viceprevost et le plus vies 19 saingneur de l’englieze, les queiles estoient desous unk tabernacle de drap d'oir enportant le chief sains Charleman 20 atout 8 gros cor 21 de metails cornant 22, de menestreilz, trompettes et pluseurs aultres instremens sens nombre. [1] apres vinrent de toutes royalmes et de toutes nations hirails, menestreis, trompaus et “ tous aultres instremens, que ons poioit aviseir et troveir, cornant et criant "rex regum et dominus dominorum ecce venit“, ch'est a dire „veschi le roy des roys et ly saingnour de tous aultres saingnours, qui vient“. [15] apres vient ly noble marchis de Mischem 23, qui estoit unk des electeurs, portant l'espee traite, s5 que li sains angle aportat à l'emperreur sains Charlemangne, devant d le roy Fredrich, et ly noble chanchelier del empire, c'est assavoir l'archevesque de Trive electeur, qui 30 a) em.; Vorl. aveque. b) fehlt in der Vorlage. c) Vorl. triederholt et. d) em.; Vorl. portant devant. 12 Schnalle. harnais (Pferdegeschirr, Reitzeug). 40 3 tunica, Waffenrock. Nicht der Herzog selbst, sondern nur sein Ge- folge. Vgl. art. 1k und nr. 109 artt. 1 und 5, auch nr. 100 art. 4. 5 légitime. écuyer (Junker, Schildknappe). 45 6 Vgl. nr. 109 art. 1. héraut. 9 Vgl. nr. 109 art. 2. foison (Menge). 11 Vgl. nr. 109 art. 6. 10 gentil. monté (beritten). Vgl. nr. 109 art. 3. aussitôt. Vgl. nr. 100 art. 8 und nr. 109 art. 4. саи. antienne (antiphona). vieux. Vgl. nr. 100 artt. 9 und 10. 21 corne (Horn). 22 corner (tuten, auf dem Horn blasen). Vgl. nr. 109 art. 4a. 28 Vgl. nr. 109 art. 5. 13 14 15 16 17 18 19 20 50 24*
Strana 188
188 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Juní 16 Juní 17 1442 alloit a diestre 1 costeit de dis marchis ? portant une mache 3, un baston d'or, et estoit mult Jnni 15 bis 21 simplement habitueis de noir drap, a nuwe 4 tieste portant une grande coronne. [1‘] et puis vient tantoist apres ly illustre et serenist roy des Cristiens en terre et venoit armeis et venoit sour un noi diestrier, li queis estoit simplement habitueis. et ly noble archevesque electeur de Collongne estoit a son diestre costeis habitueis d'un longe vestiment de draps 5 de waulweaux 5 eleveis 6 et avoit le chief tou nuwe et une grande coronne com unk archepreistre. et ly noble electeur l'archevesque de Maienche al seniestre main de dit roy habitueis de tres long vestimens de draps tout simplement et en pure le chief, et avoit une coronne com un religieux. apres venoit tres grant puissanche de gens d'armes de tous paijs, qui siwoient " tantoist le roy. [1"] apres siwoient les gens des trois 10 electeurs archevesques 8 et des pluseurs aultres prinches contes chevaliers eskuwiers et aultres a tres grant puissanche de gens d'armes. apres une aultre grant compangnie de prinches contes et chevaliers, eskuwiers et pluseurs aultres gens d'armes appartenant a noble electeur l'archevesque de Maienche, ly queis estoit doijen des electeurs. apres les gens prinches contes chevaliers eskuwiers del archevesque de Trive semblamment a tres 18 grant puissanche. apres tres gran multitude de gens d'armes tant a piet comme a chevals, archiers al main et d'autres deffense et instremens, pluseurs bien armeis et les aultres male armeis et y pluseurs, qui estoient tres laides gens. [2] Le semedy apres tantoist lendemain entre 9 et 10 heures au matin entrat en Ays ly marchis de Brandeboirch", moijen fis de dit marchis, qui at 3 freres, a mult 20 grant summe de gens d'armes prinches contes chevaliers et eskuwier atout grant summe de tromppettes et menestreis. et vient ly noble roy allencontre de ly jusque sor le marchiet 10 del bonne ville d'Ays a tres grant multitude de nobles gens et en allont ensemble jusqu'a son hosteit Il sor le clostre 12. [2a] apres venoit un cardinale de Baselle appelleis Arelatensis. mains" n' at obtenut la sien intention por l'obstate et deffense 25 deb monsaingneur l'evesque de Liege 13, qui est saingneur spirituel de la dite bonne ville d'Ays. ly queis venoit a tres belle compangnie tant de “ chevaliers comme d'aultres gens [3] Et lendemain, assavoir le dymengne, a 5 heurs de matin entrat ly roy des Romans et d'Allemangne en l'englieze de nostre damme d'Ays tenant l'evesque de Liege par la " main depuis son hosteil jusques a devens l'englieze, et la fut ilh coroneis par so le maniere, qui s'ensijet. [3"] promiere ly noble archevesque de Collongne celebrat la messe 14 et coronnat le dit roy de sa propre main avecques les aultres electeurs tant spirituels com temporeils. [35] apres entront les electeur tant spirituels comme tem- porels en l'englieze et allont en leur plaiches 15 seioir a tres grant nombre de saingneurs tant delle hault Allemangne comme delle basse. qui estoient tres richement aourneis et s5 habitueis de nobles vestimens a emaux, joweaux et pieres prechieux a tres gros perles aourneis d'oir et d'argent. et avoient les dis nobles electeurs grans manteauls a des chapirons 16 roges 17 foreis 18 de fin latris 19 ou d'iermyn 2°, comme che fuissent 6 docteurs a) mains n' fehlt in der Vorlage. b) de desgleichen. c) em.; Forl. et. d) em.; Vorl. le. 1 droite. 2 Vgl. die abweichenden Angaben in nr. 100 art. 4 und nr. 109 art. 5. masse (Zeremonienstab). nue (unbedeckt). velvet (Sammet). élevé (von erhabener Arbeit). suivaient. Vgl. nr. 109 art. 5. Vgl. nr. 109 art. 7. marché (Marktplatz). 8 11 hôtel. 12 Vgl. nr. 101 artt. 1e und 1d. 13 Vgl. art. 11. 14 Vgl. nr. 100 art. 2b und nr. 109 art. 9. 15 place. 16 chaperon (Kappe, Kragen). 17 rouge. 18 fourré (verbrämt). 19 letice (wahrscheinlich eine Abart des Her- melin). 20 hermine. 45 40 10 50
188 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Juní 16 Juní 17 1442 alloit a diestre 1 costeit de dis marchis ? portant une mache 3, un baston d'or, et estoit mult Jnni 15 bis 21 simplement habitueis de noir drap, a nuwe 4 tieste portant une grande coronne. [1‘] et puis vient tantoist apres ly illustre et serenist roy des Cristiens en terre et venoit armeis et venoit sour un noi diestrier, li queis estoit simplement habitueis. et ly noble archevesque electeur de Collongne estoit a son diestre costeis habitueis d'un longe vestiment de draps 5 de waulweaux 5 eleveis 6 et avoit le chief tou nuwe et une grande coronne com unk archepreistre. et ly noble electeur l'archevesque de Maienche al seniestre main de dit roy habitueis de tres long vestimens de draps tout simplement et en pure le chief, et avoit une coronne com un religieux. apres venoit tres grant puissanche de gens d'armes de tous paijs, qui siwoient " tantoist le roy. [1"] apres siwoient les gens des trois 10 electeurs archevesques 8 et des pluseurs aultres prinches contes chevaliers eskuwiers et aultres a tres grant puissanche de gens d'armes. apres une aultre grant compangnie de prinches contes et chevaliers, eskuwiers et pluseurs aultres gens d'armes appartenant a noble electeur l'archevesque de Maienche, ly queis estoit doijen des electeurs. apres les gens prinches contes chevaliers eskuwiers del archevesque de Trive semblamment a tres 18 grant puissanche. apres tres gran multitude de gens d'armes tant a piet comme a chevals, archiers al main et d'autres deffense et instremens, pluseurs bien armeis et les aultres male armeis et y pluseurs, qui estoient tres laides gens. [2] Le semedy apres tantoist lendemain entre 9 et 10 heures au matin entrat en Ays ly marchis de Brandeboirch", moijen fis de dit marchis, qui at 3 freres, a mult 20 grant summe de gens d'armes prinches contes chevaliers et eskuwier atout grant summe de tromppettes et menestreis. et vient ly noble roy allencontre de ly jusque sor le marchiet 10 del bonne ville d'Ays a tres grant multitude de nobles gens et en allont ensemble jusqu'a son hosteit Il sor le clostre 12. [2a] apres venoit un cardinale de Baselle appelleis Arelatensis. mains" n' at obtenut la sien intention por l'obstate et deffense 25 deb monsaingneur l'evesque de Liege 13, qui est saingneur spirituel de la dite bonne ville d'Ays. ly queis venoit a tres belle compangnie tant de “ chevaliers comme d'aultres gens [3] Et lendemain, assavoir le dymengne, a 5 heurs de matin entrat ly roy des Romans et d'Allemangne en l'englieze de nostre damme d'Ays tenant l'evesque de Liege par la " main depuis son hosteil jusques a devens l'englieze, et la fut ilh coroneis par so le maniere, qui s'ensijet. [3"] promiere ly noble archevesque de Collongne celebrat la messe 14 et coronnat le dit roy de sa propre main avecques les aultres electeurs tant spirituels com temporeils. [35] apres entront les electeur tant spirituels comme tem- porels en l'englieze et allont en leur plaiches 15 seioir a tres grant nombre de saingneurs tant delle hault Allemangne comme delle basse. qui estoient tres richement aourneis et s5 habitueis de nobles vestimens a emaux, joweaux et pieres prechieux a tres gros perles aourneis d'oir et d'argent. et avoient les dis nobles electeurs grans manteauls a des chapirons 16 roges 17 foreis 18 de fin latris 19 ou d'iermyn 2°, comme che fuissent 6 docteurs a) mains n' fehlt in der Vorlage. b) de desgleichen. c) em.; Forl. et. d) em.; Vorl. le. 1 droite. 2 Vgl. die abweichenden Angaben in nr. 100 art. 4 und nr. 109 art. 5. masse (Zeremonienstab). nue (unbedeckt). velvet (Sammet). élevé (von erhabener Arbeit). suivaient. Vgl. nr. 109 art. 5. Vgl. nr. 109 art. 7. marché (Marktplatz). 8 11 hôtel. 12 Vgl. nr. 101 artt. 1e und 1d. 13 Vgl. art. 11. 14 Vgl. nr. 100 art. 2b und nr. 109 art. 9. 15 place. 16 chaperon (Kappe, Kragen). 17 rouge. 18 fourré (verbrämt). 19 letice (wahrscheinlich eine Abart des Her- melin). 20 hermine. 45 40 10 50
Strana 189
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 189 1442 Juni 15 bis 21 30 spirituels. apres vinrent aultres archevesques evesques abbeis et pluseurs prelas tant que sens nombre, qui aidont a che del coronation. et estoient en estat pontificaule, solonc 1 che qu'ilh appartenoit chascun à son estat, a croche 2 ou a myttre. [3 ] et soy con- fessat ly roy a un des sangneur delle dite englieze d'Ays, qui oit nom maistre Gelen, qui ossi estoit canoin et doijen del englieze Saint Denys en Liege. et apres sa con- fession ilh prist et rechut le saint sacrament comme vray Cristien et ne prist point d'ablution, si comme j'oy dire ; car ly roy ne bevoit point de vin. [3d] et ly arche- vesque de Collongne disant la messe en faisant l'offische divine fist un beau sermon. et puis fut ly roy consacreis atout une messe sollempne et inongiet de saint sacre 3 promier 1o en la tieste 4, apres en la potrine et puis aux espalles. et fut devestis et apres revestis del ordene royale, teile comme unk dyake par ordre doit y estre et avoir. [3e] apres la " sainte coronne Charlemangne allat querir li venerable abbeit de Saint Corneil 5 et le portat et presentat a venerable saingnour l'abbeit de Stavelot, ly queis le donnat al archevesque de Collongne stesant al offiche divine del messe. ly queis allat devers le 15 roy avecque tous les electeurs 6 et subdis abbeis et les aultres evesques et ly asseirent la dite coronne sor son chief comme roy. [31] apres ly roy fist le summe de 19 chevalier ? donneir le collee de l'espee, que ly sains angle aportat a sains Charlemangne; entres les queis en furent dois de Liege, assavoir mesire Alixandre de Seraing et mesire Gilbert son frere. [3 ] apres quant ly dis emperreur et roy d'Allemangne oit rechut le saint 20 sacre, ilh fut meneis al deseurs del englieze deleis les clokes et la fut ilh assis en une chaier, qui y fut mis por sains Karle ?. la ilh seioit, et la chantat ly clergie „Te deum laudamus". [4] Apres 1° vient ly emperreur en l'estat de roy des roys terriens fours 11 del englieze et tous les electeurs extant en l'estat, comme pardevant est dit. a diestre de ly estoit 25 ly noble archevesque de Maienche et ab seneistre le noble archevesque de Trive et pardevant ly le noble duc de Michen, qui portoit l'espee de saint Charlemangne, et a senestre de ly le noble duc de Heldebergh portant le baston de l'empire apartenant et a senestre de ly estoit ly noble prinche marchis de Brandeborgh portant l'espee de justiche royal. et venont€ tou parmy le marchiet delle bonne ville d'Ays a piet et montont en la maison del bonne ville, et la fut ly roy et emperreur en son siege royaule instaublis et assis et la fut ilh servis de boire et de mangnier de tous beveraiges 12, de chair, de pessons et de tous biens, que nature humane saroit penseir. et fut la fait sermons mervelheux. a diestre costeit del emperreur seioit et avoit ly archevesque de Collongne a sa tauble seant tou seul et fut servis de tous biens comme le roy. et tantoist 35 apres le noble duc de Zasse a sa tauble tou seul et fut servis comme le roy. et a senestre costeit de dit emperreur seioit ly archevesque de Maienche a sa tauble tou seul enssi comme les aultres devant dis. apres a senestre de ly seioit ly noble marchis de Brandeborgh enssi comme les aultres. et pardevant le fache de dit emperreur a senestre avoit sa tauble tou seul comme les altres le noble duc de Heldebergh. ly queis prist 40 congiet et s'en allat apres le promier mes 13 et ne seit point de la en avant plus a sa tauble ne queilecunques aultre personnez. apres les duc prinches contes et aultres grans a) em.; Vorl. le. b) fehlt in der Vorlage. c) em.; Vorl. venant. 45 50 5 6 selon. crosse (Krummstab). sacrement. Vgl. nr. 100 art. 17 und nr. 102 art. 7. Vgl. nr. 102 art. 21b. Vgl. nr. 100 art. 21 und nr. 102 art. 12. Vgl. nr. 100 art. 23 und nr. 109 art. 9d. au-dessus. 9 Vgl. nr. 100 art. 22, nr. 108 art. 3d und nr. 109 art. 9b. 10 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 100 art. 25, nr. 108 art. 3g und nr. 109 art. 10 11 dehors. 12 breuvage. mets (Gericht, Schüssel). 13
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 189 1442 Juni 15 bis 21 30 spirituels. apres vinrent aultres archevesques evesques abbeis et pluseurs prelas tant que sens nombre, qui aidont a che del coronation. et estoient en estat pontificaule, solonc 1 che qu'ilh appartenoit chascun à son estat, a croche 2 ou a myttre. [3 ] et soy con- fessat ly roy a un des sangneur delle dite englieze d'Ays, qui oit nom maistre Gelen, qui ossi estoit canoin et doijen del englieze Saint Denys en Liege. et apres sa con- fession ilh prist et rechut le saint sacrament comme vray Cristien et ne prist point d'ablution, si comme j'oy dire ; car ly roy ne bevoit point de vin. [3d] et ly arche- vesque de Collongne disant la messe en faisant l'offische divine fist un beau sermon. et puis fut ly roy consacreis atout une messe sollempne et inongiet de saint sacre 3 promier 1o en la tieste 4, apres en la potrine et puis aux espalles. et fut devestis et apres revestis del ordene royale, teile comme unk dyake par ordre doit y estre et avoir. [3e] apres la " sainte coronne Charlemangne allat querir li venerable abbeit de Saint Corneil 5 et le portat et presentat a venerable saingnour l'abbeit de Stavelot, ly queis le donnat al archevesque de Collongne stesant al offiche divine del messe. ly queis allat devers le 15 roy avecque tous les electeurs 6 et subdis abbeis et les aultres evesques et ly asseirent la dite coronne sor son chief comme roy. [31] apres ly roy fist le summe de 19 chevalier ? donneir le collee de l'espee, que ly sains angle aportat a sains Charlemangne; entres les queis en furent dois de Liege, assavoir mesire Alixandre de Seraing et mesire Gilbert son frere. [3 ] apres quant ly dis emperreur et roy d'Allemangne oit rechut le saint 20 sacre, ilh fut meneis al deseurs del englieze deleis les clokes et la fut ilh assis en une chaier, qui y fut mis por sains Karle ?. la ilh seioit, et la chantat ly clergie „Te deum laudamus". [4] Apres 1° vient ly emperreur en l'estat de roy des roys terriens fours 11 del englieze et tous les electeurs extant en l'estat, comme pardevant est dit. a diestre de ly estoit 25 ly noble archevesque de Maienche et ab seneistre le noble archevesque de Trive et pardevant ly le noble duc de Michen, qui portoit l'espee de saint Charlemangne, et a senestre de ly le noble duc de Heldebergh portant le baston de l'empire apartenant et a senestre de ly estoit ly noble prinche marchis de Brandeborgh portant l'espee de justiche royal. et venont€ tou parmy le marchiet delle bonne ville d'Ays a piet et montont en la maison del bonne ville, et la fut ly roy et emperreur en son siege royaule instaublis et assis et la fut ilh servis de boire et de mangnier de tous beveraiges 12, de chair, de pessons et de tous biens, que nature humane saroit penseir. et fut la fait sermons mervelheux. a diestre costeit del emperreur seioit et avoit ly archevesque de Collongne a sa tauble seant tou seul et fut servis de tous biens comme le roy. et tantoist 35 apres le noble duc de Zasse a sa tauble tou seul et fut servis comme le roy. et a senestre costeit de dit emperreur seioit ly archevesque de Maienche a sa tauble tou seul enssi comme les aultres devant dis. apres a senestre de ly seioit ly noble marchis de Brandeborgh enssi comme les aultres. et pardevant le fache de dit emperreur a senestre avoit sa tauble tou seul comme les altres le noble duc de Heldebergh. ly queis prist 40 congiet et s'en allat apres le promier mes 13 et ne seit point de la en avant plus a sa tauble ne queilecunques aultre personnez. apres les duc prinches contes et aultres grans a) em.; Vorl. le. b) fehlt in der Vorlage. c) em.; Vorl. venant. 45 50 5 6 selon. crosse (Krummstab). sacrement. Vgl. nr. 100 art. 17 und nr. 102 art. 7. Vgl. nr. 102 art. 21b. Vgl. nr. 100 art. 21 und nr. 102 art. 12. Vgl. nr. 100 art. 23 und nr. 109 art. 9d. au-dessus. 9 Vgl. nr. 100 art. 22, nr. 108 art. 3d und nr. 109 art. 9b. 10 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 100 art. 25, nr. 108 art. 3g und nr. 109 art. 10 11 dehors. 12 breuvage. mets (Gericht, Schüssel). 13
Strana 190
190 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Juní 18 1442 saingneurs terriens pluseurs seioient dois ou trois ensemble a une table a diestre et a senestre. Juni 15 bis 21 et “ ly reverend peire en dieu monsaingneur Johan de Loz, evesque de Liege, seioit " a une tauble. a son diestre seioit ly noble duc de Mont et ac son senestre le puissans prinche Johan de Cleyves conte del Marche. et le drechois !, qui la stesoit, ou ly vasseals d'oir et d'argent stesoient sus, ilh n'est nuls qui en saroit racompteir la ricesse; car ilh y avoit s toneaulz d'argent, paeles ? d'argent, ymagines faites comme sains ou saintes, tous d'argent doreis, dize tres grans pos tou d'oir, gran nombres de plas d'argent doreis et d'esquielles 3, et 2 grandes mappes d 4, de doblier 5 et de tailhoir 6, de quant que 4 hommes poioient porteir entortelhié" ensemble, et 2 grandes banstes s, de quant que 4 hommes poioient porteir, de coilhier 9, loches 1°, paelles et de tous aultres moibles appartenant a une maison, 10 de quoy ons at affaire ou de quoy on saroit demandeir. qui estoient tout d'oir ou de fien argent. [4a] apres dineir vinrent les hiraulz de toutes royalmes et nation et tous cheaux, qui portoient armes de saingneurs et des electeurs, quant ly roy se fut retrait, demandant les tappis, où ly roy avoit sijet en majesteit. les queis eurent tres grant discen- tion l'un a l'autre 11; car ly unk disoit, qu'ilh les devoit avoir por le plus longens 12, et 15 les aultres del archevesqueit de Collongne por leur saingneur, qui avoit fait l'offische divine. finablement les dis draps et tappis furent tous deskireis 18 et faites peches 14 petites et grandes; de quoy che fut mult gran damaige 15, car ilh estoient mult riches et costaubles. apres furent les tres riches joweaux de roy raporteis jus delle maison del ville al hosteil de roy sor le cloustre en allant et passant tou parmy le marchiet devant tout zo le peuple. [45] et 16 fut un buef claweis 17 de grans claux de fier cuys et rostis, et par dedens, comme ons disoit, avoit un porcheaz, une poilhe et unc ouff; les queis quant ilhz furent cuys, qui en voloit avoir ou mangnier, ilh covenoit alleir tou covier et a gran poine et en perilh. et tou pres avoit une aigle, qui par une buset 18 coroit tout jour sens targier 19 vins de Rins; mains cheaux, qui en voloient avoir, en avoient a gran poine. 25 v [5] Le lundy apres ly noble emperreur vint al englieze alle heur de 8 heures a matin et tous les prinches avecque oiir une messe de nostre damme. et apres la messe ilh venoit a piet et tous les aultres prinches et montont en la maison de la ville et puis soy allont revestir en estat royaule. et aportat ly roy la coronne sour son chief et estoit vestis en habit de dyak. et quant ilhz furent venus devant l'entree delle maison del so ville, ly roy s'aseiit en sa chaiere en majesteit royaule et estoient les electeurs a diestre et a senestre de son costeit. [5"] et la vint ly noble prinche le duc Lowy de Helde- berg 2° a tres grande saingnorie et aportat ons avecque ly 3 estandars sour le marchiet a tres grande nobleche et a tres grande poissance de gens, cascun tenant un pengneceaule 21 en sa main. apres vinrent ilhs devant la" maison delle ville devant le presenche" de 35 roy. adonc 22 ly dis duc avecque sa puissanche aportont les dis estandars tenant et faisant pluseurs cheremonies. et puis apres furent abatus a terre les dis estandars et a) die Vorlage hat hier Alinea. b) em.; Vorl. seoit. c) fehlt in der Vorlage. d) sic. o) em.; Vorl. le. 1) em.; Vorl. prenche. 13 40 10 11 12 dressoir (Anrichtetisch). poêle (Schmorpfanne). écuelle (Napf, Teller). nappe (Tafeltuch). doublier (Handtuch, Serviette). tailloir (Transchierbrett für Fleisch). entortillé (umschlungen). banse (Korb). cuiller (Löffel). louche (Kelle, Suppenlöffel). Vgl. nr. 108 art. 3h und nr. 109 art. 12. long, lointain. déchiré (zerrissen). pièce. 15 dommage. 18 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 100 art. 26, nr. 108 art. 3k und nr. 109 artt. 10 und 13. 17 clavé (beschlagen, benagelt). 18 Kehle, Hals. tarder. Vgl. nr. 108 art. 4 und nr. 109 art. 14. penoncel (Fähnchen). alors. 16 19 20 21 45 50 22
190 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Juní 18 1442 saingneurs terriens pluseurs seioient dois ou trois ensemble a une table a diestre et a senestre. Juni 15 bis 21 et “ ly reverend peire en dieu monsaingneur Johan de Loz, evesque de Liege, seioit " a une tauble. a son diestre seioit ly noble duc de Mont et ac son senestre le puissans prinche Johan de Cleyves conte del Marche. et le drechois !, qui la stesoit, ou ly vasseals d'oir et d'argent stesoient sus, ilh n'est nuls qui en saroit racompteir la ricesse; car ilh y avoit s toneaulz d'argent, paeles ? d'argent, ymagines faites comme sains ou saintes, tous d'argent doreis, dize tres grans pos tou d'oir, gran nombres de plas d'argent doreis et d'esquielles 3, et 2 grandes mappes d 4, de doblier 5 et de tailhoir 6, de quant que 4 hommes poioient porteir entortelhié" ensemble, et 2 grandes banstes s, de quant que 4 hommes poioient porteir, de coilhier 9, loches 1°, paelles et de tous aultres moibles appartenant a une maison, 10 de quoy ons at affaire ou de quoy on saroit demandeir. qui estoient tout d'oir ou de fien argent. [4a] apres dineir vinrent les hiraulz de toutes royalmes et nation et tous cheaux, qui portoient armes de saingneurs et des electeurs, quant ly roy se fut retrait, demandant les tappis, où ly roy avoit sijet en majesteit. les queis eurent tres grant discen- tion l'un a l'autre 11; car ly unk disoit, qu'ilh les devoit avoir por le plus longens 12, et 15 les aultres del archevesqueit de Collongne por leur saingneur, qui avoit fait l'offische divine. finablement les dis draps et tappis furent tous deskireis 18 et faites peches 14 petites et grandes; de quoy che fut mult gran damaige 15, car ilh estoient mult riches et costaubles. apres furent les tres riches joweaux de roy raporteis jus delle maison del ville al hosteil de roy sor le cloustre en allant et passant tou parmy le marchiet devant tout zo le peuple. [45] et 16 fut un buef claweis 17 de grans claux de fier cuys et rostis, et par dedens, comme ons disoit, avoit un porcheaz, une poilhe et unc ouff; les queis quant ilhz furent cuys, qui en voloit avoir ou mangnier, ilh covenoit alleir tou covier et a gran poine et en perilh. et tou pres avoit une aigle, qui par une buset 18 coroit tout jour sens targier 19 vins de Rins; mains cheaux, qui en voloient avoir, en avoient a gran poine. 25 v [5] Le lundy apres ly noble emperreur vint al englieze alle heur de 8 heures a matin et tous les prinches avecque oiir une messe de nostre damme. et apres la messe ilh venoit a piet et tous les aultres prinches et montont en la maison de la ville et puis soy allont revestir en estat royaule. et aportat ly roy la coronne sour son chief et estoit vestis en habit de dyak. et quant ilhz furent venus devant l'entree delle maison del so ville, ly roy s'aseiit en sa chaiere en majesteit royaule et estoient les electeurs a diestre et a senestre de son costeit. [5"] et la vint ly noble prinche le duc Lowy de Helde- berg 2° a tres grande saingnorie et aportat ons avecque ly 3 estandars sour le marchiet a tres grande nobleche et a tres grande poissance de gens, cascun tenant un pengneceaule 21 en sa main. apres vinrent ilhs devant la" maison delle ville devant le presenche" de 35 roy. adonc 22 ly dis duc avecque sa puissanche aportont les dis estandars tenant et faisant pluseurs cheremonies. et puis apres furent abatus a terre les dis estandars et a) die Vorlage hat hier Alinea. b) em.; Vorl. seoit. c) fehlt in der Vorlage. d) sic. o) em.; Vorl. le. 1) em.; Vorl. prenche. 13 40 10 11 12 dressoir (Anrichtetisch). poêle (Schmorpfanne). écuelle (Napf, Teller). nappe (Tafeltuch). doublier (Handtuch, Serviette). tailloir (Transchierbrett für Fleisch). entortillé (umschlungen). banse (Korb). cuiller (Löffel). louche (Kelle, Suppenlöffel). Vgl. nr. 108 art. 3h und nr. 109 art. 12. long, lointain. déchiré (zerrissen). pièce. 15 dommage. 18 Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 100 art. 26, nr. 108 art. 3k und nr. 109 artt. 10 und 13. 17 clavé (beschlagen, benagelt). 18 Kehle, Hals. tarder. Vgl. nr. 108 art. 4 und nr. 109 art. 14. penoncel (Fähnchen). alors. 16 19 20 21 45 50 22
Strana 191
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 191 furent pris de ses hirars et de pluseurs altres et furent tous deskiries en pieches apres jettont ilhs les pengnecheauls aval 1 les ruwes 2 a tous cheaux, qui les poioient avoir. apres ly dis prinche et duc desquendit jus de son cheval et s'en allat devers le dit emperreur et soy jettat en genols devant ly et ly fist homaige, enssi que a luy appar- 5 tenoit. adonc vinrent les prinches de dit emperreur et le relevarent et le mynont en son siege deleis ses aultres confreres electeurs. apres chu toutes ses gens en rallont s leurs voies. [55] apres vint li noble prinche et duc de Zasse 4, qui estoit marchis de Mischen, a tres noble poissanche, car ilh avoit 13 estandars, et vint devant le roy et relevat 5 de ly et ly fist homaige, enssi que “ avoit fait ly devant dit duc Lowy. [6] Et le mardy apres ly noble marchis de Brandeborgh6 electeur a tres grande Juni 19 nobleche vint releveir, cum les aultres chi devant, a 4 estandars; les queis furent tous deskiries comme les aultres chi devant. [6a] apres ly noble prinche et duc fis de saingnour de Ravenborch, duc de Mons et de Julleit7, li queis tres noblement et a tres grant saingnorie relevat a 4 estandars. les queis furent comme les altres abatus 15 et deskiries. et avoit bien le summe entre 800 et 900 chevals, et estoient trestous blans vestis. 7 Apres le merquedy furent les tres dignes joweauls et prechieuses delle englieze Juni 20 nostre damme d'Ays monstreis, toute al manire que ons fait aux grans pardons al mostre d'Ays, alle honeur del illustre et serenissime emperreur de tout le monde entre 20 8 et 9 heures de matin 8. [8] Et le judy ly tres noble et puissant emperreur at pris congiet et commandeit Juni 21 adieu a tous les saingnours terriens, tant spirituels comme temporeils, et al bonne ville d'Ays. cuy dieu garde d'annoy? et qu'ilh fachent bien et il les sierat bon saingnour. la veist ons pluseurs gens ploreir de joie de grande humiliteit de dit noble emperreur, 25 cuy dieu garde de tous perilhs et de tou mals conseilhe. amen. [9 Der neunte Artikel enthält die Inschrift am Aachener Rathaus und ein Ver- zeichnis der Aachener Reliquien in Versform.] [10] Et le 21.b jour de rusailhe 1° soy partirent d'Ays avecque l'emperreur pluseurs Juni 2! prinches et saingneurs, entre les queis estoit monsaingneur l'evesque de Liege. et soy so partit sitoist l'emperreur, pour eistre aux behours 11 et jostes 12 a Collongne et por la releveir monsaingneur de Liege et les aultres saingneurs, qui encors point n'avoient releveit. car a Ays seulement relevont ly dux Lowy de Heldeborgh et 4 aultres chi devant nommeis. [11] Et deveis savoir, que monsaingneur de Liege ne voult mie souffrir, que ly 35 cardynal Arelatensis, qui estoit la envoiet de part Amadeus duc de Savoie, qui soy disoit et fasoit appelleir pape Felix creez a Baselle, venist a Ays et stesist la comme cardinal 13, 10 1442 Juni 15 bis 21 a) em.; Vorl. qui. by em.; Forl. 19. 40 45 le long de, dans. rue. s'en retournaient. Vgl. nr. 108 art. 4 und nr. 109 art. 15. relever (die Lehensgebühr entrichten). Vgl. nr. 108 art. 5 und nr. 109 art. 16. Vgl. nr. 108 art. 5 und nr. 109 art 16". Vgl. nr. 108 art. 6 und nr. 109 art. 18. ennui. resaille-mois (Heumonat). u1 béhourdis (Turnier). 12 joute (Lanzenbrechen, Zweikampf). 50 18 Hierher gehort folgendes Schreiben Papst Eu- gens IV. an den Bischof von Lüttich: Johannes 6 10 Carvajal habe berichtet, quanta constancia in Aquis- grano [Vorl. Aquisgrani] fregisti nefariam audaciam ac temeritatem illius perditissimi hominis Ludovici quondam cardinalis Arelatensis, quid etiam a tua fraternitate in civitate Colonie actum fuerit et aliis locis, ubi opus fuit; er lobe ihn deshalb und er- mahne ihn, in seiner Haltung zu beharren; dat. Florentie anno 12 (Rom Vatik. A. Armar. 39 Tom. 7 a fol. 310b-311 a cop. chart. saec. 17). Man wird das Schreiben entweder aus dem August oder aus dem Oktober 1442 zu datieren haben, je nachdem man annimmt, daß Carvajal dem Papst brieflich oder mündlich berichtete. — Zu der ganzen Angelegen- heit vergleiche man auch nr. 231 art. 4b, ferner
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 191 furent pris de ses hirars et de pluseurs altres et furent tous deskiries en pieches apres jettont ilhs les pengnecheauls aval 1 les ruwes 2 a tous cheaux, qui les poioient avoir. apres ly dis prinche et duc desquendit jus de son cheval et s'en allat devers le dit emperreur et soy jettat en genols devant ly et ly fist homaige, enssi que a luy appar- 5 tenoit. adonc vinrent les prinches de dit emperreur et le relevarent et le mynont en son siege deleis ses aultres confreres electeurs. apres chu toutes ses gens en rallont s leurs voies. [55] apres vint li noble prinche et duc de Zasse 4, qui estoit marchis de Mischen, a tres noble poissanche, car ilh avoit 13 estandars, et vint devant le roy et relevat 5 de ly et ly fist homaige, enssi que “ avoit fait ly devant dit duc Lowy. [6] Et le mardy apres ly noble marchis de Brandeborgh6 electeur a tres grande Juni 19 nobleche vint releveir, cum les aultres chi devant, a 4 estandars; les queis furent tous deskiries comme les aultres chi devant. [6a] apres ly noble prinche et duc fis de saingnour de Ravenborch, duc de Mons et de Julleit7, li queis tres noblement et a tres grant saingnorie relevat a 4 estandars. les queis furent comme les altres abatus 15 et deskiries. et avoit bien le summe entre 800 et 900 chevals, et estoient trestous blans vestis. 7 Apres le merquedy furent les tres dignes joweauls et prechieuses delle englieze Juni 20 nostre damme d'Ays monstreis, toute al manire que ons fait aux grans pardons al mostre d'Ays, alle honeur del illustre et serenissime emperreur de tout le monde entre 20 8 et 9 heures de matin 8. [8] Et le judy ly tres noble et puissant emperreur at pris congiet et commandeit Juni 21 adieu a tous les saingnours terriens, tant spirituels comme temporeils, et al bonne ville d'Ays. cuy dieu garde d'annoy? et qu'ilh fachent bien et il les sierat bon saingnour. la veist ons pluseurs gens ploreir de joie de grande humiliteit de dit noble emperreur, 25 cuy dieu garde de tous perilhs et de tou mals conseilhe. amen. [9 Der neunte Artikel enthält die Inschrift am Aachener Rathaus und ein Ver- zeichnis der Aachener Reliquien in Versform.] [10] Et le 21.b jour de rusailhe 1° soy partirent d'Ays avecque l'emperreur pluseurs Juni 2! prinches et saingneurs, entre les queis estoit monsaingneur l'evesque de Liege. et soy so partit sitoist l'emperreur, pour eistre aux behours 11 et jostes 12 a Collongne et por la releveir monsaingneur de Liege et les aultres saingneurs, qui encors point n'avoient releveit. car a Ays seulement relevont ly dux Lowy de Heldeborgh et 4 aultres chi devant nommeis. [11] Et deveis savoir, que monsaingneur de Liege ne voult mie souffrir, que ly 35 cardynal Arelatensis, qui estoit la envoiet de part Amadeus duc de Savoie, qui soy disoit et fasoit appelleir pape Felix creez a Baselle, venist a Ays et stesist la comme cardinal 13, 10 1442 Juni 15 bis 21 a) em.; Vorl. qui. by em.; Forl. 19. 40 45 le long de, dans. rue. s'en retournaient. Vgl. nr. 108 art. 4 und nr. 109 art. 15. relever (die Lehensgebühr entrichten). Vgl. nr. 108 art. 5 und nr. 109 art. 16. Vgl. nr. 108 art. 5 und nr. 109 art 16". Vgl. nr. 108 art. 6 und nr. 109 art. 18. ennui. resaille-mois (Heumonat). u1 béhourdis (Turnier). 12 joute (Lanzenbrechen, Zweikampf). 50 18 Hierher gehort folgendes Schreiben Papst Eu- gens IV. an den Bischof von Lüttich: Johannes 6 10 Carvajal habe berichtet, quanta constancia in Aquis- grano [Vorl. Aquisgrani] fregisti nefariam audaciam ac temeritatem illius perditissimi hominis Ludovici quondam cardinalis Arelatensis, quid etiam a tua fraternitate in civitate Colonie actum fuerit et aliis locis, ubi opus fuit; er lobe ihn deshalb und er- mahne ihn, in seiner Haltung zu beharren; dat. Florentie anno 12 (Rom Vatik. A. Armar. 39 Tom. 7 a fol. 310b-311 a cop. chart. saec. 17). Man wird das Schreiben entweder aus dem August oder aus dem Oktober 1442 zu datieren haben, je nachdem man annimmt, daß Carvajal dem Papst brieflich oder mündlich berichtete. — Zu der ganzen Angelegen- heit vergleiche man auch nr. 231 art. 4b, ferner
Strana 192
192 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 1448 veyut 1 que ch'estoit en sa dyoceit de Liege, qui plainement obeissoit a pape de Romme Juni 15 bis 21 Eugene etc. 1442 108. Bericht eines Ungenannten2 über den Einzug und die Krönung K. Friedrichs III. Juni 15 in Aachen. 1442 Juni 15 bis 20. bis 20 L aus London British Museum Additional ms. 16592 fol. 35b-41a cop. chart. saec. 16 in. 5 B coll. Bern Stadtbibl. ms. A 45 pag. 251-255 cop. chart. anni 1479 vel 1480 mit der Uberschrift Hie nacher vindest du, wie der durchlúcht fürst und kung Fridrich von Oster- rich gekrônet ward loblichen ze Auch, der nachi mechtiklichen ze Röm die keiserlichen krôn enpfieng. In unseren Varianten haben nur die wesentlichen Abweichungen Auf- nahme gefunden; Stellen, an denen L durch B erläutert oder ergänzt wird, sind ohne 10 Ausnahme angemerkt worden. Gedruckt bei Liebenau, Königsfelder Chroniken zur Geschichte Kaiser Friedrichs III. (Jahrbuch der heraldischen Gesellschaft „Adler“ 11, 16-17) aus B, und bei Seemüller S. 634-639 aus L. Die von Seemüller geübte Textkritik ist nicht überall einwandfrei. JниÍ 16 Juni 17 [1] Item am freitag am sand Veytz tag rittn wier von Tawren 4 meil unzt gein 15 Ach. da wart nachgevolligt dem allerdurchleichtigistn konig Fridrich ein grosse menig volkh" von den" kurfurstn bischolven und abbtn und ander prelattn° und herzôgen graven freiherrn ritter und knecht und " ander manigerlai volkh, daz man der zal nicht Juni 19 vermerken khund, unzt an den fünftn° tag, daz€ di strass s nie gelag weder pei tag noch pei nacht, zů rossen und zu füessen. [I"] und da meins herrn genad under h das tor kham, di statknecht wegertn des phert3, da mains herrn genad selbs auf rait. [15] do di von Ach das' vernomen, wie palt si das hailtûm prachtn gegen meins herrn genaden. und wart gar schonn " und m koniklich " emphangen von in allen, und furtn in in unser frawen kirchen fur unser frawen alter und° da kniet er nider. da pracht man im furgetragen kaiser? Karls hawbt 4. und in der kirchen brûnnen überals die 25 liecht"; di wurtn aufgezaigt von jungen frewnden. und ist gar ain schenne kirchen und hat ain schen kor. darin gar schener messeiner sewl 6 waren (und auf ieder sewl was ain michler engl von messing) und gar ein schenn pulpidum 5, und wasr ein schenner gus, als ich all mein tag von messing hab gesehen etc. [2] Item an der sanstagnachts ward ain auflaûf 6. das machtn des herzog Lut- so wigs diener. da geriet es gar woll, dast nienmand kain schaden emphingen etc. [3] Item des sonntags nach sand Veytz tag di kurfürstn anhüeben zů kronen zwischen siben " und achtn vor unserer frawen altar. di geistlichen kurfürsten" in den sagrer kamen und die weltlichen darnach. so meins herrn gnad in di kirchen cham, der von Maintz und der von Trier w gegen meins herrn gnad gingen, und darnach der s5 20 Juni 15 a) L vockh. b) B add. kardinelen. cl B add. doctores und meistern. d) B 3ch barônen und herolt u und ander treffenlichen wis lûtt us stetten und Uch bilgerin Un zal und ander farint lûtt spillút krömer hurn und bůben statt und -khund. e) B sechsten. f) om. L. g) L straff. h) B dar statt under das for. I) L main. k) I. stelll um das von Ach. 1) Leschonm. m) om. L. n) B loblich. o) und - nider om. B. p) L kains. q) B udd. zů froden, om. die - frewnden. r) om. L. s) so in L. t) B om. das -etc. u) B 6 und 9 statt 40 siben und achtn. v) B fürsten. W) en. ; L Tier ; B Triel. Enea Silvio's Commentarii de rebus Basilee gestis vel stante vel dissoluto concilio (Der Briefwechsel des Eneas Silvius Piccolomini hrsg. von Wolkan 2, 203) und das Chronicon Cornelii Zantfliet S. Jacobi Leodiensis monachi (Martène et Durand, Veterum scriptorum et monumentorum etc. amplis- sima collectio 5, 447), dann Voigt 1, 267 und be- sonders Pérouse pag. 374-376. 1 vu que (in Anschung dessen, daß). 2 Vgl. S. 165-167. 3 Vgl. nr. 100 art. 7. 4 Die Londoner Vorlage fügt hier auf der rech- ten seitn hinzu, die Berner dagegen do stünd uf die rechten sitten. Beide haben ihre Quelle offen- 45 bar entweder mißtverstanden oder unvollständig wiedergegeben. Man vergleiche nr. 100 artt. 9 und 10, nr. 101 artt. 1 und 1a und nr. 109 art. 4a. 5 Vgl. Bock, Pfalzkapelle I, 2 S. 83-86. 6 Vgl. nr. 109 art. 8. 50
192 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. 1448 veyut 1 que ch'estoit en sa dyoceit de Liege, qui plainement obeissoit a pape de Romme Juni 15 bis 21 Eugene etc. 1442 108. Bericht eines Ungenannten2 über den Einzug und die Krönung K. Friedrichs III. Juni 15 in Aachen. 1442 Juni 15 bis 20. bis 20 L aus London British Museum Additional ms. 16592 fol. 35b-41a cop. chart. saec. 16 in. 5 B coll. Bern Stadtbibl. ms. A 45 pag. 251-255 cop. chart. anni 1479 vel 1480 mit der Uberschrift Hie nacher vindest du, wie der durchlúcht fürst und kung Fridrich von Oster- rich gekrônet ward loblichen ze Auch, der nachi mechtiklichen ze Röm die keiserlichen krôn enpfieng. In unseren Varianten haben nur die wesentlichen Abweichungen Auf- nahme gefunden; Stellen, an denen L durch B erläutert oder ergänzt wird, sind ohne 10 Ausnahme angemerkt worden. Gedruckt bei Liebenau, Königsfelder Chroniken zur Geschichte Kaiser Friedrichs III. (Jahrbuch der heraldischen Gesellschaft „Adler“ 11, 16-17) aus B, und bei Seemüller S. 634-639 aus L. Die von Seemüller geübte Textkritik ist nicht überall einwandfrei. JниÍ 16 Juni 17 [1] Item am freitag am sand Veytz tag rittn wier von Tawren 4 meil unzt gein 15 Ach. da wart nachgevolligt dem allerdurchleichtigistn konig Fridrich ein grosse menig volkh" von den" kurfurstn bischolven und abbtn und ander prelattn° und herzôgen graven freiherrn ritter und knecht und " ander manigerlai volkh, daz man der zal nicht Juni 19 vermerken khund, unzt an den fünftn° tag, daz€ di strass s nie gelag weder pei tag noch pei nacht, zů rossen und zu füessen. [I"] und da meins herrn genad under h das tor kham, di statknecht wegertn des phert3, da mains herrn genad selbs auf rait. [15] do di von Ach das' vernomen, wie palt si das hailtûm prachtn gegen meins herrn genaden. und wart gar schonn " und m koniklich " emphangen von in allen, und furtn in in unser frawen kirchen fur unser frawen alter und° da kniet er nider. da pracht man im furgetragen kaiser? Karls hawbt 4. und in der kirchen brûnnen überals die 25 liecht"; di wurtn aufgezaigt von jungen frewnden. und ist gar ain schenne kirchen und hat ain schen kor. darin gar schener messeiner sewl 6 waren (und auf ieder sewl was ain michler engl von messing) und gar ein schenn pulpidum 5, und wasr ein schenner gus, als ich all mein tag von messing hab gesehen etc. [2] Item an der sanstagnachts ward ain auflaûf 6. das machtn des herzog Lut- so wigs diener. da geriet es gar woll, dast nienmand kain schaden emphingen etc. [3] Item des sonntags nach sand Veytz tag di kurfürstn anhüeben zů kronen zwischen siben " und achtn vor unserer frawen altar. di geistlichen kurfürsten" in den sagrer kamen und die weltlichen darnach. so meins herrn gnad in di kirchen cham, der von Maintz und der von Trier w gegen meins herrn gnad gingen, und darnach der s5 20 Juni 15 a) L vockh. b) B add. kardinelen. cl B add. doctores und meistern. d) B 3ch barônen und herolt u und ander treffenlichen wis lûtt us stetten und Uch bilgerin Un zal und ander farint lûtt spillút krömer hurn und bůben statt und -khund. e) B sechsten. f) om. L. g) L straff. h) B dar statt under das for. I) L main. k) I. stelll um das von Ach. 1) Leschonm. m) om. L. n) B loblich. o) und - nider om. B. p) L kains. q) B udd. zů froden, om. die - frewnden. r) om. L. s) so in L. t) B om. das -etc. u) B 6 und 9 statt 40 siben und achtn. v) B fürsten. W) en. ; L Tier ; B Triel. Enea Silvio's Commentarii de rebus Basilee gestis vel stante vel dissoluto concilio (Der Briefwechsel des Eneas Silvius Piccolomini hrsg. von Wolkan 2, 203) und das Chronicon Cornelii Zantfliet S. Jacobi Leodiensis monachi (Martène et Durand, Veterum scriptorum et monumentorum etc. amplis- sima collectio 5, 447), dann Voigt 1, 267 und be- sonders Pérouse pag. 374-376. 1 vu que (in Anschung dessen, daß). 2 Vgl. S. 165-167. 3 Vgl. nr. 100 art. 7. 4 Die Londoner Vorlage fügt hier auf der rech- ten seitn hinzu, die Berner dagegen do stünd uf die rechten sitten. Beide haben ihre Quelle offen- 45 bar entweder mißtverstanden oder unvollständig wiedergegeben. Man vergleiche nr. 100 artt. 9 und 10, nr. 101 artt. 1 und 1a und nr. 109 art. 4a. 5 Vgl. Bock, Pfalzkapelle I, 2 S. 83-86. 6 Vgl. nr. 109 art. 8. 50
Strana 193
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 193 [3a darnach a hûeb 1142 bischolf von Kôlln; gar wirtiklich si meins herrn gnad empfingen. Juni 15 man an zû singen 5 psalm. darúnder lag er gestrâckh auf seinem antlitz in schwarzem bis 20 klait. darnach hûeb manb das ambte an zw singen. darúnder wart er angelegt in kaiser Karls klait. [35] da meins herrn genad nidergesetz wart, wartd gesetz der von Maintz auf di recht seitn und der von Trier an° der tenkhen seitn under irn inflen 1 etc. und die weltlichen nach ainanderf auf di tenkh seitn in ainer varb in rotsamâtn mentin von füeß auf, darauf ain korkappen oder€ gugelein mit hermleim h underzogen und auf dem hawbt scharlach hauben auch mit i hermleim underzogen. darnach neben meins herrn gnaden was k herzog Lutwig€ pfalzgrauf bei dem Rein (gar herrlich er den i 10 apphel hielt), darnach" der herzog von Sachsen mit kaisers Karls swert gar fürstlich (damit meins herrn gnad manign ritter slüeg nach der mess). der maregraf von Branden- burg das szepter hielt gar hochwirdiklich. es was alles wol bestelt. L. В. [3e] alspald di epistel ein ent nam, da [3‘] und alsbald die epistel ein ende hatt, 15 hůeb der von Köln an zů kronen. das der bischöf von Kôln hûb an ze krônen. swert er meins herrn genad antwûrt. dar- daz schwert keiser Karlis mins herren gnaden antwurt. därnâch hůb man die siben psal- nach hûeb man an zû singen vers und ver- sickhl. darnach dem allerdurchleichtigistn men an zû betten. do fiel mins heren gnäd konig Fridrich manig stückh von den kur- der allerdurchlúchtigost kúng Fridrich an fürsten erzelt ward. und schwuren ° 2 seiner die venige und lag stille, unz dar der psalm us kam. und därnäch mins herren gnad koniklichen gnaden, und er swur dem heiling gesalbet und geôllet ward mit der hailgen Romischen reich. da hûeb der bischolf von ollunge, und därnäch do ward mins herren Köln und der von Maintz und der von Trier P meins herrn genaden an zû ôln mit gnad menig erzôlt. und därnach man im 25 der heiling olung zwischen der € epistl und den zeptor antwurt. und därnach do saczt man im uf die heilgen krön keiser Karlis dem € heiling ewengelis. das werât pei an- des Grossen. und daz weret wol bi drin derthalb stünden. da setzet man im di kran stunden mit dem ampt. auf, und den kaiserlichen apphl und das koniklich zepter gab man im in t sein hand. [3d do das alles geschach, das meins herrn gnad gekrenet was, da fürden si in auf den koniklichen gûlden " stull, als 7 lang das man ain patter noster gesprechen mecht. da wart volbracht die krenung meins genâdigen herrn und er ging under seiner konik- lichen kran gar wirdiklichen wider w herab in di kirchen. [3€] und darnach da daz ewengeli gelesen ward, da ging der herzog Lutwig pfalzgraf bei dem Rein gen oppher 85 und trueg* vor dem allerdurchleichtigistn konig Fridrichen den koniklichen appel gein oppher. und darnach der herzog von Sachsen trueg des kaisers Karls swert, und der maregraff y auch da mitging. [3f] und da nû meins herrn gnad in seiner majestat was und das zepter in seiner z hand trueg und darnach die geistlichen, als der von Maintz und der von Trier, wen si warn all in ir majestat und ging als gar koniklichen zue, 40 daz ambt gar schon volbracht wart. da slueg meins herrn gnade manigen ritter guett [3°] und da ging meins herrn gnad in seiner koniklichen majestatt mit allen kurfürstn auf das rathaus. da wart meins herrn gnad gesetz zü tisch und ieder kûrfürst allain und 20 30 45 a) B om. darnach - klait. b) B der bischöt von Köin. c) B add. der heilgen mess. d) LB om. wart gesetz. e) B uf die statt an der. 1) B add. Uch näch ir wirdikeit. g) Bom. oder gugelein. h) L add. under. i) B add. wiss. k) B do stund. 1) L Lutwigs. m) B add. guldinen. n) B und nebent herzög Ludwigen. o) L schwurer. p) L Tier. q) L des. r) desgleichen. s) L ewnengeli. t) ist in L von einer anderen Hand über der Zeile hinzugefügt. u) om. B. v) B däsass er uf als usw. w) B om. wider -kirchen. x) L trnegen. y) B add. von Brandenburg. z) B add. gesalbaten. Das von Seemüller nach inflen ergänzte stunden 50 ist im Hinblick auf nr. 109 art. 9 unmöglich. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 2 Vgl. nr. 109 art. 9. 25
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 193 [3a darnach a hûeb 1142 bischolf von Kôlln; gar wirtiklich si meins herrn gnad empfingen. Juni 15 man an zû singen 5 psalm. darúnder lag er gestrâckh auf seinem antlitz in schwarzem bis 20 klait. darnach hûeb manb das ambte an zw singen. darúnder wart er angelegt in kaiser Karls klait. [35] da meins herrn genad nidergesetz wart, wartd gesetz der von Maintz auf di recht seitn und der von Trier an° der tenkhen seitn under irn inflen 1 etc. und die weltlichen nach ainanderf auf di tenkh seitn in ainer varb in rotsamâtn mentin von füeß auf, darauf ain korkappen oder€ gugelein mit hermleim h underzogen und auf dem hawbt scharlach hauben auch mit i hermleim underzogen. darnach neben meins herrn gnaden was k herzog Lutwig€ pfalzgrauf bei dem Rein (gar herrlich er den i 10 apphel hielt), darnach" der herzog von Sachsen mit kaisers Karls swert gar fürstlich (damit meins herrn gnad manign ritter slüeg nach der mess). der maregraf von Branden- burg das szepter hielt gar hochwirdiklich. es was alles wol bestelt. L. В. [3e] alspald di epistel ein ent nam, da [3‘] und alsbald die epistel ein ende hatt, 15 hůeb der von Köln an zů kronen. das der bischöf von Kôln hûb an ze krônen. swert er meins herrn genad antwûrt. dar- daz schwert keiser Karlis mins herren gnaden antwurt. därnâch hůb man die siben psal- nach hûeb man an zû singen vers und ver- sickhl. darnach dem allerdurchleichtigistn men an zû betten. do fiel mins heren gnäd konig Fridrich manig stückh von den kur- der allerdurchlúchtigost kúng Fridrich an fürsten erzelt ward. und schwuren ° 2 seiner die venige und lag stille, unz dar der psalm us kam. und därnäch mins herren gnad koniklichen gnaden, und er swur dem heiling gesalbet und geôllet ward mit der hailgen Romischen reich. da hûeb der bischolf von ollunge, und därnäch do ward mins herren Köln und der von Maintz und der von Trier P meins herrn genaden an zû ôln mit gnad menig erzôlt. und därnach man im 25 der heiling olung zwischen der € epistl und den zeptor antwurt. und därnach do saczt man im uf die heilgen krön keiser Karlis dem € heiling ewengelis. das werât pei an- des Grossen. und daz weret wol bi drin derthalb stünden. da setzet man im di kran stunden mit dem ampt. auf, und den kaiserlichen apphl und das koniklich zepter gab man im in t sein hand. [3d do das alles geschach, das meins herrn gnad gekrenet was, da fürden si in auf den koniklichen gûlden " stull, als 7 lang das man ain patter noster gesprechen mecht. da wart volbracht die krenung meins genâdigen herrn und er ging under seiner konik- lichen kran gar wirdiklichen wider w herab in di kirchen. [3€] und darnach da daz ewengeli gelesen ward, da ging der herzog Lutwig pfalzgraf bei dem Rein gen oppher 85 und trueg* vor dem allerdurchleichtigistn konig Fridrichen den koniklichen appel gein oppher. und darnach der herzog von Sachsen trueg des kaisers Karls swert, und der maregraff y auch da mitging. [3f] und da nû meins herrn gnad in seiner majestat was und das zepter in seiner z hand trueg und darnach die geistlichen, als der von Maintz und der von Trier, wen si warn all in ir majestat und ging als gar koniklichen zue, 40 daz ambt gar schon volbracht wart. da slueg meins herrn gnade manigen ritter guett [3°] und da ging meins herrn gnad in seiner koniklichen majestatt mit allen kurfürstn auf das rathaus. da wart meins herrn gnad gesetz zü tisch und ieder kûrfürst allain und 20 30 45 a) B om. darnach - klait. b) B der bischöt von Köin. c) B add. der heilgen mess. d) LB om. wart gesetz. e) B uf die statt an der. 1) B add. Uch näch ir wirdikeit. g) Bom. oder gugelein. h) L add. under. i) B add. wiss. k) B do stund. 1) L Lutwigs. m) B add. guldinen. n) B und nebent herzög Ludwigen. o) L schwurer. p) L Tier. q) L des. r) desgleichen. s) L ewnengeli. t) ist in L von einer anderen Hand über der Zeile hinzugefügt. u) om. B. v) B däsass er uf als usw. w) B om. wider -kirchen. x) L trnegen. y) B add. von Brandenburg. z) B add. gesalbaten. Das von Seemüller nach inflen ergänzte stunden 50 ist im Hinblick auf nr. 109 art. 9 unmöglich. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 2 Vgl. nr. 109 art. 9. 25
Strana 194
Juní 18 Juni 19 194 1442 maniger bischolf" und prelattnb herzogen und graven freiherrn ritter und knecht, der Juni 15 bis 2o was auch an zall, und ander gest aus Englland und “ von Purgündy und von d Soffia und von Frannckhreich und e aws andern konigreich, und si assen all konikliche speis. des namen die erhelt fI war. si khamen all dar, auch trummeter pfeiffer und allerlai spillewt, als vil als ich ie pei einander gesehen habe, wenn der h warn an zal. [35] do 5 das alles geschach und das mal ain ent name, da i kamenk des von Koln diener und machtn ainen grossen krieg12 und woltn genomen haben güldeine tüecher und gûldein koph m und pecher und ander gûldeine" klaider und klainat°. das si mit kainem glimphen hueben an, wen si des zû dem lestn entgeltn muestn. [3.] auch was das 3 ein allerhûbsch rathaws, das ich seinen gleich nie gesehen habe noch ? von seinem gleich 10 nie gehôrt hab als von stainberch € gewelibt 1. und " ist ain schenner prun da von Jnni 17 stainberch. [35] an dem sûnntag, daran meins herrn gnad gekronet ward, da lies er pratn ain ganzn ochsen (der stund fûnfzehen‘ reinisch güldein mit€ dem prattn; darin was ain kalb und ain swein und ain henn), als er v auf ertrichen was gangen " mit kûren 1 und mit kloen, di warn ubergolt. do man den ochsen speisen wolt der ganzen 15 gemain, reich und arm, da was das grôsst gereist darûmb, das y sich manigs daran verbuntât z. dar €a man durch ain haws prach zwaier gadenbb hoch. dadurch ran wein vom früemall ce unzt nach der vesper. reichlich dd da gespeist ward, und ee ward prot" iederman. reich 5s und arm geleich da gespeiset hh wurd. da froglochetn sich iederman, das in got als il ein koniklichen herrn het geben. das hôrtikk man wol von " edln und 20 unedln und von der ganzen gemain. [31] auch hat meins herrn gnad ein haws mm und ein korherrnphründ 4 da, wann in er da was oder ist etc. [4] Item °° am mantag darnach lech pp meins herrn gnad lehen under seiner konik- lichen 4 majestat und di kurfurstn auch in irm klait. am erstn horzog Lutwig pfalzgraf bei dem Rein lehen empfinge mit graven freiherrn €1 ritter ss und knecht mit 3 paniern. 25 item darnach der herzog von Sachsen auch lehen emphinge mit 13 " paniern und mit manigen graven freiherrn "n ritter und knecht. [5] Item am ericht w da lech meins herrn genad lehen aus under seiner koniklichen kron dem maregraffen von Pranndenwurg mit vier paniern mit allen ww seinen herrn ritter und knechtn. und da warn all khürfürstn in ir majestat bei meins herrn gnaden etc. 30 item darnach der horzog vom Perg mit vir paniern emphing di lehen von meins herrn gnad, er und als sein hofgesind mit € graven herrn ritter und knechtn etc. z [6] Item am mittichen vor sand Johanns tag da ward meins herrn gnad gezâgte 9 in der achten stund das allerwirdigist hâltumb 5: das hemde, das unser liebe fraw an irm leib getragen hat, da si gepert hatt, und da fiel si nider auf di knie aaa und in dem s5 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Juni 20 a) L bischol; B add. ept. b) L perlattu ; B add. und fursten. c) B om. und -Soffia. d) ent.; L vom. e) B om. und bis konigreich. f) L erhebt wart. g) L trumneter. h) L er. i) B näch tische zitt do klment, om. des von Koln. k) L kam. I) B add. mit enandern. m) L kroph. n) B om. güldeine klaider und. 0) B add. daz waz ulls ein Ungehôrti sach. p) B om. noch -hab. q) L stainbrech ; Bstainwerk, 1) om. B. s) B om. und -stainberch. t) B 12 guldin. u) B mit den brätten bräten, die därinne warent, ein kalb und ein 40 schwin, om. und ain henn. v) L es. w) L gngen. 1) B knuwen. y) B daz menger blûttruns ward siatt das - verbuntät. z) cm.; L verbunträt. aa) B därnach. bb) L gnuden. ec) B frů. dd) B rich und arm därvon rilich gespiset ward und getrenket. ee) L om. und ward. ff) B add. und win. gg) B om. reich bis wurd. hli) B add. und getrenket. ii) B so. kk) ist in L vom Schreiber am Rande nachgetragen. II) om. L. mm) B add. und hoff. nn) Bom. wann - etc., add. daz ist war. o0) in B hat art. 4 die rubrizicrte Uber- 45 schrift Hie nacher enpfachet ietlicher kurfürst lechen. pp) L lach. qq) B add. krön und siner. Ir) om. B. ss) B add. herren. tt) B S. uu) B herren. vv) so L ; B zinstag. Ww) B mengem gräffen statt allen soinen. xx) em.; L emphingen; B om. emphing -hofgesind. yy) B Uch mit mengem. zz) B add. disse ding ge- schächend alle mit grosser kunklicher wirdikeit und eren und grosser kost 3n zal. aan) B add. für unsern herren Jesum Crist. 50 1 Seemüller ändert unnötigerweise das verschrie- widrig. Das Rathaus wurde schon oben S. 193 Z. 42 erwähnt; auf diese Stelle wird mit das hingedeutet. bene erhebt (vgl. Var. f) in harolten. 4 2 Vgl. nr. 100 art. 24. Vgl. nr. 107 art. 4a und nr. 109 art. 12. 5 Vgl. nr. 109 art. 18. Seemüllers Anderung des das in da ist sinn-
Juní 18 Juni 19 194 1442 maniger bischolf" und prelattnb herzogen und graven freiherrn ritter und knecht, der Juni 15 bis 2o was auch an zall, und ander gest aus Englland und “ von Purgündy und von d Soffia und von Frannckhreich und e aws andern konigreich, und si assen all konikliche speis. des namen die erhelt fI war. si khamen all dar, auch trummeter pfeiffer und allerlai spillewt, als vil als ich ie pei einander gesehen habe, wenn der h warn an zal. [35] do 5 das alles geschach und das mal ain ent name, da i kamenk des von Koln diener und machtn ainen grossen krieg12 und woltn genomen haben güldeine tüecher und gûldein koph m und pecher und ander gûldeine" klaider und klainat°. das si mit kainem glimphen hueben an, wen si des zû dem lestn entgeltn muestn. [3.] auch was das 3 ein allerhûbsch rathaws, das ich seinen gleich nie gesehen habe noch ? von seinem gleich 10 nie gehôrt hab als von stainberch € gewelibt 1. und " ist ain schenner prun da von Jnni 17 stainberch. [35] an dem sûnntag, daran meins herrn gnad gekronet ward, da lies er pratn ain ganzn ochsen (der stund fûnfzehen‘ reinisch güldein mit€ dem prattn; darin was ain kalb und ain swein und ain henn), als er v auf ertrichen was gangen " mit kûren 1 und mit kloen, di warn ubergolt. do man den ochsen speisen wolt der ganzen 15 gemain, reich und arm, da was das grôsst gereist darûmb, das y sich manigs daran verbuntât z. dar €a man durch ain haws prach zwaier gadenbb hoch. dadurch ran wein vom früemall ce unzt nach der vesper. reichlich dd da gespeist ward, und ee ward prot" iederman. reich 5s und arm geleich da gespeiset hh wurd. da froglochetn sich iederman, das in got als il ein koniklichen herrn het geben. das hôrtikk man wol von " edln und 20 unedln und von der ganzen gemain. [31] auch hat meins herrn gnad ein haws mm und ein korherrnphründ 4 da, wann in er da was oder ist etc. [4] Item °° am mantag darnach lech pp meins herrn gnad lehen under seiner konik- lichen 4 majestat und di kurfurstn auch in irm klait. am erstn horzog Lutwig pfalzgraf bei dem Rein lehen empfinge mit graven freiherrn €1 ritter ss und knecht mit 3 paniern. 25 item darnach der herzog von Sachsen auch lehen emphinge mit 13 " paniern und mit manigen graven freiherrn "n ritter und knecht. [5] Item am ericht w da lech meins herrn genad lehen aus under seiner koniklichen kron dem maregraffen von Pranndenwurg mit vier paniern mit allen ww seinen herrn ritter und knechtn. und da warn all khürfürstn in ir majestat bei meins herrn gnaden etc. 30 item darnach der horzog vom Perg mit vir paniern emphing di lehen von meins herrn gnad, er und als sein hofgesind mit € graven herrn ritter und knechtn etc. z [6] Item am mittichen vor sand Johanns tag da ward meins herrn gnad gezâgte 9 in der achten stund das allerwirdigist hâltumb 5: das hemde, das unser liebe fraw an irm leib getragen hat, da si gepert hatt, und da fiel si nider auf di knie aaa und in dem s5 Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442. Juni 20 a) L bischol; B add. ept. b) L perlattu ; B add. und fursten. c) B om. und -Soffia. d) ent.; L vom. e) B om. und bis konigreich. f) L erhebt wart. g) L trumneter. h) L er. i) B näch tische zitt do klment, om. des von Koln. k) L kam. I) B add. mit enandern. m) L kroph. n) B om. güldeine klaider und. 0) B add. daz waz ulls ein Ungehôrti sach. p) B om. noch -hab. q) L stainbrech ; Bstainwerk, 1) om. B. s) B om. und -stainberch. t) B 12 guldin. u) B mit den brätten bräten, die därinne warent, ein kalb und ein 40 schwin, om. und ain henn. v) L es. w) L gngen. 1) B knuwen. y) B daz menger blûttruns ward siatt das - verbuntät. z) cm.; L verbunträt. aa) B därnach. bb) L gnuden. ec) B frů. dd) B rich und arm därvon rilich gespiset ward und getrenket. ee) L om. und ward. ff) B add. und win. gg) B om. reich bis wurd. hli) B add. und getrenket. ii) B so. kk) ist in L vom Schreiber am Rande nachgetragen. II) om. L. mm) B add. und hoff. nn) Bom. wann - etc., add. daz ist war. o0) in B hat art. 4 die rubrizicrte Uber- 45 schrift Hie nacher enpfachet ietlicher kurfürst lechen. pp) L lach. qq) B add. krön und siner. Ir) om. B. ss) B add. herren. tt) B S. uu) B herren. vv) so L ; B zinstag. Ww) B mengem gräffen statt allen soinen. xx) em.; L emphingen; B om. emphing -hofgesind. yy) B Uch mit mengem. zz) B add. disse ding ge- schächend alle mit grosser kunklicher wirdikeit und eren und grosser kost 3n zal. aan) B add. für unsern herren Jesum Crist. 50 1 Seemüller ändert unnötigerweise das verschrie- widrig. Das Rathaus wurde schon oben S. 193 Z. 42 erwähnt; auf diese Stelle wird mit das hingedeutet. bene erhebt (vgl. Var. f) in harolten. 4 2 Vgl. nr. 100 art. 24. Vgl. nr. 107 art. 4a und nr. 109 art. 12. 5 Vgl. nr. 109 art. 18. Seemüllers Anderung des das in da ist sinn-
Strana 195
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 195 hemde siech man das gar scheinperlich, wie unser lieb fraw gekniet hat füra uns arm sünder etc. item darnach schawt man Josephs b hosen; di warn grabvarb° etc. item ain schwarze windel, da unser lieber herr ingewindl ward, als er auf erden kam etc. item das tuech, da der lieb herr d sand Johanns, gotts e taûfer, auf enthawbt ist worden, 5 als man das plued noch sichtperlich darinnen siech etc. item das heilig tuech, das unser lieber herr umb seinen heiligen leib gehabt hat, als er an dem heiligen kreitz gehangen ist. und ander gros heiltumb meins herrn gnad da gezaigt ward in dem sagrer. [6"] und ist ain grosse stat und sind vill warmer pad da, da die piligrâm inen paden, wann si dahin komen. 1442 Juní 15 bis 20 10 109. Berichte eines Ungenannten, des Johannes Bürn von Mohnhausen und des Erhard von Appenwiler fauf Grund nicht mehr vorhandener Aufzeichnungen eines Teil- nehmers an der Krönungsfahrt 17 über Einzug und Krönung K. Friedrichs III. in Aachen. 1442 Juni 15 bis 20. 1442 Juni 15 bis 20 I. Bericht eines Ungenannten: S aus Stuttgart Geh. Staats-A. (jetzt Ludwigsburg Filialarchiv) 15 Reichstagsakten Lade A 112, 1 fol. 28 a-30 a cop. chart. saec. 15 (nach 1461). Die Abschrift enthält nur den Eingang und die artt. 1-9d; doch scheint der Abschreiber die Absicht gehabt zu haben, die fehlenden Artikel nachzutragen, da dem fol. 30 noch zwei leere Blätter folgen. II. Bericht des Johannes Bürn von Mohnhausen: M aus München Staatsbibl. cod. germ. 331 fol. 10 a-12b cop. chart. sacc. 15. Am Schluß ist bemerkt: Et ego Johannes Bürnn de Mohawsen 2, clericus 20 Maguntinensis diocesis ac notarius publicus, hec omnia vidi et audivi presensque interfui unacum domino meo Johanne de Hellpurg assessore curie Saltzburgensis et magistro Johanne Sachs sacre theologie pro- fessore et in hanc formam singula redegi etc. — Gedruckt bei Hansen, Zur Krönung König Friedrichs III. in Aachen im Juni 1442 (Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins 9, 213�216) aus M. III. Bericht in der Chronik des Kaplans Erhard von Appenwiler: B aus Basel Univ.-Bibl. 25 ms. E VI 26 fol. 195b-196a cop. chart. anni 1453 vel 1454 mit der Uberschrift Coronatio regis Friderici de Austria Romanorum regis. Der Bericht enthält nu die artt. 9-9d; 10; 13�15; 18. — Gedruckt Basler Chroniken hrsg. von der histor. und antiquar. Gesellschaft in Basel Bd. 4 (Leipzig 1890) S. 381-383 aus B. I. II. In nomine domini amen. anno a nati- vitate ejusdem millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo in die sancti Viti, que fuit quindecima mensis junii, serenissimus dominus dominus Fridericus dux Austrie Romanorumque rex pro sue regalis corone suscepcione ingrediebatur opidum Aquisgrani Leodiensis diocesis cum sollempnitatibus et magnificenciis infrascriptis: [1] Item primo da rait ein des herzogen [1] Item zum ersten so rittent des her- von Sachsen volk. und fuerten von erst 4o zogen von Sachssen diener und sin volk. drew verdackte ross; darnach sein pfeifer da giengent drú herliche verdeckte roß zû- und trummetter; darnach 32 ritter, ie vor; darnach 32 ritter, ie zwen und zwen zwen und zwen mit einander; darnach nebend einander (darunder was in guldinen achtzik schutzen; darnach 40 renner mit platen gewäppent und in ganz zuge ver- 45 guldet und angeleit); darnach 80 schûtzen spiessen und gleven; darnach 40 banir. 30 Item uf fritag sant Vitten und Modestenn, der 15. tag im brachmonat, anno etc. 42 ist der allerdurchlúchtigost furst und herre herr Friderich Rômischer kúng zů Auche inge- ritten, sin kúnglich krônung ze empfahend, s5 umb die zehende stund vor mittemtag mit disen nachgeschriben gezierden: 1442 Juni 15 a) B und fúr uns armen súnder gebetten hett, und die tropfen, die unserm lieben herren us siner wunden ge- flossen und gefallen sind uf unser lieben frowen achslen. als man noch sicht 5 oder 6 tropfen statt für-etc. b) L Joseph. c) B gräwfarw. d) B junger. e) B der töffer Jesu Cristi statt gotts taûfer. f) B fröncrúz. 1 Vgl. S. 167-168. 50 2 Hansen (a. a. O. 9, 216 Anm. 5) vermutet, daßt Mohnhausen in Oberhessen nö. von Rosenthal ge- meint sei. 25*
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 195 hemde siech man das gar scheinperlich, wie unser lieb fraw gekniet hat füra uns arm sünder etc. item darnach schawt man Josephs b hosen; di warn grabvarb° etc. item ain schwarze windel, da unser lieber herr ingewindl ward, als er auf erden kam etc. item das tuech, da der lieb herr d sand Johanns, gotts e taûfer, auf enthawbt ist worden, 5 als man das plued noch sichtperlich darinnen siech etc. item das heilig tuech, das unser lieber herr umb seinen heiligen leib gehabt hat, als er an dem heiligen kreitz gehangen ist. und ander gros heiltumb meins herrn gnad da gezaigt ward in dem sagrer. [6"] und ist ain grosse stat und sind vill warmer pad da, da die piligrâm inen paden, wann si dahin komen. 1442 Juní 15 bis 20 10 109. Berichte eines Ungenannten, des Johannes Bürn von Mohnhausen und des Erhard von Appenwiler fauf Grund nicht mehr vorhandener Aufzeichnungen eines Teil- nehmers an der Krönungsfahrt 17 über Einzug und Krönung K. Friedrichs III. in Aachen. 1442 Juni 15 bis 20. 1442 Juni 15 bis 20 I. Bericht eines Ungenannten: S aus Stuttgart Geh. Staats-A. (jetzt Ludwigsburg Filialarchiv) 15 Reichstagsakten Lade A 112, 1 fol. 28 a-30 a cop. chart. saec. 15 (nach 1461). Die Abschrift enthält nur den Eingang und die artt. 1-9d; doch scheint der Abschreiber die Absicht gehabt zu haben, die fehlenden Artikel nachzutragen, da dem fol. 30 noch zwei leere Blätter folgen. II. Bericht des Johannes Bürn von Mohnhausen: M aus München Staatsbibl. cod. germ. 331 fol. 10 a-12b cop. chart. sacc. 15. Am Schluß ist bemerkt: Et ego Johannes Bürnn de Mohawsen 2, clericus 20 Maguntinensis diocesis ac notarius publicus, hec omnia vidi et audivi presensque interfui unacum domino meo Johanne de Hellpurg assessore curie Saltzburgensis et magistro Johanne Sachs sacre theologie pro- fessore et in hanc formam singula redegi etc. — Gedruckt bei Hansen, Zur Krönung König Friedrichs III. in Aachen im Juni 1442 (Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins 9, 213�216) aus M. III. Bericht in der Chronik des Kaplans Erhard von Appenwiler: B aus Basel Univ.-Bibl. 25 ms. E VI 26 fol. 195b-196a cop. chart. anni 1453 vel 1454 mit der Uberschrift Coronatio regis Friderici de Austria Romanorum regis. Der Bericht enthält nu die artt. 9-9d; 10; 13�15; 18. — Gedruckt Basler Chroniken hrsg. von der histor. und antiquar. Gesellschaft in Basel Bd. 4 (Leipzig 1890) S. 381-383 aus B. I. II. In nomine domini amen. anno a nati- vitate ejusdem millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo in die sancti Viti, que fuit quindecima mensis junii, serenissimus dominus dominus Fridericus dux Austrie Romanorumque rex pro sue regalis corone suscepcione ingrediebatur opidum Aquisgrani Leodiensis diocesis cum sollempnitatibus et magnificenciis infrascriptis: [1] Item primo da rait ein des herzogen [1] Item zum ersten so rittent des her- von Sachsen volk. und fuerten von erst 4o zogen von Sachssen diener und sin volk. drew verdackte ross; darnach sein pfeifer da giengent drú herliche verdeckte roß zû- und trummetter; darnach 32 ritter, ie vor; darnach 32 ritter, ie zwen und zwen zwen und zwen mit einander; darnach nebend einander (darunder was in guldinen achtzik schutzen; darnach 40 renner mit platen gewäppent und in ganz zuge ver- 45 guldet und angeleit); darnach 80 schûtzen spiessen und gleven; darnach 40 banir. 30 Item uf fritag sant Vitten und Modestenn, der 15. tag im brachmonat, anno etc. 42 ist der allerdurchlúchtigost furst und herre herr Friderich Rômischer kúng zů Auche inge- ritten, sin kúnglich krônung ze empfahend, s5 umb die zehende stund vor mittemtag mit disen nachgeschriben gezierden: 1442 Juni 15 a) B und fúr uns armen súnder gebetten hett, und die tropfen, die unserm lieben herren us siner wunden ge- flossen und gefallen sind uf unser lieben frowen achslen. als man noch sicht 5 oder 6 tropfen statt für-etc. b) L Joseph. c) B gräwfarw. d) B junger. e) B der töffer Jesu Cristi statt gotts taûfer. f) B fröncrúz. 1 Vgl. S. 167-168. 50 2 Hansen (a. a. O. 9, 216 Anm. 5) vermutet, daßt Mohnhausen in Oberhessen nö. von Rosenthal ge- meint sei. 25*
Strana 196
196 Krónung zu Aachen am 17. Juni 1442. 1445 (fürt jeglicher sin armbrost uf sinem halfie); Juni 15; . bis go item darnach 60 renner mit gleven. und und sein ander volk rait hinder dem künig etc. darnach reit das ander volk. [2] Item darnach kam herzog Ludwigs des pfalzgráffen gezüge, und zi allerforderst zwen wol erzügt ritter wol mit 40 pferden, darnach sin hoffmeister mit sinem fenlin, item sine pfiffer und trommeter daruf. und derselbe herre was zemal junge und was ganz gewäpent in einem grénen schecken sidin, und reit im zü einer sitten einer von Bitsche 1, z& der anderen sitten der graff von Katzenelnbogen 2, darnach sine * graffen ritter und knecht wol mit 700 pferten. [3] Item darnach reit® der herzog von Gulch ® und * von Berge. vor dem? rit tent 6 rennere, und giengend im * 10 hengst nach; darnach sine * pfiffer und trummeter. daruf er € selbs, und was er in siner plätten. darnach sine ritter und knecht wol erzügt mit 400 pferden. [4] Item uf das kam die procession von der pfaffheit, und nemlich die vier bettel- orden, die schuler und die chorherren und pfaffheit unserr frowen minster ze Aiche. [49] item darnach des grossen keiser Karlins heupt 4, daruf sine krÜne 5; die hät einen bogen, vornen ein krützlin. und davor 12 mann mit hörneren (wärent eren und fast krum) und bliessend wider- stritz ©. und sust fast vil hôrnere wurden gebläßen von der gemeinde. [5] Item uf das kam unser herre der küng und reit in eim blossen banzer und hett einen grossen vergülten gürtel umb und daran ein verguldet lang messer und fürt auch ein kostlich verguldet hal&band mit а) ет, ; $ sinen. g) S om. er selbs. h) S hat hier Alinca. ! Graf Friedrich IL von Zweibrücken, Herr Zu Bitsch, 1438-1461. Vgl. Chmel mrr. 613 vnd 614. ? Graf Philipp L, Sohn des Grafen Johann ILI., 1444-1479. Vgl. Chmel nr. 609. b) em.; S rittent. c) S add. der herzoge. d) cw.; S denen, e) em.; S inen. i) M wiederholt und. (2] Item darnach kom des pfalzgraven bei Rein gezeug, von erst zwen ritter und 5 wol 40 pfárd, darnach sein hofmaister mit des herrn banir, darnach sein pfeifer und trummetter, darnach der pfalzgraff selbs. 10 dem reit zue der rechten hant der graff von Pisch, an der glinken seiten der graffe von Katzenelpogen, darnach sein ritter und knecht wol mit sibenhundert pf&rden. [3] Item darnach der herzog vom Perg 15 mit sechs renneten vor im und zehen wip- mer und drei trummetter und drei pfeifer, und er selbs in einer platten, und darnach sein ritter und knecht wol mit vierhundert pfärden. 20 (4] Item darnach die vier bettelôrden, prediger und parfuessen etc, darnach all schueler und korherren und alle priester- schaft von der stat Ach. 25 [49] darnach des grossen heiligen kaiser Karels haupt, darauf ain guldin kron; die hett über das haubt ein pogen und vorn an der stirn ain kráwz, als auch einem kaiser zugehort. da- so vor giengen 12 man; die hetten hórner vor gemacht von glogspeis, die pliesen si zu lob und eren dem heiligtumb und dem newen künig. auch pliesen die pillgreim und ander volk vil hôrner nach gewonhait der statt % Ach, das man ein newen künig sol empfahen mit grossem schalle. [5] Item darnach kom unser herr der künig und rait! in ainem blossen panzir und fuert ain guldin górtel und mit einem « guldin messer und hett ein guldin halspant an und hett ein weissen schaubhuet auf. vor f) em.: 8 ire. % Graf Gerhard von Ravensberg 1428-1475, seit 45 1437 Herzog von Jülich und Berg. | 4 Vgl. 8. 172 Anm. 3. > Esist die S 204 Anm.? erwähnte silberne Krone. © D. i. um die Wette.
196 Krónung zu Aachen am 17. Juni 1442. 1445 (fürt jeglicher sin armbrost uf sinem halfie); Juni 15; . bis go item darnach 60 renner mit gleven. und und sein ander volk rait hinder dem künig etc. darnach reit das ander volk. [2] Item darnach kam herzog Ludwigs des pfalzgráffen gezüge, und zi allerforderst zwen wol erzügt ritter wol mit 40 pferden, darnach sin hoffmeister mit sinem fenlin, item sine pfiffer und trommeter daruf. und derselbe herre was zemal junge und was ganz gewäpent in einem grénen schecken sidin, und reit im zü einer sitten einer von Bitsche 1, z& der anderen sitten der graff von Katzenelnbogen 2, darnach sine * graffen ritter und knecht wol mit 700 pferten. [3] Item darnach reit® der herzog von Gulch ® und * von Berge. vor dem? rit tent 6 rennere, und giengend im * 10 hengst nach; darnach sine * pfiffer und trummeter. daruf er € selbs, und was er in siner plätten. darnach sine ritter und knecht wol erzügt mit 400 pferden. [4] Item uf das kam die procession von der pfaffheit, und nemlich die vier bettel- orden, die schuler und die chorherren und pfaffheit unserr frowen minster ze Aiche. [49] item darnach des grossen keiser Karlins heupt 4, daruf sine krÜne 5; die hät einen bogen, vornen ein krützlin. und davor 12 mann mit hörneren (wärent eren und fast krum) und bliessend wider- stritz ©. und sust fast vil hôrnere wurden gebläßen von der gemeinde. [5] Item uf das kam unser herre der küng und reit in eim blossen banzer und hett einen grossen vergülten gürtel umb und daran ein verguldet lang messer und fürt auch ein kostlich verguldet hal&band mit а) ет, ; $ sinen. g) S om. er selbs. h) S hat hier Alinca. ! Graf Friedrich IL von Zweibrücken, Herr Zu Bitsch, 1438-1461. Vgl. Chmel mrr. 613 vnd 614. ? Graf Philipp L, Sohn des Grafen Johann ILI., 1444-1479. Vgl. Chmel nr. 609. b) em.; S rittent. c) S add. der herzoge. d) cw.; S denen, e) em.; S inen. i) M wiederholt und. (2] Item darnach kom des pfalzgraven bei Rein gezeug, von erst zwen ritter und 5 wol 40 pfárd, darnach sein hofmaister mit des herrn banir, darnach sein pfeifer und trummetter, darnach der pfalzgraff selbs. 10 dem reit zue der rechten hant der graff von Pisch, an der glinken seiten der graffe von Katzenelpogen, darnach sein ritter und knecht wol mit sibenhundert pf&rden. [3] Item darnach der herzog vom Perg 15 mit sechs renneten vor im und zehen wip- mer und drei trummetter und drei pfeifer, und er selbs in einer platten, und darnach sein ritter und knecht wol mit vierhundert pfärden. 20 (4] Item darnach die vier bettelôrden, prediger und parfuessen etc, darnach all schueler und korherren und alle priester- schaft von der stat Ach. 25 [49] darnach des grossen heiligen kaiser Karels haupt, darauf ain guldin kron; die hett über das haubt ein pogen und vorn an der stirn ain kráwz, als auch einem kaiser zugehort. da- so vor giengen 12 man; die hetten hórner vor gemacht von glogspeis, die pliesen si zu lob und eren dem heiligtumb und dem newen künig. auch pliesen die pillgreim und ander volk vil hôrner nach gewonhait der statt % Ach, das man ein newen künig sol empfahen mit grossem schalle. [5] Item darnach kom unser herr der künig und rait! in ainem blossen panzir und fuert ain guldin górtel und mit einem « guldin messer und hett ein guldin halspant an und hett ein weissen schaubhuet auf. vor f) em.: 8 ire. % Graf Gerhard von Ravensberg 1428-1475, seit 45 1437 Herzog von Jülich und Berg. | 4 Vgl. 8. 172 Anm. 3. > Esist die S 204 Anm.? erwähnte silberne Krone. © D. i. um die Wette.
Strana 197
D. Krónungsberichte nr. 107-112. 197 edelm gestein und hette einen wissen schüb- hüt uf. und reit vor im der herzog von Sachssen (der fürt im ein blof schwert vor!) und vor dem herzogen etwil * trum- s metter mit des richs adler. und zünechst vor dem king ? reit der bischof von Tryere. uf der rechten sitten nebent dem künge reit der bischof von Kóln, und uf der linken sitten reit der bischof von Mentz. und hinder 1: den bischoffen ritten ritter und knecht wol mit tusent pferten, darnach des bischof von Cóln vólk wol mit 600 pferten; darnach der bischoffen von Tryer und von Mentz volk wol mit sechshundert pferden. und 15 hette der ieglicher herre sine trumpter und pfiffer und ire baner. und wärend costlich und wol erzügt. [6] Item der bischof von Litich? kam auch costlich mit tromptern und pfiffer und 20 sinem ganzen harnasch und wol mit 600 pferten. [7] Item uf sampstag darnach kam der margraff von Branndemburg wol mit 400 pferden. 25 [8] Item uf denselben sampstag zů com- plet zitt* erhůbe sich ein grosser ufloff von den gesten und tett sich iederman in sinen harnasch, und ward doch gûttlich so gestillet. I. II. [9] Item darnach uf den sünnentag frü zwüschen vie- ss ren und fünfen do kament alle eurfürsten, geistlich und weltlich, in unser lieben frowen münster zü Ache züsamen für den usseren un- 4 serr frowen altär vor dem den a) sic. 1 YVyl. m. 100 art. 5. ?* Hierzu und zum Folgenden vergleiche man die abweichenden Angaben in mr. 100 artt. 4 und 6 45 und in ny 107 art. 1%. 3 Der Bischof ritt hinter dem Pfalzgrafen. Vgl. nr. 107 art. 1*. * Um fünf Uhr Nachmittags, laut Eberhard Win- decke, der im cap. 377 seiner Denkwürdigkeiten [9] Item darnach am sunn- tag des morgens zwüschen vieren und fünfen da komen alle kürfürsten, geistlich und weltlich, in die kirchen unser lieben frawen zu Ach für aussern altar lieben frawen mitsambt dem , im rait der herzog von Sachsen in vollem s harnasch und fuert dem kinig ein ploss pis 9 schwert vor. vor dem herzogen ritten des reichs und künigs trummetter und pfeifer. neben dem künig ritten der bischof von Meintz und Kólln und von Trier und hinder dem künig vil ander bischof und herren wol mit tawsent pfárden. item » darnach rait des von Kólin volk wol mit 600 pfarden, und ieder gezeug 5 sein be- sunder banir pfeifer und trummetter etc. (6] Item der bischof von Littich was des- selben tags eingeritten des morgens frue umb zwi 15 die sibenden rtund wol mit sechshundert pfárden. [7] Item * darnach am sambstag umb die wi 16 newnden stund rait ein der marggraff von Brandenburg, auch wol mit vierhundert pfárden. [8] Item ? an demselben tag zu complet Juni 16 zeit da hueb sich ein grosse rumor under den frômbden gesten und ain auflawf, das etlich wolten wánen, die statt wär verraten, und etlich mainten, die íürsten oder der künig wár verratten etc. III. [9] An sant Johans tag 5, noi 17 scilicet dominica, zwuschend 4 und 5 stunden früg ko- mend omnes electores, geist- lichen und weltlichen, in das münster zü Oche für unser frowen alter vor dem kore mitsamand des kuniges und unser b) M hat hier Alinea. с) M hat kcin Alinea. d) desgleichen. (a. a. O. S. 468) einen ausführlichen Bericht über den Aufruhr bringt. Vgl. auch mr. 108 art. 2, mr. 110 art. 2 und m. 112 art. 1. 5 Man ergänze hett. 9 Dieser Irrtum stammt, wie die Vergleichung mit den beiden anderen Berichten zeigt, nicht aus der gemeinsamen Vorlage, sondern ist von Erhard selbst verschuldet,
D. Krónungsberichte nr. 107-112. 197 edelm gestein und hette einen wissen schüb- hüt uf. und reit vor im der herzog von Sachssen (der fürt im ein blof schwert vor!) und vor dem herzogen etwil * trum- s metter mit des richs adler. und zünechst vor dem king ? reit der bischof von Tryere. uf der rechten sitten nebent dem künge reit der bischof von Kóln, und uf der linken sitten reit der bischof von Mentz. und hinder 1: den bischoffen ritten ritter und knecht wol mit tusent pferten, darnach des bischof von Cóln vólk wol mit 600 pferten; darnach der bischoffen von Tryer und von Mentz volk wol mit sechshundert pferden. und 15 hette der ieglicher herre sine trumpter und pfiffer und ire baner. und wärend costlich und wol erzügt. [6] Item der bischof von Litich? kam auch costlich mit tromptern und pfiffer und 20 sinem ganzen harnasch und wol mit 600 pferten. [7] Item uf sampstag darnach kam der margraff von Branndemburg wol mit 400 pferden. 25 [8] Item uf denselben sampstag zů com- plet zitt* erhůbe sich ein grosser ufloff von den gesten und tett sich iederman in sinen harnasch, und ward doch gûttlich so gestillet. I. II. [9] Item darnach uf den sünnentag frü zwüschen vie- ss ren und fünfen do kament alle eurfürsten, geistlich und weltlich, in unser lieben frowen münster zü Ache züsamen für den usseren un- 4 serr frowen altär vor dem den a) sic. 1 YVyl. m. 100 art. 5. ?* Hierzu und zum Folgenden vergleiche man die abweichenden Angaben in mr. 100 artt. 4 und 6 45 und in ny 107 art. 1%. 3 Der Bischof ritt hinter dem Pfalzgrafen. Vgl. nr. 107 art. 1*. * Um fünf Uhr Nachmittags, laut Eberhard Win- decke, der im cap. 377 seiner Denkwürdigkeiten [9] Item darnach am sunn- tag des morgens zwüschen vieren und fünfen da komen alle kürfürsten, geistlich und weltlich, in die kirchen unser lieben frawen zu Ach für aussern altar lieben frawen mitsambt dem , im rait der herzog von Sachsen in vollem s harnasch und fuert dem kinig ein ploss pis 9 schwert vor. vor dem herzogen ritten des reichs und künigs trummetter und pfeifer. neben dem künig ritten der bischof von Meintz und Kólln und von Trier und hinder dem künig vil ander bischof und herren wol mit tawsent pfárden. item » darnach rait des von Kólin volk wol mit 600 pfarden, und ieder gezeug 5 sein be- sunder banir pfeifer und trummetter etc. (6] Item der bischof von Littich was des- selben tags eingeritten des morgens frue umb zwi 15 die sibenden rtund wol mit sechshundert pfárden. [7] Item * darnach am sambstag umb die wi 16 newnden stund rait ein der marggraff von Brandenburg, auch wol mit vierhundert pfárden. [8] Item ? an demselben tag zu complet Juni 16 zeit da hueb sich ein grosse rumor under den frômbden gesten und ain auflawf, das etlich wolten wánen, die statt wär verraten, und etlich mainten, die íürsten oder der künig wár verratten etc. III. [9] An sant Johans tag 5, noi 17 scilicet dominica, zwuschend 4 und 5 stunden früg ko- mend omnes electores, geist- lichen und weltlichen, in das münster zü Oche für unser frowen alter vor dem kore mitsamand des kuniges und unser b) M hat hier Alinea. с) M hat kcin Alinea. d) desgleichen. (a. a. O. S. 468) einen ausführlichen Bericht über den Aufruhr bringt. Vgl. auch mr. 108 art. 2, mr. 110 art. 2 und m. 112 art. 1. 5 Man ergänze hett. 9 Dieser Irrtum stammt, wie die Vergleichung mit den beiden anderen Berichten zeigt, nicht aus der gemeinsamen Vorlage, sondern ist von Erhard selbst verschuldet,
Strana 198
198 142 chore mitsampt unserm her- bis go ren dem king und hetend alle ire ornament und gewand an, als denn die fürsten zü den sachen pflegend ze iragende. und was uf beide siten gestilt!. do sassend die kurfürsten uf die stůl, und die bischof von Mentz und von Tryer, der bischof von Kólen sassend in iren bischof- lichen infeln und in bischof- licher wät. und wolt? das heilig ampt der me8 singen, als er auch t& der frigte sine andern mitkurfürsten ge- meinlich, ob semlichs ir aller wille wBre, das man herrn Friderichen herzogen ze Oste- rich etc. ® z8 diem mil king macben und krónen sólte. da sprach ir ieglicher in sunder- heit „ja offenlich. also ti&t der bischof von Köln uber altár und hüb das ampt der heiligen mósse an, als im das als einem erzbischof der pro- vincien zügehôrt. und vor der epistel do leit man den küng in alle die ornat an, als einem ewangelier zügehórt, und darüber ein chürkapp. 80 hüb der bischof von Cóln an und laf unserm herrn dem küng sinen eid und jurament? vor, den er denn der heiligen Cristenheit und dem Rómischen rich schwé. ren sôlte. also schwür er uf dem heiligen ewangelio. uf das wurdend die kurfür- sten gefiägt, ob sie im als a) em.; S iren. b) om. B. 1 D. i. zu beiden Seiten war Gestühl aufgestellt. * Man ergünze der bischof von Kôlon. Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442, erwelten künig und hetten iren ornat an, als danne von alter die. kûr herpracht hat, und sässen zu baiden seiten vor dem altar, und der kunig lag vor dem altar auf der venig *. und da fragt der von Kólln die kurfürsten, ob si iren willen darzu geben wôllten, das man herru Fride- richen lierzogen zu Österreich etc. zu disen malen künig machen und coroniren sollte, da sprach ir ieder in sunder- hait „ja“. also tratt mein herr von Kollnn über und hueb an das ampt der hei- ligen mess, so im das als ainem bischof der provinz zugehört. also vor der epi- stel legten si den künig an in allen ornat, als einem ewan- gelier zugehört, und darüber ain korkappen. da hueb der erzpischof von Kôlln an und las im sein jurament vor, das er der Cristenhait muess schweren ete. also schwuer er das auf das ewangeli. und darnach wur- den die kürfürsten gefragt, ob sie im als ainem Rómi- schen kunig gehorsam wolten * Vgl. S. 168. hattend alle ir ornamenten an, als die kurfursten pfle- gend zü tünde. was uf beden sitten gestült. do sossend electores uf die stüle. Mentz s und b Triel sossend in. mitris et ornamentis, fürtend den kunig zwuschend innen für unser frowen alter. und leit sich der kunig nider in wei- 10 nend wisse, das imme die trochen zü den backen ab- giengend ; lag die latinie u8. item als was der bischof von Cólle angeleit in pontificali- 16 bus und sang das umpt. frogte sin mitkurfursten, obe es ir aller wille were, das man Fridrich herzog zü Oste- rich zü disem molen kunig 2 machen und crônen solte. do sprochen sů „jo“ offen- lichen, als trat Coloniensis ad celebrandum und hüb die fronmeß an^, als es imme 2 zügehorte. ante epistolam leit so man den kunig an, als einem diacon zügehôrt. do leit er sich aber per modum crucis 35 nider, big orationes ub- komend. do hib uf Colo- niensis und las dem kunige das jurament vor und den eit, den er denne der hei- «0 ligen Cristenheit und" dem Rómschen rich sweren solte, als swir er uf dem heligen ewangilium. als wurdend die fursten gefroget, obe si imme 45 als einem Rômschen kunige ? Vgl. nr. 100 art. 20.
198 142 chore mitsampt unserm her- bis go ren dem king und hetend alle ire ornament und gewand an, als denn die fürsten zü den sachen pflegend ze iragende. und was uf beide siten gestilt!. do sassend die kurfürsten uf die stůl, und die bischof von Mentz und von Tryer, der bischof von Kólen sassend in iren bischof- lichen infeln und in bischof- licher wät. und wolt? das heilig ampt der me8 singen, als er auch t& der frigte sine andern mitkurfürsten ge- meinlich, ob semlichs ir aller wille wBre, das man herrn Friderichen herzogen ze Oste- rich etc. ® z8 diem mil king macben und krónen sólte. da sprach ir ieglicher in sunder- heit „ja offenlich. also ti&t der bischof von Köln uber altár und hüb das ampt der heiligen mósse an, als im das als einem erzbischof der pro- vincien zügehôrt. und vor der epistel do leit man den küng in alle die ornat an, als einem ewangelier zügehórt, und darüber ein chürkapp. 80 hüb der bischof von Cóln an und laf unserm herrn dem küng sinen eid und jurament? vor, den er denn der heiligen Cristenheit und dem Rómischen rich schwé. ren sôlte. also schwür er uf dem heiligen ewangelio. uf das wurdend die kurfür- sten gefiägt, ob sie im als a) em.; S iren. b) om. B. 1 D. i. zu beiden Seiten war Gestühl aufgestellt. * Man ergünze der bischof von Kôlon. Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442, erwelten künig und hetten iren ornat an, als danne von alter die. kûr herpracht hat, und sässen zu baiden seiten vor dem altar, und der kunig lag vor dem altar auf der venig *. und da fragt der von Kólln die kurfürsten, ob si iren willen darzu geben wôllten, das man herru Fride- richen lierzogen zu Österreich etc. zu disen malen künig machen und coroniren sollte, da sprach ir ieder in sunder- hait „ja“. also tratt mein herr von Kollnn über und hueb an das ampt der hei- ligen mess, so im das als ainem bischof der provinz zugehört. also vor der epi- stel legten si den künig an in allen ornat, als einem ewan- gelier zugehört, und darüber ain korkappen. da hueb der erzpischof von Kôlln an und las im sein jurament vor, das er der Cristenhait muess schweren ete. also schwuer er das auf das ewangeli. und darnach wur- den die kürfürsten gefragt, ob sie im als ainem Rómi- schen kunig gehorsam wolten * Vgl. S. 168. hattend alle ir ornamenten an, als die kurfursten pfle- gend zü tünde. was uf beden sitten gestült. do sossend electores uf die stüle. Mentz s und b Triel sossend in. mitris et ornamentis, fürtend den kunig zwuschend innen für unser frowen alter. und leit sich der kunig nider in wei- 10 nend wisse, das imme die trochen zü den backen ab- giengend ; lag die latinie u8. item als was der bischof von Cólle angeleit in pontificali- 16 bus und sang das umpt. frogte sin mitkurfursten, obe es ir aller wille were, das man Fridrich herzog zü Oste- rich zü disem molen kunig 2 machen und crônen solte. do sprochen sů „jo“ offen- lichen, als trat Coloniensis ad celebrandum und hüb die fronmeß an^, als es imme 2 zügehorte. ante epistolam leit so man den kunig an, als einem diacon zügehôrt. do leit er sich aber per modum crucis 35 nider, big orationes ub- komend. do hib uf Colo- niensis und las dem kunige das jurament vor und den eit, den er denne der hei- «0 ligen Cristenheit und" dem Rómschen rich sweren solte, als swir er uf dem heligen ewangilium. als wurdend die fursten gefroget, obe si imme 45 als einem Rômschen kunige ? Vgl. nr. 100 art. 20.
Strana 199
eim Römischen küng gehor- sam sin wóltend. da sprá- chend sie glich als vor „ja“. darnach gab man im das kunglich kleinot, von ersten 10 das zepter, darnach den apfel, darnach ein bloB schwert und zim letsten die künglich kröne, und uf ieglich klei- net sprach der bischof von 15 Cóln ein sunder gebett und oracione. und dis alles be- schach uf die salbung, als in der bischof von Coln salbte zü künglichem we- 20 fen. [94] item * so hattent die cron schwert zepter apfel und ornatt, nut ufgenomen, die von Nürnberg gen Auch gefürt nach des küngis wil- zs len, als er si darumb ge- betten hatte !, und was alles des heiligen Karolis grossen ornat, das man mit an- derem heiltum zü Nürnberg so zdgt. [95] und also in dem ampt und der wand- lung do hüb der bischof von Regennspurg die ciüne, als der kung ab sinem heupt ss tětt. und wart do der king von dem bischof von Coln bewart und cummuniciert mit dem heiligen sacra- ment. [9°] item * darnach «o gieng der küng sampthaft mit sinen kurfürsten und ander in irer ornat und giengent mit dem king uf die kérkilchen und satzte «5 sich der king uf keiser Ka- rolis stůl. do sprach der bischof von Cóln aber sunder D. Krónungsberichte nr. 107-112. sein. da sprachen si also vor 1 t „Ja“ * und darauf gab man im kůnikliche klainat, von erst sein scepter, darnach sein apfel, darnach ein ploss schwert und am letzsten die küniklich kron. und auf es ieglichs sprach der von Kóllnn sein besunder gebet und ora- tiones. [99] auch ist zu wissen, das die kron schwert apfel etc. und aller ornat, nichts ausgenomen, hetten im die von Nürnperg gein Ach gefuert nach seinem gepet, und was alles des grossen kaiser Karels ornat von dem heiligtung ¢, das man zu Nfirn- berg zaigt etc. [9%] item darnach gieng der künig auf die porkirchen daselbs zue dea grossen kaiser Karels stuel und sátzt sich. also sprach der von Kólln aber besunder . collecten über in. [94] dar- nach giengen si wider herab zu dem altar zu vollfueren das ampt. und also zue der wandlung da hueb der von Regenspurgk die kron. und da das ampt ein end hett, da conmunicirt er aus des von Kölln hant. 199 gehorsam woltend sin. donoch leit er sich aber ni- der per modum crucis. und leit man * imme die corkap- pen an mit colecten. donoch stünd er uf und gab man* imme die kuniklichen cleinot: des ersten Karolus zepter, donoch den Śpfel, donoch ein blos swert, am lesten Karolus cronen. uf ieglichs sprach Coloniensis orationes. donoch ungiert! in Coloniensis zü dem kuniklichen wesen. [97] was dozü gehort, wart imme ge- luchen, als es keisers Caro- lus was gesin. das sine was von Nürenberg gon Franck- furt komen. [97] als in dem ampt sumtionem do hüb Ra- tisponensis dem kunige ab sime hübte sin crone, und en- pfiend sacramentum von Co- loniensi. [94] donoch giend der kunig cum electoribus et ceteris prelatis uf die borkil- chen, und satzend in uf Caro- lus stül. do sprach Colonien- sis aber orationes. a) S hat hier Alinca. b) em.; S das. c) S hat hier Alinea. d) sic. e) om. B. f) B add. man. 1! Vgl. nr. 111. do !/44? sprochend sù gelich ja“. is 26
eim Römischen küng gehor- sam sin wóltend. da sprá- chend sie glich als vor „ja“. darnach gab man im das kunglich kleinot, von ersten 10 das zepter, darnach den apfel, darnach ein bloB schwert und zim letsten die künglich kröne, und uf ieglich klei- net sprach der bischof von 15 Cóln ein sunder gebett und oracione. und dis alles be- schach uf die salbung, als in der bischof von Coln salbte zü künglichem we- 20 fen. [94] item * so hattent die cron schwert zepter apfel und ornatt, nut ufgenomen, die von Nürnberg gen Auch gefürt nach des küngis wil- zs len, als er si darumb ge- betten hatte !, und was alles des heiligen Karolis grossen ornat, das man mit an- derem heiltum zü Nürnberg so zdgt. [95] und also in dem ampt und der wand- lung do hüb der bischof von Regennspurg die ciüne, als der kung ab sinem heupt ss tětt. und wart do der king von dem bischof von Coln bewart und cummuniciert mit dem heiligen sacra- ment. [9°] item * darnach «o gieng der küng sampthaft mit sinen kurfürsten und ander in irer ornat und giengent mit dem king uf die kérkilchen und satzte «5 sich der king uf keiser Ka- rolis stůl. do sprach der bischof von Cóln aber sunder D. Krónungsberichte nr. 107-112. sein. da sprachen si also vor 1 t „Ja“ * und darauf gab man im kůnikliche klainat, von erst sein scepter, darnach sein apfel, darnach ein ploss schwert und am letzsten die küniklich kron. und auf es ieglichs sprach der von Kóllnn sein besunder gebet und ora- tiones. [99] auch ist zu wissen, das die kron schwert apfel etc. und aller ornat, nichts ausgenomen, hetten im die von Nürnperg gein Ach gefuert nach seinem gepet, und was alles des grossen kaiser Karels ornat von dem heiligtung ¢, das man zu Nfirn- berg zaigt etc. [9%] item darnach gieng der künig auf die porkirchen daselbs zue dea grossen kaiser Karels stuel und sátzt sich. also sprach der von Kólln aber besunder . collecten über in. [94] dar- nach giengen si wider herab zu dem altar zu vollfueren das ampt. und also zue der wandlung da hueb der von Regenspurgk die kron. und da das ampt ein end hett, da conmunicirt er aus des von Kölln hant. 199 gehorsam woltend sin. donoch leit er sich aber ni- der per modum crucis. und leit man * imme die corkap- pen an mit colecten. donoch stünd er uf und gab man* imme die kuniklichen cleinot: des ersten Karolus zepter, donoch den Śpfel, donoch ein blos swert, am lesten Karolus cronen. uf ieglichs sprach Coloniensis orationes. donoch ungiert! in Coloniensis zü dem kuniklichen wesen. [97] was dozü gehort, wart imme ge- luchen, als es keisers Caro- lus was gesin. das sine was von Nürenberg gon Franck- furt komen. [97] als in dem ampt sumtionem do hüb Ra- tisponensis dem kunige ab sime hübte sin crone, und en- pfiend sacramentum von Co- loniensi. [94] donoch giend der kunig cum electoribus et ceteris prelatis uf die borkil- chen, und satzend in uf Caro- lus stül. do sprach Colonien- sis aber orationes. a) S hat hier Alinca. b) em.; S das. c) S hat hier Alinea. d) sic. e) om. B. f) B add. man. 1! Vgl. nr. 111. do !/44? sprochend sù gelich ja“. is 26
Strana 200
1442 Juni 15 bis 20 Juni 18 200 gebett über in. [9€] und als er wider herabkam, da satzet er sich uf einen stůl vor unser lieben frowen altär ! und schlüg mit keiser Karolis schwert bloß bi 30 rittern. II. [20] Item darnach giengen di kůrfursten, zum ersten der von Haidelberg, der trueg den apfel. bei im gieng der von Branden- burg, der trueg das scepter, und darnach ? der von Sachsen, der trueg ein ploss schwert, darnach unser herr der künig in seinem ornat. und giengen auf das ratthaus. da hett der künig ein erenmal lassen beraiten. da assen all fürsten bischof herren ritter und knecht item das ampt der krónung weret auf vier stunt. frawen. [11] Item* die geistlichen — kürfürsten giengen in irem ornat als bischof und di weltlichen als electores ^ ete, [72] Item © nach dem essen hueb sich aber ein rumor auf dem rathaus ? etc. [13] Item * man priet auf dem markt vor des künigs herberg ain ganzen ochsen (dem was nur di hawt abgezogen), in dem ochsen ain kalb, in dem kalb ain gans, in der gans ain henn, in der hennen ain ai etc: der ochs ward zurissen und gessen von den freihaiten und pilgremen. man warf auch vil pratens aus des kůnigs herberg zu- sambt dem ochsen. es was auch gemacht ein rore durch ain mawr aus einem haws. da gieng stäts wein aus des morgens von sechs stunden bis des abents in die vierden stund etc, [14] Item * darnach am montag zwüschen siben und achten da legt sich der kůnig an a) M hat kein Alinea. b) em.; M doctores. 1 Vgl. nr. 100 art. 23 und nr, 107 art. 3/. ? Diese Ordnung verstieß gegen cap. 22 der Gol- denen Bulle (Zeumer 2, 37), laut dessen der Pfalz- graf und der Markgraf von Brandenburg rechts und links vom Herzog von Sachsen gehen sollten. 3 Der Streit wurde dadurch hervorgerufen, daß die Teilnehmer am Krónungsmahłe sich die von ihnen benutzten, aus dem Besitz des Königs stam- menden goldenen und silbernen Tafelgeschirre an- eignen wollten unter Berufung auf altes Herkommen, nach schlueg der künig bei dreissik ritteren vor unser Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442, [9%] dar- [94] als er wider abher kam, do satzet er sich uf einen stül vor unser frowen alter und slig mit Ca- -rolus bloB swert bi 30 rittern 6 und her Peter von Môraperg. III. [20] Donoch giengend die kurfursten: des ersten der pfalzgroff trüg den apfel, Bran- denburgensis den zepter, von SasBhein keiser 10 Karolus swert. dornoch giengend sü zem och- sen, als man ein ganzen ochsen hat brotten. hüwe der kunig ein bif dorab, zd essen. donoch slüg iederman mit exen, messern dorin. donoch giengend si in ornamentis 15 uf keiser Karolus hus.. wert 4 stunden. do assend alle kurfursten und sust fursten herren frien groven geistlichen weltlichen on zall und vil, die von den stetten do worend. 20 [13] Item post coronationem factam do 25 30 was ein brune gemacht, der gab win. wer do wolte, mócht trinken. item man warf ss ouch 2 stunden brot zü eime venster uB; nam, wer do wolte. [14] Item am mentag post leich der kunig dem pfalzgroven lechen mit 3 banern. €) M hat kein Alinea. dy om. B. 40 offenbar cap. 27 art. 6 der Goldenen Bulle (vgl. Zeumer, Goldene Bulle 1, 92). Man vergleiche den ausführlichen Bericht bei Windecke cap. 380 (a. a. O. B. 470-471), auch mr. 107 art. 4% und nr. 108 art. 3^. — Etwas abweichend erzáhlt Jórg Schamb- 45 doch: und da man geás, do cham der berzog von Perg und wolt dan trinkgeschür genumen haben ala abrister schenk. das wolt man im nicht lassen, und wart daraus ain grosser auflauf und slagen, (Ofele, Rerum Boicarum scriptores 1, 316.) 50
1442 Juni 15 bis 20 Juni 18 200 gebett über in. [9€] und als er wider herabkam, da satzet er sich uf einen stůl vor unser lieben frowen altär ! und schlüg mit keiser Karolis schwert bloß bi 30 rittern. II. [20] Item darnach giengen di kůrfursten, zum ersten der von Haidelberg, der trueg den apfel. bei im gieng der von Branden- burg, der trueg das scepter, und darnach ? der von Sachsen, der trueg ein ploss schwert, darnach unser herr der künig in seinem ornat. und giengen auf das ratthaus. da hett der künig ein erenmal lassen beraiten. da assen all fürsten bischof herren ritter und knecht item das ampt der krónung weret auf vier stunt. frawen. [11] Item* die geistlichen — kürfürsten giengen in irem ornat als bischof und di weltlichen als electores ^ ete, [72] Item © nach dem essen hueb sich aber ein rumor auf dem rathaus ? etc. [13] Item * man priet auf dem markt vor des künigs herberg ain ganzen ochsen (dem was nur di hawt abgezogen), in dem ochsen ain kalb, in dem kalb ain gans, in der gans ain henn, in der hennen ain ai etc: der ochs ward zurissen und gessen von den freihaiten und pilgremen. man warf auch vil pratens aus des kůnigs herberg zu- sambt dem ochsen. es was auch gemacht ein rore durch ain mawr aus einem haws. da gieng stäts wein aus des morgens von sechs stunden bis des abents in die vierden stund etc, [14] Item * darnach am montag zwüschen siben und achten da legt sich der kůnig an a) M hat kein Alinea. b) em.; M doctores. 1 Vgl. nr. 100 art. 23 und nr, 107 art. 3/. ? Diese Ordnung verstieß gegen cap. 22 der Gol- denen Bulle (Zeumer 2, 37), laut dessen der Pfalz- graf und der Markgraf von Brandenburg rechts und links vom Herzog von Sachsen gehen sollten. 3 Der Streit wurde dadurch hervorgerufen, daß die Teilnehmer am Krónungsmahłe sich die von ihnen benutzten, aus dem Besitz des Königs stam- menden goldenen und silbernen Tafelgeschirre an- eignen wollten unter Berufung auf altes Herkommen, nach schlueg der künig bei dreissik ritteren vor unser Krönung zu Aachen am 17. Juni 1442, [9%] dar- [94] als er wider abher kam, do satzet er sich uf einen stül vor unser frowen alter und slig mit Ca- -rolus bloB swert bi 30 rittern 6 und her Peter von Môraperg. III. [20] Donoch giengend die kurfursten: des ersten der pfalzgroff trüg den apfel, Bran- denburgensis den zepter, von SasBhein keiser 10 Karolus swert. dornoch giengend sü zem och- sen, als man ein ganzen ochsen hat brotten. hüwe der kunig ein bif dorab, zd essen. donoch slüg iederman mit exen, messern dorin. donoch giengend si in ornamentis 15 uf keiser Karolus hus.. wert 4 stunden. do assend alle kurfursten und sust fursten herren frien groven geistlichen weltlichen on zall und vil, die von den stetten do worend. 20 [13] Item post coronationem factam do 25 30 was ein brune gemacht, der gab win. wer do wolte, mócht trinken. item man warf ss ouch 2 stunden brot zü eime venster uB; nam, wer do wolte. [14] Item am mentag post leich der kunig dem pfalzgroven lechen mit 3 banern. €) M hat kein Alinea. dy om. B. 40 offenbar cap. 27 art. 6 der Goldenen Bulle (vgl. Zeumer, Goldene Bulle 1, 92). Man vergleiche den ausführlichen Bericht bei Windecke cap. 380 (a. a. O. B. 470-471), auch mr. 107 art. 4% und nr. 108 art. 3^. — Etwas abweichend erzáhlt Jórg Schamb- 45 doch: und da man geás, do cham der berzog von Perg und wolt dan trinkgeschür genumen haben ala abrister schenk. das wolt man im nicht lassen, und wart daraus ain grosser auflauf und slagen, (Ofele, Rerum Boicarum scriptores 1, 316.) 50
Strana 201
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 201 auf dem ratthaws zue Ach in allen ornat 1, als vor gemelt ist, zue der krônung und gieng herab unter den adler2 daselbs mit allen kurfürsten. da sass er in seiner 5 majestat, und di kûrfursten waren all an- gelegt in iren ornat, als zu der krônung gemellt ist. da kom von ersten der pfalaz- graff bei Rein geritten auf den markt für den kûnig wol mit tawsent pfârden und 1o dreissig trummettern und pfeifern und fuert drew panir, Bayren, Pfaltz und das gelait. da enpfieng er sein lehen von dem Romi- schen kûnig 3. alspald im gelihen was, warden di panir under " das volk geworfen 15 und zurissen. und ieglicher diener, ritter und knecht hett ain klain vândl. die würden auch allew zurissen mit frawden. [15] Item darnach kom der herzog von Sachsen mit 14 panieren, und ieglicher 20 knecht fuert ain vândl, als vor; das was weiss und schwarz. und rait für den künig mit grossem volk mit 30 pfeifern und trum- mettern und enpfieng sein lehen 4. darnach wurden die panier auch alle zerrissen mit 25 frawden, als vor. darnach zoch sich der kûnig wider ab etc. [16] Item b darnach am erichtag aber zwüschen siben und achten da lich unser herr der kûnig dem marggrafen von Bran- so denburg sein lehen 5, als vor. der kom ge- [15] Item dem von Sachsen leich er lechen mit 13 hôbtbaner und sust 100 venlin. Juni 19 1442 Juni 15 bis 20 a) em.; M und. b) Mhat kein Alinea. c) om. B. 1 Vgl. den Schluß von nr. 111. Hansens Annahme (a. a. O. 9, 215 Anm. 4), daß die westlich vom Haupteingang des Rathauses 85 befindliche Galerie gemeint sei, wird sich im Hin- blick auf die Angaben in art. 27 unserer nr. 100 nicht halten lassen. Noppius, Aacher Chronick 1, 103, auf den sich Hansen beruft, enthält keinen Beleg für jene Annahme. Die königliche Belehnungsurkunde ist datiert Ach Mo. n. Veits tag [Juni 18] a. d. etc. 42 (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 160b cop. chart. coaeva mit der Unterfertigung Tacz; Karlsruhe Gen. Landes-A. Landesarchiv, Kopial- 45 bücher: Pſalz nr. 863 fol. 78b-79a und nr. 893 fol. 220b-221 a cop. chart. saec. 15). 4 Die Belehnungsurkunde lautet auf Herzog Fried- rich und seinen Bruder Herzog Wilhelm und hat das Datum Ach 1442 Mo. n. Veits tag des heil. 50 martrers r. 3 (Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6707 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., mit der Unter- Deutsche Reichstags-Akten XVI. 40 fertigung Ad m. d. r. l Henricus Leubing doctor prothonotarius und dem Registraturvermerk Regi- strata Jacobus Widerl; Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch O fol. 144 ab cop. chart. coaeva ; vgl. Chmel nr. 612). 5 Für Mf. Friedrich und seine Brüder, die nicht anwesenden Markgrafen Johann und Al- brecht und den noch unmündigen Friedrich den Jüngern, wurden zwei Belehnungsurkunden aus- gestellt, die eine datiert aus Ache an aftermantag n. Veits tag [Juni 19] anno etc. 42 r. 3, die an- dere aus Ach am eritag n. Veits tag [Juni 19] anno etc. 42, diese sub majestate, beide unter- fertigt von Heinricus Leubing (Königsberg Staats-A. Schbl. XIII/a nr. 105 cop. chart. coaevae; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 140 b und 141a cop. chart. coacvae; gedr. Riedel, Cod. dipl. Brandenburg. II, 4 S. 272�274 und S. 271-272 aus Berlin Gth. Staats-A. Kurmärkisches Lehens- kopialbuch III fol. 4 und 5, aber an der zweiten 26
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 201 auf dem ratthaws zue Ach in allen ornat 1, als vor gemelt ist, zue der krônung und gieng herab unter den adler2 daselbs mit allen kurfürsten. da sass er in seiner 5 majestat, und di kûrfursten waren all an- gelegt in iren ornat, als zu der krônung gemellt ist. da kom von ersten der pfalaz- graff bei Rein geritten auf den markt für den kûnig wol mit tawsent pfârden und 1o dreissig trummettern und pfeifern und fuert drew panir, Bayren, Pfaltz und das gelait. da enpfieng er sein lehen von dem Romi- schen kûnig 3. alspald im gelihen was, warden di panir under " das volk geworfen 15 und zurissen. und ieglicher diener, ritter und knecht hett ain klain vândl. die würden auch allew zurissen mit frawden. [15] Item darnach kom der herzog von Sachsen mit 14 panieren, und ieglicher 20 knecht fuert ain vândl, als vor; das was weiss und schwarz. und rait für den künig mit grossem volk mit 30 pfeifern und trum- mettern und enpfieng sein lehen 4. darnach wurden die panier auch alle zerrissen mit 25 frawden, als vor. darnach zoch sich der kûnig wider ab etc. [16] Item b darnach am erichtag aber zwüschen siben und achten da lich unser herr der kûnig dem marggrafen von Bran- so denburg sein lehen 5, als vor. der kom ge- [15] Item dem von Sachsen leich er lechen mit 13 hôbtbaner und sust 100 venlin. Juni 19 1442 Juni 15 bis 20 a) em.; M und. b) Mhat kein Alinea. c) om. B. 1 Vgl. den Schluß von nr. 111. Hansens Annahme (a. a. O. 9, 215 Anm. 4), daß die westlich vom Haupteingang des Rathauses 85 befindliche Galerie gemeint sei, wird sich im Hin- blick auf die Angaben in art. 27 unserer nr. 100 nicht halten lassen. Noppius, Aacher Chronick 1, 103, auf den sich Hansen beruft, enthält keinen Beleg für jene Annahme. Die königliche Belehnungsurkunde ist datiert Ach Mo. n. Veits tag [Juni 18] a. d. etc. 42 (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 160b cop. chart. coaeva mit der Unterfertigung Tacz; Karlsruhe Gen. Landes-A. Landesarchiv, Kopial- 45 bücher: Pſalz nr. 863 fol. 78b-79a und nr. 893 fol. 220b-221 a cop. chart. saec. 15). 4 Die Belehnungsurkunde lautet auf Herzog Fried- rich und seinen Bruder Herzog Wilhelm und hat das Datum Ach 1442 Mo. n. Veits tag des heil. 50 martrers r. 3 (Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6707 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., mit der Unter- Deutsche Reichstags-Akten XVI. 40 fertigung Ad m. d. r. l Henricus Leubing doctor prothonotarius und dem Registraturvermerk Regi- strata Jacobus Widerl; Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch O fol. 144 ab cop. chart. coaeva ; vgl. Chmel nr. 612). 5 Für Mf. Friedrich und seine Brüder, die nicht anwesenden Markgrafen Johann und Al- brecht und den noch unmündigen Friedrich den Jüngern, wurden zwei Belehnungsurkunden aus- gestellt, die eine datiert aus Ache an aftermantag n. Veits tag [Juni 19] anno etc. 42 r. 3, die an- dere aus Ach am eritag n. Veits tag [Juni 19] anno etc. 42, diese sub majestate, beide unter- fertigt von Heinricus Leubing (Königsberg Staats-A. Schbl. XIII/a nr. 105 cop. chart. coaevae; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 140 b und 141a cop. chart. coacvae; gedr. Riedel, Cod. dipl. Brandenburg. II, 4 S. 272�274 und S. 271-272 aus Berlin Gth. Staats-A. Kurmärkisches Lehens- kopialbuch III fol. 4 und 5, aber an der zweiten 26
Strana 202
202 ' 1648 ritten auf den markt für den kůnig mit Juni 15 bis go 30 trummettern und pfeifern mit 4 baniern Juni 20 und mit drew tawsentn oder mer pfirden; die hetten all rote vàndl ete. [764] dar- nach kom der herzog vom Perg !, der hett vier banier, und sein diener mit weissen vàndin und wal mit tawsent pfárden. nach der lehenschaft würden die banier alle zu- rissen, als vor, etc. ? [77] Item * wan ain first sein lehen enpfahet von dem künig, so mues er für den künig niderknien und hat sein banier in der hant und mues im schweren ? und geloben gehorsam zu sein als einem Rómi- schen künig etc. [18] Item ^ darnach an dem mittichen * zwüschen achten und newn oren da zaiget man das heiligtung auf dem turn zu Ach, vier stuck 5: von erst unser lieben frawen hembde, das si anhett, da si Jesum gepar; darnach ein schwarz und ein grabs wullein tuech, da Jesus aingewickelt ward, da er geporn ward; darnach das tuech, das sanctus Johannes baptista auf enthaubt ist worden, darin noch sein pluet sichtiklich ist; darnach ein grab leinein tuech, das Christus umb sein scham hett, da er an dem heiligen kräwz hieng etc. a) M hat kein Alinen, b) desgleichen. Stelle mit dem falschen Datum Fr. sant Vites tag [Juni 15]; vgl. Chmel vr. 618 und 619). Der zweiten Urkunde ist die besondere Bestimmung ein- gefügt, daf die Belehmung zu gesamter Hand auch bei Erbteilungen in Kraft bleiben solle; der betreffende Passus ist bei Chmel mr. 619 ab- gedruckt. ! Windecke cap. 881 (a. a. O. S. 471) lift die Belehnung des Herzogs von Jülich und Berg schon am Nachmittag des 18. Juni erfolgen, jeden- falls irrtümlich, denn die Belehnungsurkunde ist aus Ach Di. n.. Vits tag [Juni 19] anno etc. 42 datiert (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. T08 cop. chart. coaeva; München Geh. Staats-A. Kasten blau 1/14 fol. 384-39b cop. chart. coaeva ; vgl. Chmel nr. 624). Im Reichsregistraturbuch ist donstag für dinstag verschrieben; infolgedessen ist die Urkunde bei Chmel unter. Juni 21 erwähnt. ? Nach Windeckes Bericht (a. a. O. S. 471) er- folgten außer den oben genannten noch folgende Lehenserteilungen: am 19. Juni nachmittags an den Herzog [Arnold] von Geldern, am 20. Juni vormittags an den durch einen seiner Räte ver- Krónung zu Aachen am 17. Juni 1442. 16 [16] Item uf mitwuchen noch der krönung zwuschend 8 und 9 ließ man:zü Oche das heltüm sechen, nemlichen: unser frowen hemlin; Joseps hossen, swarz brunrot wul- lentüch; das tüch, do sant Johans Baptist so sin hübt wart enpfangen; das tüch, das Cristus am erütz vor siner schaff hatte ". 26 tretenen Herzog [Philipp] von Burgund, nach- 30 mittags an den Bischof [Johann] von Lüttich. Die Reichsregistraturbiicher N und O enthalten jedoch keine entsprechenden Lehensurkunden. So- weit es sich um den Bischof von Lüttich handelt, sind Windeckes Angaben sicher umrichtig. Der 36 Bischof empfing seine Lehen erst in Kiln am 24. Juni (vgl. S. 185 Anm. 1). Auffallenderweise lift auch der Frankfurter Bericht bei Janssen 2, 48 die Belehnung des Bischofs in Aachen er- folgen. Vielleicht darf man daraus folgern, daß 40 Windeckes Gewährsmann zur Frankfurter Gesandt- schaft gehörte, * Vgl. nr. 105. * Windecke cap. 381 (a. a. O. S. 471) làft die Feierlichkeit irrtümlich am Donnerstag [Juni 21] 45 stattfinden. 5 Vgl. nr. 108 art. 6, auch Bock, Pfalzkapelle I, 1 S. 132-142 umd Kleinodien, Anhang S. 40 bis 41. $ In der Baseler Vorlage werden weiterhin noch 50 . andere Reliquien aufgezählt, die am 21. Juni ge- zeigt wurden.
202 ' 1648 ritten auf den markt für den kůnig mit Juni 15 bis go 30 trummettern und pfeifern mit 4 baniern Juni 20 und mit drew tawsentn oder mer pfirden; die hetten all rote vàndl ete. [764] dar- nach kom der herzog vom Perg !, der hett vier banier, und sein diener mit weissen vàndin und wal mit tawsent pfárden. nach der lehenschaft würden die banier alle zu- rissen, als vor, etc. ? [77] Item * wan ain first sein lehen enpfahet von dem künig, so mues er für den künig niderknien und hat sein banier in der hant und mues im schweren ? und geloben gehorsam zu sein als einem Rómi- schen künig etc. [18] Item ^ darnach an dem mittichen * zwüschen achten und newn oren da zaiget man das heiligtung auf dem turn zu Ach, vier stuck 5: von erst unser lieben frawen hembde, das si anhett, da si Jesum gepar; darnach ein schwarz und ein grabs wullein tuech, da Jesus aingewickelt ward, da er geporn ward; darnach das tuech, das sanctus Johannes baptista auf enthaubt ist worden, darin noch sein pluet sichtiklich ist; darnach ein grab leinein tuech, das Christus umb sein scham hett, da er an dem heiligen kräwz hieng etc. a) M hat kein Alinen, b) desgleichen. Stelle mit dem falschen Datum Fr. sant Vites tag [Juni 15]; vgl. Chmel vr. 618 und 619). Der zweiten Urkunde ist die besondere Bestimmung ein- gefügt, daf die Belehmung zu gesamter Hand auch bei Erbteilungen in Kraft bleiben solle; der betreffende Passus ist bei Chmel mr. 619 ab- gedruckt. ! Windecke cap. 881 (a. a. O. S. 471) lift die Belehnung des Herzogs von Jülich und Berg schon am Nachmittag des 18. Juni erfolgen, jeden- falls irrtümlich, denn die Belehnungsurkunde ist aus Ach Di. n.. Vits tag [Juni 19] anno etc. 42 datiert (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. T08 cop. chart. coaeva; München Geh. Staats-A. Kasten blau 1/14 fol. 384-39b cop. chart. coaeva ; vgl. Chmel nr. 624). Im Reichsregistraturbuch ist donstag für dinstag verschrieben; infolgedessen ist die Urkunde bei Chmel unter. Juni 21 erwähnt. ? Nach Windeckes Bericht (a. a. O. S. 471) er- folgten außer den oben genannten noch folgende Lehenserteilungen: am 19. Juni nachmittags an den Herzog [Arnold] von Geldern, am 20. Juni vormittags an den durch einen seiner Räte ver- Krónung zu Aachen am 17. Juni 1442. 16 [16] Item uf mitwuchen noch der krönung zwuschend 8 und 9 ließ man:zü Oche das heltüm sechen, nemlichen: unser frowen hemlin; Joseps hossen, swarz brunrot wul- lentüch; das tüch, do sant Johans Baptist so sin hübt wart enpfangen; das tüch, das Cristus am erütz vor siner schaff hatte ". 26 tretenen Herzog [Philipp] von Burgund, nach- 30 mittags an den Bischof [Johann] von Lüttich. Die Reichsregistraturbiicher N und O enthalten jedoch keine entsprechenden Lehensurkunden. So- weit es sich um den Bischof von Lüttich handelt, sind Windeckes Angaben sicher umrichtig. Der 36 Bischof empfing seine Lehen erst in Kiln am 24. Juni (vgl. S. 185 Anm. 1). Auffallenderweise lift auch der Frankfurter Bericht bei Janssen 2, 48 die Belehnung des Bischofs in Aachen er- folgen. Vielleicht darf man daraus folgern, daß 40 Windeckes Gewährsmann zur Frankfurter Gesandt- schaft gehörte, * Vgl. nr. 105. * Windecke cap. 381 (a. a. O. S. 471) làft die Feierlichkeit irrtümlich am Donnerstag [Juni 21] 45 stattfinden. 5 Vgl. nr. 108 art. 6, auch Bock, Pfalzkapelle I, 1 S. 132-142 umd Kleinodien, Anhang S. 40 bis 41. $ In der Baseler Vorlage werden weiterhin noch 50 . andere Reliquien aufgezählt, die am 21. Juni ge- zeigt wurden.
Strana 203
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 203 110. Walter von Schwarzenberg der Altere an Frankfurt: meldet den Einzug des Königs und der Fürsten in Aachen am 15. und 16. Juni; hört, daß der König bald nach Frankfurt zurückkehren werde; berichtet von einem Mord und Auflauf in Aachen. 1442 Juni 16 [Aachen]. 1442 Juni 16 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4003, 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unter der Adresse steht der gleichzeitige Frankfurter Vermerk Walthern von Aiche. Gedruckt bei Janssen 2, 47 nr. 70 aus unserer Vorlage. Minnen welighin dinst zûvor. ersamen hern unde guden fründe. [1] weißet, 10 daz ich von gnaden gotdiz welle ben herre komme gen Ache met ezlichin der friunde von steden 1. unde alza ist unßer gnediger herre der konnig ingereden uf den fritag Juni 15 Vite et Modeste mit grußer herlichkeid, dezglichin imand wolle gedenken mag, min herre von Collen, mine herre von Mencze, von Trieer, herzauge Lüdiwig, der herzauge von Sassen, der besûf von Lutdich, der herzauge von Berge, alle mit gar grußer kostlichkeid, 15 unde uf den samsdag darnach der margrave von Brandenburg. unde ist gar gruß Juns 16 meinge dez fulkez. ich ben gewest bi mime hern von Kollen unde bi dem kammer- meister unde weiz nit anderz von iderman, alz ich nach horren, daz unßer herre der konig sich balde wirt fügen widir“ zû uch. hernach megit ir uch richten mit wine unde anderz. [2] item iz haid sich eine zweiûnge? gescheen unde gemacht in dem 20 waßer, alz man drenken sûlde, unde einer ist libeloz worden. unde darumbe wart gar eine gruße beweende in der stad in allir furste hobe, unde di ganze stad unde di burger- meister unde di gemeid zug zû unßerm hern dem konige. dach za wart iz von gnaden gotdiz balde gestelit. [3] ich horre nach nit anderz, waz sache komment vor unßer hern den b konnig, daz man di sere bescheidit widir bi uch zu Francfurd. ich wiß uch 25 sonderlichiz nit zů schriben. datum sabato post Viti etc. anno 42 jor. [in verso] Den ersamen und wißen den burgermeistern scheffin unde rade zû Franc- furd, minen lieben hern unde gudden frunden. Walther von Swarczinberg der alde. 1442 Juní 16 30 111. Aufzeichnungen des Nürnberger Rats über die Sendung der Krönungskleinodien 11412 1u Kaiser Karls des Großen nach Aachen und ihre Verwendung bei der Krönung Juni 17] K. Friedrichs III. [1442 zu Juni 17.] 35 40 Aus Nürnberg Kreis-A. Plob H nr. 13: S. VI K. 101/2 nr. 146 (früher S. VII L. 51 nr. 13) fol. 20 a�21 a cop. chart. coaeva. Die Aufzeichnungen schließten sich den in unserer nr. 238 mitgeteillen unmittelbar an. Auf dem oberen Rande von fol. 21 a ist vom Schreiber mit Verweisungszeichen bemerkt nota. principes, qui fuerunt presentes in coro- nacione regis Aquißgrani ; das entsprechende Verweisungszeichen fehlt, ebenso die Aachener Präsenzliste. Die in unseren Varianten angeführten Korrekturen und Randzusätze rühren vom Schreiber her. Gedruckt Chroniken der Deutschen Städte 3, 376-377 aus unserer Vorlage. Benutzt von Baader, Friedrich III. Einritt in Nürnberg 1442 (Zeitschrift für Kultur- geschichte Jahrgang IV, Nürnberg 1859) S. 716-717. Item zu denselben zeiten ließ rex an unser ratesfrunde, mit namen Karln Hol- schuher und Bertholden Volkmer, die dan mit seinen gnaden, als vorgemelt ist 3, geritten waren, bringen, behulfen zu sein, daz man seinen gnaden gen Ach schicken wollte keiser 45 a) em. ; orig. wirdir. b) em.; orig. der. 1 Vgl. S. 159. Am 16. Juni. Vgl. S. 200 Anm. 2. Auf fol. 19b. Vgl. Chroniken der Deutschen Städte 3, 375 Z. 7-12. 26*
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 203 110. Walter von Schwarzenberg der Altere an Frankfurt: meldet den Einzug des Königs und der Fürsten in Aachen am 15. und 16. Juni; hört, daß der König bald nach Frankfurt zurückkehren werde; berichtet von einem Mord und Auflauf in Aachen. 1442 Juni 16 [Aachen]. 1442 Juni 16 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4003, 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unter der Adresse steht der gleichzeitige Frankfurter Vermerk Walthern von Aiche. Gedruckt bei Janssen 2, 47 nr. 70 aus unserer Vorlage. Minnen welighin dinst zûvor. ersamen hern unde guden fründe. [1] weißet, 10 daz ich von gnaden gotdiz welle ben herre komme gen Ache met ezlichin der friunde von steden 1. unde alza ist unßer gnediger herre der konnig ingereden uf den fritag Juni 15 Vite et Modeste mit grußer herlichkeid, dezglichin imand wolle gedenken mag, min herre von Collen, mine herre von Mencze, von Trieer, herzauge Lüdiwig, der herzauge von Sassen, der besûf von Lutdich, der herzauge von Berge, alle mit gar grußer kostlichkeid, 15 unde uf den samsdag darnach der margrave von Brandenburg. unde ist gar gruß Juns 16 meinge dez fulkez. ich ben gewest bi mime hern von Kollen unde bi dem kammer- meister unde weiz nit anderz von iderman, alz ich nach horren, daz unßer herre der konig sich balde wirt fügen widir“ zû uch. hernach megit ir uch richten mit wine unde anderz. [2] item iz haid sich eine zweiûnge? gescheen unde gemacht in dem 20 waßer, alz man drenken sûlde, unde einer ist libeloz worden. unde darumbe wart gar eine gruße beweende in der stad in allir furste hobe, unde di ganze stad unde di burger- meister unde di gemeid zug zû unßerm hern dem konige. dach za wart iz von gnaden gotdiz balde gestelit. [3] ich horre nach nit anderz, waz sache komment vor unßer hern den b konnig, daz man di sere bescheidit widir bi uch zu Francfurd. ich wiß uch 25 sonderlichiz nit zů schriben. datum sabato post Viti etc. anno 42 jor. [in verso] Den ersamen und wißen den burgermeistern scheffin unde rade zû Franc- furd, minen lieben hern unde gudden frunden. Walther von Swarczinberg der alde. 1442 Juní 16 30 111. Aufzeichnungen des Nürnberger Rats über die Sendung der Krönungskleinodien 11412 1u Kaiser Karls des Großen nach Aachen und ihre Verwendung bei der Krönung Juni 17] K. Friedrichs III. [1442 zu Juni 17.] 35 40 Aus Nürnberg Kreis-A. Plob H nr. 13: S. VI K. 101/2 nr. 146 (früher S. VII L. 51 nr. 13) fol. 20 a�21 a cop. chart. coaeva. Die Aufzeichnungen schließten sich den in unserer nr. 238 mitgeteillen unmittelbar an. Auf dem oberen Rande von fol. 21 a ist vom Schreiber mit Verweisungszeichen bemerkt nota. principes, qui fuerunt presentes in coro- nacione regis Aquißgrani ; das entsprechende Verweisungszeichen fehlt, ebenso die Aachener Präsenzliste. Die in unseren Varianten angeführten Korrekturen und Randzusätze rühren vom Schreiber her. Gedruckt Chroniken der Deutschen Städte 3, 376-377 aus unserer Vorlage. Benutzt von Baader, Friedrich III. Einritt in Nürnberg 1442 (Zeitschrift für Kultur- geschichte Jahrgang IV, Nürnberg 1859) S. 716-717. Item zu denselben zeiten ließ rex an unser ratesfrunde, mit namen Karln Hol- schuher und Bertholden Volkmer, die dan mit seinen gnaden, als vorgemelt ist 3, geritten waren, bringen, behulfen zu sein, daz man seinen gnaden gen Ach schicken wollte keiser 45 a) em. ; orig. wirdir. b) em.; orig. der. 1 Vgl. S. 159. Am 16. Juni. Vgl. S. 200 Anm. 2. Auf fol. 19b. Vgl. Chroniken der Deutschen Städte 3, 375 Z. 7-12. 26*
Strana 204
204 Krönung zu Aachen am 17, Juni 1442. ne Karls gotlicher gedechtnuB klennet !, die zu zirheit * eins Romischen kung ghehoren, so Juni 777er im seiner majestat sitzet, als die cron 2, dalmatica ?, die alben 4, die stolen ?, sandalia ", die schuch 7, auch daz swert?, daz cepter * und der apfel 1°, daz sein majestat darinnen gekronet mochte werden, wan er besunder andacht zu denselben clennetten hette und sein clennet, die er im bei uns zu Nuremberg hatte befolhen zu machen, so" bald nit s bereitt mochten werden. sulehs unser ratsfrunde seinen gnaden ® zu meren malen ab- slugen und sein gnaden darvon gerne geweift hetten. idoch wolt sein gnade nit abelassen und schreib dem rate darumb. er schickt auch einen brief !!, darinnen er sich ver- schreib, solliche clennet, so er die zu seiner cronung gebrauchte, dez rates frunden, die dan bei seinen gnaden waren, al8bald widderumb zu iren handen zu antwurten. als 1 sollich schrift an ein rate kamen, ließ der rate alle genanten besenden, irs rates darinnen zu pflegen. und als nu die genannten dem rate sulchs heim % satzten und der rate, a) am Rande, b) so bald ist korr. fiir noch, o) die Yorlage wiederholi sulchs. à) Vorlage wiederholt heim, * Die damals in Nürnberg befindlichen Reichs- kleinodien sind aufgezählt in der S. 174 Amm. 6 angeführten Urkunde K. Sigmunds vom 29. Sep- tember 1423. Vgl. auch Aschbach, Geschichte Kaiser Sigmunds 4, 473-479. ? In K. Sigmunds Urkunde wird sie als die crono sant Karles des kuniges mit edlen steinen und perlen bezeichnet. Sie stammt aber aus dem Ende des 11. oder dem Anfang des 12. Jahrhunderts. Vgl. Murr S. 1-16; Rómer- Büchner 2, 48-49; Bock, Kleinodien S. 8-19 und 140-143, dazu Tafel I Figur 1 und Tafel XXV Figwr 34. — Lersners Behauptung (Frankfurter Chronica 1, 106), K. Friedrich sei ‚mit der sübernen Krone gekrönt worden , entbehrt jeder Begründung. Über diese silberne Krone ver- gleiche man Bock, Pfalzkapelle I, 2 S. 11-16 und Kleinodien S. 39-46, dazu Tafel IX Fig. 11. * K. Sigmund zählt drei Dalmatiken auf: ein prawne dialmatica sand Karles mit adler; ein dial- matica sant Karles swartz mit perlen; ein weisse dialmatica mit perlen an den ermelein und unden zu ring umb. Jie zweite, die purpurne (schwarze) Dalmatik, wwrde bei der Krónung benutzt, zum ersten. Male walwscheinlich bei derjenigen Ludwigs des Baiern, die braune, zu Anfang des 14. Jahr- hunderts angefertigte vielleicht bei der Aufnahme des Königs unter die Aachener Domherren. Vgl. Murr S. 32-34; Rómer- Büchner 2,.50; Bock, Kleinodien S. 18-20, 53-55 und 155-156, dazu Tafel III Figur 5, Tafel XI Figur 14 und Tafel XXXI Figur 47. * Diese Alba ist sicher identisch mit der in Anm. 3 genannten weiflen Dalmatik. Sie wurde im Jahre 1181 angefertigt. Vgl. Murr S. 36-37; Rômer-Büchner 2, 50-51; Bock, Kleinodien S. 32 bis 35 und 147-148, dazu Tafel VII Figur 9 und Tafel XXVI Figur 38-41. 5 K. Sigmund nennt sie die lange stol, guldeia mit adler und perlen. Sie ist etwas mehr als 51/9 Meter lang und stammt wahrscheinlich aus der Mitte des 14. Jahrhunderts. Vgl. Murr S. 37 bis 38; Rómer- Büchner 2, 51; Bock, Kleinodien S. 61-63 und 156, dazu Tafel XIII Figur 17 und Tafel XXXII Figur 48. 15 ? Es sind die in K. Sigmunds Urkunde er- wähnten sand Karls sandalia. Sie stammen aus dem Ende des 12. Juhrhunderts. Vgl. Murr S. 46 bis 48; Rómer-Biichner 2, 52; Bock, Kleinodien S. 21-23 und Tafel IV Figur 6. 20 * Jedenfalls sand Karls inderschuch, die K. Sig- mund unmittelbar nach den Sandalen anführt. Sie sind nicht mehr vorhanden. Vgl. Bock, Kleinodien, Anhang S. 4. 8 In K. Sigmunds Urkunde sind. genannt. gant 25 Karles des kuniges swerte und sant Mauricii swerte. Jenes diente beim Rütterschlag (vgl. nv. 100 art. 23), dieses wurde dem König bei der Krönung voran- getragen. Beide sind gegen Ende des 12., das erste vielleicht auch erst zu Anfang des 13. Jahrhunderts 30 angefertigt. Vgl. Murr S. 21-32; Rómer-Büchner 2, 49-50; Bock, Kleinodien S. 131-139, dazu Tafeln XXIII und XXIV Figuren 32 und 33. ? Laut K. Sigmunds Urkunde waren vorhanden kunigliche sceptra zwey silberein, eines ubergult, 85 das ander slecht. Das wahrscheinlich zur Zeit K. Karls IV. angefertigte vergoldete diente als Reichsszepter. Vgl. Murr S. 16-17; Rômer-Büchner 2, 49; Bock, Kleinodien S 15-17 umd Tafel II Figuren 3 und 4. Gegenüber der bestimmten An- 40 gabe Sigmunds dürfte Bocks Vermutung, das sil- berne Szepter sei kein Szepter, sondern ein Asper- gill, nicht zu halten sein, 9 K. Sigmund. zühlt drei Apfel auf: zwey oppfol silberein ubergult und uff iglichem ein crewez; sand 45 Karls oppfel, aussen guldein, inwendig hultzein, mit einem crewcz und edlen steinen und perlen. Oben ist jedenfalls der letztere, übrigens erst aus dem Ende des 12. Jahrhunderts stammende Apfel ge- meint. Die beiden silbernen sind, nicht mehr vor- 50 handen. Vgl. Mury S. 17-21; Römer-Büchner 1, 49; Bock, Kleinodien S. 13-14 und Anhang 8. 10-11, dazu Tafel II Figur 2. * Der. Brief ist nicht mehr vorhanden; er wird nur an dieser Stelle erwühnt. 55
204 Krönung zu Aachen am 17, Juni 1442. ne Karls gotlicher gedechtnuB klennet !, die zu zirheit * eins Romischen kung ghehoren, so Juni 777er im seiner majestat sitzet, als die cron 2, dalmatica ?, die alben 4, die stolen ?, sandalia ", die schuch 7, auch daz swert?, daz cepter * und der apfel 1°, daz sein majestat darinnen gekronet mochte werden, wan er besunder andacht zu denselben clennetten hette und sein clennet, die er im bei uns zu Nuremberg hatte befolhen zu machen, so" bald nit s bereitt mochten werden. sulehs unser ratsfrunde seinen gnaden ® zu meren malen ab- slugen und sein gnaden darvon gerne geweift hetten. idoch wolt sein gnade nit abelassen und schreib dem rate darumb. er schickt auch einen brief !!, darinnen er sich ver- schreib, solliche clennet, so er die zu seiner cronung gebrauchte, dez rates frunden, die dan bei seinen gnaden waren, al8bald widderumb zu iren handen zu antwurten. als 1 sollich schrift an ein rate kamen, ließ der rate alle genanten besenden, irs rates darinnen zu pflegen. und als nu die genannten dem rate sulchs heim % satzten und der rate, a) am Rande, b) so bald ist korr. fiir noch, o) die Yorlage wiederholi sulchs. à) Vorlage wiederholt heim, * Die damals in Nürnberg befindlichen Reichs- kleinodien sind aufgezählt in der S. 174 Amm. 6 angeführten Urkunde K. Sigmunds vom 29. Sep- tember 1423. Vgl. auch Aschbach, Geschichte Kaiser Sigmunds 4, 473-479. ? In K. Sigmunds Urkunde wird sie als die crono sant Karles des kuniges mit edlen steinen und perlen bezeichnet. Sie stammt aber aus dem Ende des 11. oder dem Anfang des 12. Jahrhunderts. Vgl. Murr S. 1-16; Rómer- Büchner 2, 48-49; Bock, Kleinodien S. 8-19 und 140-143, dazu Tafel I Figur 1 und Tafel XXV Figwr 34. — Lersners Behauptung (Frankfurter Chronica 1, 106), K. Friedrich sei ‚mit der sübernen Krone gekrönt worden , entbehrt jeder Begründung. Über diese silberne Krone ver- gleiche man Bock, Pfalzkapelle I, 2 S. 11-16 und Kleinodien S. 39-46, dazu Tafel IX Fig. 11. * K. Sigmund zählt drei Dalmatiken auf: ein prawne dialmatica sand Karles mit adler; ein dial- matica sant Karles swartz mit perlen; ein weisse dialmatica mit perlen an den ermelein und unden zu ring umb. Jie zweite, die purpurne (schwarze) Dalmatik, wwrde bei der Krónung benutzt, zum ersten. Male walwscheinlich bei derjenigen Ludwigs des Baiern, die braune, zu Anfang des 14. Jahr- hunderts angefertigte vielleicht bei der Aufnahme des Königs unter die Aachener Domherren. Vgl. Murr S. 32-34; Rómer- Büchner 2,.50; Bock, Kleinodien S. 18-20, 53-55 und 155-156, dazu Tafel III Figur 5, Tafel XI Figur 14 und Tafel XXXI Figur 47. * Diese Alba ist sicher identisch mit der in Anm. 3 genannten weiflen Dalmatik. Sie wurde im Jahre 1181 angefertigt. Vgl. Murr S. 36-37; Rômer-Büchner 2, 50-51; Bock, Kleinodien S. 32 bis 35 und 147-148, dazu Tafel VII Figur 9 und Tafel XXVI Figur 38-41. 5 K. Sigmund nennt sie die lange stol, guldeia mit adler und perlen. Sie ist etwas mehr als 51/9 Meter lang und stammt wahrscheinlich aus der Mitte des 14. Jahrhunderts. Vgl. Murr S. 37 bis 38; Rómer- Büchner 2, 51; Bock, Kleinodien S. 61-63 und 156, dazu Tafel XIII Figur 17 und Tafel XXXII Figur 48. 15 ? Es sind die in K. Sigmunds Urkunde er- wähnten sand Karls sandalia. Sie stammen aus dem Ende des 12. Juhrhunderts. Vgl. Murr S. 46 bis 48; Rómer-Biichner 2, 52; Bock, Kleinodien S. 21-23 und Tafel IV Figur 6. 20 * Jedenfalls sand Karls inderschuch, die K. Sig- mund unmittelbar nach den Sandalen anführt. Sie sind nicht mehr vorhanden. Vgl. Bock, Kleinodien, Anhang S. 4. 8 In K. Sigmunds Urkunde sind. genannt. gant 25 Karles des kuniges swerte und sant Mauricii swerte. Jenes diente beim Rütterschlag (vgl. nv. 100 art. 23), dieses wurde dem König bei der Krönung voran- getragen. Beide sind gegen Ende des 12., das erste vielleicht auch erst zu Anfang des 13. Jahrhunderts 30 angefertigt. Vgl. Murr S. 21-32; Rómer-Büchner 2, 49-50; Bock, Kleinodien S. 131-139, dazu Tafeln XXIII und XXIV Figuren 32 und 33. ? Laut K. Sigmunds Urkunde waren vorhanden kunigliche sceptra zwey silberein, eines ubergult, 85 das ander slecht. Das wahrscheinlich zur Zeit K. Karls IV. angefertigte vergoldete diente als Reichsszepter. Vgl. Murr S. 16-17; Rômer-Büchner 2, 49; Bock, Kleinodien S 15-17 umd Tafel II Figuren 3 und 4. Gegenüber der bestimmten An- 40 gabe Sigmunds dürfte Bocks Vermutung, das sil- berne Szepter sei kein Szepter, sondern ein Asper- gill, nicht zu halten sein, 9 K. Sigmund. zühlt drei Apfel auf: zwey oppfol silberein ubergult und uff iglichem ein crewez; sand 45 Karls oppfel, aussen guldein, inwendig hultzein, mit einem crewcz und edlen steinen und perlen. Oben ist jedenfalls der letztere, übrigens erst aus dem Ende des 12. Jahrhunderts stammende Apfel ge- meint. Die beiden silbernen sind, nicht mehr vor- 50 handen. Vgl. Mury S. 17-21; Römer-Büchner 1, 49; Bock, Kleinodien S. 13-14 und Anhang 8. 10-11, dazu Tafel II Figur 2. * Der. Brief ist nicht mehr vorhanden; er wird nur an dieser Stelle erwühnt. 55
Strana 205
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 205 wiewol es in gar swer waß von manigerlei sorgfeldikeit wegen, die darinnen waß, doch 11442 21 darumb, daz der rex ein junger her und man in hoffnung waß, man wurde dardurch Juni 11] umb sein durchleuchtikeit verdienen, daz unser statt und den unsern zu großem notz komen solte etc., willfur man sein kungleich gnaden darinnen und schickten in großer geheim sollich klennet durch die iren mit etlichera fursten geleite gen Ache 1. doch westen die fursten, die es geleiten, nit, daz es keiser Karls klennet waren. dieselben clennet sein gnade gebrauchet zu der cronung, die geschach zu Ache am suntag nach sand Veits tag anno quo supra 2. und man ließ die obgenanten zwen unser ratesfrunde in den chor zunechst bei dem altar, dar die cronung geschach, also daz sie die clennet 10 auß iren henden darreichden und, so man die genutz hatte, widder zu iren henden namen. auch kam es darnach, als rex etlichen kurfursten und fursten ire lehen unter dem banner beleente, wal zu schulden, nemlich zu Ache und zu Collen, daz rex begerte, im zu liehen keiser Karls cronen, daz swert, daz cepter und den apfele, wan seiner gnaden clennet noch nit gevertigt waren, daz 3 unsers rates frunde im darinnen willfarten. und 15 sobald als er die zu sollichen eren genutzet hatte, gab er von stund an unsern frunden die stuck widderumb, also daz sie nie uber nacht in seiner gewalt belieben. 5 1442 Juni 17 112. Martin Nawer an Nördlingen: schreibt über die Krönung K. Friedrichs in Aachen, die bevorstehende Rückkehr des Königs, die Anwesenheit vieler städtischer Gesandten in Frankfurt, u. a. m. 1442 Juli 4 [Frankfurt]. 1442 Juli 4 20 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fase. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Füirsichtigen wissen liebend heren. mien underdenig wilig dienst siend eûir wis- hait all zit mit wilen underdenig. [1] ich lauz eüich wissen, daz unser her der küng krind ist worden zû Aich am sûntag vor sancti Hans tag mit grosser zier, alz ich eûich Juni 17 25 for geschriben von horensagen. daz ist aber ain warhait, und ist fil grosser heren und fuirsten vom Niderland und dem Oberland darbi gewessen. und ist am samstag darvor Juns 10 zû nacht ain grosser uflauf4 zů Aûch gewessen. der hett sich erhebt von zwaier fürsten knechten und west nieman, waz ez waz, wan ez waz bi nacht. doch waz ain sôlch groz leben und iederman im harnachz und mit püichsen und arenprosten und mit wegen so füir die tüir, daz sich unser her der kûng und ander fuirsten und heren e grosser nott verwegen hetten. doch wart ez erst gen dem tag gestild, do man vernam, warumb ez waz; wan ez waz umb klain sach. also krint man unsern heren den küng zů morgnůz am sûntag. also kam zů im der herzog von Perg, pischof von Luitdich, margraff Juni 17 Frijdrijch von Prandenpirg gen Aûch und fill ander heren und fill grosser kostlicher s5 frawen 5. und ist daû gar ain kostlicher grosser danz‘ gewessen, und fill lûit hart ge- schlagen und drüngen und auch dott. also ist der herzog von Sachsen und herzog von Perg und margraff Frijdrijch us der Marck zů Kollen abgeschieden wider haim. also ist unser her der kûng widerumb komen gen Mencz am mentag vor Kijlijani und ist Juli 2 geritten gen Wijsspaden. do will er paden und maint uf ain sanstag darnach zů Franck- Juli 7 40 fürt zû sin. also ist fill stett potten hie und lûgen all tag men 7, wan ir kûmpt fill zü- a) etlicher fursten am Rande. b) zu liehen desgleichen. c) die Vorlage wiederholt zu liehen. d) em.; orig. lieber. e) orig. add. sich. 1 Der Uberbringer der Kleinodien war der Rats- schreiber Johannes Marquardi. Vgl. nr. 265 artt. 1b, 45 4a und 5a. 2 Das Jahr 1442 steht auf fol. 3a. Vgl. Chro- niken der Deutschen Städte 3, 355 Z. 14-15. Man ergänze und vor daz. Vgl. nr. 110 art. 2. Vgl. S. 159 Anm. 1. Laut Windecke cap. 377 (a. a. O. S. 467) fand der Tanz schon am Abend des 15. Juni im Rat- haus statt. D. i. meen = mehr. 4 5
D. Krönungsberichte nr. 107-112. 205 wiewol es in gar swer waß von manigerlei sorgfeldikeit wegen, die darinnen waß, doch 11442 21 darumb, daz der rex ein junger her und man in hoffnung waß, man wurde dardurch Juni 11] umb sein durchleuchtikeit verdienen, daz unser statt und den unsern zu großem notz komen solte etc., willfur man sein kungleich gnaden darinnen und schickten in großer geheim sollich klennet durch die iren mit etlichera fursten geleite gen Ache 1. doch westen die fursten, die es geleiten, nit, daz es keiser Karls klennet waren. dieselben clennet sein gnade gebrauchet zu der cronung, die geschach zu Ache am suntag nach sand Veits tag anno quo supra 2. und man ließ die obgenanten zwen unser ratesfrunde in den chor zunechst bei dem altar, dar die cronung geschach, also daz sie die clennet 10 auß iren henden darreichden und, so man die genutz hatte, widder zu iren henden namen. auch kam es darnach, als rex etlichen kurfursten und fursten ire lehen unter dem banner beleente, wal zu schulden, nemlich zu Ache und zu Collen, daz rex begerte, im zu liehen keiser Karls cronen, daz swert, daz cepter und den apfele, wan seiner gnaden clennet noch nit gevertigt waren, daz 3 unsers rates frunde im darinnen willfarten. und 15 sobald als er die zu sollichen eren genutzet hatte, gab er von stund an unsern frunden die stuck widderumb, also daz sie nie uber nacht in seiner gewalt belieben. 5 1442 Juni 17 112. Martin Nawer an Nördlingen: schreibt über die Krönung K. Friedrichs in Aachen, die bevorstehende Rückkehr des Königs, die Anwesenheit vieler städtischer Gesandten in Frankfurt, u. a. m. 1442 Juli 4 [Frankfurt]. 1442 Juli 4 20 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fase. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Füirsichtigen wissen liebend heren. mien underdenig wilig dienst siend eûir wis- hait all zit mit wilen underdenig. [1] ich lauz eüich wissen, daz unser her der küng krind ist worden zû Aich am sûntag vor sancti Hans tag mit grosser zier, alz ich eûich Juni 17 25 for geschriben von horensagen. daz ist aber ain warhait, und ist fil grosser heren und fuirsten vom Niderland und dem Oberland darbi gewessen. und ist am samstag darvor Juns 10 zû nacht ain grosser uflauf4 zů Aûch gewessen. der hett sich erhebt von zwaier fürsten knechten und west nieman, waz ez waz, wan ez waz bi nacht. doch waz ain sôlch groz leben und iederman im harnachz und mit püichsen und arenprosten und mit wegen so füir die tüir, daz sich unser her der kûng und ander fuirsten und heren e grosser nott verwegen hetten. doch wart ez erst gen dem tag gestild, do man vernam, warumb ez waz; wan ez waz umb klain sach. also krint man unsern heren den küng zů morgnůz am sûntag. also kam zů im der herzog von Perg, pischof von Luitdich, margraff Juni 17 Frijdrijch von Prandenpirg gen Aûch und fill ander heren und fill grosser kostlicher s5 frawen 5. und ist daû gar ain kostlicher grosser danz‘ gewessen, und fill lûit hart ge- schlagen und drüngen und auch dott. also ist der herzog von Sachsen und herzog von Perg und margraff Frijdrijch us der Marck zů Kollen abgeschieden wider haim. also ist unser her der kûng widerumb komen gen Mencz am mentag vor Kijlijani und ist Juli 2 geritten gen Wijsspaden. do will er paden und maint uf ain sanstag darnach zů Franck- Juli 7 40 fürt zû sin. also ist fill stett potten hie und lûgen all tag men 7, wan ir kûmpt fill zü- a) etlicher fursten am Rande. b) zu liehen desgleichen. c) die Vorlage wiederholt zu liehen. d) em.; orig. lieber. e) orig. add. sich. 1 Der Uberbringer der Kleinodien war der Rats- schreiber Johannes Marquardi. Vgl. nr. 265 artt. 1b, 45 4a und 5a. 2 Das Jahr 1442 steht auf fol. 3a. Vgl. Chro- niken der Deutschen Städte 3, 355 Z. 14-15. Man ergänze und vor daz. Vgl. nr. 110 art. 2. Vgl. S. 159 Anm. 1. Laut Windecke cap. 377 (a. a. O. S. 467) fand der Tanz schon am Abend des 15. Juni im Rat- haus statt. D. i. meen = mehr. 4 5
Strana 206
206 E. Kosten nr. 113. 1442 Julí 4 1442 Julí 4 samen. wissend, lieben heren, der grôst ungelimpf, den man den stetten füirhept, daz ist von Ulrich von Westerstetten wegen und von Chüncz von Pebenburgz wegen. waz mir merz begegünd, will ich eûich laûn wissen. [In art. 2 klagt Nawer darüber, daß sein Sohn 1000 Gulden Lösegeld zahlen solle; er bittet die Adressaten, sich seines Sohnes anzunehmen.] geben am mitwochen for Kijlijani ano € 42. [in verso] Den ersamen und wissen den bûrgermaister und raût zû Nordlingen, mien lieben heren. Martin Nawer. E. Kosten nr. 113. 1442 113. Ausgaben Frankfurts aus Anlaß der Krönung K. Friedrichs in Aachen. 1442 10 Juni 29 Juni 23 und 29 [Frankfurt]. und 29 Aus Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1442 not. chart. coaevae, und zwar art. 1 auf fol 42a unter der Rubrik Einzelinge ußgeben in der ersten rechenunge 1, art. 2 auf fol. 61b unter der Rubrik Ußgeben zu zerunge in der ersten rechenunge. Gedruckt (nur art. 1) bei Janssen 2, 51 aus unserer Vorlage. 15 Juni 29 [1] In vigilia nativitatis Johannis: item 2 gulden han wir von geheiß des rads geschankt Hansen von Tirna, unsers herren des kongs boden und diener, als der zuerste botschaft und unsers herren des konges brief2 brachte, daz sine gnade zu Aiche ge- kronet was. [2] In die sanctorum Petri et Pauli: item 6 gulden 10 sh. hat verzeret Jo-20 hannes 3 schriber selbander gen Colne, dem herzogen von Sassen zu brengen 1500 gulden, als sin bruder herzoge Wilhelm im hergesant und er vor gebeden hatte, im die forter gen Colne zu schicken. — item 30 gulden hat verzeret Walther Swarczenberg der alde selbdritte 24 tage zu schiffe und wagen gen Aiche mit unserm herren dem konge zu siner kronunge als mit andern steden. — item 6 gulden im dieselbe zit fur sine muwe 25 und versumenis, als er dieselbe zit von des rades wegen ußgewest ist. — item 12 sh. Hans Sure zu Mencze verzeret zu warten, wan unser herre der konig zu Mencze uf- breche 4, als er wider von Aiche qwam. Juni 28 a) sic. 1 Das erste Quartal des Frankfurter Rechnungs- jahres 1442/1443 begann Sa. post Walpurgis [Mai 5], das zweite Sa. post Laurencii [Aug. 11], das dritte Sa. ante Katherine [Nov. 24], das vierte Sa. post Mathie [1443 März 2]. nr. 106. Johannes Bechtenhenne. * Der Aufbruch erfolgte am 4. Juli. Vgl. See- müller S. 643. 80 Druck von Friedrich Andreas Perthes Aktiengesellschaft Goths.
206 E. Kosten nr. 113. 1442 Julí 4 1442 Julí 4 samen. wissend, lieben heren, der grôst ungelimpf, den man den stetten füirhept, daz ist von Ulrich von Westerstetten wegen und von Chüncz von Pebenburgz wegen. waz mir merz begegünd, will ich eûich laûn wissen. [In art. 2 klagt Nawer darüber, daß sein Sohn 1000 Gulden Lösegeld zahlen solle; er bittet die Adressaten, sich seines Sohnes anzunehmen.] geben am mitwochen for Kijlijani ano € 42. [in verso] Den ersamen und wissen den bûrgermaister und raût zû Nordlingen, mien lieben heren. Martin Nawer. E. Kosten nr. 113. 1442 113. Ausgaben Frankfurts aus Anlaß der Krönung K. Friedrichs in Aachen. 1442 10 Juni 29 Juni 23 und 29 [Frankfurt]. und 29 Aus Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1442 not. chart. coaevae, und zwar art. 1 auf fol 42a unter der Rubrik Einzelinge ußgeben in der ersten rechenunge 1, art. 2 auf fol. 61b unter der Rubrik Ußgeben zu zerunge in der ersten rechenunge. Gedruckt (nur art. 1) bei Janssen 2, 51 aus unserer Vorlage. 15 Juni 29 [1] In vigilia nativitatis Johannis: item 2 gulden han wir von geheiß des rads geschankt Hansen von Tirna, unsers herren des kongs boden und diener, als der zuerste botschaft und unsers herren des konges brief2 brachte, daz sine gnade zu Aiche ge- kronet was. [2] In die sanctorum Petri et Pauli: item 6 gulden 10 sh. hat verzeret Jo-20 hannes 3 schriber selbander gen Colne, dem herzogen von Sassen zu brengen 1500 gulden, als sin bruder herzoge Wilhelm im hergesant und er vor gebeden hatte, im die forter gen Colne zu schicken. — item 30 gulden hat verzeret Walther Swarczenberg der alde selbdritte 24 tage zu schiffe und wagen gen Aiche mit unserm herren dem konge zu siner kronunge als mit andern steden. — item 6 gulden im dieselbe zit fur sine muwe 25 und versumenis, als er dieselbe zit von des rades wegen ußgewest ist. — item 12 sh. Hans Sure zu Mencze verzeret zu warten, wan unser herre der konig zu Mencze uf- breche 4, als er wider von Aiche qwam. Juni 28 a) sic. 1 Das erste Quartal des Frankfurter Rechnungs- jahres 1442/1443 begann Sa. post Walpurgis [Mai 5], das zweite Sa. post Laurencii [Aug. 11], das dritte Sa. ante Katherine [Nov. 24], das vierte Sa. post Mathie [1443 März 2]. nr. 106. Johannes Bechtenhenne. * Der Aufbruch erfolgte am 4. Juli. Vgl. See- müller S. 643. 80 Druck von Friedrich Andreas Perthes Aktiengesellschaft Goths.
Strana 207
Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Schon am 21. Juni 1 verließ der König Aachen und begab sich über Jülich nach Köln 2. Hier weilte er vom 22. bis zum 27. Am 28. setzte er die Reise zu Schiff zu- 5 nächst bis Bonn fort. Am 29. war er in Andernach, am 30. in Boppard und am 1. Juli in Bingen. Am 2. kam er in Mainz an, blieb dort bis zum 4. und siedelte dann nach Wiesbaden über. Von hier kehrte er am 7. nach Frankfurt zurück, um den Reichstag am 8. Juli, dem zu Anfang Juni festgesetzten Termin zu eröffnen. Im Anschluß an unsere Ausführungen in der Einleitung zur vorhergehenden Haupt- 10 abteilung über die Verhandlungen des Königs mit kurfürstlichen Gesandten im Januar, die Entwicklung der Verhältnisse in den Habsburgischen Erblanden und die durch sie bedingte Verschiebung der Fahrt des Königs nach Oberdeutschland bis zur Mitte des April bringen wir hier zunächst in lit. A die Einladungen zum Reichstag, und zwar sowohl die im Januar und Februar von Graz und Salzburg aus ergangenen, auf den 15. April lautenden, wie auch die späteren, am 4. und 5. Juni nach der Ankunft des Königs in Frankfurt und vor der Fortsetzung der Krönungsfahrt ausgefertigten, in denen der Beginn der Reichstagsverhandlungen auf den 8. Juli anberaumt wurde. Ihnen folgen in lit. B die Akten der Vorverhandlungen einerseits der Kurfürsten mit Papst Eugen IV. im März und April (lit. a), anderseits des Baseler Konzils und verschiedener Reichs- 20 stände über Kirchenfrage und innere Angelegenheiten des Reichs vom März bis zum Mai (litt. b und c), dann in lit. C die Anordnungen und sonstigen Maßnahmen des Frank- furter Rats für den Empfang des Königs, die Unterbringung und Verpflegung des Ge- folges und die Wahrung der Ruhe und Sicherheit in der Stadt. Daran schließen sich in den litt. D und E auf Geleitsfragen bezügliche Aktenstücke und einige Gesandtschafts- 25 instruktionen. Die dann folgenden litt. F und G bergen das auf die Frage der Teil- nahme des Königs am Reichstag und seine Fahrt durch Oberdeutschland nach Frank- furt, auch die Beschickung des Tages durch die Reichsstände, besonders die Städte, betreffende Material, und zwar die erstere briefliche Anfragen und Antworten aus fürst- lichen und städtischen Kreisen, die andere die vier teils vom Frankfurter Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner, teils von anderer Seite zu verschiedenen Zeiten angefertigten Präsenz- listen. Beiden Abteilungen können an geeigneten Stellen die in lit. K mitgeteilten, auch Frankfurts Ausgaben enthaltenden Auszüge aus städtischen Rechnungsbüchern zur Er- weiterung der in ihnen gegebenen Aufschlüsse über dem Reichstag vorangehende Zu- 15 30 1 Uber das Itinerar des Königs vergleiche man 85 Seemüller S. 639-643. Bei der Ankunft in Köln begrüßste ihn im Namen der Universität Magister Johann von Mecheln mit einer Ansprache über Hohelied Salo- monis 4, 16: „veni auster [= Austria!], perfla 40 ortum meum". (Bonn Univ.-Bibl. ms. 739 fol. 143a-146b cop. chart. saec. 15.) Uber seinen Aufenthalt in Köln vergleiche man Chroniken der Deutschen Städte 12, 364-368. 13, 184. 14, CLXXXII-CLXXXIII; auch Mering, Geschichte der Burgen in den Rheinlanden 10, 123-131, und Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 165. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 27
Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Schon am 21. Juni 1 verließ der König Aachen und begab sich über Jülich nach Köln 2. Hier weilte er vom 22. bis zum 27. Am 28. setzte er die Reise zu Schiff zu- 5 nächst bis Bonn fort. Am 29. war er in Andernach, am 30. in Boppard und am 1. Juli in Bingen. Am 2. kam er in Mainz an, blieb dort bis zum 4. und siedelte dann nach Wiesbaden über. Von hier kehrte er am 7. nach Frankfurt zurück, um den Reichstag am 8. Juli, dem zu Anfang Juni festgesetzten Termin zu eröffnen. Im Anschluß an unsere Ausführungen in der Einleitung zur vorhergehenden Haupt- 10 abteilung über die Verhandlungen des Königs mit kurfürstlichen Gesandten im Januar, die Entwicklung der Verhältnisse in den Habsburgischen Erblanden und die durch sie bedingte Verschiebung der Fahrt des Königs nach Oberdeutschland bis zur Mitte des April bringen wir hier zunächst in lit. A die Einladungen zum Reichstag, und zwar sowohl die im Januar und Februar von Graz und Salzburg aus ergangenen, auf den 15. April lautenden, wie auch die späteren, am 4. und 5. Juni nach der Ankunft des Königs in Frankfurt und vor der Fortsetzung der Krönungsfahrt ausgefertigten, in denen der Beginn der Reichstagsverhandlungen auf den 8. Juli anberaumt wurde. Ihnen folgen in lit. B die Akten der Vorverhandlungen einerseits der Kurfürsten mit Papst Eugen IV. im März und April (lit. a), anderseits des Baseler Konzils und verschiedener Reichs- 20 stände über Kirchenfrage und innere Angelegenheiten des Reichs vom März bis zum Mai (litt. b und c), dann in lit. C die Anordnungen und sonstigen Maßnahmen des Frank- furter Rats für den Empfang des Königs, die Unterbringung und Verpflegung des Ge- folges und die Wahrung der Ruhe und Sicherheit in der Stadt. Daran schließen sich in den litt. D und E auf Geleitsfragen bezügliche Aktenstücke und einige Gesandtschafts- 25 instruktionen. Die dann folgenden litt. F und G bergen das auf die Frage der Teil- nahme des Königs am Reichstag und seine Fahrt durch Oberdeutschland nach Frank- furt, auch die Beschickung des Tages durch die Reichsstände, besonders die Städte, betreffende Material, und zwar die erstere briefliche Anfragen und Antworten aus fürst- lichen und städtischen Kreisen, die andere die vier teils vom Frankfurter Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner, teils von anderer Seite zu verschiedenen Zeiten angefertigten Präsenz- listen. Beiden Abteilungen können an geeigneten Stellen die in lit. K mitgeteilten, auch Frankfurts Ausgaben enthaltenden Auszüge aus städtischen Rechnungsbüchern zur Er- weiterung der in ihnen gegebenen Aufschlüsse über dem Reichstag vorangehende Zu- 15 30 1 Uber das Itinerar des Königs vergleiche man 85 Seemüller S. 639-643. Bei der Ankunft in Köln begrüßste ihn im Namen der Universität Magister Johann von Mecheln mit einer Ansprache über Hohelied Salo- monis 4, 16: „veni auster [= Austria!], perfla 40 ortum meum". (Bonn Univ.-Bibl. ms. 739 fol. 143a-146b cop. chart. saec. 15.) Uber seinen Aufenthalt in Köln vergleiche man Chroniken der Deutschen Städte 12, 364-368. 13, 184. 14, CLXXXII-CLXXXIII; auch Mering, Geschichte der Burgen in den Rheinlanden 10, 123-131, und Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 165. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 27
Strana 208
208 sammenkünfte und über die Besucher des Tages leicht ein- und angefügt werden. Den Mittelpunkt der Sammlung bilden natürlich die während der Tagung entstandenen, in den drei Unterabteilungen der lit. H vereinigten Entwürfe, Gutachten, Denkschriften und Beschlüsse und einige andere dazugehörige, ebenda untergebrachte Akten. Lassen sie auch den Gang der Verhandlungen nicht in allen Einzelheiten klar hervortreten, so s geben sie doch ergiebigen Aufschluß nicht nur über die Behandlung, die den Gegen- ständen der Tagesordnung, Städtebund (lit. a), Gerichtsreform und Landfrieden (lit. b) und Kirchenfrage (lit. c) widerfuhr, sondern auch, was ja schließlich das wichtigste ist, über das Ergebnis des Reichstags. Sie werden ergänst und erläutert durch zum Teil sehr inhaltreiche und besonders für die Beantwortung von Datierungsfragen wertvolle 10 Briefe, Berichte und Aufzeichnungen (lit. J), in beschränktem Umfang auch durch die im Anhang (lit. M) zusammengestellten Akten der vom König und der königlichen Kammer getroffenen Maßnahmen zur Einziehung der Krönungssteuer von den Juden im Reich und der Abhebung des in den Gebieten des Deutschen Ordens gesammelten Ablaß- geldes. Eine Folge der Beschlüsse waren die von Ende August bis in den Dezember 15 dauernden Verhandlungen der Städte über den Abschluß eines Städtebundes und die des Königs und der Kurfürsten mit Papst Eugen und dem Baseler Konzil über die Be- rufung eines neuen allgemeinen Konzils. Die Akten jener teilen wir hier in lit. L mit, die der andern werden wir im nächsten Bande an der Spitze derjenigen des Nürnberger Reichstags vom 2. Februar 1443 bringen, auf dem die aus Florenz und Basel zurück-2d gekehrten königlichen und kurfürstlichen Gesandten gemäß jenen Beschlüssen Bericht über das Ergebnis ihrer Sendung erstatteten. Welch beträchtlichen Zuwachs das vorhandene Material zur Geschichte des Reichs- tags erfährt, erhellt aus der Tatsache, daßt von den 211 mitgeteilten Aktenstücken (nrr. 114�320 mit nrr. 161a, 217", 260“ und 282a) nicht weniger als 124, also fast drei 25 Fünftel noch unbekannt sind. Von den übrigen 87 waren bisher 56 gans oder teilweise gedruckt, 31 teils in Regesten-, teils in anderer Form bekannt. Für 79 können wir den Text auf Grund der Originale herstellen. Die Hauptmasse des Mitgeteilten, 142 Stücke, also zwei Drittel, stammen aus städtischen Archiven, in erster Linie natürlich aus dem der Tagungsstadt Frankfurt so (60), dann aus den Archiven von Straßburg und Mühlhausen (je 15), Nürnberg (14), Nördlingen (13), Regensburg (5), Köln und Erfurt (je 4), Halberstadt (3), Augsburg, Sankt Gallen und Kolmar (je 2), Lübeck, Bern und Hagenau (je 1). Das kaiserliche Archiv hat nur 6, das päpstliche gar nur 1 Stück beigesteuert. Dafür sind die Archive geistlicher und weltlicher Fürsten und Herren um so reicher vertreten, nämlich Baiern s5 mit 11, Kursachsen mit 10, Konrad von Weinsberg und der Deutsche Orden mit je 3, Kurköln mit 2 und Kurmainz, Kurtrier und Burgund mit je einem Stück. Ihnen kann man auch die aus der Englischen Kanzlei stammenden, aber in einer Bibliothek auf- bewahrten nrr. 154 und 155 hinzurechnen. Endlich sind 3 Stück Universitätsarchiven entlehnt. Die verbleibenden 25 Stück, also weniger als der achte Teil des Gesamtmaterials, 4o stammen aus Bibliotheken, und zwar 20 aus deutschen (Wien, München und Basel), der Rest aus fremden (Paris, Rom und Mailand). Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. A. Einladungen nr. 114-119. Die seit K. Friedrichs Regierungsantritt zur Regel gewordene Doppelform der Ein- ladungen wurde auch diesmal beibehalten. Dementsprechend waren die den Fürsten zu- 45 gesandten Schreiben wiederum ausführlicher als die für die Städte bestimmten. Während diesen nur Zweck und Zeitpunkt des Reichstags mitgeteilt wurden, wurde jenen auch noch das Bedauern des Königs über sein Fernbleiben von den Mainzer und Frankfurter
208 sammenkünfte und über die Besucher des Tages leicht ein- und angefügt werden. Den Mittelpunkt der Sammlung bilden natürlich die während der Tagung entstandenen, in den drei Unterabteilungen der lit. H vereinigten Entwürfe, Gutachten, Denkschriften und Beschlüsse und einige andere dazugehörige, ebenda untergebrachte Akten. Lassen sie auch den Gang der Verhandlungen nicht in allen Einzelheiten klar hervortreten, so s geben sie doch ergiebigen Aufschluß nicht nur über die Behandlung, die den Gegen- ständen der Tagesordnung, Städtebund (lit. a), Gerichtsreform und Landfrieden (lit. b) und Kirchenfrage (lit. c) widerfuhr, sondern auch, was ja schließlich das wichtigste ist, über das Ergebnis des Reichstags. Sie werden ergänst und erläutert durch zum Teil sehr inhaltreiche und besonders für die Beantwortung von Datierungsfragen wertvolle 10 Briefe, Berichte und Aufzeichnungen (lit. J), in beschränktem Umfang auch durch die im Anhang (lit. M) zusammengestellten Akten der vom König und der königlichen Kammer getroffenen Maßnahmen zur Einziehung der Krönungssteuer von den Juden im Reich und der Abhebung des in den Gebieten des Deutschen Ordens gesammelten Ablaß- geldes. Eine Folge der Beschlüsse waren die von Ende August bis in den Dezember 15 dauernden Verhandlungen der Städte über den Abschluß eines Städtebundes und die des Königs und der Kurfürsten mit Papst Eugen und dem Baseler Konzil über die Be- rufung eines neuen allgemeinen Konzils. Die Akten jener teilen wir hier in lit. L mit, die der andern werden wir im nächsten Bande an der Spitze derjenigen des Nürnberger Reichstags vom 2. Februar 1443 bringen, auf dem die aus Florenz und Basel zurück-2d gekehrten königlichen und kurfürstlichen Gesandten gemäß jenen Beschlüssen Bericht über das Ergebnis ihrer Sendung erstatteten. Welch beträchtlichen Zuwachs das vorhandene Material zur Geschichte des Reichs- tags erfährt, erhellt aus der Tatsache, daßt von den 211 mitgeteilten Aktenstücken (nrr. 114�320 mit nrr. 161a, 217", 260“ und 282a) nicht weniger als 124, also fast drei 25 Fünftel noch unbekannt sind. Von den übrigen 87 waren bisher 56 gans oder teilweise gedruckt, 31 teils in Regesten-, teils in anderer Form bekannt. Für 79 können wir den Text auf Grund der Originale herstellen. Die Hauptmasse des Mitgeteilten, 142 Stücke, also zwei Drittel, stammen aus städtischen Archiven, in erster Linie natürlich aus dem der Tagungsstadt Frankfurt so (60), dann aus den Archiven von Straßburg und Mühlhausen (je 15), Nürnberg (14), Nördlingen (13), Regensburg (5), Köln und Erfurt (je 4), Halberstadt (3), Augsburg, Sankt Gallen und Kolmar (je 2), Lübeck, Bern und Hagenau (je 1). Das kaiserliche Archiv hat nur 6, das päpstliche gar nur 1 Stück beigesteuert. Dafür sind die Archive geistlicher und weltlicher Fürsten und Herren um so reicher vertreten, nämlich Baiern s5 mit 11, Kursachsen mit 10, Konrad von Weinsberg und der Deutsche Orden mit je 3, Kurköln mit 2 und Kurmainz, Kurtrier und Burgund mit je einem Stück. Ihnen kann man auch die aus der Englischen Kanzlei stammenden, aber in einer Bibliothek auf- bewahrten nrr. 154 und 155 hinzurechnen. Endlich sind 3 Stück Universitätsarchiven entlehnt. Die verbleibenden 25 Stück, also weniger als der achte Teil des Gesamtmaterials, 4o stammen aus Bibliotheken, und zwar 20 aus deutschen (Wien, München und Basel), der Rest aus fremden (Paris, Rom und Mailand). Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. A. Einladungen nr. 114-119. Die seit K. Friedrichs Regierungsantritt zur Regel gewordene Doppelform der Ein- ladungen wurde auch diesmal beibehalten. Dementsprechend waren die den Fürsten zu- 45 gesandten Schreiben wiederum ausführlicher als die für die Städte bestimmten. Während diesen nur Zweck und Zeitpunkt des Reichstags mitgeteilt wurden, wurde jenen auch noch das Bedauern des Königs über sein Fernbleiben von den Mainzer und Frankfurter
Strana 209
Einleitung. 209 Tagen und über die Ergebnislosigkeit der dort gepflogenen Verhandlungen zum Ausdruck gebracht und dann seltsamerweise trotz der naheliegenden Gefahr ungünstiger Rück- wirkung auf die Beteiligung am Tage die Möglichkeit des Nichterscheinens des Königs und seiner Vertretung durch Bevollmächtigte angedeutet. Ob diese Abweichung vom früheren Brauch der Absicht entsprang, die seit langem vorhandene Scheidung der Reichstagsmitglieder in fürstliche und städtische Gruppen noch stärker zu betonen, oder ob sie mit einer gewissen Geringschätzung des städtischen Elements durch den König zusammenhing, mag dahingestellt bleiben. Bei einer Untersuchung dieser Frage wird man aber wohl darauf achten müssen, daß der König sowohl wie seine 10 Ratgeber Neigung zeigten, den Anteil der städtischen Gesandten an den Reichstags- verhandlungen einzuschränken, namentlich ihre Mitwirkung bei kirchenpolitischen Er- örterungen tunlichst auszuschalten, vielleicht weil die letzteren allmählich den engern Rahmen der Reichsangelegenheiten überschritten und mehr und mehr internationalen Charakter angenommen hatten. Abgeschen von der Einladung an Herzog Albrecht von Baiern (nr. 114), die schon in Graz am 28. Januar 1442, also unmittelbar nach der Reuner Zusammenkunft des Königs mit kurfürstlichen Gesandten 1, ausgefertigt wurde, sind alle Schreiben aus Salz- burg vom 27. Februar 1442 datiert. Im Wortlaut war bisher nur das an Speier be- kannt, dem Inhalt nach auch das an den Herzog von Geldern und das an Frankfurt, die 20 beiden erstgenannten aber unter den falschen Daten des 25. Februar und 2. März, die ihren Ursprung wohl einem auch sonst oft vorkommenden Lesefehler (fritag statt eritag) verdanken. Zu ihnen treten jetst einerseits das eben erwähnte Schreiben an Herzog Albrecht und das gleichlautende an Herzog Heinrich von Baiern (nr. 115), anderseits die an Straßburg und Basel (nr. 117), alle vier, wie auch das aus leicht erkennbarem 25 Grunde etwas geänderte an Frankfurt (nr. 116), im Original. Andere, in den Akten erwähnte2 Schreiben, so die an Markgraf Jakob von Baden, Köln, den Schwäbischen Städtebund (zu Handen Ulms) und die oberen Seestädte (wahrscheinlich zu Konstanz Handen), sind verloren gegangen. Ebenso fehlen die Briefe3 an Grafen und Herren, auf die der König in den Einladungen an die Städte hinweist. 15 Die Aufnahme der Ausschreiben durch die Reichsstände entsprach nicht den Erwar- tungen des Königs. Als er am 27. Mai, also sechs Wochen nach dem angekündigten Termin, in Frankfurt ankam, fand er dort nur einen Bruchteil der Geladenen vor. Namentlich städtische Gesandtschaften fehlten 4. Infolgedessen entschloß er sich, wie schon an anderer Stelle erwähnt wurde 5, den Beginn der Verhandlungen bis zum 8. Juli zu verschieben s5 und die Zwischenzeit zur Ausführung der Krönungsreise nach Aachen zu benützen. Der eben genannte neue Termin wurde den Ständen am 4. Juni verkündet, und zwar mit der ernstlichen Mahnung, bis dahin entweder selbst nach Frankfurt zu kommen oder Vertreter zu schicken. Wie weit der Kreis reichte, dem diese Schreiben zugingen, ist nicht mehr festzu- 40 stellen. Vorzugsweise scheinen es aber die Städte gewesen zu sein, die mit ihnen bedacht wurden, und zwar sowohl die säumigen wie die in Frankfurt schon vertretenen. Der Text war bisher nur zum kleineren Teile aus einem inzwischen verloren ge- gangenen, an Speier adressierten Exemplare bekannt. Wir können ihn jetzt in nr. 118 auf Grund eines Straßburger Originals vollständig mitteilen. Außerdem legen wir in Mai 1440 (RTA. 15 nr. 173), denselben Wort- laut wie die den Städten zugesandten gehabt haben. 4 Vgl. die in nr. 200 mitgeteilte Präsenzliste. 5 Vgl. S. 157. 45 1 Vgl. S. 152. Vgl. nrr. 150, 163, 166 und 196. Daß auch der Hochmeister eine Einladung erhielt, läßt sich aus nr. 152 folgern. s Diese Briefe werden, ähnlich denjenigen vom 30 27*
Einleitung. 209 Tagen und über die Ergebnislosigkeit der dort gepflogenen Verhandlungen zum Ausdruck gebracht und dann seltsamerweise trotz der naheliegenden Gefahr ungünstiger Rück- wirkung auf die Beteiligung am Tage die Möglichkeit des Nichterscheinens des Königs und seiner Vertretung durch Bevollmächtigte angedeutet. Ob diese Abweichung vom früheren Brauch der Absicht entsprang, die seit langem vorhandene Scheidung der Reichstagsmitglieder in fürstliche und städtische Gruppen noch stärker zu betonen, oder ob sie mit einer gewissen Geringschätzung des städtischen Elements durch den König zusammenhing, mag dahingestellt bleiben. Bei einer Untersuchung dieser Frage wird man aber wohl darauf achten müssen, daß der König sowohl wie seine 10 Ratgeber Neigung zeigten, den Anteil der städtischen Gesandten an den Reichstags- verhandlungen einzuschränken, namentlich ihre Mitwirkung bei kirchenpolitischen Er- örterungen tunlichst auszuschalten, vielleicht weil die letzteren allmählich den engern Rahmen der Reichsangelegenheiten überschritten und mehr und mehr internationalen Charakter angenommen hatten. Abgeschen von der Einladung an Herzog Albrecht von Baiern (nr. 114), die schon in Graz am 28. Januar 1442, also unmittelbar nach der Reuner Zusammenkunft des Königs mit kurfürstlichen Gesandten 1, ausgefertigt wurde, sind alle Schreiben aus Salz- burg vom 27. Februar 1442 datiert. Im Wortlaut war bisher nur das an Speier be- kannt, dem Inhalt nach auch das an den Herzog von Geldern und das an Frankfurt, die 20 beiden erstgenannten aber unter den falschen Daten des 25. Februar und 2. März, die ihren Ursprung wohl einem auch sonst oft vorkommenden Lesefehler (fritag statt eritag) verdanken. Zu ihnen treten jetst einerseits das eben erwähnte Schreiben an Herzog Albrecht und das gleichlautende an Herzog Heinrich von Baiern (nr. 115), anderseits die an Straßburg und Basel (nr. 117), alle vier, wie auch das aus leicht erkennbarem 25 Grunde etwas geänderte an Frankfurt (nr. 116), im Original. Andere, in den Akten erwähnte2 Schreiben, so die an Markgraf Jakob von Baden, Köln, den Schwäbischen Städtebund (zu Handen Ulms) und die oberen Seestädte (wahrscheinlich zu Konstanz Handen), sind verloren gegangen. Ebenso fehlen die Briefe3 an Grafen und Herren, auf die der König in den Einladungen an die Städte hinweist. 15 Die Aufnahme der Ausschreiben durch die Reichsstände entsprach nicht den Erwar- tungen des Königs. Als er am 27. Mai, also sechs Wochen nach dem angekündigten Termin, in Frankfurt ankam, fand er dort nur einen Bruchteil der Geladenen vor. Namentlich städtische Gesandtschaften fehlten 4. Infolgedessen entschloß er sich, wie schon an anderer Stelle erwähnt wurde 5, den Beginn der Verhandlungen bis zum 8. Juli zu verschieben s5 und die Zwischenzeit zur Ausführung der Krönungsreise nach Aachen zu benützen. Der eben genannte neue Termin wurde den Ständen am 4. Juni verkündet, und zwar mit der ernstlichen Mahnung, bis dahin entweder selbst nach Frankfurt zu kommen oder Vertreter zu schicken. Wie weit der Kreis reichte, dem diese Schreiben zugingen, ist nicht mehr festzu- 40 stellen. Vorzugsweise scheinen es aber die Städte gewesen zu sein, die mit ihnen bedacht wurden, und zwar sowohl die säumigen wie die in Frankfurt schon vertretenen. Der Text war bisher nur zum kleineren Teile aus einem inzwischen verloren ge- gangenen, an Speier adressierten Exemplare bekannt. Wir können ihn jetzt in nr. 118 auf Grund eines Straßburger Originals vollständig mitteilen. Außerdem legen wir in Mai 1440 (RTA. 15 nr. 173), denselben Wort- laut wie die den Städten zugesandten gehabt haben. 4 Vgl. die in nr. 200 mitgeteilte Präsenzliste. 5 Vgl. S. 157. 45 1 Vgl. S. 152. Vgl. nrr. 150, 163, 166 und 196. Daß auch der Hochmeister eine Einladung erhielt, läßt sich aus nr. 152 folgern. s Diese Briefe werden, ähnlich denjenigen vom 30 27*
Strana 210
210 nr. 119 denjenigen der Vorladung des Schwäbischen Städtebundes vor das Hofgericht vor 1. Sie lautet ebenfalls auf den 8. Juli und ist uns aus einer Abschrift bekannt ge- worden, die Ulm am 24. Juni an Nördlingen schickte. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage und Gerichtswesen vom März bis zum Mai 1442 nr. 120-139. In der Zwischenzeit zwischen der Aussendung der Einladungen und der Eröffnung des Reichstags fanden verschiedene Verhandlungen und Beratungen statt, die, obwohl nicht direkt durch die Einladungen veranlaßt, doch den vom König auf die Tagesord- nung gesetzten Reichsangelegenheiten galten und somit, zumal insoweit sie sich an die Beschlüsse des letzten Reichstags anlehnten, der Vorbereitung des neuen Reichstags dienten. 10 Sie drehten sich naturgemäß in erster Linie um die Kirchenfrage, und zwar hier aus- schließlich um die Frage des Für oder Wider den Papst. Zunächst wurde von kurfürstlicher Seite Mitte Februar durch eine Gesandtschaft nach Florenz der Frankfurter Beschluß ausgeführt, die Meinung der Kurie über die kurfürstlichen Bedingungen für die Anerkennung des Papstes zu erkunden (lit. a). Etwas 15 später erörterte die Universität Wien auf Wunsch des Erzbischofs von Salzburg die Konzilsfrage und sprach sich für Festhalten am Baseler Konzil und an Papst Felix aus (lit. b nrr. 125-129). Das Konzil selbst, durch die Gerüchte von der bevorstehenden Aufhebung der Neutralität beunruhigt, versuchte im Februar, von den geistlichen Kur- fürsten Aufschlußß über die kurfürstlichen Pläne zu erlangen, und schickte dann im April 20 eine Gesandtschaft an den König nach Nürnberg, um ihm nochmals die Gründe für die Absetzung Eugens IV. auseinandersetzen und den Schutz der Autorität der Konzilien ans Herz legen zu lassen (lit. b nrr. 130-133). Ebenfalls im März und April verhandelten, von Köln dazu angeregt, die Ober- rheinischen und Süddeutschen Städtegruppen über die Frage der Berufung eines Städte-25 tages zum Zweck gemeinsamer Abwehr von Ubergriffen der Feme. Der Tag wurde An- fang Mai durch Köln nach Frankfurt für den 3. Juni ausgeschrieben, fiel also mit dem Reichstag zusammen und hat infolgedessen keine besonderen Spuren hinterlassen (lit. c nrr. 134-139). Abgeschen von den in lit. c vereinigten Briefen, deren Wortlaut hier zum ersten so Male mitgeteilt wird, ist vieles von dem, was diese Abteilung bietet, schon seit langem bekannt, gleichwohl aber bisher nur erst teilweise oder überhaupt noch nicht verwertet worden. Die im folgenden gemachten Andeutungen werden erkennen lassen, daß dem unscheinbaren Material und dem allerdings nicht großen Zuwachs, den es jetzt erfährt, für die Zwischenzeit zwischen den beiden Frankfurter Reichstagen noch mancher wert- 35 volle Aufschluß über die Entwicklung der Kirchenfrage im allgemeinen und die der kur- fürstlichen und der päpstlichen Politik im besondern abzugewinnen ist. a. Verhandlungen der Kurfürsten mit Papst Eugen IV. im März und April 1442 nr. 120-124. Zu welchem Zeitpunkt die zu Anfang Dezember des Vorjahres auf dem Frank- furter Reichstag beschlossenen vorbereitenden Schritte der Kurfürsten zur Anerkennung 40 Eugens IV. erfolgten, ist nicht überliefert. Man wird aber annehmen dürfen, daß sie nicht früher getan wurden, als bis die Zustimmung des Königs zu dem für Mitte April geplanten neuen Reichstag eingetroffen war, also etwa Mitte Februar2, so daß der kur- 1 Laut der nrr. 119 und 208 erging diese Vor- ladung auch an die mit dem Städtebunde ver- feindete Ritterschaft. 2 Diese Datierung ist teils aus dem S. 152 Ge- sagten teils aus dem Datum der in nr. 114 mit- 45 geteilten Einladung zu erschließen.
210 nr. 119 denjenigen der Vorladung des Schwäbischen Städtebundes vor das Hofgericht vor 1. Sie lautet ebenfalls auf den 8. Juli und ist uns aus einer Abschrift bekannt ge- worden, die Ulm am 24. Juni an Nördlingen schickte. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage und Gerichtswesen vom März bis zum Mai 1442 nr. 120-139. In der Zwischenzeit zwischen der Aussendung der Einladungen und der Eröffnung des Reichstags fanden verschiedene Verhandlungen und Beratungen statt, die, obwohl nicht direkt durch die Einladungen veranlaßt, doch den vom König auf die Tagesord- nung gesetzten Reichsangelegenheiten galten und somit, zumal insoweit sie sich an die Beschlüsse des letzten Reichstags anlehnten, der Vorbereitung des neuen Reichstags dienten. 10 Sie drehten sich naturgemäß in erster Linie um die Kirchenfrage, und zwar hier aus- schließlich um die Frage des Für oder Wider den Papst. Zunächst wurde von kurfürstlicher Seite Mitte Februar durch eine Gesandtschaft nach Florenz der Frankfurter Beschluß ausgeführt, die Meinung der Kurie über die kurfürstlichen Bedingungen für die Anerkennung des Papstes zu erkunden (lit. a). Etwas 15 später erörterte die Universität Wien auf Wunsch des Erzbischofs von Salzburg die Konzilsfrage und sprach sich für Festhalten am Baseler Konzil und an Papst Felix aus (lit. b nrr. 125-129). Das Konzil selbst, durch die Gerüchte von der bevorstehenden Aufhebung der Neutralität beunruhigt, versuchte im Februar, von den geistlichen Kur- fürsten Aufschlußß über die kurfürstlichen Pläne zu erlangen, und schickte dann im April 20 eine Gesandtschaft an den König nach Nürnberg, um ihm nochmals die Gründe für die Absetzung Eugens IV. auseinandersetzen und den Schutz der Autorität der Konzilien ans Herz legen zu lassen (lit. b nrr. 130-133). Ebenfalls im März und April verhandelten, von Köln dazu angeregt, die Ober- rheinischen und Süddeutschen Städtegruppen über die Frage der Berufung eines Städte-25 tages zum Zweck gemeinsamer Abwehr von Ubergriffen der Feme. Der Tag wurde An- fang Mai durch Köln nach Frankfurt für den 3. Juni ausgeschrieben, fiel also mit dem Reichstag zusammen und hat infolgedessen keine besonderen Spuren hinterlassen (lit. c nrr. 134-139). Abgeschen von den in lit. c vereinigten Briefen, deren Wortlaut hier zum ersten so Male mitgeteilt wird, ist vieles von dem, was diese Abteilung bietet, schon seit langem bekannt, gleichwohl aber bisher nur erst teilweise oder überhaupt noch nicht verwertet worden. Die im folgenden gemachten Andeutungen werden erkennen lassen, daß dem unscheinbaren Material und dem allerdings nicht großen Zuwachs, den es jetzt erfährt, für die Zwischenzeit zwischen den beiden Frankfurter Reichstagen noch mancher wert- 35 volle Aufschluß über die Entwicklung der Kirchenfrage im allgemeinen und die der kur- fürstlichen und der päpstlichen Politik im besondern abzugewinnen ist. a. Verhandlungen der Kurfürsten mit Papst Eugen IV. im März und April 1442 nr. 120-124. Zu welchem Zeitpunkt die zu Anfang Dezember des Vorjahres auf dem Frank- furter Reichstag beschlossenen vorbereitenden Schritte der Kurfürsten zur Anerkennung 40 Eugens IV. erfolgten, ist nicht überliefert. Man wird aber annehmen dürfen, daß sie nicht früher getan wurden, als bis die Zustimmung des Königs zu dem für Mitte April geplanten neuen Reichstag eingetroffen war, also etwa Mitte Februar2, so daß der kur- 1 Laut der nrr. 119 und 208 erging diese Vor- ladung auch an die mit dem Städtebunde ver- feindete Ritterschaft. 2 Diese Datierung ist teils aus dem S. 152 Ge- sagten teils aus dem Datum der in nr. 114 mit- 45 geteilten Einladung zu erschließen.
Strana 211
Einleitung. 211 fürstliche Unterhändler Gregor Heimburg Florenz ungefähr im ersten Drittel des März erreichte. Heimburg brachte zwei vermutlich in der Mainzer oder Trierer Kanzlei? aufge- setzte, in unsern nrr. 120 und 121 zum ersten Male im vollen Wortlaut mitgeteilte Ent- 5 würfe zu päpstlichen Bullen mit, die er auftragsgemäß nicht in amtlicher Form, sondern nur von sich aus, aber wohl unter Hin- oder gar Vorweis jenes geheimen Frankfurter Abkommens der fünf Kurfürsten3 dem Papst mit dem Bemerken vorlegen sollte, daßs kurfürstlicherseits ihre Ausfertigung zur Vorbedingung für seine Anerkennung gemacht werden würde. Laut der einen Bulle (nr. 120) approbierte und ratifizierte der Papst 10 die von den Kurfürsten gewünschten Verordnungen zur Abstellung der Beschwerden der Deutschen Nation, wie sie in den artt. 2-5 der Mainzer Vorschläge 4 niedergelegt worden waren, in der andern, auf dem ersten Artikel derselben Vorschläge aufgebauten und mit der Adresse des Königs und der Kurfürsten versehenen (nr. 121) rezipierte und appro- bierte er die vom Konstanzer Konzil verkündeten und vom Baseler bestätigten Dekrete 15 über die Autorität der Konzilien, gelobte auch, sobald als möglich ein ökumenisches oder allgemeines Konzil zu berufen und sich dort persönlich oder durch Legaten wegen der ihm im Baseler Konzil gemachten Vorwürfe zu rechtfertigen, und sicherte für das neue Konzil die Wiedereinführung der Abstimmung nach Nationen zu 5. Daß die Gesandtschaft sofort ein nach allen Richtungen hin befriedigendes Ergebnis 20 zeitigen könnte, war bei dem zur Genüge bekannten ablehnenden Standpunkt der Kurie in der Konzilsfrage natürlich nicht zu erwarten und wurde wohl auch von den Kur- fürsten nicht erwartet. Ihr Hauptzweck war darum offenbar der, festzustellen, ob der Papst überhaupt geneigt sei, auf der in den Bullen angedeuteten Grundlage zu ver- handeln. Und dieser Zweck wurde, wie die in nr. 122 mitgeteilten Aufzeichnungen 25 erkennen lassen, ungeachtet der den kurfürstlichen Absichten wenig günstigen Verhält- Auf diesen Termin führt auch folgende Er- wägung. Am 28. April wies der Kardinal- kämmerer Patriarch Ludwig von Aquileja den Thesaurar Bischof Angelus von Trau an, durch 30 den Kubikular Franciscus de Padua zahlen zu lassen Antonio de Mediolano magistro cursorum flo- renos auri de camera 16 sine retentione pro toti- dem per eum solutis Johanni Salvagio cursori pro residuo unius viagii per eum facti ad partes Ale- 35 manie, videlicet ad dominos Nicolaum de Cusa et Johannem de Carvajal domini nostri pape oratores; dat. Florentie die 28. mensis aprilis 1442 ind. 5 pont. etc. a. 12; Unterfertigung Hugo Foulani (Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439 bis 40 1443 fol. 152b cop. chart. coaeva). Der Kursor, der den päpstlichen Gesandten offenbar Instruk- tionen für den Frankfurter Reichstag gebracht hatte, war also am 28. April von der Reise zurück. Rechnet man auf Hin- und Rückreise und den 45 Aufenthalt am Bestimmungsort fünf Wochen, so würde er die Ausreise aus Florenz etwa im letzten Drittel des März angetreten haben. Da die In- struktionen in erster Linie den kurfürstlichen An- trägen gegolten haben werden, zwischen der Uber- 50 mittlung dieser durch Heimburg und der endgül- tigen Feststellung jener durch Papst und Kardinäle aber einige Zeit verstrichen sein wird, so kommt man auch hier auf den Anfang des März als den Zeitpunkt, zu dem man Heimburgs Ankunft in Florenz vermuten darf. 2 Der Text und Form der Entwürfe sind dem kurialen Stil so vorzüglich angepaßtt, daß man sich versucht fühlen könnte, ihren Verfasser in Erz- bischof Jakob, dem ehemaligen päpstlichen Proto- notar, zu sehen. s Vgl. S. 50. 4 Vgl. RTA. 15 nr. 339. Die vier Artikel sind übrigens in der Bulle nicht wörtlich wiederholt, sondern sowohl inhaltlich wie formal umgearbeitet, auch hier und da nach erneuter Vergleichung der ihnen zugrunde liegenden Baseler Reformdekrete und der Mainzer Akzeptation vom 26. März 1439 ausführlicher gefaßt. Es verlohnt sich nicht der Mühe, auf die mehr oder weniger phantasievollen Schlüsse einzugehen, die von älteren und neueren Forschern aus beiden Bullen auf ein gespanntes Verhältnis der Kur- fürsten zum König gezogen worden sind. Vergegen- wärtigt man sich die Ergebnisse der Mainzer und Wiener Verhandlungen, wie wir sie im 15. Bande (S. 545 ff.) und oben S. 23�26 dargelegt haben, dazu den Inhalt der Instruktionen, die der König seinen Gesandten zu den Mainzer und Frank- furter Reichstagen (RTA. 15 nr. 320 und oben nr. 64) mitgab, so ist der Sachverhalt ohne wei- teres klar.
Einleitung. 211 fürstliche Unterhändler Gregor Heimburg Florenz ungefähr im ersten Drittel des März erreichte. Heimburg brachte zwei vermutlich in der Mainzer oder Trierer Kanzlei? aufge- setzte, in unsern nrr. 120 und 121 zum ersten Male im vollen Wortlaut mitgeteilte Ent- 5 würfe zu päpstlichen Bullen mit, die er auftragsgemäß nicht in amtlicher Form, sondern nur von sich aus, aber wohl unter Hin- oder gar Vorweis jenes geheimen Frankfurter Abkommens der fünf Kurfürsten3 dem Papst mit dem Bemerken vorlegen sollte, daßs kurfürstlicherseits ihre Ausfertigung zur Vorbedingung für seine Anerkennung gemacht werden würde. Laut der einen Bulle (nr. 120) approbierte und ratifizierte der Papst 10 die von den Kurfürsten gewünschten Verordnungen zur Abstellung der Beschwerden der Deutschen Nation, wie sie in den artt. 2-5 der Mainzer Vorschläge 4 niedergelegt worden waren, in der andern, auf dem ersten Artikel derselben Vorschläge aufgebauten und mit der Adresse des Königs und der Kurfürsten versehenen (nr. 121) rezipierte und appro- bierte er die vom Konstanzer Konzil verkündeten und vom Baseler bestätigten Dekrete 15 über die Autorität der Konzilien, gelobte auch, sobald als möglich ein ökumenisches oder allgemeines Konzil zu berufen und sich dort persönlich oder durch Legaten wegen der ihm im Baseler Konzil gemachten Vorwürfe zu rechtfertigen, und sicherte für das neue Konzil die Wiedereinführung der Abstimmung nach Nationen zu 5. Daß die Gesandtschaft sofort ein nach allen Richtungen hin befriedigendes Ergebnis 20 zeitigen könnte, war bei dem zur Genüge bekannten ablehnenden Standpunkt der Kurie in der Konzilsfrage natürlich nicht zu erwarten und wurde wohl auch von den Kur- fürsten nicht erwartet. Ihr Hauptzweck war darum offenbar der, festzustellen, ob der Papst überhaupt geneigt sei, auf der in den Bullen angedeuteten Grundlage zu ver- handeln. Und dieser Zweck wurde, wie die in nr. 122 mitgeteilten Aufzeichnungen 25 erkennen lassen, ungeachtet der den kurfürstlichen Absichten wenig günstigen Verhält- Auf diesen Termin führt auch folgende Er- wägung. Am 28. April wies der Kardinal- kämmerer Patriarch Ludwig von Aquileja den Thesaurar Bischof Angelus von Trau an, durch 30 den Kubikular Franciscus de Padua zahlen zu lassen Antonio de Mediolano magistro cursorum flo- renos auri de camera 16 sine retentione pro toti- dem per eum solutis Johanni Salvagio cursori pro residuo unius viagii per eum facti ad partes Ale- 35 manie, videlicet ad dominos Nicolaum de Cusa et Johannem de Carvajal domini nostri pape oratores; dat. Florentie die 28. mensis aprilis 1442 ind. 5 pont. etc. a. 12; Unterfertigung Hugo Foulani (Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439 bis 40 1443 fol. 152b cop. chart. coaeva). Der Kursor, der den päpstlichen Gesandten offenbar Instruk- tionen für den Frankfurter Reichstag gebracht hatte, war also am 28. April von der Reise zurück. Rechnet man auf Hin- und Rückreise und den 45 Aufenthalt am Bestimmungsort fünf Wochen, so würde er die Ausreise aus Florenz etwa im letzten Drittel des März angetreten haben. Da die In- struktionen in erster Linie den kurfürstlichen An- trägen gegolten haben werden, zwischen der Uber- 50 mittlung dieser durch Heimburg und der endgül- tigen Feststellung jener durch Papst und Kardinäle aber einige Zeit verstrichen sein wird, so kommt man auch hier auf den Anfang des März als den Zeitpunkt, zu dem man Heimburgs Ankunft in Florenz vermuten darf. 2 Der Text und Form der Entwürfe sind dem kurialen Stil so vorzüglich angepaßtt, daß man sich versucht fühlen könnte, ihren Verfasser in Erz- bischof Jakob, dem ehemaligen päpstlichen Proto- notar, zu sehen. s Vgl. S. 50. 4 Vgl. RTA. 15 nr. 339. Die vier Artikel sind übrigens in der Bulle nicht wörtlich wiederholt, sondern sowohl inhaltlich wie formal umgearbeitet, auch hier und da nach erneuter Vergleichung der ihnen zugrunde liegenden Baseler Reformdekrete und der Mainzer Akzeptation vom 26. März 1439 ausführlicher gefaßt. Es verlohnt sich nicht der Mühe, auf die mehr oder weniger phantasievollen Schlüsse einzugehen, die von älteren und neueren Forschern aus beiden Bullen auf ein gespanntes Verhältnis der Kur- fürsten zum König gezogen worden sind. Vergegen- wärtigt man sich die Ergebnisse der Mainzer und Wiener Verhandlungen, wie wir sie im 15. Bande (S. 545 ff.) und oben S. 23�26 dargelegt haben, dazu den Inhalt der Instruktionen, die der König seinen Gesandten zu den Mainzer und Frank- furter Reichstagen (RTA. 15 nr. 320 und oben nr. 64) mitgab, so ist der Sachverhalt ohne wei- teres klar.
Strana 212
212 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. nisse, denen sich Heimburg bei seiner Ankunft in Florenz gegenübersah, auch tatsäch- lich erreicht. Wie schon erwähnt 1, waren die auf dem Mainzer Kongreß für den Herbst 1441 verabredeten Französisch-Deutschen Verhandlungen mit dem Papst entgegen den Wünschen König Friedrichs und trotz der Nichtbeteiligung der Kurfürsten dennoch von Frank-5 reich aufgenommen worden. Eine vom Bischof von Meaux geführte Gesandtschaft hatte sich im November nach Florenz begeben und am 16. Dezember dem Papst und den Kardinälen die Französischen Wünsche vorgetragen 2. Ohne Erfolg. Der Papst hatte nicht nur den Vorschlag, die wider ihn erhobenen Klagen vor einem dritten Konzil zu entkräften oder entkräften zu lassen, abgelehnt, sondern sich überhaupt gegen die Be-10 rufung eines neuen Konzils und namentlich gegen die an einen außerhalb Italiens ge- legenen Ort erklärt. Leicht begreiflich, daß er nach dieser glatten Absage in eine ge- wisse Verlegenheit geriet, als ihm nun Heimburg jene Bullenentwürfe vorlegte, da sich ja deren Inhalt teilweise mit den Französischen Forderungen deckte. Wies er sie ab, so mußte er mit der Abschwenkung der Kurfürsten zum Baseler Konzil und zum Gegen- 15 papst rechnen; nahm er sie aber an, so geriet er mit sich selbst in Widerspruch, und die Rückwirkung dieser widerspruchsvollen Haltung auf sein Verhältnis zu Frankreich konnte nicht ausbleiben. Einen Ausweg aus dem Dilemma bot ihm schließlich der nichtamtliche Charakter der Gesandtschaft. Ihn geschickt benutzend lehnte er die Erörterung so wichtiger kirchen-20 politischer Fragen mit dem „Privatmann" Heimburg ab, versprach aber, mit Vollmacht versehene Gesandte zum nächsten Reichstag zu schicken, um mit König und Kurfürsten verhandeln und abschließen zu lassen. In der Tat erhielten die noch in Deutschland weilenden Cusa und Carvajal Befehl, sich nach Frankfurt zu begeben. Wann beide dort ankamen, ist nicht überliefert s. 25 Heimburg hatte Florenz wohl schon verlassen, als dort ein Gesandter König Heinrichs von England, Magister Andreas Holes, und nach ihm oder vielleicht auch mit ihm ge- meinsam ein Vertreter Erzbischof Dietrichs von Köln, Magister und Notar Sebastian von Visé, erschienen, jener um dem Papst nicht näher bezeichnete, mit dem bevorstehen- den Frankfurter Reichstage zusammenhängende Angelegenheiten vorzutragen, dieser um so mit ihm kirchenpolitische Fragen zu besprechen, beide also offenbar wegen Schisma und Konzil. Ein Beglaubigungsschreiben für Holes vom 11. Februar4 und die beiden in unsern nrr. 123 und 124 mitgeteilten Briefe des Papstes und des Kardinals Albergati an Erzbischof Dietrich sind die einzigen Aktenstücke, die von diesen bisher ganz un- beachtet gebliebenen Gesandtschaften Kunde geben. Mehr als der eben genannte Zweck ist s5 ihnen nicht zu entnehmen, also nichts über Verlauf und Ergebnis der Verhandlungen. 1 Vgl. S. 42, dazu auch Beaucourt 3, 376-377 und Valois 2, 250-251. 2 Die Ansprache des Bischofs von Meaux an den Papst ist überliefert in Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4177 fol. 12b.15b cop. chart. saec. 15 und ebenda cod. Vatic. lat. 4189 fol. 162a-167a cop. chart. saec. 15. Aus der erstgenannten Ab- schrift hat Raynala sie in den Annales ecclesia- stici ad annum 1441 abgedruckt. — Die Akten der Verhandlungen der Französischen Gesandten mit den vom Papst deputierten Kardinälen Cesa- rini, Jouvenel und Turrecremata finden sich in Rom Vatik. Bibl. cod. Reginae lat. 451 fol. 99b-118 a cop. chart. saec. 15, auch ebenda Bibl. Casanat. ms. D. I. 20 pag. 37-44 cop. chart. saec. 15 und in Florenz Bibl. Laur. cod. Strozzi 33 fol. 224b-227b cop. membr. saec. 15. Vgl. auch Valois 2, 253 Anm. 1. 3 Bis in den März 1442 waren die Gesandten in Nürnberg (vgl. S. 51 Anm. 6). Vielleicht be- gaben sie sich von dort im April nach Frankfurt, als der Termin des Reichstags herannahte. 4 Das Schreiben ist abgedruckt in der Offi- 45 cial correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 1, 91. Ebenda 1, 117-118 ist noch ein anderes, wahrscheinlich vom 20. März zu datierende päpstliches Schreiben mitgeteilt, in dem ebenfalls auf Holes' Sendung Bezug genommen ist. 50 40
212 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. nisse, denen sich Heimburg bei seiner Ankunft in Florenz gegenübersah, auch tatsäch- lich erreicht. Wie schon erwähnt 1, waren die auf dem Mainzer Kongreß für den Herbst 1441 verabredeten Französisch-Deutschen Verhandlungen mit dem Papst entgegen den Wünschen König Friedrichs und trotz der Nichtbeteiligung der Kurfürsten dennoch von Frank-5 reich aufgenommen worden. Eine vom Bischof von Meaux geführte Gesandtschaft hatte sich im November nach Florenz begeben und am 16. Dezember dem Papst und den Kardinälen die Französischen Wünsche vorgetragen 2. Ohne Erfolg. Der Papst hatte nicht nur den Vorschlag, die wider ihn erhobenen Klagen vor einem dritten Konzil zu entkräften oder entkräften zu lassen, abgelehnt, sondern sich überhaupt gegen die Be-10 rufung eines neuen Konzils und namentlich gegen die an einen außerhalb Italiens ge- legenen Ort erklärt. Leicht begreiflich, daß er nach dieser glatten Absage in eine ge- wisse Verlegenheit geriet, als ihm nun Heimburg jene Bullenentwürfe vorlegte, da sich ja deren Inhalt teilweise mit den Französischen Forderungen deckte. Wies er sie ab, so mußte er mit der Abschwenkung der Kurfürsten zum Baseler Konzil und zum Gegen- 15 papst rechnen; nahm er sie aber an, so geriet er mit sich selbst in Widerspruch, und die Rückwirkung dieser widerspruchsvollen Haltung auf sein Verhältnis zu Frankreich konnte nicht ausbleiben. Einen Ausweg aus dem Dilemma bot ihm schließlich der nichtamtliche Charakter der Gesandtschaft. Ihn geschickt benutzend lehnte er die Erörterung so wichtiger kirchen-20 politischer Fragen mit dem „Privatmann" Heimburg ab, versprach aber, mit Vollmacht versehene Gesandte zum nächsten Reichstag zu schicken, um mit König und Kurfürsten verhandeln und abschließen zu lassen. In der Tat erhielten die noch in Deutschland weilenden Cusa und Carvajal Befehl, sich nach Frankfurt zu begeben. Wann beide dort ankamen, ist nicht überliefert s. 25 Heimburg hatte Florenz wohl schon verlassen, als dort ein Gesandter König Heinrichs von England, Magister Andreas Holes, und nach ihm oder vielleicht auch mit ihm ge- meinsam ein Vertreter Erzbischof Dietrichs von Köln, Magister und Notar Sebastian von Visé, erschienen, jener um dem Papst nicht näher bezeichnete, mit dem bevorstehen- den Frankfurter Reichstage zusammenhängende Angelegenheiten vorzutragen, dieser um so mit ihm kirchenpolitische Fragen zu besprechen, beide also offenbar wegen Schisma und Konzil. Ein Beglaubigungsschreiben für Holes vom 11. Februar4 und die beiden in unsern nrr. 123 und 124 mitgeteilten Briefe des Papstes und des Kardinals Albergati an Erzbischof Dietrich sind die einzigen Aktenstücke, die von diesen bisher ganz un- beachtet gebliebenen Gesandtschaften Kunde geben. Mehr als der eben genannte Zweck ist s5 ihnen nicht zu entnehmen, also nichts über Verlauf und Ergebnis der Verhandlungen. 1 Vgl. S. 42, dazu auch Beaucourt 3, 376-377 und Valois 2, 250-251. 2 Die Ansprache des Bischofs von Meaux an den Papst ist überliefert in Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4177 fol. 12b.15b cop. chart. saec. 15 und ebenda cod. Vatic. lat. 4189 fol. 162a-167a cop. chart. saec. 15. Aus der erstgenannten Ab- schrift hat Raynala sie in den Annales ecclesia- stici ad annum 1441 abgedruckt. — Die Akten der Verhandlungen der Französischen Gesandten mit den vom Papst deputierten Kardinälen Cesa- rini, Jouvenel und Turrecremata finden sich in Rom Vatik. Bibl. cod. Reginae lat. 451 fol. 99b-118 a cop. chart. saec. 15, auch ebenda Bibl. Casanat. ms. D. I. 20 pag. 37-44 cop. chart. saec. 15 und in Florenz Bibl. Laur. cod. Strozzi 33 fol. 224b-227b cop. membr. saec. 15. Vgl. auch Valois 2, 253 Anm. 1. 3 Bis in den März 1442 waren die Gesandten in Nürnberg (vgl. S. 51 Anm. 6). Vielleicht be- gaben sie sich von dort im April nach Frankfurt, als der Termin des Reichstags herannahte. 4 Das Schreiben ist abgedruckt in der Offi- 45 cial correspondence of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 1, 91. Ebenda 1, 117-118 ist noch ein anderes, wahrscheinlich vom 20. März zu datierende päpstliches Schreiben mitgeteilt, in dem ebenfalls auf Holes' Sendung Bezug genommen ist. 50 40
Strana 213
Einleitung. 213 20 25 Dennoch wird man das letztere annähernd richtig bestimmen können, wenn man sich die vom Englischen König in der Konzilsfrage bisher beobachtete Haltung vergegenwärtigt und ferner die eigenartige Rolle verfolgt, die der Erzbischof bald nachher auf dem Reichstage zwischen dem Römischen König und seinen Mitkurfürsten spielte. König Heinrichs Gegnerschaft gegen das Baseler Konzil und gegen die Berufung eines dritten stand seit langem außer Zweifel; sie hatte sich erst jüngst wieder auf dem Mainzer Kongreß gezeigt 1. Und was Erzbischof Dietrich anbetrifft, so teilte er natür- lich den Standpunkt, den seine Kölner Universität in der Denkschrift vom 10. Oktober 1440 2 eingenommen hatte. Er war also dafür, daß der Reichstag prüfe, ob das all- 10 gemeine, im Besitz der obersten Jurisdiktion befindliche und darum über dem Papst stehende Konzil noch in Basel tage oder in rechtmäßtiger Weise von da nach Ferrara und Florenz verlegt worden sei, und daßt je nach dem Ausfall der Prüfung die Baseler oder die Florentiner Versammlung als allgemeines Konzil anerkannt werde. Aus diesem Grunde konnte er, obwoll von der Notwendigkeit überzeugt, die Neutralität aufzugeben, 15 doch der unmittelbaren Anerkennung Eugens IV., wie sie von seinen Mitkurfürsten ge- plant wurde, nicht zustimmen. Er neigte vielmehr der Ansicht König Friedrichs zu, daß die Kirchenfrage von einem allgemeinen Konzil gelöst werden müsse; nur dachte er da- bei nicht, wie der König, an ein neu zu berufendes drittes, sondern an jenes vom Reichs- tag zu ermittelnde, schon vorhandene Konzil. Papst, König und Erzbischof trafen sich also in der Ablehnung des dritten Konzils. Die Vermutung liegt darum nahe, daß Holes sowohl wie Visé beauftragt waren, mit der Kurie ein gemeinsames Vorgehen zu vereinbaren, um zu verhindern, daß die Reichsstände jene auf die Berufung dieses Konzils zielenden Pläne des Römischen und Französischen Königs und der Kurfürsten annähmen. Als Folge der Vereinbarungen wird man die Entsendung des Bischofs von Lüttich zu König Friedrich betrachten dürfen und die Bitte des Papstes an Erzbischof Dietrich, die Bemühungen des Bischofs zu unterstützen (vgl. nr. 123). Welchem Ziele die letzteren gelten sollten, ist zwar in dem päpstlichen Schreiben an den Erzbischof nur ganz allgemein angedeutet — es ist die Rede von einigen, die Herstellung der Einheit und des Friedens so in der Kirche und die Ausbreitung des katholischen Glaubens betreffenden Aufträgen —, aber die Annahme wird nicht allzu gewagt sein, daß der Bischof den König zum Ver- zicht auf die Berufung eines neuen Konzils und zur Anerkennung der schon am 5. Ja- nuar beschlossenen, vom Papst aber erst jetzt am 26. April veröffentlichten Verlegung des Florentiner Konzils nach Rom3 bewegen sollte, wahrscheinlich durch den Hinweis auf s5 die Gefahren, die aus der Verneinung der rechtmäßtigen Tagung des Florentiner Konzils dem Fortbestand der Griechenunion drohten, und vielleicht auch durch die lockende Aus- sicht auf die Verbindung der Kaiserkrönung mit der gemeinsamen Erledigung der Kirchenfrage durch Kaiser und Papst auf jenem Römischen Konzil. Visé wird bald nach Mitte Mai nach Köln zurückgekehrt sein. Etwa um die- 40 selbe Zeit erhielt der Bischof von Lüttich die päpstlichen Aufträge durch den Läufer Johannes de Almania4 zugestellt. Er traf dann mit dem König zur Zeit der Krönung 1 Vgl. RTA. 15, 574. RTA. 15 nr. 254. Man beachte auch, daß der Erzbischof die Frankfurter Beschlüsse seiner 45 Mitkurfürsten nicht gebilligt hatte (vgl. S. 50). Die päpstliche Bulle ist gedruckt in Mon. conc. 3, 991-994 (Segovia lib. 18 cap. 11). Laut Segovia (a. a. O. 3, 991) nahm der Papst die Ver- legung in der Absicht vor, das von den Kurfürsten 50 und anderen geäußerte Verlangen nach Abhal- tung des allgemeinen Konzils an einem dritten Ort gegenstandslos zu machen und besonders die Wahl eines nichtitalienischen Ortes zu verhindern. 4 Am 9. Juni wies der Kardinalkämmerer Pa- triarch Ludwig von Aquileja den Thesaurar Bi- schof Angelus von Trau an, durch den Kubikular Franciscus de Padua zahlen zu lassen Johanni de Almania cursori florenos auri de camera 35 sine retentione pro uno viagio per eum facto in Almania
Einleitung. 213 20 25 Dennoch wird man das letztere annähernd richtig bestimmen können, wenn man sich die vom Englischen König in der Konzilsfrage bisher beobachtete Haltung vergegenwärtigt und ferner die eigenartige Rolle verfolgt, die der Erzbischof bald nachher auf dem Reichstage zwischen dem Römischen König und seinen Mitkurfürsten spielte. König Heinrichs Gegnerschaft gegen das Baseler Konzil und gegen die Berufung eines dritten stand seit langem außer Zweifel; sie hatte sich erst jüngst wieder auf dem Mainzer Kongreß gezeigt 1. Und was Erzbischof Dietrich anbetrifft, so teilte er natür- lich den Standpunkt, den seine Kölner Universität in der Denkschrift vom 10. Oktober 1440 2 eingenommen hatte. Er war also dafür, daß der Reichstag prüfe, ob das all- 10 gemeine, im Besitz der obersten Jurisdiktion befindliche und darum über dem Papst stehende Konzil noch in Basel tage oder in rechtmäßtiger Weise von da nach Ferrara und Florenz verlegt worden sei, und daßt je nach dem Ausfall der Prüfung die Baseler oder die Florentiner Versammlung als allgemeines Konzil anerkannt werde. Aus diesem Grunde konnte er, obwoll von der Notwendigkeit überzeugt, die Neutralität aufzugeben, 15 doch der unmittelbaren Anerkennung Eugens IV., wie sie von seinen Mitkurfürsten ge- plant wurde, nicht zustimmen. Er neigte vielmehr der Ansicht König Friedrichs zu, daß die Kirchenfrage von einem allgemeinen Konzil gelöst werden müsse; nur dachte er da- bei nicht, wie der König, an ein neu zu berufendes drittes, sondern an jenes vom Reichs- tag zu ermittelnde, schon vorhandene Konzil. Papst, König und Erzbischof trafen sich also in der Ablehnung des dritten Konzils. Die Vermutung liegt darum nahe, daß Holes sowohl wie Visé beauftragt waren, mit der Kurie ein gemeinsames Vorgehen zu vereinbaren, um zu verhindern, daß die Reichsstände jene auf die Berufung dieses Konzils zielenden Pläne des Römischen und Französischen Königs und der Kurfürsten annähmen. Als Folge der Vereinbarungen wird man die Entsendung des Bischofs von Lüttich zu König Friedrich betrachten dürfen und die Bitte des Papstes an Erzbischof Dietrich, die Bemühungen des Bischofs zu unterstützen (vgl. nr. 123). Welchem Ziele die letzteren gelten sollten, ist zwar in dem päpstlichen Schreiben an den Erzbischof nur ganz allgemein angedeutet — es ist die Rede von einigen, die Herstellung der Einheit und des Friedens so in der Kirche und die Ausbreitung des katholischen Glaubens betreffenden Aufträgen —, aber die Annahme wird nicht allzu gewagt sein, daß der Bischof den König zum Ver- zicht auf die Berufung eines neuen Konzils und zur Anerkennung der schon am 5. Ja- nuar beschlossenen, vom Papst aber erst jetzt am 26. April veröffentlichten Verlegung des Florentiner Konzils nach Rom3 bewegen sollte, wahrscheinlich durch den Hinweis auf s5 die Gefahren, die aus der Verneinung der rechtmäßtigen Tagung des Florentiner Konzils dem Fortbestand der Griechenunion drohten, und vielleicht auch durch die lockende Aus- sicht auf die Verbindung der Kaiserkrönung mit der gemeinsamen Erledigung der Kirchenfrage durch Kaiser und Papst auf jenem Römischen Konzil. Visé wird bald nach Mitte Mai nach Köln zurückgekehrt sein. Etwa um die- 40 selbe Zeit erhielt der Bischof von Lüttich die päpstlichen Aufträge durch den Läufer Johannes de Almania4 zugestellt. Er traf dann mit dem König zur Zeit der Krönung 1 Vgl. RTA. 15, 574. RTA. 15 nr. 254. Man beachte auch, daß der Erzbischof die Frankfurter Beschlüsse seiner 45 Mitkurfürsten nicht gebilligt hatte (vgl. S. 50). Die päpstliche Bulle ist gedruckt in Mon. conc. 3, 991-994 (Segovia lib. 18 cap. 11). Laut Segovia (a. a. O. 3, 991) nahm der Papst die Ver- legung in der Absicht vor, das von den Kurfürsten 50 und anderen geäußerte Verlangen nach Abhal- tung des allgemeinen Konzils an einem dritten Ort gegenstandslos zu machen und besonders die Wahl eines nichtitalienischen Ortes zu verhindern. 4 Am 9. Juni wies der Kardinalkämmerer Pa- triarch Ludwig von Aquileja den Thesaurar Bi- schof Angelus von Trau an, durch den Kubikular Franciscus de Padua zahlen zu lassen Johanni de Almania cursori florenos auri de camera 35 sine retentione pro uno viagio per eum facto in Almania
Strana 214
214 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. in Aachen zusammen 1. Dort wird er Gelegenheit gehabt haben, sich seiner Aufträge zu entledigen. b. Beratungen der Universität Wien und des Baseler Konzils über die Kirchenfrage im März und April 1442 nr. 125-133. Erzbischof Friedrich von Salzburg hatte wahrscheinlich im Dezember aus dem Be-5 richt der Vertreter seines Domkapitels2 über die Frankfurter Verhandlungen die Gegen- sätze in der Auffassung des Königs und der Kurfürsten von den Mitteln und Wegen zur Lösung der Kirchenfrage kennen gelernt und war dann wohl auch noch vom König selbst, der vom 27. Februar bis zum 3. März in Salzburg weilte s und von hier aus, wie gesagt, die Einladungen zum Reichstag ergehen ließ, genauer darüber unterrichtet worden. 10 Ungewiß, wie er unter diesen Umständen die eigene Haltung im Widerstreit der Mei- nungen und besonders während des kommenden Reichstags einrichten solle, wandte er sich im ersten Drittel des März, vermutlich unmittelbar nach der Weiterreise des Königs, an die Universität Wien im allgemeinen und deren Juristen und Theologen im besondern mit der Bitte um ein Gutachten. Sein Gesandter war der Professor der Theologie Johannes Sachs, ein Nürnberger. Nach einem Eintrag in den Akten der Artistenfakultät4 und den Daten unserer nrr. 125 und 129 zu urteilen, stand das erzbischöfliche Begehren auf der Tagesordnung mehrerer in der Woche vom 11. zum 18. März gehaltenen Sitzungen sowohl des Plenums der Universität wie der Fakultäten. Das Ergebnis der gepflogenen Erörterungen waren drei Gutachten: ein in einen einzigen Satz zusammengefaßttes der Universität (nr. 126), ein umfangreiches, nachher vom Baseler Konzil aus verbreitetes und deshalb in vielen Handschriften überliefertes der theologischen Fakultät (nr. 128), und ein, wie es scheint, nicht mehr vorhandenes 5 der Juristen (vgl. nr. 129). Das erstgenannte war bisher unbekannt; vom andern lag 25 nur der kurze, die Hauptpunkte wiedergebende Auszug in Segovias Chronik vor. 15 20 Leodio et aliis locis pro factis sanctissimi domini nostri; dat. die 9. junii 1442 pont. etc. a. 12; Unter- fertigung Robertus Paradisi (Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 156b cop. chart. coaeva). Der Thesaurar zahlte den Betrag am 12. Juni (Rom Vatik. A. Introitus et exitus vol. 408 fol. 127a not. chart. coaeva). — Vielleicht war Johannes de Almania auch der Uberbringer einer vom 9. April datierten päpstlichen Bulle, in der der Papst dem Erzbischof Jakob von Trier mit- teilte, daß er ihm gewährt habe die gracia reser- vandi dominationi tue pro personis per te ad id eligendis unum beneficium ecclesiasticum cum cura vel sine cura consuetum clericis secularibus assig- nari, etiamsi canonicatus et prebenda, administratio vel officium in metropolitana vel collegiata ecclesia fuerit, necnon quatuor dignitates in eadem cathe- drali vel collegiata ecclesia (etiamsi altera dignita- tum hujusmodi in dicta cathedrali major post ponti- ficalem aut collegiata ecclesia principalis fuerit et ad illas consueverint qui per electionem assumi eis- que cura immineat animarum), etiamsi dignitates hujusmodi dispositioni apostolice ex quavis causa spe- cialiter vel generaliter reservate necnon cujuscunque taxe vel annui valoris secundum taxationem decime fuerint ad tuam et quorumcunque aliorum collatorum et collatricum civitatis et diocesis Treverensis colla- tionem provisionem presentationem electionem seu quamvis [orig. quanvis] aliam dispositionem com- muniter vel divisim pertinentia, si qua tempore re- so servationum hujusmodi vel extunc inantea quovis- modo vacaverint, usw. [es folgen noch nähere Be- stimmungen]; dat. Florentie 1442 5. id. aprilis [April 9] pont. a. 12; Unterfertigung Andreas de Florentia (Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, 35 Urkunden nr. 1726 orig. membr. lit. pat. c. bulla pend. del.; auf dem Bug de curia II A. de Strata, auf der Rückseite Registrata; erwähnt von Roßmann, Be- trachtungen über das Zeitalter der Reformation, Jena 1858, S. 153 und von Pückert S. 175 Anm. 2). 40 Vgl. S. 159. Vgl. S. 49. Vgl. Seemüller S. 627. 4 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 125. 5 Das von Würdtwein, Subsidia diplomatica 4b Tom. 8 praefatio ſpag. 110] aus dem Wiener cod. jur. can. 111 (jetzt cod. ms. 4957 fol. 104a-109a) angeführte Responsum doctorum juris canonici universitatis Wiennensis pro concilio Basiliensi gehört nicht, wie Breßler S. 66 Anm. 1 annimmt, 50 hierher, sondern ist erst nach dem Frankfurter Reichstag entstanden.
214 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. in Aachen zusammen 1. Dort wird er Gelegenheit gehabt haben, sich seiner Aufträge zu entledigen. b. Beratungen der Universität Wien und des Baseler Konzils über die Kirchenfrage im März und April 1442 nr. 125-133. Erzbischof Friedrich von Salzburg hatte wahrscheinlich im Dezember aus dem Be-5 richt der Vertreter seines Domkapitels2 über die Frankfurter Verhandlungen die Gegen- sätze in der Auffassung des Königs und der Kurfürsten von den Mitteln und Wegen zur Lösung der Kirchenfrage kennen gelernt und war dann wohl auch noch vom König selbst, der vom 27. Februar bis zum 3. März in Salzburg weilte s und von hier aus, wie gesagt, die Einladungen zum Reichstag ergehen ließ, genauer darüber unterrichtet worden. 10 Ungewiß, wie er unter diesen Umständen die eigene Haltung im Widerstreit der Mei- nungen und besonders während des kommenden Reichstags einrichten solle, wandte er sich im ersten Drittel des März, vermutlich unmittelbar nach der Weiterreise des Königs, an die Universität Wien im allgemeinen und deren Juristen und Theologen im besondern mit der Bitte um ein Gutachten. Sein Gesandter war der Professor der Theologie Johannes Sachs, ein Nürnberger. Nach einem Eintrag in den Akten der Artistenfakultät4 und den Daten unserer nrr. 125 und 129 zu urteilen, stand das erzbischöfliche Begehren auf der Tagesordnung mehrerer in der Woche vom 11. zum 18. März gehaltenen Sitzungen sowohl des Plenums der Universität wie der Fakultäten. Das Ergebnis der gepflogenen Erörterungen waren drei Gutachten: ein in einen einzigen Satz zusammengefaßttes der Universität (nr. 126), ein umfangreiches, nachher vom Baseler Konzil aus verbreitetes und deshalb in vielen Handschriften überliefertes der theologischen Fakultät (nr. 128), und ein, wie es scheint, nicht mehr vorhandenes 5 der Juristen (vgl. nr. 129). Das erstgenannte war bisher unbekannt; vom andern lag 25 nur der kurze, die Hauptpunkte wiedergebende Auszug in Segovias Chronik vor. 15 20 Leodio et aliis locis pro factis sanctissimi domini nostri; dat. die 9. junii 1442 pont. etc. a. 12; Unter- fertigung Robertus Paradisi (Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 156b cop. chart. coaeva). Der Thesaurar zahlte den Betrag am 12. Juni (Rom Vatik. A. Introitus et exitus vol. 408 fol. 127a not. chart. coaeva). — Vielleicht war Johannes de Almania auch der Uberbringer einer vom 9. April datierten päpstlichen Bulle, in der der Papst dem Erzbischof Jakob von Trier mit- teilte, daß er ihm gewährt habe die gracia reser- vandi dominationi tue pro personis per te ad id eligendis unum beneficium ecclesiasticum cum cura vel sine cura consuetum clericis secularibus assig- nari, etiamsi canonicatus et prebenda, administratio vel officium in metropolitana vel collegiata ecclesia fuerit, necnon quatuor dignitates in eadem cathe- drali vel collegiata ecclesia (etiamsi altera dignita- tum hujusmodi in dicta cathedrali major post ponti- ficalem aut collegiata ecclesia principalis fuerit et ad illas consueverint qui per electionem assumi eis- que cura immineat animarum), etiamsi dignitates hujusmodi dispositioni apostolice ex quavis causa spe- cialiter vel generaliter reservate necnon cujuscunque taxe vel annui valoris secundum taxationem decime fuerint ad tuam et quorumcunque aliorum collatorum et collatricum civitatis et diocesis Treverensis colla- tionem provisionem presentationem electionem seu quamvis [orig. quanvis] aliam dispositionem com- muniter vel divisim pertinentia, si qua tempore re- so servationum hujusmodi vel extunc inantea quovis- modo vacaverint, usw. [es folgen noch nähere Be- stimmungen]; dat. Florentie 1442 5. id. aprilis [April 9] pont. a. 12; Unterfertigung Andreas de Florentia (Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, 35 Urkunden nr. 1726 orig. membr. lit. pat. c. bulla pend. del.; auf dem Bug de curia II A. de Strata, auf der Rückseite Registrata; erwähnt von Roßmann, Be- trachtungen über das Zeitalter der Reformation, Jena 1858, S. 153 und von Pückert S. 175 Anm. 2). 40 Vgl. S. 159. Vgl. S. 49. Vgl. Seemüller S. 627. 4 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 125. 5 Das von Würdtwein, Subsidia diplomatica 4b Tom. 8 praefatio ſpag. 110] aus dem Wiener cod. jur. can. 111 (jetzt cod. ms. 4957 fol. 104a-109a) angeführte Responsum doctorum juris canonici universitatis Wiennensis pro concilio Basiliensi gehört nicht, wie Breßler S. 66 Anm. 1 annimmt, 50 hierher, sondern ist erst nach dem Frankfurter Reichstag entstanden.
Strana 215
Einleitung. 215 Während die Universität als solche, einer Außerung zur Obödienzfrage ausweichend, sich mit der Erklärung begnügte, daß ihrer Ansicht nach das Baseler Konzil noch nicht aufgelöst sei, vielmehr bis jetzt seinen rechtmäßtigen Fortgang gehabt habe, sprach sich die theologische Fakultät entschieden für das Konzil und gegen die Anerkennung Eugens IV. 5 aus (nr. 128 artt. 1 und 2). Sie betonte besonders, daß König und Reichstag mit allem Nachdruck für die Autorität der Konzilien eintreten müßsten (art. 3). Die seiner Zeit in den Mainzer Vorschlägen 1 zusammengefaßten Bedingungen für die Anerkennung Eugens erschienen ihr ungenügend; sie zweifelte zudem daran, daß der Papst sie erfüllen würde, auch wenn er es mündlich oder schriftlich gelobt hätte (art. 4). Vom Reichstag erwartete 10 sie keine Lösung der Kirchenfrage, da seine Beschlüsse der Autorität entbehren, also ohne bindende Kraft sein würden. Nur ein allgemeines, von der ganzen Christenheit oder deren Mehrheit anerkanntes Konzil werde sie herbeiführen können, und dieses Konzil müsse das Baseler sein, da es gegen seinen Willen nicht verlegt, auch, solange es tage, nicht durch ein anderes ersetzt werden könne (art. 5). Die drei Gutachten wurden mit je einem Begleitschreiben (nrr. 125, 127 und 129) dem Erzbischof und von diesem wohl dem König nach Innsbruck2 übersandt. Das der theologischen Fakultät gelangte auch sehr bald nach Basel, anscheinend schon Ende März3, jedenfalls aber vor dem 20. April, da es an diesem Tage durch Kardinal Grün- walder abschriftlich an Herzog Albrecht von Baiern geschickt wurde 4. Obwohl im Laufe der kirchenpolitischen Verhandlungen des Reichstags, soweit be- kannt, nie Bezug auf diese Gutachten genommen wurde, so übten sie doch gans unver- kennbar nachhaltigen Einfluß auf die Haltung des Königs und des Konzils aus. Der König wurde offensichtlich durch sie in der Ansicht bestärkt, daß das Schisma nur durch ein drittes allgemeines Konzil beseitigt werden könne, und infolgedessen auch im Wider- 25 stand gegen die kurfürstlichen Pläne, das Konzil aber empfing erneuten kräftigen An- sporn, sich allen auf seine Verlegung an einen anderen Ort hinzielenden Wünschen nach wie vor zu widersetzen. 15 20 Zu derselben Zeit, zu der der Salzburger Erzbischof seine Vorbereitungen für den Reichstag traf, machte sich auch das Baseler Konzil über Maßnahmen schlüssig, die ihm so im Hinblick auf die bevorstehende Ankunft des Königs in Oberdeutschland und die an- gekündigten Frankfurter Verhandlungen geboten erschienen. Schon etwa Mitte Januar hatte es auf die Kunde von der Absicht der Kurfürsten, die Neutralität fallen zu lassen, den Metzer Erzdiakon Wilhelm Huyn und den Auditor Rudolf von Rüdesheim zu den drei geistlichen Kurfürsten geschickt, um sich Gewißsheit s5 zu verschaffen, nach welcher Seite die Wagschale neige. Die beiden Gesandten waren Ende Februar mit nicht sehr tröstlich klingenden Nachrichten heimgekehrt. Einige Kurfürsten, so berichteten sie am 1. März 5, seien ge- neigt, Eugen IV. anzuerkennen, wenn er die Beschwerden der Deutschen Nation ab- stelle6; fast alle aber entrüsteten sich darüber, daß das Baseler Konzil der Berufung 40 eines dritten Konzils nicht zustimmen wolle und dabei unaufhörlich Obödienz fordere. 1 Vgl. RTA. 15 nr. 339. 2 Der König hielt sich in Innsbruck vom 9. März bis zum 14. April auf. Vgl. Seemüller S. 627. 45 3 Vgl. nr. 130. " Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 128. 5 Vgl. Segovia lib. 18 cap. 10 (Mon. conc. 3, 980-981), auch Pérouse pag. 372. 6 Ein Deutscher Erzbischof, vermutlich der Köl- Deutsche Reichstags-Akten XVI. ner oder der Salzburger, übersandte dem Konzil Anfang März avisamenta seu pacta de indempnita- tibus Germanie concepta per electores illos imperii inclinatos ad obedienciam olim Eugenii prestandam, offenbar die in RTA. 15 nr. 339 abgedruckten Vorschläge für die Bedingungen, die für die An- erkennung Eugens IV. gestellt werden sollten. Vgl. Segovia lib. 18 cap. 10 (Mon. conc. 3, 981 Z. 8-11). 28
Einleitung. 215 Während die Universität als solche, einer Außerung zur Obödienzfrage ausweichend, sich mit der Erklärung begnügte, daß ihrer Ansicht nach das Baseler Konzil noch nicht aufgelöst sei, vielmehr bis jetzt seinen rechtmäßtigen Fortgang gehabt habe, sprach sich die theologische Fakultät entschieden für das Konzil und gegen die Anerkennung Eugens IV. 5 aus (nr. 128 artt. 1 und 2). Sie betonte besonders, daß König und Reichstag mit allem Nachdruck für die Autorität der Konzilien eintreten müßsten (art. 3). Die seiner Zeit in den Mainzer Vorschlägen 1 zusammengefaßten Bedingungen für die Anerkennung Eugens erschienen ihr ungenügend; sie zweifelte zudem daran, daß der Papst sie erfüllen würde, auch wenn er es mündlich oder schriftlich gelobt hätte (art. 4). Vom Reichstag erwartete 10 sie keine Lösung der Kirchenfrage, da seine Beschlüsse der Autorität entbehren, also ohne bindende Kraft sein würden. Nur ein allgemeines, von der ganzen Christenheit oder deren Mehrheit anerkanntes Konzil werde sie herbeiführen können, und dieses Konzil müsse das Baseler sein, da es gegen seinen Willen nicht verlegt, auch, solange es tage, nicht durch ein anderes ersetzt werden könne (art. 5). Die drei Gutachten wurden mit je einem Begleitschreiben (nrr. 125, 127 und 129) dem Erzbischof und von diesem wohl dem König nach Innsbruck2 übersandt. Das der theologischen Fakultät gelangte auch sehr bald nach Basel, anscheinend schon Ende März3, jedenfalls aber vor dem 20. April, da es an diesem Tage durch Kardinal Grün- walder abschriftlich an Herzog Albrecht von Baiern geschickt wurde 4. Obwohl im Laufe der kirchenpolitischen Verhandlungen des Reichstags, soweit be- kannt, nie Bezug auf diese Gutachten genommen wurde, so übten sie doch gans unver- kennbar nachhaltigen Einfluß auf die Haltung des Königs und des Konzils aus. Der König wurde offensichtlich durch sie in der Ansicht bestärkt, daß das Schisma nur durch ein drittes allgemeines Konzil beseitigt werden könne, und infolgedessen auch im Wider- 25 stand gegen die kurfürstlichen Pläne, das Konzil aber empfing erneuten kräftigen An- sporn, sich allen auf seine Verlegung an einen anderen Ort hinzielenden Wünschen nach wie vor zu widersetzen. 15 20 Zu derselben Zeit, zu der der Salzburger Erzbischof seine Vorbereitungen für den Reichstag traf, machte sich auch das Baseler Konzil über Maßnahmen schlüssig, die ihm so im Hinblick auf die bevorstehende Ankunft des Königs in Oberdeutschland und die an- gekündigten Frankfurter Verhandlungen geboten erschienen. Schon etwa Mitte Januar hatte es auf die Kunde von der Absicht der Kurfürsten, die Neutralität fallen zu lassen, den Metzer Erzdiakon Wilhelm Huyn und den Auditor Rudolf von Rüdesheim zu den drei geistlichen Kurfürsten geschickt, um sich Gewißsheit s5 zu verschaffen, nach welcher Seite die Wagschale neige. Die beiden Gesandten waren Ende Februar mit nicht sehr tröstlich klingenden Nachrichten heimgekehrt. Einige Kurfürsten, so berichteten sie am 1. März 5, seien ge- neigt, Eugen IV. anzuerkennen, wenn er die Beschwerden der Deutschen Nation ab- stelle6; fast alle aber entrüsteten sich darüber, daß das Baseler Konzil der Berufung 40 eines dritten Konzils nicht zustimmen wolle und dabei unaufhörlich Obödienz fordere. 1 Vgl. RTA. 15 nr. 339. 2 Der König hielt sich in Innsbruck vom 9. März bis zum 14. April auf. Vgl. Seemüller S. 627. 45 3 Vgl. nr. 130. " Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 128. 5 Vgl. Segovia lib. 18 cap. 10 (Mon. conc. 3, 980-981), auch Pérouse pag. 372. 6 Ein Deutscher Erzbischof, vermutlich der Köl- Deutsche Reichstags-Akten XVI. ner oder der Salzburger, übersandte dem Konzil Anfang März avisamenta seu pacta de indempnita- tibus Germanie concepta per electores illos imperii inclinatos ad obedienciam olim Eugenii prestandam, offenbar die in RTA. 15 nr. 339 abgedruckten Vorschläge für die Bedingungen, die für die An- erkennung Eugens IV. gestellt werden sollten. Vgl. Segovia lib. 18 cap. 10 (Mon. conc. 3, 981 Z. 8-11). 28
Strana 216
216 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Die Gesandten rieten darum zur Veröffentlichung einer Erklärung, in der das Konzil unter Vermeidung jeder Außerung zur Frage des dritten Konzils seine Bereitwilligkeit zu erkennen gebe, alles für die Herstellung des Friedens in der Kirche Erforderliche zu tun. Sie waren auch dafür, daß der König durch eine feierliche Gesandtschaft begrüßst werde, sobald er zum Reichstag komme, sprachen sich aber gegen Gesandtschaften an die 5 einzelnen Kurfürsten aus. In den sich anschließenden Beratungen 1 der Kardinäle unter sich, mit Papst Felix und mit einem vom Konzil eingesetzten Ausschuß gingen die Ansichten auseinander. Ein Teil der Ausschußmitglieder war für Gesandtschaften an Könige, Fürsten und Universi- täten, der Papst dagegen, der sich wohl im Stillen von Basel fortsehnte, für die Wahl 10 eines neuen Konzilsortes. Schließslich entschied man sich aber doch für die Ausführung von Huyns und Rüdesheims Vorschlägen; nur erweiterte man sie noch dahin, daß wenigstens die Universitäten brieflich zur Beschickung des Reichstags und zur Unter- stützung des Konzils aufgefordert werden sollten, wobei man offenbar von der irrtümlichen Voraussetzung ausging, daß sie wie im vergangenen Sommer2, so auch jetzt wieder Ein-15 ladungen zum Reichstag erhalten hätten. Der Beschluß wird in den letzten Tagen des März gefaßt worden sein, da das Konzil laut Segovias Bericht (nr. 130) damals schon im Besitz des Gutachtens der Wiener Theologen (nr. 128) war und da das in unserer nr. 131 abgedruckte Schreiben, das die zur Begrüßtung des Königs nach Nürnberg abgeordnete Gesandtschaft mitnehmen sollte, 20 vom 3. April datiert ist. Die Gesandtschaft bestand aus Bischof Bartholomäus von Corneto, Dr. theol. Nikolaus Lami und dem Magister der Theologie Johannes Keck. Sie war beauftragt3, dem König die Bereitwilligkeit des Konzils zur Wiederherstellung des Friedens in der Kirche zu er- klären, ihm das oben erwähnte, seinem Inhalt nach mit dieser Erklärung übereinstimmende 25 Schreiben zu überreichen und ihn um einen Geleitsbrief für die den Reichstag besuchende Konzilsgesandtschaft zu bitten. Unter der Hand sollte sie sich auch erkundigen, ob er persönlich am Reichstag teilnehmen werde und wie er sich zur Kirchenfrage stelle. Uber den Verlauf der Gesandtschaft läßt sich nicht viel sagen. Nach den Daten der in unsern nrr. 132 und 133 mitgeteilten Beglaubigungsschreiben zu urteilen, verließen so die Gesandten Basel nach dem 7. April, vermutlich also erst, als sich die Nachricht ver- breitete, daß der König von Innsbruck kommend auf Augsburg zureite. Ob sie sich ihm dort zwischen dem 20. und 25. April4 anschlossen, ist nicht zu erweisen. Sicher ist nur, daß sie im Mai in Nürnberg bei ihm waren. Auch der Tag der Audiens steht nicht fest. Die Antwort des Königs wird wohl, s5 wie in solchen Fällen üblich, zwar verbindlich, aber ausweichend und auf den Reichstag verweisend gelautet haben. Doch bewilligte er den erbetenen Geleitsbrief, und dieses am 17. Mai ausgestellte Schriftstück, unsere nr. 148, wird dann wohl auch das einzige ge- wesen sein, das die Gesandten bei ihrer etwa Ende Mai erfolgten Rückkehr nach Basel als Ergebnis ihrer Tätigkeit vorlegen konnten. Gleichzeitig mit jenen Beglaubigungen für die drei Gesandten wurden auch die Schreiben an die Universitäten ausgefertigt. Wir legen die für Köln bestimmten, vom 7. und 11. April datierten in den nrr. 169 und 171 der lit. F vor. Andere sind uns nicht bekannt geworden. Doch darf man annehmen, daß gleichlautende auch den Uni- versitäten Erfurt, Heidelberg, Leipzig und Wien gesandt wurden. Von Leipzig wenigstens 45 wissen wir, daß es etwa im Mai mit einem Gutachten in der Kirchenfrage hervortrat, und es liegt nahe, in diesem Schriftstück die Folge jener Schreiben zu sehen. Der Um- 40 1 Vgl. nr. 130. Vgl. S. 39-40. Vgl. nr. 130. Vgl. S. 154.
216 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Die Gesandten rieten darum zur Veröffentlichung einer Erklärung, in der das Konzil unter Vermeidung jeder Außerung zur Frage des dritten Konzils seine Bereitwilligkeit zu erkennen gebe, alles für die Herstellung des Friedens in der Kirche Erforderliche zu tun. Sie waren auch dafür, daß der König durch eine feierliche Gesandtschaft begrüßst werde, sobald er zum Reichstag komme, sprachen sich aber gegen Gesandtschaften an die 5 einzelnen Kurfürsten aus. In den sich anschließenden Beratungen 1 der Kardinäle unter sich, mit Papst Felix und mit einem vom Konzil eingesetzten Ausschuß gingen die Ansichten auseinander. Ein Teil der Ausschußmitglieder war für Gesandtschaften an Könige, Fürsten und Universi- täten, der Papst dagegen, der sich wohl im Stillen von Basel fortsehnte, für die Wahl 10 eines neuen Konzilsortes. Schließslich entschied man sich aber doch für die Ausführung von Huyns und Rüdesheims Vorschlägen; nur erweiterte man sie noch dahin, daß wenigstens die Universitäten brieflich zur Beschickung des Reichstags und zur Unter- stützung des Konzils aufgefordert werden sollten, wobei man offenbar von der irrtümlichen Voraussetzung ausging, daß sie wie im vergangenen Sommer2, so auch jetzt wieder Ein-15 ladungen zum Reichstag erhalten hätten. Der Beschluß wird in den letzten Tagen des März gefaßt worden sein, da das Konzil laut Segovias Bericht (nr. 130) damals schon im Besitz des Gutachtens der Wiener Theologen (nr. 128) war und da das in unserer nr. 131 abgedruckte Schreiben, das die zur Begrüßtung des Königs nach Nürnberg abgeordnete Gesandtschaft mitnehmen sollte, 20 vom 3. April datiert ist. Die Gesandtschaft bestand aus Bischof Bartholomäus von Corneto, Dr. theol. Nikolaus Lami und dem Magister der Theologie Johannes Keck. Sie war beauftragt3, dem König die Bereitwilligkeit des Konzils zur Wiederherstellung des Friedens in der Kirche zu er- klären, ihm das oben erwähnte, seinem Inhalt nach mit dieser Erklärung übereinstimmende 25 Schreiben zu überreichen und ihn um einen Geleitsbrief für die den Reichstag besuchende Konzilsgesandtschaft zu bitten. Unter der Hand sollte sie sich auch erkundigen, ob er persönlich am Reichstag teilnehmen werde und wie er sich zur Kirchenfrage stelle. Uber den Verlauf der Gesandtschaft läßt sich nicht viel sagen. Nach den Daten der in unsern nrr. 132 und 133 mitgeteilten Beglaubigungsschreiben zu urteilen, verließen so die Gesandten Basel nach dem 7. April, vermutlich also erst, als sich die Nachricht ver- breitete, daß der König von Innsbruck kommend auf Augsburg zureite. Ob sie sich ihm dort zwischen dem 20. und 25. April4 anschlossen, ist nicht zu erweisen. Sicher ist nur, daß sie im Mai in Nürnberg bei ihm waren. Auch der Tag der Audiens steht nicht fest. Die Antwort des Königs wird wohl, s5 wie in solchen Fällen üblich, zwar verbindlich, aber ausweichend und auf den Reichstag verweisend gelautet haben. Doch bewilligte er den erbetenen Geleitsbrief, und dieses am 17. Mai ausgestellte Schriftstück, unsere nr. 148, wird dann wohl auch das einzige ge- wesen sein, das die Gesandten bei ihrer etwa Ende Mai erfolgten Rückkehr nach Basel als Ergebnis ihrer Tätigkeit vorlegen konnten. Gleichzeitig mit jenen Beglaubigungen für die drei Gesandten wurden auch die Schreiben an die Universitäten ausgefertigt. Wir legen die für Köln bestimmten, vom 7. und 11. April datierten in den nrr. 169 und 171 der lit. F vor. Andere sind uns nicht bekannt geworden. Doch darf man annehmen, daß gleichlautende auch den Uni- versitäten Erfurt, Heidelberg, Leipzig und Wien gesandt wurden. Von Leipzig wenigstens 45 wissen wir, daß es etwa im Mai mit einem Gutachten in der Kirchenfrage hervortrat, und es liegt nahe, in diesem Schriftstück die Folge jener Schreiben zu sehen. Der Um- 40 1 Vgl. nr. 130. Vgl. S. 39-40. Vgl. nr. 130. Vgl. S. 154.
Strana 217
Einleitung. 217 fang des Gutachtens betrug laut Segovia 1 einen halben Sextern. Die Universität stellle sich darin durchaus auf den Boden der Konstanzer konziliaren Theorie. Sie setste dem- gemäßs das allgemeine Konzil der Kirche gleich und bezeichnete seine Gewalt als unmittel- bar von Gott herrührend und darum die aller irdischen Mächte überragend; sie erklärte ferner jeden Gläubigen zum Gehorsam gegen das rechtmäßtig versammelte Konzil ver- pflichtet und verneinte die Befugnis des Papstes zur Auflösung des Konzils wider dessen Willen, verwarf also indirekt die Neutralität und erkannte die Absetzung Eugens IV. als begründet an. Das Gutachten gelangte im Laufe des Juni2 nach Basel. Sein Text ist nicht mehr vorhanden, seinen Inhalt kennen wir aber aus den vier, ihm zu- 10 grunde liegenden und wohl von Basel aus weiter verbreiteten Leitsätzen, die Segovia seiner Chronik8 einverleibt hat. c. Verhandlungen der Reichsstädte über die Veme vom März bis zum Mai 1442 nr. 134�139. Die Versuche, auf dem Wege der Reichsgesetzgebung den Mißständen in der Hand- habung der Veme abzuhelfen — man denke besonders an die Verhandlungen der beiden 15 Nürnberger Reichstage des Jahres 1438 — hatten bisher keinen Erfolg gehabt. Die Ab- sicht König Friedrichs, die Frage auf dem Nürnberger Novembertage 1440 von den Reichsständen vorberaten und auf dem nachfolgenden Mainzer Kongreß endgültig regeln zu lassen, war, wie wir gesehen haben4, unausgeführt geblieben. Was Wunder, wenn jetzt auf städtischer Seite der Gedanke auftauchte, den lästigen Ubergriffen in die städtische 20 Gerichtsbarkeit, insbesondere der Nichtachtung des vielen Städten verliehenen Privilegs der Befreiung ihrer Bürger von der Vorladung vor auswärtige Gerichte, durch gemein- sames Handeln zu begegnen. Köln war es, das ihm am 20. März in Briefen an Frank- furt, Mainz, Worms, Speier, Straßburg, Nürnberg, Basel, Augsburg und Ulm 5 Aus- druck gab (nr. 134). Auch Köln war im Besitz jenes Privilegs. Karl IV. hatte es 25 der Stadt am 8. Dezember 1355 verliehen 6, Papst Martin V. es am 26. Mai 14297, Erzbischof Dietrich am 25. September 1430 s bestätigt, beide ausdrücklich mit dem Be- merken, daßs es auch den Vemgerichten gegenüber Kraft haben solle. Aber dem stand eine Urkunde Kaiser Sigmunds vom 14. April 1434° gegenüber, durch die das der Stadt am 6. April 1415 10 gegebene Privileg der Befreiung ihrer Bürger von Vorladungen vor so die Westfälischen Gerichte und das Kammergericht für ungültig und damit indirekt auch das ältere Privileg Karls IV. für unwirksam gegenüber diesen Vorladungen erklärt worden war. So blieb nur Selbsthilfe durch städtische Verordnungen 11 und Zusammenschluß der Städte zu vereintem Widerstande übrig. Soviel unserer nr. 134 zu entnehmen ist, lief der Kölner Plan darauf hinaus, die s5 Angelegenheit zunächst von den obengenannten Städten je mit ihren Bundes- und Nach- barstädten und erst dann auf einer gemeinsamen Tagung aller Städte an einem noch zu bestimmenden Ort besprechen zu lassen. Uber diese Vorbesprechungen, die im Laufe des April stattfanden, verlautet nur wenig. Frankfurt dachte daran, mit Mainz, Worms und Speier in Mains oder Oppenheim 4o zu tagen, scheint aber den Gedanken wieder aufgegeben zu haben; denn der in unserer nr. 135 mitgeteilte Entwurf seines Briefes an Mainz trägt den Vermerk „non transivit“, und es ist auch sonst nichts von einer Zusammenkunft der vier Städte bekannt. 46 Mon. conc. 3, 531. Vgl. ebenda 3, 994. Ebenda 3, 536. 4 Vgl. RTA. 15 nr. 168 und S. 541-542. 5 Würzburg war in dieser Liste zu streichen; vgl. Anm. zu nr. 134. [B.] 6 Vgl. Böhmer-Huber nr. 2321 und dazu nr. 2373. 1 2 Vgl. Ennen, Geschichte der Stadt Köln Bd. 3 (Köln und Neußt 1869) S. 414. 8 Vgl. ebenda S. 414-415. Altmann nr. 10.260. 10 Ebenda nr. 1569. Vgl. Lindner S. 523. 11 28 *)
Einleitung. 217 fang des Gutachtens betrug laut Segovia 1 einen halben Sextern. Die Universität stellle sich darin durchaus auf den Boden der Konstanzer konziliaren Theorie. Sie setste dem- gemäßs das allgemeine Konzil der Kirche gleich und bezeichnete seine Gewalt als unmittel- bar von Gott herrührend und darum die aller irdischen Mächte überragend; sie erklärte ferner jeden Gläubigen zum Gehorsam gegen das rechtmäßtig versammelte Konzil ver- pflichtet und verneinte die Befugnis des Papstes zur Auflösung des Konzils wider dessen Willen, verwarf also indirekt die Neutralität und erkannte die Absetzung Eugens IV. als begründet an. Das Gutachten gelangte im Laufe des Juni2 nach Basel. Sein Text ist nicht mehr vorhanden, seinen Inhalt kennen wir aber aus den vier, ihm zu- 10 grunde liegenden und wohl von Basel aus weiter verbreiteten Leitsätzen, die Segovia seiner Chronik8 einverleibt hat. c. Verhandlungen der Reichsstädte über die Veme vom März bis zum Mai 1442 nr. 134�139. Die Versuche, auf dem Wege der Reichsgesetzgebung den Mißständen in der Hand- habung der Veme abzuhelfen — man denke besonders an die Verhandlungen der beiden 15 Nürnberger Reichstage des Jahres 1438 — hatten bisher keinen Erfolg gehabt. Die Ab- sicht König Friedrichs, die Frage auf dem Nürnberger Novembertage 1440 von den Reichsständen vorberaten und auf dem nachfolgenden Mainzer Kongreß endgültig regeln zu lassen, war, wie wir gesehen haben4, unausgeführt geblieben. Was Wunder, wenn jetzt auf städtischer Seite der Gedanke auftauchte, den lästigen Ubergriffen in die städtische 20 Gerichtsbarkeit, insbesondere der Nichtachtung des vielen Städten verliehenen Privilegs der Befreiung ihrer Bürger von der Vorladung vor auswärtige Gerichte, durch gemein- sames Handeln zu begegnen. Köln war es, das ihm am 20. März in Briefen an Frank- furt, Mainz, Worms, Speier, Straßburg, Nürnberg, Basel, Augsburg und Ulm 5 Aus- druck gab (nr. 134). Auch Köln war im Besitz jenes Privilegs. Karl IV. hatte es 25 der Stadt am 8. Dezember 1355 verliehen 6, Papst Martin V. es am 26. Mai 14297, Erzbischof Dietrich am 25. September 1430 s bestätigt, beide ausdrücklich mit dem Be- merken, daßs es auch den Vemgerichten gegenüber Kraft haben solle. Aber dem stand eine Urkunde Kaiser Sigmunds vom 14. April 1434° gegenüber, durch die das der Stadt am 6. April 1415 10 gegebene Privileg der Befreiung ihrer Bürger von Vorladungen vor so die Westfälischen Gerichte und das Kammergericht für ungültig und damit indirekt auch das ältere Privileg Karls IV. für unwirksam gegenüber diesen Vorladungen erklärt worden war. So blieb nur Selbsthilfe durch städtische Verordnungen 11 und Zusammenschluß der Städte zu vereintem Widerstande übrig. Soviel unserer nr. 134 zu entnehmen ist, lief der Kölner Plan darauf hinaus, die s5 Angelegenheit zunächst von den obengenannten Städten je mit ihren Bundes- und Nach- barstädten und erst dann auf einer gemeinsamen Tagung aller Städte an einem noch zu bestimmenden Ort besprechen zu lassen. Uber diese Vorbesprechungen, die im Laufe des April stattfanden, verlautet nur wenig. Frankfurt dachte daran, mit Mainz, Worms und Speier in Mains oder Oppenheim 4o zu tagen, scheint aber den Gedanken wieder aufgegeben zu haben; denn der in unserer nr. 135 mitgeteilte Entwurf seines Briefes an Mainz trägt den Vermerk „non transivit“, und es ist auch sonst nichts von einer Zusammenkunft der vier Städte bekannt. 46 Mon. conc. 3, 531. Vgl. ebenda 3, 994. Ebenda 3, 536. 4 Vgl. RTA. 15 nr. 168 und S. 541-542. 5 Würzburg war in dieser Liste zu streichen; vgl. Anm. zu nr. 134. [B.] 6 Vgl. Böhmer-Huber nr. 2321 und dazu nr. 2373. 1 2 Vgl. Ennen, Geschichte der Stadt Köln Bd. 3 (Köln und Neußt 1869) S. 414. 8 Vgl. ebenda S. 414-415. Altmann nr. 10.260. 10 Ebenda nr. 1569. Vgl. Lindner S. 523. 11 28 *)
Strana 218
218 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Der Nürnberger Rat, von Augsburg um seine Ansicht befragt, stellte sich in seiner Antwort (nr. 136) auf den Standpunkt, daß es Sache des Königs sei, Wandel zu schaffen. Von einem Sondervorgehen der Städte versprach er sich keinen Erfolg, wollte aber eine Aussprache der städtischen Gesandten herbeiführen, die sich, wie er annahm, zur Zeit der Anwesenheit des Königs in Nürnberg einfinden würden. Doch ist es dazu, soviel5 sich sehen läßt, nicht gekommen. Die im Biberacher Bund vereinigten Schwäbischen und Bodenseestädte sprachen sich auf einer am 16. April in Ulm gehaltenen Bundesversammlung für die Berufung des Städtetages nach Speier aus und beauftragten Ulm, davon Köln und wohl auch Straßburg und Augsburg, die Ulm um seine Meinungsäußerung über den Kölner Vor-10 schlag gebeten hatten, zu verständigen. Auf einer zweiten, für den 8. Mai wiederum nach Ulm anberaumten Versammlung einigten sie sich über die Zahl und Instruktion ihrer Gesandten (vgl. nr. 137 art. 7; auch nrr. 138 und 139). Wie sich die anderen Städte zu der Angelegenheit stellten, ist nicht bekannt. Doch wird sich die Mehrheit in demselben Sinne wie der Biberacher Bund geäußert haben, 15 da Köln den Tag sonst wohl kaum ausgeschrieben haben würde. Die Kölner Ausschreiben sind verschieden datiert: das an Ulm, unsere nr. 138, vom 5., der Entwurf zu den etwas anders gefaßtten an die anderen Städte (nr. 139 Vorl. K) und das an Nürnberg (nr. 139 Vorl. N) vom 8., das noch im Original vor- handene an Frankfurt (nr. 139 Vorl. J) aber erst vom 9. Mai. Augsburg fehlt auf- 20 fallenderweise unter den im Entwurf genannten Adressaten; an seiner Stelle erscheint Aachen1. Der Tag sollte am 3. Juni in Frankfurt stattfinden. Er fiel also mit dem Reichs- tag zusammen. Infolgedessen gingen auch die geplanten Beratungen in die der Reichs- stände über Reichsangelegenheiten auf, die nach dem Aufbruch des Königs von Frank-25 furt nach Aachen begannen. Sie sind daher im Zusammenhang mit diesen in lit. H zu betrachten. C. Anordnungen und Beschlüsse des Frankfurter Rates vor der Ankunft und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. Sobald der Frankfurter Rat aus einem Briefe Nürnbergs 2 erfahren hatte, daß der so König am 29. April dort eingetroffen sei, begann er in den ersten Maitagen mit den Zurüstungen zum Reichstage. Es galt vor allem Vorbereitungen für Empfang und Be- herbergung des Königs und der Fürsten zu treffen und die ihm und ihnen sowie den einflußreicheren Personen des königlichen Gefolges zu erweisenden Ehrungen festzusetzen, ferner die Bewachung der Tore und Türme und die Handhabung der Polizei zu regeln s5 und die Versorgung der Stadt mit Lebensmitteln sicherzustellen. Die Beschlüsse über die zahlreichen Einzelheiten, die in dieser Hinsicht zu erwägen waren, sind teils im Bürgermeisterbuch überliefert, teils mit anderen Aufzeichnungen in drei, vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner im Anschluß an die Beratungen des Rats geführten, also amtlichen Charakter an sich tragenden Heften vereinigt. Deren Inhalt 40 wurde später, vermutlich unmittelbar nach Schluß des Reichstags, auf Uffsteiners Veran- lassung in ein besonderes Heft abgeschrieben, von Uffsteiner durchgesehen, verbessert und vermehrt und so schließlich, gleich dem in unserem 15. Bande verwerteten Bericht über den Wahltag, zu Nutz und Frommen kommender Geschlechter den Wahltagsakten einverleibt. Uber diese Uffsteinersche Sammlung und die Art und Weise, in der wir von ihr 45 Gebrauch gemacht haben, ist hier einiges zu bemerken. Dazu Würzburg, das am 20. März, obschon nicht Reichsstadt, auch schon in Frage gekommen war. [Q.] Vgl. nr. 177.
218 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Der Nürnberger Rat, von Augsburg um seine Ansicht befragt, stellte sich in seiner Antwort (nr. 136) auf den Standpunkt, daß es Sache des Königs sei, Wandel zu schaffen. Von einem Sondervorgehen der Städte versprach er sich keinen Erfolg, wollte aber eine Aussprache der städtischen Gesandten herbeiführen, die sich, wie er annahm, zur Zeit der Anwesenheit des Königs in Nürnberg einfinden würden. Doch ist es dazu, soviel5 sich sehen läßt, nicht gekommen. Die im Biberacher Bund vereinigten Schwäbischen und Bodenseestädte sprachen sich auf einer am 16. April in Ulm gehaltenen Bundesversammlung für die Berufung des Städtetages nach Speier aus und beauftragten Ulm, davon Köln und wohl auch Straßburg und Augsburg, die Ulm um seine Meinungsäußerung über den Kölner Vor-10 schlag gebeten hatten, zu verständigen. Auf einer zweiten, für den 8. Mai wiederum nach Ulm anberaumten Versammlung einigten sie sich über die Zahl und Instruktion ihrer Gesandten (vgl. nr. 137 art. 7; auch nrr. 138 und 139). Wie sich die anderen Städte zu der Angelegenheit stellten, ist nicht bekannt. Doch wird sich die Mehrheit in demselben Sinne wie der Biberacher Bund geäußert haben, 15 da Köln den Tag sonst wohl kaum ausgeschrieben haben würde. Die Kölner Ausschreiben sind verschieden datiert: das an Ulm, unsere nr. 138, vom 5., der Entwurf zu den etwas anders gefaßtten an die anderen Städte (nr. 139 Vorl. K) und das an Nürnberg (nr. 139 Vorl. N) vom 8., das noch im Original vor- handene an Frankfurt (nr. 139 Vorl. J) aber erst vom 9. Mai. Augsburg fehlt auf- 20 fallenderweise unter den im Entwurf genannten Adressaten; an seiner Stelle erscheint Aachen1. Der Tag sollte am 3. Juni in Frankfurt stattfinden. Er fiel also mit dem Reichs- tag zusammen. Infolgedessen gingen auch die geplanten Beratungen in die der Reichs- stände über Reichsangelegenheiten auf, die nach dem Aufbruch des Königs von Frank-25 furt nach Aachen begannen. Sie sind daher im Zusammenhang mit diesen in lit. H zu betrachten. C. Anordnungen und Beschlüsse des Frankfurter Rates vor der Ankunft und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. Sobald der Frankfurter Rat aus einem Briefe Nürnbergs 2 erfahren hatte, daß der so König am 29. April dort eingetroffen sei, begann er in den ersten Maitagen mit den Zurüstungen zum Reichstage. Es galt vor allem Vorbereitungen für Empfang und Be- herbergung des Königs und der Fürsten zu treffen und die ihm und ihnen sowie den einflußreicheren Personen des königlichen Gefolges zu erweisenden Ehrungen festzusetzen, ferner die Bewachung der Tore und Türme und die Handhabung der Polizei zu regeln s5 und die Versorgung der Stadt mit Lebensmitteln sicherzustellen. Die Beschlüsse über die zahlreichen Einzelheiten, die in dieser Hinsicht zu erwägen waren, sind teils im Bürgermeisterbuch überliefert, teils mit anderen Aufzeichnungen in drei, vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner im Anschluß an die Beratungen des Rats geführten, also amtlichen Charakter an sich tragenden Heften vereinigt. Deren Inhalt 40 wurde später, vermutlich unmittelbar nach Schluß des Reichstags, auf Uffsteiners Veran- lassung in ein besonderes Heft abgeschrieben, von Uffsteiner durchgesehen, verbessert und vermehrt und so schließlich, gleich dem in unserem 15. Bande verwerteten Bericht über den Wahltag, zu Nutz und Frommen kommender Geschlechter den Wahltagsakten einverleibt. Uber diese Uffsteinersche Sammlung und die Art und Weise, in der wir von ihr 45 Gebrauch gemacht haben, ist hier einiges zu bemerken. Dazu Würzburg, das am 20. März, obschon nicht Reichsstadt, auch schon in Frage gekommen war. [Q.] Vgl. nr. 177.
Strana 219
Einleitung. 219 Die oben erwähnten drei Hefte bilden zusammen mit einem vierten 1 und der weiter unten zu erwähnenden Quartierliste den vierten Band der Wahltagsakten. Das wichtigste von ihnen, weil Uffsteiners Arbeitsweise und damit die allmähliche Entstehung der Samm- lung am klarsten wiederspiegelnde, ist das erste, ein Heft von acht ineinander gelegten Schmalfoliobogen mit der auf der Vorderseite des ersten unfoliierten2 Blattes links oben angebrachten Bezeichnung primum. Wir zitieren es, wie überhaupt den Inhalt des vierten Wahltagsaktenbandes, mit C. Es war nicht von Uffsteiner selbst, sondern von einem seiner Schreiber nach seinen noch in Bruchstücken vorhandenen Konzepten geschrieben und hatte ursprünglich den folgenden Inhalt: I. Die in unserer nr. 144 mitgeteilten Anordnungen für den Einzug König Fried- richs in Frankfurt, und zwar in der Form, die sich ergibt, wenn man aus unserem Druck die in den Varianten kenntlich gemachten Korrekturen, Zusätze und Nachträge Uffsteiners und ferner die ebenfalls von ihm herrührenden, von uns in spitze Klammern eingeschlos- senen Zusätze der Vorlage F ausscheidet, also: 1) fol. 1 a: Die Uberschrift (wie wir sie in einer Variante mitteilen) und art. 1 bis zu den Worten großlich erfrauwet. 2) fol. 1b. 2a: artt. 4, 4“ und 4b, der letztere jedoch nur bis zu den Worten war er dan ridet (vgl. die dritte Variante). 3) fol. 2b: artt. 5 und 7, der letztere bis zu den Worten herberge kommet. 4) fol. 4a 52: art. 13, die in der ersten Variante zu art. 13" mitgeteilten beiden Absätze und die zweite Hälfte des art. 14 von den Worten item nach einer cleinen pause bis zum Schluß. 5) fol. 6b-7a: Der in der ersten Variante zu art. 18 mitgeteilte Artikel bis zu den Worten vor der herberge halden und die artt. 18, 18a, 185 und 18°, der letztere aber 25 nur bis zu den Worten leczen sin. 6) fol. 8 ab: Die artt. 16 und 17, beide fast wörtlich so, wie wir sie aus F mit- teilen; sie sind von Uffsteiner nachträglich nach fol. 5 b hinübergenommen und deshalb hier durchgestrichen. II. Die in nr. 143 mitgeteilten Verhandlungen des Rats mit königlichen Gesandten so wegen der Beherbergung des Königs und seines Gefolges, auch sie nach Ausscheidung der Uffsteinerschen Korrekturen und Nachträge, also 7) fol. 9a: artt. 1 und 2, jener in der in der ersten Variante mitgeteilten Form, dieser bis zu den Worten in der stede walde. III. Die in nr. 142 mitgeteilten Verhandlungen des Rats mit den Juden, ebenfalls s5 nach Streichung der Uffsteinerschen Korrekturen und Nachträge, also 8) fol. 10 a: Die ganze nr. 142 bis zu den Worten das habe man gerne. IV. Ein kurzer Hinweis auf noch vorzunchmende Schenkungen des Rats an die königlichen Kanzleibeamten, nämlich 10 15 20 Dieses vierte Heft besteht aus zwei ineinander 40 gelegten Schmalfoliobogen (fol. 36-39) und enthält: auf fol. 36ab Schenkungen an K. Ruprecht, seine Gemahlin und verschiedene Fürstlichkeiten im Ok- tober 1400; auf fol. 37a-38 a ebensolche an K. Sig- mund, seine Gemahlin und sein Gefolge im Dezember 45 1414; auf fol. 38 b desgleichen an K. Friedrich (vgl. die Vorlage A unserer nr. 264); und auf fol. 39b unter der Uberschrift „Nota. in eime alden register fonden“ Schenkungen an Hofbeamte, wahrschein- lich K. Wenzels, da der von Coldencz genannt wird. 50 Alle diese Aufzeichnungen sind von Uffsteiner ge- schrieben, und zwar die auf fol. 36 a-38 a stehen- den etwa gleichzeitig mit den ins dritte Heft ein- getragenen Polizeiverordnungen (vgl. S. 221, 46 ff.), also wahrscheinlich in der ersten Hälfte des April 1442, die auf fol. 38b dagegen kurz nach dem 19. Juli 1442, da die an diesem Tage vom Rat be- schlossene Beschenkung Kaspar Schlicks schon auf- genommen ist; die Zeit der Niederschrift der auf fol. 39b stehenden Schenkungen läßt sich nicht genau bestimmen. * Die anderen Blätter sind von einer späteren Hand mit 1-15 foliiert.
Einleitung. 219 Die oben erwähnten drei Hefte bilden zusammen mit einem vierten 1 und der weiter unten zu erwähnenden Quartierliste den vierten Band der Wahltagsakten. Das wichtigste von ihnen, weil Uffsteiners Arbeitsweise und damit die allmähliche Entstehung der Samm- lung am klarsten wiederspiegelnde, ist das erste, ein Heft von acht ineinander gelegten Schmalfoliobogen mit der auf der Vorderseite des ersten unfoliierten2 Blattes links oben angebrachten Bezeichnung primum. Wir zitieren es, wie überhaupt den Inhalt des vierten Wahltagsaktenbandes, mit C. Es war nicht von Uffsteiner selbst, sondern von einem seiner Schreiber nach seinen noch in Bruchstücken vorhandenen Konzepten geschrieben und hatte ursprünglich den folgenden Inhalt: I. Die in unserer nr. 144 mitgeteilten Anordnungen für den Einzug König Fried- richs in Frankfurt, und zwar in der Form, die sich ergibt, wenn man aus unserem Druck die in den Varianten kenntlich gemachten Korrekturen, Zusätze und Nachträge Uffsteiners und ferner die ebenfalls von ihm herrührenden, von uns in spitze Klammern eingeschlos- senen Zusätze der Vorlage F ausscheidet, also: 1) fol. 1 a: Die Uberschrift (wie wir sie in einer Variante mitteilen) und art. 1 bis zu den Worten großlich erfrauwet. 2) fol. 1b. 2a: artt. 4, 4“ und 4b, der letztere jedoch nur bis zu den Worten war er dan ridet (vgl. die dritte Variante). 3) fol. 2b: artt. 5 und 7, der letztere bis zu den Worten herberge kommet. 4) fol. 4a 52: art. 13, die in der ersten Variante zu art. 13" mitgeteilten beiden Absätze und die zweite Hälfte des art. 14 von den Worten item nach einer cleinen pause bis zum Schluß. 5) fol. 6b-7a: Der in der ersten Variante zu art. 18 mitgeteilte Artikel bis zu den Worten vor der herberge halden und die artt. 18, 18a, 185 und 18°, der letztere aber 25 nur bis zu den Worten leczen sin. 6) fol. 8 ab: Die artt. 16 und 17, beide fast wörtlich so, wie wir sie aus F mit- teilen; sie sind von Uffsteiner nachträglich nach fol. 5 b hinübergenommen und deshalb hier durchgestrichen. II. Die in nr. 143 mitgeteilten Verhandlungen des Rats mit königlichen Gesandten so wegen der Beherbergung des Königs und seines Gefolges, auch sie nach Ausscheidung der Uffsteinerschen Korrekturen und Nachträge, also 7) fol. 9a: artt. 1 und 2, jener in der in der ersten Variante mitgeteilten Form, dieser bis zu den Worten in der stede walde. III. Die in nr. 142 mitgeteilten Verhandlungen des Rats mit den Juden, ebenfalls s5 nach Streichung der Uffsteinerschen Korrekturen und Nachträge, also 8) fol. 10 a: Die ganze nr. 142 bis zu den Worten das habe man gerne. IV. Ein kurzer Hinweis auf noch vorzunchmende Schenkungen des Rats an die königlichen Kanzleibeamten, nämlich 10 15 20 Dieses vierte Heft besteht aus zwei ineinander 40 gelegten Schmalfoliobogen (fol. 36-39) und enthält: auf fol. 36ab Schenkungen an K. Ruprecht, seine Gemahlin und verschiedene Fürstlichkeiten im Ok- tober 1400; auf fol. 37a-38 a ebensolche an K. Sig- mund, seine Gemahlin und sein Gefolge im Dezember 45 1414; auf fol. 38 b desgleichen an K. Friedrich (vgl. die Vorlage A unserer nr. 264); und auf fol. 39b unter der Uberschrift „Nota. in eime alden register fonden“ Schenkungen an Hofbeamte, wahrschein- lich K. Wenzels, da der von Coldencz genannt wird. 50 Alle diese Aufzeichnungen sind von Uffsteiner ge- schrieben, und zwar die auf fol. 36 a-38 a stehen- den etwa gleichzeitig mit den ins dritte Heft ein- getragenen Polizeiverordnungen (vgl. S. 221, 46 ff.), also wahrscheinlich in der ersten Hälfte des April 1442, die auf fol. 38b dagegen kurz nach dem 19. Juli 1442, da die an diesem Tage vom Rat be- schlossene Beschenkung Kaspar Schlicks schon auf- genommen ist; die Zeit der Niederschrift der auf fol. 39b stehenden Schenkungen läßt sich nicht genau bestimmen. * Die anderen Blätter sind von einer späteren Hand mit 1-15 foliiert.
Strana 220
220 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 9) fol. 10 a: Nota. schenke in die canzelli (vgl. die entsprechende Anmerkung zu nr. 260 art. 75). Der Urtext des Heftes bestand also, nach unserer Zählung, aus 21 oder, da nr. 142 hier dreigeteilt ist, richtiger aus 23 Artikeln. Als Vorlage dienten dem Schreiber, wie gesagt, Uffsteiners Konzepte, fortlaufend, gemachte und vielfach korrigierte Aufzeichnungen der verschiedenen Ratsbeschlüsse. Davon sind bedauerlicherweise nur noch winzige, die Uberschrift, den Anfang des art. 1, Teile der artt. 4 und 4", den art. 45 und einen Teil des art. 13 der oben genannten Anord- nungen enthaltende Bruchstücke vorhanden auf zwei jetzt als fol. 194° und 194' in den zweiten Band der Wahltagsakten geklebten Papierfetzen eines Schmalfolioheftes, der Vor- 10 lage E unserer nr. 144. Der Zeitpunkt der Anfertigung der Abschrift ist leicht zu bestimmen. Laut Ein- trag im Bürgermeisterbuch wurde am 17. Mai beschlossen, gleich nach der Beschenkung des Königs mit Kleinodien, Wein und andern Dingen die Frage der Entrichtung der seit November 1439 fälligen Stadtsteuern berühren zu lassen 1. Dieser Beschluß fehlt in 15 der Abschrift; er wurde von Uffsteiner auf fol. 5b hinter dem auf fol. 5a stehenden, den Schenkungsakt betreffenden art. 14 nachgetragen. Auch die von Uffsteiner im vierten Artikel vorgenommenen Korrekturen setzen einen Ratsbeschluß vom 17. Mai voraus, durch den die in Konzept und Abschrift noch nicht genannte Zahl der zum Empfang des Königs zu deputierenden Schöffen auf vier festgesetzt wurde. Die Abschrift ist also zweifellos 20 vor dem 17. Mai entstanden. Nun liegt dem ersten Artikel ein Ratsbeschluß vom 8. Mai? über den Empfang des Königs außterhalb der Stadt zugrunde. Folglich ist dieses Datum Terminus post quem. Aller Wahrscheinlichkeit nach hat Uffsteiner die Abschrift anfertigen lassen nach Ankunft eines vom 12. Mai datierten Briefes Nürnbergs an Frankfurt, in dem mit-25 geteilt wurde, daß der König binnen kurzem aufzubrechen gedenke (nr. 185), also am 15. oder 16. Mai. Wie schon erwähnt, erfuhr Frankfurt die Ankunft des Königs in Nürnberg aus einem vom 29. April datierten Briefe dieser Stadt (nr. 177), also wohl am 1. oder 2. Mai. Da liegt die Vermutung nahe, daß diese Nachricht den Anstoß zum Beginn 3o der Beratungen über den Empfang des Königs gab. Tatsächlich ist dann auch der erste hierher gehörige Eintrag im Bürgermeisterbuch vom 3. Mai datiert. Mit diesem Tage mußsten demnach auch Uffsteiners Konzepte eingesetzt haben. Und wirklich liegt einer der an jenem Tage gefaßten Ratsbeschlüsse3 dem art. 14 der Abschrift zugrunde. Somit dürfen wir folgendes als feststehend betrachten: Uffsteiner hat die zwischen dem 3. und a5 14. Mai gefaßten Ratsbeschlüsse eigenhändig in ein Schmalfolioheft eingetragen, von dem nur noch die oben erwähnten zwei Bruchstücke vorhanden sind, hat sie vielfach korrigiert und hat dann am 15. oder 16. Mai von einem seiner Schreiber die uns noch vorliegende Reinschrift dieses Heftes anfertigen lassen. Auf der so gewonnenen Grundlage läßt sich nun leicht weiter bauen. Zunächst ist 4o klar, daß alle die Korrekturen, Zusätze und Nachträge, die Uffsteiner im ersten Heft zum größeren Teile auf den leer gebliebenen fol. 3ab, 5b, 63, 7b, 9b und 10b-15b und den mitunter sehr weiten Zwischenräumen zwischen den einzelnen Artikeln, zum kleineren zwischen den Zeilen und an den Rändern angebracht hat, erst nach dem 17. Mai ge- macht wurden. Und ebenso klar ist, daß sie, soweit sie sich auf den Empfang des 45 1 Der von feria quinta post dominicam exaudi [Mai 17] datierte Eintrag lautet: item mit der sture unserm herren dem konige nach der schenke nachgeen, als geratslagt ist (Frankfurt Stadt-A. Bürgermeisterbuch 1442 fol. 7 a not. chart. coaeva). 2 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 144 art. 1. Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 144 art. 14a und die Varianten zu art. 14. 50
220 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 9) fol. 10 a: Nota. schenke in die canzelli (vgl. die entsprechende Anmerkung zu nr. 260 art. 75). Der Urtext des Heftes bestand also, nach unserer Zählung, aus 21 oder, da nr. 142 hier dreigeteilt ist, richtiger aus 23 Artikeln. Als Vorlage dienten dem Schreiber, wie gesagt, Uffsteiners Konzepte, fortlaufend, gemachte und vielfach korrigierte Aufzeichnungen der verschiedenen Ratsbeschlüsse. Davon sind bedauerlicherweise nur noch winzige, die Uberschrift, den Anfang des art. 1, Teile der artt. 4 und 4", den art. 45 und einen Teil des art. 13 der oben genannten Anord- nungen enthaltende Bruchstücke vorhanden auf zwei jetzt als fol. 194° und 194' in den zweiten Band der Wahltagsakten geklebten Papierfetzen eines Schmalfolioheftes, der Vor- 10 lage E unserer nr. 144. Der Zeitpunkt der Anfertigung der Abschrift ist leicht zu bestimmen. Laut Ein- trag im Bürgermeisterbuch wurde am 17. Mai beschlossen, gleich nach der Beschenkung des Königs mit Kleinodien, Wein und andern Dingen die Frage der Entrichtung der seit November 1439 fälligen Stadtsteuern berühren zu lassen 1. Dieser Beschluß fehlt in 15 der Abschrift; er wurde von Uffsteiner auf fol. 5b hinter dem auf fol. 5a stehenden, den Schenkungsakt betreffenden art. 14 nachgetragen. Auch die von Uffsteiner im vierten Artikel vorgenommenen Korrekturen setzen einen Ratsbeschluß vom 17. Mai voraus, durch den die in Konzept und Abschrift noch nicht genannte Zahl der zum Empfang des Königs zu deputierenden Schöffen auf vier festgesetzt wurde. Die Abschrift ist also zweifellos 20 vor dem 17. Mai entstanden. Nun liegt dem ersten Artikel ein Ratsbeschluß vom 8. Mai? über den Empfang des Königs außterhalb der Stadt zugrunde. Folglich ist dieses Datum Terminus post quem. Aller Wahrscheinlichkeit nach hat Uffsteiner die Abschrift anfertigen lassen nach Ankunft eines vom 12. Mai datierten Briefes Nürnbergs an Frankfurt, in dem mit-25 geteilt wurde, daß der König binnen kurzem aufzubrechen gedenke (nr. 185), also am 15. oder 16. Mai. Wie schon erwähnt, erfuhr Frankfurt die Ankunft des Königs in Nürnberg aus einem vom 29. April datierten Briefe dieser Stadt (nr. 177), also wohl am 1. oder 2. Mai. Da liegt die Vermutung nahe, daß diese Nachricht den Anstoß zum Beginn 3o der Beratungen über den Empfang des Königs gab. Tatsächlich ist dann auch der erste hierher gehörige Eintrag im Bürgermeisterbuch vom 3. Mai datiert. Mit diesem Tage mußsten demnach auch Uffsteiners Konzepte eingesetzt haben. Und wirklich liegt einer der an jenem Tage gefaßten Ratsbeschlüsse3 dem art. 14 der Abschrift zugrunde. Somit dürfen wir folgendes als feststehend betrachten: Uffsteiner hat die zwischen dem 3. und a5 14. Mai gefaßten Ratsbeschlüsse eigenhändig in ein Schmalfolioheft eingetragen, von dem nur noch die oben erwähnten zwei Bruchstücke vorhanden sind, hat sie vielfach korrigiert und hat dann am 15. oder 16. Mai von einem seiner Schreiber die uns noch vorliegende Reinschrift dieses Heftes anfertigen lassen. Auf der so gewonnenen Grundlage läßt sich nun leicht weiter bauen. Zunächst ist 4o klar, daß alle die Korrekturen, Zusätze und Nachträge, die Uffsteiner im ersten Heft zum größeren Teile auf den leer gebliebenen fol. 3ab, 5b, 63, 7b, 9b und 10b-15b und den mitunter sehr weiten Zwischenräumen zwischen den einzelnen Artikeln, zum kleineren zwischen den Zeilen und an den Rändern angebracht hat, erst nach dem 17. Mai ge- macht wurden. Und ebenso klar ist, daß sie, soweit sie sich auf den Empfang des 45 1 Der von feria quinta post dominicam exaudi [Mai 17] datierte Eintrag lautet: item mit der sture unserm herren dem konige nach der schenke nachgeen, als geratslagt ist (Frankfurt Stadt-A. Bürgermeisterbuch 1442 fol. 7 a not. chart. coaeva). 2 Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 144 art. 1. Vgl. die einschlägige Anmerkung zu nr. 144 art. 14a und die Varianten zu art. 14. 50
Strana 221
Einleitung. 221 Königs beziehen, vor dem 26. Mai entstanden sind, dem Tage, den die nach Nürnberg geschickten Ratsherren Walter Schwarzenberg und Herthe Weiß in einem Briefe vom 19. Mai (nr. 188) als Tag des Einzugs bezeichnet hatten. Sodann leuchtet ohne weiteres ein, daß der oben unter II genannte Bericht über Verhandlungen des Rats mit könig- 5 lichen Gesandten seine neue Form erst nach dem 19. Mai erhalten haben kann, da diese Gesandten, die Nürnberg am 15. Mai verlassen hatten (vgl. nr. 187), laut art. 1 acht Tage vor der Ankunft des Königs in Frankfurt eintrafen. Aus alledem folgt, daß die endgültige Fassung der im ersten Heft stehenden, mit dem Empfang des Königs zusammen- hängenden Beschlüsse und Berichte aus der Zeit zwischen dem 20. und 25. Mai stammt. 10 So sind demgemäß auch unsere nrr. 142�145 zu datieren. Nach Ausscheidung der in diesen vier Stücken vereinigten Beschlüsse und Berichte bleiben im Heft noch zurück: 1) auf dem unteren Rande des fol. 7b (im Anschluß an nr. 144 art. 185) und hinübergreifend nach dem unteren Rande des fol. 8a: Bericht über die Huldigung Frank- 15 furts am 23. Juli. 2) auf fol. 12a: Schenkungen Frankfurts an königliche Kanzlei-, Gerichts- und Hofbeamte. 3) auf fol. 12b 13b: Bericht über die Fronleichnamsprozession am 31. Mai. 4) auf fol. 14b- 15a: Bericht über die Hin- und Rückfahrt des Königs nach und 20 von Aachen. 5) auf fol. 15a-16a: Bericht über den Empfang des Königs in Frankfurt bei seiner Rückkehr aus Aachen am 7. Juli. Also ausnahmslos Aufzeichnungen, die Uffsteiner teils erst nach der Ankunft des Königs am 27. Mai, teils erst nach dessen Rückkehr aus Aachen am 7. Juli gemacht 25 haben kann und die mithin nicht mehr unter die Rubrik „Vorbereitungen“ fallen. Dem- entsprechend haben wir die unter 1, 3 und 5 angeführten der Rubrik „Briefwechsel und Berichte“ (lit. J) und die unter 2 der Rubrik „Kosten“ (lit. K) zugewiesen; man findet sie dort in den nrr. 249, 264, 236 und 244. Der an vierter Stelle genannte Bericht dagegen gehört zu den Akten der Krönungsfahrt und ist schon S. 158 f. verwertet worden. Mit dem Bericht über den Empfang des Königs am 7. Juli griff also Uffsteiner schon in das zweite Heft über, ebenfalls ein Schmalfolioheft, aber nur halb so stark wie das erste (fol. 16�23). Es enthält außter dem Schlußabsatz jenes Berichts, unserem art. 4, nichts weiter als 1) auf fol. 162: die von Janssen 2, 49 aus F abgedruckte kurze Aufzeichnung über ss die Prozession am Marien-Magdalenen-Tag, aber nur bis zu den Worten auch darzu verwilligeten (das Ubrige, von Janssen Eingeklammerte, ist von Uffsteiner erst in F hinzu- gefügt worden), und 2) auf fol. 22b� 232: den vom 6. Juli datierten, von Beckmann S. 138-139 aus F abgedruckten Bericht über eine Rauferei zwischen Knechten des Bischofs von Chiemsee 40 und des Grafen Ulrich von Mätsch oder des im gleichen Hause einquartierten Herrn Wolfgang von Frundsberg am Abend des 30. Juni, aber ohne den Schlußabsatz Notan- dum. ein greve von Metsche usw., den Uffsteiner ebenfalls erst in F angefügt hat. Da beide Aufzeichnungen in brauchbaren Drucken vorliegen, zudem der König an der Prozession nicht teilnahm und die Rauferei natürlich keine „Reichstagsangelegenheit“ 45 war, so verbot sich ihr Wiederabdruck in unserer Sammlung von selbst. Was nun das dritte, aus sechs ineinander gelegten Schmalfoliobogen bestehende Heft (fol. 24�35) anbetrifft, so sind, der Schrift nach, die auf den fol. 25a. 28a stehenden artt. 1-4, 6, 8, 9, 11�12a und ein in der zweiten Variante zu art. 9 mitgeteilter Ar- tikel der in unserer nr. 140 abgedruckten Polizeiverordnungen und die auf fol. 313-33b 50 stehende Nachtwachordnung, unsere nr. 141, von Uffsteiner in einem Zuge niedergeschrieben 30
Einleitung. 221 Königs beziehen, vor dem 26. Mai entstanden sind, dem Tage, den die nach Nürnberg geschickten Ratsherren Walter Schwarzenberg und Herthe Weiß in einem Briefe vom 19. Mai (nr. 188) als Tag des Einzugs bezeichnet hatten. Sodann leuchtet ohne weiteres ein, daß der oben unter II genannte Bericht über Verhandlungen des Rats mit könig- 5 lichen Gesandten seine neue Form erst nach dem 19. Mai erhalten haben kann, da diese Gesandten, die Nürnberg am 15. Mai verlassen hatten (vgl. nr. 187), laut art. 1 acht Tage vor der Ankunft des Königs in Frankfurt eintrafen. Aus alledem folgt, daß die endgültige Fassung der im ersten Heft stehenden, mit dem Empfang des Königs zusammen- hängenden Beschlüsse und Berichte aus der Zeit zwischen dem 20. und 25. Mai stammt. 10 So sind demgemäß auch unsere nrr. 142�145 zu datieren. Nach Ausscheidung der in diesen vier Stücken vereinigten Beschlüsse und Berichte bleiben im Heft noch zurück: 1) auf dem unteren Rande des fol. 7b (im Anschluß an nr. 144 art. 185) und hinübergreifend nach dem unteren Rande des fol. 8a: Bericht über die Huldigung Frank- 15 furts am 23. Juli. 2) auf fol. 12a: Schenkungen Frankfurts an königliche Kanzlei-, Gerichts- und Hofbeamte. 3) auf fol. 12b 13b: Bericht über die Fronleichnamsprozession am 31. Mai. 4) auf fol. 14b- 15a: Bericht über die Hin- und Rückfahrt des Königs nach und 20 von Aachen. 5) auf fol. 15a-16a: Bericht über den Empfang des Königs in Frankfurt bei seiner Rückkehr aus Aachen am 7. Juli. Also ausnahmslos Aufzeichnungen, die Uffsteiner teils erst nach der Ankunft des Königs am 27. Mai, teils erst nach dessen Rückkehr aus Aachen am 7. Juli gemacht 25 haben kann und die mithin nicht mehr unter die Rubrik „Vorbereitungen“ fallen. Dem- entsprechend haben wir die unter 1, 3 und 5 angeführten der Rubrik „Briefwechsel und Berichte“ (lit. J) und die unter 2 der Rubrik „Kosten“ (lit. K) zugewiesen; man findet sie dort in den nrr. 249, 264, 236 und 244. Der an vierter Stelle genannte Bericht dagegen gehört zu den Akten der Krönungsfahrt und ist schon S. 158 f. verwertet worden. Mit dem Bericht über den Empfang des Königs am 7. Juli griff also Uffsteiner schon in das zweite Heft über, ebenfalls ein Schmalfolioheft, aber nur halb so stark wie das erste (fol. 16�23). Es enthält außter dem Schlußabsatz jenes Berichts, unserem art. 4, nichts weiter als 1) auf fol. 162: die von Janssen 2, 49 aus F abgedruckte kurze Aufzeichnung über ss die Prozession am Marien-Magdalenen-Tag, aber nur bis zu den Worten auch darzu verwilligeten (das Ubrige, von Janssen Eingeklammerte, ist von Uffsteiner erst in F hinzu- gefügt worden), und 2) auf fol. 22b� 232: den vom 6. Juli datierten, von Beckmann S. 138-139 aus F abgedruckten Bericht über eine Rauferei zwischen Knechten des Bischofs von Chiemsee 40 und des Grafen Ulrich von Mätsch oder des im gleichen Hause einquartierten Herrn Wolfgang von Frundsberg am Abend des 30. Juni, aber ohne den Schlußabsatz Notan- dum. ein greve von Metsche usw., den Uffsteiner ebenfalls erst in F angefügt hat. Da beide Aufzeichnungen in brauchbaren Drucken vorliegen, zudem der König an der Prozession nicht teilnahm und die Rauferei natürlich keine „Reichstagsangelegenheit“ 45 war, so verbot sich ihr Wiederabdruck in unserer Sammlung von selbst. Was nun das dritte, aus sechs ineinander gelegten Schmalfoliobogen bestehende Heft (fol. 24�35) anbetrifft, so sind, der Schrift nach, die auf den fol. 25a. 28a stehenden artt. 1-4, 6, 8, 9, 11�12a und ein in der zweiten Variante zu art. 9 mitgeteilter Ar- tikel der in unserer nr. 140 abgedruckten Polizeiverordnungen und die auf fol. 313-33b 50 stehende Nachtwachordnung, unsere nr. 141, von Uffsteiner in einem Zuge niedergeschrieben 30
Strana 222
1 Eine Ausnahme ist nur bei den auf fol. 10a stehenden Verhandlungen mit den Juden gemacht. Hier hatte Uffsteiner auf dem oberen Seitenrande bemerkt nota. diß von der Juden wegen zuleste noteren � circa illam signaturam und entsprechend auf dem unteren Rande von fol. 12 a † nota. hic ponende Judeorum. Dieser Weisung folgend hat der Abschreiber jene Verhandlungen hinter den 222 worden; es handelt sich da zweifellos um Reinschriften nicht mehr vorhandener Konzepte. Die anderen Artikel der nr. 140 dagegen und die auf fol. 30 ab eingetragenen, von uns als artt. 19 und 19" nach nr. 144 hinübergenommenen Anordnungen für Besetzung der Stadttore beim Einzug des Königs sind Nachträge Uffsteiners, die er teils auf einem jetzt auf fol. 24b aufgeklebten Zettel, teils auf den leer gebliebenen fol. 28b�30b gemacht hat. 5 Die Datierung bereitet auch hier keine Schwierigkeiten. Die Uberschrift der nr. 140 lautete ursprünglich Bestallunge der stad als --- der Romische konig -.- kommen sulde und ..- die fursten ouch sost einen merklich tag ... her gesast hatten nach ostern [April 1] anno 42. Erst nachträglich änderte Uffsteiner nach ostern in penthecostes [Mai 20]. Wir haben es also bei jenen Reinschriften offenbar mit Anordnungen zu tun, 1o die der Rat Anfang April im Hinblick auf den in den Einladungen genannten Reichs- tagstermin des 15. April traf, bei den Nachträgen dagegen mit Verordnungen, die erst in der Pfingstwoche nach Bekanntwerden des Einzugstermins erlassen wurden. Da dem- nach die endgültige Form der beiden Aktenstücke zu derselben Zeit entstand wie die der im ersten Heft eingetragenen, so sind auch sie wie diese „zwischen Mai 20 und 25" zu 15 datieren. Das Gesagte zusammenfassend und weiterführend können wir jetzt folgendes feststellen. Das Herannahen des Reichstagstermins veranlaßte den Frankfurter Rat etwa An- fang April, die notwendigen Polizeiverordnungen und Sicherheitsmaßregeln zu treffen. Stadtschreiber Uffsteiner stellte die gefaßten Beschlüsse zusammen und schrieb sie im 20 dritten Heft des vierten Bandes der Wahltagsakten ab. Anfang Mai, als die Nachricht von der Ankunft des Königs in Nürnberg eintraf und somit sein Besuch in Frankfurt nahe bevorzustehen schien, begann der Rat, auch die Empfangsfeierlichkeiten und andere mit der Anwesenheit des Königs zusammenhängende Anordnungen zu erwägen. Die ent- sprechenden Beschlüsse wurden Mitte Mai durch einen Schreiber aus Uffsteiners jetzt nur 25 noch in Bruchstücken vorhandenen Konzeptheft in das erste Heft jenes vierten Bandes übertragen. Darauf dienten beide Hefte Uffsteiner selbst in der Pfingstwoche zwischen dem 20. und 25. Mai zum Nachtragen aller derjenigen Beschlüsse, die der Rat nach Ankunft der königlichen Vorreiter und nach Mitteilung des Einzugstermins durch die beim König befindlichen zwei Ratsherren faßte. Später trug er auf leer gebliebenen Seiten so noch einige Berichte über Ereignisse aus der Zeit der Anwesenheit des Königs ein, und da der verfügbare Raum dafür nicht ausreichte, so schloß er Mitte Juli dem ersten Heft noch éin zweites an. Obwohl also das dritte Heft das ältere war, so reihte Uffsteiner, wie ein Hinweis in art. 17 der nr. 144 lehrt, es dennoch, und zwar schon während der Pfingtwoche, hinter s5 dem ersten ein, und schließlich trennte er auch noch beide durch das zweite. In dieser wenig zutreffenden Reihenfolge1 und ohne jede Rücksicht auf die vorhandene Unter- brechung zeitlich zusammengehöriger Abschnitte durch spätere Einträge ist dann der Inhalt der drei Hefte, wie schon angedeutet, später, wahrscheinlich unmittelbar nach Schluß des Reichstags, in ein einziges, elf Foliobogen starkes, von uns mit F bezeich-40 netes Heft abgeschrieben worden. Es bildet jetst die fol. 166 (bis)-1862 des zweiten Bundes der Wahltagsakten und liegt den übrigens unvollständigen und hinsichtlich An- auf fol. 12a stehenden, in unserer nr. 264 ab- gedruckten Schenkungen eingereiht. Außterdem hat er den auf den unteren Rändern der fol. 7b und 8a 45 stehenden Bericht Uffsteiners über die Huldigung der Frankfurter Bürgerschaft durch einen anderen ersetzt (vgl. nr. 249). Das unbeschriebene Schlußblatt ist nicht mehr vorhanden. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 50
1 Eine Ausnahme ist nur bei den auf fol. 10a stehenden Verhandlungen mit den Juden gemacht. Hier hatte Uffsteiner auf dem oberen Seitenrande bemerkt nota. diß von der Juden wegen zuleste noteren � circa illam signaturam und entsprechend auf dem unteren Rande von fol. 12 a † nota. hic ponende Judeorum. Dieser Weisung folgend hat der Abschreiber jene Verhandlungen hinter den 222 worden; es handelt sich da zweifellos um Reinschriften nicht mehr vorhandener Konzepte. Die anderen Artikel der nr. 140 dagegen und die auf fol. 30 ab eingetragenen, von uns als artt. 19 und 19" nach nr. 144 hinübergenommenen Anordnungen für Besetzung der Stadttore beim Einzug des Königs sind Nachträge Uffsteiners, die er teils auf einem jetzt auf fol. 24b aufgeklebten Zettel, teils auf den leer gebliebenen fol. 28b�30b gemacht hat. 5 Die Datierung bereitet auch hier keine Schwierigkeiten. Die Uberschrift der nr. 140 lautete ursprünglich Bestallunge der stad als --- der Romische konig -.- kommen sulde und ..- die fursten ouch sost einen merklich tag ... her gesast hatten nach ostern [April 1] anno 42. Erst nachträglich änderte Uffsteiner nach ostern in penthecostes [Mai 20]. Wir haben es also bei jenen Reinschriften offenbar mit Anordnungen zu tun, 1o die der Rat Anfang April im Hinblick auf den in den Einladungen genannten Reichs- tagstermin des 15. April traf, bei den Nachträgen dagegen mit Verordnungen, die erst in der Pfingstwoche nach Bekanntwerden des Einzugstermins erlassen wurden. Da dem- nach die endgültige Form der beiden Aktenstücke zu derselben Zeit entstand wie die der im ersten Heft eingetragenen, so sind auch sie wie diese „zwischen Mai 20 und 25" zu 15 datieren. Das Gesagte zusammenfassend und weiterführend können wir jetzt folgendes feststellen. Das Herannahen des Reichstagstermins veranlaßte den Frankfurter Rat etwa An- fang April, die notwendigen Polizeiverordnungen und Sicherheitsmaßregeln zu treffen. Stadtschreiber Uffsteiner stellte die gefaßten Beschlüsse zusammen und schrieb sie im 20 dritten Heft des vierten Bandes der Wahltagsakten ab. Anfang Mai, als die Nachricht von der Ankunft des Königs in Nürnberg eintraf und somit sein Besuch in Frankfurt nahe bevorzustehen schien, begann der Rat, auch die Empfangsfeierlichkeiten und andere mit der Anwesenheit des Königs zusammenhängende Anordnungen zu erwägen. Die ent- sprechenden Beschlüsse wurden Mitte Mai durch einen Schreiber aus Uffsteiners jetzt nur 25 noch in Bruchstücken vorhandenen Konzeptheft in das erste Heft jenes vierten Bandes übertragen. Darauf dienten beide Hefte Uffsteiner selbst in der Pfingstwoche zwischen dem 20. und 25. Mai zum Nachtragen aller derjenigen Beschlüsse, die der Rat nach Ankunft der königlichen Vorreiter und nach Mitteilung des Einzugstermins durch die beim König befindlichen zwei Ratsherren faßte. Später trug er auf leer gebliebenen Seiten so noch einige Berichte über Ereignisse aus der Zeit der Anwesenheit des Königs ein, und da der verfügbare Raum dafür nicht ausreichte, so schloß er Mitte Juli dem ersten Heft noch éin zweites an. Obwohl also das dritte Heft das ältere war, so reihte Uffsteiner, wie ein Hinweis in art. 17 der nr. 144 lehrt, es dennoch, und zwar schon während der Pfingtwoche, hinter s5 dem ersten ein, und schließlich trennte er auch noch beide durch das zweite. In dieser wenig zutreffenden Reihenfolge1 und ohne jede Rücksicht auf die vorhandene Unter- brechung zeitlich zusammengehöriger Abschnitte durch spätere Einträge ist dann der Inhalt der drei Hefte, wie schon angedeutet, später, wahrscheinlich unmittelbar nach Schluß des Reichstags, in ein einziges, elf Foliobogen starkes, von uns mit F bezeich-40 netes Heft abgeschrieben worden. Es bildet jetst die fol. 166 (bis)-1862 des zweiten Bundes der Wahltagsakten und liegt den übrigens unvollständigen und hinsichtlich An- auf fol. 12a stehenden, in unserer nr. 264 ab- gedruckten Schenkungen eingereiht. Außterdem hat er den auf den unteren Rändern der fol. 7b und 8a 45 stehenden Bericht Uffsteiners über die Huldigung der Frankfurter Bürgerschaft durch einen anderen ersetzt (vgl. nr. 249). Das unbeschriebene Schlußblatt ist nicht mehr vorhanden. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 50
Strana 223
Einleitung. 228 ordnung und Datierung ziemlich kritiklosen Drucken Römer-Büchners und Janssens zugrunde. Die verschiedenen Beschlüsse des Rats und die der Aufzeichnung wert erachteten Ereignisse nach bestimmten Gesichtspunkten zu ordnen, lag, soviel sich erkennen läßt, 5 nicht in Uffsteiners Absicht. Er schrieb sie in der Reihenfolge nieder, in der sie gefaßt waren oder ihm bekannt wurden, und brachte die Nachträge da an, wo Gelegenheit zur Anknüpfung gegeben war oder der verfügbar gebliebene Raum dazu einlud. Wir haben nun versucht, inhaltlich oder zeitlich Zusammengehöriges zu vereinigen und durch Ver- teilung auf verschiedene Nummern und Abteilungen auch äußerlich kenntlich zu machen. 10 Demgemäß haben wir außter den schon erwähnten drei der lit. J zugewiesenen Berichten und den in lit. K untergebrachten Schenkungen auch noch die je ein Kapitel für sich bildenden Verhandlungen des Rats mit den Juden und den königlichen Vorreitern sowie einige der städtischen Kanzlei und der Gewerbeausübung geltende Vorschriften vom Haupt- bestandteil des ersten Heftes, den mit Einritt und Empfang und überhaupt mit der Person 15 des Königs zusammenhängenden Anordnungen (nr. 144), abgetrennt und jene als nrr. 142 und 143, diese als nr. 145 eingereiht. Dafür haben wir dann den eben genannten An- ordnungen die im dritten Heft zwischen den Polizeiverordnungen nachgetragenen, aber nicht so recht dorthin passenden Bestimmungen über die Beteiligung der Zünfte an der Spalierbildung unter dem Einzugstor und vor und in der Bartholomäuskirche als artt. 19 20 und 19a angefügt. Die Polizeiverordnungen und die Nachtwachordnung des dritten Hefts mußten als zuerst aufgesetzt natürlich allen anderen hierher gehörigen Aktenstücken vorangestellt werden (nrr. 140 und 141). Ihnen waren die Verhandlungen mit den Juden, weil schon am 3. Mai eingeleitet 1, anzuschließen (nr. 142), und weiterhin hatten die dem Einritt 25 des Königs vorangehenden Verhandlungen mit den Vorreitern zu folgen (nr. 143). Da- gegen konnten die Vorschriften für Kanzlei und Gewerbe den Anordnungen für die Ein- zugsfeierlichkeiten (nr. 144) nachgestellt werden, da sie im wesentlichen erst mit und nach der Ankunft des Königs in Kraft traten (nr. 145). Diesem Material reihen wir als nr. 146 eine wertvolle, im vierten Bande der Wahl- so tagsakten überlieferte Quartierliste an, die das schon erwähnte2 von Seemüller veröffent- lichte Verzeichnis des königlichen Gefolges in vortrefflicher Weise ergänzt und zugleich eine erwünschte Beigabe zu den in lit. G abgedruckten Präsenzlisten bildet. D. Geleit nr. 148-151. Die Schwierigkeiten, die während des Mainzer Kongresses den Gesandten des Ba- 35 seler Konzils und dem Mainzer Rat aus der Weigerung der Kurfürsten, die Kardinäle Segovia und Grünwalder als solche anzuerkennen, und aus dem Widerstand des Erz- bischofs von Mainz gegen den Anspruch des Kardinals von Arles auf die Ausübung der Legatenrechte erwachsen waren3, veranlaßten jetzt einerseits das Konzil zur Bitte an den König um einen Geleitsbrief für seine Gesandten, anderseits den Frankfurter Rat zur 40 Anfrage beim Erzbischof, unter welchen Bedingungen das städtische Geleit bewilligt werden solle. Von der Gesandtschaft des Konzils nach Nürnberg und der Bewilligung des er- betenen Geleits durch den König war schon in lit. Bb die Rede. Den vom 17. Mai 2 1 Der hierher gehörende von feria tercia post vo- Vgl. S. 153 Anm. 2. s Vgl. RTA. 15, 550-552. 45 cem jocunditatis [Mai 8] datierte Beschluß lautet: item mit den Juden reden von des konges zukonft, waz in gebore (Frankfurt Stadt-A. Bürgermeister- buch 1442 fol. 3b not. chart. coaeva). Deutsche Reichstags-Akten XVI. 29
Einleitung. 228 ordnung und Datierung ziemlich kritiklosen Drucken Römer-Büchners und Janssens zugrunde. Die verschiedenen Beschlüsse des Rats und die der Aufzeichnung wert erachteten Ereignisse nach bestimmten Gesichtspunkten zu ordnen, lag, soviel sich erkennen läßt, 5 nicht in Uffsteiners Absicht. Er schrieb sie in der Reihenfolge nieder, in der sie gefaßt waren oder ihm bekannt wurden, und brachte die Nachträge da an, wo Gelegenheit zur Anknüpfung gegeben war oder der verfügbar gebliebene Raum dazu einlud. Wir haben nun versucht, inhaltlich oder zeitlich Zusammengehöriges zu vereinigen und durch Ver- teilung auf verschiedene Nummern und Abteilungen auch äußerlich kenntlich zu machen. 10 Demgemäß haben wir außter den schon erwähnten drei der lit. J zugewiesenen Berichten und den in lit. K untergebrachten Schenkungen auch noch die je ein Kapitel für sich bildenden Verhandlungen des Rats mit den Juden und den königlichen Vorreitern sowie einige der städtischen Kanzlei und der Gewerbeausübung geltende Vorschriften vom Haupt- bestandteil des ersten Heftes, den mit Einritt und Empfang und überhaupt mit der Person 15 des Königs zusammenhängenden Anordnungen (nr. 144), abgetrennt und jene als nrr. 142 und 143, diese als nr. 145 eingereiht. Dafür haben wir dann den eben genannten An- ordnungen die im dritten Heft zwischen den Polizeiverordnungen nachgetragenen, aber nicht so recht dorthin passenden Bestimmungen über die Beteiligung der Zünfte an der Spalierbildung unter dem Einzugstor und vor und in der Bartholomäuskirche als artt. 19 20 und 19a angefügt. Die Polizeiverordnungen und die Nachtwachordnung des dritten Hefts mußten als zuerst aufgesetzt natürlich allen anderen hierher gehörigen Aktenstücken vorangestellt werden (nrr. 140 und 141). Ihnen waren die Verhandlungen mit den Juden, weil schon am 3. Mai eingeleitet 1, anzuschließen (nr. 142), und weiterhin hatten die dem Einritt 25 des Königs vorangehenden Verhandlungen mit den Vorreitern zu folgen (nr. 143). Da- gegen konnten die Vorschriften für Kanzlei und Gewerbe den Anordnungen für die Ein- zugsfeierlichkeiten (nr. 144) nachgestellt werden, da sie im wesentlichen erst mit und nach der Ankunft des Königs in Kraft traten (nr. 145). Diesem Material reihen wir als nr. 146 eine wertvolle, im vierten Bande der Wahl- so tagsakten überlieferte Quartierliste an, die das schon erwähnte2 von Seemüller veröffent- lichte Verzeichnis des königlichen Gefolges in vortrefflicher Weise ergänzt und zugleich eine erwünschte Beigabe zu den in lit. G abgedruckten Präsenzlisten bildet. D. Geleit nr. 148-151. Die Schwierigkeiten, die während des Mainzer Kongresses den Gesandten des Ba- 35 seler Konzils und dem Mainzer Rat aus der Weigerung der Kurfürsten, die Kardinäle Segovia und Grünwalder als solche anzuerkennen, und aus dem Widerstand des Erz- bischofs von Mainz gegen den Anspruch des Kardinals von Arles auf die Ausübung der Legatenrechte erwachsen waren3, veranlaßten jetzt einerseits das Konzil zur Bitte an den König um einen Geleitsbrief für seine Gesandten, anderseits den Frankfurter Rat zur 40 Anfrage beim Erzbischof, unter welchen Bedingungen das städtische Geleit bewilligt werden solle. Von der Gesandtschaft des Konzils nach Nürnberg und der Bewilligung des er- betenen Geleits durch den König war schon in lit. Bb die Rede. Den vom 17. Mai 2 1 Der hierher gehörende von feria tercia post vo- Vgl. S. 153 Anm. 2. s Vgl. RTA. 15, 550-552. 45 cem jocunditatis [Mai 8] datierte Beschluß lautet: item mit den Juden reden von des konges zukonft, waz in gebore (Frankfurt Stadt-A. Bürgermeister- buch 1442 fol. 3b not. chart. coaeva). Deutsche Reichstags-Akten XVI. 29
Strana 224
224 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. datierten Geleitsbrief findet man in nr. 148. Er galt bis zum 29. September, und swar nicht nur für die Reise nach Frankfurt, sondern auch nach anderen Aufenthaltsorten des Königs, letzteres offenbar mit Rücksicht auf die bevorstehende Aachener Krönung. Die Frankfurter Anfrage scheint dagegen über den Entwurf, den wir in nr. 149 vorlegen, nicht hinausgediehen zu sein, da dieser den Vermerk „non transivit“ trägt. Sie 5 wurde vermutlich zwecklos durch einen nicht mehr vorhandenen Brief des Erzbischofs, der, soviel sich aus den kurzen Angaben Segovias (nr. 231 art. 2) schließten läßt, in- haltlich dem vom 5. November 1441 (nr. 66) entsprach, also schon hinreichenden Auf- schluß über die erzbischöflichen Wünsche gab. Die, in nrr. 150 und 151 mitgeteilten, bis auf einige durch den verschiedenen Zweck 10 gebotene Anderungen wörtlich übereinstimmenden Gesuche Kölns an den Erzbischof von Mainz bieten nichts Bemerkenswertes. Sie wurden teils durch den in lit. Bc besprochenen Städte- tag, teils durch die königliche Einladung vom 4. Juni (nr. 118) veranlaßt. E. Instruktionen nr. 152-153. Von der ersten der abgedruckten beiden Instruktionen, derjenigen für Gesandte des i5 Deutschen Ordens, gilt im wesentlichen dasselbe, was oben S. 47 über die im Oktober 1441 für Friedrich von Nieckeritz und Andreas Ruperti aufgesetzte (nr. 62) gesagt worden ist, da die dort gegebenen Weisungen, soweit sie König und Kirchenfrage be- treffen, hier wiederholt sind. Man wird aber zu beachten haben, daß der in art. 7 der älteren Instruktion erteilte Befehl, bei zwieträchtigen Beschlüssen des Königs und der 20 Kurfürsten in der Kirchenfrage Parteinahme zu vermeiden, jetzt in art. 4 dahin ab- geändert ist, daß diese Parteinahme erfolgen darf, sobald die Mehrheit der Kurfürsten auf seiten des Königs steht. Die andere, die Nürnberger Instruktion (nr. 153) trägt zwar äußerlich kein Merkmal der Zugehörigkeit zum Frankfurter Reichstage oder zu dem in ihm aufgehenden, schon 25 erwähnten 1 Städtetage, ist aber ihrem ganzen Inhalt nach unzweifelhaft mit beiden Tagen in Verbindung zu bringen. Laut art. 19 stand nämlich zur Zeit ihrer Abfassung die Krönung des Königs nahe bevor, und anderen Artikeln, namentlich den artt. 14 und 21 zufolge hatte sich der König kurz vorher in Nürnberg aufgehalten. Sie muß also nach dem 21. Mai und vor dem 17. Juni aufgesetzt sein. Da nun die ersten zehn Artikel so laut Inhalt und Uberschrift den Verhandlungen eines Städtetags gelten, so liegt es nahe, an den vom 3. Juni zu denken, zu dem ja Nürnberg am 8. Mai eingeladen worden war (vgl. nr. 139). Der 3. Juni ist mithin Terminus ante quem. Der in art. 15 erwähnte Eidschwur der Juden erfolgte nachweislich am 22. Mai, und die in art. 10 erteilte Wei- sung, den städtischen Gesandten gegenüber die Klage des Kunz von Bebemburg gegen s5 Hall zur Sprache zu bringen, war allem Anschein nach die Folge eines diese Angelegen- heit betreffenden Ulmer Schreibens vom 26. Mai. Demnach ist der 28. Mai, der mut- maßliche Ankunftstag des letztgenannten Schreibens, der Terminus post quem. Dem- entsprechend datieren wir die Instruktion „zwischen Mai 28 und Juni 3". Die Empfänger sind nicht genannt, waren aber zweifellos der Bürgermeister Niko-o laus Muffel und die Ratsherren Karl Holzschuher und Berthold Volkmer, die am 21. Mai im Gefolge des Königs die Stadt verlassen hatten. Der Inhalt zerfällt in zwei Teile, artt. 1-10 und 11�22e, jene, wie gesagt, mit Weisungen für Verhandlungen städtischer Gesandten, diese mit Aufträgen rein lokalen und territorialen Charakters. Auf die Tagesordnung des Reichstags ist nirgends Bezug 45 genommen; man ließs da den Gesandten offenbar freie Hand in der Voraussicht, 1 Vgl. lit. Bc.
224 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. datierten Geleitsbrief findet man in nr. 148. Er galt bis zum 29. September, und swar nicht nur für die Reise nach Frankfurt, sondern auch nach anderen Aufenthaltsorten des Königs, letzteres offenbar mit Rücksicht auf die bevorstehende Aachener Krönung. Die Frankfurter Anfrage scheint dagegen über den Entwurf, den wir in nr. 149 vorlegen, nicht hinausgediehen zu sein, da dieser den Vermerk „non transivit“ trägt. Sie 5 wurde vermutlich zwecklos durch einen nicht mehr vorhandenen Brief des Erzbischofs, der, soviel sich aus den kurzen Angaben Segovias (nr. 231 art. 2) schließten läßt, in- haltlich dem vom 5. November 1441 (nr. 66) entsprach, also schon hinreichenden Auf- schluß über die erzbischöflichen Wünsche gab. Die, in nrr. 150 und 151 mitgeteilten, bis auf einige durch den verschiedenen Zweck 10 gebotene Anderungen wörtlich übereinstimmenden Gesuche Kölns an den Erzbischof von Mainz bieten nichts Bemerkenswertes. Sie wurden teils durch den in lit. Bc besprochenen Städte- tag, teils durch die königliche Einladung vom 4. Juni (nr. 118) veranlaßt. E. Instruktionen nr. 152-153. Von der ersten der abgedruckten beiden Instruktionen, derjenigen für Gesandte des i5 Deutschen Ordens, gilt im wesentlichen dasselbe, was oben S. 47 über die im Oktober 1441 für Friedrich von Nieckeritz und Andreas Ruperti aufgesetzte (nr. 62) gesagt worden ist, da die dort gegebenen Weisungen, soweit sie König und Kirchenfrage be- treffen, hier wiederholt sind. Man wird aber zu beachten haben, daß der in art. 7 der älteren Instruktion erteilte Befehl, bei zwieträchtigen Beschlüssen des Königs und der 20 Kurfürsten in der Kirchenfrage Parteinahme zu vermeiden, jetzt in art. 4 dahin ab- geändert ist, daß diese Parteinahme erfolgen darf, sobald die Mehrheit der Kurfürsten auf seiten des Königs steht. Die andere, die Nürnberger Instruktion (nr. 153) trägt zwar äußerlich kein Merkmal der Zugehörigkeit zum Frankfurter Reichstage oder zu dem in ihm aufgehenden, schon 25 erwähnten 1 Städtetage, ist aber ihrem ganzen Inhalt nach unzweifelhaft mit beiden Tagen in Verbindung zu bringen. Laut art. 19 stand nämlich zur Zeit ihrer Abfassung die Krönung des Königs nahe bevor, und anderen Artikeln, namentlich den artt. 14 und 21 zufolge hatte sich der König kurz vorher in Nürnberg aufgehalten. Sie muß also nach dem 21. Mai und vor dem 17. Juni aufgesetzt sein. Da nun die ersten zehn Artikel so laut Inhalt und Uberschrift den Verhandlungen eines Städtetags gelten, so liegt es nahe, an den vom 3. Juni zu denken, zu dem ja Nürnberg am 8. Mai eingeladen worden war (vgl. nr. 139). Der 3. Juni ist mithin Terminus ante quem. Der in art. 15 erwähnte Eidschwur der Juden erfolgte nachweislich am 22. Mai, und die in art. 10 erteilte Wei- sung, den städtischen Gesandten gegenüber die Klage des Kunz von Bebemburg gegen s5 Hall zur Sprache zu bringen, war allem Anschein nach die Folge eines diese Angelegen- heit betreffenden Ulmer Schreibens vom 26. Mai. Demnach ist der 28. Mai, der mut- maßliche Ankunftstag des letztgenannten Schreibens, der Terminus post quem. Dem- entsprechend datieren wir die Instruktion „zwischen Mai 28 und Juni 3". Die Empfänger sind nicht genannt, waren aber zweifellos der Bürgermeister Niko-o laus Muffel und die Ratsherren Karl Holzschuher und Berthold Volkmer, die am 21. Mai im Gefolge des Königs die Stadt verlassen hatten. Der Inhalt zerfällt in zwei Teile, artt. 1-10 und 11�22e, jene, wie gesagt, mit Weisungen für Verhandlungen städtischer Gesandten, diese mit Aufträgen rein lokalen und territorialen Charakters. Auf die Tagesordnung des Reichstags ist nirgends Bezug 45 genommen; man ließs da den Gesandten offenbar freie Hand in der Voraussicht, 1 Vgl. lit. Bc.
Strana 225
Einleitung. 225 daß sie Anträge des Königs und der Fürsten in der üblichen Weise ad referendum nehmen würden. Eine dritte Instruktion, die den vierzehn Gesandten des Baseler Konzils erteilte, ist im Wortlaut nicht mehr vorhanden; ihr Inhalt läßt sich aber aus Segovias Mitteilungen 5 (nr. 165 art. 2), wenigstens in den Hauptpunkten, unschwer zusammenstellen. F. Besuch des Tages nr. 154-199. Wurde die Frage der Beteiligung am Reichstage sonst meist erst nach der Ver- öffentlichung der königlichen Einladungen aufgeworfen, so tauchte sie diesmal schon ge- raume Zeit vorher auf, allerdings nicht in Kreisen der Reichsstände, sondern in der Um- 10 gebung König Heinrichs von England, dessen lebhaftes Interesse für die Beilegung der kirchlichen Zwistigkeiten wir schon wiederholt kennen lernten. Er hatte, wie wir sahen1, im Winter 1441 den Mainzer Kongreß beschickt und im folgenden Juni durch Johannes Beke einen Geleitsbrief König Friedrichs für eine Gesandtschaft zum nächsten Reichstag besorgen lassen. Seine Gesandten, Abt Reginald von St. Peter in Gloucester 15 und der Dechant von Salisbury Adam Moleyns, waren, soviel sich erkennen läfst, im De- zember aufgebrochen2, hatten aber die Reise offenbar wieder aufgegeben, als sie hörten, daß der Frankfurter Martinitag schon vorüber sei und ein neuer Reichstag erst am 23. April3 eröffnet werden solle. Diesem neuen Tage galten nun verschiedene Anord- nungen, die der König im Februar und März traf. Zunächst schickte er kurz vor Mitte 20 Februar Magister Andreas Holes nach Florenz, um mit dem Papst die Kirchenfrage zu besprechen4 und, vermuten wir, gemeinsames Handeln der beiderseitigen Gesandten zu vereinbaren, und dann ernannte er um dieselbe Zeit den Prior des Englischen Johanniter- hospitals Robert Botyll zum Führer jener aus dem Abt von Gloucester und dem De- chanten von Salisbury bestehenden Gesandtschaft. Da Botyll seit dem Frühjahr 1441 25 zur Teilnahme am Türkenkriege beurlaubt war, so wurden am 10. Februar der Groß- meister und die Mitglieder des Johanniterordens aufgefordert, ihn zur Heimkehr zu ver- anlassen (nr. 154), und er selbst erhielt am 11. Februar Weisung, sich am 23. April oder unmittelbar nach diesem Tage in Frankfurt einzufinden (nr. 155). Später, wahrscheinlich kurz vor Mitte März, wurde jedoch noch eine Anderung in so Führung und Zweck der Gesandtschaft vorgenommen. An Botylls Stelle trat nämlich, laut der in nr. 203 mitgeteilten Präsenzliste 5, der Bischof von Sankt Asaph6, und er sowohl wie Moleyns wurden beauftragt, von Frankfurt aus nach Florenz zu reisen und mit dem Papst über ein Bündnis zu verhandeln 7. Uber das Auftreten der drei Gesandten in Frankfurt wird in lit. He zu berichten sein. Die deutschen Reichsstände trafen ihre Vorbereitungen natürlich erst nach Emp- fang der königlichen Einladungen, also von Mitte Märs an, manche auch erst im Mai 35 1 Vgl. RTA. 15, 531 und oben S. 34. Der Abt erhielt am 28. November, der Dechant am 3. Dezember einen bis zum 24. Juni 1442 gül- 40 tigen Geleitsbrief (Rymer, Foedera 5, 1 S. 110). 3 Dieses Datum wird in den nrr. 154 und 155 genannt. 4 Vgl. S. 212 Anm. 4. 5 Vgl. auch nr. 215 art. 6 und nr. 216. 6 Die dem Bischof und dem Abt erteilte, drei Monate gültige Vollmacht hatte laut Rymer, Foe- dera 5, 1 S. 110 die Jahreszahl 1441, war also vor dem 25. März 1442 ausgestellt. Vielleicht ist 45 sie vom 12. März 1442 zu datieren, wie die in Anm. 7 zu erwähnende Vollmacht für Moleyns. Vgl. den Brief K. Heinrichs an Papst Eugen vom 20. März 1442 in Official correspondance of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 1, 118-119. Der Zweck des Bündnisses ist in Moleyns' vom 12. März datierter Vollmacht (Rymer 5, 1 S. 111) nicht näher umschrieben; man darf aber vermuten, daßt es gegen Frankreich gerichtet sein sollte. Der Papst wird in der Vollmacht indubitatus Christi vicarius ac universalis ecclesie summus pontifex ge- nannt. 29
Einleitung. 225 daß sie Anträge des Königs und der Fürsten in der üblichen Weise ad referendum nehmen würden. Eine dritte Instruktion, die den vierzehn Gesandten des Baseler Konzils erteilte, ist im Wortlaut nicht mehr vorhanden; ihr Inhalt läßt sich aber aus Segovias Mitteilungen 5 (nr. 165 art. 2), wenigstens in den Hauptpunkten, unschwer zusammenstellen. F. Besuch des Tages nr. 154-199. Wurde die Frage der Beteiligung am Reichstage sonst meist erst nach der Ver- öffentlichung der königlichen Einladungen aufgeworfen, so tauchte sie diesmal schon ge- raume Zeit vorher auf, allerdings nicht in Kreisen der Reichsstände, sondern in der Um- 10 gebung König Heinrichs von England, dessen lebhaftes Interesse für die Beilegung der kirchlichen Zwistigkeiten wir schon wiederholt kennen lernten. Er hatte, wie wir sahen1, im Winter 1441 den Mainzer Kongreß beschickt und im folgenden Juni durch Johannes Beke einen Geleitsbrief König Friedrichs für eine Gesandtschaft zum nächsten Reichstag besorgen lassen. Seine Gesandten, Abt Reginald von St. Peter in Gloucester 15 und der Dechant von Salisbury Adam Moleyns, waren, soviel sich erkennen läfst, im De- zember aufgebrochen2, hatten aber die Reise offenbar wieder aufgegeben, als sie hörten, daß der Frankfurter Martinitag schon vorüber sei und ein neuer Reichstag erst am 23. April3 eröffnet werden solle. Diesem neuen Tage galten nun verschiedene Anord- nungen, die der König im Februar und März traf. Zunächst schickte er kurz vor Mitte 20 Februar Magister Andreas Holes nach Florenz, um mit dem Papst die Kirchenfrage zu besprechen4 und, vermuten wir, gemeinsames Handeln der beiderseitigen Gesandten zu vereinbaren, und dann ernannte er um dieselbe Zeit den Prior des Englischen Johanniter- hospitals Robert Botyll zum Führer jener aus dem Abt von Gloucester und dem De- chanten von Salisbury bestehenden Gesandtschaft. Da Botyll seit dem Frühjahr 1441 25 zur Teilnahme am Türkenkriege beurlaubt war, so wurden am 10. Februar der Groß- meister und die Mitglieder des Johanniterordens aufgefordert, ihn zur Heimkehr zu ver- anlassen (nr. 154), und er selbst erhielt am 11. Februar Weisung, sich am 23. April oder unmittelbar nach diesem Tage in Frankfurt einzufinden (nr. 155). Später, wahrscheinlich kurz vor Mitte März, wurde jedoch noch eine Anderung in so Führung und Zweck der Gesandtschaft vorgenommen. An Botylls Stelle trat nämlich, laut der in nr. 203 mitgeteilten Präsenzliste 5, der Bischof von Sankt Asaph6, und er sowohl wie Moleyns wurden beauftragt, von Frankfurt aus nach Florenz zu reisen und mit dem Papst über ein Bündnis zu verhandeln 7. Uber das Auftreten der drei Gesandten in Frankfurt wird in lit. He zu berichten sein. Die deutschen Reichsstände trafen ihre Vorbereitungen natürlich erst nach Emp- fang der königlichen Einladungen, also von Mitte Märs an, manche auch erst im Mai 35 1 Vgl. RTA. 15, 531 und oben S. 34. Der Abt erhielt am 28. November, der Dechant am 3. Dezember einen bis zum 24. Juni 1442 gül- 40 tigen Geleitsbrief (Rymer, Foedera 5, 1 S. 110). 3 Dieses Datum wird in den nrr. 154 und 155 genannt. 4 Vgl. S. 212 Anm. 4. 5 Vgl. auch nr. 215 art. 6 und nr. 216. 6 Die dem Bischof und dem Abt erteilte, drei Monate gültige Vollmacht hatte laut Rymer, Foe- dera 5, 1 S. 110 die Jahreszahl 1441, war also vor dem 25. März 1442 ausgestellt. Vielleicht ist 45 sie vom 12. März 1442 zu datieren, wie die in Anm. 7 zu erwähnende Vollmacht für Moleyns. Vgl. den Brief K. Heinrichs an Papst Eugen vom 20. März 1442 in Official correspondance of Thomas Bekynton edit. by G. Williams 1, 118-119. Der Zweck des Bündnisses ist in Moleyns' vom 12. März datierter Vollmacht (Rymer 5, 1 S. 111) nicht näher umschrieben; man darf aber vermuten, daßt es gegen Frankreich gerichtet sein sollte. Der Papst wird in der Vollmacht indubitatus Christi vicarius ac universalis ecclesie summus pontifex ge- nannt. 29
Strana 226
226 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. nach der Ankunft des Königs in Oberdeutschland. Was wir darüber wissen, beschränkt sich auf die drei in den nrr. 163, 184 und 186 abgedruckten, an Frankfurt gerichteten Herbergsgesuche des Markgrafen von Baden, der Herzöge von Sachsen und des Grafen von Öttingen, die Beglaubigung für den Gesandten Herzog Albrechts von Österreich (nr. 190) und das Wenige, was sich hier und da über Vorverhandlungen des Schwäbi- schen Städtebundes angedeutet findet. Die Vertreter des letzteren beschlossen auf einer Tagung in Ulm am 16. März die Beschickung des Reichstags und einigten sich auf Ausrichtung der Gesandtschaft durch Ulm und Nördlingen. Jenes ordnete darauf Jörg Leo, dieses Martin Nawer ab. Doch verzögerte sich die Ausreise der Gesandten bis Ende Mai oder Anfang Juni, da Ulm, 10 wie das in nr. 166 abgedruckte Schreiben erkennen läßt, für geraten hielt, die Ankunft des Königs in Oberdeutschland abzuwarten. Sie trafen dann in Frankfurt erst einige Tage nach dem Einzug des Königs, wahrscheinlich am 29. oder 30. Mai ein (vgl. lit. G und nr. 234 art. 3). Etwas reichlicher fließen die Nachrichten über die vorbereitende Tätigkeit des Ba-15 seler Konzils und des Papstes Felix, da darüber neben Segovias Bericht (nr. 165) auch noch anderes, bisher wenig beachtetes Material zur Verfügung steht (nrr. 169, 171, 181 und 182). Zwei gegen Ende März gefaßte und im ersten Drittel des April aus- geführte Beschlüsse wegen einer Gesandtschaft an den König nach Nürnberg wurden schon in lit. B b erwähnt. Der ihnen unmittelbar folgende Antrag des Präsidenten 20 Kardinals von Arles, auch den Reichstag zu beschicken, wurde zwar grundsätzlich gutgeheißten, aber über die Frage der Zusammensetzung der Gesandtschaft erhoben sich Meinungsverschiedenheiten. Sowohl der Präsident wie die Kardinäle Tudeschi und Segovia, auch ein Teil der Konzilsmitglieder sprachen sich im Hinblick auf die unerquicklichen Mainzer Vorgänge des Vorjahres gegen die Entsendung von Kardinälen 25 aus; der andere Teil dagegen erachtete sie als durchaus notwendig, schon im Interesse einer nachdrücklicheren Verteidigung der Handlungen des Konzils vor König und Reichs- tag. Nach längerem Hin und Her entschied man sich dann Anfang Mai schließ- lich doch für die Abordnung des Präsidenten und der oben genannten beiden Kardinäle und wählte zu Mitgesandten die Bischöfe von Corneto und Dunkeld, die Theologen so Nikolaus Lami, Thomas von Courcelles und Franciscus de Fuce, die Juristen Wil- helm Huyn, Rudolf von Rüdesheim, Bernard de Bosco, Johannes Wiler und Giorgio de Canale, und den Prior der Utrechter Augustinerchorherren. Sie reisten am 21. Mai von Basel ab und langten am 26. in Frankfurt an. Auf ihre Tätigkeit kommen wir in lit. Hc zurück. 35 Neben diesen Verhandlungen läuft ein reger, in zwei Gruppen zerfallender Brief- wechsel der Reichsstände über die Frage der Teilnahme des Königs einher. Zur einen Gruppe gehören sieben bisher unbekannte, teils im Original, teils im Konzept über- lieferte Briefe König Friedrichs und der Herzöge Albrecht und Heinrich von Baiern aus der Zeit vom 4. bis 23. März (nrr. 156-162), zur anderen die im letzten Drittel des 40 März einsetzenden und bis in den Mai reichenden, vorzugsweise zwischen Augsburg, Nürnberg und Frankfurt gewechselten städtischen Briefe, die zunächst dem Zeitpunkt der Ankunft des Königs in Augsburg gelten (nrr. 161a, 164, 166-168, 170, 173-176) und sich dann über seinen Nürnberger Aufenthalt und über die Frage seiner Weiterreise nach Frankfurt verbreiten (nrr. 172, 177-180, 183, 185, 187-189). Sie bilden, ebenso 45 wie die in den nrr. 194 und 197 mitgeteilten, die Frage der Rückkehr des Königs von Aachen nach Frankfurt behandelnden Briefe Walter Schwarzenbergs aus Köln, zugleich einen nicht unwichtigen Teil der Akten der Krönungsfahrt, da sie in erwünschter Weise
226 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. nach der Ankunft des Königs in Oberdeutschland. Was wir darüber wissen, beschränkt sich auf die drei in den nrr. 163, 184 und 186 abgedruckten, an Frankfurt gerichteten Herbergsgesuche des Markgrafen von Baden, der Herzöge von Sachsen und des Grafen von Öttingen, die Beglaubigung für den Gesandten Herzog Albrechts von Österreich (nr. 190) und das Wenige, was sich hier und da über Vorverhandlungen des Schwäbi- schen Städtebundes angedeutet findet. Die Vertreter des letzteren beschlossen auf einer Tagung in Ulm am 16. März die Beschickung des Reichstags und einigten sich auf Ausrichtung der Gesandtschaft durch Ulm und Nördlingen. Jenes ordnete darauf Jörg Leo, dieses Martin Nawer ab. Doch verzögerte sich die Ausreise der Gesandten bis Ende Mai oder Anfang Juni, da Ulm, 10 wie das in nr. 166 abgedruckte Schreiben erkennen läßt, für geraten hielt, die Ankunft des Königs in Oberdeutschland abzuwarten. Sie trafen dann in Frankfurt erst einige Tage nach dem Einzug des Königs, wahrscheinlich am 29. oder 30. Mai ein (vgl. lit. G und nr. 234 art. 3). Etwas reichlicher fließen die Nachrichten über die vorbereitende Tätigkeit des Ba-15 seler Konzils und des Papstes Felix, da darüber neben Segovias Bericht (nr. 165) auch noch anderes, bisher wenig beachtetes Material zur Verfügung steht (nrr. 169, 171, 181 und 182). Zwei gegen Ende März gefaßte und im ersten Drittel des April aus- geführte Beschlüsse wegen einer Gesandtschaft an den König nach Nürnberg wurden schon in lit. B b erwähnt. Der ihnen unmittelbar folgende Antrag des Präsidenten 20 Kardinals von Arles, auch den Reichstag zu beschicken, wurde zwar grundsätzlich gutgeheißten, aber über die Frage der Zusammensetzung der Gesandtschaft erhoben sich Meinungsverschiedenheiten. Sowohl der Präsident wie die Kardinäle Tudeschi und Segovia, auch ein Teil der Konzilsmitglieder sprachen sich im Hinblick auf die unerquicklichen Mainzer Vorgänge des Vorjahres gegen die Entsendung von Kardinälen 25 aus; der andere Teil dagegen erachtete sie als durchaus notwendig, schon im Interesse einer nachdrücklicheren Verteidigung der Handlungen des Konzils vor König und Reichs- tag. Nach längerem Hin und Her entschied man sich dann Anfang Mai schließ- lich doch für die Abordnung des Präsidenten und der oben genannten beiden Kardinäle und wählte zu Mitgesandten die Bischöfe von Corneto und Dunkeld, die Theologen so Nikolaus Lami, Thomas von Courcelles und Franciscus de Fuce, die Juristen Wil- helm Huyn, Rudolf von Rüdesheim, Bernard de Bosco, Johannes Wiler und Giorgio de Canale, und den Prior der Utrechter Augustinerchorherren. Sie reisten am 21. Mai von Basel ab und langten am 26. in Frankfurt an. Auf ihre Tätigkeit kommen wir in lit. Hc zurück. 35 Neben diesen Verhandlungen läuft ein reger, in zwei Gruppen zerfallender Brief- wechsel der Reichsstände über die Frage der Teilnahme des Königs einher. Zur einen Gruppe gehören sieben bisher unbekannte, teils im Original, teils im Konzept über- lieferte Briefe König Friedrichs und der Herzöge Albrecht und Heinrich von Baiern aus der Zeit vom 4. bis 23. März (nrr. 156-162), zur anderen die im letzten Drittel des 40 März einsetzenden und bis in den Mai reichenden, vorzugsweise zwischen Augsburg, Nürnberg und Frankfurt gewechselten städtischen Briefe, die zunächst dem Zeitpunkt der Ankunft des Königs in Augsburg gelten (nrr. 161a, 164, 166-168, 170, 173-176) und sich dann über seinen Nürnberger Aufenthalt und über die Frage seiner Weiterreise nach Frankfurt verbreiten (nrr. 172, 177-180, 183, 185, 187-189). Sie bilden, ebenso 45 wie die in den nrr. 194 und 197 mitgeteilten, die Frage der Rückkehr des Königs von Aachen nach Frankfurt behandelnden Briefe Walter Schwarzenbergs aus Köln, zugleich einen nicht unwichtigen Teil der Akten der Krönungsfahrt, da sie in erwünschter Weise
Strana 227
Einleitung. 227 sowohl den von uns schon an anderer Stelle 1 erwähnten und verwerteten offiziellen Be- richt wie auch die von Hegel in den Chroniken der Deutschen Städte veröffentlichten Nürnberger Aufzeichnungen2 ergänzen. 10 15 Laut der in nr. 200 abgedruckten Präsenzliste war die Anzahl der Reichsstände, 5 die sich zur Zeit der Ankunft des Königs schon in Frankfurt aufhielten oder mit ihm dorthin kamen oder auch erst nach seinem Einzuge eintrafen, nicht sehr erheblich. Städtischerseits waren anfänglich nur Straßburg, Augsburg, Worms, Mainz, Speier, Köln, Zürich, Friedberg und Weißenburg i. E. vertreten. Nach und nach fanden sich dann noch die schon genannten Gesandten des Schwäbischen Städtebundes und die Aachens, Windsheims, Weißenburgs, Würzburgs und Breisachs ein. Dieser geringe Besuch veranlaßtte, wie schon erwähnt (vgl. lit. A), den König, den Beginn der Ver- handlungen zu verschieben und am 4. Juni neue, auf den 8. Juli lautende Ein- ladungen ergehen zu lassen. Auch die Vertreter der oben zuerst genannten sieben Städte, des Schwäbischen Städtebundes und Frankfurts, die nach der Abreise des Königs zu einer Beratung zusammentraten (vgl. lit. Ha), beschlossen — ob aus eigenem Antrieb oder auf Veranlassung des Königs, ist nicht ersichtlich —, wenigstens Kon- stanz, Regensburg und die durch Konstanz, Ravensburg und Eßlingen geführten Städte- gruppen zur Teilnahme am Reichstag aufzufordern. Der Beschluß wurde jedoch nicht ausgeführt, jedenfalls nicht in der in nr. 191 mitgeteilten Form, da das Stück den Ver- 20 merk „non transivit, sed est variata" trägt. Vielmehr erhielt Frankfurt den Auftrag, jenen Städten nur im eigenen Namen zu schreiben. Der Entwurf dieses Schreibens ist nicht mehr vorhanden. Wir haben aber eine für Regensburg bestimmte, wegen eines Formfehlers zurückbehaltene und dann wohl als Vorlage für alle fünf Schreiben be- nutzte Ausfertigung. Sie gibt den Text des Entwurfs zum Schreiben der städtischen 25 Gesandten (nr. 191) in umgearbeiteter und erweiterter Form wieder. Wir drucken sie in nr. 192 ab. Uber die Wirkung der Aufforderungen unterrichten teils die in den nrr. 193, 195 und 196 mitgeteilten Antworten3, teils zwei am 7. Juli und um die Mitte desselben Monats in Frankfurt angefertigte, in lit. G noch näher zu besprechende Präsenzlisten 30 (nrr. 201 und 202). Die in den nrr. 198 und 199 erwähnten Gesandtschaften Mühlhausens und Schwein- furts dagegen sind wohl nicht als Folge der königlichen Einladung, sondern als die von Vorladungen vor das Hofgericht zu betrachten. G. Präsenzlisten nr. 200-203. 35 Welchen Umfang der Besuch des Reichstags, besonders nach der Rückkehr des Königs aus Aachen, schließlich annahm, darüber geben die in den nrr. 201 bis 203 ab- gedruckten Präsenzlisten Auskunft. Sie sind zum Teil schon von Janssen in seiner nr. 67 unter dem Datum „1442 Mai bis Juli“ abgedruckt worden, aber, wie vieles andere, in so unkritischer Weise, daß dem Benutzer nur ein Zerrbild ihrer Uber- 4o lieferung vermittelt wird. Zur Begründung unserer abweichenden Auffassung von Zu- sammengehörigkeit und Entstehung, zugleich zur Rechtfertigung der gewählten Form des Abdrucks diene das Folgende. 1 Vgl. S. 165-166. 2 Vgl. oben S. 153 Anm. 2 und S. 154 Anm. 4. 45' Man vergleiche auch die in nr. 266 art. 3 gemachten knappen Andeutungen über eine Vor- besprechung der Elsässischen Städte in Hagenau. Aus der in nr. 202 mitgeteilten Präsenzliste darf man folgern, daß hier Hagenau, Kolmar und Schlettstadt mit der Vertretung der Städte betraut wurden.
Einleitung. 227 sowohl den von uns schon an anderer Stelle 1 erwähnten und verwerteten offiziellen Be- richt wie auch die von Hegel in den Chroniken der Deutschen Städte veröffentlichten Nürnberger Aufzeichnungen2 ergänzen. 10 15 Laut der in nr. 200 abgedruckten Präsenzliste war die Anzahl der Reichsstände, 5 die sich zur Zeit der Ankunft des Königs schon in Frankfurt aufhielten oder mit ihm dorthin kamen oder auch erst nach seinem Einzuge eintrafen, nicht sehr erheblich. Städtischerseits waren anfänglich nur Straßburg, Augsburg, Worms, Mainz, Speier, Köln, Zürich, Friedberg und Weißenburg i. E. vertreten. Nach und nach fanden sich dann noch die schon genannten Gesandten des Schwäbischen Städtebundes und die Aachens, Windsheims, Weißenburgs, Würzburgs und Breisachs ein. Dieser geringe Besuch veranlaßtte, wie schon erwähnt (vgl. lit. A), den König, den Beginn der Ver- handlungen zu verschieben und am 4. Juni neue, auf den 8. Juli lautende Ein- ladungen ergehen zu lassen. Auch die Vertreter der oben zuerst genannten sieben Städte, des Schwäbischen Städtebundes und Frankfurts, die nach der Abreise des Königs zu einer Beratung zusammentraten (vgl. lit. Ha), beschlossen — ob aus eigenem Antrieb oder auf Veranlassung des Königs, ist nicht ersichtlich —, wenigstens Kon- stanz, Regensburg und die durch Konstanz, Ravensburg und Eßlingen geführten Städte- gruppen zur Teilnahme am Reichstag aufzufordern. Der Beschluß wurde jedoch nicht ausgeführt, jedenfalls nicht in der in nr. 191 mitgeteilten Form, da das Stück den Ver- 20 merk „non transivit, sed est variata" trägt. Vielmehr erhielt Frankfurt den Auftrag, jenen Städten nur im eigenen Namen zu schreiben. Der Entwurf dieses Schreibens ist nicht mehr vorhanden. Wir haben aber eine für Regensburg bestimmte, wegen eines Formfehlers zurückbehaltene und dann wohl als Vorlage für alle fünf Schreiben be- nutzte Ausfertigung. Sie gibt den Text des Entwurfs zum Schreiben der städtischen 25 Gesandten (nr. 191) in umgearbeiteter und erweiterter Form wieder. Wir drucken sie in nr. 192 ab. Uber die Wirkung der Aufforderungen unterrichten teils die in den nrr. 193, 195 und 196 mitgeteilten Antworten3, teils zwei am 7. Juli und um die Mitte desselben Monats in Frankfurt angefertigte, in lit. G noch näher zu besprechende Präsenzlisten 30 (nrr. 201 und 202). Die in den nrr. 198 und 199 erwähnten Gesandtschaften Mühlhausens und Schwein- furts dagegen sind wohl nicht als Folge der königlichen Einladung, sondern als die von Vorladungen vor das Hofgericht zu betrachten. G. Präsenzlisten nr. 200-203. 35 Welchen Umfang der Besuch des Reichstags, besonders nach der Rückkehr des Königs aus Aachen, schließlich annahm, darüber geben die in den nrr. 201 bis 203 ab- gedruckten Präsenzlisten Auskunft. Sie sind zum Teil schon von Janssen in seiner nr. 67 unter dem Datum „1442 Mai bis Juli“ abgedruckt worden, aber, wie vieles andere, in so unkritischer Weise, daß dem Benutzer nur ein Zerrbild ihrer Uber- 4o lieferung vermittelt wird. Zur Begründung unserer abweichenden Auffassung von Zu- sammengehörigkeit und Entstehung, zugleich zur Rechtfertigung der gewählten Form des Abdrucks diene das Folgende. 1 Vgl. S. 165-166. 2 Vgl. oben S. 153 Anm. 2 und S. 154 Anm. 4. 45' Man vergleiche auch die in nr. 266 art. 3 gemachten knappen Andeutungen über eine Vor- besprechung der Elsässischen Städte in Hagenau. Aus der in nr. 202 mitgeteilten Präsenzliste darf man folgern, daß hier Hagenau, Kolmar und Schlettstadt mit der Vertretung der Städte betraut wurden.
Strana 228
228 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Die Listen sind in zwei, dem zweiten Bande der Frankfurter Wahltagsakten ein- gefügten Schmalfolioheften enthalten, einem kleineren, durch den Stadtschreiber Uffsteiner angelegten, 8 Seiten stark, und einem größeren von 16 Seiten Umfang (Heft A mit pag. 186'-186z1 und Heft B mit pag. 186°-186s). Jedes bietet eine in drei Rubriken (weltliche und geistliche Fürsten, Grafen und Herren; Städte) geteilte Liste, das eine auf pag. 186' und 186", 186" und 186 w, 1865, das andere auf pag. 186°.186e, 1865-1861, 1861-1861. Im letzteren sind auf pag. 186m auch noch die Mitglieder der beiden Ausschüsse eingetragen, die von den städtischen Gesandten zu den Reichstagsverhandlungen deputiert wurden (vgl. unsere nrr. 206 und 219), ferner auf pag. 186n-186° diejenigen Städte, die in Frankfurt durch Gesandte vertreten waren, als der König von der Krönung zurückkehrte. 10 Die auf pag. 1865 und 186€.1861 stehenden zwei Städtelisten sind durchgestrichen; aber nur die erste ist auf pag. 186" durch eine neue ersetzt. Janssen hat weder diese noch die beiden gestrichenen mitgeteilt, überhaupt nichts aus dem Uffsteinerschen Heft, hat sich viel- mehr auf den Abdruck dessen beschränkt, was im jüngeren Heft auf den pag. 186c.186" 186 5.1861, 186m und 186n-186° steht, ohne Rücksicht darauf, daß es sich hier nicht um 15 ein einheitliches Ganze, sondern um drei zeitlich auseinanderliegende Listen handelt. Voraussetzung für zutreffende Beurteilung und Anordnung des Uberlieferten ist natürlich Kenntnis der Zeiten, zu denen die verschiedenen Teile entstanden sind. Bei ihrer Ermittlung hat man von den Städtelisten des Uffsteinerschen als des älteren Heftes auszugehen. Als Uffsteiner die auf pag. 1865 stehende, von ihm später wieder gestrichene Liste aufsetzte, waren nur Straßburg, Augsburg, Worms, Mainz, Speier, Nürnberg, Zürich, Friedberg und Weißenburg i. E. auf dem Reichstag vertreten. Vertreter Kölns wurden erwartet. Nachher kamen Gesandte Aachens, Würzburgs, Breisachs, Windsheims, Weißen- burgs i. N., Ulms und Nördlingens; diese sieben Städte wurden deshalb den anderen erst 21 nachträglich beigefügt. Da die Straßburger am Abend des 25. 1, die Nürnberger mit dem König, also am 27., die Kölner am 30. Mai2 ankamen, so ist die Liste zweifellos un- mittelbar nach dem Einzug des Königs zusammengestellt worden. Man könnte sie also vom 27. Mai datieren, müßtte dann aber dieses Datum auch den auf pag. 186t-186 w stehenden Listen der weltlichen und geistlichen Fürsten und der Grafen und Herren 30 geben, da sie, wie die Schriftvergleichung lehrt, von Uffsteiner gleichzeitig mit der Städte- liste eingetragen worden sind. Damit ließte sich jedoch die Erwähnung des Erzbischofs von Köln als anwesend nicht vereinbaren; denn seine Ankunft wurde laut Brief der Nürn- berger Gesandten (nr. 233) erst für den 28. Mai erwartet. Demnach kann als Datum der drei in unserer nr. 200 vereinigten Listen nur der 29. Mai in Betracht kommen. 35 Wir haben hier die älteste, den anderen zugrunde liegende Präsenzliste vor uns. Sie läßt klar den geringen Besuch des Reichstags zur Zeit der Ankunft des Königs er- kennen und rechtfertigt die erneuten königlichen Ausschreiben vom 4. und 5. Juni. Daraus erhellt auch das Fehlerhafte ihrer Unterdrüchung durch Janssen. Eine zweite, ebenfalls von Uffsteiner geschriebene Städteliste (pag. 1862, unsere 40 nr. 201) ist, wie die Vergleichung zeigt, eine Erweiterung der eben besprochenen. Sie zählt dieselben 17 Städte auf, jedoch zum Teil in anderer Reihenfolge und mit einigen nicht unwesentlichen Anderungen der auf Herberge und anderes sich beziehenden Zusätze, und fügt weitere 15 hinzu. Ihre Datierung bereitet keine Schwierigkeit. Die Regens- burger Gesandten, die dem Frankfurter Rat am 20. Juni (nr. 193) angekündigt wurden 45 und am 28. Juni von Regensburg abreisten, sind schon anwesend, die am 7. Juli (nr. 199) beglaubigten Schweinfurter aber noch nicht. Die Liste ist also offenbar im ersten Drittel des Juli angelegt worden. Vermutlich sind die 32 Städte diejenigen, die in Frankfurt 20 1 Vgl. nr. 232. 2 Vgl. nr. 260 art. 10.
228 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Die Listen sind in zwei, dem zweiten Bande der Frankfurter Wahltagsakten ein- gefügten Schmalfolioheften enthalten, einem kleineren, durch den Stadtschreiber Uffsteiner angelegten, 8 Seiten stark, und einem größeren von 16 Seiten Umfang (Heft A mit pag. 186'-186z1 und Heft B mit pag. 186°-186s). Jedes bietet eine in drei Rubriken (weltliche und geistliche Fürsten, Grafen und Herren; Städte) geteilte Liste, das eine auf pag. 186' und 186", 186" und 186 w, 1865, das andere auf pag. 186°.186e, 1865-1861, 1861-1861. Im letzteren sind auf pag. 186m auch noch die Mitglieder der beiden Ausschüsse eingetragen, die von den städtischen Gesandten zu den Reichstagsverhandlungen deputiert wurden (vgl. unsere nrr. 206 und 219), ferner auf pag. 186n-186° diejenigen Städte, die in Frankfurt durch Gesandte vertreten waren, als der König von der Krönung zurückkehrte. 10 Die auf pag. 1865 und 186€.1861 stehenden zwei Städtelisten sind durchgestrichen; aber nur die erste ist auf pag. 186" durch eine neue ersetzt. Janssen hat weder diese noch die beiden gestrichenen mitgeteilt, überhaupt nichts aus dem Uffsteinerschen Heft, hat sich viel- mehr auf den Abdruck dessen beschränkt, was im jüngeren Heft auf den pag. 186c.186" 186 5.1861, 186m und 186n-186° steht, ohne Rücksicht darauf, daß es sich hier nicht um 15 ein einheitliches Ganze, sondern um drei zeitlich auseinanderliegende Listen handelt. Voraussetzung für zutreffende Beurteilung und Anordnung des Uberlieferten ist natürlich Kenntnis der Zeiten, zu denen die verschiedenen Teile entstanden sind. Bei ihrer Ermittlung hat man von den Städtelisten des Uffsteinerschen als des älteren Heftes auszugehen. Als Uffsteiner die auf pag. 1865 stehende, von ihm später wieder gestrichene Liste aufsetzte, waren nur Straßburg, Augsburg, Worms, Mainz, Speier, Nürnberg, Zürich, Friedberg und Weißenburg i. E. auf dem Reichstag vertreten. Vertreter Kölns wurden erwartet. Nachher kamen Gesandte Aachens, Würzburgs, Breisachs, Windsheims, Weißen- burgs i. N., Ulms und Nördlingens; diese sieben Städte wurden deshalb den anderen erst 21 nachträglich beigefügt. Da die Straßburger am Abend des 25. 1, die Nürnberger mit dem König, also am 27., die Kölner am 30. Mai2 ankamen, so ist die Liste zweifellos un- mittelbar nach dem Einzug des Königs zusammengestellt worden. Man könnte sie also vom 27. Mai datieren, müßtte dann aber dieses Datum auch den auf pag. 186t-186 w stehenden Listen der weltlichen und geistlichen Fürsten und der Grafen und Herren 30 geben, da sie, wie die Schriftvergleichung lehrt, von Uffsteiner gleichzeitig mit der Städte- liste eingetragen worden sind. Damit ließte sich jedoch die Erwähnung des Erzbischofs von Köln als anwesend nicht vereinbaren; denn seine Ankunft wurde laut Brief der Nürn- berger Gesandten (nr. 233) erst für den 28. Mai erwartet. Demnach kann als Datum der drei in unserer nr. 200 vereinigten Listen nur der 29. Mai in Betracht kommen. 35 Wir haben hier die älteste, den anderen zugrunde liegende Präsenzliste vor uns. Sie läßt klar den geringen Besuch des Reichstags zur Zeit der Ankunft des Königs er- kennen und rechtfertigt die erneuten königlichen Ausschreiben vom 4. und 5. Juni. Daraus erhellt auch das Fehlerhafte ihrer Unterdrüchung durch Janssen. Eine zweite, ebenfalls von Uffsteiner geschriebene Städteliste (pag. 1862, unsere 40 nr. 201) ist, wie die Vergleichung zeigt, eine Erweiterung der eben besprochenen. Sie zählt dieselben 17 Städte auf, jedoch zum Teil in anderer Reihenfolge und mit einigen nicht unwesentlichen Anderungen der auf Herberge und anderes sich beziehenden Zusätze, und fügt weitere 15 hinzu. Ihre Datierung bereitet keine Schwierigkeit. Die Regens- burger Gesandten, die dem Frankfurter Rat am 20. Juni (nr. 193) angekündigt wurden 45 und am 28. Juni von Regensburg abreisten, sind schon anwesend, die am 7. Juli (nr. 199) beglaubigten Schweinfurter aber noch nicht. Die Liste ist also offenbar im ersten Drittel des Juli angelegt worden. Vermutlich sind die 32 Städte diejenigen, die in Frankfurt 20 1 Vgl. nr. 232. 2 Vgl. nr. 260 art. 10.
Strana 229
Einleitung. 229 vertreten waren, als der König am 7. Juli von Aachen zurückkehrte. Dementsprechend wird die Liste von diesem Tage zu datieren sein. Im jüngeren Folioheft verdient zunächst die auf pag. 186" und 186° eingetragene, der zweiten zeitlich nahestehende dritte Städteliste (nr. 202) Beachtung. Sie nennt 5 44 Städte, laut Uberschrift die Präsenz von Kiliani anno 42, also vom 8. Juli. Der auffallende Unterschied zwischen ihrer Städteziffer und derjenigen der zweiten Liste macht jedoch ihr Datum von vornherein verdächtig. Der Augenschein zeigt denn auch, daß sie nicht gleichzeitig, sondern erst im August nach der Abreise des Königs oder noch später aus einer nicht mehr vorhandenen Vorlage in das Heft abgeschrieben worden ist und 10 daß Uberschrift und Datum spätere Zutaten Uffsteiners sind. Die Datierung Kiliani anno 42 ist also offenbar nur eine ungefähre. Wir vermuten, daß jene 44 Städte die- jenigen sind, die den erneuten Einladungen vom 4. und 5. Juni Folge leisteten und deren Vertreter dann an einer Audienz teilnahmen, die der König den städtischen Gesandten am 14. Juli gewährte. Jedenfalls kann die Liste nicht früher als am 7. Juli zusammen- 15 gestellt worden sein, da Schweinfurt genannt wird, dessen Gesandte, wie gesagt, erst nach diesem Tage kamen. Wir geben ihr deshalb einstweilen das Datum „zu Juli 14“. Weniger genau läfßt sich die Entstehungszeit der auf pag. 186e-186e, 186 5-186i und 186€.1861 stehenden Hauptliste, unserer nr. 203, bestimmen. Laut Uberschrift ent- hält sie die Fürsten, Bischöfe, Botschaften, Grafen, Herren und Städte, die in Frank- furt waren, als König Friedrich sich dort aufhielt und zur Krönung nach Aachen zog. Das würde auf Anfang Juni deuten. Die oben besprochene, in nr. 200 abgedruckte Liste müßte demnach unvollständig sein oder nur einen Versuch Uffsteiners darstellen, wenig- stens einen Teil der Anwesenden zu erfassen. Die Uberschrift ist jedoch nicht ursprüng- lich, sondern der eben erwähnten Uffsteinerschen Liste entlehnt, wie denn diese auch sonst der Hauptliste zugrunde liegt, ja fast wörtlich in sie übergegangen ist, und zwar nicht nur in den beiden Rubriken der Fürsten und der Grafen und Herren, sondern auch in der nachträglich wieder gestrichenen und darum von Janssen unterdrückten Rubrik der Städte, ein untrügliches Zeichen dafür, daß die drei Rubriken ein einheitliches Ganze bilden, also nicht getrennt oder gar, wie von Janssens Seite geschehen, mit anderen Be- so standteilen des Hefts verbunden werden dürfen. In jener von Janssen zu Unrecht unterdrückten, von uns in nr. 203 wiedergegebenen Städteliste werden nicht weniger als 53 Städte aufgezählt, also mehr wie in der nach unserer Annahme Mitte Juli entstandenen dritten Liste (nr. 202). Läßt das mit Sicher- heit darauf schließen, daß sie und natürlich auch die in den beiden anderen Rubriken s5 enthaltenen Listen erst nach diesem Zeitpunkt verfaßt sind, so zeigt anderseits die Nicht- erwähnung von Reichsständen, die den Reichstag erwiesenermaßten Ende Juli und Anfang August besuchten, ebenso sicher, daß ihre Entstehung auch nicht später als ins letzte Drittel des Juli gesetzt werden darf. So findet man in der Rubrik „Grafen und Herren" zwar Graf Ulrich von Öttingen genannt, ober nicht seine Brüder Hans und Wilhelm, die laut Martin Nawers Bericht an Nördlingen (nr. 252 art. 1) kurz vor dem 29. Juli in Frankfurt waren, um mit Vertretern des Schwäbischen Städtebundes wegen eines Bündnisses zu verhandeln. Auch die Vertreter des Pfalzgrafen Otto fehlen; ebenso in der Rubrik „Städte" die Städte Aarau und Chur. Jene waren am 28. Juli in Frank- furt 1, diese hatten am 30. Juli2 und 2. August3 Gesandte dort. Wir werden darum Bestätigung seiner Freiheiten (Boos, Urkunden- buch der Stadt Aarau S. 286-287). An diesem Tage kam die Klage Churs gegen Rudolf von Underwegen vor dem Kammergericht zum Austrag (vgl. lit. Hb). 20 25 40 45 1 Die Vertreter des Pfalzgrafen waren Hein- rich von Wassenbach und Gerhard von Hains- bach. Vgl. Chmel, Regesta Friderici IV., Anhang S. XXX. Aarau erhielt am Mo. v. Peters tag ad vincula 50 [Juli 30] die von seiner Gesandtschaft erbetene
Einleitung. 229 vertreten waren, als der König am 7. Juli von Aachen zurückkehrte. Dementsprechend wird die Liste von diesem Tage zu datieren sein. Im jüngeren Folioheft verdient zunächst die auf pag. 186" und 186° eingetragene, der zweiten zeitlich nahestehende dritte Städteliste (nr. 202) Beachtung. Sie nennt 5 44 Städte, laut Uberschrift die Präsenz von Kiliani anno 42, also vom 8. Juli. Der auffallende Unterschied zwischen ihrer Städteziffer und derjenigen der zweiten Liste macht jedoch ihr Datum von vornherein verdächtig. Der Augenschein zeigt denn auch, daß sie nicht gleichzeitig, sondern erst im August nach der Abreise des Königs oder noch später aus einer nicht mehr vorhandenen Vorlage in das Heft abgeschrieben worden ist und 10 daß Uberschrift und Datum spätere Zutaten Uffsteiners sind. Die Datierung Kiliani anno 42 ist also offenbar nur eine ungefähre. Wir vermuten, daß jene 44 Städte die- jenigen sind, die den erneuten Einladungen vom 4. und 5. Juni Folge leisteten und deren Vertreter dann an einer Audienz teilnahmen, die der König den städtischen Gesandten am 14. Juli gewährte. Jedenfalls kann die Liste nicht früher als am 7. Juli zusammen- 15 gestellt worden sein, da Schweinfurt genannt wird, dessen Gesandte, wie gesagt, erst nach diesem Tage kamen. Wir geben ihr deshalb einstweilen das Datum „zu Juli 14“. Weniger genau läfßt sich die Entstehungszeit der auf pag. 186e-186e, 186 5-186i und 186€.1861 stehenden Hauptliste, unserer nr. 203, bestimmen. Laut Uberschrift ent- hält sie die Fürsten, Bischöfe, Botschaften, Grafen, Herren und Städte, die in Frank- furt waren, als König Friedrich sich dort aufhielt und zur Krönung nach Aachen zog. Das würde auf Anfang Juni deuten. Die oben besprochene, in nr. 200 abgedruckte Liste müßte demnach unvollständig sein oder nur einen Versuch Uffsteiners darstellen, wenig- stens einen Teil der Anwesenden zu erfassen. Die Uberschrift ist jedoch nicht ursprüng- lich, sondern der eben erwähnten Uffsteinerschen Liste entlehnt, wie denn diese auch sonst der Hauptliste zugrunde liegt, ja fast wörtlich in sie übergegangen ist, und zwar nicht nur in den beiden Rubriken der Fürsten und der Grafen und Herren, sondern auch in der nachträglich wieder gestrichenen und darum von Janssen unterdrückten Rubrik der Städte, ein untrügliches Zeichen dafür, daß die drei Rubriken ein einheitliches Ganze bilden, also nicht getrennt oder gar, wie von Janssens Seite geschehen, mit anderen Be- so standteilen des Hefts verbunden werden dürfen. In jener von Janssen zu Unrecht unterdrückten, von uns in nr. 203 wiedergegebenen Städteliste werden nicht weniger als 53 Städte aufgezählt, also mehr wie in der nach unserer Annahme Mitte Juli entstandenen dritten Liste (nr. 202). Läßt das mit Sicher- heit darauf schließen, daß sie und natürlich auch die in den beiden anderen Rubriken s5 enthaltenen Listen erst nach diesem Zeitpunkt verfaßt sind, so zeigt anderseits die Nicht- erwähnung von Reichsständen, die den Reichstag erwiesenermaßten Ende Juli und Anfang August besuchten, ebenso sicher, daß ihre Entstehung auch nicht später als ins letzte Drittel des Juli gesetzt werden darf. So findet man in der Rubrik „Grafen und Herren" zwar Graf Ulrich von Öttingen genannt, ober nicht seine Brüder Hans und Wilhelm, die laut Martin Nawers Bericht an Nördlingen (nr. 252 art. 1) kurz vor dem 29. Juli in Frankfurt waren, um mit Vertretern des Schwäbischen Städtebundes wegen eines Bündnisses zu verhandeln. Auch die Vertreter des Pfalzgrafen Otto fehlen; ebenso in der Rubrik „Städte" die Städte Aarau und Chur. Jene waren am 28. Juli in Frank- furt 1, diese hatten am 30. Juli2 und 2. August3 Gesandte dort. Wir werden darum Bestätigung seiner Freiheiten (Boos, Urkunden- buch der Stadt Aarau S. 286-287). An diesem Tage kam die Klage Churs gegen Rudolf von Underwegen vor dem Kammergericht zum Austrag (vgl. lit. Hb). 20 25 40 45 1 Die Vertreter des Pfalzgrafen waren Hein- rich von Wassenbach und Gerhard von Hains- bach. Vgl. Chmel, Regesta Friderici IV., Anhang S. XXX. Aarau erhielt am Mo. v. Peters tag ad vincula 50 [Juli 30] die von seiner Gesandtschaft erbetene
Strana 230
230 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. kaum fehlgreifen, wenn wir als frühesten Zeitpunkt der Zusammenstellung der drei Ru- briken den 25. Juli annehmen, an dem mutmaßlich jene Verhandlungen der Grafen von Öttingen mit dem Schwäbischen Städtebunde stattfanden, und wenn wir dementsprechend die ganze Hauptliste (nr. 203) in die letzten Tage des Juli setzen. Die handschriftliche Beschaffenheit der Liste läßt keinen Zweifel darüber, daß wir s sie nur in einer Abschrift vor uns haben, und die Anfertigung dieser Abschrift durch denselben Schreiber, der Uffsteiners Entwürfe zu den Anordnungen des Rats für den Einzug des Königs (vgl. S. 219 ff.) abschrieb, auch die ausgiebige Verwertung der Liste vom 29. Mai (nr. 200) machen es mehr als wahrscheinlich, daß der nicht mehr vorhandene Entwurf eine Arbeit Uffsteiners war. Ob alle in der Liste Genannten sich Ende Juli tatsächlich in Frankfurt aufhielten, können wir nicht feststellen. Wir vermuten, daß es Uffsteiner gar nicht darauf ankam, die Präsens eines bestimmten Tages zu geben, sondern daß er eine Ubersicht über alle Fürsten, Grafen, Herren und Städte aufzustellen vorhatte, die überhaupt während der Anwesenheit des Königs in Frankfurt waren oder Gesandte dort hatten. Es mag sein, 13 daß er dabei nach Vollständigkeit gestrebt hat. Erreicht hat er sie aber nicht. Denn in Privilegienbestätigungen, Kammergerichtsurteilen und anderem urkundlichen Material, auch in Chroniken wird noch mancher Besucher des Reichstags genannt, der in seiner Liste fehlt. Die Form des Abdrucks konnte nach dem Gesagten nicht zweifelhaft sein. Die der 20 Liste vom 29. Mai (nr. 200) entlehnten Teile mußsten von den anderen gesondert und, wie üblich, durch Petitdrucke kenntlich gemacht werden. Der Benutzer wird sich infolge- dessen jetzt leicht darüber vergewissern können, was Uffsteiner aus jener herübergenommen und wo er sie geändert oder durch Zusätze erweitert hat. Das Ergebnis der Untersuchung ist also kurz gefaßt das Folgende. Der Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner hat während des Reichstags zwei Listen der anwesenden Reichsstände angefertigt, die eine am 29. Mai unmittelbar nach der Ankunft des Königs (nr. 200), die andere wahrscheinlich Ende Juli (nr. 203). Während jene die Kenntnis der Präsens eines bestimmten Tages vermittelt, liefert diese einen Uberblick über die Gesamtheit der im Juni und Juli anwesenden Besucher des Reichstags oder so sollte sie wenigstens liefern, und zwar ohne Rücksicht darauf, ob die Genannten Ende Juli noch in Frankfurt waren oder nicht. Die ältere Liste liegt in Uffsteiners eigen- händigem Entwurf vor (Heft A), die jüngere nur in einer Abschrift (Heft B). Zur Zeit der Rückkehr des Königs von Aachen stellte Uffsteiner ein neues Verzeichnis der auf dem Reichstag vertretenen Städte auf, die oben besprochene zweite Städteliste (nr. 201), s5 trug sie in Heft A ein und strich darauf den entsprechenden Teil der Liste vom 29. Mai durch. In dieser erweiterten Gestalt diente ihm die letztere Ende Juli als Unterlage bei der Herstellung einer neuen Gesamtliste (nr. 203), die er nachher aus dem jetzt nicht mehr vorhandenen Entwurf durch einen seiner Schreiber in ein besonderes Heft, Heft B, übertragen ließ. In dieses wurde später, vielleicht erst einige Zeit nach Schluß des Reichs-40 tags, auch die vermutlich Mitte Juli, aber schwerlich von Uffsteiner angefertigte dritte Städteliste (nr. 202) abgeschrieben. Dabei strich der Abschreiber verständnislos die dort stehende zur zweiten Gesamtliste (nr. 203) gehörende Städteliste durch. Mit diesem fremden Bestandteil ist dann die Gesamtliste ebenso verständnislos von Janssen abgedruckt worden. Die schon eingangs erwähnten, auf pag. 186m des Hefts B vom Schreiber der zweiten Gesamtliste, also wohl auf Uffsteiners Veranlassung eingetragenen Verzeich- nisse von Mitgliedern städtischer Ausschüsse gehören nicht hierher, sondern fallen unter die Rubrik „Verhandlungen". Man findet sie in den nrr. 206 und 219 der litt. Hb und Hc. 10 25 45 50
230 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. kaum fehlgreifen, wenn wir als frühesten Zeitpunkt der Zusammenstellung der drei Ru- briken den 25. Juli annehmen, an dem mutmaßlich jene Verhandlungen der Grafen von Öttingen mit dem Schwäbischen Städtebunde stattfanden, und wenn wir dementsprechend die ganze Hauptliste (nr. 203) in die letzten Tage des Juli setzen. Die handschriftliche Beschaffenheit der Liste läßt keinen Zweifel darüber, daß wir s sie nur in einer Abschrift vor uns haben, und die Anfertigung dieser Abschrift durch denselben Schreiber, der Uffsteiners Entwürfe zu den Anordnungen des Rats für den Einzug des Königs (vgl. S. 219 ff.) abschrieb, auch die ausgiebige Verwertung der Liste vom 29. Mai (nr. 200) machen es mehr als wahrscheinlich, daß der nicht mehr vorhandene Entwurf eine Arbeit Uffsteiners war. Ob alle in der Liste Genannten sich Ende Juli tatsächlich in Frankfurt aufhielten, können wir nicht feststellen. Wir vermuten, daß es Uffsteiner gar nicht darauf ankam, die Präsens eines bestimmten Tages zu geben, sondern daß er eine Ubersicht über alle Fürsten, Grafen, Herren und Städte aufzustellen vorhatte, die überhaupt während der Anwesenheit des Königs in Frankfurt waren oder Gesandte dort hatten. Es mag sein, 13 daß er dabei nach Vollständigkeit gestrebt hat. Erreicht hat er sie aber nicht. Denn in Privilegienbestätigungen, Kammergerichtsurteilen und anderem urkundlichen Material, auch in Chroniken wird noch mancher Besucher des Reichstags genannt, der in seiner Liste fehlt. Die Form des Abdrucks konnte nach dem Gesagten nicht zweifelhaft sein. Die der 20 Liste vom 29. Mai (nr. 200) entlehnten Teile mußsten von den anderen gesondert und, wie üblich, durch Petitdrucke kenntlich gemacht werden. Der Benutzer wird sich infolge- dessen jetzt leicht darüber vergewissern können, was Uffsteiner aus jener herübergenommen und wo er sie geändert oder durch Zusätze erweitert hat. Das Ergebnis der Untersuchung ist also kurz gefaßt das Folgende. Der Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner hat während des Reichstags zwei Listen der anwesenden Reichsstände angefertigt, die eine am 29. Mai unmittelbar nach der Ankunft des Königs (nr. 200), die andere wahrscheinlich Ende Juli (nr. 203). Während jene die Kenntnis der Präsens eines bestimmten Tages vermittelt, liefert diese einen Uberblick über die Gesamtheit der im Juni und Juli anwesenden Besucher des Reichstags oder so sollte sie wenigstens liefern, und zwar ohne Rücksicht darauf, ob die Genannten Ende Juli noch in Frankfurt waren oder nicht. Die ältere Liste liegt in Uffsteiners eigen- händigem Entwurf vor (Heft A), die jüngere nur in einer Abschrift (Heft B). Zur Zeit der Rückkehr des Königs von Aachen stellte Uffsteiner ein neues Verzeichnis der auf dem Reichstag vertretenen Städte auf, die oben besprochene zweite Städteliste (nr. 201), s5 trug sie in Heft A ein und strich darauf den entsprechenden Teil der Liste vom 29. Mai durch. In dieser erweiterten Gestalt diente ihm die letztere Ende Juli als Unterlage bei der Herstellung einer neuen Gesamtliste (nr. 203), die er nachher aus dem jetzt nicht mehr vorhandenen Entwurf durch einen seiner Schreiber in ein besonderes Heft, Heft B, übertragen ließ. In dieses wurde später, vielleicht erst einige Zeit nach Schluß des Reichs-40 tags, auch die vermutlich Mitte Juli, aber schwerlich von Uffsteiner angefertigte dritte Städteliste (nr. 202) abgeschrieben. Dabei strich der Abschreiber verständnislos die dort stehende zur zweiten Gesamtliste (nr. 203) gehörende Städteliste durch. Mit diesem fremden Bestandteil ist dann die Gesamtliste ebenso verständnislos von Janssen abgedruckt worden. Die schon eingangs erwähnten, auf pag. 186m des Hefts B vom Schreiber der zweiten Gesamtliste, also wohl auf Uffsteiners Veranlassung eingetragenen Verzeich- nisse von Mitgliedern städtischer Ausschüsse gehören nicht hierher, sondern fallen unter die Rubrik „Verhandlungen". Man findet sie in den nrr. 206 und 219 der litt. Hb und Hc. 10 25 45 50
Strana 231
Einleitung. 231 H. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 204-230. Der Entschlußs des Königs und der Kurfürsten, die Krönungsfahrt fortzusetzen, den Beginn der Reichstagsverhandlungen bis zum 8. Juli zu vertagen und in der Zwischen- zeit die auf der Tagesordnung stehenden Kirchen- und Reichsangelegenheiten durch die in Frankfurt zurückbleibenden und noch dorthin kommenden Reichsstände unter der Leitung königlicher und kurfürstlicher Bevollmächtigten vorbesprechen zu lassen 1, wurde, soweit er die Kirchenfrage betraf, den Gesandten Papst Eugens und des Baseler Konzils am Schluß der Audienzen eröffnet, die ihnen der König am 2. und 4. Juni gewährte (vgl. nr. 231 artt. 4�5d). Am 4. und 5. Juni ergingen dann die schon öfter erwähnten, auf 10 den 8. Juli lautenden neuen Ausschreiben (vgl. lit. A). Am 6. verließ der König Frank- furt und begab sich nach Aachen. Als seine Bevollmächtigten blieben die Bischöfe von Augsburg und Chiemsee, Markgraf Wilhelm von Hachberg und Thomas Ebendorfer zurück, denen jeder Kurfürst je einen oder zwei nicht mit Namen genannte Vertreter zugesellte. Sie wurden angewiesen, die Gesandten des Papstes und des Konzils gesondert anzuhören, 15 ihre Mitteilungen aber nur ad referendum zu nehmen und sich jeder Vereinbarung mit ihnen zu enthalten (vgl. nr. 231 art. 8a). Außerdem sollten sie entweder selbst mit den anwesenden Reichsständen die auf der Tagesordnung stehenden inneren Reichsangelegen- heiten, besonders die Landfriedensfrage, vorberaten oder die Stände zur Vorberatung ver- anlassen 2. Die Reichstagsverhandlungen zerfallen also in zwei Teile, einen vorbereitenden, vom 7. Juni bis zum 7. Juli, und einen abschließenden, von da bis zum 18. August, dem Schluß des Reichstags. Zum ersten gehören aus der Rubrik „Verhandlungen und Be- schlüsse über die Kirchenfrage" (lit. c) die nrr. 210�213, zum zweiten aus derselben Rubrik die nrr. 214�230 und aus der Rubrik „Verhandlungen und Beschlüsse über die 25 Landfriedensfrage“ (lit. b) die nrr. 206-209. Diesen Verhandlungen gehen zur Seite Beratungen der städtischen Gesandten über den schon so oft geplanten, aber nie erreichten großen Städtebund (lit. a). Auch bei ihnen findet eine Zweiteilung insofern statt, als die wenigen während des Juni in Frankfurt anwesenden Gesandten die Angelegenheit vorberaten und die Vertreter der zahlreichen, so dem erneuten königlichen Ausschreiben Folge leistenden Städte dann Anfang August Be- schluß fassen. Uber das Ergebnis der Vorberatungen gibt nr. 204, über den Beschlußt nr. 205 Auskunft. Wir versuchen im folgenden, die zeitliche Folge der Verhandlungen festzulegen und die Datierung der hier besonders zahlreichen undatierten Aktenstücke zu begründen. 5 20 35 a. Bündnisverhandlungen der Städte nr. 204-205. Die Gesandten der in der Präsenzliste vom 29. Mai (nr. 200) genannten Städte hielten nach einer Vorbesprechung am Nachmittag des 30. Mai (vgl. nr. 147 artt. 1 und 2), über die weiter nichts bekannt ist, am 31. und am 1. Juni im Rathause zwei Sitzungen ab (vgl. nr. 235). In der ersten fand nur ein allgemeiner Gedankenaustausch statt: 40 man sprach über Wahrnehmungen, die man seit der Ankunft in Frankfurt gemacht hatte, und teilte sich gegenseitig die Aufträge mit, mit deren Erledigung man betraut war. In der zweitens folgten eingehendere Beratungen, wie es scheint, vorzugsweise über Schritte, die im Hinblick auf die offenkundige Bevorzugung der Fürsten, Herren 1 Vgl. S. 157. 45 2 Dieser Auftrag ist zwar in den Akten nicht klar ausgesprochen, folgt aber aus dem ganzen Verlauf der vorbereitenden Verhandlungen. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 8 An dieser Sitzung nahmen als Frankfurts Vertreter teil Walther Schwarzenberg der Altere, Wigger Frosch und Heinz Weiß der Jüngere (nr. 147 art. 3). 30
Einleitung. 231 H. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 204-230. Der Entschlußs des Königs und der Kurfürsten, die Krönungsfahrt fortzusetzen, den Beginn der Reichstagsverhandlungen bis zum 8. Juli zu vertagen und in der Zwischen- zeit die auf der Tagesordnung stehenden Kirchen- und Reichsangelegenheiten durch die in Frankfurt zurückbleibenden und noch dorthin kommenden Reichsstände unter der Leitung königlicher und kurfürstlicher Bevollmächtigten vorbesprechen zu lassen 1, wurde, soweit er die Kirchenfrage betraf, den Gesandten Papst Eugens und des Baseler Konzils am Schluß der Audienzen eröffnet, die ihnen der König am 2. und 4. Juni gewährte (vgl. nr. 231 artt. 4�5d). Am 4. und 5. Juni ergingen dann die schon öfter erwähnten, auf 10 den 8. Juli lautenden neuen Ausschreiben (vgl. lit. A). Am 6. verließ der König Frank- furt und begab sich nach Aachen. Als seine Bevollmächtigten blieben die Bischöfe von Augsburg und Chiemsee, Markgraf Wilhelm von Hachberg und Thomas Ebendorfer zurück, denen jeder Kurfürst je einen oder zwei nicht mit Namen genannte Vertreter zugesellte. Sie wurden angewiesen, die Gesandten des Papstes und des Konzils gesondert anzuhören, 15 ihre Mitteilungen aber nur ad referendum zu nehmen und sich jeder Vereinbarung mit ihnen zu enthalten (vgl. nr. 231 art. 8a). Außerdem sollten sie entweder selbst mit den anwesenden Reichsständen die auf der Tagesordnung stehenden inneren Reichsangelegen- heiten, besonders die Landfriedensfrage, vorberaten oder die Stände zur Vorberatung ver- anlassen 2. Die Reichstagsverhandlungen zerfallen also in zwei Teile, einen vorbereitenden, vom 7. Juni bis zum 7. Juli, und einen abschließenden, von da bis zum 18. August, dem Schluß des Reichstags. Zum ersten gehören aus der Rubrik „Verhandlungen und Be- schlüsse über die Kirchenfrage" (lit. c) die nrr. 210�213, zum zweiten aus derselben Rubrik die nrr. 214�230 und aus der Rubrik „Verhandlungen und Beschlüsse über die 25 Landfriedensfrage“ (lit. b) die nrr. 206-209. Diesen Verhandlungen gehen zur Seite Beratungen der städtischen Gesandten über den schon so oft geplanten, aber nie erreichten großen Städtebund (lit. a). Auch bei ihnen findet eine Zweiteilung insofern statt, als die wenigen während des Juni in Frankfurt anwesenden Gesandten die Angelegenheit vorberaten und die Vertreter der zahlreichen, so dem erneuten königlichen Ausschreiben Folge leistenden Städte dann Anfang August Be- schluß fassen. Uber das Ergebnis der Vorberatungen gibt nr. 204, über den Beschlußt nr. 205 Auskunft. Wir versuchen im folgenden, die zeitliche Folge der Verhandlungen festzulegen und die Datierung der hier besonders zahlreichen undatierten Aktenstücke zu begründen. 5 20 35 a. Bündnisverhandlungen der Städte nr. 204-205. Die Gesandten der in der Präsenzliste vom 29. Mai (nr. 200) genannten Städte hielten nach einer Vorbesprechung am Nachmittag des 30. Mai (vgl. nr. 147 artt. 1 und 2), über die weiter nichts bekannt ist, am 31. und am 1. Juni im Rathause zwei Sitzungen ab (vgl. nr. 235). In der ersten fand nur ein allgemeiner Gedankenaustausch statt: 40 man sprach über Wahrnehmungen, die man seit der Ankunft in Frankfurt gemacht hatte, und teilte sich gegenseitig die Aufträge mit, mit deren Erledigung man betraut war. In der zweitens folgten eingehendere Beratungen, wie es scheint, vorzugsweise über Schritte, die im Hinblick auf die offenkundige Bevorzugung der Fürsten, Herren 1 Vgl. S. 157. 45 2 Dieser Auftrag ist zwar in den Akten nicht klar ausgesprochen, folgt aber aus dem ganzen Verlauf der vorbereitenden Verhandlungen. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 8 An dieser Sitzung nahmen als Frankfurts Vertreter teil Walther Schwarzenberg der Altere, Wigger Frosch und Heinz Weiß der Jüngere (nr. 147 art. 3). 30
Strana 232
232 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. und Ritter durch den König zum Schutz der städtischen Interessen zu ergreifen sein würden. Bei dem Mangel an städtischen Berichten aus der ersten Hälfte des Juni lassen sich nur Vermutungen über Verlauf und Ergebnis der Beratungen äußern. Zunächst scheint man mit dem Beginn noch zugewartet zu haben in der Hoffnung, daß die An-5 wesenheit des Königs und der für den 3. Juni ausgeschriebene Städtetag1 stärkeren Zuzug städtischer Gesandten mit sich bringen würden. Erst als sich diese Hoffnung als trügerisch erwies, die Eröffnung des Reichstags bis zum 8. Juli verschoben wurde und der König, wie gesagt, am 6. Juni mit einem Teil der städtischen Gesandten nach Aachen weiterzog, nahmen die zurückbleibenden Straßburger, Kölner, Augsburger, Nürnberger, 10 Ulmer, Nördlinger, Mainzer, Wormser und Speierer Vertreter gemeinsam mit Vertretern Frankfurts die Verhandlungen wieder auf. Die Gegenstände ihrer Unterhaltung sind ganz allgemein in jenem schon in lit. F berührten Briefentwurf angedeutet, durch den sie befreundete Städte und Städtegruppen zum Besuch des Reichstags aufzufordern gedachten, den sie dann aber nicht benutzten, 15 sondern durch ähnlich lautende, vom 12. Juni datierte Frankfurter Schreiben ersetzten: die leufe des koniglichen hoffes und andere gemeine hendele clage und anbrengunge, auch merkliche sachen die gemeinen frien und richsstede berurende, also die den Städten nicht günstige Stimmung am königlichen Hofe, die dort wider sie vorgebrachten Streit- sachen und Klagen und andere wichtige, ihre Interessen nahe berührende Angelegen-20 heiten. Daß sie dabei auch Mittel und Wege zur gemeinsamen Abwehr aller Über- griffe und überhaupt aller auf Benachteiligung der Städte gerichteten Bestrebungen und Forderungen überdachten, darf man, obwohl es nicht ausdrücklich gesagt wird, doch annehmen. Das Ergebnis ihres Meinungsaustausches war allem Anschein nach dasselbe wie 25 das der im Sommer des Vorjahres gehaltenen Konstanzer Tagungen: ein Vorschlag zum Zusammenschluß der bestehenden Städteeinungen zu einem großen Städtebunde und der Entwurf von Bundesartikeln. Wenigstens glauben wir die in unserer nr. 204 mit- geteilten drei Artikel hierher ziehen zu müssen. Sie sind zwar nicht datiert, sondern nur als in Frankfurt aufgesetzt bezeichnet, aber da ihnen die bekannten auf dem Ulmer so Städtetage vom 30. März 1438 gemachten Einungsvorschläge zugrunde liegen und sie ihrerseits für die dann im Juli 1442 vereinbarten Bundesartikel als Vorlage dienten, so kann ihre Entstehung in den Jahren 1438 bis 1442 nicht zweifelhaft sein, und da ferner die Städtebundsfrage innerhalb dieses Zeitraums auf keinem anderen Frankfurter Reichs- tage als dem uns hier beschäftigenden erörtert wurde, so liegt es nahe, die Artikel mit 85 jenen Beratungen der städtischen Vertreter in Verbindung zu bringen und sie demgemäß aus dem Juni 1442 zu datieren. Wie gesagt, sind sie, gleich den Konstanzer Artikeln (nr. 45), auf Vorschlägen auf- gebaut, die schon vor vier Jahren auf einer Ulmer Tagung gemacht worden waren. Hatte man aber in Konstanz Vorschläge des Schwäbischen Städtebundes (RTA. 13 nr. 20) be-40 vorzugt, so griff man jetzt auf jene Nürnbergs (RTA. 13 nr. 19) zurück, vielleicht um diese Stadt dem Beitritt zum Bunde geneigter zu machen, nahm deren zweiten und dritten Artikel (jenen fast, diesen ganz wörtlich) als artt. 1 und 2 herüber und fügte ihnen als art. 3 Teile des Nürnberger art. 4 und des Schwäbischen art. 2" an. Natürlich galten die drei Artikel als unverbindlich. Sie sollten, laut Uberschrift, 45 erst noch von jeder der beteiligten Städte begutachtet werden. Doch fehlt leider ein An- halt dafür, ob sie zu diesem Zweck den oben genannten neun und anderen Städten mit- geteilt und wie sie dort aufgenommen wurden. Es wäre aber möglich, daß sie den Frank- 1 Vgl. S. 210.
232 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. und Ritter durch den König zum Schutz der städtischen Interessen zu ergreifen sein würden. Bei dem Mangel an städtischen Berichten aus der ersten Hälfte des Juni lassen sich nur Vermutungen über Verlauf und Ergebnis der Beratungen äußern. Zunächst scheint man mit dem Beginn noch zugewartet zu haben in der Hoffnung, daß die An-5 wesenheit des Königs und der für den 3. Juni ausgeschriebene Städtetag1 stärkeren Zuzug städtischer Gesandten mit sich bringen würden. Erst als sich diese Hoffnung als trügerisch erwies, die Eröffnung des Reichstags bis zum 8. Juli verschoben wurde und der König, wie gesagt, am 6. Juni mit einem Teil der städtischen Gesandten nach Aachen weiterzog, nahmen die zurückbleibenden Straßburger, Kölner, Augsburger, Nürnberger, 10 Ulmer, Nördlinger, Mainzer, Wormser und Speierer Vertreter gemeinsam mit Vertretern Frankfurts die Verhandlungen wieder auf. Die Gegenstände ihrer Unterhaltung sind ganz allgemein in jenem schon in lit. F berührten Briefentwurf angedeutet, durch den sie befreundete Städte und Städtegruppen zum Besuch des Reichstags aufzufordern gedachten, den sie dann aber nicht benutzten, 15 sondern durch ähnlich lautende, vom 12. Juni datierte Frankfurter Schreiben ersetzten: die leufe des koniglichen hoffes und andere gemeine hendele clage und anbrengunge, auch merkliche sachen die gemeinen frien und richsstede berurende, also die den Städten nicht günstige Stimmung am königlichen Hofe, die dort wider sie vorgebrachten Streit- sachen und Klagen und andere wichtige, ihre Interessen nahe berührende Angelegen-20 heiten. Daß sie dabei auch Mittel und Wege zur gemeinsamen Abwehr aller Über- griffe und überhaupt aller auf Benachteiligung der Städte gerichteten Bestrebungen und Forderungen überdachten, darf man, obwohl es nicht ausdrücklich gesagt wird, doch annehmen. Das Ergebnis ihres Meinungsaustausches war allem Anschein nach dasselbe wie 25 das der im Sommer des Vorjahres gehaltenen Konstanzer Tagungen: ein Vorschlag zum Zusammenschluß der bestehenden Städteeinungen zu einem großen Städtebunde und der Entwurf von Bundesartikeln. Wenigstens glauben wir die in unserer nr. 204 mit- geteilten drei Artikel hierher ziehen zu müssen. Sie sind zwar nicht datiert, sondern nur als in Frankfurt aufgesetzt bezeichnet, aber da ihnen die bekannten auf dem Ulmer so Städtetage vom 30. März 1438 gemachten Einungsvorschläge zugrunde liegen und sie ihrerseits für die dann im Juli 1442 vereinbarten Bundesartikel als Vorlage dienten, so kann ihre Entstehung in den Jahren 1438 bis 1442 nicht zweifelhaft sein, und da ferner die Städtebundsfrage innerhalb dieses Zeitraums auf keinem anderen Frankfurter Reichs- tage als dem uns hier beschäftigenden erörtert wurde, so liegt es nahe, die Artikel mit 85 jenen Beratungen der städtischen Vertreter in Verbindung zu bringen und sie demgemäß aus dem Juni 1442 zu datieren. Wie gesagt, sind sie, gleich den Konstanzer Artikeln (nr. 45), auf Vorschlägen auf- gebaut, die schon vor vier Jahren auf einer Ulmer Tagung gemacht worden waren. Hatte man aber in Konstanz Vorschläge des Schwäbischen Städtebundes (RTA. 13 nr. 20) be-40 vorzugt, so griff man jetzt auf jene Nürnbergs (RTA. 13 nr. 19) zurück, vielleicht um diese Stadt dem Beitritt zum Bunde geneigter zu machen, nahm deren zweiten und dritten Artikel (jenen fast, diesen ganz wörtlich) als artt. 1 und 2 herüber und fügte ihnen als art. 3 Teile des Nürnberger art. 4 und des Schwäbischen art. 2" an. Natürlich galten die drei Artikel als unverbindlich. Sie sollten, laut Uberschrift, 45 erst noch von jeder der beteiligten Städte begutachtet werden. Doch fehlt leider ein An- halt dafür, ob sie zu diesem Zweck den oben genannten neun und anderen Städten mit- geteilt und wie sie dort aufgenommen wurden. Es wäre aber möglich, daß sie den Frank- 1 Vgl. S. 210.
Strana 233
Einleitung. 233 furter Briefen vom 12. Juni (nr. 192), die ja eine Folge derselben Beratungen waren, in Abschrift beilagen. Diese Frankfurter Briefe bewirkten im Verein mit den königlichen Einladungen einen unerwartet starken Zuzug städtischer Gesandten zum Reichstag. Die in nr. 202 5 abgedruckte Präsenzliste zeigt für Mitte Juli nicht weniger als 44 Städte. Ihre Vertreter fanden sich am 11. Juli zu einer Besprechung zusammen, die jedoch, nach einem Straßburger Bericht von diesem Tage zu urteilen, nicht dem Städtebund, sondern der Vorladung Halls durch Kunz von Bebemburg vor das königliche Hofgericht galt (vgl. nr. 245 art. 2, auch nr. 147 art. 14). Sie vereinbarten, den König in be- 10 sonderer Audienz um den Schutz der städtischen Freiheiten und Herkommen und um Abweisung aller gegen sie gerichteten Klagen zu bitten. Die Audiens fand am 14. Juli statt. Der König erwiderte auf die vorgebrachten Wünsche, daß er gewillt sei, das Reich zu befrieden und jedermann in seinen Rechten zu schützen, aber er ging, scheint es, auf das Verlangen der Abweisung der Bebemburg- 15 schen Klage nicht ein, ließ vielmehr durchblicken, daß er in der kommenden Woche ver- suchen werde, einen Ausgleich in den Streitigkeiten der Städte und der Ritterschaft herbeizuführen (vgl. nr. 246 art. 3). Dabei blieb es einstweilen. Die gleich darauf einsetzenden Verhandlungen über die Kirchenfrage (vgl. lit. c) ließten die städtischen und überhaupt die inneren Angelegen- 20 heiten des Reichs vorläufig ganz in den Hintergrund treten. Verschnupft über diese wohl nach ihrer Meinung absichtliche Zurücksetzung, ent- schloß sich ein Teil der städtischen Gesandten zur Abreise. Darauf ließ ihnen der König am 22. Juli durch Konrad von Weinsberg und Kaspar Schlick die Gründe scines Verhaltens mitteilen und sie bitten, bis zur Erledigung der ihn beschäftigenden wichtigen 25 Kirchen- und Reichsangelegenheiten in Frankfurt zu bleiben, da er mit ihnen noch einige besondere, ihn und die Städte angehende Angelegenheiten besprechen wolle. Sie erklärten sich bereit dazu (vgl. nr. 250 art. 1, auch nr. 254 art. 3). In der Zwischenzeit wurden nun, wie es scheint, die seit Mitte Juni ruhenden Bündnisverhandlungen wieder aufgenommen. Wenigstens ist im Frankfurter Bürger- so meisterbuch unter dem 2. August zu lesen „die einigunge von den steden vormals be- griffen ansehen und hern Walthern ein teil geben, der stede frunde zu brengen“, und unter dem 7. August „der stede begriff, waz darinne anzugende si" (vgl. nr. 147 artt. 20 und 21). Vielleicht handelte es sich dabei aber zunächst nur um gelegentliche Besprechungen Frankfurter Ratsherren mit einem Teil der Anwesenden. Denn in den s5 vom 4. Juli bis zum 9. August reichenden Berichten der Straßburger und Nördlinger Gesandten kommen keinerlei Andeutungen vor, aus denen auf umfassendere Verhand- lungen geschlossen werden könnte. Die letzteren kamen offenbar erst in Fluß, nachdem der König endlich, wahrscheinlich zwischen dem 5. und 7. August, die Anwesenden mit seinen gegenüber den städtischen Wünschen wenig Entgegenkommen verratenden Absichten 4o in der Landfriedensfrage bekannt gemacht hatte1 und nachdem der in seinem Auftrage am 8. August vom Erzbischof von Köln und einigen königlichen Räten gefällte und von ihm am 9. bestätigte Schiedsspruch in den Streitigkeiten des Schwäbischen Städtebundes und der Ritterschaft so unbefriedigend für die Städte ausgefallen war, daß ihre Vertreter ihn nicht annehmen zu dürfen glaubten und unter dem Vorwande mangelnder Vollmacht 45 die verlangte zustimmende Erklärung verweigerten2. Für diese Annahme spricht auch, daß der Abschied der Gesandten mit den vereinbarten Bundesartikeln, unsere nr. 205, erst am 13. oder 14. August nach Nürnberg gelangte, nach Ulm sogar noch später, am 22. August, durch den vom Reichstag heimkehrenden Walter Ehinger. Es wird also Vgl. nr. 270 art. 2. 2 Vgl. nr. 208; nr. 255 art. 5; nr. 270 art. 1. 30 *
Einleitung. 233 furter Briefen vom 12. Juni (nr. 192), die ja eine Folge derselben Beratungen waren, in Abschrift beilagen. Diese Frankfurter Briefe bewirkten im Verein mit den königlichen Einladungen einen unerwartet starken Zuzug städtischer Gesandten zum Reichstag. Die in nr. 202 5 abgedruckte Präsenzliste zeigt für Mitte Juli nicht weniger als 44 Städte. Ihre Vertreter fanden sich am 11. Juli zu einer Besprechung zusammen, die jedoch, nach einem Straßburger Bericht von diesem Tage zu urteilen, nicht dem Städtebund, sondern der Vorladung Halls durch Kunz von Bebemburg vor das königliche Hofgericht galt (vgl. nr. 245 art. 2, auch nr. 147 art. 14). Sie vereinbarten, den König in be- 10 sonderer Audienz um den Schutz der städtischen Freiheiten und Herkommen und um Abweisung aller gegen sie gerichteten Klagen zu bitten. Die Audiens fand am 14. Juli statt. Der König erwiderte auf die vorgebrachten Wünsche, daß er gewillt sei, das Reich zu befrieden und jedermann in seinen Rechten zu schützen, aber er ging, scheint es, auf das Verlangen der Abweisung der Bebemburg- 15 schen Klage nicht ein, ließ vielmehr durchblicken, daß er in der kommenden Woche ver- suchen werde, einen Ausgleich in den Streitigkeiten der Städte und der Ritterschaft herbeizuführen (vgl. nr. 246 art. 3). Dabei blieb es einstweilen. Die gleich darauf einsetzenden Verhandlungen über die Kirchenfrage (vgl. lit. c) ließten die städtischen und überhaupt die inneren Angelegen- 20 heiten des Reichs vorläufig ganz in den Hintergrund treten. Verschnupft über diese wohl nach ihrer Meinung absichtliche Zurücksetzung, ent- schloß sich ein Teil der städtischen Gesandten zur Abreise. Darauf ließ ihnen der König am 22. Juli durch Konrad von Weinsberg und Kaspar Schlick die Gründe scines Verhaltens mitteilen und sie bitten, bis zur Erledigung der ihn beschäftigenden wichtigen 25 Kirchen- und Reichsangelegenheiten in Frankfurt zu bleiben, da er mit ihnen noch einige besondere, ihn und die Städte angehende Angelegenheiten besprechen wolle. Sie erklärten sich bereit dazu (vgl. nr. 250 art. 1, auch nr. 254 art. 3). In der Zwischenzeit wurden nun, wie es scheint, die seit Mitte Juni ruhenden Bündnisverhandlungen wieder aufgenommen. Wenigstens ist im Frankfurter Bürger- so meisterbuch unter dem 2. August zu lesen „die einigunge von den steden vormals be- griffen ansehen und hern Walthern ein teil geben, der stede frunde zu brengen“, und unter dem 7. August „der stede begriff, waz darinne anzugende si" (vgl. nr. 147 artt. 20 und 21). Vielleicht handelte es sich dabei aber zunächst nur um gelegentliche Besprechungen Frankfurter Ratsherren mit einem Teil der Anwesenden. Denn in den s5 vom 4. Juli bis zum 9. August reichenden Berichten der Straßburger und Nördlinger Gesandten kommen keinerlei Andeutungen vor, aus denen auf umfassendere Verhand- lungen geschlossen werden könnte. Die letzteren kamen offenbar erst in Fluß, nachdem der König endlich, wahrscheinlich zwischen dem 5. und 7. August, die Anwesenden mit seinen gegenüber den städtischen Wünschen wenig Entgegenkommen verratenden Absichten 4o in der Landfriedensfrage bekannt gemacht hatte1 und nachdem der in seinem Auftrage am 8. August vom Erzbischof von Köln und einigen königlichen Räten gefällte und von ihm am 9. bestätigte Schiedsspruch in den Streitigkeiten des Schwäbischen Städtebundes und der Ritterschaft so unbefriedigend für die Städte ausgefallen war, daß ihre Vertreter ihn nicht annehmen zu dürfen glaubten und unter dem Vorwande mangelnder Vollmacht 45 die verlangte zustimmende Erklärung verweigerten2. Für diese Annahme spricht auch, daß der Abschied der Gesandten mit den vereinbarten Bundesartikeln, unsere nr. 205, erst am 13. oder 14. August nach Nürnberg gelangte, nach Ulm sogar noch später, am 22. August, durch den vom Reichstag heimkehrenden Walter Ehinger. Es wird also Vgl. nr. 270 art. 2. 2 Vgl. nr. 208; nr. 255 art. 5; nr. 270 art. 1. 30 *
Strana 234
284 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. kein Fehlgriff sein, wenn wir die Verhandlungen in die Tage zwischen dem 9. und 11. August verlegen. Der erwähnte Abschied besteht aus vier Teilen: den drei Bundesartikeln (artt. 1-3), Vorschlägen für die Organisation des Bundes (artt. 4-9), einer Aufforderung an die Städte zur Besprechung von Maßtregeln gegen Ubergriffe der Vem- und Landgerichte 5 (art. 10) und Beschlüssen über die weitere Behandlung der Bundesartikel und der Or- ganisationsfragen (artt. 11 und 12). Den Bundesartikeln liegt, wie schon angedeutet, jener im Juni aufgesetzte Entwurf (nr. 204) zugrunde. Der zweite und dritte Artikel sind unverändert gelassen. Im ersten dagegen ist die auf Verhinderung aller Gegensätze zwischen den Bundesgliedern abzielende 10 Bestimmung auf das Verbot der gegenseitigen Bekriegung und die früher verlanste be- dingungslose gegenseitige Förderung und Warnung auf die mit gelimph und bescheiden- heit mögliche eingeschränkt 1. Die Organisation des Bundes ist folgendermaßen gedacht: die ihm angehörenden Städte werden in fünf Kreise geteilt, wie das auch schon in den Nürnberger Beschlüssen 15 vom Sommer 14222 und den Konstanzer vom Januar 1429 3 vorgesehen war, nämlich Nieder- und Mittelrhein, Oberrhein und Elsaß, Bodensee und Eidgenossenschaft, Schwaben, Franken (art. 4), und an die Spitze des Bundes sowohl wie jeden Kreises tritt je ein Vorort, dem die Einberufung der Bundes- bzw. Kreisversammlungen obliegt (artt. 7 und 8). Ist eine Stadt hilfsbedürftig, so wendet sie sich an die ihr zunächst gelegene 20 und läßt durch sie die Mitglieder ihres Kreises zusammenberufen. Genehmigen sie das Hilfegesuch, so hat jedes Mitglied des Kreises das ihm in der Bundessatzung aufgelegte Kontingent zu stellen. Außerdem sind die anderen Kreise zu benachrichtigen, deren Mit- glieder dann auch ihrerseits ihre Kontingente zu schicken haben (artt. 5 und 6). Die Kosten der Kriegsrüstung, Botenlöhne und andere notwendige Ausgaben werden gemeinsam 25 in einem noch näher zu bestimmenden Verhältnis bestritten (art. 9). Bundesartikel, Organisation und Maßregeln gegen Ubergriffe der Vem- und Land- gerichte sollten zunächst von jeder Stadt gesondert, dann von den Städten jeden Kreises gemeinsam beraten werden. Darauf sollten am 16. Oktober Abgeordnete aller fünf Kreise in Speier zusammentreten, die Meinungsäußerungen der Städte vergleichen und, falls so Einmütigkeit herrschen würde, Artikel und Organisation in die endgültige Form bringen (artt. 11 und 12). Der Abschied wurde natürlich nicht jeder einzelnen Stadt von Frankfurt aus zu- gesandt, vielmehr wurde er den dort anwesenden Gesandten eingehändigt, die dann ihrer- seits ihn entweder, wie der Nürnberger Holzschuher, brieflich weiterbeförderten oder, wie 35 Walter Ehinger von Ulm und die Straßburger und Baseler Gesandten, selbst mit heim nahmen. Von Nürnberg, Ulm und einigen anderen Städten aus erfolgte dann die Ver- vielfältigung und Weiterverbreitung. Davon und vom Speierer Tag und den ihm vorangehenden Beratungen handelt unsere lit. L. 40 b. Verhandlungen und Beschlüsse über die Landfriedensfrage nr. 206-209. Im Frankfurter Bürgermeisterbuch“ wird ein Ratsbeschluß vom 14. Juni erwähnt, der von den abeschriften des lantfridden wegen und von der munze handelte, dann unter demselben Datum ein zweiter, in dem verfügt wurde, daß man mit der abeschrift des lantfrieden nachgeen solle, als geratslagt sei, und gleich darauf ein dritter, der, wie es 45 1 Dieser Anderungen halber trägt das Frank- furter Exemplar des Entwurfs (nr. 204) den Ver- merk est alienata. Vgl. RTA. 8 nr. 180 art. 3. Vgl. S. 82 Anm. 6. Vgl. nr. 147 art. 6.
284 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. kein Fehlgriff sein, wenn wir die Verhandlungen in die Tage zwischen dem 9. und 11. August verlegen. Der erwähnte Abschied besteht aus vier Teilen: den drei Bundesartikeln (artt. 1-3), Vorschlägen für die Organisation des Bundes (artt. 4-9), einer Aufforderung an die Städte zur Besprechung von Maßtregeln gegen Ubergriffe der Vem- und Landgerichte 5 (art. 10) und Beschlüssen über die weitere Behandlung der Bundesartikel und der Or- ganisationsfragen (artt. 11 und 12). Den Bundesartikeln liegt, wie schon angedeutet, jener im Juni aufgesetzte Entwurf (nr. 204) zugrunde. Der zweite und dritte Artikel sind unverändert gelassen. Im ersten dagegen ist die auf Verhinderung aller Gegensätze zwischen den Bundesgliedern abzielende 10 Bestimmung auf das Verbot der gegenseitigen Bekriegung und die früher verlanste be- dingungslose gegenseitige Förderung und Warnung auf die mit gelimph und bescheiden- heit mögliche eingeschränkt 1. Die Organisation des Bundes ist folgendermaßen gedacht: die ihm angehörenden Städte werden in fünf Kreise geteilt, wie das auch schon in den Nürnberger Beschlüssen 15 vom Sommer 14222 und den Konstanzer vom Januar 1429 3 vorgesehen war, nämlich Nieder- und Mittelrhein, Oberrhein und Elsaß, Bodensee und Eidgenossenschaft, Schwaben, Franken (art. 4), und an die Spitze des Bundes sowohl wie jeden Kreises tritt je ein Vorort, dem die Einberufung der Bundes- bzw. Kreisversammlungen obliegt (artt. 7 und 8). Ist eine Stadt hilfsbedürftig, so wendet sie sich an die ihr zunächst gelegene 20 und läßt durch sie die Mitglieder ihres Kreises zusammenberufen. Genehmigen sie das Hilfegesuch, so hat jedes Mitglied des Kreises das ihm in der Bundessatzung aufgelegte Kontingent zu stellen. Außerdem sind die anderen Kreise zu benachrichtigen, deren Mit- glieder dann auch ihrerseits ihre Kontingente zu schicken haben (artt. 5 und 6). Die Kosten der Kriegsrüstung, Botenlöhne und andere notwendige Ausgaben werden gemeinsam 25 in einem noch näher zu bestimmenden Verhältnis bestritten (art. 9). Bundesartikel, Organisation und Maßregeln gegen Ubergriffe der Vem- und Land- gerichte sollten zunächst von jeder Stadt gesondert, dann von den Städten jeden Kreises gemeinsam beraten werden. Darauf sollten am 16. Oktober Abgeordnete aller fünf Kreise in Speier zusammentreten, die Meinungsäußerungen der Städte vergleichen und, falls so Einmütigkeit herrschen würde, Artikel und Organisation in die endgültige Form bringen (artt. 11 und 12). Der Abschied wurde natürlich nicht jeder einzelnen Stadt von Frankfurt aus zu- gesandt, vielmehr wurde er den dort anwesenden Gesandten eingehändigt, die dann ihrer- seits ihn entweder, wie der Nürnberger Holzschuher, brieflich weiterbeförderten oder, wie 35 Walter Ehinger von Ulm und die Straßburger und Baseler Gesandten, selbst mit heim nahmen. Von Nürnberg, Ulm und einigen anderen Städten aus erfolgte dann die Ver- vielfältigung und Weiterverbreitung. Davon und vom Speierer Tag und den ihm vorangehenden Beratungen handelt unsere lit. L. 40 b. Verhandlungen und Beschlüsse über die Landfriedensfrage nr. 206-209. Im Frankfurter Bürgermeisterbuch“ wird ein Ratsbeschluß vom 14. Juni erwähnt, der von den abeschriften des lantfridden wegen und von der munze handelte, dann unter demselben Datum ein zweiter, in dem verfügt wurde, daß man mit der abeschrift des lantfrieden nachgeen solle, als geratslagt sei, und gleich darauf ein dritter, der, wie es 45 1 Dieser Anderungen halber trägt das Frank- furter Exemplar des Entwurfs (nr. 204) den Ver- merk est alienata. Vgl. RTA. 8 nr. 180 art. 3. Vgl. S. 82 Anm. 6. Vgl. nr. 147 art. 6.
Strana 235
Einleitung. 235 scheint, die Wahl von Ratsherren forderte, denen die Angelegenheit der abeschrift von des lantfrieden übertragen werden sollte. Anlaß und Zweck der Beschlüsse und Her- kunft und Inhalt des Landfriedens sind nicht näher bezeichnet. Zwei Tage später berichtet der Nördlinger Gesandte Martin Nawer, daß auf dem 5 Reichstage außter über die Kirchenfrage auch über das Verhältnis der Städte zu den Rittern, über Vem� und Landgerichte und über mancherlei andere Angelegenheiten ver- handelt werde, daß aber vor der Rückkehr des Königs aus Aachen nichts endgültig be- schlossen werden solle (nr. 240). Am 2. Juli erfahren wir dann aus einem Briefe des Danziger Pfarrers Andreas 10 Ruperti an den Hochmeister, daß damals die Mitglieder des Reichstags über des reichs sachen verhandelten und das Ergebnis der Beratungen auch schon in artikeln usgesaczt hatten, und zwar bezog sich ein Artikel auf Land-, Zent- und andere Gerichte, ein an- derer auf die Reform der Veme, der dritte auf den Landfrieden und der vierte auf die Münze (nr. 242 art. 3). Die drei Quellen bestätigen also das oben Behauptete, daß die von König und Kur- fürsten in Frankfurt zurückgelassenen Bevollmächtigten nicht nur die Konzils- und päpst- lichen Gesandten anhören sollten, sondern auch Auftrag hatten, mit den in Frankfurt bleibenden Reichsständen die auf die Tagesordnung des Reichstags gesetzten inneren An- gelegenheiten des Reichs vorzuberaten. Sie legen ferner die Vermutung nahe, daß diese Vorberatungen an demselben Tage begannen, an denen die kirchenpolitischen Verhand- lungen mit dem Verhör der Konzilsgesandten eröffnet wurden (vgl. lit. c), nämlich am 14. Juni. Uber die Teilnehmer an den Beratungen unterrichtet einerseits die Präsenzliste vom 29. Mai (nr. 200), andererseits das in unserer nr. 206 mitgeteilte Verzeichnis der 25 städtischen Deputierten. Doch darf man bei der Verwertung beider nicht außter acht lassen, daß manche der in der Präsenzliste genannten Grafen und Herren den König nach Aachen begleitet haben dürften und daß in das Verzeichnis auch Deputierte auf- genommen sind, die, wie Lukas Ingolstädter und Henmann Offenburg, erst im Juli nach Frankfurt kamen, also erst später in die Deputation eintraten. Vom Verzeichnis gilt so nämlich dasselbe, was in lit. G über die große, Ende Juli zusammengestellte Präsenzliste (nr. 203) gesagt wurde: es bietet nicht die Präsenz eines bestimmten Tages, sondern nennt alle städtischen Gesandten, die zu den Beratungen über Reichsangelegenheiten über- haupt abgeordnet wurden, ohne Rücksicht darauf, ob sie, wie der Straßburger Ulrich Bock 1, während der ganzen Dauer anwesend waren, oder, wie der Kölner Johann von Heimbach, der Frankfurt schon am 22. Juni wieder verließ, vorzeitig ausschieden, oder endlich, wie Ingolstädter, Ehinger, Offenburg und andere, erst später hinzukamen. Man wird sich demgemäß als städtische Teilnehmer an den Vorberatungen nur diejenigen denken dürfen, die auch an den in lit. a besprochenen Bündnisverhandlungen beteiligt waren, also etwa Johann von Stommel und Johann von Heimbach aus Köln für die 4o Niederrheinischen, Konrad Eierer aus Speier, Walter Schwarzenberg und Wigger Frosch aus Frankfurt für die Mittelrheinischen, Ulrich Bock aus Straßburg für die Elsässischen und Oberrheinischen, Nikolaus Muffel2 aus Nürnberg für die Fränkischen, Stephan Hangenor aus Augsburg für die Schwäbischen Städte. Ein Aktenstück, das die in Rupertis Brief erwähnten vier Artikel enthielte und 45 demnach als Ergebnis der Vorberatungen angesehen werden könnte, ist nicht vorhanden. Wir besitzen nur die in unserer nr. 207 abgedruckten Reformvorschläge, die aber nur dem Gerichtswesen gelten, also Landfrieden und Münze unberücksichtigt lassen. Sie sind 15 20 35 Bocks Anwesenheit in Frankfurt läßt sich aus nr. 243 art. 2 folgern. 50* Der im Verzeichnis genannte Karl Holzschuher war mit dem König in Aachen (vgl. nr. 110), kann also erst nach dem 8. Juli in die Deputation ein- getreten sein.
Einleitung. 235 scheint, die Wahl von Ratsherren forderte, denen die Angelegenheit der abeschrift von des lantfrieden übertragen werden sollte. Anlaß und Zweck der Beschlüsse und Her- kunft und Inhalt des Landfriedens sind nicht näher bezeichnet. Zwei Tage später berichtet der Nördlinger Gesandte Martin Nawer, daß auf dem 5 Reichstage außter über die Kirchenfrage auch über das Verhältnis der Städte zu den Rittern, über Vem� und Landgerichte und über mancherlei andere Angelegenheiten ver- handelt werde, daß aber vor der Rückkehr des Königs aus Aachen nichts endgültig be- schlossen werden solle (nr. 240). Am 2. Juli erfahren wir dann aus einem Briefe des Danziger Pfarrers Andreas 10 Ruperti an den Hochmeister, daß damals die Mitglieder des Reichstags über des reichs sachen verhandelten und das Ergebnis der Beratungen auch schon in artikeln usgesaczt hatten, und zwar bezog sich ein Artikel auf Land-, Zent- und andere Gerichte, ein an- derer auf die Reform der Veme, der dritte auf den Landfrieden und der vierte auf die Münze (nr. 242 art. 3). Die drei Quellen bestätigen also das oben Behauptete, daß die von König und Kur- fürsten in Frankfurt zurückgelassenen Bevollmächtigten nicht nur die Konzils- und päpst- lichen Gesandten anhören sollten, sondern auch Auftrag hatten, mit den in Frankfurt bleibenden Reichsständen die auf die Tagesordnung des Reichstags gesetzten inneren An- gelegenheiten des Reichs vorzuberaten. Sie legen ferner die Vermutung nahe, daß diese Vorberatungen an demselben Tage begannen, an denen die kirchenpolitischen Verhand- lungen mit dem Verhör der Konzilsgesandten eröffnet wurden (vgl. lit. c), nämlich am 14. Juni. Uber die Teilnehmer an den Beratungen unterrichtet einerseits die Präsenzliste vom 29. Mai (nr. 200), andererseits das in unserer nr. 206 mitgeteilte Verzeichnis der 25 städtischen Deputierten. Doch darf man bei der Verwertung beider nicht außter acht lassen, daß manche der in der Präsenzliste genannten Grafen und Herren den König nach Aachen begleitet haben dürften und daß in das Verzeichnis auch Deputierte auf- genommen sind, die, wie Lukas Ingolstädter und Henmann Offenburg, erst im Juli nach Frankfurt kamen, also erst später in die Deputation eintraten. Vom Verzeichnis gilt so nämlich dasselbe, was in lit. G über die große, Ende Juli zusammengestellte Präsenzliste (nr. 203) gesagt wurde: es bietet nicht die Präsenz eines bestimmten Tages, sondern nennt alle städtischen Gesandten, die zu den Beratungen über Reichsangelegenheiten über- haupt abgeordnet wurden, ohne Rücksicht darauf, ob sie, wie der Straßburger Ulrich Bock 1, während der ganzen Dauer anwesend waren, oder, wie der Kölner Johann von Heimbach, der Frankfurt schon am 22. Juni wieder verließ, vorzeitig ausschieden, oder endlich, wie Ingolstädter, Ehinger, Offenburg und andere, erst später hinzukamen. Man wird sich demgemäß als städtische Teilnehmer an den Vorberatungen nur diejenigen denken dürfen, die auch an den in lit. a besprochenen Bündnisverhandlungen beteiligt waren, also etwa Johann von Stommel und Johann von Heimbach aus Köln für die 4o Niederrheinischen, Konrad Eierer aus Speier, Walter Schwarzenberg und Wigger Frosch aus Frankfurt für die Mittelrheinischen, Ulrich Bock aus Straßburg für die Elsässischen und Oberrheinischen, Nikolaus Muffel2 aus Nürnberg für die Fränkischen, Stephan Hangenor aus Augsburg für die Schwäbischen Städte. Ein Aktenstück, das die in Rupertis Brief erwähnten vier Artikel enthielte und 45 demnach als Ergebnis der Vorberatungen angesehen werden könnte, ist nicht vorhanden. Wir besitzen nur die in unserer nr. 207 abgedruckten Reformvorschläge, die aber nur dem Gerichtswesen gelten, also Landfrieden und Münze unberücksichtigt lassen. Sie sind 15 20 35 Bocks Anwesenheit in Frankfurt läßt sich aus nr. 243 art. 2 folgern. 50* Der im Verzeichnis genannte Karl Holzschuher war mit dem König in Aachen (vgl. nr. 110), kann also erst nach dem 8. Juli in die Deputation ein- getreten sein.
Strana 236
236 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. aus Wenckers Apparatus et instructus archivorum und dem Nachdruck in der Neuen und vollständigeren Sammlung der Reichsabschiede seit langem bekannt, bisher aber in- folge des Mangels jeder Zeitangabe in Wenckers Straßburger Vorlage stets in falschem Zusammenhang verwertet worden. Wencker selbst glaubte sie mit dem Nürnberger Reichs- tage vom Oktober 1438 in Verbindung bringen zu müssen, und ihm folgten dann Böhm, 5 Kraus, Wostry und Kiesewetter, Kraus jedoch unter Betonung der Möglichkeit, daß be- sonders die von der Gerichtsorganisation handelnden Abschnitte bereits auf dem Nürn- berger Reichstage vom Juli 1438 beraten sein könnten, für den sie übrigens auch schon Franklin beansprucht hatte. Auch Lindner und Schmidt reihten sie beim „Nürnberger Reichstag 1438" ein, vermieden jedoch sorgfältig, sie dem einen oder dem anderen der 10 beiden Tage zuzuweisen. Lindner bezeichnete sie als Gutachten der Kurfürsten, während Franklin, Kraus und Kiesewetter sie den Fürsten, Wostry schwankend bald diesen bald jenen, Böhm anscheinend den königlichen Räten zuschrieben. Nur Hartung sah in ihnen einen „städtischen, mit den Reformprojekten von 1438 in unmittelbarem Zusammenhang stehenden Ratschlag“. Auf ihre Zugehörigkeit zu unserem Frankfurter Reichstage hat zuerst Beckmann aufmerksam gemacht, dann auch Gerber. Sie wird jetzt durch einwandfreie Vermerke auf unseren Frankfurter, Baseler und Stuttgarter Vorlagen außer jeden Zweifel gestellt und braucht also nicht mehr bewiesen zu werden. Es kann sich nur noch um die Ent- scheidung der beiden Fragen handeln, von welcher Seite die Vorschläge ausgingen und zu 20 welcher Zeit sie ihre gegenwärtige Form erhielten. Dazu ist näheres Eingehen auf ihren Inhalt erforderlich. Als Ziel der Vorschläge läßt sich in Kürze bezeichnen: wirksame Bekämpfung der Fehde (artt. 1-31) und Reform der Veme (artt. 4-5), als Mittel zum Zweck, wenigstens in Hinsicht auf das erstgenannte Ziel, Anderung und Verschärfung der Reichsgesetze und 25 Erleichterung und Regelung des gerichtlichen Austrags von Streitigkeiten. Die Notwendigkeit des Eingriffs in die Gesetzgebung wird ganz allgemein mit Widersprüchen zwischen vorhandenen Gesetzen begründet (art. 2), im einzelnen aber nur an gewissen Bestimmungen der Goldenen Bulle und am Pfahlbürgerverbot König Sig- munds vom 25. Märs 1431 (RTA. 9 nr. 429) nachgewiesen. In der Tat bestand zwi- so schen diesem und jenen ein vom Gesetzgeber entweder übersehener oder absichtlich nicht ausgeglichener Gegensatz. Während nämlich laut sechzehnten Kapitels der Bulle die Aufnahme von Pfahlbürgern in die Städte unter der Voraussetzung gestattet war, daß die Aufgenommenen nicht, wie früher üblich, im Gebiet ihrer bisherigen Herren ansässig blieben und dort Schutz und Freiheiten ihrer Stadt genossen, sondern in die Stadt selbst 35 übersiedelten und Anteil an den städtischen Lasten nahmen, wurde sie im ersten Artikel des Pfahlbürgergesetzes strikt untersagt, aber merkwürdigerweise ohne daß gleichzeitig die Bestimmungen des älteren Gesetzes in unzweideutiger Weise für kraftlos erklärt wurden. Hier lag der Keim zu Zwistigkeiten zwischen Territorialherren und Städten. Denn jene konnten nun auf Grund des jüngeren Gesetzes die Auslieferung der Aufgenommenen ver-40 langen, diese sie unter Berufung auf die Goldene Bulle mit Recht verweigern. In den Vorschlägen wird deshalb die Verschmelzung der beiden Gesetze empfohlen, und zwar so, daßt jener erste Artikel des Pfahlbürgergesetzes durch feierliche Erneuerung der Goldenen Bulle seitens des Königs, der Kurfürsten und der Fürsten stillschweigend beseitigt (art. 1) und der noch verbleibende zweite in das sechzehnte Kapitel der Bulle hineingearbeitet 45 werden sollte, so daß also künftig auch Leibeigene und andere im Abhängigkeitsverhältnis stehende Personen unter der oben erwähnten Voraussetzung, aber unter voller Wahrung der Ansprüche ihrer Herren in die Städte aufgenommen werden konnten. Zuwiderhand- lungen sollten mit einer um 100 Mark Gold oder um einen anderen noch zu vereinbarenden Betrag höheren Strafe als bisher gebüßt werden. 15 50
236 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. aus Wenckers Apparatus et instructus archivorum und dem Nachdruck in der Neuen und vollständigeren Sammlung der Reichsabschiede seit langem bekannt, bisher aber in- folge des Mangels jeder Zeitangabe in Wenckers Straßburger Vorlage stets in falschem Zusammenhang verwertet worden. Wencker selbst glaubte sie mit dem Nürnberger Reichs- tage vom Oktober 1438 in Verbindung bringen zu müssen, und ihm folgten dann Böhm, 5 Kraus, Wostry und Kiesewetter, Kraus jedoch unter Betonung der Möglichkeit, daß be- sonders die von der Gerichtsorganisation handelnden Abschnitte bereits auf dem Nürn- berger Reichstage vom Juli 1438 beraten sein könnten, für den sie übrigens auch schon Franklin beansprucht hatte. Auch Lindner und Schmidt reihten sie beim „Nürnberger Reichstag 1438" ein, vermieden jedoch sorgfältig, sie dem einen oder dem anderen der 10 beiden Tage zuzuweisen. Lindner bezeichnete sie als Gutachten der Kurfürsten, während Franklin, Kraus und Kiesewetter sie den Fürsten, Wostry schwankend bald diesen bald jenen, Böhm anscheinend den königlichen Räten zuschrieben. Nur Hartung sah in ihnen einen „städtischen, mit den Reformprojekten von 1438 in unmittelbarem Zusammenhang stehenden Ratschlag“. Auf ihre Zugehörigkeit zu unserem Frankfurter Reichstage hat zuerst Beckmann aufmerksam gemacht, dann auch Gerber. Sie wird jetzt durch einwandfreie Vermerke auf unseren Frankfurter, Baseler und Stuttgarter Vorlagen außer jeden Zweifel gestellt und braucht also nicht mehr bewiesen zu werden. Es kann sich nur noch um die Ent- scheidung der beiden Fragen handeln, von welcher Seite die Vorschläge ausgingen und zu 20 welcher Zeit sie ihre gegenwärtige Form erhielten. Dazu ist näheres Eingehen auf ihren Inhalt erforderlich. Als Ziel der Vorschläge läßt sich in Kürze bezeichnen: wirksame Bekämpfung der Fehde (artt. 1-31) und Reform der Veme (artt. 4-5), als Mittel zum Zweck, wenigstens in Hinsicht auf das erstgenannte Ziel, Anderung und Verschärfung der Reichsgesetze und 25 Erleichterung und Regelung des gerichtlichen Austrags von Streitigkeiten. Die Notwendigkeit des Eingriffs in die Gesetzgebung wird ganz allgemein mit Widersprüchen zwischen vorhandenen Gesetzen begründet (art. 2), im einzelnen aber nur an gewissen Bestimmungen der Goldenen Bulle und am Pfahlbürgerverbot König Sig- munds vom 25. Märs 1431 (RTA. 9 nr. 429) nachgewiesen. In der Tat bestand zwi- so schen diesem und jenen ein vom Gesetzgeber entweder übersehener oder absichtlich nicht ausgeglichener Gegensatz. Während nämlich laut sechzehnten Kapitels der Bulle die Aufnahme von Pfahlbürgern in die Städte unter der Voraussetzung gestattet war, daß die Aufgenommenen nicht, wie früher üblich, im Gebiet ihrer bisherigen Herren ansässig blieben und dort Schutz und Freiheiten ihrer Stadt genossen, sondern in die Stadt selbst 35 übersiedelten und Anteil an den städtischen Lasten nahmen, wurde sie im ersten Artikel des Pfahlbürgergesetzes strikt untersagt, aber merkwürdigerweise ohne daß gleichzeitig die Bestimmungen des älteren Gesetzes in unzweideutiger Weise für kraftlos erklärt wurden. Hier lag der Keim zu Zwistigkeiten zwischen Territorialherren und Städten. Denn jene konnten nun auf Grund des jüngeren Gesetzes die Auslieferung der Aufgenommenen ver-40 langen, diese sie unter Berufung auf die Goldene Bulle mit Recht verweigern. In den Vorschlägen wird deshalb die Verschmelzung der beiden Gesetze empfohlen, und zwar so, daßt jener erste Artikel des Pfahlbürgergesetzes durch feierliche Erneuerung der Goldenen Bulle seitens des Königs, der Kurfürsten und der Fürsten stillschweigend beseitigt (art. 1) und der noch verbleibende zweite in das sechzehnte Kapitel der Bulle hineingearbeitet 45 werden sollte, so daß also künftig auch Leibeigene und andere im Abhängigkeitsverhältnis stehende Personen unter der oben erwähnten Voraussetzung, aber unter voller Wahrung der Ansprüche ihrer Herren in die Städte aufgenommen werden konnten. Zuwiderhand- lungen sollten mit einer um 100 Mark Gold oder um einen anderen noch zu vereinbarenden Betrag höheren Strafe als bisher gebüßt werden. 15 50
Strana 237
Einleitung. 237 10 45 Auch der Wunsch nach Verschärfung bestehender Gesetze wird zunächst nur mit Bezug auf die Goldene Bulle geäußert. Es wird vorgeschlagen, im siebzehnten, der Fehde- ansage geltenden Kapitel Fehde ausdrücklich als kein recht zu erklären und Fehde ohne vorausgegangene Absage als ehrlose Handlung zu brandmarken, zugleich auch hier Zu- 5 widerhandlungen mit erhöhter Strafe zu belegen (artt. 2" und 2b). Viel eingehender sind die Vorschläge für Regelung des gerichtlichen Austrags der Klagen. Zur Vorbedingung wird Trennung der auf Grund und Boden, also auf liegendes Gut, gerichteten Klagen von den die Person, also Leib, Ehre und bewegliche Habe be- treffenden gemacht. Jene sollen fortan den Zent-, Dorf- und Stadtgerichten, in deren Bereich die Güter liegen, überwiesen werden, gegebenenfalls den Landgerichten und den Landes- und Lehensherren, letzteren namentlich dann, wenn es sich um Lehensgüter handelt. Das Ubergreifen der Gerichte auf außerhalb ihrer Grenzen befindliche Klags- gegenstände soll durch genaue Festlegung ihres räumlichen Wirkungskreises, namentlich desjenigen der Landgerichte in Franken (Würzburg), Nürnberg und Rottweil, verhindert 15 werden. Dem Kläger steht das Recht zu, im Fall der Abweisung seiner Klage an das nächste dem abweisenden übergeordnete Gericht zu gehen (artt. 3 und 3a). Bei persönlichen Klagen soll je nach dem Stand des Klägers und des Beklagten verschieden verfahren werden. Sind beide Parteien Fürsten, reichsunmittelbare Grafen oder Herren, so wird die Entscheidung der Klage den beiderseitigen Räten oder Freunden, nötigen- 20 falls dem König oder dessen Bevollmächtigten übertragen, ausgenommen den Fall, daß die Klage Hoheitsrechten oder Regalien gilt; für diese ist laut Reichsrecht nur das aus Standesgenossen gebildete Gericht zuständig (art. 3b). Klagt eine nicht reichsunmittel- bare Person oder eine Stadt oder eine Gemeinde gegen einen reichsunmittelbaren Fürsten, Grafen oder Herrn, so ist es Pflicht der letzteren, binnen vierzehn Tagen nach Zustellung 25 der Klage eine vom Kläger unter sicherem Geleit erreichbare Stadt als Gerichtsort zu benennen, an dem von ihnen entsandte, dem Kläger genehme Räte das Urteil zu sprechen haben (art. 3c). Ist aber der Beklagte ein nicht reichsunmittelbarer Graf, Herr, Ritter oder Knecht, so ist die Klage vor dessen Oberherrn, im Fall der Abweisung vor dem nächsten Oberherrn, nötigenfalls vor dem König oder dessen Bevollmächtigten anhängig 30 zu machen (art. 3d). Klagen gegen Bürger oder Bauern dürfen nur durch Stadt- oder Dorfgerichte geschlichtet werden (art. 3"). Bei solchen gegen Städte ist zwischen Herren- und Reichsstädten zu unterscheiden. Erstere verantworten sich vor ihren Herren oder dessen Räten, soweit diese nicht im Verdacht der Voreingenommenheit stehen, die anderen entweder vor dem König oder dessen Bevollmächtigten oder, wenn jener außer Landes 85 weilt, vor königlichen Kommissaren, deren je einer für Franken, Schwaben, Sachsen und Baiern bestellt wird und die zugleich die Berufungsinstanz gegen Urteile reichsunmittel- barer Gerichte bilden (artt. 3ƒ und 39). Gleichzeitig mit dem Inkrafttreten dieser zu- nächst zehn Jahre gültigen Bestimmungen werden alle schwebenden offenen Fehden als eingestellt erklärt. Der Zuwiderhandelnde verfällt der Reichsacht und geht des Geleits 4o verlustig (artt. 3" und 31). Für die Reform der Vemgerichte sind doppelte Vorschläge gemacht. In dem einen wird Neubesetzung der Gerichte mit tauglichen Schöffen, Einschränkung der Befugnisse der Stuhlherren zur Ernennung von Freigrafen, Verminderung und feste räumliche Ab- grenzung der Freistühle und Rückführung des Geschäftskreises auf den ursprünglichen Bereich und dementsprechend Ausschluß der Geldschuldklage verlangt (artt. 4-4b), ferner Bestrafung der zuwiderhandelnden Freigrafen und der Urheber ungebührlicher Vorladungen (artt. 4° und 4 d), endlich Verweisung von Ehrenklagen, die nicht in den räumlichen Be- reich der Freistühle fallen, an die zuständigen reichsunmittelbaren Gerichte (art. 4a). Der andere sieht Beschränkung des Machtbereichs der Vemgerichte auf Westfalen und die 50 bisher wissend Gewordenen vor, verlangt deshalb das Verbot der Wahl von Nichtwestfalen
Einleitung. 237 10 45 Auch der Wunsch nach Verschärfung bestehender Gesetze wird zunächst nur mit Bezug auf die Goldene Bulle geäußert. Es wird vorgeschlagen, im siebzehnten, der Fehde- ansage geltenden Kapitel Fehde ausdrücklich als kein recht zu erklären und Fehde ohne vorausgegangene Absage als ehrlose Handlung zu brandmarken, zugleich auch hier Zu- 5 widerhandlungen mit erhöhter Strafe zu belegen (artt. 2" und 2b). Viel eingehender sind die Vorschläge für Regelung des gerichtlichen Austrags der Klagen. Zur Vorbedingung wird Trennung der auf Grund und Boden, also auf liegendes Gut, gerichteten Klagen von den die Person, also Leib, Ehre und bewegliche Habe be- treffenden gemacht. Jene sollen fortan den Zent-, Dorf- und Stadtgerichten, in deren Bereich die Güter liegen, überwiesen werden, gegebenenfalls den Landgerichten und den Landes- und Lehensherren, letzteren namentlich dann, wenn es sich um Lehensgüter handelt. Das Ubergreifen der Gerichte auf außerhalb ihrer Grenzen befindliche Klags- gegenstände soll durch genaue Festlegung ihres räumlichen Wirkungskreises, namentlich desjenigen der Landgerichte in Franken (Würzburg), Nürnberg und Rottweil, verhindert 15 werden. Dem Kläger steht das Recht zu, im Fall der Abweisung seiner Klage an das nächste dem abweisenden übergeordnete Gericht zu gehen (artt. 3 und 3a). Bei persönlichen Klagen soll je nach dem Stand des Klägers und des Beklagten verschieden verfahren werden. Sind beide Parteien Fürsten, reichsunmittelbare Grafen oder Herren, so wird die Entscheidung der Klage den beiderseitigen Räten oder Freunden, nötigen- 20 falls dem König oder dessen Bevollmächtigten übertragen, ausgenommen den Fall, daß die Klage Hoheitsrechten oder Regalien gilt; für diese ist laut Reichsrecht nur das aus Standesgenossen gebildete Gericht zuständig (art. 3b). Klagt eine nicht reichsunmittel- bare Person oder eine Stadt oder eine Gemeinde gegen einen reichsunmittelbaren Fürsten, Grafen oder Herrn, so ist es Pflicht der letzteren, binnen vierzehn Tagen nach Zustellung 25 der Klage eine vom Kläger unter sicherem Geleit erreichbare Stadt als Gerichtsort zu benennen, an dem von ihnen entsandte, dem Kläger genehme Räte das Urteil zu sprechen haben (art. 3c). Ist aber der Beklagte ein nicht reichsunmittelbarer Graf, Herr, Ritter oder Knecht, so ist die Klage vor dessen Oberherrn, im Fall der Abweisung vor dem nächsten Oberherrn, nötigenfalls vor dem König oder dessen Bevollmächtigten anhängig 30 zu machen (art. 3d). Klagen gegen Bürger oder Bauern dürfen nur durch Stadt- oder Dorfgerichte geschlichtet werden (art. 3"). Bei solchen gegen Städte ist zwischen Herren- und Reichsstädten zu unterscheiden. Erstere verantworten sich vor ihren Herren oder dessen Räten, soweit diese nicht im Verdacht der Voreingenommenheit stehen, die anderen entweder vor dem König oder dessen Bevollmächtigten oder, wenn jener außer Landes 85 weilt, vor königlichen Kommissaren, deren je einer für Franken, Schwaben, Sachsen und Baiern bestellt wird und die zugleich die Berufungsinstanz gegen Urteile reichsunmittel- barer Gerichte bilden (artt. 3ƒ und 39). Gleichzeitig mit dem Inkrafttreten dieser zu- nächst zehn Jahre gültigen Bestimmungen werden alle schwebenden offenen Fehden als eingestellt erklärt. Der Zuwiderhandelnde verfällt der Reichsacht und geht des Geleits 4o verlustig (artt. 3" und 31). Für die Reform der Vemgerichte sind doppelte Vorschläge gemacht. In dem einen wird Neubesetzung der Gerichte mit tauglichen Schöffen, Einschränkung der Befugnisse der Stuhlherren zur Ernennung von Freigrafen, Verminderung und feste räumliche Ab- grenzung der Freistühle und Rückführung des Geschäftskreises auf den ursprünglichen Bereich und dementsprechend Ausschluß der Geldschuldklage verlangt (artt. 4-4b), ferner Bestrafung der zuwiderhandelnden Freigrafen und der Urheber ungebührlicher Vorladungen (artt. 4° und 4 d), endlich Verweisung von Ehrenklagen, die nicht in den räumlichen Be- reich der Freistühle fallen, an die zuständigen reichsunmittelbaren Gerichte (art. 4a). Der andere sieht Beschränkung des Machtbereichs der Vemgerichte auf Westfalen und die 50 bisher wissend Gewordenen vor, verlangt deshalb das Verbot der Wahl von Nichtwestfalen
Strana 238
238 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. zu Schöffen und der Vorladung von Nichtwestfalen und Nichtwissenden, und will, daß künftig außerhalb Westfalens nur die schon vorhandenen Gerichte zuständig sein sollen (art. 5). Soweit der Inhalt der Vorschläge. An und für sich würde wohl schon er allein genügen, um die Frage der Urheberschaft der Kurfürsten und Fürsten verneinend zus beantworten. Aber auch andere Gründe sprechen dagegen, vor allem der, daß die end- gültige Ausgestaltung des zweiten Vorschlags für die Vemereform ausdrücklich außer dem König auch ihnen anheimgegeben wird (art. 5), woraus klar hervorgeht, daß nur ihnen nachgeordnete Reichsstände an der Abfassung beteiligt sein konnten. Also kämen Grafen, Herren und Städte in Betracht, die ja auch schon oben als Teilnehmer an den Vor-10 beratungen namhaft gemacht wurden. Auf städtischen Ursprung würde das Streben nach Beseitigung des ersten Artikels des Pfahlbürgerverbots hindeuten, auch die eigenartige Begründung des Verlangens nach Einsetzung königlicher Kommissare für Franken, Schwaben, Sachsen und Baiern mit dem Hinweis, daß es armen luten, wie den Reichs- städten, zu swere sei, sich am königlichen Hof zu verantworten oder verantworten zu 15 lassen, solange dieser außterhalb der Landesgrenzen weile (art. 39). Doch läßt sich da- gegen einwenden, daß der Vorschlag der unveränderten Aufnahme des zweiten Artikels des Pfahlbürgerverbots in die Goldene Bulle (art. 2e) durehaus nicht im städtischen Interesse lag, da die darin ausbedungene Fortdauer der Abhängigkeit der in die Städte Aufgenommenen von ihren bisherigen Herren zur Quelle unaufhörlicher Reibungen zwi- 20 schen diesen und den Städten zu werden drohte, eine Gefahr, deren man sich, wie der Frankfurter Vermerk non videtur zeigt, städtischerseits auch voll bewußtt war. So bleiben als Urheber nur Grafen und Herren übrig. Ob jenen ein Anteil gebührt, läßt sich nicht erweisen. Für diese dagegen spricht mit aller wünschenswerten Deutlichkeit nicht nur die Bemerkung im fünften Artikel, daß jener zweite Vorschlag für die Vemereformen der 26 herren allen wol zu sinne gewesen sei, sondern auch ein im Frankfurter Bürgermeister- buch unter dem 2. August erwähnter Ratsbeschluß (nr. 147 art. 20), der herren begriff sins [d. i. einmal] lassen copiern, mit dem auch die Uberschrift unserer Frankfurter Vor- lage der begriff als zu Frankfurt begriffen wart in der zit, als konig Friderich da was und sine kronunge zu Ache enphangen hatte, leicht in Verbindung gebracht werden kann. so Ratsbeschluß und Uberschrift bieten zugleich die Handhabe zur Lösung der Da- tierungsfrage. Die Vorschläge sind ihnen zufolge frühestens am 7. Juli, dem Tage der Rückkehr des Königs von Aachen nach Frankfurt, und spätestens am 2. August ent- standen. Damit fällt die Möglichkeit, sie mit den beiden ersten in Rupertis Brief ge- nannten Artikeln zu identifizieren. Man wird vielmehr annehmen müssen, daß diese ss ihnen zugrunde liegen 1. Dies vorausgesetzt kann man das ganze Aktenstück etwa folgendermaßten charak- terisieren: es ist eine von den Herren unter Berücksichtigung gewisser städtischer Wünsche vorgenommene Redaktion nicht mehr vorhandener, Gerichtswesen und Veme betreffender Reformvorschläge, die im Juni während der Vorberatung der vom König auf die Tages-40 ordnung des Reichstags gesetzten Reichsangelegenheiten zustande gekommen und in zwei Artikeln niedergelegt worden waren. Daß es als Unterlage bei den Landfriedensverhand- lungen des Königs und der Reichsstände dienen sollte, ist zwar nicht zu erweisen, ist aber wahrscheinlich. Doch blieb es dabei unberücksichtigt, ja wurde laut Vermerk auf unserer dem Ulmer Archiv entstammenden Stuttgarter Vorlage nie gehôrt und hat in-45 folgedessen auch keinerlei Einfluß auf das Ergebnis der Verhandlungen geübt. 1 Diese Annahme erhält eine starke Stütze da- durch, daßt die Vorschläge laut art. 31 ursprüng- lich mit dem Entwurf zu einem Landfrieden ver- bunden waren. Auch Ruperti nennt als dritten Artikel den, vrede zu machen.
238 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. zu Schöffen und der Vorladung von Nichtwestfalen und Nichtwissenden, und will, daß künftig außerhalb Westfalens nur die schon vorhandenen Gerichte zuständig sein sollen (art. 5). Soweit der Inhalt der Vorschläge. An und für sich würde wohl schon er allein genügen, um die Frage der Urheberschaft der Kurfürsten und Fürsten verneinend zus beantworten. Aber auch andere Gründe sprechen dagegen, vor allem der, daß die end- gültige Ausgestaltung des zweiten Vorschlags für die Vemereform ausdrücklich außer dem König auch ihnen anheimgegeben wird (art. 5), woraus klar hervorgeht, daß nur ihnen nachgeordnete Reichsstände an der Abfassung beteiligt sein konnten. Also kämen Grafen, Herren und Städte in Betracht, die ja auch schon oben als Teilnehmer an den Vor-10 beratungen namhaft gemacht wurden. Auf städtischen Ursprung würde das Streben nach Beseitigung des ersten Artikels des Pfahlbürgerverbots hindeuten, auch die eigenartige Begründung des Verlangens nach Einsetzung königlicher Kommissare für Franken, Schwaben, Sachsen und Baiern mit dem Hinweis, daß es armen luten, wie den Reichs- städten, zu swere sei, sich am königlichen Hof zu verantworten oder verantworten zu 15 lassen, solange dieser außterhalb der Landesgrenzen weile (art. 39). Doch läßt sich da- gegen einwenden, daß der Vorschlag der unveränderten Aufnahme des zweiten Artikels des Pfahlbürgerverbots in die Goldene Bulle (art. 2e) durehaus nicht im städtischen Interesse lag, da die darin ausbedungene Fortdauer der Abhängigkeit der in die Städte Aufgenommenen von ihren bisherigen Herren zur Quelle unaufhörlicher Reibungen zwi- 20 schen diesen und den Städten zu werden drohte, eine Gefahr, deren man sich, wie der Frankfurter Vermerk non videtur zeigt, städtischerseits auch voll bewußtt war. So bleiben als Urheber nur Grafen und Herren übrig. Ob jenen ein Anteil gebührt, läßt sich nicht erweisen. Für diese dagegen spricht mit aller wünschenswerten Deutlichkeit nicht nur die Bemerkung im fünften Artikel, daß jener zweite Vorschlag für die Vemereformen der 26 herren allen wol zu sinne gewesen sei, sondern auch ein im Frankfurter Bürgermeister- buch unter dem 2. August erwähnter Ratsbeschluß (nr. 147 art. 20), der herren begriff sins [d. i. einmal] lassen copiern, mit dem auch die Uberschrift unserer Frankfurter Vor- lage der begriff als zu Frankfurt begriffen wart in der zit, als konig Friderich da was und sine kronunge zu Ache enphangen hatte, leicht in Verbindung gebracht werden kann. so Ratsbeschluß und Uberschrift bieten zugleich die Handhabe zur Lösung der Da- tierungsfrage. Die Vorschläge sind ihnen zufolge frühestens am 7. Juli, dem Tage der Rückkehr des Königs von Aachen nach Frankfurt, und spätestens am 2. August ent- standen. Damit fällt die Möglichkeit, sie mit den beiden ersten in Rupertis Brief ge- nannten Artikeln zu identifizieren. Man wird vielmehr annehmen müssen, daß diese ss ihnen zugrunde liegen 1. Dies vorausgesetzt kann man das ganze Aktenstück etwa folgendermaßten charak- terisieren: es ist eine von den Herren unter Berücksichtigung gewisser städtischer Wünsche vorgenommene Redaktion nicht mehr vorhandener, Gerichtswesen und Veme betreffender Reformvorschläge, die im Juni während der Vorberatung der vom König auf die Tages-40 ordnung des Reichstags gesetzten Reichsangelegenheiten zustande gekommen und in zwei Artikeln niedergelegt worden waren. Daß es als Unterlage bei den Landfriedensverhand- lungen des Königs und der Reichsstände dienen sollte, ist zwar nicht zu erweisen, ist aber wahrscheinlich. Doch blieb es dabei unberücksichtigt, ja wurde laut Vermerk auf unserer dem Ulmer Archiv entstammenden Stuttgarter Vorlage nie gehôrt und hat in-45 folgedessen auch keinerlei Einfluß auf das Ergebnis der Verhandlungen geübt. 1 Diese Annahme erhält eine starke Stütze da- durch, daßt die Vorschläge laut art. 31 ursprüng- lich mit dem Entwurf zu einem Landfrieden ver- bunden waren. Auch Ruperti nennt als dritten Artikel den, vrede zu machen.
Strana 239
Einleitung. 239 Was nun die letzteren anbetrifft, so läßt sich ihr Gang an der Hand des vorhan- denen Materials leider nur unvollkommen verfolgen. Anscheinend setzten sie schon Mitte Juli ein, nachdem König und Fürsten in der Woche vom 8. zum 14. Juli eine Nottel über alle sachen, darumb dann der kunig die herren und stett zû im beschriben hatte 1, vereinbart hatten, wohl eine Art Programm für die Abwicklung der Tagesordnung des Reichstags, traten dann aber gegenüber den kirchenpolitischen Verhandlungen zunächst in den Hintergrund, bis die schon erwähnte drohende Abreise der städtischen Gesandten den König nötigte, sich auch ihrer in verstärktem Maße anzunehmen. Zuerst kamen am 27. und 28. Juli die Zwistigkeiten Halls und des Kunz von Bebemburg zur Sprache. 10 Doch wurde die Entscheidung schließlich wieder vertagt, da Zweifel auftauchten, ob Hall tatsächlich in der vom Kläger behaupteten Acht sei; man übertrug die Prüfung der Frage dem Erzbischof von Köln und den anderen Kurfürsten (vgl. nr. 252 art. 3). Dann traten König, Kurfürsten und Fürsten in die Beratung des im dritten der Ruperti'schen Artikel genannten Landfriedensgesetzes ein. Der von ihnen ohne Rücksicht auf die Wünsche der Herren und Städte aufgesetzte Entwurf ging den Reichsständen unmittelbar nach dem 9. August2 zu, nachdem Tags zuvor das Urteil in den Streitigkeiten der Ritterschaft und des Schwäbischen Städtebundes gesprochen worden war (vgl. lit. a). Es ist die sogenannte Reformatio Friderici, neben der Goldenen Bulle und den Frankfurter und Wormser Landfriedensgesetzen Friedrichs III. und Maximilians I. vom 17. März 1486 und 20 7. August 1495 das wichtigste Reichsgesetz des ausgehenden Mittelalters, vom König selbst wiederholt in Erinnerung gebracht und während der beiden letzten Jahrzehnte seiner Re- gierung auch öfters durch den Druck verbreitet. Ob der Entwurf im wesentlichen der überlieferten Form des Gesetzes entsprach oder hier und da anderen Wortlaut hatte, also im Laufe der Beratungen noch geändert 25 und erweitert wurde, entzieht sich der Kenntnis. Aus einer Nürnberger Aufzeichnung (nr. 256 art. 2) erfahren wir nur so viel, daß sein Inhalt auf Widerspruch bei den stadtischen Gesandten stieß, da ihnen verschiedene Bestimmungen als mit den städti- schen Freiheiten und Herkommen unvereinbar erschienen, und daß er, entgegen der anders lautenden Behauptung in der Vorrede des Gesetzes, gegen ihren Willen an- so genommen wurde. Das Gesetz ist — eine der Forschung bisher merkwürdigerweise entgangene Tat- sache — teils auf den Mergentheimer3 und Heidelberger Landfrieden König Ruprechts vom 26. August 1403 und 11. Juli 1404 (RTA. 5 nrr. 425 und 426), teils auf dem kurfürstlichen Landfriedensgesetz vom 21. März 1438 (RTA. 13 nr. 102), teils auf dem Reichsreformentwurf aufgebaut, den die Gesandten König Albrechts II. dem Nürnberger Reichstag vom 16. Oktober 1438 vorgelegt hatten (RTA. 13 nr. 346 4). Die Artikel 4 bzw. 29 der ersteren liegen den artt. 2-2' zugrunde; dem zweiten entstammen die artt. 1, 3-6 und 13; und der dritte hat die Vorrede und die artt. 10, 10b, 11 und 12 geliefert, Alle drei sind aber natürlich nicht überall wörtlich wiedergegeben, vielmehr hier und da 4o redigiert und erweitert. Neu sind also nur die artt. 25, 7-9, 10" und 13a; wenigstens haben wir keine Vorlage für sie auffinden können. 5 15 35 Vgl. nr. 246 art. 4. Dies ergibt sich aus nr. 255 art. 9. Der Mergentheimer Landfriede fußit bekannt- 45 lich auf dem Egerer vom 5. Mai 1389 (RTA. 2 nr. 72) und ist seinerseits Quelle des oben genannten Heidelberger. Der letztere wurde von K. Ruprecht am 19. Juli 1407 erneuert (RTA. 5 nr. 429) und liegt dem Nürnberger Landfrieden K. Sigmunds 50 vom 30. September 1414 (RTA. 7 nr. 147) und dem Weißtenburger vom 24. November 1423 (RTA. 8 nr. 278) zugrunde. 4 Wem dieser Druck wegen der starken Kürzun- gen zur Vergleichung nicht bequem genug ist, mag neben ihm auch den älteren von Thiersch in Förste- manns Neuen Mitteilungen aus dem Gebiet histo- risch-antiquarischer Forschúng 3, 1 S. 82-87 heran- ziehen. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 31
Einleitung. 239 Was nun die letzteren anbetrifft, so läßt sich ihr Gang an der Hand des vorhan- denen Materials leider nur unvollkommen verfolgen. Anscheinend setzten sie schon Mitte Juli ein, nachdem König und Fürsten in der Woche vom 8. zum 14. Juli eine Nottel über alle sachen, darumb dann der kunig die herren und stett zû im beschriben hatte 1, vereinbart hatten, wohl eine Art Programm für die Abwicklung der Tagesordnung des Reichstags, traten dann aber gegenüber den kirchenpolitischen Verhandlungen zunächst in den Hintergrund, bis die schon erwähnte drohende Abreise der städtischen Gesandten den König nötigte, sich auch ihrer in verstärktem Maße anzunehmen. Zuerst kamen am 27. und 28. Juli die Zwistigkeiten Halls und des Kunz von Bebemburg zur Sprache. 10 Doch wurde die Entscheidung schließlich wieder vertagt, da Zweifel auftauchten, ob Hall tatsächlich in der vom Kläger behaupteten Acht sei; man übertrug die Prüfung der Frage dem Erzbischof von Köln und den anderen Kurfürsten (vgl. nr. 252 art. 3). Dann traten König, Kurfürsten und Fürsten in die Beratung des im dritten der Ruperti'schen Artikel genannten Landfriedensgesetzes ein. Der von ihnen ohne Rücksicht auf die Wünsche der Herren und Städte aufgesetzte Entwurf ging den Reichsständen unmittelbar nach dem 9. August2 zu, nachdem Tags zuvor das Urteil in den Streitigkeiten der Ritterschaft und des Schwäbischen Städtebundes gesprochen worden war (vgl. lit. a). Es ist die sogenannte Reformatio Friderici, neben der Goldenen Bulle und den Frankfurter und Wormser Landfriedensgesetzen Friedrichs III. und Maximilians I. vom 17. März 1486 und 20 7. August 1495 das wichtigste Reichsgesetz des ausgehenden Mittelalters, vom König selbst wiederholt in Erinnerung gebracht und während der beiden letzten Jahrzehnte seiner Re- gierung auch öfters durch den Druck verbreitet. Ob der Entwurf im wesentlichen der überlieferten Form des Gesetzes entsprach oder hier und da anderen Wortlaut hatte, also im Laufe der Beratungen noch geändert 25 und erweitert wurde, entzieht sich der Kenntnis. Aus einer Nürnberger Aufzeichnung (nr. 256 art. 2) erfahren wir nur so viel, daß sein Inhalt auf Widerspruch bei den stadtischen Gesandten stieß, da ihnen verschiedene Bestimmungen als mit den städti- schen Freiheiten und Herkommen unvereinbar erschienen, und daß er, entgegen der anders lautenden Behauptung in der Vorrede des Gesetzes, gegen ihren Willen an- so genommen wurde. Das Gesetz ist — eine der Forschung bisher merkwürdigerweise entgangene Tat- sache — teils auf den Mergentheimer3 und Heidelberger Landfrieden König Ruprechts vom 26. August 1403 und 11. Juli 1404 (RTA. 5 nrr. 425 und 426), teils auf dem kurfürstlichen Landfriedensgesetz vom 21. März 1438 (RTA. 13 nr. 102), teils auf dem Reichsreformentwurf aufgebaut, den die Gesandten König Albrechts II. dem Nürnberger Reichstag vom 16. Oktober 1438 vorgelegt hatten (RTA. 13 nr. 346 4). Die Artikel 4 bzw. 29 der ersteren liegen den artt. 2-2' zugrunde; dem zweiten entstammen die artt. 1, 3-6 und 13; und der dritte hat die Vorrede und die artt. 10, 10b, 11 und 12 geliefert, Alle drei sind aber natürlich nicht überall wörtlich wiedergegeben, vielmehr hier und da 4o redigiert und erweitert. Neu sind also nur die artt. 25, 7-9, 10" und 13a; wenigstens haben wir keine Vorlage für sie auffinden können. 5 15 35 Vgl. nr. 246 art. 4. Dies ergibt sich aus nr. 255 art. 9. Der Mergentheimer Landfriede fußit bekannt- 45 lich auf dem Egerer vom 5. Mai 1389 (RTA. 2 nr. 72) und ist seinerseits Quelle des oben genannten Heidelberger. Der letztere wurde von K. Ruprecht am 19. Juli 1407 erneuert (RTA. 5 nr. 429) und liegt dem Nürnberger Landfrieden K. Sigmunds 50 vom 30. September 1414 (RTA. 7 nr. 147) und dem Weißtenburger vom 24. November 1423 (RTA. 8 nr. 278) zugrunde. 4 Wem dieser Druck wegen der starken Kürzun- gen zur Vergleichung nicht bequem genug ist, mag neben ihm auch den älteren von Thiersch in Förste- manns Neuen Mitteilungen aus dem Gebiet histo- risch-antiquarischer Forschúng 3, 1 S. 82-87 heran- ziehen. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 31
Strana 240
240 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Uber die Art und Weise der Verwertung des kurfürstlichen Gesetzes und des Reichsreformentwurfes sei in Kürze nur folgendes bemerkt. Vom erstgenannten ist zunächst der fünfte Artikel als erster an die Spitze gestellt, aber unter Ersetzung der in ihm für Fehde gegebenen Absagevorschrift durch einen ein- fachen Hinweis auf deren Quelle, das siebzehnte Kapitel der Goldenen Bulle. Sodann sind der erste und zweite im dritten zu einem zusammengezogen und weiterhin der dritte und vierte im vierten und fünften wiederholt, jedoch jener unter Ausdehnung der den Geistlichen, Wöchnerinnen und Schwerkranken gewährleisteten Sicherheit auch auf Pilger, Reisende, Kauf- und Fuhrleute samt ihrer Habe und ihrem Handelsgut 1, dieser mit dem Zusatz, daß Verteidigung auch aus Kirchen und Kirch- und Pfarrhöfen heraus in dem 10 Falle gestattet sein solle, daß diese Orte oder die darin Befindlichen berannt oder be- drängt werden würden. Der sechste erscheint auch im Reichsgesetz als sechster, hat aber dort insofern eine Verschärfung erfahren, als fortan die berittenen reisigen Knechte der Städte so behandelt werden sollen wie bisher nur die der Herren und Junker und als diese wie jene für Verfehlungen ihrer Knechte haftbar gemacht werden; außerdem ist, 15 offenbar im Anschluß an den elften Artikel des Reichsreformentwurfes, die Friedlosigheit herrenloser berittener reisiger Knechte auf herrenlose oder der Gerichtsbarkeit ihrer Herren nicht unterstehende Knechte überhaupt ausgedehnt. Im Zusammenhang mit diesen Be- stimmungen wird den Reichsuntertanen in drei neuen Artikeln (artt. 7-9) zur Pflicht gemacht, Untergebene, besonders Knechte jeder Art, von Feindseligkeiten gegen jedermann 20 zurückzuhalten, erwachsene gesunde, aber beschäftigungslose und des nötigen Lebens- unterhalts bare Knechte aus ihren Gebieten auszuweisen, und Geleit allgemein nur in bestimmten Fällen zu bewilligen. Endlich ist der letzte, siebente Artikel, der Zuwider- handelnde mit Entziehung von Hilfe, Friede und Geleit bedroht, in den dreizehnten des Reichsgesetzes übernommen, jedoch unter Vermehrung der Strafen durch die Un-28 gnade des Königs, die Zahlung von 100 Mark Gold (die im Unvermögensfall durch das Gericht in Körperstrafe umgewandelt werden kann) und den Verlust aller Lehen und Freiheiten. Aus dem Nürnberger Reichsreformentwurf sind Vorrede und erster Artikel im Text der Vorrede des neuen Gesetzes verwertet und dann die artt. 12�14 in den artt. 10, 10 5r so 11 und 12, von denen jene beiden der Regelung der Veme, diese der des Münzwesens gelten, und zwar sind die letzteren so gut wie wörtlich, die anderen unter Einfügung verschärfender Vorschriften herübergenommen. So werden jetzt neben Gebannten und Ge- ächteten auch Uneheliche, Meineidige und Leibeigene von der Berücksichtigung bei Be- setzung der Freistühle ausgeschlossen, und die Abforderung eines zu Unrecht vor die s5 Veme Geladenen darf nicht mehr durch einfache mündliche oder schriftliche Mitteilung des Herrn oder Richters an den Freigrafen oder den Vemrichter erfolgen, sondern nur noch in besiegelten Schreiben, laut deren Herr oder Richter zusammen mit drei unbeschol- tenen Mannen sich dafür verbürgen, daß sie des Abgeforderten zu den Ehren mächtig seien. Ferner werden die in den sogenannten Satzungen Karls des Großten, also im 40 Sachsenspiegel, und in der Arnsberger Reformation des Erzbischofs Dietrich von Köln auf- gestellten Regeln als künftig für das Gerichtsverfahren maßgebend erklärt, und endlich wird angeordnet, daß jeder dem Gesctz zuwiderhandelnde Stuhlherr und Freigraf und jeder Kläger, der in ungesetzlicher Weise vorladen läßt, ehrlos und vogelfrei sein und außerdem der Stuhlherr mit zehn Mark Gold, der Freigraf mit Amtsentsetzung und der 45 Kläger mit dem Tode bestraft werden soll. Ein Zwischenartikel (art. 10 a) schließt Un- Diese Sicherheit war schon am 29. April 1438 in einem Briefe Nürnbergs an Pfalzgraf Otto (RTA. 13 nr. 111) verlangt und nachher im Ent- wurf des Wassertrüdinger Landfriedensbündnisses vom Mai 1440 (RTA. 15 nr. 218 art. 9) zugestanden worden.
240 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Uber die Art und Weise der Verwertung des kurfürstlichen Gesetzes und des Reichsreformentwurfes sei in Kürze nur folgendes bemerkt. Vom erstgenannten ist zunächst der fünfte Artikel als erster an die Spitze gestellt, aber unter Ersetzung der in ihm für Fehde gegebenen Absagevorschrift durch einen ein- fachen Hinweis auf deren Quelle, das siebzehnte Kapitel der Goldenen Bulle. Sodann sind der erste und zweite im dritten zu einem zusammengezogen und weiterhin der dritte und vierte im vierten und fünften wiederholt, jedoch jener unter Ausdehnung der den Geistlichen, Wöchnerinnen und Schwerkranken gewährleisteten Sicherheit auch auf Pilger, Reisende, Kauf- und Fuhrleute samt ihrer Habe und ihrem Handelsgut 1, dieser mit dem Zusatz, daß Verteidigung auch aus Kirchen und Kirch- und Pfarrhöfen heraus in dem 10 Falle gestattet sein solle, daß diese Orte oder die darin Befindlichen berannt oder be- drängt werden würden. Der sechste erscheint auch im Reichsgesetz als sechster, hat aber dort insofern eine Verschärfung erfahren, als fortan die berittenen reisigen Knechte der Städte so behandelt werden sollen wie bisher nur die der Herren und Junker und als diese wie jene für Verfehlungen ihrer Knechte haftbar gemacht werden; außerdem ist, 15 offenbar im Anschluß an den elften Artikel des Reichsreformentwurfes, die Friedlosigheit herrenloser berittener reisiger Knechte auf herrenlose oder der Gerichtsbarkeit ihrer Herren nicht unterstehende Knechte überhaupt ausgedehnt. Im Zusammenhang mit diesen Be- stimmungen wird den Reichsuntertanen in drei neuen Artikeln (artt. 7-9) zur Pflicht gemacht, Untergebene, besonders Knechte jeder Art, von Feindseligkeiten gegen jedermann 20 zurückzuhalten, erwachsene gesunde, aber beschäftigungslose und des nötigen Lebens- unterhalts bare Knechte aus ihren Gebieten auszuweisen, und Geleit allgemein nur in bestimmten Fällen zu bewilligen. Endlich ist der letzte, siebente Artikel, der Zuwider- handelnde mit Entziehung von Hilfe, Friede und Geleit bedroht, in den dreizehnten des Reichsgesetzes übernommen, jedoch unter Vermehrung der Strafen durch die Un-28 gnade des Königs, die Zahlung von 100 Mark Gold (die im Unvermögensfall durch das Gericht in Körperstrafe umgewandelt werden kann) und den Verlust aller Lehen und Freiheiten. Aus dem Nürnberger Reichsreformentwurf sind Vorrede und erster Artikel im Text der Vorrede des neuen Gesetzes verwertet und dann die artt. 12�14 in den artt. 10, 10 5r so 11 und 12, von denen jene beiden der Regelung der Veme, diese der des Münzwesens gelten, und zwar sind die letzteren so gut wie wörtlich, die anderen unter Einfügung verschärfender Vorschriften herübergenommen. So werden jetzt neben Gebannten und Ge- ächteten auch Uneheliche, Meineidige und Leibeigene von der Berücksichtigung bei Be- setzung der Freistühle ausgeschlossen, und die Abforderung eines zu Unrecht vor die s5 Veme Geladenen darf nicht mehr durch einfache mündliche oder schriftliche Mitteilung des Herrn oder Richters an den Freigrafen oder den Vemrichter erfolgen, sondern nur noch in besiegelten Schreiben, laut deren Herr oder Richter zusammen mit drei unbeschol- tenen Mannen sich dafür verbürgen, daß sie des Abgeforderten zu den Ehren mächtig seien. Ferner werden die in den sogenannten Satzungen Karls des Großten, also im 40 Sachsenspiegel, und in der Arnsberger Reformation des Erzbischofs Dietrich von Köln auf- gestellten Regeln als künftig für das Gerichtsverfahren maßgebend erklärt, und endlich wird angeordnet, daß jeder dem Gesctz zuwiderhandelnde Stuhlherr und Freigraf und jeder Kläger, der in ungesetzlicher Weise vorladen läßt, ehrlos und vogelfrei sein und außerdem der Stuhlherr mit zehn Mark Gold, der Freigraf mit Amtsentsetzung und der 45 Kläger mit dem Tode bestraft werden soll. Ein Zwischenartikel (art. 10 a) schließt Un- Diese Sicherheit war schon am 29. April 1438 in einem Briefe Nürnbergs an Pfalzgraf Otto (RTA. 13 nr. 111) verlangt und nachher im Ent- wurf des Wassertrüdinger Landfriedensbündnisses vom Mai 1440 (RTA. 15 nr. 218 art. 9) zugestanden worden.
Strana 241
Einleitung. 241 eheliche, Leibeigene und überhaupt alle Unfreien, auch Geächtete und Gebannte vom Schöffenamt aus und schiebt dadurch dem infolge der Gewinnsucht der Freigrafen ein- gerissenen Mißstand der Ernennung Unwürdiger zu Schöffen einen kräftigen Riegel vor. Dem älteren Grundstock des Gesetzes ist nun, wie gesagt, noch eine Reihe neuer 5Vorschriften eingefügt. Die in den artt. 7, 8, 9 und 10" enthaltenen, Fehde, Veme und Geleit betreffenden wurden schon angeführt. Zu ihnen kommen die artt. 25 und 13 a. Jener verpflichtet allgemein zur Beihilfe bei Verfolgung von Verfehlungen gegen die in den artt. 2�2€ für das Verfahren bei Geldschuldklagen erlassenen Vorschriften; im an- deren, dem Schlußartikel des Gesetzes, behält sich der König das Recht vor, das Gesetz 1o zu ändern oder ganz oder teilweise aufzuheben. Von einer das ganze Reich umspannenden und die Durchführung des Gesetzes ver- bürgenden Landfriedensorganisation ist also abgesehen. Die Frage ist zwar erörtert worden, und man hat dabei, wie eine Bemerkung im Reichsregistraturbuch 1 vermuten läßt, an die einst von König Albrecht und den Kurfürsten vorgeschlagene, von den Städten 15 bekämpfte Einteilung des Reichs in Kreise2 gedacht, aber die Lösung mochte unter den gegebenen Verhältnissen zu schwierig, vielleicht auch dem nach Rückkehr in seine Erb- lande verlangenden König zu zeitraubend erscheinen, und so blieb sie wohl einem späteren Zeitpunkt vorbehalten. Obwohl in nicht weniger denn 20 Originalen und zahlreichen Transsumpten und 20 Vidimus überliefert, hat das Gesetz dennoch in keinem der mehr als 60 Drucke, die im Laufe der Jahrhunderte herausgekommen sind, eine einwandfreie, den Forscher be- friedigende Wiedergabe erfahren; ja es ist außter in dem wenig beachteten Druck des Lübeckischen Urkundenbuchs bis jetzt noch nirgends auf Grund eines der gleichzeitig oder doch unmittelbar nach seinem Erlaß ausgefertigten Originale veröffentlicht worden. Denn 25 das Wiener Exemplar, dem Chmel und Altmann-Bernheim folgen, gehört der Zeit nach der Kaiserkrönung Friedrichs an. Für unseren Neudruck sind nun unter Zugrundelegung eines aus dem Archiv des damaligen Leiters der Reichskanzlei, Erzbischofs Jakob von Trier, stammenden Exemplars alle erreichbaren Originale verwertet worden, und zwar nicht nur die gleichzeitigen, son- 3o dern auch die späteren Wiederholungen aus der Kaiserzeit Friedrichs, dazu ein vom Kaiser gegebenes Transsumpt und die im Reichsregistraturbuch N enthaltene Abschrift, zusammen 22 Vorlagen, so daßt der von uns gebotene Text allen auf Zuverlässigkeit ge- richteten Ansprüchen genügen wird. Außerdem haben wir die von uns ermittelten älteren Bestandteile des Gesetzes in der üblichen Weise durch Petitdruck kenntlich gemacht. Es wird Aufgabe weiterer Forschung sein müssen, die Gründe zu ermitteln, aus denen König und Fürsten glaubten, über jene Vorschläge der Herren und Städte sich hinwegsetzen und das Landfriedensgesetz nach ihrem Gutdünken formen zu können, dazu auch der Frage nachzuspüren, ob und inwieweit die Erklärung des kurfürstlichen Land- friedensgesetzes und der Arnsberger Reformation zu Reichsgesetzen und überhaupt das Entgegenkommen des Königs gegenüber Kurfürsten und Fürsten auf dem Gebiet der inneren Politik und seine Zurückhaltung gegenüber den Städten eine Folge des Verzichts der Kurfürsten auf die Durchführung ihrer kirchenpolitischen Pläne war. Zur Ergänzung des Gesagten mögen hier noch einige andere letzten Endes eben- 45 falls der Ordnung des Gerichtswesens und der Wiederherstellung von Ruhe und Sicher- heit im Reich dienende Maßnahmen des Königs kurz berührt werden. Von der Wiedereröffnung des Reichshofgerichts in Nürnberg am 4. Mai und der Ubergabe des Gerichtsstabs an den Ende Juli 1441 ernannten Hofrichter Grafen 35 40 1 Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 209 unter R. 2 Vgl. RTA. 13 nrr. 223 und 224. 31
Einleitung. 241 eheliche, Leibeigene und überhaupt alle Unfreien, auch Geächtete und Gebannte vom Schöffenamt aus und schiebt dadurch dem infolge der Gewinnsucht der Freigrafen ein- gerissenen Mißstand der Ernennung Unwürdiger zu Schöffen einen kräftigen Riegel vor. Dem älteren Grundstock des Gesetzes ist nun, wie gesagt, noch eine Reihe neuer 5Vorschriften eingefügt. Die in den artt. 7, 8, 9 und 10" enthaltenen, Fehde, Veme und Geleit betreffenden wurden schon angeführt. Zu ihnen kommen die artt. 25 und 13 a. Jener verpflichtet allgemein zur Beihilfe bei Verfolgung von Verfehlungen gegen die in den artt. 2�2€ für das Verfahren bei Geldschuldklagen erlassenen Vorschriften; im an- deren, dem Schlußartikel des Gesetzes, behält sich der König das Recht vor, das Gesetz 1o zu ändern oder ganz oder teilweise aufzuheben. Von einer das ganze Reich umspannenden und die Durchführung des Gesetzes ver- bürgenden Landfriedensorganisation ist also abgesehen. Die Frage ist zwar erörtert worden, und man hat dabei, wie eine Bemerkung im Reichsregistraturbuch 1 vermuten läßt, an die einst von König Albrecht und den Kurfürsten vorgeschlagene, von den Städten 15 bekämpfte Einteilung des Reichs in Kreise2 gedacht, aber die Lösung mochte unter den gegebenen Verhältnissen zu schwierig, vielleicht auch dem nach Rückkehr in seine Erb- lande verlangenden König zu zeitraubend erscheinen, und so blieb sie wohl einem späteren Zeitpunkt vorbehalten. Obwohl in nicht weniger denn 20 Originalen und zahlreichen Transsumpten und 20 Vidimus überliefert, hat das Gesetz dennoch in keinem der mehr als 60 Drucke, die im Laufe der Jahrhunderte herausgekommen sind, eine einwandfreie, den Forscher be- friedigende Wiedergabe erfahren; ja es ist außter in dem wenig beachteten Druck des Lübeckischen Urkundenbuchs bis jetzt noch nirgends auf Grund eines der gleichzeitig oder doch unmittelbar nach seinem Erlaß ausgefertigten Originale veröffentlicht worden. Denn 25 das Wiener Exemplar, dem Chmel und Altmann-Bernheim folgen, gehört der Zeit nach der Kaiserkrönung Friedrichs an. Für unseren Neudruck sind nun unter Zugrundelegung eines aus dem Archiv des damaligen Leiters der Reichskanzlei, Erzbischofs Jakob von Trier, stammenden Exemplars alle erreichbaren Originale verwertet worden, und zwar nicht nur die gleichzeitigen, son- 3o dern auch die späteren Wiederholungen aus der Kaiserzeit Friedrichs, dazu ein vom Kaiser gegebenes Transsumpt und die im Reichsregistraturbuch N enthaltene Abschrift, zusammen 22 Vorlagen, so daßt der von uns gebotene Text allen auf Zuverlässigkeit ge- richteten Ansprüchen genügen wird. Außerdem haben wir die von uns ermittelten älteren Bestandteile des Gesetzes in der üblichen Weise durch Petitdruck kenntlich gemacht. Es wird Aufgabe weiterer Forschung sein müssen, die Gründe zu ermitteln, aus denen König und Fürsten glaubten, über jene Vorschläge der Herren und Städte sich hinwegsetzen und das Landfriedensgesetz nach ihrem Gutdünken formen zu können, dazu auch der Frage nachzuspüren, ob und inwieweit die Erklärung des kurfürstlichen Land- friedensgesetzes und der Arnsberger Reformation zu Reichsgesetzen und überhaupt das Entgegenkommen des Königs gegenüber Kurfürsten und Fürsten auf dem Gebiet der inneren Politik und seine Zurückhaltung gegenüber den Städten eine Folge des Verzichts der Kurfürsten auf die Durchführung ihrer kirchenpolitischen Pläne war. Zur Ergänzung des Gesagten mögen hier noch einige andere letzten Endes eben- 45 falls der Ordnung des Gerichtswesens und der Wiederherstellung von Ruhe und Sicher- heit im Reich dienende Maßnahmen des Königs kurz berührt werden. Von der Wiedereröffnung des Reichshofgerichts in Nürnberg am 4. Mai und der Ubergabe des Gerichtsstabs an den Ende Juli 1441 ernannten Hofrichter Grafen 35 40 1 Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 209 unter R. 2 Vgl. RTA. 13 nrr. 223 und 224. 31
Strana 242
242 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Gumprecht von Nuenar war schon die Rede 1. Er und der Hofgerichtsschreiber Johannes Geisler waren auch in Frankfurt anwesend2. Gleichwohl kam es zu keiner umfassen- deren Tätigkeit des Gerichts, im wesentlichen wohl infolge der Schwierigkeit, geeignete Beisitzer zu finden 3. An seine Stelle trat das Kammergericht unter dem Vorsits des vom König zum „Richter“ oder „Kommissar“ bestellten Markgrafen Wilhelm von Hach-5 berg und in der während des Reichstags sich gleichbleibenden Besetzung mit den Bischöfen von Augsburg und Regensburg, dem Erbkämmerer Konrad von Weinsberg, dem Erbschenk Konrad Schenk von Limburg, dem Erbmarschall Heinrich von Pappenheim, dem Erb- küchenmeister Hans von Nortemberg und den Herren Hans von Parsberg, Pupilli von Ellerbach und Peter von Mörsberg, denen hin und wieder auch Markgraf Leopold von 10 Leuchtenberg, der Landvogt in Schwaben Jakob Truchseß von Waldburg und die Herren Oswald von Törring, Wilhelm von Preising, Wolfgang von Frundsberg und Stephan von Emmershofen beigesellt wurden. Die von ihnen gefällten und vom König bekannt- gegebenen Urteile sind, soweit ins Reichsregistraturbuch N eingetragen und von Chmel erwähnt, in der lehrreichen Abhandlung Lechners über das „Reichshofgericht und das 15 königliche Kammergericht im 15. Jahrhundert“ zusammengestellt worden4. Es genügt hier, für sie auf Lechner zu verweisen, zumal sie sich nur auf Angelegenheiten von unter- geordneter Bedeutung beziehen. Wieviel wertvoller Aufschluß über die Kompetenz des Gerichts aber aus noch unbekannten, weil nicht in den Registraturbüchern enthaltenen Urteilen zu gewinnen ist, mögen die beiden folgenden zeigen, die wir dem Züricher Staats- 20 archiv entnehmen. Der König hatte am 7. April 5 von Innsbruck aus dem Rudolf von Underwegen einen entlichen rechttag, den man nennet peremptorium, behufs Entscheidung gewisser Ansprüche Churs an ihn und seine Hausfrau gesetzt und ihm in der üblichen Weise ge- boten, am 45. Tage nach Empfang der Ladung vor ihm im königlichen Hof, also vor 25 dem Hofgericht, zu erscheinen oder bevollmächtigte Anwälte zu schicken. Bis dahin hatte er, scheint es, die auf Rudolfs Betreiben vom Landgericht Nürnberg über Chur aus- gesprochene Acht außter Wirkung gesetzt. Das Recht dazu wurde ihm von Rudolf be- stritten. Infolgedessen kam die Angelegenheit jetzt nicht vor dem Hof-, sondern vor dem Kammergericht zur Verhandlung, und dieses entschied am 2. August 6 unter Zuziehung so des Juristen Gregor Heimburg (was ebenfalls besondere Beachtung verdienen dürfte), daßt das Vorgehen des Königs einwandfrei gewesen sei, da Chur sich nur in der ersten, aber nicht in der Aberacht befunden habe; ferner erklärte es, daß ein von Rudolf beim Frei- stuhl zu Volmerstein wider Chur ausgewirktes Urteil den Rechten der Stadt nicht nach- teilig sein solle, weil Freigraf und Urteiler darin witer und ferrer, dann si macht haben 35 gehapt, gesprochen hätten, eine Erklärung, die um deswillen besonders interessant ist, weil 1 Vgl. S. 156. 2 Vgl. nr. 146. s Wie sehr diese Schwierigkeit sich auch weiter- hin geltend macht, zeigt ein Schreiben des oben genannten Hofschreibers Hanns Gysler an Bürger- meister und Ratmannen zu Frankfurt vom 20. Ok- tober 1443: der König habe ihm laut Missive die jährliche Steuer Frankfurts für dieses Mal an- gewiesen, umb ritter zu sein und des reichs hof- gericht zu bestellen; obwohl die Stadt ihre Steuer in die königliche Kammer zu entrichten pflege, bitte er, sie dem Überbringer, seinem Diener Lop, unverzüglich auszufolgen, damit dieser dester pas und furderlicher die ritter, als im bevolhen ist, besuchen můg; dat. Wienn So. vor der alftusent junkfrawen tag [Okt. 20] anno etc. 43 (Frankfurt Stadt-A. Reichssteuer 1442-1451 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.). “ Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung 7. Ergänzungsband S. 118-120. 40 Hinzuzufügen ist das von Chmel nr. 782 angeführte Urteil vom 24. Juli 1442. Vgl. nr. 153 art. 21. 5Das königliche Schreiben ist datiert Isbruck Sa. v. quasimodogeniti [April 7] 42 r. 2 und unterfertigt Ad m. d. r. I Wilhelmus Tatz (Zürich Staats-A. 45 Abt. A nr. 248 fasc. 1 cop. chart. anni 1445). 6 Die im Züricher Staatsarchiv (a. a. O. cop. chart. anni 1445) liegende königliche Bestätigung des Urteils ist zwar nur Frankenfurd 1442 r. 3 datiert, wird aber wie die in der folgenden An- 50 merkung angeführte am oben genannten Tage aus- gestellt worden sein.
242 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Gumprecht von Nuenar war schon die Rede 1. Er und der Hofgerichtsschreiber Johannes Geisler waren auch in Frankfurt anwesend2. Gleichwohl kam es zu keiner umfassen- deren Tätigkeit des Gerichts, im wesentlichen wohl infolge der Schwierigkeit, geeignete Beisitzer zu finden 3. An seine Stelle trat das Kammergericht unter dem Vorsits des vom König zum „Richter“ oder „Kommissar“ bestellten Markgrafen Wilhelm von Hach-5 berg und in der während des Reichstags sich gleichbleibenden Besetzung mit den Bischöfen von Augsburg und Regensburg, dem Erbkämmerer Konrad von Weinsberg, dem Erbschenk Konrad Schenk von Limburg, dem Erbmarschall Heinrich von Pappenheim, dem Erb- küchenmeister Hans von Nortemberg und den Herren Hans von Parsberg, Pupilli von Ellerbach und Peter von Mörsberg, denen hin und wieder auch Markgraf Leopold von 10 Leuchtenberg, der Landvogt in Schwaben Jakob Truchseß von Waldburg und die Herren Oswald von Törring, Wilhelm von Preising, Wolfgang von Frundsberg und Stephan von Emmershofen beigesellt wurden. Die von ihnen gefällten und vom König bekannt- gegebenen Urteile sind, soweit ins Reichsregistraturbuch N eingetragen und von Chmel erwähnt, in der lehrreichen Abhandlung Lechners über das „Reichshofgericht und das 15 königliche Kammergericht im 15. Jahrhundert“ zusammengestellt worden4. Es genügt hier, für sie auf Lechner zu verweisen, zumal sie sich nur auf Angelegenheiten von unter- geordneter Bedeutung beziehen. Wieviel wertvoller Aufschluß über die Kompetenz des Gerichts aber aus noch unbekannten, weil nicht in den Registraturbüchern enthaltenen Urteilen zu gewinnen ist, mögen die beiden folgenden zeigen, die wir dem Züricher Staats- 20 archiv entnehmen. Der König hatte am 7. April 5 von Innsbruck aus dem Rudolf von Underwegen einen entlichen rechttag, den man nennet peremptorium, behufs Entscheidung gewisser Ansprüche Churs an ihn und seine Hausfrau gesetzt und ihm in der üblichen Weise ge- boten, am 45. Tage nach Empfang der Ladung vor ihm im königlichen Hof, also vor 25 dem Hofgericht, zu erscheinen oder bevollmächtigte Anwälte zu schicken. Bis dahin hatte er, scheint es, die auf Rudolfs Betreiben vom Landgericht Nürnberg über Chur aus- gesprochene Acht außter Wirkung gesetzt. Das Recht dazu wurde ihm von Rudolf be- stritten. Infolgedessen kam die Angelegenheit jetzt nicht vor dem Hof-, sondern vor dem Kammergericht zur Verhandlung, und dieses entschied am 2. August 6 unter Zuziehung so des Juristen Gregor Heimburg (was ebenfalls besondere Beachtung verdienen dürfte), daßt das Vorgehen des Königs einwandfrei gewesen sei, da Chur sich nur in der ersten, aber nicht in der Aberacht befunden habe; ferner erklärte es, daß ein von Rudolf beim Frei- stuhl zu Volmerstein wider Chur ausgewirktes Urteil den Rechten der Stadt nicht nach- teilig sein solle, weil Freigraf und Urteiler darin witer und ferrer, dann si macht haben 35 gehapt, gesprochen hätten, eine Erklärung, die um deswillen besonders interessant ist, weil 1 Vgl. S. 156. 2 Vgl. nr. 146. s Wie sehr diese Schwierigkeit sich auch weiter- hin geltend macht, zeigt ein Schreiben des oben genannten Hofschreibers Hanns Gysler an Bürger- meister und Ratmannen zu Frankfurt vom 20. Ok- tober 1443: der König habe ihm laut Missive die jährliche Steuer Frankfurts für dieses Mal an- gewiesen, umb ritter zu sein und des reichs hof- gericht zu bestellen; obwohl die Stadt ihre Steuer in die königliche Kammer zu entrichten pflege, bitte er, sie dem Überbringer, seinem Diener Lop, unverzüglich auszufolgen, damit dieser dester pas und furderlicher die ritter, als im bevolhen ist, besuchen můg; dat. Wienn So. vor der alftusent junkfrawen tag [Okt. 20] anno etc. 43 (Frankfurt Stadt-A. Reichssteuer 1442-1451 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.). “ Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung 7. Ergänzungsband S. 118-120. 40 Hinzuzufügen ist das von Chmel nr. 782 angeführte Urteil vom 24. Juli 1442. Vgl. nr. 153 art. 21. 5Das königliche Schreiben ist datiert Isbruck Sa. v. quasimodogeniti [April 7] 42 r. 2 und unterfertigt Ad m. d. r. I Wilhelmus Tatz (Zürich Staats-A. 45 Abt. A nr. 248 fasc. 1 cop. chart. anni 1445). 6 Die im Züricher Staatsarchiv (a. a. O. cop. chart. anni 1445) liegende königliche Bestätigung des Urteils ist zwar nur Frankenfurd 1442 r. 3 datiert, wird aber wie die in der folgenden An- 50 merkung angeführte am oben genannten Tage aus- gestellt worden sein.
Strana 243
Einleitung. 243 15 35 die Beschränkung des Machtbereichs der Vemgerichte, wie wir sahen, zu den Forderungen gehörte, die von Herren und Städten für die Reform der Veme aufgestellt (nr. 207 artt. 4 und 5) und im zehnten Artikel des königlichen Landfriedensgesetzes (nr. 209) bewilligt wurde. Die Klage selbst blieb noch unentschieden, da das Gericht der Bitte Rudolfs, 5 ihm tag zu geben, damit er sich Briefe und anderes, was er brauche, verschaffen könne, nachkam 1 unter Festsetzung einer Frist von sechs Wochen und drei Tagen. Das Kammergericht war also damals, wie wohl auch schon früher, das hochst und obrist gericht, als welches der König selbst es zwei Jahre später bezeichnete 2. Ihm gegen- über waren alle alten Privilegien de non evocando wirkungslos 3. Es stand auch über 10 dem Hof- und dem Vemgericht, und entschied besonders in Angelegenheiten, bei denen der König selbst irgendwie beteiligt war oder der Umfang seiner Machtbefugnisse in Frage kam, im übrigen aber in Angelegenheiten jeder Art, wenn auch zunächst wohl unter Ausschluß der wichtigeren und unter gelegentlicher Uberweisung bestimmter Fälle an andere Gerichte 4. Zu den vom Kammergericht entschiedenen minderen Streitsachen kamen die wich- tigeren, die der König als Inhaber der obersten richterlichen Gewalt vor sein persön- liches Forum zog, oder, wie im Fall der Schwäbischen Städte und der Ritterschaft, unter dem Vorbehalt der Bestätigung des gefällten Spruchs besonderen Bevollmächtigten als „undertädingern" zur Schlichtung überwies (vgl. nr. 208). Er trat hier, zumeist von den 20 Parteien angerufen, als Schiedsrichter auf, entschied in güt oder recht (vgl. nr. 119) nach Verhör der Parteien durch Kommissare. In dieser Hinsicht ist besonders lehrreich das Verfahren in den Würzburger Streitigkeiten, nämlich einerseits in denen des Dompropsts Philipp von Sierck und des Nikolaus von Seckendorf um die Dompropstei, anderseits in denen des erwählten Bischofs Herzog Sigmunds von Sachsen mit dem Domkapitel. Jene 25 waren durch Erzbischof Dietrich von Mainz zu Philipps Gunsten entschieden worden; doch hatte Seckendorf den Schiedsspruch nicht anerkannt. Auf Philipps Klage beauf- tragte der König jetzt die Bischöfe Peter von Augsburg und Johannes von Gurk, den kurmainzischen Kanzler Helwig von Boppard und den kurkölnischen Rat Johann von Spuln mit dem Verhör der Parteien und der Prüfung der Sachlage und entschied dann so nach geschehenem Bericht am 3. August 5 ebenfalls zu Philipps Gunsten, indem er jenen erzbischöflichen Spruch erneuerte und bestätigte. In der anderen Angelegenheit hatten beide Parteien am 5. und 10. Juni auf den König kompromittiert 6 und dieser darauf ihnen einen Rechtstag für den 13. Juli angesetzt. Wie in Siercks und Seckendorfs Streit erfolgte zunächst ein Verhör durch königliche Räte, und erst dann fällte der König am Johann Potz, und anderen Erben des Potz vom Kammergericht weg an das Freigericht zu Dorp- munde; dat. Czurich 1442 an s. Michels abent [Sept. 28] r. 3 (Köln Stadt-A. Briefbuch 16 fol. 62b-63a cop. chart. coaeva). 5 Das königliche Urteil ist datiert Frankhfurt 1442 Frei. n. Peters tage ad vincula [Aug. 3] r. 3 und unterfertigt Ad m. d. r. l Henricus Leubing doctor prothonotarius (Coblenz Staats-A. Adel, Edle Herren von Sirk, Urkunden nr. 99 zwei origg. membr. litt. pat. c. sig. pend., beide mit dem Registratur- vermerk Registrata Jacobus Widerl; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 127 b-128b cop. chart. coaeva; gedr. Chmel, Regesta Friderici IV. Anhang S. XXXII). 6 Vgl. Chmel nr. 587, auch Lünig, Spicilegium ecclesiasticum 5, 756 und Dumont, Corps dipl. III, 1 pag. 118-119. 1 Die Urkunde, in der der König das Urteil bekannt gibt, ist datiert Frankfurt 1442 Do. n. Peters tag ad vincula [Aug. 2] r. 3 (Zürich Staats-A. a. a. O. cop. chart. anni 1445). 2Vgl. Chmel, Regesta Friderici IV. Anhang 40 S. LXVIII. Zur Befreiung von ihm bedurfte es eines be- sonderen Privilege. Mir ist ein solches aus Sig- munds Kaiserzeit für Herzog (Wilhelm?) von Baiern in Erinnerung. — Auf Lechners angekündigte Ar- 45 beit über das Kammergericht ist leider nicht mehr zu rechnen [B.J. 4 Dies ergibt sich aus dem folgenden Schreiben des Königs an seine und des Reichs Kammer zu Dorpmunde: er überweise gemäßs Vorschlag des 50 Kammergerichts die Entscheidung der Streitsache des Engelbrecht van Harpen mit Bürgermeister und Rat von Coelne, Adelheiten, der Witwe des
Einleitung. 243 15 35 die Beschränkung des Machtbereichs der Vemgerichte, wie wir sahen, zu den Forderungen gehörte, die von Herren und Städten für die Reform der Veme aufgestellt (nr. 207 artt. 4 und 5) und im zehnten Artikel des königlichen Landfriedensgesetzes (nr. 209) bewilligt wurde. Die Klage selbst blieb noch unentschieden, da das Gericht der Bitte Rudolfs, 5 ihm tag zu geben, damit er sich Briefe und anderes, was er brauche, verschaffen könne, nachkam 1 unter Festsetzung einer Frist von sechs Wochen und drei Tagen. Das Kammergericht war also damals, wie wohl auch schon früher, das hochst und obrist gericht, als welches der König selbst es zwei Jahre später bezeichnete 2. Ihm gegen- über waren alle alten Privilegien de non evocando wirkungslos 3. Es stand auch über 10 dem Hof- und dem Vemgericht, und entschied besonders in Angelegenheiten, bei denen der König selbst irgendwie beteiligt war oder der Umfang seiner Machtbefugnisse in Frage kam, im übrigen aber in Angelegenheiten jeder Art, wenn auch zunächst wohl unter Ausschluß der wichtigeren und unter gelegentlicher Uberweisung bestimmter Fälle an andere Gerichte 4. Zu den vom Kammergericht entschiedenen minderen Streitsachen kamen die wich- tigeren, die der König als Inhaber der obersten richterlichen Gewalt vor sein persön- liches Forum zog, oder, wie im Fall der Schwäbischen Städte und der Ritterschaft, unter dem Vorbehalt der Bestätigung des gefällten Spruchs besonderen Bevollmächtigten als „undertädingern" zur Schlichtung überwies (vgl. nr. 208). Er trat hier, zumeist von den 20 Parteien angerufen, als Schiedsrichter auf, entschied in güt oder recht (vgl. nr. 119) nach Verhör der Parteien durch Kommissare. In dieser Hinsicht ist besonders lehrreich das Verfahren in den Würzburger Streitigkeiten, nämlich einerseits in denen des Dompropsts Philipp von Sierck und des Nikolaus von Seckendorf um die Dompropstei, anderseits in denen des erwählten Bischofs Herzog Sigmunds von Sachsen mit dem Domkapitel. Jene 25 waren durch Erzbischof Dietrich von Mainz zu Philipps Gunsten entschieden worden; doch hatte Seckendorf den Schiedsspruch nicht anerkannt. Auf Philipps Klage beauf- tragte der König jetzt die Bischöfe Peter von Augsburg und Johannes von Gurk, den kurmainzischen Kanzler Helwig von Boppard und den kurkölnischen Rat Johann von Spuln mit dem Verhör der Parteien und der Prüfung der Sachlage und entschied dann so nach geschehenem Bericht am 3. August 5 ebenfalls zu Philipps Gunsten, indem er jenen erzbischöflichen Spruch erneuerte und bestätigte. In der anderen Angelegenheit hatten beide Parteien am 5. und 10. Juni auf den König kompromittiert 6 und dieser darauf ihnen einen Rechtstag für den 13. Juli angesetzt. Wie in Siercks und Seckendorfs Streit erfolgte zunächst ein Verhör durch königliche Räte, und erst dann fällte der König am Johann Potz, und anderen Erben des Potz vom Kammergericht weg an das Freigericht zu Dorp- munde; dat. Czurich 1442 an s. Michels abent [Sept. 28] r. 3 (Köln Stadt-A. Briefbuch 16 fol. 62b-63a cop. chart. coaeva). 5 Das königliche Urteil ist datiert Frankhfurt 1442 Frei. n. Peters tage ad vincula [Aug. 3] r. 3 und unterfertigt Ad m. d. r. l Henricus Leubing doctor prothonotarius (Coblenz Staats-A. Adel, Edle Herren von Sirk, Urkunden nr. 99 zwei origg. membr. litt. pat. c. sig. pend., beide mit dem Registratur- vermerk Registrata Jacobus Widerl; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 127 b-128b cop. chart. coaeva; gedr. Chmel, Regesta Friderici IV. Anhang S. XXXII). 6 Vgl. Chmel nr. 587, auch Lünig, Spicilegium ecclesiasticum 5, 756 und Dumont, Corps dipl. III, 1 pag. 118-119. 1 Die Urkunde, in der der König das Urteil bekannt gibt, ist datiert Frankfurt 1442 Do. n. Peters tag ad vincula [Aug. 2] r. 3 (Zürich Staats-A. a. a. O. cop. chart. anni 1445). 2Vgl. Chmel, Regesta Friderici IV. Anhang 40 S. LXVIII. Zur Befreiung von ihm bedurfte es eines be- sonderen Privilege. Mir ist ein solches aus Sig- munds Kaiserzeit für Herzog (Wilhelm?) von Baiern in Erinnerung. — Auf Lechners angekündigte Ar- 45 beit über das Kammergericht ist leider nicht mehr zu rechnen [B.J. 4 Dies ergibt sich aus dem folgenden Schreiben des Königs an seine und des Reichs Kammer zu Dorpmunde: er überweise gemäßs Vorschlag des 50 Kammergerichts die Entscheidung der Streitsache des Engelbrecht van Harpen mit Bürgermeister und Rat von Coelne, Adelheiten, der Witwe des
Strana 244
244 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 14. August 1 „nach Rat der Kurfürsten, Fürsten und eigenen Räte“ folgenden Spruch: Das Stift Würzburg erhält fortan einen mit genau umschriebenen Pflichten und Macht- befugnissen ausgestatteten Pfleger in der Person des Bamberger Domdechanten und Würz- burger Domherrn Gottfried Schenk von Limburg, der die Regierung und Verwaltung des Stifts unter Beihilfe eines aus Mitgliedern des Domkapitels und stiftischen Prälaten, Grafen, Herren, Rittern und Knechten gebildeten Rats besorgt und dafür aus den Ein- künften des Stifts ein Jahresgehalt von 600 rheinischen Gulden bezieht. Die geistlichen und weltlichen Stiftsuntertanen werden des dem Bischof Sigmund geleisteten Eides ent- bunden. Der Bischof selbst verzichtet auf das Bistum gegen Gewährung einer in viertel- jährlichen Raten zu zahlenden Jahresrente von 2000 rheinischen Gulden und willigt ein, 10 daß Erzbischof Dietrich von Mainz dem Pfleger die Jurisdiktion und einem seiner Suffragane die bischöflichen Funktionen überträgt. Beide Parteien verpflichten sich, von der „geistlichen Oberhand“ nichts zu erwirken, was den im übrigen nur bis auf Widerruf geltenden Bestimmungen des Schiedsspruchs widerspricht. Dem Spruch folgte an 17. August2 die Erteilung der Regalien an den Pfleger und der Befchl an die 15 Stiftsuntertanen, diesem zu gehorchen, endlich am gleichen Tage die Aufforderung an verschiedene Reichsstände, die Stiftsuntertanen zur Befolgung der Schiedsspruchs anzuhalten 3. Man wird leicht den Unterschied bemerken, der zwischen dem Verfahren in diesen Würzburger Streitigkeiten und dem in den Händeln der Schwäbischen Städte und der 20 Ritterschaft besteht. Hier verhörte und urteilte der königliche Kommissar, und der König begnügte sich mit der Bestätigung und Veröffentlichung des Spruchs, dort entschied der König selbst mit Fürsten und Räten nach vorausgegangenem Verhör der Parteien durch königliche Räte. Vielleicht wird es lohnen, zu untersuchen, ob dieser Unterschied in der Behandlung von Streitigkeiten weltlicher und geistlicher Stände auch sonst wahrzunehmen 25 ist, ob die Einzelheiten des Verfahrens sich gleichbleiben und, wenn nicht, wann und wie sie sich wandeln. c. Verhandlungen über die Kirchenfrage nr. 210�230. Außer der Vorbesprechung der inneren Angelegenheiten des Reichs mit den Reichs- ständen war den in Frankfurt gebliebenen königlichen und kurfürstlichen Bevollmäch- 3o tigten, wie schon gesagt, gewissermaßen als Hauptaufgabe die Anhörung der Gesandten Papst Eugens und des Baseler Konzils und dadurch die Vorbereitung und Entlastung der nach der Rückkehr des Königs von Aachen aufzunehmenden kirchenpolitischen Ver- handlungen übertragen worden. Demgemäß wird man annehmen können, daß die Be- vollmächtigten unmittelbar nach dem Aufbruch des Königs zusammentraten, um sich über 35 Zeitpunkt und Art des Verhörs schlüssig zu machen. 1 Die königliche Urkunde ist datiert Franck- fort an unserr lieben frawen abend assumptionis [Aug. 14] 1442 r. 3 und unterfertigt Ad m. d. r. Wilhelmus Tacz (Würzburg Kreis-A. Würzburger Urkunden Kasten 41 nr. 13 und Hochstift Kasten 241 nr. 25 je ein orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend., beide ohne Registraturvermerk; das Siegel des zweiten Exemplars ist nicht mehr vorhanden; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 93 b bis 95a cop. chart. coaeva; gedr. Lünig, Spici- legium ecclesiasticum 3, 996-998 und 5, 756-759; Dumont, Corps dipl. III, 1 pag. 119-120; vgl. Chmel nr. 984 und Müller, Reichstagstheatrum 1, 190-202). 2 Die Urkunde ist datiert Franckfurt Frei. n. frawen tage wúrtzweie [Aug. 17] 1442 r. 3 und unterfertigt Ad m. d. r. ] Henricus Leubing doctor prothonotarius (Würzburg Kreis-A. Würz- 40 burg, Hochstift, Urkunden: Privilegien und Regalien Kasten 35 nr. 13 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., mit dem Registraturvermerk Registrata Jaco- bus Widerl ; Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- buch N fol. 120a cop. chart. coaeva; vgl. Chmel 45 nr. 990). 3 Vgl. Lünig, Spicilegium ecclesiasticum 5, 759 bis 761 und Chmel nrr. 991 und 992. 50
244 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 14. August 1 „nach Rat der Kurfürsten, Fürsten und eigenen Räte“ folgenden Spruch: Das Stift Würzburg erhält fortan einen mit genau umschriebenen Pflichten und Macht- befugnissen ausgestatteten Pfleger in der Person des Bamberger Domdechanten und Würz- burger Domherrn Gottfried Schenk von Limburg, der die Regierung und Verwaltung des Stifts unter Beihilfe eines aus Mitgliedern des Domkapitels und stiftischen Prälaten, Grafen, Herren, Rittern und Knechten gebildeten Rats besorgt und dafür aus den Ein- künften des Stifts ein Jahresgehalt von 600 rheinischen Gulden bezieht. Die geistlichen und weltlichen Stiftsuntertanen werden des dem Bischof Sigmund geleisteten Eides ent- bunden. Der Bischof selbst verzichtet auf das Bistum gegen Gewährung einer in viertel- jährlichen Raten zu zahlenden Jahresrente von 2000 rheinischen Gulden und willigt ein, 10 daß Erzbischof Dietrich von Mainz dem Pfleger die Jurisdiktion und einem seiner Suffragane die bischöflichen Funktionen überträgt. Beide Parteien verpflichten sich, von der „geistlichen Oberhand“ nichts zu erwirken, was den im übrigen nur bis auf Widerruf geltenden Bestimmungen des Schiedsspruchs widerspricht. Dem Spruch folgte an 17. August2 die Erteilung der Regalien an den Pfleger und der Befchl an die 15 Stiftsuntertanen, diesem zu gehorchen, endlich am gleichen Tage die Aufforderung an verschiedene Reichsstände, die Stiftsuntertanen zur Befolgung der Schiedsspruchs anzuhalten 3. Man wird leicht den Unterschied bemerken, der zwischen dem Verfahren in diesen Würzburger Streitigkeiten und dem in den Händeln der Schwäbischen Städte und der 20 Ritterschaft besteht. Hier verhörte und urteilte der königliche Kommissar, und der König begnügte sich mit der Bestätigung und Veröffentlichung des Spruchs, dort entschied der König selbst mit Fürsten und Räten nach vorausgegangenem Verhör der Parteien durch königliche Räte. Vielleicht wird es lohnen, zu untersuchen, ob dieser Unterschied in der Behandlung von Streitigkeiten weltlicher und geistlicher Stände auch sonst wahrzunehmen 25 ist, ob die Einzelheiten des Verfahrens sich gleichbleiben und, wenn nicht, wann und wie sie sich wandeln. c. Verhandlungen über die Kirchenfrage nr. 210�230. Außer der Vorbesprechung der inneren Angelegenheiten des Reichs mit den Reichs- ständen war den in Frankfurt gebliebenen königlichen und kurfürstlichen Bevollmäch- 3o tigten, wie schon gesagt, gewissermaßen als Hauptaufgabe die Anhörung der Gesandten Papst Eugens und des Baseler Konzils und dadurch die Vorbereitung und Entlastung der nach der Rückkehr des Königs von Aachen aufzunehmenden kirchenpolitischen Ver- handlungen übertragen worden. Demgemäß wird man annehmen können, daß die Be- vollmächtigten unmittelbar nach dem Aufbruch des Königs zusammentraten, um sich über 35 Zeitpunkt und Art des Verhörs schlüssig zu machen. 1 Die königliche Urkunde ist datiert Franck- fort an unserr lieben frawen abend assumptionis [Aug. 14] 1442 r. 3 und unterfertigt Ad m. d. r. Wilhelmus Tacz (Würzburg Kreis-A. Würzburger Urkunden Kasten 41 nr. 13 und Hochstift Kasten 241 nr. 25 je ein orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend., beide ohne Registraturvermerk; das Siegel des zweiten Exemplars ist nicht mehr vorhanden; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 93 b bis 95a cop. chart. coaeva; gedr. Lünig, Spici- legium ecclesiasticum 3, 996-998 und 5, 756-759; Dumont, Corps dipl. III, 1 pag. 119-120; vgl. Chmel nr. 984 und Müller, Reichstagstheatrum 1, 190-202). 2 Die Urkunde ist datiert Franckfurt Frei. n. frawen tage wúrtzweie [Aug. 17] 1442 r. 3 und unterfertigt Ad m. d. r. ] Henricus Leubing doctor prothonotarius (Würzburg Kreis-A. Würz- 40 burg, Hochstift, Urkunden: Privilegien und Regalien Kasten 35 nr. 13 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., mit dem Registraturvermerk Registrata Jaco- bus Widerl ; Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- buch N fol. 120a cop. chart. coaeva; vgl. Chmel 45 nr. 990). 3 Vgl. Lünig, Spicilegium ecclesiasticum 5, 759 bis 761 und Chmel nrr. 991 und 992. 50
Strana 245
Einleitung. 245 Sie erklärten den Konzilgesandten, etwa am 9. Juni, sie seien bereit, deren Vor- träge vom 14. an täglich während zweier Morgenstunden1 im Rathause anzuhören, jede Partei in Abwesenheit der anderen und jede unter ausdrücklichem Hinweis sowohl auf die Unmöglichkeit eingehender Auseinandersetzungen nach der Rückkehr des Königs wie 5 auf die sich daraus für beide ergebende Notwendigkeit, schon jetzt Beweise und Gegen- beweise für und gegen die Rechtmäßtigkeit der fortgesetzten Tagung des Baseler Konzils und des von diesem dem Papst gemachten Prozesses so ausführlich wie möglich vor- zubringen (vgl. nr. 231 artt. 8a und 10). Daraufhin bestimmten die Konzilsgesandten den Kardinal von Palermo Niccolò Tudeschi2, die päpstlichen den Propst von Münster- 10 maifeld Nikolaus von Cusa zu Wortführern. Das Verhör wurde tatsächlich am 14. Juni mit demjenigen Tudeschis eröffnet, jedoch nicht, wie ursprünglich geplant war, im Rathaus, sondern in der Wohnung des Kardinals, eine Maßregel, die wohl kaum dem Wunsch der Bevollmächtigten, ihn beson- ders zu ehren, entsprang, wie Segovia behauptet (vgl. nr. 231 art. 10), sondern der Ab- 15 sicht, ihm das öffentliche Tragen der Kardinals- und Legatenabzeichen unmöglich zu machen (vgl. nr. 231 art. 7). Laut Segovias Bericht (nr. 231 art. 9) sprach Tudeschi während dreier Tage, jedoch unter Einlegung einer eintägigen Pause. Faßt man seine Worte uno interposito solum tribus continue diebus so auf, daß der Vortrag am zweiten oder dritten Tage aus- 2o gesetzt wurde, so würde das Verhör vom 14. bis zum 17. Juni gedauert haben, mit Pause am 15. oder 16. Versteht man sie aber dahin, daß sowohl zwischen dem ersten und zweiten als auch zwischen dem zweiten und dritten Vortrag ein Ruhetag eingeschoben wurde, so würde der Schluß erst am 18. erfolgt sein. Vielleicht ist die letstere Mög- lichkeit vorzuziehen, da auf den 15. St. Veit fiel und der 17. ein Sonntag war. Auch der Wortführer der päpstlichen Gesandten Nikolaus von Cusa sprach an dret Tagen, vom 21. bis zum 23. Juni, wie vorgesehen im Rathause, aber nicht nur vor den königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten, sondern vor einem größeren Kreise, in dem sich entgegen den getroffenen Vereinbarungen auch zwei nicht mit Namen genannte Konzilsgesandte und der Sekretär des Papstes Felix, Enea Silvio de' Piccolomini, befanden (vgl. nr. 231 artt. 10 und 11a). Das hatte zur Folge, daß nun auch die Konzilsgesandten öffentlich gehört zu werden wünschten. Der Bescheid der Bevollmächtigten lautete jedoch ablehnend; sie gaben den Gesandten anheim, sich schriftlich zu äußern (vgl. nr. 231 artt. 10 und 11"). Daraufhin überreichten sie den im Rathause versammelten Reichsständen3 die in s5 unserer nr. 211 mitgeteilte Entgegnung auf einige Punkte der Cusa'schen Rede. Cusa antwortete seinerseits mit der in nr. 213 abgedruckten Duplik. Außerdem arbeiteten er sowohl wie Tudeschi gemäß dem Wunsch der Bevollmächtigten nach schriftlicher Fest- legung ihrer Vorträge für die Berichterstattung an König und Kurfürsten je eine Denk- schrift aus, je ein „memoriale in scriptis", wie Cusa sagt, und Segovia ergänzte Tudeschis 40 Arbeit durch eine Glosse zur päpstlichen Bulle4 „Etsi non dubitemus" vom 20. April 3 Vgl. nr. 242 art. 2. Nach einem Schreiben des Papstes an die Uni- versität Montpellier vom 6. Mai 1441 (Wien H. Bl. cod. ms. 5359 fol. 221 a) wurde die Bulle, in der der Papst u. a. die Marsilius von Padua, Johann von Jandun und Wilhelm von Occam für die Ver- giftung der öffentlichen Meinung auch noch des 15. Jahrhs. verantwortlich macht, auch an den König, die Herzöge und an die Universitäten [Frankreichs] geschickt [B.J. 1 Wohl zwei Stunden für jede Partei, nicht für beide zusammen ſO.J. Laut Segovia (nr. 231 art. 9) fiel die Wahl um deswillen auf Tudeschi, weil sich unter den 45 königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten fast nur juristisch vorgebildete befanden. Tudeschi war bekanntlich von Haus aus Kanonist, ein Schüler Zabarellas und Verfasser einer viel be- nutzten Glosse zu Gregors Dekretalen. Vgl. Schulte, 50 Geschichte der Quellen und Literatur des canoni- schen Rechts 2, 312-313. 25 30
Einleitung. 245 Sie erklärten den Konzilgesandten, etwa am 9. Juni, sie seien bereit, deren Vor- träge vom 14. an täglich während zweier Morgenstunden1 im Rathause anzuhören, jede Partei in Abwesenheit der anderen und jede unter ausdrücklichem Hinweis sowohl auf die Unmöglichkeit eingehender Auseinandersetzungen nach der Rückkehr des Königs wie 5 auf die sich daraus für beide ergebende Notwendigkeit, schon jetzt Beweise und Gegen- beweise für und gegen die Rechtmäßtigkeit der fortgesetzten Tagung des Baseler Konzils und des von diesem dem Papst gemachten Prozesses so ausführlich wie möglich vor- zubringen (vgl. nr. 231 artt. 8a und 10). Daraufhin bestimmten die Konzilsgesandten den Kardinal von Palermo Niccolò Tudeschi2, die päpstlichen den Propst von Münster- 10 maifeld Nikolaus von Cusa zu Wortführern. Das Verhör wurde tatsächlich am 14. Juni mit demjenigen Tudeschis eröffnet, jedoch nicht, wie ursprünglich geplant war, im Rathaus, sondern in der Wohnung des Kardinals, eine Maßregel, die wohl kaum dem Wunsch der Bevollmächtigten, ihn beson- ders zu ehren, entsprang, wie Segovia behauptet (vgl. nr. 231 art. 10), sondern der Ab- 15 sicht, ihm das öffentliche Tragen der Kardinals- und Legatenabzeichen unmöglich zu machen (vgl. nr. 231 art. 7). Laut Segovias Bericht (nr. 231 art. 9) sprach Tudeschi während dreier Tage, jedoch unter Einlegung einer eintägigen Pause. Faßt man seine Worte uno interposito solum tribus continue diebus so auf, daß der Vortrag am zweiten oder dritten Tage aus- 2o gesetzt wurde, so würde das Verhör vom 14. bis zum 17. Juni gedauert haben, mit Pause am 15. oder 16. Versteht man sie aber dahin, daß sowohl zwischen dem ersten und zweiten als auch zwischen dem zweiten und dritten Vortrag ein Ruhetag eingeschoben wurde, so würde der Schluß erst am 18. erfolgt sein. Vielleicht ist die letstere Mög- lichkeit vorzuziehen, da auf den 15. St. Veit fiel und der 17. ein Sonntag war. Auch der Wortführer der päpstlichen Gesandten Nikolaus von Cusa sprach an dret Tagen, vom 21. bis zum 23. Juni, wie vorgesehen im Rathause, aber nicht nur vor den königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten, sondern vor einem größeren Kreise, in dem sich entgegen den getroffenen Vereinbarungen auch zwei nicht mit Namen genannte Konzilsgesandte und der Sekretär des Papstes Felix, Enea Silvio de' Piccolomini, befanden (vgl. nr. 231 artt. 10 und 11a). Das hatte zur Folge, daß nun auch die Konzilsgesandten öffentlich gehört zu werden wünschten. Der Bescheid der Bevollmächtigten lautete jedoch ablehnend; sie gaben den Gesandten anheim, sich schriftlich zu äußern (vgl. nr. 231 artt. 10 und 11"). Daraufhin überreichten sie den im Rathause versammelten Reichsständen3 die in s5 unserer nr. 211 mitgeteilte Entgegnung auf einige Punkte der Cusa'schen Rede. Cusa antwortete seinerseits mit der in nr. 213 abgedruckten Duplik. Außerdem arbeiteten er sowohl wie Tudeschi gemäß dem Wunsch der Bevollmächtigten nach schriftlicher Fest- legung ihrer Vorträge für die Berichterstattung an König und Kurfürsten je eine Denk- schrift aus, je ein „memoriale in scriptis", wie Cusa sagt, und Segovia ergänzte Tudeschis 40 Arbeit durch eine Glosse zur päpstlichen Bulle4 „Etsi non dubitemus" vom 20. April 3 Vgl. nr. 242 art. 2. Nach einem Schreiben des Papstes an die Uni- versität Montpellier vom 6. Mai 1441 (Wien H. Bl. cod. ms. 5359 fol. 221 a) wurde die Bulle, in der der Papst u. a. die Marsilius von Padua, Johann von Jandun und Wilhelm von Occam für die Ver- giftung der öffentlichen Meinung auch noch des 15. Jahrhs. verantwortlich macht, auch an den König, die Herzöge und an die Universitäten [Frankreichs] geschickt [B.J. 1 Wohl zwei Stunden für jede Partei, nicht für beide zusammen ſO.J. Laut Segovia (nr. 231 art. 9) fiel die Wahl um deswillen auf Tudeschi, weil sich unter den 45 königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten fast nur juristisch vorgebildete befanden. Tudeschi war bekanntlich von Haus aus Kanonist, ein Schüler Zabarellas und Verfasser einer viel be- nutzten Glosse zu Gregors Dekretalen. Vgl. Schulte, 50 Geschichte der Quellen und Literatur des canoni- schen Rechts 2, 312-313. 25 30
Strana 246
246 1441, deren Echtheit die päpstlichen Gesandten früher einmal, vermutlich auf dem Frank- furter Martinitage, unklugerweise bestritten, die Konzilsgesandten aber jetzt durch Vor- lage des der Universität Montpellier übersandten Originals erwiesen hatten. Die beiden Denkschriften sind unsere nrr. 210 und 212. Vom Abdruck der Glosse mußsten wir trotz des großen Interesses, das sie bietet, absehen, da sie nicht amtliches 5 Schriftstück, sondern Privatarbeit Segovias war 1. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Tudeschis vom juristischen Standpunkt aus geschriebenes Werk hat trotz seines beträchtlichen Umfangs ungewöhnlich weite Verbreitung gefunden. Uns sind nicht weniger denn 23 teils gleichzeitige, teils noch im 15. Jahrhundert angefertigte Abschriften bekannt geworden. Bedauerlicherweise befindet sich aber darunter, soweit wir urteilen können, 10 keine, die einen nach jeder Richtung hin einwandfreien Text böte. Aus diesem Grunde erschien uns auch die Vergleichung einer größeren Anzahl zwecklos. Es genügte, zur Her- stellung des Textes eine Pariser und zwei Wiener Handschriften zu verwerten und in einigen wenigen zweifelhaften Fällen noch Segovias Chronik heranzuziehen2. Segovia zufolge (nr. 231 art. 11) gibt die Denkschrift den mündlichen Vortrag Tu- 15 deschis in stark erweiterter Form wieder. Das wird ebensowohl für die zahlreichen Zitate aus kirchen- und zivilrechtlichen Quellen und aus Kommentaren und Glossen gelten, als auch ganz besonders für die eingehende, in den artt. 2�27 vorausgeschickte Darstellung des Ursprungs und der Entwicklung des Konflikts zwischen Papst und Konzil. Die letztere ist nämlich nicht von Tudeschi, sondern von Segovia verfaßt; sie gibt eine Art 20 Quintessenz all dessen, was dieser bei früheren Gelegenheiten, zum Beispiel auf dem Mainzer Kongreß, über beide Themata vorgetragen hatte. Doch kann natürlich einzelnes von Tudeschi geändert, anderes von ihm aus eigener Erinnerung hinzugetan worden sein. Das anzunehmen, liegt nahe genug, wenn man sich der hervorragenden Rolle erinnert, die er als Gesandter des Königs von Aragon während der ganzen Konfliktszeit bis zum Bruch 25 des Konzils mit dem Papst und besonders als Mitglied jenes Ausschusses gespielt hatte, dem am 14. Mai 1437 die Bullierung des die Wahl Avignons zum Ort für die Ver- handlungen mit den Griechen betreffenden Dekrets der 25. Session übertragen worden war. Die Aufgabe, die Tudeschi sich stellt, besteht laut art. 1 im Nachweis, daß das Baseler Konzil und überhaupt jede allgemeine Synode über eine dogmatisch und rechtlich so begründete Autorität verfüge. Er wirft zu diesem Zweck drei Fragen auf: Hat über- haupt in Basel ein allgemeines, die Gesamtkirche in rechtlich begründeter Weise reprä- 1 Die Glosse ist übrigens auch schon in den Mon. conc. 3, 1152-1195 abgedruckt. Vgl. auch die einschlägige Anmerkung zu nr. 131 art. 6 und nr. 212 art. 53. 2 Die von Würdtwein benutzte, erst um die Mitte des 16. Jahrhunderts entstandene Würzburger Ab- schrift weist hier und da Texterweiterungen bald größteren bald kleineren Umfangs auf, die sowohl in unseren Vorlagen wie in Segovias Chronik fehlen. Es handelt sich vermutlich um Randbemerkungen eines Lesers, die schon der Schreiber der für die Würzburger Abschrift benutzten Vorlage dem Text einverleibt hatte, ohne sie als fremde Zutaten kennt- lich zu machen. Wir haben deshalb Bedenken ge- tragen, sie abzudrucken, stellen sie aber hier zu- sammen, um dem Benutzer das Auffinden in dem nicht alleu übersichtlichen Würdtweinschen Druck zu erleichtern: S. 161 Z. 6-8 quod - prebende (bei uns art. 31 nach „si forte“ 63. di.); S. 193 Z. 1 v. o. bis Z. 1 v. u. et propter - notatur (art. 34a nach liceat resilire); S. 233 Z. 6 v. u. bis 234 Z. 12 v. o. hine - auctoritas (art. 36c nach non possunt); S. 244 35 Z. 13-24 preterea - sessione (art. 38a nach refor- macio); S. 255 Z. 4 v. u. bis 256 Z. 11 v. o. et no- tanter -heresis (art. 40 nach de hereticis.); S. 259 Z. 9-13 ac - notandum (art. 40 nach legitime con- tinuatum); S. 265 Z. 1-3 sicut - populum (art. 42r 40 nach representative); S. 267 Z. 6 v. o. bis 268 Z. 13 v. o. hic - notatur (art. 42d nach politicum ecclesie; vgl. auch Mon. conc. 3, 1086 Z. 31-34); S. 280 Z. 11 v. u. bis 6 v u. et bene - notanda (art. 42d nach judicata libro 6); S. 283 Z. 1-6 45 sunt - vices (art. 44" nach ecclesiam universalem); S. 285 Z. 1-6 und 17-18 hinc - notandum und can- tica-nuncupatur (art. 44° nach inveniatur und am Schluß nach ordinata); S. 289 Z. 5-6 quod - 79 di. (art. 46b nach scandali); S. 329 Z. 13-14 qui - glossa 50 (art. 52b nach Achan peccante).
246 1441, deren Echtheit die päpstlichen Gesandten früher einmal, vermutlich auf dem Frank- furter Martinitage, unklugerweise bestritten, die Konzilsgesandten aber jetzt durch Vor- lage des der Universität Montpellier übersandten Originals erwiesen hatten. Die beiden Denkschriften sind unsere nrr. 210 und 212. Vom Abdruck der Glosse mußsten wir trotz des großen Interesses, das sie bietet, absehen, da sie nicht amtliches 5 Schriftstück, sondern Privatarbeit Segovias war 1. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Tudeschis vom juristischen Standpunkt aus geschriebenes Werk hat trotz seines beträchtlichen Umfangs ungewöhnlich weite Verbreitung gefunden. Uns sind nicht weniger denn 23 teils gleichzeitige, teils noch im 15. Jahrhundert angefertigte Abschriften bekannt geworden. Bedauerlicherweise befindet sich aber darunter, soweit wir urteilen können, 10 keine, die einen nach jeder Richtung hin einwandfreien Text böte. Aus diesem Grunde erschien uns auch die Vergleichung einer größeren Anzahl zwecklos. Es genügte, zur Her- stellung des Textes eine Pariser und zwei Wiener Handschriften zu verwerten und in einigen wenigen zweifelhaften Fällen noch Segovias Chronik heranzuziehen2. Segovia zufolge (nr. 231 art. 11) gibt die Denkschrift den mündlichen Vortrag Tu- 15 deschis in stark erweiterter Form wieder. Das wird ebensowohl für die zahlreichen Zitate aus kirchen- und zivilrechtlichen Quellen und aus Kommentaren und Glossen gelten, als auch ganz besonders für die eingehende, in den artt. 2�27 vorausgeschickte Darstellung des Ursprungs und der Entwicklung des Konflikts zwischen Papst und Konzil. Die letztere ist nämlich nicht von Tudeschi, sondern von Segovia verfaßt; sie gibt eine Art 20 Quintessenz all dessen, was dieser bei früheren Gelegenheiten, zum Beispiel auf dem Mainzer Kongreß, über beide Themata vorgetragen hatte. Doch kann natürlich einzelnes von Tudeschi geändert, anderes von ihm aus eigener Erinnerung hinzugetan worden sein. Das anzunehmen, liegt nahe genug, wenn man sich der hervorragenden Rolle erinnert, die er als Gesandter des Königs von Aragon während der ganzen Konfliktszeit bis zum Bruch 25 des Konzils mit dem Papst und besonders als Mitglied jenes Ausschusses gespielt hatte, dem am 14. Mai 1437 die Bullierung des die Wahl Avignons zum Ort für die Ver- handlungen mit den Griechen betreffenden Dekrets der 25. Session übertragen worden war. Die Aufgabe, die Tudeschi sich stellt, besteht laut art. 1 im Nachweis, daß das Baseler Konzil und überhaupt jede allgemeine Synode über eine dogmatisch und rechtlich so begründete Autorität verfüge. Er wirft zu diesem Zweck drei Fragen auf: Hat über- haupt in Basel ein allgemeines, die Gesamtkirche in rechtlich begründeter Weise reprä- 1 Die Glosse ist übrigens auch schon in den Mon. conc. 3, 1152-1195 abgedruckt. Vgl. auch die einschlägige Anmerkung zu nr. 131 art. 6 und nr. 212 art. 53. 2 Die von Würdtwein benutzte, erst um die Mitte des 16. Jahrhunderts entstandene Würzburger Ab- schrift weist hier und da Texterweiterungen bald größteren bald kleineren Umfangs auf, die sowohl in unseren Vorlagen wie in Segovias Chronik fehlen. Es handelt sich vermutlich um Randbemerkungen eines Lesers, die schon der Schreiber der für die Würzburger Abschrift benutzten Vorlage dem Text einverleibt hatte, ohne sie als fremde Zutaten kennt- lich zu machen. Wir haben deshalb Bedenken ge- tragen, sie abzudrucken, stellen sie aber hier zu- sammen, um dem Benutzer das Auffinden in dem nicht alleu übersichtlichen Würdtweinschen Druck zu erleichtern: S. 161 Z. 6-8 quod - prebende (bei uns art. 31 nach „si forte“ 63. di.); S. 193 Z. 1 v. o. bis Z. 1 v. u. et propter - notatur (art. 34a nach liceat resilire); S. 233 Z. 6 v. u. bis 234 Z. 12 v. o. hine - auctoritas (art. 36c nach non possunt); S. 244 35 Z. 13-24 preterea - sessione (art. 38a nach refor- macio); S. 255 Z. 4 v. u. bis 256 Z. 11 v. o. et no- tanter -heresis (art. 40 nach de hereticis.); S. 259 Z. 9-13 ac - notandum (art. 40 nach legitime con- tinuatum); S. 265 Z. 1-3 sicut - populum (art. 42r 40 nach representative); S. 267 Z. 6 v. o. bis 268 Z. 13 v. o. hic - notatur (art. 42d nach politicum ecclesie; vgl. auch Mon. conc. 3, 1086 Z. 31-34); S. 280 Z. 11 v. u. bis 6 v u. et bene - notanda (art. 42d nach judicata libro 6); S. 283 Z. 1-6 45 sunt - vices (art. 44" nach ecclesiam universalem); S. 285 Z. 1-6 und 17-18 hinc - notandum und can- tica-nuncupatur (art. 44° nach inveniatur und am Schluß nach ordinata); S. 289 Z. 5-6 quod - 79 di. (art. 46b nach scandali); S. 329 Z. 13-14 qui - glossa 50 (art. 52b nach Achan peccante).
Strana 247
Einleitung. 247 sentierendes Konzil getagt und tagt es dort noch (artt. 29-39)? Ist dieses Konzil im Besitz der Befugnis und Macht zur Suspendierung und Absetzung des Papstes gewesen (artt. 40-50)? Konnte es die Absetzung des Papstes und die Wahl eines Nachfolgers juristisch begründen (artt. 51-60)? Die Bejahung der ersten Frage ergibt sich ihm aus der Ungültigkeit sowohl des bekannten Dekrets der Minorität vom 7. Mai 1437 als auch der vom Papst verfügten Auflösung und Verlegung des Konzils nach Ferrara (artt. 31-34r bzw. 35-386). Auf Ungültigkeit des Dekrets schließt er einerseits aus der Gemeinregel, daß der Beschlußs der Minorität dem der Majorität unterzuordnen sei (artt. 31�329, anderseits beweist er 10 sie durch Widerlegung der Behauptung der Gegenpartei, daß zwingende Gründe für den Verzicht auf Avignon und für die Wahl eines anderen Konzilsorts vorgelegen hätten (artt. 34�349); die Ungültigkeit der Auflösung und Verlegung aber folgert er aus der Superiorität des Konzils über den Papst (artt. 36-361) und aus der Nichtigkeit der von der Gegenpartei zur Rechtfertigung beider beigebrachten Gründe (artt. 37-386). Die zweite Frage bejaht er auf Grund des Konstanzer Dogmas, daß die Gewalt der Kirche und demnach auch die des sie repräsentierenden allgemeinen Konzils un- mittelbar von Christus ausgehe; denn daraus folge notwendig, daß dieses wie jene über dem Papst stehe (art. 40). Das Dogma selbst stützt er durch eingehende Prüfung seiner Grundlagen an der Hand des Jus divinum, apostolicum, pontificium, naturale und civile 20 und der Akten der allgemeinen Konzilien (artt. 41-50). Auf die dritte Frage endlich antwortet er unter eingehender Rechtfertigung von Zitation und Suspendierung (artt. 52�55) mit dem Nachweis von sieben offenkundigen Vergehen (crimina) des Papstes (artt. 56-560) und mit der Widerlegung der gegnerischen Einwände gegen die Gültigkeit der Absetzung (artt. 57-60). Er beschließt seine Ausführungen mit einem lebhaften Appell an seine Leser im allge- meinen und an den König im besonderen, sich nicht an das Gerede der breiten Masse zu halten, sondern die Wahrheit (die „veritas fidei“), das Dogma, zum Leitstern zu nehmen (art. 61). 15 25 Von Cusas Denkschrift gilt hinsichtlich der Uberlieferung im allgemeinen das- selbe, was oben über die der Denkschrift Tudeschis gesagt wurde. Auch von ihr gibt es so keine halbwegs zuverlässige Abschrift. Der ursprüngliche Text muß darum auch hier oft erst auf dem Wege der Vergleichung mehrerer Exemplare und erforderlichenfalls mit Hilfe der Chronik Segovias ermittelt werden. Daß dies nicht immer gelingen kann, nament- lich nicht dann, wenn jede Abschrift ihre besondere Lesart bietet oder mehrere mit gleich- wertigen sich gegenüberstehen, liegt auf der Hand. In solchen Fällen, meist oft wieder- s5 kehrenden, in der Wortfolge auch sonst schwankenden stereotypen Redewendungen, haben wir die uns am wahrscheinlichsten dünkende Lesart gewählt und die übrigen in der üb- lichen Weise den Varianten zugewiesen. Von diesem Mangel abgesehen, wird der in un- serer nr. 210 gebotene Text als einwandfrei gelten können. Cusa sucht vor allem zu erweisen, daß sowohl die Absetzung Eugens IV. wie die 40 Wahl des Herzogs von Savoyen zum Papst ungültig seien (art. 3). Auch er schickt einen Uberblick über Ursprung und Entwicklung des Konflikts zwischen Papst und Konzil voraus (artt. 4-17), dazu einen Appell an König und Kurfürsten, die Neutralität fallen zu lassen und, wie versprochen 1, auf Eugens Seite zu treten (artt. 18 und 19). Die Ungül- tigkeit der Absetzung folgert er daraus, daß das Baseler Konzil schon vorher aufgelöst 45 und nach Ferrara verlegt worden sei, die in Basel Zurückgebliebenen also weder den Charakter des allgemeinen Konzils noch konziliare Autorität besessen hätten (artt. 20�25a); nur ein allgemeines Konzil aber habe Gewalt, also Superiorität über den Papst und auch nur dann, wenn diesen der Vorwurf der Ketzerei treffe oder er selbst sich freiwillig 1 Vgl. S. 50-51. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 32
Einleitung. 247 sentierendes Konzil getagt und tagt es dort noch (artt. 29-39)? Ist dieses Konzil im Besitz der Befugnis und Macht zur Suspendierung und Absetzung des Papstes gewesen (artt. 40-50)? Konnte es die Absetzung des Papstes und die Wahl eines Nachfolgers juristisch begründen (artt. 51-60)? Die Bejahung der ersten Frage ergibt sich ihm aus der Ungültigkeit sowohl des bekannten Dekrets der Minorität vom 7. Mai 1437 als auch der vom Papst verfügten Auflösung und Verlegung des Konzils nach Ferrara (artt. 31-34r bzw. 35-386). Auf Ungültigkeit des Dekrets schließt er einerseits aus der Gemeinregel, daß der Beschlußs der Minorität dem der Majorität unterzuordnen sei (artt. 31�329, anderseits beweist er 10 sie durch Widerlegung der Behauptung der Gegenpartei, daß zwingende Gründe für den Verzicht auf Avignon und für die Wahl eines anderen Konzilsorts vorgelegen hätten (artt. 34�349); die Ungültigkeit der Auflösung und Verlegung aber folgert er aus der Superiorität des Konzils über den Papst (artt. 36-361) und aus der Nichtigkeit der von der Gegenpartei zur Rechtfertigung beider beigebrachten Gründe (artt. 37-386). Die zweite Frage bejaht er auf Grund des Konstanzer Dogmas, daß die Gewalt der Kirche und demnach auch die des sie repräsentierenden allgemeinen Konzils un- mittelbar von Christus ausgehe; denn daraus folge notwendig, daß dieses wie jene über dem Papst stehe (art. 40). Das Dogma selbst stützt er durch eingehende Prüfung seiner Grundlagen an der Hand des Jus divinum, apostolicum, pontificium, naturale und civile 20 und der Akten der allgemeinen Konzilien (artt. 41-50). Auf die dritte Frage endlich antwortet er unter eingehender Rechtfertigung von Zitation und Suspendierung (artt. 52�55) mit dem Nachweis von sieben offenkundigen Vergehen (crimina) des Papstes (artt. 56-560) und mit der Widerlegung der gegnerischen Einwände gegen die Gültigkeit der Absetzung (artt. 57-60). Er beschließt seine Ausführungen mit einem lebhaften Appell an seine Leser im allge- meinen und an den König im besonderen, sich nicht an das Gerede der breiten Masse zu halten, sondern die Wahrheit (die „veritas fidei“), das Dogma, zum Leitstern zu nehmen (art. 61). 15 25 Von Cusas Denkschrift gilt hinsichtlich der Uberlieferung im allgemeinen das- selbe, was oben über die der Denkschrift Tudeschis gesagt wurde. Auch von ihr gibt es so keine halbwegs zuverlässige Abschrift. Der ursprüngliche Text muß darum auch hier oft erst auf dem Wege der Vergleichung mehrerer Exemplare und erforderlichenfalls mit Hilfe der Chronik Segovias ermittelt werden. Daß dies nicht immer gelingen kann, nament- lich nicht dann, wenn jede Abschrift ihre besondere Lesart bietet oder mehrere mit gleich- wertigen sich gegenüberstehen, liegt auf der Hand. In solchen Fällen, meist oft wieder- s5 kehrenden, in der Wortfolge auch sonst schwankenden stereotypen Redewendungen, haben wir die uns am wahrscheinlichsten dünkende Lesart gewählt und die übrigen in der üb- lichen Weise den Varianten zugewiesen. Von diesem Mangel abgesehen, wird der in un- serer nr. 210 gebotene Text als einwandfrei gelten können. Cusa sucht vor allem zu erweisen, daß sowohl die Absetzung Eugens IV. wie die 40 Wahl des Herzogs von Savoyen zum Papst ungültig seien (art. 3). Auch er schickt einen Uberblick über Ursprung und Entwicklung des Konflikts zwischen Papst und Konzil voraus (artt. 4-17), dazu einen Appell an König und Kurfürsten, die Neutralität fallen zu lassen und, wie versprochen 1, auf Eugens Seite zu treten (artt. 18 und 19). Die Ungül- tigkeit der Absetzung folgert er daraus, daß das Baseler Konzil schon vorher aufgelöst 45 und nach Ferrara verlegt worden sei, die in Basel Zurückgebliebenen also weder den Charakter des allgemeinen Konzils noch konziliare Autorität besessen hätten (artt. 20�25a); nur ein allgemeines Konzil aber habe Gewalt, also Superiorität über den Papst und auch nur dann, wenn diesen der Vorwurf der Ketzerei treffe oder er selbst sich freiwillig 1 Vgl. S. 50-51. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 32
Strana 248
248 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. dem Urteil des Konzils unterwerfe, zwei Fälle, die auf Eugen IV. nicht anwendbar seien (artt. 26�30 5). Die Wahl des Herzogs von Savoyen erklärt er um deswillen für ungültig, weil sie ohne Einwilligung und Mitwirkung der Gesamtkirche, also in unkanonischer Weise erfolgt und überdies der Herzog als Laie gar nicht wählbar gewesen sei (artt. 31-35). Für die Datierung der beiden Denkschriften ist maßgebend, wann sie an die b Bevollmächtigten übergeben wurden. Der früheste Zeitpunkt ist nach dem oben Gesagten für die eine natürlich der 18., für die andere der 23. Juni. Als spätester hat für jene der 7. Juli, für diese der 29. Juni zu gelten, da von diesen Tagen die noch zu erwäh- nenden Ebendorferschen Auszüge datiert sind. Man wird also der Denkschrift Cusas das Datum „zwischen Juni 24 und 28" geben können. Dagegen werden bei der Schrift Tu- 10 deschis die beiden Termine etwas zusammengeschoben werden müssen, da einerseits die Erwähnung in Cusas Duplik eine spätere Datierung als die aus den ersten Tagen des Juli nicht zuläßt, anderseits das Datum des Ebendorferschen Auszugs darauf hindeutet, daße Tudeschis Schrift später als jene Cusas überreicht wurde. Wir kommen so auf die Datierung „zwischen Juni 30 und Juli 3“. In ähnlicher Weise sind zu datieren die Entgegnung der Konsilsge- sandten auf Cusas Ausführungen und Cusas Duplik. Als Ausgangspunkt dient hier die Mitteilung des Danziger Pfarrers Andreas Ruperti, daß die Ubergabe der Entgeg- nung an die Reichsstände vor dem 2. Juli erfolgt sei, die der Duplik unmittelbar be- vorstehe (vgl. nr. 242 art. 2). Der 2. Juli hat demnach als Terminus ante quem für jene und 20 als Terminus post quem für diese zu gelten. Frühester Zeitpunkt der ersteren ist natürlich der 24. Juni, möglicherweise auch schon der nicht genau zu ermittelnde, wie oben gezeigt zwischen dem 24. und 28. Juni liegende Tag des Erscheinens der Cusaschen Denkschrift, da Cusa in der Duplik behauptet, daß diese den Anstoß zur Abfassung der Entgegnung ge- geben habe. Ist auch die Behauptung in dieser Form unrichtig, da die Konzilsgesandten 25 nicht der Denkschrift, sondern den ihr inhaltlich natürlich gleichlautenden Aufzeichnungen folgten, die Enea Silvio während des Verhörs gemacht hatte (vgl. nr. 231 art. 11a), so läßt sie doch den Schluß zu, daßs die Zeiten der Ubergäbe von Denkschrift und Entgegnung einander nahe lagen, vielleicht die der einen der der anderen unmittelbar folgte. Wir werden darum kaum fehlgreifen, wenn wir die Ubergabe in die Wende des Juni zum Juli verlegen so und dementsprechend das Schriftstück selbst „zwischen Juni 28 und Juli 2“ datieren. Für Cusas Duplik wurde der Terminus post quem schon genannt. Der Terminus ante quem ist nicht sicher zu ermitteln, wird aber nicht allzu weit von jenem anzusetzen sein, da Ruperti berichtet, daß man „täglich" der Uberreichung des Schriftstückes ent- gegengesehen habe. Vielleicht darf man an den 4. Juli denken, für den laut Ruperti die 85 Rückkehr des Königs aus Aachen erwartet wurde, da doch wohl anzunchmen ist, daß Cusa darauf bedacht war, das Schriftstück noch vor dem Beginn der kirchenpolitischen Verhandlungen des Königs und der Kurfürsten fertig zu stellen. Wir datieren es darum einstweilen „zwischen Juli 2 und 4“. An der Hand der gewonnenen Daten skizzieren wir nun den Gang der Verhand-40 lungen. Ihre Eröffnung fand am 14. Juni mit einem dreitägigen, am 17. oder 18. endenden Verhör des Kardinals von Palermo in dessen Wohnung statt. Dem schloß sich vom 21. bis zum 23. das Verhör Cusas im Rathause an. Unmittelbar darauf, jedenfalls vor dem 29. Juni, überreichte Cusa den königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten auf ihren Wunsch die in unserer nr. 210 abgedruckte, den Inhalt seines mündlichen Vortrags in 45 erweiterter Form wiedergebende Denkschrift. Dasselbe geschah um die Wende des Juni zum Juli von seiten des Kardinals von Palermo (nr. 212). Gleichzeitig überreichten die Konzilsgesandten den Reichsständen eine vermutlich von demselben 1 verfaßte Erwiderung 15 Auf Tudeschis Autorschaft lassen Bemerkungen Cusas am Schluß seiner Duplik schließten.
248 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. dem Urteil des Konzils unterwerfe, zwei Fälle, die auf Eugen IV. nicht anwendbar seien (artt. 26�30 5). Die Wahl des Herzogs von Savoyen erklärt er um deswillen für ungültig, weil sie ohne Einwilligung und Mitwirkung der Gesamtkirche, also in unkanonischer Weise erfolgt und überdies der Herzog als Laie gar nicht wählbar gewesen sei (artt. 31-35). Für die Datierung der beiden Denkschriften ist maßgebend, wann sie an die b Bevollmächtigten übergeben wurden. Der früheste Zeitpunkt ist nach dem oben Gesagten für die eine natürlich der 18., für die andere der 23. Juni. Als spätester hat für jene der 7. Juli, für diese der 29. Juni zu gelten, da von diesen Tagen die noch zu erwäh- nenden Ebendorferschen Auszüge datiert sind. Man wird also der Denkschrift Cusas das Datum „zwischen Juni 24 und 28" geben können. Dagegen werden bei der Schrift Tu- 10 deschis die beiden Termine etwas zusammengeschoben werden müssen, da einerseits die Erwähnung in Cusas Duplik eine spätere Datierung als die aus den ersten Tagen des Juli nicht zuläßt, anderseits das Datum des Ebendorferschen Auszugs darauf hindeutet, daße Tudeschis Schrift später als jene Cusas überreicht wurde. Wir kommen so auf die Datierung „zwischen Juni 30 und Juli 3“. In ähnlicher Weise sind zu datieren die Entgegnung der Konsilsge- sandten auf Cusas Ausführungen und Cusas Duplik. Als Ausgangspunkt dient hier die Mitteilung des Danziger Pfarrers Andreas Ruperti, daß die Ubergabe der Entgeg- nung an die Reichsstände vor dem 2. Juli erfolgt sei, die der Duplik unmittelbar be- vorstehe (vgl. nr. 242 art. 2). Der 2. Juli hat demnach als Terminus ante quem für jene und 20 als Terminus post quem für diese zu gelten. Frühester Zeitpunkt der ersteren ist natürlich der 24. Juni, möglicherweise auch schon der nicht genau zu ermittelnde, wie oben gezeigt zwischen dem 24. und 28. Juni liegende Tag des Erscheinens der Cusaschen Denkschrift, da Cusa in der Duplik behauptet, daß diese den Anstoß zur Abfassung der Entgegnung ge- geben habe. Ist auch die Behauptung in dieser Form unrichtig, da die Konzilsgesandten 25 nicht der Denkschrift, sondern den ihr inhaltlich natürlich gleichlautenden Aufzeichnungen folgten, die Enea Silvio während des Verhörs gemacht hatte (vgl. nr. 231 art. 11a), so läßt sie doch den Schluß zu, daßs die Zeiten der Ubergäbe von Denkschrift und Entgegnung einander nahe lagen, vielleicht die der einen der der anderen unmittelbar folgte. Wir werden darum kaum fehlgreifen, wenn wir die Ubergabe in die Wende des Juni zum Juli verlegen so und dementsprechend das Schriftstück selbst „zwischen Juni 28 und Juli 2“ datieren. Für Cusas Duplik wurde der Terminus post quem schon genannt. Der Terminus ante quem ist nicht sicher zu ermitteln, wird aber nicht allzu weit von jenem anzusetzen sein, da Ruperti berichtet, daß man „täglich" der Uberreichung des Schriftstückes ent- gegengesehen habe. Vielleicht darf man an den 4. Juli denken, für den laut Ruperti die 85 Rückkehr des Königs aus Aachen erwartet wurde, da doch wohl anzunchmen ist, daß Cusa darauf bedacht war, das Schriftstück noch vor dem Beginn der kirchenpolitischen Verhandlungen des Königs und der Kurfürsten fertig zu stellen. Wir datieren es darum einstweilen „zwischen Juli 2 und 4“. An der Hand der gewonnenen Daten skizzieren wir nun den Gang der Verhand-40 lungen. Ihre Eröffnung fand am 14. Juni mit einem dreitägigen, am 17. oder 18. endenden Verhör des Kardinals von Palermo in dessen Wohnung statt. Dem schloß sich vom 21. bis zum 23. das Verhör Cusas im Rathause an. Unmittelbar darauf, jedenfalls vor dem 29. Juni, überreichte Cusa den königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten auf ihren Wunsch die in unserer nr. 210 abgedruckte, den Inhalt seines mündlichen Vortrags in 45 erweiterter Form wiedergebende Denkschrift. Dasselbe geschah um die Wende des Juni zum Juli von seiten des Kardinals von Palermo (nr. 212). Gleichzeitig überreichten die Konzilsgesandten den Reichsständen eine vermutlich von demselben 1 verfaßte Erwiderung 15 Auf Tudeschis Autorschaft lassen Bemerkungen Cusas am Schluß seiner Duplik schließten.
Strana 249
Einleitung. 249 auf Cusas im Lauf des Verhörs erfolgten Angriff auf die Rechtmäßigkeit der Tagung des Konzils und die Gültigkeit der Absetzung Eugens und der Wahl des Herzogs von Savoyen (nr. 211). Sie veranlaßte Cusa zu der in nr. 213 mitgeteilten Duplik 1, die den Reichsständen wahrscheinlich am 3. oder 4. Juli zuging. Die Verhandlungen endeten also kurz vor der Rückkehr des Königs und der Kur- fürsten und etwa zu derselben Zeit, zu der auch die der Reichsstände über innere An- gelegenheiten zum vorläufigen Abschluß gediehen?. Die Berichterstattung über Verlauf und Ergebnis des Verhörs wurde von den Bevollmächtigten schon gleich nach Beendigung von Cusas Ausführungen dem Thomas 10 Ebendorfer übertragen. Er fertigte zu diesem Zweck Auszüge aus den beiden Denk- schriften an; und zwar legte er dabei das Hauptgewicht auf die für und wider die Recht- mäßtigkeit der Suspension und Absetzung Eugens und der Wahl des Herzogs von Savoyen vorgebrachten Gründe, enthielt sich dabei aber jeder persönlichen Bemerkung, schloß sich vielmehr eng an seine Vorlagen an, so eng, daß er sie meist auch in der Form, natür- 15 lich mit den erforderlichen Kürzungen, wiederholte und selbst die beschimpfenden Auße- rungen Cusas über das Konzil und Papst Felix ungemildert ließ. Die Auszüge sind so, wie Ebendorfer selbst sie niedergeschrieben hat, im Wiener Cod. 4701 überliefert, und zwar jener aus Tudeschis Denkschrift auf fol. 378a-397a 3 und jener aus Cusas auf fol. 397b-407a. Der erste ist, wie schon gesagt, vom 7. Juli, der zweite vom 29. Juni da- 20 tiert. Ihr Abdruck konnte unterbleiben, da sie keinerlei kritische Bemerkungen enthalten und auch sonst dem Inhalt der Denkschriften nichts hinzufügen. Nach Rückkehr des Königs und der Kurfürsten am 7. Juli fand zunächst am 8. oder 9." der Empfang einer Englischen Gesandtschaft statt. Sie bestand aus Bischof Johannes von St. Asaph, Dechant Adam Moleyns von Salisbury und Abt Reginald von St. Peter in Gloucester; ihr Wortführer war anscheinend Adam Moleyns. Seine Ansprache an den König ist nicht im Wortlaut überliefert. Uber ihren Inhalt läßst sich aber auf Grund der Antwort, die Thomas Ebendorfer im Namen des Königs erteilte (nr. 214), doch so viel sagen, daß Moleyns nach der üblichen Lobpreisung der Be- mühungen des Königs um die Herstellung des Friedens in der Kirche sich in heftigen so Beschuldigungen gegen das Baseler Konzil, das Schisma verursacht zu haben, erging, den König zu dessen Beseitigung aufforderte und die Aufhebung der Neutralität und die An- erkennung Eugens IV., diese nötigenfalls unter Ausübung eines energischen Druckes auf die Baseler Versammlung, verlangte. Ebendorfers Antwort (nr. 214) ist leider nur in Bruchstücken erhalten. Ihr s5 Inhalt, insbesondere wohl seine lebhafte Verteidigung der Neutralität und der vom König gewahrten Indifferenz (art. 4), veranlaßte die Gesandten zur Bitte um eine neue Audiens. Sie wurde ihnen aus nicht näher angegebenen Gründen abgeschlagen. Darauf überreichten bis 394b und 395a-397a (zwischen fol. 394 und fol. 395 befindet sich ein unfoliiertes und un- beschriebenes Blatt). Die Vorgeschichte des Kon- flikts ist sowohl hier wie in den Auszügen aus Cusas Denkschrift fortgelassen. In den letzteren sind der dritte und vierte Hauptteil besonders stark berücksichtigt; der fünfte ist fast wörtlich abgeschrieben. 4 Daß nur einer dieser beiden Tage in Betracht kommen kann, ergibt sich ohne weiteres daraus, daß die von den Gesandten nach der Audienz über- reichte Denkschrift vom 10. Juli datiert ist. 1 Cusa gibt sich zwar den Anschein, als kenne er die Erwiderung nur vom Hörensagen, aber seine 40 Duplik lehnt sich so eng an sie an, folgt ihr so genau Punkt für Punkt, daß kein Zweifel an ihrer direkten Benutzung obwalten kann. 2 Vgl. S. 231 und 235. „ Die Auszüge aus Tudeschis Denkschrift sind 45 infolge falschen Bindens der Handschrift etwas durcheinander geraten. Die aus Hauptteil IIa stehen auf fol. 378 a-382b, 387 a-388b und 383 ab, die aus Hauptteil IIb auf fol. 383b-386b und 389 a-393 a, die aus Hauptteil IIc auf fol. 393b 25 32*
Einleitung. 249 auf Cusas im Lauf des Verhörs erfolgten Angriff auf die Rechtmäßigkeit der Tagung des Konzils und die Gültigkeit der Absetzung Eugens und der Wahl des Herzogs von Savoyen (nr. 211). Sie veranlaßte Cusa zu der in nr. 213 mitgeteilten Duplik 1, die den Reichsständen wahrscheinlich am 3. oder 4. Juli zuging. Die Verhandlungen endeten also kurz vor der Rückkehr des Königs und der Kur- fürsten und etwa zu derselben Zeit, zu der auch die der Reichsstände über innere An- gelegenheiten zum vorläufigen Abschluß gediehen?. Die Berichterstattung über Verlauf und Ergebnis des Verhörs wurde von den Bevollmächtigten schon gleich nach Beendigung von Cusas Ausführungen dem Thomas 10 Ebendorfer übertragen. Er fertigte zu diesem Zweck Auszüge aus den beiden Denk- schriften an; und zwar legte er dabei das Hauptgewicht auf die für und wider die Recht- mäßtigkeit der Suspension und Absetzung Eugens und der Wahl des Herzogs von Savoyen vorgebrachten Gründe, enthielt sich dabei aber jeder persönlichen Bemerkung, schloß sich vielmehr eng an seine Vorlagen an, so eng, daß er sie meist auch in der Form, natür- 15 lich mit den erforderlichen Kürzungen, wiederholte und selbst die beschimpfenden Auße- rungen Cusas über das Konzil und Papst Felix ungemildert ließ. Die Auszüge sind so, wie Ebendorfer selbst sie niedergeschrieben hat, im Wiener Cod. 4701 überliefert, und zwar jener aus Tudeschis Denkschrift auf fol. 378a-397a 3 und jener aus Cusas auf fol. 397b-407a. Der erste ist, wie schon gesagt, vom 7. Juli, der zweite vom 29. Juni da- 20 tiert. Ihr Abdruck konnte unterbleiben, da sie keinerlei kritische Bemerkungen enthalten und auch sonst dem Inhalt der Denkschriften nichts hinzufügen. Nach Rückkehr des Königs und der Kurfürsten am 7. Juli fand zunächst am 8. oder 9." der Empfang einer Englischen Gesandtschaft statt. Sie bestand aus Bischof Johannes von St. Asaph, Dechant Adam Moleyns von Salisbury und Abt Reginald von St. Peter in Gloucester; ihr Wortführer war anscheinend Adam Moleyns. Seine Ansprache an den König ist nicht im Wortlaut überliefert. Uber ihren Inhalt läßst sich aber auf Grund der Antwort, die Thomas Ebendorfer im Namen des Königs erteilte (nr. 214), doch so viel sagen, daß Moleyns nach der üblichen Lobpreisung der Be- mühungen des Königs um die Herstellung des Friedens in der Kirche sich in heftigen so Beschuldigungen gegen das Baseler Konzil, das Schisma verursacht zu haben, erging, den König zu dessen Beseitigung aufforderte und die Aufhebung der Neutralität und die An- erkennung Eugens IV., diese nötigenfalls unter Ausübung eines energischen Druckes auf die Baseler Versammlung, verlangte. Ebendorfers Antwort (nr. 214) ist leider nur in Bruchstücken erhalten. Ihr s5 Inhalt, insbesondere wohl seine lebhafte Verteidigung der Neutralität und der vom König gewahrten Indifferenz (art. 4), veranlaßte die Gesandten zur Bitte um eine neue Audiens. Sie wurde ihnen aus nicht näher angegebenen Gründen abgeschlagen. Darauf überreichten bis 394b und 395a-397a (zwischen fol. 394 und fol. 395 befindet sich ein unfoliiertes und un- beschriebenes Blatt). Die Vorgeschichte des Kon- flikts ist sowohl hier wie in den Auszügen aus Cusas Denkschrift fortgelassen. In den letzteren sind der dritte und vierte Hauptteil besonders stark berücksichtigt; der fünfte ist fast wörtlich abgeschrieben. 4 Daß nur einer dieser beiden Tage in Betracht kommen kann, ergibt sich ohne weiteres daraus, daß die von den Gesandten nach der Audienz über- reichte Denkschrift vom 10. Juli datiert ist. 1 Cusa gibt sich zwar den Anschein, als kenne er die Erwiderung nur vom Hörensagen, aber seine 40 Duplik lehnt sich so eng an sie an, folgt ihr so genau Punkt für Punkt, daß kein Zweifel an ihrer direkten Benutzung obwalten kann. 2 Vgl. S. 231 und 235. „ Die Auszüge aus Tudeschis Denkschrift sind 45 infolge falschen Bindens der Handschrift etwas durcheinander geraten. Die aus Hauptteil IIa stehen auf fol. 378 a-382b, 387 a-388b und 383 ab, die aus Hauptteil IIb auf fol. 383b-386b und 389 a-393 a, die aus Hauptteil IIc auf fol. 393b 25 32*
Strana 250
250 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. sie am 10. Juli die in unserer nr. 215 abgedruckte Denkschrift, soweit sich urteilen läßt im wesentlichen eine Wiederholung und Erweiterung ihrer mündlichen Ausführungen. Sie versuchen darin zunächst die Baseler Theorie von der Unfehlbarkeit der Konzilien und von der Repräsentation der allgemeinen Kirche in den letzteren zu entkräften, be- sprechen dann das Für und Wider der Neutralität und erörtern zuletzt — und das ist 5 der wichtigste Teil der Denkschrift — die Frage der Berufung eines dritten Konzils. Das Gesagte zusammenfassend fordern sie schleunige Aufhebung der Neutralität, Verzicht auf die Berufung eines dritten Konzils bis zur Reform des Geschäftsbereichs und der Zusammensetzung der Konzilien durch die Christlichen Könige und Fürsten, Unterwerfung des Baseler Konzils unter die Gewalt des Papstes und allgemeine Anerkennung Eugens IV. 10 Gleichzeitig mit der Denkschrift überreichten der Bischof von St. Asaph und der Abt von Gloucester im eigenen Namen und im Namen ihres Königs die schriftliche Erklärung (nr. 216), daß sie gewillt seien, Eugen IV. Gehorsam und Treue zu be- wahren und alle gegen ihn gerichteten widerrechtlichen und die ihm gebührende Achtung verletzenden Handlungen zu bekämpfen. Wie es scheint, verließen die Gesandten gleich darauf den Reichstag und reisten, ihren Instruktionen folgend, nach Florenz1 weiter. Wenigstens ist in den vorhandenen Akten nirgends eine Andeutung enthalten, aus der man auf ihre Beteiligung an den schon nach wenigen Tagen einsetzenden kirchenpolitischen Verhandlungen des Königs und der Reichs- stände schließten könnte. 15 20 An demselben Tage, an dem die oben erwähnte Denkschrift überreicht wurde, fand auch eine Audiens der Gesandten des Baseler Konzils beim König im Franzis- kanerkloster statt. Der Wortführer, Tudeschi, beglückwünschte den König zur Krönung und zur glücklichen Rückkehr und erbat für sich und seine Mitgesandten die Erlaubnis, bei der Berichterstattung der königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten über Verlauf 25 und Ergebnis der oben geschilderten Vorverhandlungen zugegen sein zu dürfen (nr. 231 art. 12). Der König dankte ihm durch Bischof Peter von Augsburg und ließ ihn wissen, daß er sich über die Art und Weise der Behandlung der Kirchenfrage erst noch mit den Fürsten verständigen müsse (nr. 231 art. 12a). Am nächsten Tage (11. Juli) wurden dann wohl in gleicher Weise auch die päp st-30 lichen Gesandten empfangen. Doch ist darüber nichts weiter bekannt. Nun folgten, vermutlich am 12. und 13. Juli, jedenfalls vor dem 15., die den Konzils- gesandten angekündigten Besprechungen des Königs und der Kurfürsten. Uber Einzelheiten scheint nichts in die Öffentlichkeit gedrungen zu sein. Denn weder Segovia noch die städtischen Gesandten wissen etwas davon zu berichten. Doch deutet manches su darauf hin, daß es bei dieser Gelegenheit zu einer Auseinandersetzung zwischen König und Kurfürsten über Mittel und Wege zur Lösung der Kirchenfrage kam, in deren Ver- lauf jener wiederum für die Berufung eines neuen allgemeinen Konzils eintrat, während diese (ohne Köln) im Verfolg ihres Frankfurter Abkommens2 sich für Aufhebung der Neu- tralität unter den in den „Avisamenta Moguntina“ festgelegten Bedingungen aussprachen. 40 Nach der Haltung zu schließen, die die Kurfürsten später während der kirchen- politischen Verhandlungen der Reichsstände eingenommen haben, führten die Besprechungen zu keinem Ergebnis, abgesehen von der Vereinbarung jener schon erwähnten3 nottel über alle sachen, darumb dann der kunig die herren und statt zu im beschriben hatte, die aber wohl mehr den inneren Angelegenheiten des Reichs als der Kirchenfrage galt. Die Be- 45 sprechungen wurden auch, scheint es, zunächst nicht fortgesetzt. Aber es kam in den 1 2 Vgl. S. 225 Z. 32. Vgl. S. 50. s Vgl. S. 239 Z. 3f.
250 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. sie am 10. Juli die in unserer nr. 215 abgedruckte Denkschrift, soweit sich urteilen läßt im wesentlichen eine Wiederholung und Erweiterung ihrer mündlichen Ausführungen. Sie versuchen darin zunächst die Baseler Theorie von der Unfehlbarkeit der Konzilien und von der Repräsentation der allgemeinen Kirche in den letzteren zu entkräften, be- sprechen dann das Für und Wider der Neutralität und erörtern zuletzt — und das ist 5 der wichtigste Teil der Denkschrift — die Frage der Berufung eines dritten Konzils. Das Gesagte zusammenfassend fordern sie schleunige Aufhebung der Neutralität, Verzicht auf die Berufung eines dritten Konzils bis zur Reform des Geschäftsbereichs und der Zusammensetzung der Konzilien durch die Christlichen Könige und Fürsten, Unterwerfung des Baseler Konzils unter die Gewalt des Papstes und allgemeine Anerkennung Eugens IV. 10 Gleichzeitig mit der Denkschrift überreichten der Bischof von St. Asaph und der Abt von Gloucester im eigenen Namen und im Namen ihres Königs die schriftliche Erklärung (nr. 216), daß sie gewillt seien, Eugen IV. Gehorsam und Treue zu be- wahren und alle gegen ihn gerichteten widerrechtlichen und die ihm gebührende Achtung verletzenden Handlungen zu bekämpfen. Wie es scheint, verließen die Gesandten gleich darauf den Reichstag und reisten, ihren Instruktionen folgend, nach Florenz1 weiter. Wenigstens ist in den vorhandenen Akten nirgends eine Andeutung enthalten, aus der man auf ihre Beteiligung an den schon nach wenigen Tagen einsetzenden kirchenpolitischen Verhandlungen des Königs und der Reichs- stände schließten könnte. 15 20 An demselben Tage, an dem die oben erwähnte Denkschrift überreicht wurde, fand auch eine Audiens der Gesandten des Baseler Konzils beim König im Franzis- kanerkloster statt. Der Wortführer, Tudeschi, beglückwünschte den König zur Krönung und zur glücklichen Rückkehr und erbat für sich und seine Mitgesandten die Erlaubnis, bei der Berichterstattung der königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten über Verlauf 25 und Ergebnis der oben geschilderten Vorverhandlungen zugegen sein zu dürfen (nr. 231 art. 12). Der König dankte ihm durch Bischof Peter von Augsburg und ließ ihn wissen, daß er sich über die Art und Weise der Behandlung der Kirchenfrage erst noch mit den Fürsten verständigen müsse (nr. 231 art. 12a). Am nächsten Tage (11. Juli) wurden dann wohl in gleicher Weise auch die päp st-30 lichen Gesandten empfangen. Doch ist darüber nichts weiter bekannt. Nun folgten, vermutlich am 12. und 13. Juli, jedenfalls vor dem 15., die den Konzils- gesandten angekündigten Besprechungen des Königs und der Kurfürsten. Uber Einzelheiten scheint nichts in die Öffentlichkeit gedrungen zu sein. Denn weder Segovia noch die städtischen Gesandten wissen etwas davon zu berichten. Doch deutet manches su darauf hin, daß es bei dieser Gelegenheit zu einer Auseinandersetzung zwischen König und Kurfürsten über Mittel und Wege zur Lösung der Kirchenfrage kam, in deren Ver- lauf jener wiederum für die Berufung eines neuen allgemeinen Konzils eintrat, während diese (ohne Köln) im Verfolg ihres Frankfurter Abkommens2 sich für Aufhebung der Neu- tralität unter den in den „Avisamenta Moguntina“ festgelegten Bedingungen aussprachen. 40 Nach der Haltung zu schließen, die die Kurfürsten später während der kirchen- politischen Verhandlungen der Reichsstände eingenommen haben, führten die Besprechungen zu keinem Ergebnis, abgesehen von der Vereinbarung jener schon erwähnten3 nottel über alle sachen, darumb dann der kunig die herren und statt zu im beschriben hatte, die aber wohl mehr den inneren Angelegenheiten des Reichs als der Kirchenfrage galt. Die Be- 45 sprechungen wurden auch, scheint es, zunächst nicht fortgesetzt. Aber es kam in den 1 2 Vgl. S. 225 Z. 32. Vgl. S. 50. s Vgl. S. 239 Z. 3f.
Strana 251
Einleitung. 251 25 s0 85 nächsten acht Tagen zu mancherlei Versuchen, sowohl zwischen den entgegengesetzten Stand- punkten des Königs und der Kurfürsten zu vermitteln als auch der Durchführung der kurfürstlichen Pläne entgegenzuwirken. So erschien noch am 13. Juli die in unserer nr. 217 abgedruckte Denkschrift des Magdeburger Domherrn Heinrich Tocke. Sie diente offensichtlich Vermittlungszwecken, wurde aber nicht überall beifällig aufgenommen. Das zeigen schon die zum Teil recht boshaften und an Cusas bissigen Stil erinnernden Bemerkungen, die ihr in der einzigen vorhandenen Abschrift vom Schreiber, einem Partei- gänger des Baseler Konzils, beigefügt wurden. Einige der für die Lösung der Kirchenfrage gemachten Vorschläge wurden nachher von den Reichsständen befürwortet und schließlich 10 auch angenommen. Wie König und Kurfürsten, so geht auch Tocke grundsätzlich von der Wahrung der Autorität der Konzilien aus. Er warnt deshalb vor einer vorschnellen Anerkennung eines der beiden Päpste, insbesondere vor der von den Kurfürsten geplanten Anerkennung Eugens IV. Statt ihrer empfiehlt er den freiwilligen Verzicht der beiden Päpste und die Fortsetzung der Neutralität bis zum Zusammentritt eines neuen, mit der 15 Entscheidung der Kirchenfrage zu betrauenden Konzils. Noch entschiedener als er traten begreiflicherweise die Konzilsgesandten gegen Eugens Anerkennung auf. Kaum von den kurfürstlichen Absichten unterrichtet, setzten sie auch sofort alle Hebel in Bewegung, um deren Ausführung zu verhindern. Aber der Versuch persönlicher Einwirkung auf die Kurfürsten von Mainz, Trier und der Pfalz 20 schlug fehl; die erbetene Audienz wurde verweigert (vgl. nr. 231 art. 14). Dafür gelang es dem Kardinal von Arles, beim König einen Protest gegen die Verschacherung der Deut- schen Obödiens anzubringen. Die ihm erteilte Antwort wich zwar bindenden Erklärungen aus, enthielt aber immerhin die beruhigende Versicherung, daß die Lösung der Kirchen- frage nur in einwandfreier Form erfolgen werde (vgl. nr. 231 artt. 13a-13e). Aber auch der kurfürstliche Standpunkt fand seinen Verteidiger. Wir glauben wenigstens die in unserer nr. 217" abgedruckte Denkschrift hierher ziehen zu können. Ihr Verfasser schreibt seiner eigenen Angabe zufolge auf einem Reichstag, einer „dieta“; er kennt die im August und Oktober 1440 und zu Anfang des Jahres 14411 verfaßten Gut- achten der Universitäten Erfurt, Köln und Krakau und zitiert eine „informacio" der Baseler, die auf einem „im Vorjahre" gehaltenen Mainzer Reichstage überreicht und in der unter anderem die Verlegung eines Konzils „ex causa" unter der Voraussetzung ge- billigt worden war, daß das Konzil selbst den Grund prüfe und über seine Stichhaltig- keit entscheide. Dieses Zugeständnis war in der Tat in einer Denkschrift gemacht worden, die die Gesandten des Baseler Konzils während des Mainzer Kongresses hergestellt und Anfang April 1441 einigen Erzbischöfen mitgeteilt hatten (vgl. RTA. XV nr. 353 art. 15). Die Zugehörigkeit unserer Denkschrift zum Frankfurter Reichstage steht also außter jedem Zweifel, und da ihr Verfasser am Schluß auf die Gefahr einer Spaltung im Reich als Folge der Beibehaltung der Neutralität hinweist, so liegt es nahe, sie mit den Kämpfen für und wider die Anerkennung Eugens IV., wie sie in der zweiten Hälfte des Juli ge- 40 führt wurden, in Verbindung zu bringen. Dementsprechend haben wir ihr das Datum „Mitte Juli“ gegeben. Die Erwähnung der nur Erzbischöfen zugänglich gemachten Mainzer Denkschrift läßt im Verein mit der ziemlich ausgiebigen Verwertung kanonistischer Quellen bei der Begründung der vorgetragenen Ansichten in dem Verfasser einen Rechtsgelehrten aus der 45 Umgebung der Erzbischöfe von Mainz und Trier vermuten. Wir weisen auf den nach- mittelbar nach Mitte Juni 1441 heimkehrte, so kann man es mit ziemlicher Sicherheit in den Ja- nuar oder Februar 1441 setzen. Vgl. Conc. Bas. 7, 250 Z. 23 ff. und 391 Z. 3 ff., auch Valois 2, 259 Anm. 7. 5 1 Das Gutachten der Universität Krakau ist nur in einigen Handschriften ganz allgemein aus dem Jahre 1441 datiert. Aber da die Gesandt- schaft des Baseler Konzils, die es mitbrachte, am 50 21. September 1440 abgeordnet wurde und un-
Einleitung. 251 25 s0 85 nächsten acht Tagen zu mancherlei Versuchen, sowohl zwischen den entgegengesetzten Stand- punkten des Königs und der Kurfürsten zu vermitteln als auch der Durchführung der kurfürstlichen Pläne entgegenzuwirken. So erschien noch am 13. Juli die in unserer nr. 217 abgedruckte Denkschrift des Magdeburger Domherrn Heinrich Tocke. Sie diente offensichtlich Vermittlungszwecken, wurde aber nicht überall beifällig aufgenommen. Das zeigen schon die zum Teil recht boshaften und an Cusas bissigen Stil erinnernden Bemerkungen, die ihr in der einzigen vorhandenen Abschrift vom Schreiber, einem Partei- gänger des Baseler Konzils, beigefügt wurden. Einige der für die Lösung der Kirchenfrage gemachten Vorschläge wurden nachher von den Reichsständen befürwortet und schließlich 10 auch angenommen. Wie König und Kurfürsten, so geht auch Tocke grundsätzlich von der Wahrung der Autorität der Konzilien aus. Er warnt deshalb vor einer vorschnellen Anerkennung eines der beiden Päpste, insbesondere vor der von den Kurfürsten geplanten Anerkennung Eugens IV. Statt ihrer empfiehlt er den freiwilligen Verzicht der beiden Päpste und die Fortsetzung der Neutralität bis zum Zusammentritt eines neuen, mit der 15 Entscheidung der Kirchenfrage zu betrauenden Konzils. Noch entschiedener als er traten begreiflicherweise die Konzilsgesandten gegen Eugens Anerkennung auf. Kaum von den kurfürstlichen Absichten unterrichtet, setzten sie auch sofort alle Hebel in Bewegung, um deren Ausführung zu verhindern. Aber der Versuch persönlicher Einwirkung auf die Kurfürsten von Mainz, Trier und der Pfalz 20 schlug fehl; die erbetene Audienz wurde verweigert (vgl. nr. 231 art. 14). Dafür gelang es dem Kardinal von Arles, beim König einen Protest gegen die Verschacherung der Deut- schen Obödiens anzubringen. Die ihm erteilte Antwort wich zwar bindenden Erklärungen aus, enthielt aber immerhin die beruhigende Versicherung, daß die Lösung der Kirchen- frage nur in einwandfreier Form erfolgen werde (vgl. nr. 231 artt. 13a-13e). Aber auch der kurfürstliche Standpunkt fand seinen Verteidiger. Wir glauben wenigstens die in unserer nr. 217" abgedruckte Denkschrift hierher ziehen zu können. Ihr Verfasser schreibt seiner eigenen Angabe zufolge auf einem Reichstag, einer „dieta“; er kennt die im August und Oktober 1440 und zu Anfang des Jahres 14411 verfaßten Gut- achten der Universitäten Erfurt, Köln und Krakau und zitiert eine „informacio" der Baseler, die auf einem „im Vorjahre" gehaltenen Mainzer Reichstage überreicht und in der unter anderem die Verlegung eines Konzils „ex causa" unter der Voraussetzung ge- billigt worden war, daß das Konzil selbst den Grund prüfe und über seine Stichhaltig- keit entscheide. Dieses Zugeständnis war in der Tat in einer Denkschrift gemacht worden, die die Gesandten des Baseler Konzils während des Mainzer Kongresses hergestellt und Anfang April 1441 einigen Erzbischöfen mitgeteilt hatten (vgl. RTA. XV nr. 353 art. 15). Die Zugehörigkeit unserer Denkschrift zum Frankfurter Reichstage steht also außter jedem Zweifel, und da ihr Verfasser am Schluß auf die Gefahr einer Spaltung im Reich als Folge der Beibehaltung der Neutralität hinweist, so liegt es nahe, sie mit den Kämpfen für und wider die Anerkennung Eugens IV., wie sie in der zweiten Hälfte des Juli ge- 40 führt wurden, in Verbindung zu bringen. Dementsprechend haben wir ihr das Datum „Mitte Juli“ gegeben. Die Erwähnung der nur Erzbischöfen zugänglich gemachten Mainzer Denkschrift läßt im Verein mit der ziemlich ausgiebigen Verwertung kanonistischer Quellen bei der Begründung der vorgetragenen Ansichten in dem Verfasser einen Rechtsgelehrten aus der 45 Umgebung der Erzbischöfe von Mainz und Trier vermuten. Wir weisen auf den nach- mittelbar nach Mitte Juni 1441 heimkehrte, so kann man es mit ziemlicher Sicherheit in den Ja- nuar oder Februar 1441 setzen. Vgl. Conc. Bas. 7, 250 Z. 23 ff. und 391 Z. 3 ff., auch Valois 2, 259 Anm. 7. 5 1 Das Gutachten der Universität Krakau ist nur in einigen Handschriften ganz allgemein aus dem Jahre 1441 datiert. Aber da die Gesandt- schaft des Baseler Konzils, die es mitbrachte, am 50 21. September 1440 abgeordnet wurde und un-
Strana 252
252 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. weislich in Frankfurt anwesenden 1 Dompropst von Sankt Marien ad gradus in Mainz Johannes von Lysura hin, bei dem man ohne weiteres Kenntnis sowohl jener Denkschrift wie des kanonischen Rechts — er war Doctor decretorum — voraussetzen kann. Doch mehr als wahrscheinlich ist seine Autorschaft einstweilen nicht. Als Gründe für die Notwendigkeit der Aufhebung der Neutralität führt der Ver- 5 fasser zunächst an, daß die ihr zugrunde liegende Absicht, Verhinderung des Schismas, unerreicht geblieben sei, daß ferner ihr Text Entscheidung für oder gegen den Papst bzw. das Konzil nach Ablauf von sechs Monaten verlange und daß sie endlich überhaupt im Hinblick auf die Proteste Kaiser Sigmunds und der zur Neutralität sich bekennenden Fürsten und Prälaten gegen die Absetzung des Papstes und die Herbeiführung eines 10 Schismas jetst nicht mehr am Platze sei. Ferner macht er geltend, daß die Neutralität das Seelenheil der Gläubigen gefährde, da sie durch Duldung zweier geistlichen Fora und zweier Päpste die Grundlage des Glaubens, nämlich die Einheit der katholischen Kirche und ihres Hauptes, erschüttere und zum Ungehorsam gegen den apostolischen Stuhl, also zu einer Todsünde verleite; zudem werde sie von der Mehrheit der Gläubigen, 15 auch vom Baseler Konzil und von den Universitäten Erfurt, Köln und Krakau, ver- worfen. Endlich weist er darauf hin, daß sie einen unerfreulichen Wettbewerb des Papstes und des Konzils um die Obödienz des Deutschen Klerus und der Deutschen Provinzen, Territorien, Diözesen und Kirchen mit Hilfe der Gewährung von Prärogativen, Indul- genzen und anderen Vorteilen zur Folge habe und dadurch den Keim zur Zwietracht lege, 20 auch zum Ungehorsam gegen den König anreize. Er spricht sich deshalb entschieden gegen ihre Beibehaltung aus und rät zum Anschluß der Deutschen Nation an die auf Papst Eugens Seite stehende Mehrheit der Könige, Fürsten und anderen Nationen, da nur so der Friede in der Kirche wiederhergestellt und die dem Reich drohende Spaltung vermieden werden könne. Zu derselben Zeit, zu der diese Denkschrift erschien, also etwa in der Woche vom 15. zum 21. Juli, fanden wahrscheinlich auch Verhandlungen der päpstlichen Ge- sandten mit den Kurfürsten von Mains, Trier, Sachsen und der Pfalz statt, wie sie Papst Eugen in seiner Antwort auf Gregor Heimburgs Propositionen in Aussicht ge- stellt hatte 2. Nachrichten darüber sind leider nicht vorhanden. Natürlich ließ es auch der König nicht an Bemühungen fehlen, die Kurfürsten umzustimmen und für die Durchführung seiner eigenen Pläne zu gewinnen. Vor allem lag ihm daran, der Begründung ihres Vorhabens die Hauptstütze zu nehmen, den Hinweis auf die durch die lange Dauer der Neutralität verursachten Mißstände. Dieser Absicht sollte offenbar der in unserer nr. 218 abgedruckte Erlaßs vom 19. Juli gegen die Aus-85 nutaung des Schismas zu Eingriffen in die kirchlichen Pfründen dienen. Er ist von Bachmann fälschlich als Folge kurfürstlicher Nachgiebigkeit gegen königliche Wünsche aufgefaßt worden. In Wirklichkeit war er eine Nachbildung des zum gleichen Zweck für Frankreich und die Dauphiné am 2. September 1440 in Bourges durch den König von Frankreich veröffentlichten Erlasses 3. Man kannte ihn bisher nur aus dem 40 Abdruck bei Chmel und aus den kurzen Andeutungen bei Patricius. Der Neudruck in der Ausgabe von Segovias Chronik blieb, obwohl seit Jahren vorhanden, unbenutzt. In- folgedessen sind der Forschung auch die beträchtlichen Unterschiede zwischen den ver- schiedenen Fassungen entgangen. Aus unserem, auf allen erreichbaren Abschriften auf- gebauten Druck wird jetzt ersichtlich, daß der Erlaß in dreifacher Form ausgegeben 45 wurde. In der einen, ins Reichsregistraturbuch eingetragenen und deshalb von uns dem 25 30 1 In der Präsenzliste (nr. 203) wird das ganze Mainzer Domkapitel als anwesend angeführt. Vgl. auch nr. 231 art. 4a. 2 Vgl. S. 212 Z. 21ff. s Vgl. Ordonnances des rois de France de la troisième race vol. 13 (Paris 1782) pag. 319-321, auch Segovia lib. 18 cap. 17 (Mon. conc. 3, 1017). 50
252 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. weislich in Frankfurt anwesenden 1 Dompropst von Sankt Marien ad gradus in Mainz Johannes von Lysura hin, bei dem man ohne weiteres Kenntnis sowohl jener Denkschrift wie des kanonischen Rechts — er war Doctor decretorum — voraussetzen kann. Doch mehr als wahrscheinlich ist seine Autorschaft einstweilen nicht. Als Gründe für die Notwendigkeit der Aufhebung der Neutralität führt der Ver- 5 fasser zunächst an, daß die ihr zugrunde liegende Absicht, Verhinderung des Schismas, unerreicht geblieben sei, daß ferner ihr Text Entscheidung für oder gegen den Papst bzw. das Konzil nach Ablauf von sechs Monaten verlange und daß sie endlich überhaupt im Hinblick auf die Proteste Kaiser Sigmunds und der zur Neutralität sich bekennenden Fürsten und Prälaten gegen die Absetzung des Papstes und die Herbeiführung eines 10 Schismas jetst nicht mehr am Platze sei. Ferner macht er geltend, daß die Neutralität das Seelenheil der Gläubigen gefährde, da sie durch Duldung zweier geistlichen Fora und zweier Päpste die Grundlage des Glaubens, nämlich die Einheit der katholischen Kirche und ihres Hauptes, erschüttere und zum Ungehorsam gegen den apostolischen Stuhl, also zu einer Todsünde verleite; zudem werde sie von der Mehrheit der Gläubigen, 15 auch vom Baseler Konzil und von den Universitäten Erfurt, Köln und Krakau, ver- worfen. Endlich weist er darauf hin, daß sie einen unerfreulichen Wettbewerb des Papstes und des Konzils um die Obödienz des Deutschen Klerus und der Deutschen Provinzen, Territorien, Diözesen und Kirchen mit Hilfe der Gewährung von Prärogativen, Indul- genzen und anderen Vorteilen zur Folge habe und dadurch den Keim zur Zwietracht lege, 20 auch zum Ungehorsam gegen den König anreize. Er spricht sich deshalb entschieden gegen ihre Beibehaltung aus und rät zum Anschluß der Deutschen Nation an die auf Papst Eugens Seite stehende Mehrheit der Könige, Fürsten und anderen Nationen, da nur so der Friede in der Kirche wiederhergestellt und die dem Reich drohende Spaltung vermieden werden könne. Zu derselben Zeit, zu der diese Denkschrift erschien, also etwa in der Woche vom 15. zum 21. Juli, fanden wahrscheinlich auch Verhandlungen der päpstlichen Ge- sandten mit den Kurfürsten von Mains, Trier, Sachsen und der Pfalz statt, wie sie Papst Eugen in seiner Antwort auf Gregor Heimburgs Propositionen in Aussicht ge- stellt hatte 2. Nachrichten darüber sind leider nicht vorhanden. Natürlich ließ es auch der König nicht an Bemühungen fehlen, die Kurfürsten umzustimmen und für die Durchführung seiner eigenen Pläne zu gewinnen. Vor allem lag ihm daran, der Begründung ihres Vorhabens die Hauptstütze zu nehmen, den Hinweis auf die durch die lange Dauer der Neutralität verursachten Mißstände. Dieser Absicht sollte offenbar der in unserer nr. 218 abgedruckte Erlaßs vom 19. Juli gegen die Aus-85 nutaung des Schismas zu Eingriffen in die kirchlichen Pfründen dienen. Er ist von Bachmann fälschlich als Folge kurfürstlicher Nachgiebigkeit gegen königliche Wünsche aufgefaßt worden. In Wirklichkeit war er eine Nachbildung des zum gleichen Zweck für Frankreich und die Dauphiné am 2. September 1440 in Bourges durch den König von Frankreich veröffentlichten Erlasses 3. Man kannte ihn bisher nur aus dem 40 Abdruck bei Chmel und aus den kurzen Andeutungen bei Patricius. Der Neudruck in der Ausgabe von Segovias Chronik blieb, obwohl seit Jahren vorhanden, unbenutzt. In- folgedessen sind der Forschung auch die beträchtlichen Unterschiede zwischen den ver- schiedenen Fassungen entgangen. Aus unserem, auf allen erreichbaren Abschriften auf- gebauten Druck wird jetzt ersichtlich, daß der Erlaß in dreifacher Form ausgegeben 45 wurde. In der einen, ins Reichsregistraturbuch eingetragenen und deshalb von uns dem 25 30 1 In der Präsenzliste (nr. 203) wird das ganze Mainzer Domkapitel als anwesend angeführt. Vgl. auch nr. 231 art. 4a. 2 Vgl. S. 212 Z. 21ff. s Vgl. Ordonnances des rois de France de la troisième race vol. 13 (Paris 1782) pag. 319-321, auch Segovia lib. 18 cap. 17 (Mon. conc. 3, 1017). 50
Strana 253
Einleitung. 253 Druck zugrunde gelegten Form, unserer Vorlage A, war er für alle Könige, alle geist- lichen und weltlichen Reichsfürsten und alle weltlichen Reichsuntertanen bestimmt, in der anderen, der Vorlage B, vornehmlich für die Geistlichkeit insgesamt, nebenbei auch für die weltlichen und geistlichen Reichsuntertanen. Er sollte also in beiden Formen sowohl 5 im In- wie im Auslande verbreitet werden. Die dritte, nur in Segovias Chronik und einer Wiener Handschrift (unseren Vorlagen WRCV) überlieferte Form wandte sich zwar auch, wie die der Vorlage B, an die Geistlichkeit und an weltliche und geistliche Reichsuntertanen, sollte aber laut abweichender Fassung des ersten Artikels vorzugsweise in den an Frankreich angrenzenden Reichsteilen bekannt gegeben werden. Sie unterscheidet 10 sich überdies von den beiden anderen auch durch schärfere Fassung des zweiten und dritten Artikels. Während nämlich nach den ersten beiden Fassungen Ubertretungen nur mit Entziehung der Privilegien geahndet wurden, sollten sie laut der dritten Fassung auch Konfiszierung der weltlichen Lehen, eine Buße von 1000 Mark Gold, Achtserklä- rung und Güterbeschlagnahme nach sich ziehen. Und während den Vollzugsorganen dort 15 vorgeschrieben wurde, nach Anhörung der Klage den Beklagten zunächst nur unter An- drohung von Geldstrafe und Bann zur Einstellung der Ubergriffe und zum Schadenersatz innerhalb bestimmter Frist aufzufordern und erst im Weigerungsfall zu seiner Verhaftung und zur Beschlagnahme seiner beweglichen und unbeweglichen Güter zu schreiten, wurden diese Organe hier zur unmittelbaren Festsetzung und Vollstreckung der verwirkten Strafen 20 und Zensuren angehalten, zugleich aber bei Saumseligkeit im Vollzug auch selbst mit gewissen Strafen belegt 1. Auf die einzelnen Vorschriften näher einzugehen, ist hier nicht der Ort. Nur darauf sei noch hingewiesen, daß ihre Ausführung nicht immer die den Absichten des Königs entsprechende, vielmehr des öfteren eine mißbräuchliche gewesen zu sein scheint. Wenigstens 25 läßt das der Inhalt eines vom 3. November 1442 datierten königlichen Erlasses2 zugunsten Bischof Walrams von Utrecht vermuten. Vielleicht wird es lohnen, der Art und Weise der Durchführung und den Wirkungen der Vorschriften in den verschiedenen Reichsteilen einmal genauer nachzuspüren. So begannen denn die Verhandlungen des Königs mit den Reichsständen so am 20. Juli unter nicht allzu günstigen Aussichten. Zunächst wollte es dem König und seinen Ratgebern trotz jenes Erlasses vom 19. nicht gelingen, die Kurfürsten zu einer mehr entgegenkommenden Haltung zu bewegen. Auch unter den Fürsten und Herren selbst machten sich Meinungsverschiedenheiten bemerkbar. Sie zu überbrücken wurde am 20. und 21. versucht, aber ohne Erfolg4. Am 23. kam es s5 dann in öffentlicher Sitzung zum offenen Ausbruch des Konflikts. Thomas Ebendorfer berichtete vor Fürsten, Herren und Prälaten und den in unserer nr. 219 ge- nannten städtischen Gesandten5 über Verlauf und Ergebnis des Verhörs der beiden Par- teien durch die königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten. Kaum hatte er geendet, da schnitten die Kurfürsten von Mainz, Trier, Sachsen und der Pfalz und der Branden- 40 burgische Vertreter weitere Erörterungen mit der Frage an den König ab, ob er die Kirchen- frage nach ihren Wünschen lösen oder sich künftig auf den Standpunkt ihres Kölner Kollegen stellen wolle (vgl. nr. 231 art. 16). Er wich zunächst aus. Am folgenden Tage 1 Die in den anderen Exemplaren vorgeschene Aufforderung an den Beklagten zur Einstellung 45 seiner Ubergriffe und zum Schadenersatz fällt also fort. Infolgedessen ist natürlich auch die dort im fünften Artikel zugelassene Mitteilung der Auf- forderung vermittels eines öffentlich anzuschlagen- den Edikts beseitigt. 2 3 5 Vgl. Chmel nr. 1215. Vgl. nr. 248 art. 3. Vgl. ebenda. Vgl. nr. 250 art. 2.
Einleitung. 253 Druck zugrunde gelegten Form, unserer Vorlage A, war er für alle Könige, alle geist- lichen und weltlichen Reichsfürsten und alle weltlichen Reichsuntertanen bestimmt, in der anderen, der Vorlage B, vornehmlich für die Geistlichkeit insgesamt, nebenbei auch für die weltlichen und geistlichen Reichsuntertanen. Er sollte also in beiden Formen sowohl 5 im In- wie im Auslande verbreitet werden. Die dritte, nur in Segovias Chronik und einer Wiener Handschrift (unseren Vorlagen WRCV) überlieferte Form wandte sich zwar auch, wie die der Vorlage B, an die Geistlichkeit und an weltliche und geistliche Reichsuntertanen, sollte aber laut abweichender Fassung des ersten Artikels vorzugsweise in den an Frankreich angrenzenden Reichsteilen bekannt gegeben werden. Sie unterscheidet 10 sich überdies von den beiden anderen auch durch schärfere Fassung des zweiten und dritten Artikels. Während nämlich nach den ersten beiden Fassungen Ubertretungen nur mit Entziehung der Privilegien geahndet wurden, sollten sie laut der dritten Fassung auch Konfiszierung der weltlichen Lehen, eine Buße von 1000 Mark Gold, Achtserklä- rung und Güterbeschlagnahme nach sich ziehen. Und während den Vollzugsorganen dort 15 vorgeschrieben wurde, nach Anhörung der Klage den Beklagten zunächst nur unter An- drohung von Geldstrafe und Bann zur Einstellung der Ubergriffe und zum Schadenersatz innerhalb bestimmter Frist aufzufordern und erst im Weigerungsfall zu seiner Verhaftung und zur Beschlagnahme seiner beweglichen und unbeweglichen Güter zu schreiten, wurden diese Organe hier zur unmittelbaren Festsetzung und Vollstreckung der verwirkten Strafen 20 und Zensuren angehalten, zugleich aber bei Saumseligkeit im Vollzug auch selbst mit gewissen Strafen belegt 1. Auf die einzelnen Vorschriften näher einzugehen, ist hier nicht der Ort. Nur darauf sei noch hingewiesen, daß ihre Ausführung nicht immer die den Absichten des Königs entsprechende, vielmehr des öfteren eine mißbräuchliche gewesen zu sein scheint. Wenigstens 25 läßt das der Inhalt eines vom 3. November 1442 datierten königlichen Erlasses2 zugunsten Bischof Walrams von Utrecht vermuten. Vielleicht wird es lohnen, der Art und Weise der Durchführung und den Wirkungen der Vorschriften in den verschiedenen Reichsteilen einmal genauer nachzuspüren. So begannen denn die Verhandlungen des Königs mit den Reichsständen so am 20. Juli unter nicht allzu günstigen Aussichten. Zunächst wollte es dem König und seinen Ratgebern trotz jenes Erlasses vom 19. nicht gelingen, die Kurfürsten zu einer mehr entgegenkommenden Haltung zu bewegen. Auch unter den Fürsten und Herren selbst machten sich Meinungsverschiedenheiten bemerkbar. Sie zu überbrücken wurde am 20. und 21. versucht, aber ohne Erfolg4. Am 23. kam es s5 dann in öffentlicher Sitzung zum offenen Ausbruch des Konflikts. Thomas Ebendorfer berichtete vor Fürsten, Herren und Prälaten und den in unserer nr. 219 ge- nannten städtischen Gesandten5 über Verlauf und Ergebnis des Verhörs der beiden Par- teien durch die königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten. Kaum hatte er geendet, da schnitten die Kurfürsten von Mainz, Trier, Sachsen und der Pfalz und der Branden- 40 burgische Vertreter weitere Erörterungen mit der Frage an den König ab, ob er die Kirchen- frage nach ihren Wünschen lösen oder sich künftig auf den Standpunkt ihres Kölner Kollegen stellen wolle (vgl. nr. 231 art. 16). Er wich zunächst aus. Am folgenden Tage 1 Die in den anderen Exemplaren vorgeschene Aufforderung an den Beklagten zur Einstellung 45 seiner Ubergriffe und zum Schadenersatz fällt also fort. Infolgedessen ist natürlich auch die dort im fünften Artikel zugelassene Mitteilung der Auf- forderung vermittels eines öffentlich anzuschlagen- den Edikts beseitigt. 2 3 5 Vgl. Chmel nr. 1215. Vgl. nr. 248 art. 3. Vgl. ebenda. Vgl. nr. 250 art. 2.
Strana 254
254 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. gab er ihnen dann aber auf den Rat des Kölners und einiger anderen nicht mit Namen Genannten, darunter vielleicht auch des seit dem Vorjahre1 sehr einflußreichen Mark- grafen von Hachberg, die nach Lage der Dinge sehr geschickt gewählte Antwort, daß er an und für sich nicht abgeneigt sei, nach ihren Vorschlägen zu handeln, daß er aber die Entscheidung darüber, ob diese Vorschläge zur Herbeiführung des Friedens in der Kirche s geeignet seien, dem Reichstag überlassen wolle. Er forderte die Bekanntgabe ihrer Be- dingungen für die Anerkennung Eugens IV., damit sie den anderen Reichsständen ab- schriftlich mitgeteilt und in einer besonderen, in Abwesenheit von König und Kurfürsten zu haltenden Sitzung durchberaten werden könnten (vgl. nr. 231 artt. 14 und 16). Sie mußtten sich notgedrungen fügen, wollten sie es nicht auf einen Konflikt auch 10 mit den Reichsständen2 ankommen lassen und diese auf die Seite des Königs drängen. Die Sondersitzung fand wahrscheinlich am 26. Juli statt. Sie endete mit der den Kurfürsten wohl recht unerwartet kommenden glatten Ablehnung jener Bedingungen (vgl. nr. 231 art. 16). Nunmehr forderten König und Kurfürsten die Reichsstände auf, mit eigenen Vor-15 schlägen hervorzutreten. Das führte zu mehrtägigen Beratungen, über deren Verlauf keine Nachrichten vorliegen. Unterdessen waren auch die Konzilsgesandten nicht müßtig gewesen, sondern hatten ihre Bemühungen, Eugens Anerkennung zu hintertreiben, eifrig fortgesetzt. Nach der Bekanntgabe der kurfürstlichen Bedingungen hatten sie, vermutlich am 25. Juli, eine 20 Audienz beim König, in der die Kardinäle Aleman, Tudeschi und Segovia gegen diese Bedingungen Einspruch erhoben und außerdem die Nachholung der von den Kur- fürsten vereitelten Besprechung des Ebendorferschen Berichts forderten, und zwar letztere, weil das Verhör der Parteien ja nicht dem von König und Kurfürsten gesuchten Modus für die Beseitigung der Kirchenspaltung, sondern dogmatischen Fragen gegolten habe. Die geäußerten Bedenken gegen Eugens Anerkennung im allgemeinen und die kur- fürstlichen Bedingungen im besonderen mochten dem König wohl wichtig genug erscheinen, um sie zur Kenntnis der Kurfürsten zu bringen. Er ließ darum den Gesandten durch Bischof Peter von Augsburg die Anberaumung einer neuen Audiens in Aussicht stellen, in der sie das ihm Vorgetragene in Gegenwart der Kurfürsten wiederholen könnten. Doch so kam es dazu nicht, wohl nicht infolge einer Weigerung der Kurfürsten, die Gesandten zu hören, sondern weil jener ablehnende Beschluß der Reichsstände die weitere Erörterung der Bedingungen überflüssig machte. Segovia, der das alles berichtet (vgl. nr. 231 artt. 15-151), läßt über die Art der ge- äußerten Bedenken leider nichts verlauten. Sie werden indessen kaum andere gewesen 85 sein als die, von denen eine ganz offensichtlich durch die Bekanntgabe der kur- fürstlichen Bedingungen hervorgerufene Denkschrift, unsere nr. 220, Kunde gibt. Ihr Verfasser wird, wenn nicht in den Reihen der Konzilsgesandten, so doch in den ihnen nahestehenden Kreisen zu suchen sein. Seinen Ausführungen zufolge würde Eugens ganze Persönlichkeit und sein bisheriges Verhalten keinerlei Gewähr für die ge-40 wissenhafte Erfüllung der Bedingungen bieten. Ihn anerkennen, hieße nichts anderes, als die Autorität der allgemeinen Konzilien vernichten. Darum und auch um die Wieder- holung der von ihm verübten, den Kirchenfrieden gefährdenden Handlungen durch künftige Päpste zu verhüten, dürfe die Absetzung nicht rückgängig gemacht werden. Pflicht des Königs sei es, sich auf die Seite des Baseler Konzils zu stellen und darüber zu wachen, 45 Eigenartigkeit dieser Verhandlungen den Ausdruck augenscheinlich bewußt in doppeltem Sinne, im weiteren, allgemein anerkannten, und (nicht eigent- lich korrekt) im engeren. IQ.] 1 Vgl. S. 148-149. 2 Unter „Reichsständen “ versteht Herre hier und häufig im folgenden die Vertreter der Reichsstände ohne die Kurfürsten. Er braucht angesichts der 25
254 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. gab er ihnen dann aber auf den Rat des Kölners und einiger anderen nicht mit Namen Genannten, darunter vielleicht auch des seit dem Vorjahre1 sehr einflußreichen Mark- grafen von Hachberg, die nach Lage der Dinge sehr geschickt gewählte Antwort, daß er an und für sich nicht abgeneigt sei, nach ihren Vorschlägen zu handeln, daß er aber die Entscheidung darüber, ob diese Vorschläge zur Herbeiführung des Friedens in der Kirche s geeignet seien, dem Reichstag überlassen wolle. Er forderte die Bekanntgabe ihrer Be- dingungen für die Anerkennung Eugens IV., damit sie den anderen Reichsständen ab- schriftlich mitgeteilt und in einer besonderen, in Abwesenheit von König und Kurfürsten zu haltenden Sitzung durchberaten werden könnten (vgl. nr. 231 artt. 14 und 16). Sie mußtten sich notgedrungen fügen, wollten sie es nicht auf einen Konflikt auch 10 mit den Reichsständen2 ankommen lassen und diese auf die Seite des Königs drängen. Die Sondersitzung fand wahrscheinlich am 26. Juli statt. Sie endete mit der den Kurfürsten wohl recht unerwartet kommenden glatten Ablehnung jener Bedingungen (vgl. nr. 231 art. 16). Nunmehr forderten König und Kurfürsten die Reichsstände auf, mit eigenen Vor-15 schlägen hervorzutreten. Das führte zu mehrtägigen Beratungen, über deren Verlauf keine Nachrichten vorliegen. Unterdessen waren auch die Konzilsgesandten nicht müßtig gewesen, sondern hatten ihre Bemühungen, Eugens Anerkennung zu hintertreiben, eifrig fortgesetzt. Nach der Bekanntgabe der kurfürstlichen Bedingungen hatten sie, vermutlich am 25. Juli, eine 20 Audienz beim König, in der die Kardinäle Aleman, Tudeschi und Segovia gegen diese Bedingungen Einspruch erhoben und außerdem die Nachholung der von den Kur- fürsten vereitelten Besprechung des Ebendorferschen Berichts forderten, und zwar letztere, weil das Verhör der Parteien ja nicht dem von König und Kurfürsten gesuchten Modus für die Beseitigung der Kirchenspaltung, sondern dogmatischen Fragen gegolten habe. Die geäußerten Bedenken gegen Eugens Anerkennung im allgemeinen und die kur- fürstlichen Bedingungen im besonderen mochten dem König wohl wichtig genug erscheinen, um sie zur Kenntnis der Kurfürsten zu bringen. Er ließ darum den Gesandten durch Bischof Peter von Augsburg die Anberaumung einer neuen Audiens in Aussicht stellen, in der sie das ihm Vorgetragene in Gegenwart der Kurfürsten wiederholen könnten. Doch so kam es dazu nicht, wohl nicht infolge einer Weigerung der Kurfürsten, die Gesandten zu hören, sondern weil jener ablehnende Beschluß der Reichsstände die weitere Erörterung der Bedingungen überflüssig machte. Segovia, der das alles berichtet (vgl. nr. 231 artt. 15-151), läßt über die Art der ge- äußerten Bedenken leider nichts verlauten. Sie werden indessen kaum andere gewesen 85 sein als die, von denen eine ganz offensichtlich durch die Bekanntgabe der kur- fürstlichen Bedingungen hervorgerufene Denkschrift, unsere nr. 220, Kunde gibt. Ihr Verfasser wird, wenn nicht in den Reihen der Konzilsgesandten, so doch in den ihnen nahestehenden Kreisen zu suchen sein. Seinen Ausführungen zufolge würde Eugens ganze Persönlichkeit und sein bisheriges Verhalten keinerlei Gewähr für die ge-40 wissenhafte Erfüllung der Bedingungen bieten. Ihn anerkennen, hieße nichts anderes, als die Autorität der allgemeinen Konzilien vernichten. Darum und auch um die Wieder- holung der von ihm verübten, den Kirchenfrieden gefährdenden Handlungen durch künftige Päpste zu verhüten, dürfe die Absetzung nicht rückgängig gemacht werden. Pflicht des Königs sei es, sich auf die Seite des Baseler Konzils zu stellen und darüber zu wachen, 45 Eigenartigkeit dieser Verhandlungen den Ausdruck augenscheinlich bewußt in doppeltem Sinne, im weiteren, allgemein anerkannten, und (nicht eigent- lich korrekt) im engeren. IQ.] 1 Vgl. S. 148-149. 2 Unter „Reichsständen “ versteht Herre hier und häufig im folgenden die Vertreter der Reichsstände ohne die Kurfürsten. Er braucht angesichts der 25
Strana 255
Einleitung. 255 daß die Autorität der allgemeinen Konzilien in dem Umfange gewahrt bleibe, der ihr in den Dekreten des Konstanzer Konzils gegeben worden sei. Vielleicht ist die Annahme berechtigt, daß wir hier ein amtliches Schriftstück der Konzilsgesandten vor uns haben, das mit oder ohne Zutun des Königs entweder nach jener Audienz oder nach der Sondersitzung der Reichsstände vom 26. Juli zwecks Mitteilung an diese aufgesetzt wurde und im wesentlichen den Inhalt dessen wiedergibt, was die drei Kardinäle, insbesondere Tudeschi, dem König vorgetragen hatten. Jedenfalls wird man als Zeitpunkt der Abfassung einen der vier Tage in Anspruch nehmen dürfen, in denen der Reichstag über die oben erwähnten, von König und Kurfürsten verlangten Vorschläge beriet. Jene Beratungen der Reichsstände führten am 30. Juli zur einstimmigen Annahme von sechs Artikeln (nr. 221). Eugens Anerkennung wurde darin rund- weg abgelehnt und die Entscheidung der Frage, ob er zu Recht oder zu Unrecht abgesetzt sei, gans nach den Absichten des Königs einem neuen Konzil übertragen, dessen Versamm- lung in der Weise erfolgen sollte, daß sich das Baseler Konzil auf Anregung des Königs 15 und mit Zustimmung des Papstes an einen andern, jedoch nur Deutschen Ort verlegen würde. Bis dahin sollte die Neutralität weder gebilligt noch verworfen, vielmehr still- schweigend geduldet, nach Eröffnung des neuen Konzils aber zu dessen Gunsten aufgehoben werden. Würde der Papst nicht in die Verlegung willigen, sich auch dem Urteil eines neuen Konzils nicht unterwerfen wollen, so sollte von der Neutralität abgesehen und die 20 dem neuen Konzil zugedachte Obödienz dem Baseler geleistet werden. Der Beschluß, der in manchen Punkten, so in dem der einstweiligen Fortsetzung der Neutralität, an Toekesche Ideen erinnert, durchkreuzte nicht nur die auf dem Mainzer Kongreß eingeleitete und im Frankfurter Vertrag weitergeführte Kirchenpolitik der Majorität des Kurkollegs, sondern machte auch die Hoffnung der päpstlichen Gesandten auf end- 25 gültige Abkehr des Reichs vom Konzil vorläufig zunichte. Zugleich zeigte er deutlich, wie tief die Konstanzer Lehre von der Autorität der allgemeinen Konzilien auch im Laien- element Wurzel geschlagen hatte und wie aussichtslos deshalb Bemühungen um die Lösung der Kirchenfrage sein mußsten, die dieser konzilsfreundlichen Stimmung der Reichsstände keine Rechnung trugen. Begreiflich, daß sich die Kurfürsten gegen die Annahme des Beschlusses sträubten. Aber die Gründe, mit denen sie und ihre Räte dem König und königlichen Räten gegenüber das Unzweckmästige des Beschlusses glaubten dartun zu können (vgl. nr. 223 art. 3 und nr. 231 art. 17), verfingen nicht. Vielmehr gingen König und Reichs- stände in der gewiesenen Richtung entschlossen weiter, indem sie schon am 2. August zu- s5 nächst Ort und Termin des neuen Konzils und weiterhin die Frage nach einer für die Zwischenzeit allgemein anzuerkennenden Berufungsinstans zu lösen trachteten. Der Ver- such mißslang, da die Meinungen namentlich in der Rekursfrage auseinandergingen. In- folgedessen wurden die Beratungen abgebrochen. Ihre Fortsetzung wurde einem Ausschuß überlassen, in den der König vier, die Reichsstände ebenfalls vier und 4o jeder Kurfürst zwei Vertreter abordneten, so daßt, da der Kölner auf Seite des Königs stand, jede Partei über zehn Stimmen verfügte (vgl. nr. 231 art. 17). Hier versuchten nun die Kurfürsten, vermittels leichter Modifikation ihrer Vorschläge die Lösung der Kirchenfrage doch noch in ihrem Sinne durchzusetzen (vgl. nr. 223 artt. 1" und 1°). Sie hielten zwar auch jetst noch daran fest, daß die Neutralität fallen müsse, 45 aber sie erklärten sich einverstanden, daß Eugens Anerkennung nur eine vorläufige sein solle, bis das neue allgemeine Konzil die Gründe für das Prozeßverfahren des Baseler Konzils geprüft und je nach dem Ergebnis entschieden habe, ob die Absetzung in Kraft bleiben müsse oder nicht. Dementsprechend waren sie auch bereit, vom Papst zu verlangen, daß er in einer besonderen Bulle die Autorität der allgemeinen Konzilien in dem vom Deutsche Reichstags-Akten XVI. 33 30 10
Einleitung. 255 daß die Autorität der allgemeinen Konzilien in dem Umfange gewahrt bleibe, der ihr in den Dekreten des Konstanzer Konzils gegeben worden sei. Vielleicht ist die Annahme berechtigt, daß wir hier ein amtliches Schriftstück der Konzilsgesandten vor uns haben, das mit oder ohne Zutun des Königs entweder nach jener Audienz oder nach der Sondersitzung der Reichsstände vom 26. Juli zwecks Mitteilung an diese aufgesetzt wurde und im wesentlichen den Inhalt dessen wiedergibt, was die drei Kardinäle, insbesondere Tudeschi, dem König vorgetragen hatten. Jedenfalls wird man als Zeitpunkt der Abfassung einen der vier Tage in Anspruch nehmen dürfen, in denen der Reichstag über die oben erwähnten, von König und Kurfürsten verlangten Vorschläge beriet. Jene Beratungen der Reichsstände führten am 30. Juli zur einstimmigen Annahme von sechs Artikeln (nr. 221). Eugens Anerkennung wurde darin rund- weg abgelehnt und die Entscheidung der Frage, ob er zu Recht oder zu Unrecht abgesetzt sei, gans nach den Absichten des Königs einem neuen Konzil übertragen, dessen Versamm- lung in der Weise erfolgen sollte, daß sich das Baseler Konzil auf Anregung des Königs 15 und mit Zustimmung des Papstes an einen andern, jedoch nur Deutschen Ort verlegen würde. Bis dahin sollte die Neutralität weder gebilligt noch verworfen, vielmehr still- schweigend geduldet, nach Eröffnung des neuen Konzils aber zu dessen Gunsten aufgehoben werden. Würde der Papst nicht in die Verlegung willigen, sich auch dem Urteil eines neuen Konzils nicht unterwerfen wollen, so sollte von der Neutralität abgesehen und die 20 dem neuen Konzil zugedachte Obödienz dem Baseler geleistet werden. Der Beschluß, der in manchen Punkten, so in dem der einstweiligen Fortsetzung der Neutralität, an Toekesche Ideen erinnert, durchkreuzte nicht nur die auf dem Mainzer Kongreß eingeleitete und im Frankfurter Vertrag weitergeführte Kirchenpolitik der Majorität des Kurkollegs, sondern machte auch die Hoffnung der päpstlichen Gesandten auf end- 25 gültige Abkehr des Reichs vom Konzil vorläufig zunichte. Zugleich zeigte er deutlich, wie tief die Konstanzer Lehre von der Autorität der allgemeinen Konzilien auch im Laien- element Wurzel geschlagen hatte und wie aussichtslos deshalb Bemühungen um die Lösung der Kirchenfrage sein mußsten, die dieser konzilsfreundlichen Stimmung der Reichsstände keine Rechnung trugen. Begreiflich, daß sich die Kurfürsten gegen die Annahme des Beschlusses sträubten. Aber die Gründe, mit denen sie und ihre Räte dem König und königlichen Räten gegenüber das Unzweckmästige des Beschlusses glaubten dartun zu können (vgl. nr. 223 art. 3 und nr. 231 art. 17), verfingen nicht. Vielmehr gingen König und Reichs- stände in der gewiesenen Richtung entschlossen weiter, indem sie schon am 2. August zu- s5 nächst Ort und Termin des neuen Konzils und weiterhin die Frage nach einer für die Zwischenzeit allgemein anzuerkennenden Berufungsinstans zu lösen trachteten. Der Ver- such mißslang, da die Meinungen namentlich in der Rekursfrage auseinandergingen. In- folgedessen wurden die Beratungen abgebrochen. Ihre Fortsetzung wurde einem Ausschuß überlassen, in den der König vier, die Reichsstände ebenfalls vier und 4o jeder Kurfürst zwei Vertreter abordneten, so daßt, da der Kölner auf Seite des Königs stand, jede Partei über zehn Stimmen verfügte (vgl. nr. 231 art. 17). Hier versuchten nun die Kurfürsten, vermittels leichter Modifikation ihrer Vorschläge die Lösung der Kirchenfrage doch noch in ihrem Sinne durchzusetzen (vgl. nr. 223 artt. 1" und 1°). Sie hielten zwar auch jetst noch daran fest, daß die Neutralität fallen müsse, 45 aber sie erklärten sich einverstanden, daß Eugens Anerkennung nur eine vorläufige sein solle, bis das neue allgemeine Konzil die Gründe für das Prozeßverfahren des Baseler Konzils geprüft und je nach dem Ergebnis entschieden habe, ob die Absetzung in Kraft bleiben müsse oder nicht. Dementsprechend waren sie auch bereit, vom Papst zu verlangen, daß er in einer besonderen Bulle die Autorität der allgemeinen Konzilien in dem vom Deutsche Reichstags-Akten XVI. 33 30 10
Strana 256
256 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Konstanzer Konzil festgelegten Umfang anerkenne, Ort und Zeit des neuen Konzils genau mitteile und ausreichende Bürgschaft für die Befolgung der in der Mainzer Akzeptation genannten Dekrete des Baseler Konzils gebe. Ferner willigten sie ein, daß das neue all- gemeine Konzil zur Berufungsinstanz bestimmt werde. Demgegenüber bestand jedoch die andere Partei ebenso entschieden auf der Fort- 5 setzung der Neutralität bis zum Zusammentritt des neuen Konzils. Sie milderte aber ihre früheren Forderungen insofern, als sie von der Verlegung des Baseler Konzils an einen Deutschen Ort absah und dafür vorschlug, über die Konzilsfrage nicht eher endgültig zu beschließen, als bis Papst und Baseler Konzil durch Gesandtschaften zur Berufung des neuen Konzils aufgefordert worden seien (nr. 222). Die Entscheidung lag nun beim König. Wie nicht anders zu erwarten, trat er den seinen eigenen Wünschen nahekommenden Vorschlägen der Reichsstände bei. Daraufhin gaben die fünf Kurfürsten das Spiel verloren, zogen ihre Vorschläge zurück und erklärten in einem vom 8. August datierten Schriftstück, unserer nr. 223, ihren An- schluß an König und Reichsstände und ihre Bereitwilligkeit, bei der Ausrichtung der 15 Gesandtschaften an Papst und Konzil mitzuwirken. Nunmehr konnte endlich am Abend des 9. August1 die entscheidende, die Ver- handlungen über die Kirchenfrage abschließende Sitzung stattfinden. Hier teilte der Kanzler Kaspar Schlick auf Grund von sieben, das Konkordat des Königs, der Kur- fürsten und der Reichsstände in der Kirchenfrage bildenden Artikeln, unserer nr. 226, 20 mit, daß König und Kurfürsten jetzt im Wunsch nach Berufung eines allgemein aner- kannten Konzils einig seien und deshalb sowohl nach Florenz wie nach Basel Gesandte schicken würden, um die Einwilligung des Papstes und des Konzils einzuholen. Alles weitere werde erst nach der Rückkehr der Gesandten angeordnet werden. Bis zur Er- öffnung des neuen Konzils bleibe das Reich neutral. Die Anwesenden erklärten darauf ihr Einverständnis, die Vertreter des Erzbischofs von Salzburg jedoch mit dem Vorbehalt, daß durch diesen Beschluß dem am 30. Juli ge- faßtten (nr. 221) nicht präjudiziert werden dürfe (vgl. nr. 231 art. 20a). Man 2 könnte versucht sein, das abschließende Ergebnis, den Reichstagsbeschluß, das Ubereinkommen nr. 226 als „Konkordat“ zu bezeichnen, da in der Handschrift so die sieben Artikel des Beschlusses als Capitula conchordata Franchfordie usw. eingeführt werden. Dem steht der moderne Sprachgebrauch entgegen. Voraus geht in der Hand- schrift eine Einleitung, in der ausführlich berichtet wird, daß diese Consilia in materia unionis ecclesie als einmütiger Beschluß des Königs, der Kurfürsten, Fürsten usw. in Frankfurt zustande gekommen und am 12. August 1442 genehmigt (firmata) seien. „ Die sieben Artikel, die den Inhalt des „Ubereinkommens“ vom 12. August ausmachen, sind außerdem, ohne jene Einleitung und ohne Datum in zahlreichen Handschriften über- liefert, meist mit der Uberschrift (wörtlich übereinstimmend mit den Eingangsworten der nr. 226) Consilia in materia unionis ecclesie. Nur eine Handschrift (C), die wahrschein- lich auf Thomas Ebendorfer zurückgeht, betitelt sie als Avizata per doctores divine et 40 humane legis in materia unionis ecclesie und datiert sie vom 30. Juli. In einer anderen Handschrift (P), die aus dem Besitz des Kardinals von Arles stammt, heißt es unbestimmt de mense julii et augusti. Das vermutlich auf Ebendorfer zurückgehende Datum kann nicht richtig sein, denn die am 30. Juli beschlossenen Artikel liegen ja in unserer nr. 221 vor. Ebendorfer hat sich, wie auch sonst in chronologischen Fragen 3, geirrt. ersetzt. — Herre wollte nr. 226 als „Konkordat“ bezeichnen. 1Q.] a Vgl. die S. 154 Anm. 4 aus seiner Chronica regum Romanorum mitgeteilte Nachricht. 10 25 35 45 1 Vgl. nr. 255 art. 4. 2 In den nächsten drei Absätzen „Man könnte — nr. 222 erledigt“ habe ich Herres Darlegungen der grösteren Klarheit wegen durch eine neue Fassung
256 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Konstanzer Konzil festgelegten Umfang anerkenne, Ort und Zeit des neuen Konzils genau mitteile und ausreichende Bürgschaft für die Befolgung der in der Mainzer Akzeptation genannten Dekrete des Baseler Konzils gebe. Ferner willigten sie ein, daß das neue all- gemeine Konzil zur Berufungsinstanz bestimmt werde. Demgegenüber bestand jedoch die andere Partei ebenso entschieden auf der Fort- 5 setzung der Neutralität bis zum Zusammentritt des neuen Konzils. Sie milderte aber ihre früheren Forderungen insofern, als sie von der Verlegung des Baseler Konzils an einen Deutschen Ort absah und dafür vorschlug, über die Konzilsfrage nicht eher endgültig zu beschließen, als bis Papst und Baseler Konzil durch Gesandtschaften zur Berufung des neuen Konzils aufgefordert worden seien (nr. 222). Die Entscheidung lag nun beim König. Wie nicht anders zu erwarten, trat er den seinen eigenen Wünschen nahekommenden Vorschlägen der Reichsstände bei. Daraufhin gaben die fünf Kurfürsten das Spiel verloren, zogen ihre Vorschläge zurück und erklärten in einem vom 8. August datierten Schriftstück, unserer nr. 223, ihren An- schluß an König und Reichsstände und ihre Bereitwilligkeit, bei der Ausrichtung der 15 Gesandtschaften an Papst und Konzil mitzuwirken. Nunmehr konnte endlich am Abend des 9. August1 die entscheidende, die Ver- handlungen über die Kirchenfrage abschließende Sitzung stattfinden. Hier teilte der Kanzler Kaspar Schlick auf Grund von sieben, das Konkordat des Königs, der Kur- fürsten und der Reichsstände in der Kirchenfrage bildenden Artikeln, unserer nr. 226, 20 mit, daß König und Kurfürsten jetzt im Wunsch nach Berufung eines allgemein aner- kannten Konzils einig seien und deshalb sowohl nach Florenz wie nach Basel Gesandte schicken würden, um die Einwilligung des Papstes und des Konzils einzuholen. Alles weitere werde erst nach der Rückkehr der Gesandten angeordnet werden. Bis zur Er- öffnung des neuen Konzils bleibe das Reich neutral. Die Anwesenden erklärten darauf ihr Einverständnis, die Vertreter des Erzbischofs von Salzburg jedoch mit dem Vorbehalt, daß durch diesen Beschluß dem am 30. Juli ge- faßtten (nr. 221) nicht präjudiziert werden dürfe (vgl. nr. 231 art. 20a). Man 2 könnte versucht sein, das abschließende Ergebnis, den Reichstagsbeschluß, das Ubereinkommen nr. 226 als „Konkordat“ zu bezeichnen, da in der Handschrift so die sieben Artikel des Beschlusses als Capitula conchordata Franchfordie usw. eingeführt werden. Dem steht der moderne Sprachgebrauch entgegen. Voraus geht in der Hand- schrift eine Einleitung, in der ausführlich berichtet wird, daß diese Consilia in materia unionis ecclesie als einmütiger Beschluß des Königs, der Kurfürsten, Fürsten usw. in Frankfurt zustande gekommen und am 12. August 1442 genehmigt (firmata) seien. „ Die sieben Artikel, die den Inhalt des „Ubereinkommens“ vom 12. August ausmachen, sind außerdem, ohne jene Einleitung und ohne Datum in zahlreichen Handschriften über- liefert, meist mit der Uberschrift (wörtlich übereinstimmend mit den Eingangsworten der nr. 226) Consilia in materia unionis ecclesie. Nur eine Handschrift (C), die wahrschein- lich auf Thomas Ebendorfer zurückgeht, betitelt sie als Avizata per doctores divine et 40 humane legis in materia unionis ecclesie und datiert sie vom 30. Juli. In einer anderen Handschrift (P), die aus dem Besitz des Kardinals von Arles stammt, heißt es unbestimmt de mense julii et augusti. Das vermutlich auf Ebendorfer zurückgehende Datum kann nicht richtig sein, denn die am 30. Juli beschlossenen Artikel liegen ja in unserer nr. 221 vor. Ebendorfer hat sich, wie auch sonst in chronologischen Fragen 3, geirrt. ersetzt. — Herre wollte nr. 226 als „Konkordat“ bezeichnen. 1Q.] a Vgl. die S. 154 Anm. 4 aus seiner Chronica regum Romanorum mitgeteilte Nachricht. 10 25 35 45 1 Vgl. nr. 255 art. 4. 2 In den nächsten drei Absätzen „Man könnte — nr. 222 erledigt“ habe ich Herres Darlegungen der grösteren Klarheit wegen durch eine neue Fassung
Strana 257
Einleitung. 257 Aus dem vorher erwähnten Schreiben vom 8. August, in dem die Kurfürsten sich den Beschlüssen der Gegenpartei unterwarfen, geht hervor, daß diese Beschlüsse identisch sind mit den als Consilia in materia unionis ecclesie bezeichneten sieben Artikeln. Es ist also nur natürlich, daß diese ohne die Einleitung des „Ubereinkommens" nr. 226 ge- 5 sondert überliefert sind, und sie stellen in dieser Form die am 8. bzw. 12. August un- verändert angenommenen Beschlüsse der vom König und dem Kölner Erzbischof geführten Gruppe dar. Sie sind als solche zwischen 3. und 8. August su datieren. Wir haben sie demnach auch nicht etwa als unvollständige Handschriften des „Ubereinkommens" zu nr. 226 verglichen, sondern haben sie selbständig unter dem genannten Datum in nr. 222 10 abgedruckt und dann umgekehrt in nr. 226 die in das „Ubereinkommen“ unverändert auf- genommenen sieben Artikel durch Hinweis auf nr. 222 erledigt. An demselben 9. August, an dem das „Ubereinkommen" die kirchenpolitischen Ver- handlungen abschloß, erneuerte der König in offensichtlichem Zusammenhang mit der Erklä- rung der Neutralität für das ganze Reich und in Ergänzung des Erlasses vom 19. Juli die 15 von ihm am 20. Mai 1440 in Wiener Neustadt zugunsten des Klerus gegebene Urkunde (RTA. 15 nr. 171), in der Kaiser Friedrichs II. und Kaiser Karls IV. zum Schutz der Kirchenfreiheit erlassene und von Papst Martin V. bestätigte Verordnungen von neuem eingeschärft und näher bezeichnete Reichsstände mit der Bestrafung Zuwider- handelnder beauftragt wurden (nr. 224). Vielleicht gab auch die inzwischen erfolgte Kö- 20 nigskrönung Anlaß, die Urkunde von 1440 zu wiederholen. War sie aber vor zwei Jahren in drei Exemplaren ausgefertigt worden, je einem für den Mainzer, Trierer und Kölner Klerus, so sind uns diesmal andere Exemplare als das Mainzer nicht bekannt geworden. Der Sitzung vom 9. August schlossen sich in den folgenden Tagen Beratungen 25 über die Ausrichtung der Gesandtschaften an Papst und Konzil an, an denen aber, soviel sich erkennen läßt, nur der König, die Kurfürsten und die geistlichen und weltlichen Fürsten teilnahmen. Sie galten vornehmlich der Instruktion der Gesandten, der Festsetzung von Ort und Zeit der Ausreise und der Vereinbarung des Termins für die Berichterstattung über das Ergebnis der mit Papst und Konzil zu pflegenden Verhand- so lungen. Uber Verlauf und Ergebnis dieser Beratungen unterrichten vier, von der Säch- sischen Kanilei in je zwei Exemplaren aufbewahrte Aktenstücke: 1) Vereinbarungen über Ort und Zeit der Ausreise der Gesandten und der Berichterstattung nach ihrer Rückkehr und über das Verhalten des Königs, der Kurfürsten und der Reichsstände in der Zwischenzeit gegenüber Papst und Konzil (nr. 229); 2) Instruktion für die Gesandten s5 (nr. 228); 3) Erklärung des Königs über seine Stellung zu Papst und Konzil (nr. 227); 4) Beitritt des Königs zur kurfürstlichen Appellation, Protestation und Union (nr. 230) 1. Von den zuerst genannten zwei Stücken sind je eine korrigierte Reinschrift der Entwürfe und je eine Abschrift dieser Reinschriften vorhanden, von den anderen nur Abschriften. Datiert ist nur das vierte vom 16. August 1442. Diesen Tag wird man auch als Ter- 4o minus ante quem für die drei anderen betrachten dürfen, allenfalls noch den 17., den letzten Tag, an dem der König in Frankfurt weilte. Der Terminus post quem ist natür- lich der 9. August. Da der erste Artikel der Vereinbarungen (nr. 229) das Vorhandensein der Instruk- tion (nr. 228) voraussetzt, die vier Stücke also von der Sächsischen Kanzlei ohne Rück- 45 sicht auf die zeitliche Folge zusammengestellt sind, so halten wir uns hier nicht an die gegebene Reihe, sondern gehen von der Instruktion aus. 1 Darin liegt offenbar ein Entgegenkommen des giebigkeit bei den sieben Artikeln der nrr. 222 und 226. 1O.J Königs an die Kurfürsten; es darf wohl aufgefaßt werden als eine Gegenleistung für deren Nach- 33*
Einleitung. 257 Aus dem vorher erwähnten Schreiben vom 8. August, in dem die Kurfürsten sich den Beschlüssen der Gegenpartei unterwarfen, geht hervor, daß diese Beschlüsse identisch sind mit den als Consilia in materia unionis ecclesie bezeichneten sieben Artikeln. Es ist also nur natürlich, daß diese ohne die Einleitung des „Ubereinkommens" nr. 226 ge- 5 sondert überliefert sind, und sie stellen in dieser Form die am 8. bzw. 12. August un- verändert angenommenen Beschlüsse der vom König und dem Kölner Erzbischof geführten Gruppe dar. Sie sind als solche zwischen 3. und 8. August su datieren. Wir haben sie demnach auch nicht etwa als unvollständige Handschriften des „Ubereinkommens" zu nr. 226 verglichen, sondern haben sie selbständig unter dem genannten Datum in nr. 222 10 abgedruckt und dann umgekehrt in nr. 226 die in das „Ubereinkommen“ unverändert auf- genommenen sieben Artikel durch Hinweis auf nr. 222 erledigt. An demselben 9. August, an dem das „Ubereinkommen" die kirchenpolitischen Ver- handlungen abschloß, erneuerte der König in offensichtlichem Zusammenhang mit der Erklä- rung der Neutralität für das ganze Reich und in Ergänzung des Erlasses vom 19. Juli die 15 von ihm am 20. Mai 1440 in Wiener Neustadt zugunsten des Klerus gegebene Urkunde (RTA. 15 nr. 171), in der Kaiser Friedrichs II. und Kaiser Karls IV. zum Schutz der Kirchenfreiheit erlassene und von Papst Martin V. bestätigte Verordnungen von neuem eingeschärft und näher bezeichnete Reichsstände mit der Bestrafung Zuwider- handelnder beauftragt wurden (nr. 224). Vielleicht gab auch die inzwischen erfolgte Kö- 20 nigskrönung Anlaß, die Urkunde von 1440 zu wiederholen. War sie aber vor zwei Jahren in drei Exemplaren ausgefertigt worden, je einem für den Mainzer, Trierer und Kölner Klerus, so sind uns diesmal andere Exemplare als das Mainzer nicht bekannt geworden. Der Sitzung vom 9. August schlossen sich in den folgenden Tagen Beratungen 25 über die Ausrichtung der Gesandtschaften an Papst und Konzil an, an denen aber, soviel sich erkennen läßt, nur der König, die Kurfürsten und die geistlichen und weltlichen Fürsten teilnahmen. Sie galten vornehmlich der Instruktion der Gesandten, der Festsetzung von Ort und Zeit der Ausreise und der Vereinbarung des Termins für die Berichterstattung über das Ergebnis der mit Papst und Konzil zu pflegenden Verhand- so lungen. Uber Verlauf und Ergebnis dieser Beratungen unterrichten vier, von der Säch- sischen Kanilei in je zwei Exemplaren aufbewahrte Aktenstücke: 1) Vereinbarungen über Ort und Zeit der Ausreise der Gesandten und der Berichterstattung nach ihrer Rückkehr und über das Verhalten des Königs, der Kurfürsten und der Reichsstände in der Zwischenzeit gegenüber Papst und Konzil (nr. 229); 2) Instruktion für die Gesandten s5 (nr. 228); 3) Erklärung des Königs über seine Stellung zu Papst und Konzil (nr. 227); 4) Beitritt des Königs zur kurfürstlichen Appellation, Protestation und Union (nr. 230) 1. Von den zuerst genannten zwei Stücken sind je eine korrigierte Reinschrift der Entwürfe und je eine Abschrift dieser Reinschriften vorhanden, von den anderen nur Abschriften. Datiert ist nur das vierte vom 16. August 1442. Diesen Tag wird man auch als Ter- 4o minus ante quem für die drei anderen betrachten dürfen, allenfalls noch den 17., den letzten Tag, an dem der König in Frankfurt weilte. Der Terminus post quem ist natür- lich der 9. August. Da der erste Artikel der Vereinbarungen (nr. 229) das Vorhandensein der Instruk- tion (nr. 228) voraussetzt, die vier Stücke also von der Sächsischen Kanzlei ohne Rück- 45 sicht auf die zeitliche Folge zusammengestellt sind, so halten wir uns hier nicht an die gegebene Reihe, sondern gehen von der Instruktion aus. 1 Darin liegt offenbar ein Entgegenkommen des giebigkeit bei den sieben Artikeln der nrr. 222 und 226. 1O.J Königs an die Kurfürsten; es darf wohl aufgefaßt werden als eine Gegenleistung für deren Nach- 33*
Strana 258
258 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Sie liegt in zwei Fassungen vor, einer von Segovia und einer von der Sächsischen Kanzlei überlieferten (nrr. 225 und 228). Segovia nennt die seinige Instructiones secrete pro ambassiatoribus regis Romanorum et electorum imperii usw., verrät aber nicht, von wem sie herrührt und auf welchem Wege er und seine Mitgesandten in ihren Besitz ge- langt waren. Sieht man sie sich genauer an, so erkennt man jedoch unschwer, auf welcher 5 Seite ihre Urheber zu suchen sind. Nur Anhänger der von der Mehrheit des Kurkollegs vertretenen Kirchenpolitik konnten in Eugen IV. auch jetzt noch den „sanctissimus do- minus noster" und die „sanctitas sua" sehen. Offenbar haben wir nicht die endgültige Instruktion vor uns, wie Segovia anzunehmen scheint, sondern nur einen ersten, von kur- fürstlichen Räten aufgesetzten flüchtigen Entwurf. Das wird nicht nur, wie wir 10 noch sehen werden, durch Vergleichung des Sächsischen Exemplars bestätigt, sondern auch durch das, was Segovia selbst berichtet. Die Konzilsgesandten erkundigten sich am 12. August beim König, ob die königlichen und kurfürstlichen Gesandten tatsächlich, wie in den artt. 20 und 21 vorgesehen, nur Eugen IV., nicht aber auch Felix V. die einem Papst gebührenden Ehren erweisen, ja mit Felix überhaupt nicht persönlich, sondern nur durch 15 Mittelspersonen in Verbindung treten sollten. Ihnen wurde die Instruktion durch den Kur- kölnischen Rat Tilmann Johel von Linz im Auftrage des Königs ausdrücklich als „Avi- samenta per quosdam concepta“ bezeichnet (vgl. nr. 231 art. 21a). So Segovia, der da- mit zugleich von einem merkwürdigen Zwischenspiel der Verhandlungen Kunde gibt. Es handelt sich also nur um Vorschläge für eine Instruktion, ausgegangen von kurfürstlicher 20 Seite und zur Mitteilung an den König bestimmt, vermutlich, um ihn zur Gegenäußerung zu veranlassen und so die Unterlagen für die Aufstellung einer einheitlichen Instruktion der Gesandten zu schaffen. Man wird sie, da sie den Konzilsgesandten am 12. August bekannt waren, vom 10. oder 11. datieren dürfen. Die Gegenvorschläge des Königs sind leider nicht bekannt. Sie müssen abweichende 25 Auffassungen sehr entschieden zum Ausdruck gebracht haben, da die Kurfürsten sich ver- anlaßt sahen, die eigenen Vorschläge besonders nach der formalen Seite hin einer radi- kalen Umarbeitung zu unterziehen. Die artt. 5 und 6, 16 und 17, 19 und 20 wurden zu je einem Artikel (artt. 5, 19 und 21 unserer nr. 228) zusammengezogen, die artt. 9 und 10 umgestellt und die in jenen nur kurz angedeuteten Gründe für die Wahl eines Deutschen. so Konzilsortes jetzt ausführlicher in vier Artikeln (artt. 9-12) dargelegt. Auch die artt. 11-15 wurden anders angeordnet, nämlich art. 11 hinter art. 13 und der art. 14 hinter einem dem art. 15 folgenden neuen Artikel. Dementsprechend erhielten die artt. 12 und 13 jetzt den Platz der artt. 13 und 14 und die artt. 11 und 15 den der artt. 15 und 16, wäh- rend art. 14 weiter unten als art. 18 eingeschoben wurde. So entstand, wohl unmittelbar nach dem 12. August, der zweite kurfürstliche Entwurf zur Instruktion. Wir besitzen von ihm in der Vorlage A unserer nr. 228 eine Reinschrift. In dieser Form lagen die Vorschläge den Verhandlungen des Königs, der Kurfürsten und der Fürsten über die endgültige Fassung zugrunde. Die von ihnen dabei noch vorgenommenen Textänderungen wurden von einem der Sächsischen Räte in unsere 4o eben erwähnte Vorlage A eingetragen 1. Das Ergebnis der Verhandlungen läßt sich also bequem überblicken. Vor allem wurden die anstößtigen, eine Parteinahme für Eugen IV. verratenden Ausdrücke „sanctissimus dominus noster" und „sanctitas sua" beseitigt und durch das farblose „dominus Eugenius" ersetzt. Die artt. 3 und 4 erhielten neue Fas- sung und in art. 6 trat unter den zur Wahl gestellten Konzilsorten an die Stelle des im 45 siebenten Artikel der Vorschläge (nr. 225) genannten, im Entwurf aus nicht ersichtlichem Grunde ausgeschalteten Trient jetzt Freiburg. Zum Treffpunkt der nach Basel reisenden Gesandten wurde Breisach und als Tag der Ausreise der 14. September bestimmt; dem- 35 1 Wir haben sie in den Varianten unserer nr. 228 kenntlich gemacht.
258 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Sie liegt in zwei Fassungen vor, einer von Segovia und einer von der Sächsischen Kanzlei überlieferten (nrr. 225 und 228). Segovia nennt die seinige Instructiones secrete pro ambassiatoribus regis Romanorum et electorum imperii usw., verrät aber nicht, von wem sie herrührt und auf welchem Wege er und seine Mitgesandten in ihren Besitz ge- langt waren. Sieht man sie sich genauer an, so erkennt man jedoch unschwer, auf welcher 5 Seite ihre Urheber zu suchen sind. Nur Anhänger der von der Mehrheit des Kurkollegs vertretenen Kirchenpolitik konnten in Eugen IV. auch jetzt noch den „sanctissimus do- minus noster" und die „sanctitas sua" sehen. Offenbar haben wir nicht die endgültige Instruktion vor uns, wie Segovia anzunehmen scheint, sondern nur einen ersten, von kur- fürstlichen Räten aufgesetzten flüchtigen Entwurf. Das wird nicht nur, wie wir 10 noch sehen werden, durch Vergleichung des Sächsischen Exemplars bestätigt, sondern auch durch das, was Segovia selbst berichtet. Die Konzilsgesandten erkundigten sich am 12. August beim König, ob die königlichen und kurfürstlichen Gesandten tatsächlich, wie in den artt. 20 und 21 vorgesehen, nur Eugen IV., nicht aber auch Felix V. die einem Papst gebührenden Ehren erweisen, ja mit Felix überhaupt nicht persönlich, sondern nur durch 15 Mittelspersonen in Verbindung treten sollten. Ihnen wurde die Instruktion durch den Kur- kölnischen Rat Tilmann Johel von Linz im Auftrage des Königs ausdrücklich als „Avi- samenta per quosdam concepta“ bezeichnet (vgl. nr. 231 art. 21a). So Segovia, der da- mit zugleich von einem merkwürdigen Zwischenspiel der Verhandlungen Kunde gibt. Es handelt sich also nur um Vorschläge für eine Instruktion, ausgegangen von kurfürstlicher 20 Seite und zur Mitteilung an den König bestimmt, vermutlich, um ihn zur Gegenäußerung zu veranlassen und so die Unterlagen für die Aufstellung einer einheitlichen Instruktion der Gesandten zu schaffen. Man wird sie, da sie den Konzilsgesandten am 12. August bekannt waren, vom 10. oder 11. datieren dürfen. Die Gegenvorschläge des Königs sind leider nicht bekannt. Sie müssen abweichende 25 Auffassungen sehr entschieden zum Ausdruck gebracht haben, da die Kurfürsten sich ver- anlaßt sahen, die eigenen Vorschläge besonders nach der formalen Seite hin einer radi- kalen Umarbeitung zu unterziehen. Die artt. 5 und 6, 16 und 17, 19 und 20 wurden zu je einem Artikel (artt. 5, 19 und 21 unserer nr. 228) zusammengezogen, die artt. 9 und 10 umgestellt und die in jenen nur kurz angedeuteten Gründe für die Wahl eines Deutschen. so Konzilsortes jetzt ausführlicher in vier Artikeln (artt. 9-12) dargelegt. Auch die artt. 11-15 wurden anders angeordnet, nämlich art. 11 hinter art. 13 und der art. 14 hinter einem dem art. 15 folgenden neuen Artikel. Dementsprechend erhielten die artt. 12 und 13 jetzt den Platz der artt. 13 und 14 und die artt. 11 und 15 den der artt. 15 und 16, wäh- rend art. 14 weiter unten als art. 18 eingeschoben wurde. So entstand, wohl unmittelbar nach dem 12. August, der zweite kurfürstliche Entwurf zur Instruktion. Wir besitzen von ihm in der Vorlage A unserer nr. 228 eine Reinschrift. In dieser Form lagen die Vorschläge den Verhandlungen des Königs, der Kurfürsten und der Fürsten über die endgültige Fassung zugrunde. Die von ihnen dabei noch vorgenommenen Textänderungen wurden von einem der Sächsischen Räte in unsere 4o eben erwähnte Vorlage A eingetragen 1. Das Ergebnis der Verhandlungen läßt sich also bequem überblicken. Vor allem wurden die anstößtigen, eine Parteinahme für Eugen IV. verratenden Ausdrücke „sanctissimus dominus noster" und „sanctitas sua" beseitigt und durch das farblose „dominus Eugenius" ersetzt. Die artt. 3 und 4 erhielten neue Fas- sung und in art. 6 trat unter den zur Wahl gestellten Konzilsorten an die Stelle des im 45 siebenten Artikel der Vorschläge (nr. 225) genannten, im Entwurf aus nicht ersichtlichem Grunde ausgeschalteten Trient jetzt Freiburg. Zum Treffpunkt der nach Basel reisenden Gesandten wurde Breisach und als Tag der Ausreise der 14. September bestimmt; dem- 35 1 Wir haben sie in den Varianten unserer nr. 228 kenntlich gemacht.
Strana 259
Einleitung. 259 entsprechend wurde art. 24 (= art. 22 der Vorschläge), in dem die Festsetzung beider dem König vorbehalten worden war, jetzt anders gefaßt. Endlich fügte man in einem besonderen Artikel auch noch Weisungen für den Fall ein, daß der Papst die Berufung eines neuen allgemeinen Konzils ablehnen würde 1. Eine Abschrift des so geänderten Entwurfs ist die Vorlage D unserer nr. 228. Nur diese bietet also die endgültige Form der Instruktion, in der sie nicht nur den kur- fürstlichen, sondern mutatis mutandis auch den königlichen Gesandten mitgegeben wurde. Die Datierungsfrage ist leicht zu beantworten. In den Vereinbarungen des Königs und der Kurfürsten über die Ausrichtung der Gesandtschaft und die gegenüber Papst 10 und Konzil zu beobachtende Haltung wird die Berufung eines neuen Reichstags nach Nürnberg für den 2. Februar 1443 festgesetzt. Die Einladungen zu ihm ergingen am 14. und 15. August 2. Vom erstgenannten Tage war auch die in art. 5 der Vereinbarungen geforderte Beglaubigung der königlichen Gesandten beim Konzil datiert 3. Da nun, wie bereits angedeutet, die Instruktion in den Vereinbarungen als schon vorhanden voraus- 15 gesetzt wird und laut des oben Gesagten am 12. August nur erst Vorschläge zu ihr vor- lagen, so darf man als sicher annehmen, daß sie am 13. August beschlossen wurde. An diesem Tage müssen selbstverständlich auch die Vereinbarungen entstanden sein, da ja schon am 14. August mit ihrer Ausführung begonnen wurde. Die beiden Schrift- stücke sind also offenbar gleichzeitig beraten und angenommen worden, ein Schluß, zu dem 20 auch die gleichartige Uberlieferung beider führt. Beide liegen in korrigierten Reinschriften nicht mehr vorhandener Entwürfe und in Abschriften dieser Reinschriften vor. Die Vereinbarungen (nr. 229) gelten zunächst dem Ort und der Zeit der Aus- reise der Gesandten, für die, wie in der Instruktion, Trient und Breisach und der 16. Ok- tober und 14. September festgesetzt werden (artt. 1 und 2), dann der Berichterstattung 25 über das Ergebnis der Gesandtschaften und der endgültigen Beschlußfassung über die weitere Behandlung der Kirchenfrage auf dem schon erwähnten Nürnberger Tage (art. 4). Weiter- hin verpflichtet sich der König, die Gesandten in eigenen Schreiben bei Papst, Kardi- nälen und Konzil zu beglaubigen (art. 5), eine Maßregel, deren Zweck verständlich wird, wenn man sich der ablehnenden Haltung Eugens IV. gegenüber dem nicht beglaubigten Gregor Heimburg erinnert. Schließlich wird jede Obödienzerklärung vorläufig ausgeschlossen und zur Richtschnur für das Verhalten des Königs, der Kurfürsten und der Reichsstände gegenüber den Päpsten und dem Baseler Konzil die kurfürstliche Protestation vom 17. März 1438 bestimmt, deren Beobachtung vom König den Reichsständen noch während des Reichs- tags in öffentlicher Sitzung eingeschärft und dann von den Kurfürsten und den geist- 35 lichen und weltlichen Fürsten überwacht werden sollte (artt. 3, 6 und 7). Die Protestation wurde also durch diese Vereinbarungen gewissermaßen zum Reichsgesetz erhoben, unter Beschränkung ihrer Geltung auf die Zeit bis zur end- gültigen Stellungnahme des Königs und der Reichsstände zu Papst und Konzil. Die not- wendige Folge dieses Schrittes war, daßs der König aus der bisher beobachteten In- differenz offen zur Neutralität übertrat, indem er am 16. August seinen Beitritt sowohl zur Protestation wie zur Union und Appellation erklärte (nr. 230), und zwar in jener Form, die seinen Gesandten von kurfürstlicher Seite schon Ende November oder Anfang Dezember 1441 auf dem Frankfurter Reichstage empfohlen worden war 4. Da- durch fand zugleich die bis dahin anscheinend offen gebliebene Rekursfrage ihre Lö- 45 sung: sie fiel ganz von selbst zugunsten des künftigen allgemeinen Konzils aus. s Vgl. ebenda den Bericht Segovias über die Ver- handlungen des Konzils mit den königlichen und kurfürstlichen Gesandten. Vgl. S. 51. 30 40 50 1 Dieser neue Artikel steht in unseren Vorlagen A und D am Schluß der Instruktion nach art. 24. Seinem Inhalt nach gehört er aber vor oder hinter art. 16. Wir haben ihn als art. 17 eingereiht. 1 Vgl. RTA. Bd. 17.
Einleitung. 259 entsprechend wurde art. 24 (= art. 22 der Vorschläge), in dem die Festsetzung beider dem König vorbehalten worden war, jetzt anders gefaßt. Endlich fügte man in einem besonderen Artikel auch noch Weisungen für den Fall ein, daß der Papst die Berufung eines neuen allgemeinen Konzils ablehnen würde 1. Eine Abschrift des so geänderten Entwurfs ist die Vorlage D unserer nr. 228. Nur diese bietet also die endgültige Form der Instruktion, in der sie nicht nur den kur- fürstlichen, sondern mutatis mutandis auch den königlichen Gesandten mitgegeben wurde. Die Datierungsfrage ist leicht zu beantworten. In den Vereinbarungen des Königs und der Kurfürsten über die Ausrichtung der Gesandtschaft und die gegenüber Papst 10 und Konzil zu beobachtende Haltung wird die Berufung eines neuen Reichstags nach Nürnberg für den 2. Februar 1443 festgesetzt. Die Einladungen zu ihm ergingen am 14. und 15. August 2. Vom erstgenannten Tage war auch die in art. 5 der Vereinbarungen geforderte Beglaubigung der königlichen Gesandten beim Konzil datiert 3. Da nun, wie bereits angedeutet, die Instruktion in den Vereinbarungen als schon vorhanden voraus- 15 gesetzt wird und laut des oben Gesagten am 12. August nur erst Vorschläge zu ihr vor- lagen, so darf man als sicher annehmen, daß sie am 13. August beschlossen wurde. An diesem Tage müssen selbstverständlich auch die Vereinbarungen entstanden sein, da ja schon am 14. August mit ihrer Ausführung begonnen wurde. Die beiden Schrift- stücke sind also offenbar gleichzeitig beraten und angenommen worden, ein Schluß, zu dem 20 auch die gleichartige Uberlieferung beider führt. Beide liegen in korrigierten Reinschriften nicht mehr vorhandener Entwürfe und in Abschriften dieser Reinschriften vor. Die Vereinbarungen (nr. 229) gelten zunächst dem Ort und der Zeit der Aus- reise der Gesandten, für die, wie in der Instruktion, Trient und Breisach und der 16. Ok- tober und 14. September festgesetzt werden (artt. 1 und 2), dann der Berichterstattung 25 über das Ergebnis der Gesandtschaften und der endgültigen Beschlußfassung über die weitere Behandlung der Kirchenfrage auf dem schon erwähnten Nürnberger Tage (art. 4). Weiter- hin verpflichtet sich der König, die Gesandten in eigenen Schreiben bei Papst, Kardi- nälen und Konzil zu beglaubigen (art. 5), eine Maßregel, deren Zweck verständlich wird, wenn man sich der ablehnenden Haltung Eugens IV. gegenüber dem nicht beglaubigten Gregor Heimburg erinnert. Schließlich wird jede Obödienzerklärung vorläufig ausgeschlossen und zur Richtschnur für das Verhalten des Königs, der Kurfürsten und der Reichsstände gegenüber den Päpsten und dem Baseler Konzil die kurfürstliche Protestation vom 17. März 1438 bestimmt, deren Beobachtung vom König den Reichsständen noch während des Reichs- tags in öffentlicher Sitzung eingeschärft und dann von den Kurfürsten und den geist- 35 lichen und weltlichen Fürsten überwacht werden sollte (artt. 3, 6 und 7). Die Protestation wurde also durch diese Vereinbarungen gewissermaßen zum Reichsgesetz erhoben, unter Beschränkung ihrer Geltung auf die Zeit bis zur end- gültigen Stellungnahme des Königs und der Reichsstände zu Papst und Konzil. Die not- wendige Folge dieses Schrittes war, daßs der König aus der bisher beobachteten In- differenz offen zur Neutralität übertrat, indem er am 16. August seinen Beitritt sowohl zur Protestation wie zur Union und Appellation erklärte (nr. 230), und zwar in jener Form, die seinen Gesandten von kurfürstlicher Seite schon Ende November oder Anfang Dezember 1441 auf dem Frankfurter Reichstage empfohlen worden war 4. Da- durch fand zugleich die bis dahin anscheinend offen gebliebene Rekursfrage ihre Lö- 45 sung: sie fiel ganz von selbst zugunsten des künftigen allgemeinen Konzils aus. s Vgl. ebenda den Bericht Segovias über die Ver- handlungen des Konzils mit den königlichen und kurfürstlichen Gesandten. Vgl. S. 51. 30 40 50 1 Dieser neue Artikel steht in unseren Vorlagen A und D am Schluß der Instruktion nach art. 24. Seinem Inhalt nach gehört er aber vor oder hinter art. 16. Wir haben ihn als art. 17 eingereiht. 1 Vgl. RTA. Bd. 17.
Strana 260
260 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Außter jener Beitrittserklärung zur kurfürstlichen Protestation ist noch ein beson- derer, ebenfalls Papst und Konzil betreffender Protest des Königs überliefert, in dem er sich gegen den möglichen Vorwurf verwahrt, als mißtachte er mit der Abordnung von Gesandtschaften an beide Mächte oder mit anderen aus ihr folgenden Handlungen die Autorität der allgemeinen Konzilien und des apostolischen Stuhls und die dem letz- 5 teren gebührende Ehrerbietung und Verehrung und als wolle er die eine oder die andere Macht in stärkerem oder geringerem Grade als bisher anerkennen oder sich sonstwie für sie erklären. Zweck der Gesandtschaften seien einzig und allein Verhandlungen mit beiden Mächten über Berufung und Versammlung eines neuen allgemeinen Konzils; wie sich das aus den ausführlichen Angaben in den „avisamenta desuper facta“ ergebe 10 (nr. 227). Die richtige Bewertung des Aktenstücks hängt von der Frage ab, was man unter den avisamenta verstehen will. Das kurfürstliche Schriftstück vom 8. August (nr. 223) und das Konkordat vom 12. (nr. 226), an die man zunächst denken könnte, kommen schwerlich in Betracht, da sie über den Zweck der Gesandtschaften nicht viel mehr als 15 das verraten, was im Protest selbst steht. Dagegen finden sich die gesuchten Merkmale sowohl in den kurfürstlichen Vorschlägen für die Instruktion (nr. 225) wie in dem den Verhandlungen vom 13. August zugrunde gelegten Entwurf (Vorlage A unserer nr. 228). Auf die ersteren könnte hindeuten, daß sie, wie erwähnt, auch von Tilmann Johel als avisamenta bezeichnet wurden. Aber da der König sie offenbar in sehr wesentlichen 20 Punkten beanstandete, kann er sich nicht wohl in einer für die Öffentlichkeit bestimmten Erklärung, wie sie der Protest zweifellos war, auf sie bezogen haben. Der zweite Ent- wurf dagegen läßt sich unschwer mit den avisamenta in Verbindung bringen, sobald man annimmt, daß der Protest vor Beginn der Beratungen des 13. August erhoben wurde, eine Annahme, für die nicht nur seine Einreihung in die Sächsische Sammlung, sondern 25 auch der Umstand spricht, daßt in ihm die Gesandtschaft noch nicht als fest beschlossen, sondern nur erst als beabsichtigt bezeichnet wird. Der Hergang würde dann der gewesen sein, daß der König nach Kenntnisnahme der Entwürfe zu Instruktion und Vereinba- rungen die endgültige Beratung beider für den 13. August anberaumte und vor Eintritt in die Beratungen jenen Protest verlesen ließ. Dementsprechend glauben wir auch den so letzteren, wie Instruktion und Vereinbarungen, vom 13. August datieren zu dürfen. Ob und wann die oben erwähnte Reichstagssitzung sur Verkündigung der Fortdauer der Neutralität gehalten wurde, läßt sich nicht sicher ausmachen, da Se- govias Bericht schon mit dem 14. August endet. Vielleicht darf man aber aus dem Datum jener Beitrittserklärung des Königs folgern, daßt sie am 16. August stattfand. Zwei Tage später verließ der König Frankfurt und begab sich zu Schiff nach Mainz. 85 J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. Wie geringfügig trotz Janssens Publikation das bisher bekannt gewordene Material für Vorgeschichte und Verhandlungen des Reichstags war, geht zwar schon aus dem in den litt. B und H Gesagten hervor, kommt aber noch besonders deutlich zum Ausdruck 40 in der großten Zahl unbekannter Berichte, die wir in dieser lit. J mitteilen können. Von den vierzehn, in den nrr. 232-235, 240, 241, 243, 245�248, 250, 252 und 255 abge- druckten Originalberichten der Straßburger, Nördlinger und Nürnberger Gesandten und den sechs, in den nrr. 237, 251, 253 und 257�259 enthaltenen, teils an Reichstagsbesucher gerichteten, teils durch den Reichstag veranlaßten Briefen ist noch kein einziger veröffent- 45 licht, geschweige denn verwertet worden. Nur der umfangreiche Bericht Segovias (nr. 231) und die Aufzeichnungen des Frankfurter Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner (nrr. 236,
260 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Außter jener Beitrittserklärung zur kurfürstlichen Protestation ist noch ein beson- derer, ebenfalls Papst und Konzil betreffender Protest des Königs überliefert, in dem er sich gegen den möglichen Vorwurf verwahrt, als mißtachte er mit der Abordnung von Gesandtschaften an beide Mächte oder mit anderen aus ihr folgenden Handlungen die Autorität der allgemeinen Konzilien und des apostolischen Stuhls und die dem letz- 5 teren gebührende Ehrerbietung und Verehrung und als wolle er die eine oder die andere Macht in stärkerem oder geringerem Grade als bisher anerkennen oder sich sonstwie für sie erklären. Zweck der Gesandtschaften seien einzig und allein Verhandlungen mit beiden Mächten über Berufung und Versammlung eines neuen allgemeinen Konzils; wie sich das aus den ausführlichen Angaben in den „avisamenta desuper facta“ ergebe 10 (nr. 227). Die richtige Bewertung des Aktenstücks hängt von der Frage ab, was man unter den avisamenta verstehen will. Das kurfürstliche Schriftstück vom 8. August (nr. 223) und das Konkordat vom 12. (nr. 226), an die man zunächst denken könnte, kommen schwerlich in Betracht, da sie über den Zweck der Gesandtschaften nicht viel mehr als 15 das verraten, was im Protest selbst steht. Dagegen finden sich die gesuchten Merkmale sowohl in den kurfürstlichen Vorschlägen für die Instruktion (nr. 225) wie in dem den Verhandlungen vom 13. August zugrunde gelegten Entwurf (Vorlage A unserer nr. 228). Auf die ersteren könnte hindeuten, daß sie, wie erwähnt, auch von Tilmann Johel als avisamenta bezeichnet wurden. Aber da der König sie offenbar in sehr wesentlichen 20 Punkten beanstandete, kann er sich nicht wohl in einer für die Öffentlichkeit bestimmten Erklärung, wie sie der Protest zweifellos war, auf sie bezogen haben. Der zweite Ent- wurf dagegen läßt sich unschwer mit den avisamenta in Verbindung bringen, sobald man annimmt, daß der Protest vor Beginn der Beratungen des 13. August erhoben wurde, eine Annahme, für die nicht nur seine Einreihung in die Sächsische Sammlung, sondern 25 auch der Umstand spricht, daßt in ihm die Gesandtschaft noch nicht als fest beschlossen, sondern nur erst als beabsichtigt bezeichnet wird. Der Hergang würde dann der gewesen sein, daß der König nach Kenntnisnahme der Entwürfe zu Instruktion und Vereinba- rungen die endgültige Beratung beider für den 13. August anberaumte und vor Eintritt in die Beratungen jenen Protest verlesen ließ. Dementsprechend glauben wir auch den so letzteren, wie Instruktion und Vereinbarungen, vom 13. August datieren zu dürfen. Ob und wann die oben erwähnte Reichstagssitzung sur Verkündigung der Fortdauer der Neutralität gehalten wurde, läßt sich nicht sicher ausmachen, da Se- govias Bericht schon mit dem 14. August endet. Vielleicht darf man aber aus dem Datum jener Beitrittserklärung des Königs folgern, daßt sie am 16. August stattfand. Zwei Tage später verließ der König Frankfurt und begab sich zu Schiff nach Mainz. 85 J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. Wie geringfügig trotz Janssens Publikation das bisher bekannt gewordene Material für Vorgeschichte und Verhandlungen des Reichstags war, geht zwar schon aus dem in den litt. B und H Gesagten hervor, kommt aber noch besonders deutlich zum Ausdruck 40 in der großten Zahl unbekannter Berichte, die wir in dieser lit. J mitteilen können. Von den vierzehn, in den nrr. 232-235, 240, 241, 243, 245�248, 250, 252 und 255 abge- druckten Originalberichten der Straßburger, Nördlinger und Nürnberger Gesandten und den sechs, in den nrr. 237, 251, 253 und 257�259 enthaltenen, teils an Reichstagsbesucher gerichteten, teils durch den Reichstag veranlaßten Briefen ist noch kein einziger veröffent- 45 licht, geschweige denn verwertet worden. Nur der umfangreiche Bericht Segovias (nr. 231) und die Aufzeichnungen des Frankfurter Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner (nrr. 236,
Strana 261
Einleitung. 261 244 und 249) und eines Nürnberger Kanzleibeamten (nrr. 238 und 256) lagen bisher im Wortlaut, ein Frankfurter Brief an Gelnhausen (nr. 239) und ein Bericht des Straßt- burgers Klaus Schanlit (nr. 254) in Regesten vor; außterdem ist einiges aus dem Bericht des Deutschordensgesandten Andreas Ruperti vom 2. Juli (nr. 242) von Voigt in seiner 5 Geschichte Preußens benutst worden. Natürlich ist der Wert dieser 29 Briefe und Berichte ziemlich ungleich, auch un- gleich für die verschiedenen Verhandlungsgegenstände. Im allgemeinen kann man wohl sagen, daß der Kirchenfrage fast überall stärkeres Interesse als den inneren Angelegen- heiten des Reichs entgegengebracht wird, ganz der größeren Bedeutung gemäß, die jener 10 vor diesen zukam 1. Im Punkt der Reichhaltigkeit steht naturgemäß Segovias Bericht allen anderen voran. Er ist geradezu grundlegend für die Darstellung des Reichstags nach der kirchen- politischen Seite hin und hat auch das Hauptmaterial für das oben in lit. He Gesagte ge- liefert. Doch darf man bei seiner Verwertung nicht übersehen, daß er vom Standpunkt 15 des Konzilsgesandten, also durchaus einseitig geschrieben ist, einseitig aber auch deshalb geschrieben werden mußtte, weil Segovia trotz oder vielleicht gerade wegen seiner hervor- ragenden Stellung unter den Gesandten des Baseler Konzils nicht alles und jedes in Er- fahrung zu bringen vermochte und beispielsweise über vieles von dem, was sich hinter den Kulissen zwischen dem König, den Kurfürsten und den päpstlichen Gesandten abspielte, 20 sicher völlig im unklaren blieb. Er gibt mehr eine Geschichte der Konzilsgesandtschaft als eine solche der Reichstagsverhandlungen. So kann denn seinem Bericht aus anderen Quellen noch so manches über allerhand Einzelheiten und selbst über die zeitliche Folge der Begebenheiten hinzugefügt werden, wenn auch mangels Berichte von königlicher und fürstlicher Seite bei weitem nicht in dem Maße, in dem man es mitunter wünschen 25 würde. In dieser Hinsicht kommen besonders die Berichte der Straßburger Gesandten in Betracht, hin und wieder auch die des Nördlinger Gesandten Martin Nawer, diese jedoch wie auch der Bericht des Deutschordensgesandten in erster Linie für die Vor- verhandlungen im Juni. Die im Nürnberger Ausgabenbuch (vgl. nr. 265) erwähnten Berichte Karl Holz- so schuhers sind, abgesehen von dem in nr. 233 mitgeieilten, von ihm und Berthold Volkmer gemeinsam abgefaßten, leider verloren gegangen. Der Verlust ist um so empfindlicher, als Holzschuher zu den städtischen Deputierten gehörte, die nach der Rückkehr des Königs aus Aachen an den Landfriedensverhandlungen teilnahmen. An Straßburg berichten 26. bis 31. Mai Burkhard von Müllheim, Ulrich Bock und 85 Adam Riff. Burkhard reiste mit dem König nach Aachen2, Ulrich blieb in Frankfurt. Adam kehrte vermutlich nach Straßburg zurück. Aus dem Juni sind Berichte weder von Burkhard noch von Ulrich erhalten. Ob sie existiert haben, läßt sich mangels Straßburger Ausgabenbücher nicht bündig erweisen. Vom 4. bis 24. Juli berichten aus Frankfurt Burkhard von Müllheim, Ulrich Bock und Claus Schanlit, der an Adam Riffs Stelle ge- 4o treten ist, am 3. und 9. August Schanlit allein. Die in den nrr. 236, 238, 244, 249 und 256 mitgeteilten Frankfurter und Nürn- berger Aufzeichnungen liefern zwar ebenfalls manche Ergänzungen zu Segovias Bericht, kommen aber im übrigen den Gesandtschaftsberichten an Wert nicht gleich. Jene beziehen sich nur auf Feierlichkeiten beim Empfang und während der Anwesenheit des Königs 45 1 Diese Charakteristik der Berichte und die Wer- tung der beiden großten Zeitfragen vom Stand- punkt Deutscher Reichsstände wird Widerspruch herausfordern. Ich fühlte mich aber nicht berech- tigt, etwas zu ändern oder zu streichen. [O.] €Er fehlt versehentlich in der Aufzählung S. 159 unten. Hier oben waren ungenaue Angaben des Herausgebers zu verbessern. 10.]
Einleitung. 261 244 und 249) und eines Nürnberger Kanzleibeamten (nrr. 238 und 256) lagen bisher im Wortlaut, ein Frankfurter Brief an Gelnhausen (nr. 239) und ein Bericht des Straßt- burgers Klaus Schanlit (nr. 254) in Regesten vor; außterdem ist einiges aus dem Bericht des Deutschordensgesandten Andreas Ruperti vom 2. Juli (nr. 242) von Voigt in seiner 5 Geschichte Preußens benutst worden. Natürlich ist der Wert dieser 29 Briefe und Berichte ziemlich ungleich, auch un- gleich für die verschiedenen Verhandlungsgegenstände. Im allgemeinen kann man wohl sagen, daß der Kirchenfrage fast überall stärkeres Interesse als den inneren Angelegen- heiten des Reichs entgegengebracht wird, ganz der größeren Bedeutung gemäß, die jener 10 vor diesen zukam 1. Im Punkt der Reichhaltigkeit steht naturgemäß Segovias Bericht allen anderen voran. Er ist geradezu grundlegend für die Darstellung des Reichstags nach der kirchen- politischen Seite hin und hat auch das Hauptmaterial für das oben in lit. He Gesagte ge- liefert. Doch darf man bei seiner Verwertung nicht übersehen, daß er vom Standpunkt 15 des Konzilsgesandten, also durchaus einseitig geschrieben ist, einseitig aber auch deshalb geschrieben werden mußtte, weil Segovia trotz oder vielleicht gerade wegen seiner hervor- ragenden Stellung unter den Gesandten des Baseler Konzils nicht alles und jedes in Er- fahrung zu bringen vermochte und beispielsweise über vieles von dem, was sich hinter den Kulissen zwischen dem König, den Kurfürsten und den päpstlichen Gesandten abspielte, 20 sicher völlig im unklaren blieb. Er gibt mehr eine Geschichte der Konzilsgesandtschaft als eine solche der Reichstagsverhandlungen. So kann denn seinem Bericht aus anderen Quellen noch so manches über allerhand Einzelheiten und selbst über die zeitliche Folge der Begebenheiten hinzugefügt werden, wenn auch mangels Berichte von königlicher und fürstlicher Seite bei weitem nicht in dem Maße, in dem man es mitunter wünschen 25 würde. In dieser Hinsicht kommen besonders die Berichte der Straßburger Gesandten in Betracht, hin und wieder auch die des Nördlinger Gesandten Martin Nawer, diese jedoch wie auch der Bericht des Deutschordensgesandten in erster Linie für die Vor- verhandlungen im Juni. Die im Nürnberger Ausgabenbuch (vgl. nr. 265) erwähnten Berichte Karl Holz- so schuhers sind, abgesehen von dem in nr. 233 mitgeieilten, von ihm und Berthold Volkmer gemeinsam abgefaßten, leider verloren gegangen. Der Verlust ist um so empfindlicher, als Holzschuher zu den städtischen Deputierten gehörte, die nach der Rückkehr des Königs aus Aachen an den Landfriedensverhandlungen teilnahmen. An Straßburg berichten 26. bis 31. Mai Burkhard von Müllheim, Ulrich Bock und 85 Adam Riff. Burkhard reiste mit dem König nach Aachen2, Ulrich blieb in Frankfurt. Adam kehrte vermutlich nach Straßburg zurück. Aus dem Juni sind Berichte weder von Burkhard noch von Ulrich erhalten. Ob sie existiert haben, läßt sich mangels Straßburger Ausgabenbücher nicht bündig erweisen. Vom 4. bis 24. Juli berichten aus Frankfurt Burkhard von Müllheim, Ulrich Bock und Claus Schanlit, der an Adam Riffs Stelle ge- 4o treten ist, am 3. und 9. August Schanlit allein. Die in den nrr. 236, 238, 244, 249 und 256 mitgeteilten Frankfurter und Nürn- berger Aufzeichnungen liefern zwar ebenfalls manche Ergänzungen zu Segovias Bericht, kommen aber im übrigen den Gesandtschaftsberichten an Wert nicht gleich. Jene beziehen sich nur auf Feierlichkeiten beim Empfang und während der Anwesenheit des Königs 45 1 Diese Charakteristik der Berichte und die Wer- tung der beiden großten Zeitfragen vom Stand- punkt Deutscher Reichsstände wird Widerspruch herausfordern. Ich fühlte mich aber nicht berech- tigt, etwas zu ändern oder zu streichen. [O.] €Er fehlt versehentlich in der Aufzählung S. 159 unten. Hier oben waren ungenaue Angaben des Herausgebers zu verbessern. 10.]
Strana 262
262 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. in Frankfurt, diese tragen trots der vielen Worte, die sie über Kirchenfrage und Reichs- reform machen, doch nur einiges wenige zur Vorgeschichte der Verschiebung der Reichs- tagseröffnung und zur Beurteilung der Reichstagsbeschlüsse bei. K. Kosten nr. 260-268. Dem starken Besuch durch städtische Gesandte und der langen Dauer des Reichstags s entsprechend sind auch die Aufzeichnungen über städtische Ausgaben besonders zahlreich und reichhaltig. Wir können in den nrr. 260 und 261�267 neben denen der Tagungsstadt Franlefurt auch noch die Augsburgs, Straßburgs, Kölns, Nürnbergs, Colmars und Regens- burgs vorlegen, dazu in nr. 260" die schon in lit. E der vorigen Hauptabteilung erwähnten Ausgaben des Herzogs von Burgund und in nr. 268 eine Anweisung des Kardinalkämmerers 10 an den päpstlichen Thesaurar zur Honorierung eines von den päpstlichen Gesandten auf die Medici gezogenen Wechsels. Frankfurt hatte außer den üblichen Ausgaben für Wein, Hafer und anderes noch die nicht unerheblichen, im Rechenbuch aber nur zum Teil1 angemerkten Aufwendungen für Geschenke an den König, die Beamten des königlichen Hofgerichts und der königlichen 15 Kanzlei, die Kurfürsten, Fürsten und andere Reichstagsbesucher, dazu die mehr als 5000 Gulden betragenden Auslagen für Nach- und Vorauszahlung der Reichssteuern aus den Jahren 1437 und 1439 bis 1442 und für Privilegienbestätigungen. Bei den Ausgaben Augsburgs, Straßburgs, Nürnbergs und Colmars handelte es sich im wesentlichen um die leider nur summarisch genannten Tage-, Pferde- und Geleitgelder 20 der nach Aachen und Frankfurt und, bei Colmar, zu Vorbesprechungen der Elsässischen Städte abgeordneten Gesandten, zum Teil auch um Botenlöhne. Regensburg zeichnete nur einige Beträge auf, die sein Gesandter Lucas Ingolstädter für Privilegienbestätigung, Rechtsanwaltskosten und wertvolle, dem Erzbischof von Mainz und Gregor Heimburgs Hausfrau überreichte Geschenke verausgabte; was er für sich 2t und seine Begleitung verbrauchte, ist nicht angegeben. Zu diesen Auszügen aus städtischen Rechenbüchern kommt in nr. 263 als wertvollstes Stück ein vom Bürgermeister Johann von Heimbach geführtes Ausgabebuch der Kölner Gesandten, in das zunächst für die Zeit vom 26. Mai bis zum 24. Juni Tag für Tag die Beträge der unterwegs und in Frankfurt eingekauften Lebensmittel, dann, ohne ge-so nauere Tagesangaben, die Kosten der Privilegienbestätigung, die Schenkungen, die verab- reichten Trinkgelder und eine Menge anderer Ausgaben eingetragen sind. Es gibt inter- essante Aufschlüsse nicht nur über den Tagesbedarf einer städtischen Gesandtschaft, son- dern, was wichtiger ist, auch über die Lebensmittelpreise in Köln und einigen Nieder- und Mittelrheinischen Orten, besonders aber in Frankfurt, wo sich die Gesandten vom 35 31. Mai an aufhielten. Leider hat Johann von Stommel, der nach Heimbachs am 22. Juni erfolgter Heimreise noch in Frankfurt blieb2, die Aufzeichnungen nicht fortgesetzt. Wir würden sonst in der Lage sein, zu beurteilen, ob und wie nachher die Anwesenheit des Königs, der Fürstlichkeiten mit ihrem zahlreichen Gefolge und der vielen anderen Reichs- tagsbesucher auf die Preisgestaltung einwirkte. 40 1 Es fehlt zum Beispiel die Schenkung von drei secundo (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten Fuder Bier an den Erzbischof von Köln. Dieser nr. 4022 orig. chart. lit. pat. c. sig. subtus impr. del.). 2 Vgl. nr. 219. Köln ernannte am 20. Juli den schrieb am 26. August an die Zollschreiber zu Frankfurt: sie möchten die dri foeder biers, die geschworenen Rat Johan van Stummell und den der Bringer des Briefes den Müen anefoeren werde, königlichen Hofgerichtsprokurator Jorge Hoetel zu 46 zollfrei und ungehindert fahren lassen, da sie ihm seinen Prokuratoren beim Hofgericht in der Klage und Niemandem sonst zugehören und ihm nů zo des Heynrich Jungen gegen die Stadt; dat. 1442 Franckfort geschenkt worden seien; dat. Poppilstorp des 20. dages in dem maynde julio (Köln Stadt-A. So. n. Bartholomeus dage [Aug. 26] anno etc. 40 Briefbuch 16 fol. 36b cop. chart. coaeva).
262 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. in Frankfurt, diese tragen trots der vielen Worte, die sie über Kirchenfrage und Reichs- reform machen, doch nur einiges wenige zur Vorgeschichte der Verschiebung der Reichs- tagseröffnung und zur Beurteilung der Reichstagsbeschlüsse bei. K. Kosten nr. 260-268. Dem starken Besuch durch städtische Gesandte und der langen Dauer des Reichstags s entsprechend sind auch die Aufzeichnungen über städtische Ausgaben besonders zahlreich und reichhaltig. Wir können in den nrr. 260 und 261�267 neben denen der Tagungsstadt Franlefurt auch noch die Augsburgs, Straßburgs, Kölns, Nürnbergs, Colmars und Regens- burgs vorlegen, dazu in nr. 260" die schon in lit. E der vorigen Hauptabteilung erwähnten Ausgaben des Herzogs von Burgund und in nr. 268 eine Anweisung des Kardinalkämmerers 10 an den päpstlichen Thesaurar zur Honorierung eines von den päpstlichen Gesandten auf die Medici gezogenen Wechsels. Frankfurt hatte außer den üblichen Ausgaben für Wein, Hafer und anderes noch die nicht unerheblichen, im Rechenbuch aber nur zum Teil1 angemerkten Aufwendungen für Geschenke an den König, die Beamten des königlichen Hofgerichts und der königlichen 15 Kanzlei, die Kurfürsten, Fürsten und andere Reichstagsbesucher, dazu die mehr als 5000 Gulden betragenden Auslagen für Nach- und Vorauszahlung der Reichssteuern aus den Jahren 1437 und 1439 bis 1442 und für Privilegienbestätigungen. Bei den Ausgaben Augsburgs, Straßburgs, Nürnbergs und Colmars handelte es sich im wesentlichen um die leider nur summarisch genannten Tage-, Pferde- und Geleitgelder 20 der nach Aachen und Frankfurt und, bei Colmar, zu Vorbesprechungen der Elsässischen Städte abgeordneten Gesandten, zum Teil auch um Botenlöhne. Regensburg zeichnete nur einige Beträge auf, die sein Gesandter Lucas Ingolstädter für Privilegienbestätigung, Rechtsanwaltskosten und wertvolle, dem Erzbischof von Mainz und Gregor Heimburgs Hausfrau überreichte Geschenke verausgabte; was er für sich 2t und seine Begleitung verbrauchte, ist nicht angegeben. Zu diesen Auszügen aus städtischen Rechenbüchern kommt in nr. 263 als wertvollstes Stück ein vom Bürgermeister Johann von Heimbach geführtes Ausgabebuch der Kölner Gesandten, in das zunächst für die Zeit vom 26. Mai bis zum 24. Juni Tag für Tag die Beträge der unterwegs und in Frankfurt eingekauften Lebensmittel, dann, ohne ge-so nauere Tagesangaben, die Kosten der Privilegienbestätigung, die Schenkungen, die verab- reichten Trinkgelder und eine Menge anderer Ausgaben eingetragen sind. Es gibt inter- essante Aufschlüsse nicht nur über den Tagesbedarf einer städtischen Gesandtschaft, son- dern, was wichtiger ist, auch über die Lebensmittelpreise in Köln und einigen Nieder- und Mittelrheinischen Orten, besonders aber in Frankfurt, wo sich die Gesandten vom 35 31. Mai an aufhielten. Leider hat Johann von Stommel, der nach Heimbachs am 22. Juni erfolgter Heimreise noch in Frankfurt blieb2, die Aufzeichnungen nicht fortgesetzt. Wir würden sonst in der Lage sein, zu beurteilen, ob und wie nachher die Anwesenheit des Königs, der Fürstlichkeiten mit ihrem zahlreichen Gefolge und der vielen anderen Reichs- tagsbesucher auf die Preisgestaltung einwirkte. 40 1 Es fehlt zum Beispiel die Schenkung von drei secundo (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten Fuder Bier an den Erzbischof von Köln. Dieser nr. 4022 orig. chart. lit. pat. c. sig. subtus impr. del.). 2 Vgl. nr. 219. Köln ernannte am 20. Juli den schrieb am 26. August an die Zollschreiber zu Frankfurt: sie möchten die dri foeder biers, die geschworenen Rat Johan van Stummell und den der Bringer des Briefes den Müen anefoeren werde, königlichen Hofgerichtsprokurator Jorge Hoetel zu 46 zollfrei und ungehindert fahren lassen, da sie ihm seinen Prokuratoren beim Hofgericht in der Klage und Niemandem sonst zugehören und ihm nů zo des Heynrich Jungen gegen die Stadt; dat. 1442 Franckfort geschenkt worden seien; dat. Poppilstorp des 20. dages in dem maynde julio (Köln Stadt-A. So. n. Bartholomeus dage [Aug. 26] anno etc. 40 Briefbuch 16 fol. 36b cop. chart. coaeva).
Strana 263
Einleitung. 263 L. Nachfolgender Städtetag zu Speier am 16. Oktober 1442 nr. 269-287. Laut art. 11 des Frankfurter Abschiedes der städtischen Gesandten (nr. 205) sollten die Mitglieder der fünf in Aussicht genommenen Bundeskreise zunächst für sich, dann auf Kreistagen, zuletzt durch Abgeordnete auf einem Bundestage in Speier über Grund- 5 lagen und Organisation des geplanten großen Städtebundes beraten. Uber die Durch- führung der ersten Vereinbarung haben wir keine Nachrichten, über die der beiden anderen dagegen geben einige Aktenstücke und eine größere Anzahl von Briefen aus der Zeit vom August bis zum Dezember 1442, wenn auch nicht erschöpfenden, so doch für die Be- urteilung des Verlaufs und des Ergebnisses der Beratungen ausreichenden Aufschluß. Es 1o handelt sich dabei, abgesehen von zwei Stücken (nrr. 275 und 280), die ganz oder teil- weise gedruckt, und zweien (nrr. 270 und 278), die schon in Regestenform bekannt sind, um durchweg neues Material. Die Berufung der Kreistage erfolgte am Nieder- und Mittelrhein durch Frankfurt nach Mainz, am Oberrhein und im Elsaß durch Straßburg nach Breisach, am Bodensee 15 und in der Eidgenossenschaft durch Konstanz, in Schwaben durch Ulm und in Franken durch Nürnberg. Die Akten der fünf Tage sind größtenteils in lit. La vereinigt, und zwar gehören die nr. 271 zum Mainzer, die nrr. 269, 273 und 276 zum Nürnberger, die nrr. 270 und 274 zum Ulmer und die nrr. 272, 275 und 277 zum Breisacher Tag. Uber den Konstanzer Tag unterrichtet ein in lit. Lb untergebrachter Konstanzer Brief (nr. 278), 2o der zugleich, ebenso wie ein dort folgender Straßburgs (nr. 279), die Gründe für die Nichtbeschickung des Speierer Bundestages durch diese beiden Städte enthält. Daran reihen sich in lit. Le die Beschlüsse des Bundestages und schließslich in lit. Ld verschiedene Briefe, die mit diesen Beschlüssen im Zusammenhang stehen. 25 a. Vorberatungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach und Konstanz im September und Oktober 1442 nr. 269-277. Der Mainzer Tag war für den 11. September angesagt. Ausschreiben sind nicht vorhanden, und außer Briefen Frankfurts an Speier (nr. 271), Mains und Worms vom 30. August auch keine Akten. Als Teilnehmer werden die Frankfurter Ratsherren Walter Schwarzenberg der Altere und Jost im Steinhaus genannt. Wer sonst noch anwesend war, so wissen wir nicht. Der nirgends erwähnte Beschluß lautete jedenfalls auf Vertretung des Kreises in Speier durch Frankfurt. Nürnberg hatte den Frankfurter Abschied durch Berthold Volkmer und Karl Holz- schuher zugeschickt erhalten und sofort am 14. August den Mitgliedern des Fränkischen Kreises Regensburg, Rothenburg, Windsheim, Weißenburg und Schweinfurt abschriftlich s5 mitgeteilt (nr. 269). Nach der Heimkehr der beiden Gesandten am 2. September schrieb es am 3. den Kreistag nach Nürnberg für den 15. September aus (nr. 273). Regens- burg lehnte die Einladung und anscheinend überhaupt die Beteiligung am Bunde ab (vgl. nr. 282). Die anderen Städte beschlossen die Beschickung des Bundestags durch Nürnberg (vgl. nr. 282a). In Schwaben wurden die Bundesartikel den Mitgliedern des Biberacher Bundes am 3. September auf einer Bundesversammlung in Ulm mitgeteilt, die Ulm am 22. August unter an- derem wegen jenes, oben in lit. Ha erwähnten königlichen Schiedsspruchs in den Streitigkeiten der Ritter und Städte und wegen des königlichen Landfriedensgesetzes berufen hatte (nr. 270). Natürlich erfolgte hier noch keine Beratung, vielmehr erhielten die städtischen Gesandten 46 nur Abschriften der Artikel zum Zweck der Kenntnisnahme und Begutachtung durch ihre Räte. Den Kreistag schrieb Ulm erst am 14. September aus, und zwar für den 22. nach Ulm (nr. 274). Es lud dazu außter den Mitgliedern des Biberacher Bundes auch 40 Deutsche Reichstags-Akten XVI 34
Einleitung. 263 L. Nachfolgender Städtetag zu Speier am 16. Oktober 1442 nr. 269-287. Laut art. 11 des Frankfurter Abschiedes der städtischen Gesandten (nr. 205) sollten die Mitglieder der fünf in Aussicht genommenen Bundeskreise zunächst für sich, dann auf Kreistagen, zuletzt durch Abgeordnete auf einem Bundestage in Speier über Grund- 5 lagen und Organisation des geplanten großen Städtebundes beraten. Uber die Durch- führung der ersten Vereinbarung haben wir keine Nachrichten, über die der beiden anderen dagegen geben einige Aktenstücke und eine größere Anzahl von Briefen aus der Zeit vom August bis zum Dezember 1442, wenn auch nicht erschöpfenden, so doch für die Be- urteilung des Verlaufs und des Ergebnisses der Beratungen ausreichenden Aufschluß. Es 1o handelt sich dabei, abgesehen von zwei Stücken (nrr. 275 und 280), die ganz oder teil- weise gedruckt, und zweien (nrr. 270 und 278), die schon in Regestenform bekannt sind, um durchweg neues Material. Die Berufung der Kreistage erfolgte am Nieder- und Mittelrhein durch Frankfurt nach Mainz, am Oberrhein und im Elsaß durch Straßburg nach Breisach, am Bodensee 15 und in der Eidgenossenschaft durch Konstanz, in Schwaben durch Ulm und in Franken durch Nürnberg. Die Akten der fünf Tage sind größtenteils in lit. La vereinigt, und zwar gehören die nr. 271 zum Mainzer, die nrr. 269, 273 und 276 zum Nürnberger, die nrr. 270 und 274 zum Ulmer und die nrr. 272, 275 und 277 zum Breisacher Tag. Uber den Konstanzer Tag unterrichtet ein in lit. Lb untergebrachter Konstanzer Brief (nr. 278), 2o der zugleich, ebenso wie ein dort folgender Straßburgs (nr. 279), die Gründe für die Nichtbeschickung des Speierer Bundestages durch diese beiden Städte enthält. Daran reihen sich in lit. Le die Beschlüsse des Bundestages und schließslich in lit. Ld verschiedene Briefe, die mit diesen Beschlüssen im Zusammenhang stehen. 25 a. Vorberatungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach und Konstanz im September und Oktober 1442 nr. 269-277. Der Mainzer Tag war für den 11. September angesagt. Ausschreiben sind nicht vorhanden, und außer Briefen Frankfurts an Speier (nr. 271), Mains und Worms vom 30. August auch keine Akten. Als Teilnehmer werden die Frankfurter Ratsherren Walter Schwarzenberg der Altere und Jost im Steinhaus genannt. Wer sonst noch anwesend war, so wissen wir nicht. Der nirgends erwähnte Beschluß lautete jedenfalls auf Vertretung des Kreises in Speier durch Frankfurt. Nürnberg hatte den Frankfurter Abschied durch Berthold Volkmer und Karl Holz- schuher zugeschickt erhalten und sofort am 14. August den Mitgliedern des Fränkischen Kreises Regensburg, Rothenburg, Windsheim, Weißenburg und Schweinfurt abschriftlich s5 mitgeteilt (nr. 269). Nach der Heimkehr der beiden Gesandten am 2. September schrieb es am 3. den Kreistag nach Nürnberg für den 15. September aus (nr. 273). Regens- burg lehnte die Einladung und anscheinend überhaupt die Beteiligung am Bunde ab (vgl. nr. 282). Die anderen Städte beschlossen die Beschickung des Bundestags durch Nürnberg (vgl. nr. 282a). In Schwaben wurden die Bundesartikel den Mitgliedern des Biberacher Bundes am 3. September auf einer Bundesversammlung in Ulm mitgeteilt, die Ulm am 22. August unter an- derem wegen jenes, oben in lit. Ha erwähnten königlichen Schiedsspruchs in den Streitigkeiten der Ritter und Städte und wegen des königlichen Landfriedensgesetzes berufen hatte (nr. 270). Natürlich erfolgte hier noch keine Beratung, vielmehr erhielten die städtischen Gesandten 46 nur Abschriften der Artikel zum Zweck der Kenntnisnahme und Begutachtung durch ihre Räte. Den Kreistag schrieb Ulm erst am 14. September aus, und zwar für den 22. nach Ulm (nr. 274). Es lud dazu außter den Mitgliedern des Biberacher Bundes auch 40 Deutsche Reichstags-Akten XVI 34
Strana 264
Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. noch die des Eßlinger (Eßlingen, Reutlingen, Heilbronn, Wimpfen, Rottweil und Weil) und Augsburg ein und wegen der durch jenen Schiedsspruch und den bevorstehenden Ab- lauf des königlichen Friedensgebots vom 5. Juni geschaffenen Lage die daran beteiligten Bodenseestädte. Uber die Verhandlungen ist nichts überliefert. Das Ergebnis war, daßs Ulm und Augsburg mit der Vertretung des Kreises in Speier betraut wurden. Am Oberrhein und im Elsaß gab Straßburg zu nicht näher bezeichneter Zeit, aber wohl Ende August, die Bundesartikel an Hagenau weiter mit dem Ersuchen, sie den Elsässischen Städten mitzuteilen. Zugleich beraumte es den Kreistag für den 1. Oktober nach Breisach an und lud dorthin am 31. August auch Basel ein, dieses mit dem Er- suchen, für die Bekanntgabe der von den Baseler Gesandten mitgebrachten Artikel und 10 des Kreistagstermins an die Nachbarstädte zu sorgen (nr. 272). In Breisach fanden sich aber nur Vertreter Straßburgs, Hagenaus und Colmars ein. Weder Straßburg noch Col- mar waren mit den vorgeschlagenen Bundesartikeln einverstanden. Jenes wollte sie durch die in unserer nr. 275 mitgeteilten, dieses durch nicht näher bekannte ersetzt wissen. Sie einigten sich dann dahin, daß die beiderseitigen Vorschläge schriftlich nach Speier ge-15 schickt werden sollten. Hinterher entschied sich aber Colmar doch noch für die Straß- burger Artikel und erklärte sich am 6. Oktober damit einverstanden, daß Straßtburg sie nicht brieflich nach Speier mitteile, sondern dort mündlich vortragen lasse (nr. 277). Wann und für welchen Tag die Bodenseestädte und die Eidgenossen nach Kon- stanz gebeten wurden, ist unbekannt. Als Besucher der Tagung werden Gesandte des 20 Bodenseebundes, Schaffhausens, Sankt Gallens und Rheinfeldens genannt. Die Eidgenossen ließen sich weder vertreten noch äußterten sie sich brieflich zu den Bundesartikeln. In- folgedessen blieb der Tag ohne Ergebnis (vgl. nr. 278). b. Besuch des Tages nr. 278-279. Für Frankfurt kam Walter Schwarzenberg der Altere nach Speier 1, für Nürnberg 25 Berthold Volkmer 2, für Ulm ein nicht mit Namen genannter Ulmer Ratsherr3 und Ste- phan Hangenor von Augsburg4. Straßburg hatte anscheinend den Tag beschicken wollen- nahm aber wegen eines dem Elsaß von Frankreich her drohenden Einfalls wieder Abstand davon und begnügte sich, den in Speier Versammelten am 14. Oktober einen Bericht über den Breisacher Tag und eine Abschrift seiner dort gemachten Vorschläge zu übersenden so (nr. 279). Auch Konstanz blieb dem Tage fern; es sandte nur einen vom 11. Oktober da- tierten Bericht über den Konstanzer Tag ein (nr. 278). c. Beschlüsse nr. 280-281. Die laue Haltung der von Straßburg und Konstanz geleiteten Kreise hatte zur Folge, daß die Erörterung der Bundesartikel von der Tagesordnung abgesetzt wurde. Die so Anwesenden besprachen nur die im zehnten Artikel des Frankfurter Abschiedes (nr. 205) berührte Frage der Abwehr von Ubergriffen der Veme und eine von Erzbischof Jakob von Trier verfügte Zollerhöhung zu Engers. Sie kamen laut Abschied (nr. 280) überein, den Städten vorzuschlagen, dem König beide Angelegenheiten entweder auf dem angekün- digten Nürnberger Reichstage durch eine aus je einem oder je zwei Vertretern jedes Kreises 40 gebildete Gesandtschaft oder, wenn er nicht nach Nürnberg kommen sollte, an seinem je- weiligen Aufenthaltsorte durch fünf Gesandte (je einen aus jedem Kreise) vortragen zu lassen, vorher aber noch zu erwägen, ob wegen der Zollangelegenheit nicht besser mit dem Erzbischof selbst zu verhandeln sei. Jeder Kreis sollte seine Ansicht darüber bis zum Vgl. nr. 284. Vgl. nr. 282. Vgl. nr. 283 art. 2. Vgl. nr. 274 art. 1.
Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. noch die des Eßlinger (Eßlingen, Reutlingen, Heilbronn, Wimpfen, Rottweil und Weil) und Augsburg ein und wegen der durch jenen Schiedsspruch und den bevorstehenden Ab- lauf des königlichen Friedensgebots vom 5. Juni geschaffenen Lage die daran beteiligten Bodenseestädte. Uber die Verhandlungen ist nichts überliefert. Das Ergebnis war, daßs Ulm und Augsburg mit der Vertretung des Kreises in Speier betraut wurden. Am Oberrhein und im Elsaß gab Straßburg zu nicht näher bezeichneter Zeit, aber wohl Ende August, die Bundesartikel an Hagenau weiter mit dem Ersuchen, sie den Elsässischen Städten mitzuteilen. Zugleich beraumte es den Kreistag für den 1. Oktober nach Breisach an und lud dorthin am 31. August auch Basel ein, dieses mit dem Er- suchen, für die Bekanntgabe der von den Baseler Gesandten mitgebrachten Artikel und 10 des Kreistagstermins an die Nachbarstädte zu sorgen (nr. 272). In Breisach fanden sich aber nur Vertreter Straßburgs, Hagenaus und Colmars ein. Weder Straßburg noch Col- mar waren mit den vorgeschlagenen Bundesartikeln einverstanden. Jenes wollte sie durch die in unserer nr. 275 mitgeteilten, dieses durch nicht näher bekannte ersetzt wissen. Sie einigten sich dann dahin, daß die beiderseitigen Vorschläge schriftlich nach Speier ge-15 schickt werden sollten. Hinterher entschied sich aber Colmar doch noch für die Straß- burger Artikel und erklärte sich am 6. Oktober damit einverstanden, daß Straßtburg sie nicht brieflich nach Speier mitteile, sondern dort mündlich vortragen lasse (nr. 277). Wann und für welchen Tag die Bodenseestädte und die Eidgenossen nach Kon- stanz gebeten wurden, ist unbekannt. Als Besucher der Tagung werden Gesandte des 20 Bodenseebundes, Schaffhausens, Sankt Gallens und Rheinfeldens genannt. Die Eidgenossen ließen sich weder vertreten noch äußterten sie sich brieflich zu den Bundesartikeln. In- folgedessen blieb der Tag ohne Ergebnis (vgl. nr. 278). b. Besuch des Tages nr. 278-279. Für Frankfurt kam Walter Schwarzenberg der Altere nach Speier 1, für Nürnberg 25 Berthold Volkmer 2, für Ulm ein nicht mit Namen genannter Ulmer Ratsherr3 und Ste- phan Hangenor von Augsburg4. Straßburg hatte anscheinend den Tag beschicken wollen- nahm aber wegen eines dem Elsaß von Frankreich her drohenden Einfalls wieder Abstand davon und begnügte sich, den in Speier Versammelten am 14. Oktober einen Bericht über den Breisacher Tag und eine Abschrift seiner dort gemachten Vorschläge zu übersenden so (nr. 279). Auch Konstanz blieb dem Tage fern; es sandte nur einen vom 11. Oktober da- tierten Bericht über den Konstanzer Tag ein (nr. 278). c. Beschlüsse nr. 280-281. Die laue Haltung der von Straßburg und Konstanz geleiteten Kreise hatte zur Folge, daß die Erörterung der Bundesartikel von der Tagesordnung abgesetzt wurde. Die so Anwesenden besprachen nur die im zehnten Artikel des Frankfurter Abschiedes (nr. 205) berührte Frage der Abwehr von Ubergriffen der Veme und eine von Erzbischof Jakob von Trier verfügte Zollerhöhung zu Engers. Sie kamen laut Abschied (nr. 280) überein, den Städten vorzuschlagen, dem König beide Angelegenheiten entweder auf dem angekün- digten Nürnberger Reichstage durch eine aus je einem oder je zwei Vertretern jedes Kreises 40 gebildete Gesandtschaft oder, wenn er nicht nach Nürnberg kommen sollte, an seinem je- weiligen Aufenthaltsorte durch fünf Gesandte (je einen aus jedem Kreise) vortragen zu lassen, vorher aber noch zu erwägen, ob wegen der Zollangelegenheit nicht besser mit dem Erzbischof selbst zu verhandeln sei. Jeder Kreis sollte seine Ansicht darüber bis zum Vgl. nr. 284. Vgl. nr. 282. Vgl. nr. 283 art. 2. Vgl. nr. 274 art. 1.
Strana 265
Einleitung. 265 30. November brieflich dem Speierer Rat und dieser sie dann seinerseits den fünf Kreisen mitteilen. Die Ansicht der Mehrheit sollte als Beschluß gelten und ausgeführt werden. Straßburg und wohl auch Konstans wurden von diesen Vorschlägen am 17. Oktober verständigt (nr. 281). Frankfurt, Nürnberg und Ulm erhielten sie durch ihre Gesandten. d. Briefwechsel nr. 282-287. Von dem ausgedehnten Briefwechsel, den die Weitergabe des Abschieds (nr. 280) bzw. des den Abschied enthaltenden Schreibens der in Speier Versammelten (nr. 281) durch die fünf Vororte an die Mitglieder ihrer Kreise hervorrief, sind nur noch die in den nrr. 282, 282" und 283 abgedruckten Briefe Nürnbergs an Regensburg, Rothenburg, Winds- 1o heim und Weißenburg und Ulms an Nördlingen vom 27. bzw. 29. Oktober vorhanden. Ebenso geringfügig sind die Uberreste der Zuschriften, die bis zum 30. November in Speier einliefen. Doch liegt hier der Grund nicht in der mangelhaften Sorgfalt der Speierer Kanzlei, sondern in der Teilnahmlosigkeit, in der die überwiegende Mehrheit der Städte gegenüber den Speierer Vorschlägen verharrte. Denn außter am Mittelrhein, wo Frank- furt, Mainz und Worms um der sie nahe angehenden Zollangelegenheit willen sich mit den Vorschlägen beschäftigten (vgl. nr. 284) und in Ulm scheint nirgends Neigung be- standen zu haben, sich noch weiter mit ihnen zu befassen, und auch jene vier Städte hielten es für das beste, die ganze Sache bis zum Nürnberger Reichstag ruhen zu lassen. Ein Wormser Schreiben mit abschriftlich beigelegten Briefen von Frankfurt und 20 Mains war das einzige, das bis zum festgesetzten Termin in Speier ankam. Speier ver- ständigte davon am 5. Dezember Worms (nr. 285) und schickte Abschriften der drei Briefe an demselben Tage an Ulm und Rothenburg (vgl. nr. 286), wohl auch an Straßburg und Konstanz, mit der Bitte, die Mitglieder ihrer Kreise zu benachrichtigen oder benachrich- tigen zu lassen. Erst nach dem 5. Dezember lief noch ein Brief Ulms ein. Er ist nicht 25 mehr vorhanden; sein Inhalt wird in einem Briefe Ulms an Nördlingen vom 21. De- zember (nr. 287) wiederholt. 15 M. Anhang: Krönungssteuer der Juden und Griechengeld nr. 288-320. Die starke Belastung, die der Unterhalt eines so zahlreichen Gefolges, wie es der besondere Anlaß der ersten Fahrt ins Reich und der Krönung erforderte, den nicht allau so kräftigen Finanzen des Königs verursachte, wohl auch der begreifliche Wunsch der kö- niglichen Kanzlei- und Kammerbeamten, eine so günstige, selten wiederkehrende Gelegen- heit zur Füllung des eigenen Beutels zu verwerten, hatten, wie wir sahen 1, schon im Mai während des Nürnberger Aufenthalts des Königs zur Besprechung darüber geführt, in welcher Art und Weise die Finanzquellen des Reichs für die Bedürfnisse der könig- s5 lichen Kammer nutzbar gemacht werden könnten. Dabei war außer an die nicht uner- heblichen Beträge, die aus verfallenen Steuern, Belehnungen, Privilegienbestätigungen, Be- siegelung älterer Urkunden mit dem Majestätssiegel nach der Krönung und anderswoher zu fließen versprachen, besonders auch an die ausgiebige Besteuerung der Jüdi- schen Vermögen in der durch Kaiser Sigmund2 eingeführten Form der Krönungs- 40 steuer gedacht worden. Die Einziehung der letzteren wurde diesmal nicht, wie es zu Kaiser Sigmunds und König Albrechts Zeiten geschehen war, dem Erbkämmerer Konrad von Weinsbergs über- 1 Vgl. S. 156. Vgl. RTA. 11,192 und Vorwort S. XXX-XXXI. 45 3 Der Urheber der auch sonst zu bemerkenden Zurücksetzung des Erbkämmerers durch den König scheint der Schwager des Königs, Kurfürst Fried- rich von Sachsen gewesen zu sein, der sich auf diese Weise für die Hilfe rächte, die der Erb- kämmerer seinem Schwiegersohn Herzog Erich V. 34*
Einleitung. 265 30. November brieflich dem Speierer Rat und dieser sie dann seinerseits den fünf Kreisen mitteilen. Die Ansicht der Mehrheit sollte als Beschluß gelten und ausgeführt werden. Straßburg und wohl auch Konstans wurden von diesen Vorschlägen am 17. Oktober verständigt (nr. 281). Frankfurt, Nürnberg und Ulm erhielten sie durch ihre Gesandten. d. Briefwechsel nr. 282-287. Von dem ausgedehnten Briefwechsel, den die Weitergabe des Abschieds (nr. 280) bzw. des den Abschied enthaltenden Schreibens der in Speier Versammelten (nr. 281) durch die fünf Vororte an die Mitglieder ihrer Kreise hervorrief, sind nur noch die in den nrr. 282, 282" und 283 abgedruckten Briefe Nürnbergs an Regensburg, Rothenburg, Winds- 1o heim und Weißenburg und Ulms an Nördlingen vom 27. bzw. 29. Oktober vorhanden. Ebenso geringfügig sind die Uberreste der Zuschriften, die bis zum 30. November in Speier einliefen. Doch liegt hier der Grund nicht in der mangelhaften Sorgfalt der Speierer Kanzlei, sondern in der Teilnahmlosigkeit, in der die überwiegende Mehrheit der Städte gegenüber den Speierer Vorschlägen verharrte. Denn außter am Mittelrhein, wo Frank- furt, Mainz und Worms um der sie nahe angehenden Zollangelegenheit willen sich mit den Vorschlägen beschäftigten (vgl. nr. 284) und in Ulm scheint nirgends Neigung be- standen zu haben, sich noch weiter mit ihnen zu befassen, und auch jene vier Städte hielten es für das beste, die ganze Sache bis zum Nürnberger Reichstag ruhen zu lassen. Ein Wormser Schreiben mit abschriftlich beigelegten Briefen von Frankfurt und 20 Mains war das einzige, das bis zum festgesetzten Termin in Speier ankam. Speier ver- ständigte davon am 5. Dezember Worms (nr. 285) und schickte Abschriften der drei Briefe an demselben Tage an Ulm und Rothenburg (vgl. nr. 286), wohl auch an Straßburg und Konstanz, mit der Bitte, die Mitglieder ihrer Kreise zu benachrichtigen oder benachrich- tigen zu lassen. Erst nach dem 5. Dezember lief noch ein Brief Ulms ein. Er ist nicht 25 mehr vorhanden; sein Inhalt wird in einem Briefe Ulms an Nördlingen vom 21. De- zember (nr. 287) wiederholt. 15 M. Anhang: Krönungssteuer der Juden und Griechengeld nr. 288-320. Die starke Belastung, die der Unterhalt eines so zahlreichen Gefolges, wie es der besondere Anlaß der ersten Fahrt ins Reich und der Krönung erforderte, den nicht allau so kräftigen Finanzen des Königs verursachte, wohl auch der begreifliche Wunsch der kö- niglichen Kanzlei- und Kammerbeamten, eine so günstige, selten wiederkehrende Gelegen- heit zur Füllung des eigenen Beutels zu verwerten, hatten, wie wir sahen 1, schon im Mai während des Nürnberger Aufenthalts des Königs zur Besprechung darüber geführt, in welcher Art und Weise die Finanzquellen des Reichs für die Bedürfnisse der könig- s5 lichen Kammer nutzbar gemacht werden könnten. Dabei war außer an die nicht uner- heblichen Beträge, die aus verfallenen Steuern, Belehnungen, Privilegienbestätigungen, Be- siegelung älterer Urkunden mit dem Majestätssiegel nach der Krönung und anderswoher zu fließen versprachen, besonders auch an die ausgiebige Besteuerung der Jüdi- schen Vermögen in der durch Kaiser Sigmund2 eingeführten Form der Krönungs- 40 steuer gedacht worden. Die Einziehung der letzteren wurde diesmal nicht, wie es zu Kaiser Sigmunds und König Albrechts Zeiten geschehen war, dem Erbkämmerer Konrad von Weinsbergs über- 1 Vgl. S. 156. Vgl. RTA. 11,192 und Vorwort S. XXX-XXXI. 45 3 Der Urheber der auch sonst zu bemerkenden Zurücksetzung des Erbkämmerers durch den König scheint der Schwager des Königs, Kurfürst Fried- rich von Sachsen gewesen zu sein, der sich auf diese Weise für die Hilfe rächte, die der Erb- kämmerer seinem Schwiegersohn Herzog Erich V. 34*
Strana 266
266 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. tragen‘. Leider, möchte man sagen. Denn die Ausschaltung des Erbkämmerers hat na- türlich zur Folge gehabt; daff Aufzeichnungen und andere Aktenstücke, wie dieser sie über seine Maßnahmen zur Einziehung der Steuer und über das Erträgnis anzulegen und zu sammeln gewohnt war, nicht vorhanden sind. Wir sind infolgedessen mehr denn sonst auf Mutmaßungen angewiesen und müssen von vornherein darauf verzichten, ein 5 ähnlich anschauliches Bild von Verlauf und Erfolg der Steuereintreibung eu entwerfen, wie wir es von der Tätigkeit des Erbkämmerers auf Grund der Weinsbergischen Akten im 11. und bis zu einem gewissen Grade auch im 13. und 14. Bande zu tun vermochten. Zwnächst ? wurden die in Betracht kommenden Judenschaften teils direkt, teils durch Vermittlung ihrer Herren aufgefordert, sich in Frankfurt oder überhaupt am königlichen 10 Hof einzufinden, um mit dem König oder den Beamten der Kammer die Höhe der auf ein Drittel des vorhandenen Vermügens festgesetzten Abgabe * zu vereinbaren. Solche Schreiben wurden laut unserer nrr. 295 und 296 den Juden im Sachsen, Thüringen und Meißen und der Reichsstadt Mühlhausen zugesandt und, wie aus unsern nrr. 289 und 290 ge- folgert werden kann, jedenfalls auch den Frankfurter und Nürnberger Juden. Die Schreiben 15 selbst sind, nicht mehr vorhanden, darum läßt sich auch nur vermutungsweise sagen, daß die ersten Ladungen zu derselben Zeit ausgingen, zu der die Reichsstände erneut zum Besuch des Reichstags eingeladen wurden (vgl. lit. A), vielleicht auch, daß sie auf den- selben Termin lauteten, der auch diesen gesetzt. wurde, nämlich auf den 8. Juli +, von Sachsen gewährt hatte (vgl. RTA. 15, 117). Er weigerte sich auch, die Ansprüche des Erb- kämmerers auf das Ablaßgeld in Preußen und Livland zw wnterstützen laut einer. undatierten, aber wohl m das Jahr 1443 zu setzenden Instruk- tion des Erbkámmerers für einen nicht mit Namen genannten, Gesandten, der anscheinend. nach, Basel ging (Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 55 cop. chart. coaeva). ! Der Herausgeber nahm an, die Einziehung sei statt dem Erbkämmerer Konrad von Weinsberg dieses Mal dem königlichen Kammermeister Ritter Jo- hannes Ungnad übertragen worden. Belege dafür haben wir nicht finden können. [B. ©.] * Wir haben hier stärker als sonst in das Manu- skript des Herausgebers eingegriffen. Herre hatte das in Bd. 13 nr. 227 gedruckte, zu 1438 Mai 17 datierte Juden- Verzeichnis, ohne von der Verwer- lung an jener Stelle schon zu wissen, hierher ge- zogen und mit dem Datum ,,1442 Mai Nürnberg * als erstes Stück dieser Abteilung unter nr. 288 ein- gereiht. Er stützte seine Datierung darauf, daß mit den „drei Markgrafen zu Brandenburg“ nur die Söhne des am 21. September 1440 verstorbenen Mark- grafen Friedrichs I. genamnt sein konnten, während andererseits der im Verzeichnis vorkommende Herzog Ludwig der Ältere von Baiern nur bis zum 4. Sept. 1443 regierte. Es besteht für uns kein Zweifel, daß Herre sich damit im Irrtum befand und daß an der Einstellung zum Jahre 1438 festzuhalten ist. Gegen das Jahr 1442 entscheiden eben jene alle dri marggraffen zu Brandenburg und burggraven zu Nüre- berg, auf die sich Herre beruft. Es sind, wie die Stellung in dem Verzeichnis beweist, die ,, Mark- grafen“ der Fränkischen Lande gemeint. Im Jahre 1438 gab es in Franken drei Markgrafen, nämlich Kurfürst Friedrich und seine beiden Söhne Hans 20 (der älteste) und Albrecht (der dritte), die neben ihm in. politischen Angelegenheiten genannt werden; im Jahre 1442 aber gab es in Franken deren nur zwei namlich Mf. Hans und Mf. Albrecht (Achilles), da Kurfürst Friedrich I. 1440 gestorben war. Dessen 26 zweiter Sohn der spätere Kurfürst Friedrich LI. war seit 1437 schon dauernd Regent der Mark Brandenburg, und Brandenburg sowohl wie Sachsen und andere norddeutsche Gebiete werden in dem Verzeichnis gar wicht erwähnt. Es kommt himeu, 80 daß das Stück unter Akten des Jahres 1438 lagert. Der Nachlaß Konrads von Weinsberg ist unberührt, wie er seinerzeit die Akten hat ablegen lassen, auf unsere Tage gekommen. Es kann natürlich vor- kommen, daß ein Stück früheren Datums sich in 35 einem Komvolut spiterer Akten findet, weil Kon- rad es aus irgendeiem Grumde wieder hervor- gesucht und. benutzt hat. Daß aber ein Stück von 1442 umter Akten von 1438 geraten sein sollte, ist kaum zu glauben und würde zu den Beobachtungen, 40 die wir bei den Öhringer Archivalien Konrads machen können, im Widerspruch stehen. [B. Q.] * Auch von Sigmund wurde 1414 und 1434 der 3. (oder gar der 2.) Pfennig gefordert, ebenso von Albrecht 1438. [Q.] 45 * Herre war geneigt, eine ganz allgemein auf den 8. Juli nach, Frankfurt. ergangene. Einladung anzunehmen. Ich habe oben durch Einfügwng einiger Worte den Zweifeln, die sich aus unserem Material ergeben, Rechnung getragen. Daß die Ladung nach 50 Frankfurt erging, ist in dem Schreiben der Stadt Mühlhausen vom 24. oder 25. August (nr. 296) und in| dem Schreiben Pf. Ottos vom 30. August (nr. 297) gesagt. Der Wortlaut beider Stellen spricht nicht dafür, daß die Ladung schon weit zurücklag. Nur 56
266 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. tragen‘. Leider, möchte man sagen. Denn die Ausschaltung des Erbkämmerers hat na- türlich zur Folge gehabt; daff Aufzeichnungen und andere Aktenstücke, wie dieser sie über seine Maßnahmen zur Einziehung der Steuer und über das Erträgnis anzulegen und zu sammeln gewohnt war, nicht vorhanden sind. Wir sind infolgedessen mehr denn sonst auf Mutmaßungen angewiesen und müssen von vornherein darauf verzichten, ein 5 ähnlich anschauliches Bild von Verlauf und Erfolg der Steuereintreibung eu entwerfen, wie wir es von der Tätigkeit des Erbkämmerers auf Grund der Weinsbergischen Akten im 11. und bis zu einem gewissen Grade auch im 13. und 14. Bande zu tun vermochten. Zwnächst ? wurden die in Betracht kommenden Judenschaften teils direkt, teils durch Vermittlung ihrer Herren aufgefordert, sich in Frankfurt oder überhaupt am königlichen 10 Hof einzufinden, um mit dem König oder den Beamten der Kammer die Höhe der auf ein Drittel des vorhandenen Vermügens festgesetzten Abgabe * zu vereinbaren. Solche Schreiben wurden laut unserer nrr. 295 und 296 den Juden im Sachsen, Thüringen und Meißen und der Reichsstadt Mühlhausen zugesandt und, wie aus unsern nrr. 289 und 290 ge- folgert werden kann, jedenfalls auch den Frankfurter und Nürnberger Juden. Die Schreiben 15 selbst sind, nicht mehr vorhanden, darum läßt sich auch nur vermutungsweise sagen, daß die ersten Ladungen zu derselben Zeit ausgingen, zu der die Reichsstände erneut zum Besuch des Reichstags eingeladen wurden (vgl. lit. A), vielleicht auch, daß sie auf den- selben Termin lauteten, der auch diesen gesetzt. wurde, nämlich auf den 8. Juli +, von Sachsen gewährt hatte (vgl. RTA. 15, 117). Er weigerte sich auch, die Ansprüche des Erb- kämmerers auf das Ablaßgeld in Preußen und Livland zw wnterstützen laut einer. undatierten, aber wohl m das Jahr 1443 zu setzenden Instruk- tion des Erbkámmerers für einen nicht mit Namen genannten, Gesandten, der anscheinend. nach, Basel ging (Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 55 cop. chart. coaeva). ! Der Herausgeber nahm an, die Einziehung sei statt dem Erbkämmerer Konrad von Weinsberg dieses Mal dem königlichen Kammermeister Ritter Jo- hannes Ungnad übertragen worden. Belege dafür haben wir nicht finden können. [B. ©.] * Wir haben hier stärker als sonst in das Manu- skript des Herausgebers eingegriffen. Herre hatte das in Bd. 13 nr. 227 gedruckte, zu 1438 Mai 17 datierte Juden- Verzeichnis, ohne von der Verwer- lung an jener Stelle schon zu wissen, hierher ge- zogen und mit dem Datum ,,1442 Mai Nürnberg * als erstes Stück dieser Abteilung unter nr. 288 ein- gereiht. Er stützte seine Datierung darauf, daß mit den „drei Markgrafen zu Brandenburg“ nur die Söhne des am 21. September 1440 verstorbenen Mark- grafen Friedrichs I. genamnt sein konnten, während andererseits der im Verzeichnis vorkommende Herzog Ludwig der Ältere von Baiern nur bis zum 4. Sept. 1443 regierte. Es besteht für uns kein Zweifel, daß Herre sich damit im Irrtum befand und daß an der Einstellung zum Jahre 1438 festzuhalten ist. Gegen das Jahr 1442 entscheiden eben jene alle dri marggraffen zu Brandenburg und burggraven zu Nüre- berg, auf die sich Herre beruft. Es sind, wie die Stellung in dem Verzeichnis beweist, die ,, Mark- grafen“ der Fränkischen Lande gemeint. Im Jahre 1438 gab es in Franken drei Markgrafen, nämlich Kurfürst Friedrich und seine beiden Söhne Hans 20 (der älteste) und Albrecht (der dritte), die neben ihm in. politischen Angelegenheiten genannt werden; im Jahre 1442 aber gab es in Franken deren nur zwei namlich Mf. Hans und Mf. Albrecht (Achilles), da Kurfürst Friedrich I. 1440 gestorben war. Dessen 26 zweiter Sohn der spätere Kurfürst Friedrich LI. war seit 1437 schon dauernd Regent der Mark Brandenburg, und Brandenburg sowohl wie Sachsen und andere norddeutsche Gebiete werden in dem Verzeichnis gar wicht erwähnt. Es kommt himeu, 80 daß das Stück unter Akten des Jahres 1438 lagert. Der Nachlaß Konrads von Weinsberg ist unberührt, wie er seinerzeit die Akten hat ablegen lassen, auf unsere Tage gekommen. Es kann natürlich vor- kommen, daß ein Stück früheren Datums sich in 35 einem Komvolut spiterer Akten findet, weil Kon- rad es aus irgendeiem Grumde wieder hervor- gesucht und. benutzt hat. Daß aber ein Stück von 1442 umter Akten von 1438 geraten sein sollte, ist kaum zu glauben und würde zu den Beobachtungen, 40 die wir bei den Öhringer Archivalien Konrads machen können, im Widerspruch stehen. [B. Q.] * Auch von Sigmund wurde 1414 und 1434 der 3. (oder gar der 2.) Pfennig gefordert, ebenso von Albrecht 1438. [Q.] 45 * Herre war geneigt, eine ganz allgemein auf den 8. Juli nach, Frankfurt. ergangene. Einladung anzunehmen. Ich habe oben durch Einfügwng einiger Worte den Zweifeln, die sich aus unserem Material ergeben, Rechnung getragen. Daß die Ladung nach 50 Frankfurt erging, ist in dem Schreiben der Stadt Mühlhausen vom 24. oder 25. August (nr. 296) und in| dem Schreiben Pf. Ottos vom 30. August (nr. 297) gesagt. Der Wortlaut beider Stellen spricht nicht dafür, daß die Ladung schon weit zurücklag. Nur 56
Strana 267
Einleitung. 267 Der Erfolg war gering. Vielleicht fanden sich nur Bevollmächtigte der Frankfurter und Nürnberger Juden ein. Wenigstens ist nur von ihnen bekannt, daß sie sich damals mit dem König einigten und darauf am 21. und 26. Juli für fünf Jahre Steuerfreiheit erhielten (nrr. 289 und 290) 1. Wie hoch die vereinbarten Beträge waren, ist nieht überliefert; daßs es sich aber um beträchtliche Summen gehandelt haben wird, darf man daraus schließen, daß Ungnad den Nürnberger Juden schon im Mai, also noch vor Ausgang der königlichen Ladungen, 10 000 Gulden abverlangt hatte (vgl. nr. 233 art. 1). Die Saumseligkeit der Juden, die von ihren Herren vermutlich aus naheliegenden 10 Gründen begünstigt wurde, hatte zur Folge, daß die Einhebung der Steuer nun könig- lichen Kommissaren übertragen und das Reich zu diesem Zweck anscheinend gleichsam in Steuerbezirke eingeteilt wurde. So erhielten der nachmalige Propst von Freising Lic. jur. utr. Ulrich Riederer und Jakob Vaist zu anderen, nicht genannten Gebieten später noch die Stifte Mainz, Straßburg, Speier und Worms und die Lande des Markgrafen 15 Jakob von Baden zugewiesen (vgl. nr. 318). Etwas reicher fließen die Nachrichten über das Verfahren des Ritters Lienhard Felsecker, des Heinrich Herwart und der vom Schwager des Königs dem Kurfürsten Friedrich von Sachsen bevollmächtigten Ritter Heinrich Pflug und Hans von Maltitz mit den Juden in Sachsen, Thüringen und Meißen (vgl. nrr. 294, 295, 299, 300) 2. Sie luden 2o zunächst im September einen Teil der Juden für Mitte Oktober nach Arnstadt (vgl. nr. 299), einen anderen Teil, darunter die Halberstädter und vielleicht auch die Magdeburger, am 22. November für den 26. nach Halle (vgl. nr. 308). Nach Halle kam jedoch, scheint es, niemand, und in Arnstadt fanden sich wohl nur die Erfurter Juden ein, die sich gegen- über Herzog Friedrich zur Zahlung von 6000 rheinischen Gulden verpflichteten und im 25 ganzen 6710 fl. bezahlt zu haben scheinen3 (vgl. nrr. 312 und 314). Die königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten belegten die Säumigen mit der Acht, so die Mühl- häuser Juden und später auch die des Stifts Magdeburg (vgl. nrr. 300, 319 und 320). Die Mühlhäuser Juden gaben zunächst nicht nach und wurden darin vom Rat der Stadt, der sich auf alte, vom König selbst erst kürzlich bestätigte Privilegien berief, wirk- so sam unterstützt. Die Verhandlungen, die sich daraus zwischen der Stadt, dem König, dem Kurfürsten von Sachsen und den königlichen und kurfürstlichen Kommissaren ent- wickelten und bis in den Mai 1443 währten, fanden ihren Niederschlag in zahlreichen Briefen und verschiedenen Akten und Urkunden, die zum kleineren Teil im Original, die beiden Urkunden für die Frankfurter und die 85 Nürnberger Juden vom 21. und 26. Juli nrr. 289 und 290 deuten auf einen frühen Termin. In der Vollmacht K. Friedrichs für den Herzog von Sachsen vom 18. August (nr. 295) aber heißtt es, daßt die Juden in Sachsen, Thüringen und Meißsen in unBer 40 kunigliche hofe geladen seien. Das einzige uns er- haltene Ladungsschreiben, gerichtet an die Juden des Bistums Halberstadt (nr. 291) ist erst vom 26. Juli (dem gleichen Tage wie die Urkunde für die Nürnberger Juden) datiert und fordert von 45 den Juden, sich binnen fünf Wochen in unsern kûnglichen hove zu verfügen. Daßt eine Einladung auf einen früheren Termin nach Frankfurt voran- gegangen wäre, ist nicht angedeutet. Es ist dar- nach sehr zweifelhaft, ob eine einheitliche allgemeine 50 Ladung nach Frankfurt für irgendeinen Termin im Juli erging. Anscheinend sind die Judenschaften verschiedener Gebiete an verschiedenen Daten und auf verschiedene Termine, teils nach Frankfurt, teils an den königlichen Hof (ohne Ortsangabe) ge- laden worden. 10.] 1 Die Folgerung, daß damals mit anderen Juden- schaften ähnliche Abkommen nicht zustande ge- kommen sind, kann sich darauf stützen, daßt das Reichsregistraturbuch, das uns die nrr. 289 und 290 überliefert hat, davon nichts weiß. Kennten wir diese Stücke nur aus anderen Vorlagen, so wäre natürlich ein solches argumentum ex silentio un- statthaft. 10./ Die Urkunde vom 18. August für Herzog Fried- rich, Felsecker und Herwart galt auch für Mark Brandenburg, Land Braunschweig und insonder- heit genannte Gebiete und Städte. I0.] * Falls nicht die 710 fl., über die Herzogin Mar- garete in nr. 314 quittiert, eine auf die 6000 ver- rechnete Teilzahlung sind. 1Q.]
Einleitung. 267 Der Erfolg war gering. Vielleicht fanden sich nur Bevollmächtigte der Frankfurter und Nürnberger Juden ein. Wenigstens ist nur von ihnen bekannt, daß sie sich damals mit dem König einigten und darauf am 21. und 26. Juli für fünf Jahre Steuerfreiheit erhielten (nrr. 289 und 290) 1. Wie hoch die vereinbarten Beträge waren, ist nieht überliefert; daßs es sich aber um beträchtliche Summen gehandelt haben wird, darf man daraus schließen, daß Ungnad den Nürnberger Juden schon im Mai, also noch vor Ausgang der königlichen Ladungen, 10 000 Gulden abverlangt hatte (vgl. nr. 233 art. 1). Die Saumseligkeit der Juden, die von ihren Herren vermutlich aus naheliegenden 10 Gründen begünstigt wurde, hatte zur Folge, daß die Einhebung der Steuer nun könig- lichen Kommissaren übertragen und das Reich zu diesem Zweck anscheinend gleichsam in Steuerbezirke eingeteilt wurde. So erhielten der nachmalige Propst von Freising Lic. jur. utr. Ulrich Riederer und Jakob Vaist zu anderen, nicht genannten Gebieten später noch die Stifte Mainz, Straßburg, Speier und Worms und die Lande des Markgrafen 15 Jakob von Baden zugewiesen (vgl. nr. 318). Etwas reicher fließen die Nachrichten über das Verfahren des Ritters Lienhard Felsecker, des Heinrich Herwart und der vom Schwager des Königs dem Kurfürsten Friedrich von Sachsen bevollmächtigten Ritter Heinrich Pflug und Hans von Maltitz mit den Juden in Sachsen, Thüringen und Meißen (vgl. nrr. 294, 295, 299, 300) 2. Sie luden 2o zunächst im September einen Teil der Juden für Mitte Oktober nach Arnstadt (vgl. nr. 299), einen anderen Teil, darunter die Halberstädter und vielleicht auch die Magdeburger, am 22. November für den 26. nach Halle (vgl. nr. 308). Nach Halle kam jedoch, scheint es, niemand, und in Arnstadt fanden sich wohl nur die Erfurter Juden ein, die sich gegen- über Herzog Friedrich zur Zahlung von 6000 rheinischen Gulden verpflichteten und im 25 ganzen 6710 fl. bezahlt zu haben scheinen3 (vgl. nrr. 312 und 314). Die königlichen und kurfürstlichen Bevollmächtigten belegten die Säumigen mit der Acht, so die Mühl- häuser Juden und später auch die des Stifts Magdeburg (vgl. nrr. 300, 319 und 320). Die Mühlhäuser Juden gaben zunächst nicht nach und wurden darin vom Rat der Stadt, der sich auf alte, vom König selbst erst kürzlich bestätigte Privilegien berief, wirk- so sam unterstützt. Die Verhandlungen, die sich daraus zwischen der Stadt, dem König, dem Kurfürsten von Sachsen und den königlichen und kurfürstlichen Kommissaren ent- wickelten und bis in den Mai 1443 währten, fanden ihren Niederschlag in zahlreichen Briefen und verschiedenen Akten und Urkunden, die zum kleineren Teil im Original, die beiden Urkunden für die Frankfurter und die 85 Nürnberger Juden vom 21. und 26. Juli nrr. 289 und 290 deuten auf einen frühen Termin. In der Vollmacht K. Friedrichs für den Herzog von Sachsen vom 18. August (nr. 295) aber heißtt es, daßt die Juden in Sachsen, Thüringen und Meißsen in unBer 40 kunigliche hofe geladen seien. Das einzige uns er- haltene Ladungsschreiben, gerichtet an die Juden des Bistums Halberstadt (nr. 291) ist erst vom 26. Juli (dem gleichen Tage wie die Urkunde für die Nürnberger Juden) datiert und fordert von 45 den Juden, sich binnen fünf Wochen in unsern kûnglichen hove zu verfügen. Daßt eine Einladung auf einen früheren Termin nach Frankfurt voran- gegangen wäre, ist nicht angedeutet. Es ist dar- nach sehr zweifelhaft, ob eine einheitliche allgemeine 50 Ladung nach Frankfurt für irgendeinen Termin im Juli erging. Anscheinend sind die Judenschaften verschiedener Gebiete an verschiedenen Daten und auf verschiedene Termine, teils nach Frankfurt, teils an den königlichen Hof (ohne Ortsangabe) ge- laden worden. 10.] 1 Die Folgerung, daß damals mit anderen Juden- schaften ähnliche Abkommen nicht zustande ge- kommen sind, kann sich darauf stützen, daßt das Reichsregistraturbuch, das uns die nrr. 289 und 290 überliefert hat, davon nichts weiß. Kennten wir diese Stücke nur aus anderen Vorlagen, so wäre natürlich ein solches argumentum ex silentio un- statthaft. 10./ Die Urkunde vom 18. August für Herzog Fried- rich, Felsecker und Herwart galt auch für Mark Brandenburg, Land Braunschweig und insonder- heit genannte Gebiete und Städte. I0.] * Falls nicht die 710 fl., über die Herzogin Mar- garete in nr. 314 quittiert, eine auf die 6000 ver- rechnete Teilzahlung sind. 1Q.]
Strana 268
268 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442 zum größteren in Abschriften und Konzepten in den Mühlhäuser und Erfurter Archiven noch vorhanden sind. Wir teilen sie in den nrr. 296, 299-307, 311 und 315-317 mit. Unter Erfurts Vermittlung kam schließlich Ende März oder Anfang April 1443 eine Einigung zustande, kraft deren die Juden an Kurfürst Friedrich 600 rheinische Gulden und an Herzog Wilhelm von Sachsen eine nicht näher bezeichnete Summe 1 zahlten (vgl. nrr. 313, 316 und 317). Auch das Verfahren gegen die Magdeburger Juden kam nicht zur vollen Durch- führung, da sie offenbar noch rechtzeitig einlenkten. Die schon ausgefertigten königlichen Vollstreckungsbefehle an verschiedene Reichsstände blieben deshalb im Kursächsischen Archiv liegen (nrr. 319 und 320). Wieviel die Juden zahlten, ist nicht bekannt. Der Ertrag der Steuer, wie er sich bis zum Frühjahr 1444 ergab, wird wohl in- folge der Schwierigkeiten, die sowohl ven den Juden wie von deren Herren der Einziehung in den Weg gelegt wurden, kein allzu hoher gewesen sein und jedenfalls nicht den ge- hegten Erwartungen entsprochen haben. Denn die Angelegenheit kam im Sommer 1444 auf dem Nürnberger Reichstage von neuem zur Sprache. Wir kommen dort auf sie zurück. 15 Ungefähr zu derselben Zeit, zu der die Frage der Krönungssteuer den König in Frankfurt beschäftigte, schien sich ihm noch eine andere Möglichkeit zu eröffnen, in den Besitz von Geldsummen zu gelangen. Wir haben schon öfter die Bemühungen des Erbkämmerers Konrad von Weinsberg berührt, einen Teil der Gelder, die in verschiedenen Gegenden des Reichs für den aus 20 Anlaß der Verhandlungen des Baseler Konzils mit der griechisch-katholischen Kirche be- willigten Ablaßs entrichtet worden waren, als Ersatz der ihm als Protektor des Konzils erwachsenen Kosten in die Hände zu bekommen. Besonders hatte er es dabei auf die im Deutschordensgebiet lagernden, für Preußen allein auƒ 16000 Gulden geschätzten Summen abgesehen. Schon im Herbst 1440 waren in seinem Auftrage und versehen mit Briefen 25 des Konzils und der Deutschen Nation der Bamberger Domherr Werner von Aufseß, der Pfarrer von Griesheim Hans Gerber und Konrad von Finsterloch dort gewesen (vgl- nr. 291), hatten aber nichts auszurichten vermocht. Man hatte sie auf die kurfürstliche Neutralität hingewiesen und Bedenken geäußtert, ob, solange diese bestehe, die Gelder ohne gemeinsames Zutun des Königs und der Kurfürsten ausgeliefert werden dürften2 so Daraufhin hatte sich der Erbkämmerer um die Unterstützung des Königs und der Kur- fürsten beworben mit dem Erfolg, daßt ihm die in Bd. 15 nr. 338 und Bd. 16 unter nr. 21 mitgeteilten Briefe an den Erzbischof von Riga und dessen Suffragane und Prä- laten, den Hochmeister, den Meister, die Gebietiger, die Ritterschaft und die Städte in Preußten und Livland ausgefertigt worden waren. Mit den fünf kurfürstlichen Briefen 3 s5 hatte er selbst sich in Begleitung Werners von Aufseß im Juli4 1441 nach Preußten begeben. Der Hochmeister, bei dem er Mitte August in Marienburg gewesen war, hatte je- doch sehr wenig Entgegenkommen gezeigt. Er hatte erklärt5, die Sache gehe ihn nichts gung des sechsten Briefes verweigert. Vgl. S. 265 Anm. 3, auch über die Begründung. 4 Herre meinte: Ende Juli, jedenfalls nach dem 18., da er das von diesem Tage datierte Schreiben des Kurfürsten von Brandenburg (vgl. RTA. 15, 622 Anm. 3) mitgenommen habe. Wahr- scheinlicher ist, daß er dieses, aus Naumburg da- 45 tierte Schreiben unterwegs erhielt. Die Frist ist sonst für die Reise nach Marienburg zu knapp. 10.] Laut des undatierten Protokolls über die Ver- handlungen des Hochmeisters mit dem Erbkäm- merer in Königsberg Staats-A. Folianten und Quar- 50 1 Falls diese in nr. 313 erwähnte Zahlung nicht in die 600 fl. verrechnet wurden. K. Friedrichs Vollmacht lautete nur auf Hag. Friedrich; in nr. 315 ist von den herzogen die Rede. fO.] So laut einer kurz vor Mitte Juli 1441 aus- gestellten Instruktion Konrads von Weinsberg für den Pfarrer in Kreglingen Berthold Mützel und Heinrich Hutter, die zur Einsammlung des Ablaß- geldes nach Lüneburg, Bremen, Hamburg und an- deren Orten geschickt wurden (Öhringen Hohen- lohesches Haus-A. Lade G nr. 58 conc. chart.). Der Kurfürst von Sachsen hatte die Ausferti- 10 40
268 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442 zum größteren in Abschriften und Konzepten in den Mühlhäuser und Erfurter Archiven noch vorhanden sind. Wir teilen sie in den nrr. 296, 299-307, 311 und 315-317 mit. Unter Erfurts Vermittlung kam schließlich Ende März oder Anfang April 1443 eine Einigung zustande, kraft deren die Juden an Kurfürst Friedrich 600 rheinische Gulden und an Herzog Wilhelm von Sachsen eine nicht näher bezeichnete Summe 1 zahlten (vgl. nrr. 313, 316 und 317). Auch das Verfahren gegen die Magdeburger Juden kam nicht zur vollen Durch- führung, da sie offenbar noch rechtzeitig einlenkten. Die schon ausgefertigten königlichen Vollstreckungsbefehle an verschiedene Reichsstände blieben deshalb im Kursächsischen Archiv liegen (nrr. 319 und 320). Wieviel die Juden zahlten, ist nicht bekannt. Der Ertrag der Steuer, wie er sich bis zum Frühjahr 1444 ergab, wird wohl in- folge der Schwierigkeiten, die sowohl ven den Juden wie von deren Herren der Einziehung in den Weg gelegt wurden, kein allzu hoher gewesen sein und jedenfalls nicht den ge- hegten Erwartungen entsprochen haben. Denn die Angelegenheit kam im Sommer 1444 auf dem Nürnberger Reichstage von neuem zur Sprache. Wir kommen dort auf sie zurück. 15 Ungefähr zu derselben Zeit, zu der die Frage der Krönungssteuer den König in Frankfurt beschäftigte, schien sich ihm noch eine andere Möglichkeit zu eröffnen, in den Besitz von Geldsummen zu gelangen. Wir haben schon öfter die Bemühungen des Erbkämmerers Konrad von Weinsberg berührt, einen Teil der Gelder, die in verschiedenen Gegenden des Reichs für den aus 20 Anlaß der Verhandlungen des Baseler Konzils mit der griechisch-katholischen Kirche be- willigten Ablaßs entrichtet worden waren, als Ersatz der ihm als Protektor des Konzils erwachsenen Kosten in die Hände zu bekommen. Besonders hatte er es dabei auf die im Deutschordensgebiet lagernden, für Preußen allein auƒ 16000 Gulden geschätzten Summen abgesehen. Schon im Herbst 1440 waren in seinem Auftrage und versehen mit Briefen 25 des Konzils und der Deutschen Nation der Bamberger Domherr Werner von Aufseß, der Pfarrer von Griesheim Hans Gerber und Konrad von Finsterloch dort gewesen (vgl- nr. 291), hatten aber nichts auszurichten vermocht. Man hatte sie auf die kurfürstliche Neutralität hingewiesen und Bedenken geäußtert, ob, solange diese bestehe, die Gelder ohne gemeinsames Zutun des Königs und der Kurfürsten ausgeliefert werden dürften2 so Daraufhin hatte sich der Erbkämmerer um die Unterstützung des Königs und der Kur- fürsten beworben mit dem Erfolg, daßt ihm die in Bd. 15 nr. 338 und Bd. 16 unter nr. 21 mitgeteilten Briefe an den Erzbischof von Riga und dessen Suffragane und Prä- laten, den Hochmeister, den Meister, die Gebietiger, die Ritterschaft und die Städte in Preußten und Livland ausgefertigt worden waren. Mit den fünf kurfürstlichen Briefen 3 s5 hatte er selbst sich in Begleitung Werners von Aufseß im Juli4 1441 nach Preußten begeben. Der Hochmeister, bei dem er Mitte August in Marienburg gewesen war, hatte je- doch sehr wenig Entgegenkommen gezeigt. Er hatte erklärt5, die Sache gehe ihn nichts gung des sechsten Briefes verweigert. Vgl. S. 265 Anm. 3, auch über die Begründung. 4 Herre meinte: Ende Juli, jedenfalls nach dem 18., da er das von diesem Tage datierte Schreiben des Kurfürsten von Brandenburg (vgl. RTA. 15, 622 Anm. 3) mitgenommen habe. Wahr- scheinlicher ist, daß er dieses, aus Naumburg da- 45 tierte Schreiben unterwegs erhielt. Die Frist ist sonst für die Reise nach Marienburg zu knapp. 10.] Laut des undatierten Protokolls über die Ver- handlungen des Hochmeisters mit dem Erbkäm- merer in Königsberg Staats-A. Folianten und Quar- 50 1 Falls diese in nr. 313 erwähnte Zahlung nicht in die 600 fl. verrechnet wurden. K. Friedrichs Vollmacht lautete nur auf Hag. Friedrich; in nr. 315 ist von den herzogen die Rede. fO.] So laut einer kurz vor Mitte Juli 1441 aus- gestellten Instruktion Konrads von Weinsberg für den Pfarrer in Kreglingen Berthold Mützel und Heinrich Hutter, die zur Einsammlung des Ablaß- geldes nach Lüneburg, Bremen, Hamburg und an- deren Orten geschickt wurden (Öhringen Hohen- lohesches Haus-A. Lade G nr. 58 conc. chart.). Der Kurfürst von Sachsen hatte die Ausferti- 10 40
Strana 269
Einleitung. 269 an, sie liege in den Händen der Prälaten und Städte, auch seien die Briefe der Kur- fürsten in erster Linie an den Erzbischof von Riga und dessen Weihbischof, erst in zweiter an ihn selbst gerichtet; darum möge der Erbkämmerer sich zunächst an jene wenden. Aber auch sie hatten Ausflüchte gemacht. Der Erzbischof hatte kurzerhand erwidert 1, in 5 der ihm vom Konzil übersandten Bulle sei nur von Livland die Rede gewesen; er habe deshalb den Ablaß nur dort, nicht auch in Preußen verkündigen lassen und könne also nur über die in Livland lagernden Summen verfügen, und auch über sie nur mit Vor- wissen der Prälaten und Herren, die er jedoch erst nach Aufhören der im Lande herr- schenden Pest zu sich berufen könne. So hatte Konrad unverrichteter Sache wieder ab- 10 ziehen müssen. Bei seiner Ende September oder Anfang Oktober2 erfolgten Heimkehr hatte er das königliche Schreiben vom 19. Juli 1441, unsere nr. 21, vorgefunden, hatte aber, wohl im Hinblick auf den nahe bevorstehenden Frankfurter Reichstag und die angekündigte An- kunft des Königs, vorläufig noch unterlassen, Gebrauch von ihm zu machen. Erst am 15 23. Januar 1442 s hatte er es mitsamt jenen kurfürstlichen Schreiben und besonderen Emp- fehlungsbriefen des Pfalzgrafen Ludwig4 und des Deutschmeisters Eberhard von Seins- heim 5 dem Hochmeister übersandt. Wiederum vergeblich. Die Preußischen Stände hatten am 14. März in Elbing beschlossen 6, den Hochmeister zu bitten, er und die Prälaten und Gebietiger möchten darauf bedacht sein, daß das Geld nicht eher ausgeliefert werde, als 20 bis man wisse, wie es damit in anderen Ländern gehalten werde, und als bis das Schisma beseitigt sei. Immer mißlicher werdende Vermögensverhältnisse" nötigten nun den Erbkämmerer, sich jetzt von neuem an König und Kurfürsten um Unterstützung seiner Wünsche zu wenden. Der Zeitpunkt, Ende Juli oder Anfang August 1442, war insofern günstig ge- 25 wählt, als kurz vorher der ihm befreundete Kaspar Schlick an Stelle des wieder in die Kurmainzische Kanslei zurücktretenden Vizekanzlers Heinrich Leubing8 die Leitung der Reichskanzlei übernommen hatte, sodaß eine wirksame Förderung der Angelegenheit von dieser Seite her zu erhoffen stand. Von Anerbietungen, mit denen er an den König herantrat, verlautet zwar nichts, so wie überhaupt keine Aufzeichnungen über die anscheinend unmittelbar nach der Reichs- tagssitzung vom 2. August gepflogenen Verhandlungen vorhanden sind, aber man wird wohl annehmen können, daß er dem König, wie im Herbst 1440", wieder einen Anteil am tanten I (Briefe und Handlungen) nr. 15 pag. 27-28 cop. chart. coacva. 1 In einem uf unsir kirchen hûße Seßweghen in den jaren -- 41 under unseme secret datierten, dem In- halt zufolge bald nach dem 11. September geschrie- benen Briefe (Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. 40 impr.). Am 13. September war er laut eines an den Bischof von Hildesheim gerichteten Briefes vom 18. September in Braunschweig angekommen (Öh- ringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 58 cop. 45 chart. coaeva). Am 12. Oktober schreibt er von Reichelsberg aus an den Deutschmeister (vgl. S. 26 Anm. 9). s Dieses Datum wird in einer nicht näher da- tierten Instruktion Konrads für den Barbier Ger- 50 hard Vendler genannt, der unmittelbar nach dem 20. Februar 1442 zum Bischof von Utrecht ging (Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 61 35 cop. chart. coaeva). Der Gesandte an den Hoch- meister war Heinrich Wysach genannt Vayhinger. Er wird am 15. Januar beim Hochmeister beglau- bigt (a. a. O. cop. chart. coaeva). * nr. 288 vom 1. Januar 1442. 5 Der Brief ist nicht datiert. Er wiederholt im wesentlichen den Inhalt des Anm. 2 erwähnten Briefes Konrads vom 12. Oktober und schließt mit der Bitte an den Hochmeister, Konrad be- hilflich zu sein, damit ihm das Ablaßgeld ge- geben werde (Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 58 cop. chart. coaeva). 6 Vgl. Hanserecesse 2. Abt.: 1431-1476 Bd. 2 S. 472 und Acten der Ständetage Preußtens hrsg. von Töppen 2, 408-409 und 414. Konrad hatte sein Schloß Guttenberg für 12000 Gulden versetzen müssen. Vgl. auch RTA. Bd. 15 Vorwort S. LVII und LXXVI-LXXVIII. s Vgl. nr. 260 art. 75. 9 Vgl. RTA. 15 nr. 270 artt. 7-11.
Einleitung. 269 an, sie liege in den Händen der Prälaten und Städte, auch seien die Briefe der Kur- fürsten in erster Linie an den Erzbischof von Riga und dessen Weihbischof, erst in zweiter an ihn selbst gerichtet; darum möge der Erbkämmerer sich zunächst an jene wenden. Aber auch sie hatten Ausflüchte gemacht. Der Erzbischof hatte kurzerhand erwidert 1, in 5 der ihm vom Konzil übersandten Bulle sei nur von Livland die Rede gewesen; er habe deshalb den Ablaß nur dort, nicht auch in Preußen verkündigen lassen und könne also nur über die in Livland lagernden Summen verfügen, und auch über sie nur mit Vor- wissen der Prälaten und Herren, die er jedoch erst nach Aufhören der im Lande herr- schenden Pest zu sich berufen könne. So hatte Konrad unverrichteter Sache wieder ab- 10 ziehen müssen. Bei seiner Ende September oder Anfang Oktober2 erfolgten Heimkehr hatte er das königliche Schreiben vom 19. Juli 1441, unsere nr. 21, vorgefunden, hatte aber, wohl im Hinblick auf den nahe bevorstehenden Frankfurter Reichstag und die angekündigte An- kunft des Königs, vorläufig noch unterlassen, Gebrauch von ihm zu machen. Erst am 15 23. Januar 1442 s hatte er es mitsamt jenen kurfürstlichen Schreiben und besonderen Emp- fehlungsbriefen des Pfalzgrafen Ludwig4 und des Deutschmeisters Eberhard von Seins- heim 5 dem Hochmeister übersandt. Wiederum vergeblich. Die Preußischen Stände hatten am 14. März in Elbing beschlossen 6, den Hochmeister zu bitten, er und die Prälaten und Gebietiger möchten darauf bedacht sein, daß das Geld nicht eher ausgeliefert werde, als 20 bis man wisse, wie es damit in anderen Ländern gehalten werde, und als bis das Schisma beseitigt sei. Immer mißlicher werdende Vermögensverhältnisse" nötigten nun den Erbkämmerer, sich jetzt von neuem an König und Kurfürsten um Unterstützung seiner Wünsche zu wenden. Der Zeitpunkt, Ende Juli oder Anfang August 1442, war insofern günstig ge- 25 wählt, als kurz vorher der ihm befreundete Kaspar Schlick an Stelle des wieder in die Kurmainzische Kanslei zurücktretenden Vizekanzlers Heinrich Leubing8 die Leitung der Reichskanzlei übernommen hatte, sodaß eine wirksame Förderung der Angelegenheit von dieser Seite her zu erhoffen stand. Von Anerbietungen, mit denen er an den König herantrat, verlautet zwar nichts, so wie überhaupt keine Aufzeichnungen über die anscheinend unmittelbar nach der Reichs- tagssitzung vom 2. August gepflogenen Verhandlungen vorhanden sind, aber man wird wohl annehmen können, daß er dem König, wie im Herbst 1440", wieder einen Anteil am tanten I (Briefe und Handlungen) nr. 15 pag. 27-28 cop. chart. coacva. 1 In einem uf unsir kirchen hûße Seßweghen in den jaren -- 41 under unseme secret datierten, dem In- halt zufolge bald nach dem 11. September geschrie- benen Briefe (Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 60 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. 40 impr.). Am 13. September war er laut eines an den Bischof von Hildesheim gerichteten Briefes vom 18. September in Braunschweig angekommen (Öh- ringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 58 cop. 45 chart. coaeva). Am 12. Oktober schreibt er von Reichelsberg aus an den Deutschmeister (vgl. S. 26 Anm. 9). s Dieses Datum wird in einer nicht näher da- tierten Instruktion Konrads für den Barbier Ger- 50 hard Vendler genannt, der unmittelbar nach dem 20. Februar 1442 zum Bischof von Utrecht ging (Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 61 35 cop. chart. coaeva). Der Gesandte an den Hoch- meister war Heinrich Wysach genannt Vayhinger. Er wird am 15. Januar beim Hochmeister beglau- bigt (a. a. O. cop. chart. coaeva). * nr. 288 vom 1. Januar 1442. 5 Der Brief ist nicht datiert. Er wiederholt im wesentlichen den Inhalt des Anm. 2 erwähnten Briefes Konrads vom 12. Oktober und schließt mit der Bitte an den Hochmeister, Konrad be- hilflich zu sein, damit ihm das Ablaßgeld ge- geben werde (Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 58 cop. chart. coaeva). 6 Vgl. Hanserecesse 2. Abt.: 1431-1476 Bd. 2 S. 472 und Acten der Ständetage Preußtens hrsg. von Töppen 2, 408-409 und 414. Konrad hatte sein Schloß Guttenberg für 12000 Gulden versetzen müssen. Vgl. auch RTA. Bd. 15 Vorwort S. LVII und LXXVI-LXXVIII. s Vgl. nr. 260 art. 75. 9 Vgl. RTA. 15 nr. 270 artt. 7-11.
Strana 270
270 Gelde verhieß 1. Sicher ist, daß sich der König mit der Absicht, dem Orden gegen Aus- zahlung von 8000 Gulden die Restsumme zu überlassen, gleichwohl aber über den Emp- fang der ganzen Sammlung zu quittieren2, einverstanden erklärte und daraufhin am 7. August das in unserer nr. 291 mitgeteilte Schreiben an den Hochmeister ausfertigen ließs. Sechs Tage später schlossen sich die drei geistlichen Kurfürsten in gleichlautendens Schreiben dem Vorgehen des Königs an, am 19. August auch der Pfalzgraf (nr. 292). Mit diesen Schreiben, zu denen am 10. September noch das des Kurfürsten von Brandenburg hinzukam (nr. 292), ging Ende August wiederum Heinrich Vayhinger s nach Preußsen. Er war beauftragt, dem Hochmeister für die Auslieferung des Ablaß- geldes ein Viertel oder ein Drittel oder auch die Hälfte der gesammelten Summe, gegebenen- 10 falls den festen Betrag von 6000 Gulden anzubieten4. Aber wenn Konrad etwa gehofft hatte, auf diese Weise leichter sein Ziel zu er- reichen, so sah er sich sehr bald getäuscht. Dem Hochmeister riß die Geduld. In ent- schiedenem, alle weiteren Verhandlungen ablehnenden Ton erklärte er dem König, den Kurfürsten und Konrad selbst am 1. Oktober brieflich 5, daß die ganze Ablaßtangelegen- 15 heit ihn und seine Gebietiger nichts angehe, sondern die Prälaten und ihre Kapitel, die vom Baseler Konzil mit der Verwahrung der Gelder betraut worden seien; darum möge der Erbkämmerer ihn und den Orden künftig unbehelligt lassen. Nicht besser erging es dem Weinsbergischen Gesandten bei den Preußischen Städten, die am 14. Oktober in Marienwerder tagten 6. Sie verschoben ihre Antwort bis zum näch- 20 sten Ständetag, und dort wurde dann beschlossen, den Erbkämmerer wissen zu lassen, von den gesammelten Geldern sei nichts mehr vorhanden, sie seien inzwischen zum allgemeinen Besten des Landes verwendet worden". Damit fand die Angelegenheit, soweit König und Kurfürsten an ihr beteiligt ge- wesen waren, ihren Abschluß. Sie nahmen sich ihrer weiterhin nicht wieder an. Konrad 25 selbst machte zwar in den Jahren 1445 und 1446 noch einmal den Versuch, den Hoch- meister nachgiebig zu stimmen, indem er ihm mit Beschlagnahme Preußischer und Liv- ländischer Güter im Herzogtum Burgund und anderwärts drohte, hatte aber auch damit keinen Erfolg. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1 Was für die königliche Kammer bestenfalls huwße Marienburg am tage Remigii [Okt. 1] im 30 1442. jare und gerichtet an K. Friedrich und die abfallen konnte, war ein sehr bescheidener Betrag, nicht zu vergleichen mit den Erträgnissen der Juden- Kurfürsten von Köln, Trier, Pfalz und Branden- burg (Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G besteuerung. 19.] Diese Absicht wird in dem S. 269 Anm. 2 nr. 61 fünf orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. erwähnten Brief Konrads an den Deutschmeister impr. del.), mit entsprechender Anderung der Form 35 vom 12. Oktober 1441 geäußert. auch an Konrad von Weinsberg (ebenda orig. chart. 3 Vayhinger wird am 23. August bei Danzig lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). [Konrad hat die Briefe an den König und die Kurfürsten also und den anderen Preußtischen Städten beglaubigt nicht abgeliefert, sondern geöffnet und zurück- (Acten der Ständetage Preußtens hrsg. von Töppen 2, 495; vgl. Hanserecesse 2. Abt.: 1431-1476 Bd. 2 gehalten. 9.] 6 Vgl. Hanserecesse 2. Abt.: 1431-1476 Bd. 2 S. 555 Anm. 1). So laut Konrads Instruktion für Vayhinger in S. 555 und Acten der Ständetage Preußtens hrsg. Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade Q nr. 30-31 von Töppen 2, 513-514. conc. chart. So laut der S. 265 Anm. 3 erwähnten In- Die Briefe sind datiert uf unsers ordens houbt- struktion. 40 45
270 Gelde verhieß 1. Sicher ist, daß sich der König mit der Absicht, dem Orden gegen Aus- zahlung von 8000 Gulden die Restsumme zu überlassen, gleichwohl aber über den Emp- fang der ganzen Sammlung zu quittieren2, einverstanden erklärte und daraufhin am 7. August das in unserer nr. 291 mitgeteilte Schreiben an den Hochmeister ausfertigen ließs. Sechs Tage später schlossen sich die drei geistlichen Kurfürsten in gleichlautendens Schreiben dem Vorgehen des Königs an, am 19. August auch der Pfalzgraf (nr. 292). Mit diesen Schreiben, zu denen am 10. September noch das des Kurfürsten von Brandenburg hinzukam (nr. 292), ging Ende August wiederum Heinrich Vayhinger s nach Preußsen. Er war beauftragt, dem Hochmeister für die Auslieferung des Ablaß- geldes ein Viertel oder ein Drittel oder auch die Hälfte der gesammelten Summe, gegebenen- 10 falls den festen Betrag von 6000 Gulden anzubieten4. Aber wenn Konrad etwa gehofft hatte, auf diese Weise leichter sein Ziel zu er- reichen, so sah er sich sehr bald getäuscht. Dem Hochmeister riß die Geduld. In ent- schiedenem, alle weiteren Verhandlungen ablehnenden Ton erklärte er dem König, den Kurfürsten und Konrad selbst am 1. Oktober brieflich 5, daß die ganze Ablaßtangelegen- 15 heit ihn und seine Gebietiger nichts angehe, sondern die Prälaten und ihre Kapitel, die vom Baseler Konzil mit der Verwahrung der Gelder betraut worden seien; darum möge der Erbkämmerer ihn und den Orden künftig unbehelligt lassen. Nicht besser erging es dem Weinsbergischen Gesandten bei den Preußischen Städten, die am 14. Oktober in Marienwerder tagten 6. Sie verschoben ihre Antwort bis zum näch- 20 sten Ständetag, und dort wurde dann beschlossen, den Erbkämmerer wissen zu lassen, von den gesammelten Geldern sei nichts mehr vorhanden, sie seien inzwischen zum allgemeinen Besten des Landes verwendet worden". Damit fand die Angelegenheit, soweit König und Kurfürsten an ihr beteiligt ge- wesen waren, ihren Abschluß. Sie nahmen sich ihrer weiterhin nicht wieder an. Konrad 25 selbst machte zwar in den Jahren 1445 und 1446 noch einmal den Versuch, den Hoch- meister nachgiebig zu stimmen, indem er ihm mit Beschlagnahme Preußischer und Liv- ländischer Güter im Herzogtum Burgund und anderwärts drohte, hatte aber auch damit keinen Erfolg. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1 Was für die königliche Kammer bestenfalls huwße Marienburg am tage Remigii [Okt. 1] im 30 1442. jare und gerichtet an K. Friedrich und die abfallen konnte, war ein sehr bescheidener Betrag, nicht zu vergleichen mit den Erträgnissen der Juden- Kurfürsten von Köln, Trier, Pfalz und Branden- burg (Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G besteuerung. 19.] Diese Absicht wird in dem S. 269 Anm. 2 nr. 61 fünf orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. erwähnten Brief Konrads an den Deutschmeister impr. del.), mit entsprechender Anderung der Form 35 vom 12. Oktober 1441 geäußert. auch an Konrad von Weinsberg (ebenda orig. chart. 3 Vayhinger wird am 23. August bei Danzig lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). [Konrad hat die Briefe an den König und die Kurfürsten also und den anderen Preußtischen Städten beglaubigt nicht abgeliefert, sondern geöffnet und zurück- (Acten der Ständetage Preußtens hrsg. von Töppen 2, 495; vgl. Hanserecesse 2. Abt.: 1431-1476 Bd. 2 gehalten. 9.] 6 Vgl. Hanserecesse 2. Abt.: 1431-1476 Bd. 2 S. 555 Anm. 1). So laut Konrads Instruktion für Vayhinger in S. 555 und Acten der Ständetage Preußtens hrsg. Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade Q nr. 30-31 von Töppen 2, 513-514. conc. chart. So laut der S. 265 Anm. 3 erwähnten In- Die Briefe sind datiert uf unsers ordens houbt- struktion. 40 45
Strana 271
A. Einladungen nr. 114-119. 271 A. Einladungen nr. 114-119. 114. K. Friedrich an Hzg. Albrecht von Baiern: hat, da die gemeinen Tage zu Mains und Frankfurt wider Erwarten ergebnislos geblieben sind, auf Anraten der Kurfürsten noch einen Tag nach Frankfurt für den 15. April ausgeschrieben, an dem er per- sönlich teilnehmen zu können hofft; befiehlt dem Herzog, persönlich zu kommen oder im Behinderungsfall Bevollmächtigte zu schicken. 1442 Januar 28 Graz. 1442 an. 28 M aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 22 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. B coll. die Einladung an Hzg. Heinrich von Baiern vom 27. Februar 1442, Vorl. B der nr. 115. Fridreich von gotes gnaden Rômischer kûnig zu allen zeiten merer des reichs herczog ze Osterreich und ze Steir etc. Hochgeborner lieber €heim und fürst. als wir von swèrer irrung gebrechen und ungebürlicher lewffe wegen der Cristenlichen kirchen dem heiligen Rômischen reich und gemeinklich Dewtschen lannden yecz in unsern zeiten laider manigveltiklich ob- 15 ligund ettlich gemein tage mit namen gen Mèncz und b Franckfurt geseczt 1 und zu der yeglichem vnser treffenlich senndeboten mit ganczem gewalt geschicket haben, nachdem so wir durch unvermeidlich hindernûss selbs in aigner person darczu nicht kômen môchten und aber bey denselben tègen solh besliessung nicht beschehen sind, als wir dazemal gût hoffnung hetten und auch notdürfft gewesen wère, haben wir nû nach rate der erwirdigen 2o und hochgebornen unserr lieben neven sheimen und kurfürsten noch ainen andern tag furgenômen und denselben darumb, daz wir uns personlich darczû fûgen mügen, als wir mit der hilffe gotes getrawen ze tûn, auf den suntag, den man zu latein nennet miseri- cordias“ domini, schierstkünftig gen Franckfurtd an den Môn° geseczet. hierumb s0 April 15 begern und gebieten wirf ernstlich, ermonen und ersüchen auch dein lieb, so hôchst wir 25 ymer kûnnen und můgen, daz du auf denselben suntag misericordias 5 domini gen Franck- April 15 furt h auch personlich kômen wellest oder, ob du des von ehaffter sache wegen ye i nicht getün môchtest, dein machtboten mit ganczem gewalt daselbshin schickest, mitsambt uns unsern und des heiligen reiches kurfürsten fürsten und andern, die dabei sein werden, ze raten und ze hellfen, wie sôlh vorgemelt irrungk gebrechen und ungeburlich lewffe so notdürfftlich můgen abgetan und gewenndet werden. ob uns denn mer sôlh unvermeid- lich sachen verhinnderten, dadurch wir zu€ dem egenanten tag personlich nicht kömen môchten (da got vor sey), so wollen wir dennoch unser treffenlich machtboten mit ganczem gewalt darczů schicken, damit besliessung in den vor geschriben sachen weder durch unser noch yemants anders abwesen nicht lenger aufgeschoben oder verczogen werde. davon 35 so lasse dich auch nichts hindern noch irren, du kômest oder schickest in obgeschribner mass, als du des dem allmechtigen got, der Kristenlichen kirchen, dem heiligen reich, gemeinem nûtze und dir selbs schuldig und phlichtig bist, wir auch das von dir zu sunderm dancke haben und in güt nicht vergessen wellen m. geben zu Grècz an suntag vor unserr lieben frawn tag purificacionis anno domini etc. quadragesimo secundo unsers 40 reichs im andern jar. [in verso] Dem hochgebornen Albrech- Ad mandatum domini regis ten pfalczgraven bey Rein und herczogen in Beyrn, unserm lieben oheimen und Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. fürsten. 1442 Jan. 28 10 45 a) von hier an ist B kollationiert. b) om. M. c) B misericordia. d) B Franckfort. e) B Mein. f) B add. dir. g) B misericordia. h) B Franckfort. i) om. B. k) B add. und. 1) ist in M von anderer Hand über der Zeile nachgetragen. m) bis hierher ist B kollationiert. 1 Vgl. RTA. 15, 525 ff. und oben S. 16 ff. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 35
A. Einladungen nr. 114-119. 271 A. Einladungen nr. 114-119. 114. K. Friedrich an Hzg. Albrecht von Baiern: hat, da die gemeinen Tage zu Mains und Frankfurt wider Erwarten ergebnislos geblieben sind, auf Anraten der Kurfürsten noch einen Tag nach Frankfurt für den 15. April ausgeschrieben, an dem er per- sönlich teilnehmen zu können hofft; befiehlt dem Herzog, persönlich zu kommen oder im Behinderungsfall Bevollmächtigte zu schicken. 1442 Januar 28 Graz. 1442 an. 28 M aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 22 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. B coll. die Einladung an Hzg. Heinrich von Baiern vom 27. Februar 1442, Vorl. B der nr. 115. Fridreich von gotes gnaden Rômischer kûnig zu allen zeiten merer des reichs herczog ze Osterreich und ze Steir etc. Hochgeborner lieber €heim und fürst. als wir von swèrer irrung gebrechen und ungebürlicher lewffe wegen der Cristenlichen kirchen dem heiligen Rômischen reich und gemeinklich Dewtschen lannden yecz in unsern zeiten laider manigveltiklich ob- 15 ligund ettlich gemein tage mit namen gen Mèncz und b Franckfurt geseczt 1 und zu der yeglichem vnser treffenlich senndeboten mit ganczem gewalt geschicket haben, nachdem so wir durch unvermeidlich hindernûss selbs in aigner person darczu nicht kômen môchten und aber bey denselben tègen solh besliessung nicht beschehen sind, als wir dazemal gût hoffnung hetten und auch notdürfft gewesen wère, haben wir nû nach rate der erwirdigen 2o und hochgebornen unserr lieben neven sheimen und kurfürsten noch ainen andern tag furgenômen und denselben darumb, daz wir uns personlich darczû fûgen mügen, als wir mit der hilffe gotes getrawen ze tûn, auf den suntag, den man zu latein nennet miseri- cordias“ domini, schierstkünftig gen Franckfurtd an den Môn° geseczet. hierumb s0 April 15 begern und gebieten wirf ernstlich, ermonen und ersüchen auch dein lieb, so hôchst wir 25 ymer kûnnen und můgen, daz du auf denselben suntag misericordias 5 domini gen Franck- April 15 furt h auch personlich kômen wellest oder, ob du des von ehaffter sache wegen ye i nicht getün môchtest, dein machtboten mit ganczem gewalt daselbshin schickest, mitsambt uns unsern und des heiligen reiches kurfürsten fürsten und andern, die dabei sein werden, ze raten und ze hellfen, wie sôlh vorgemelt irrungk gebrechen und ungeburlich lewffe so notdürfftlich můgen abgetan und gewenndet werden. ob uns denn mer sôlh unvermeid- lich sachen verhinnderten, dadurch wir zu€ dem egenanten tag personlich nicht kömen môchten (da got vor sey), so wollen wir dennoch unser treffenlich machtboten mit ganczem gewalt darczů schicken, damit besliessung in den vor geschriben sachen weder durch unser noch yemants anders abwesen nicht lenger aufgeschoben oder verczogen werde. davon 35 so lasse dich auch nichts hindern noch irren, du kômest oder schickest in obgeschribner mass, als du des dem allmechtigen got, der Kristenlichen kirchen, dem heiligen reich, gemeinem nûtze und dir selbs schuldig und phlichtig bist, wir auch das von dir zu sunderm dancke haben und in güt nicht vergessen wellen m. geben zu Grècz an suntag vor unserr lieben frawn tag purificacionis anno domini etc. quadragesimo secundo unsers 40 reichs im andern jar. [in verso] Dem hochgebornen Albrech- Ad mandatum domini regis ten pfalczgraven bey Rein und herczogen in Beyrn, unserm lieben oheimen und Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. fürsten. 1442 Jan. 28 10 45 a) von hier an ist B kollationiert. b) om. M. c) B misericordia. d) B Franckfort. e) B Mein. f) B add. dir. g) B misericordia. h) B Franckfort. i) om. B. k) B add. und. 1) ist in M von anderer Hand über der Zeile nachgetragen. m) bis hierher ist B kollationiert. 1 Vgl. RTA. 15, 525 ff. und oben S. 16 ff. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 35
Strana 272
272 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 115. K. Friedrich an gen. Herzöge swie an Herzog Albrecht von Baiern am 28. Januar, Febr. 27 nr. 1147. 1442 Februar 27 Salzburg. An Herzog Heinrich von Baiern: B aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichs- tagshandlungen 1440�1486 fol. 27 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem Briefe Hzg. Heinrichs an Hzg. Albrecht vom 7. März 1442, unserer nr. 159. An Herzog Arnold von Geldern: laut lateinischer Inhaltsangabe 1 bei Johannes Isaac Pontanus, Historia Gelrica (Hardervici Gelrorum 1639) pag. 480. Adresse Den hoochgebornen Arnolden hertzoghen zu Gelren, onseren lieben oheim und fursten. 1442 Febr. 27 Fridrich von 3 gotes genaden Rômischer kunig etc. Hochgeborner lieber oheim und fürste. als wir [usw. wie in der Einladung an Hzg. Albrecht von Baiern vom 28. Januar 1442, nr. 114; vgl. die dort mitgeteilten Varianten.] geben zue Salczburag an eritag nach dem suntag reminiscere in der vasten anno etc. 42 unsers reichs im andern jare. [subtus] Dem hochgebornen Hainrichen etc., unserm lieben swager und fürste. 10 15 1442 116. K. Friedrich an Frankfurt: benachrichtigt die Stadt, daß er einen gemeinen Tag nach Febr. 27 Frankfurt für den 15. April ausgeschrieben hat. 1442 Februar 27 Salzburg. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 24 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Regest bei Janssen 2, 26 nr. 54. 20 1442 Febr. 27 Fridreich von gotes gnaden Rômischer kunig zu allen zeiten merer des reichs herczog ze Osterreich und ze Steir etc. Ersamen lieben getruen. wir lassen euch wissen, daz wir von solicher swerer irrung geprechen krieg und ungepûrlicher lewffe wegen dem heiligen Rômischen reich 25 und gemainclich Deutschen lannden laider großlich obligund aber ainen gemainen tag Apri 15 auf den suntag, den man nennet misericordia domini, nachstkumfftig gen Franckfurt, darzu wir uns ye personlich mit der hilff gotes mainen zu fugen, benennet und geseczet und darczu unser lieb neven oheimen und kûrfursten € und andere fursten graven herren und von den steten gerüfft und beschriben haben zu helffen und zu raten, wie solich so irrung geprechen krieg und ungepûrlich leüffe notdurffticleich mugen abgetan und ge- wenndet werden. das wir euch darumb verkunden, damit ir euch darnach wisset ze richten. geben zu Salczburg an eritag nach dem suntag reminiscere in der vasten anno domini etc. quadragesimo secundo unsers reichs im andern jare. [in verso] Den ersamen burgermeister Ad mandatum domini regis und rate der stat zu Frankfurt, unsern Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. und des reichs lieben getruen. 35 a) B wiederholt von. b) sic. c) cm.; orig. kürfurfursten. Nach Pontanus' nicht sehr zuverlässig klingen- den Angaben wäre das Schreiben dominica post reminiscere [Febr. 25] datiert gewesen und der König hätte darin den Herzog gebeten, ut adesse in comitiis, que indici hoc tempore Francofurti ad Moenum fecerat et quorum initium foret ipsa domi- nica, que misericordia domini dicitur [April 15], haud intermittat aut, si omnino sonticis ac neces- sariis impeditus causis ipse se sistere haud posset, ut suo interea nomine ejusmodi viros eo ableget, 40 quibus maximi momenti concredi negotia queant, cum presertim de rebus ejusmodi agi necessum [sic] sit, que bella ac pacem Romani imperii sancteque Romane ecclesie tranquillitatem, tum et varia in- commoda gravaminaque universe nationis Theutonice 45 respiciant.
272 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 115. K. Friedrich an gen. Herzöge swie an Herzog Albrecht von Baiern am 28. Januar, Febr. 27 nr. 1147. 1442 Februar 27 Salzburg. An Herzog Heinrich von Baiern: B aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichs- tagshandlungen 1440�1486 fol. 27 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem Briefe Hzg. Heinrichs an Hzg. Albrecht vom 7. März 1442, unserer nr. 159. An Herzog Arnold von Geldern: laut lateinischer Inhaltsangabe 1 bei Johannes Isaac Pontanus, Historia Gelrica (Hardervici Gelrorum 1639) pag. 480. Adresse Den hoochgebornen Arnolden hertzoghen zu Gelren, onseren lieben oheim und fursten. 1442 Febr. 27 Fridrich von 3 gotes genaden Rômischer kunig etc. Hochgeborner lieber oheim und fürste. als wir [usw. wie in der Einladung an Hzg. Albrecht von Baiern vom 28. Januar 1442, nr. 114; vgl. die dort mitgeteilten Varianten.] geben zue Salczburag an eritag nach dem suntag reminiscere in der vasten anno etc. 42 unsers reichs im andern jare. [subtus] Dem hochgebornen Hainrichen etc., unserm lieben swager und fürste. 10 15 1442 116. K. Friedrich an Frankfurt: benachrichtigt die Stadt, daß er einen gemeinen Tag nach Febr. 27 Frankfurt für den 15. April ausgeschrieben hat. 1442 Februar 27 Salzburg. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 24 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Regest bei Janssen 2, 26 nr. 54. 20 1442 Febr. 27 Fridreich von gotes gnaden Rômischer kunig zu allen zeiten merer des reichs herczog ze Osterreich und ze Steir etc. Ersamen lieben getruen. wir lassen euch wissen, daz wir von solicher swerer irrung geprechen krieg und ungepûrlicher lewffe wegen dem heiligen Rômischen reich 25 und gemainclich Deutschen lannden laider großlich obligund aber ainen gemainen tag Apri 15 auf den suntag, den man nennet misericordia domini, nachstkumfftig gen Franckfurt, darzu wir uns ye personlich mit der hilff gotes mainen zu fugen, benennet und geseczet und darczu unser lieb neven oheimen und kûrfursten € und andere fursten graven herren und von den steten gerüfft und beschriben haben zu helffen und zu raten, wie solich so irrung geprechen krieg und ungepûrlich leüffe notdurffticleich mugen abgetan und ge- wenndet werden. das wir euch darumb verkunden, damit ir euch darnach wisset ze richten. geben zu Salczburg an eritag nach dem suntag reminiscere in der vasten anno domini etc. quadragesimo secundo unsers reichs im andern jare. [in verso] Den ersamen burgermeister Ad mandatum domini regis und rate der stat zu Frankfurt, unsern Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. und des reichs lieben getruen. 35 a) B wiederholt von. b) sic. c) cm.; orig. kürfurfursten. Nach Pontanus' nicht sehr zuverlässig klingen- den Angaben wäre das Schreiben dominica post reminiscere [Febr. 25] datiert gewesen und der König hätte darin den Herzog gebeten, ut adesse in comitiis, que indici hoc tempore Francofurti ad Moenum fecerat et quorum initium foret ipsa domi- nica, que misericordia domini dicitur [April 15], haud intermittat aut, si omnino sonticis ac neces- sariis impeditus causis ipse se sistere haud posset, ut suo interea nomine ejusmodi viros eo ableget, 40 quibus maximi momenti concredi negotia queant, cum presertim de rebus ejusmodi agi necessum [sic] sit, que bella ac pacem Romani imperii sancteque Romane ecclesie tranquillitatem, tum et varia in- commoda gravaminaque universe nationis Theutonice 45 respiciant.
Strana 273
A. Einladungen nr. 114-119. 273 117. K. Friedrich an gen. Reichsstädte (einzeln): fordert sie auf, den für den 15. April nach Frankfurt ausgeschriebenen Reichstag zu beschicken. 1442 Februar 27 Salzburg. 1449 Febr. 27 An Straßburg: S aus Straßtburg Stadt-A. Série AA fasc. 200 fol. 10 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. paene del. An Basel: B coll. Basel Staats-A. Deutschland B. 1: Reichstage 1407-1528 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse Den ersamen .. burgermaister und rate der stat zu Basel, unsern und des reichs lieben getrewn. An Speier: L coll. der Druck bei Lehmann, Chronica der Freyen Reichs-Stadt Speier, 4. Aufl. besorgt von Fuchs (Franckfurth 1711) S. 840 ohne Quellenangabe; Unterfertigung und Adresse sind 10 nicht mitgeteilt. — Gedruckt bei Müller, Reichstagstheatrum unter Keyser Friedrichs V. Regierung Tom. 1 (Jena 1713) S. 76 aus Lehmann. An Köln: laut nr. 150. An Regensburg: laut nr. 193. An Konstanz: laut nr. 196. Fridreich von gotes gnaden Römischer kûnig zu allen czeiten merer des reichs herczog zu Osterreich a zu Steyr etc. Ersamen und b lieben getrewn. wan wir yecz € von solicher swerer irrung und geprechen [usw. wie in nr. 116 S. 272 Z. 25-28] benennet und geseczt haben, empfelhen wir ew ernstlich und wellen, daz ir ettlich aus ew mite ganczem gewalt von ewern 2o wegen zu demselben tag gen Franckfurt auch schicket, mitsampt uns, unsern lieben neven 8heimen und kûrfürsten und andern fürsten grafen herren und von den steten, die wir zu demselben tag auch haben berufftf und beschriben, zu helffen und zu raten, wie solich irrung und s geprechen krieg und ungepûrlich leuffe notdurftigclich mügen abgetan und gewenndet werden. daran tût ir unser ernstlich maynung. geben zu 25 Salczburg an h eritag nach dem suntag reminiscere in der vasten anno domini etc. qua- dragesimo secundo unsers reichs im andern jare. 1442 Febr. 27 15 [in verso] Den ersamen .. meister und Ad mandatum domini regis rate der stat zu Straspurg, unsern und Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. des reichs lieben getrewn. so 118. K. Friedrich an gen. Reichsstädte: will am 6. Juni nach Aachen aufbrechen, dort am 17. die Krönung empfangen und dann am 8. Juli wieder in Frankfurt sein, um die Beratung der Kirchen- und Reichsangelegenheiten zu Ende zu führen; er- sucht die Adressaten, am 8. Juli nach Frankfurt zu kommen oder im Behinderungs- falle Bevollmächtigte zu schicken. 1442 Juni 4 Frankfurt. 1442 Juni 4 35 An Straßburg: S. aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 200 fol. 11 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. An Speier: teilweise (S. 274 Z. 15-24) gedruckt bei Lehmann, Chronica der Freyen Reichs-Stadt Speier, 4. Aufl. besorgt von Fuchs (Franckfurth 1711) S. 840 ohne Quellenangabe, und bei Müller, Reichstagstheatrum unter Kaiser Friedrich V. Tom. 1 (Jena 1713) pag. 77 aus Lehmann. — Regest 40 bei Chmel nr. 584 und bei Lichnowsky Bd. 6 nr. 336. An Köln: laut nr. 151. Fridreich von gotes gnaden Romischer kunig zu allen zeiten merer des reichs herczoge zu Osterreich und zu Steyr etc. Ersamen lieben getruen. als wir uns durch anligender notdurfft willen der hei- 45 ligen gemainen Cristenlichen kyrchen, des hailigen Rômischen reichs und Dewtscher lannde daher in unser und des heiligen reichs stat, gen Franckfurt gefuget haben, da a) B add. und. b) om BL. c) om. L. d) om. BL. e) L auf denselben tag daselbsthin gen Franckfurt mit vollem gewalt von ewert wegen statt mit — Franckfurt. f) B gerufft. g) om. BL. h) L freitags [sicher verlesen für eritags] nach reminiscere anno 1442 unsers reichs im zweyten jahr statt an — jare. 35*
A. Einladungen nr. 114-119. 273 117. K. Friedrich an gen. Reichsstädte (einzeln): fordert sie auf, den für den 15. April nach Frankfurt ausgeschriebenen Reichstag zu beschicken. 1442 Februar 27 Salzburg. 1449 Febr. 27 An Straßburg: S aus Straßtburg Stadt-A. Série AA fasc. 200 fol. 10 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. paene del. An Basel: B coll. Basel Staats-A. Deutschland B. 1: Reichstage 1407-1528 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Adresse Den ersamen .. burgermaister und rate der stat zu Basel, unsern und des reichs lieben getrewn. An Speier: L coll. der Druck bei Lehmann, Chronica der Freyen Reichs-Stadt Speier, 4. Aufl. besorgt von Fuchs (Franckfurth 1711) S. 840 ohne Quellenangabe; Unterfertigung und Adresse sind 10 nicht mitgeteilt. — Gedruckt bei Müller, Reichstagstheatrum unter Keyser Friedrichs V. Regierung Tom. 1 (Jena 1713) S. 76 aus Lehmann. An Köln: laut nr. 150. An Regensburg: laut nr. 193. An Konstanz: laut nr. 196. Fridreich von gotes gnaden Römischer kûnig zu allen czeiten merer des reichs herczog zu Osterreich a zu Steyr etc. Ersamen und b lieben getrewn. wan wir yecz € von solicher swerer irrung und geprechen [usw. wie in nr. 116 S. 272 Z. 25-28] benennet und geseczt haben, empfelhen wir ew ernstlich und wellen, daz ir ettlich aus ew mite ganczem gewalt von ewern 2o wegen zu demselben tag gen Franckfurt auch schicket, mitsampt uns, unsern lieben neven 8heimen und kûrfürsten und andern fürsten grafen herren und von den steten, die wir zu demselben tag auch haben berufftf und beschriben, zu helffen und zu raten, wie solich irrung und s geprechen krieg und ungepûrlich leuffe notdurftigclich mügen abgetan und gewenndet werden. daran tût ir unser ernstlich maynung. geben zu 25 Salczburg an h eritag nach dem suntag reminiscere in der vasten anno domini etc. qua- dragesimo secundo unsers reichs im andern jare. 1442 Febr. 27 15 [in verso] Den ersamen .. meister und Ad mandatum domini regis rate der stat zu Straspurg, unsern und Conradus prepositus Wiennensis cancellarius. des reichs lieben getrewn. so 118. K. Friedrich an gen. Reichsstädte: will am 6. Juni nach Aachen aufbrechen, dort am 17. die Krönung empfangen und dann am 8. Juli wieder in Frankfurt sein, um die Beratung der Kirchen- und Reichsangelegenheiten zu Ende zu führen; er- sucht die Adressaten, am 8. Juli nach Frankfurt zu kommen oder im Behinderungs- falle Bevollmächtigte zu schicken. 1442 Juni 4 Frankfurt. 1442 Juni 4 35 An Straßburg: S. aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 200 fol. 11 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. An Speier: teilweise (S. 274 Z. 15-24) gedruckt bei Lehmann, Chronica der Freyen Reichs-Stadt Speier, 4. Aufl. besorgt von Fuchs (Franckfurth 1711) S. 840 ohne Quellenangabe, und bei Müller, Reichstagstheatrum unter Kaiser Friedrich V. Tom. 1 (Jena 1713) pag. 77 aus Lehmann. — Regest 40 bei Chmel nr. 584 und bei Lichnowsky Bd. 6 nr. 336. An Köln: laut nr. 151. Fridreich von gotes gnaden Romischer kunig zu allen zeiten merer des reichs herczoge zu Osterreich und zu Steyr etc. Ersamen lieben getruen. als wir uns durch anligender notdurfft willen der hei- 45 ligen gemainen Cristenlichen kyrchen, des hailigen Rômischen reichs und Dewtscher lannde daher in unser und des heiligen reichs stat, gen Franckfurt gefuget haben, da a) B add. und. b) om BL. c) om. L. d) om. BL. e) L auf denselben tag daselbsthin gen Franckfurt mit vollem gewalt von ewert wegen statt mit — Franckfurt. f) B gerufft. g) om. BL. h) L freitags [sicher verlesen für eritags] nach reminiscere anno 1442 unsers reichs im zweyten jahr statt an — jare. 35*
Strana 274
274 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juni 4 wir danne etwevil tag gewesen sein und die egemelten sachen mit hilff und rate der erwirtigen und hochgebornen unserer lieben nefen swagers und kurfursten, die danne yezunt hier sein, und der andern, die nicht gegenwurttig sein, senndbotten, auch annderr fursten, geistlicher und weltlicher, graven herren ritter und anderr unserr und des hei- ligen reichs lieben getruen nach nottdurfft verhandelt haben, als wir auch mit der hilffe 5 gotes das furter tun wellen. und wolten wol, das wir solhen tag also volkommenlich besamnent funden hetten, als wir uns des verhofft und ausgeschrieben haben. und umb Junt e deswillen sein wir zu rate worden, uns auf mitwochen nagstkunfftig von hynnen zu er- Juns 17 heben in maynunge, uns gen Ach zu fugen und auf sontag nach sand Veits tag schirst- kunfftig dem almechtigen got zu lob uns und dem heiligen reich zu eeren die wirdikait 10 unser kuniglichen kronung anzulegen und zu emphahen und widerumb nach der egenanten Juli s unserer kronungen zu Franckfurt mit namen auf sand Kylians tag nagstkunfftig zu sein, daselbs der vurgenanten hailigen kyrchen und des reichs notdurfftig sach ußtreglichen furczunemmen und zu besliessen. dabij wir auch, ob got wil, personlichen sein und bliben wellen. und diewile ir dahin nit kommen seit ader nymants geschickt habent, von euwern wegen da zu sein, in maissen wir euch furmals 1 geschrieben haben, be- gerren wir von euch und ersuchen euch auch noch ernstlichen, das ir euch uff den Juli8 egenanten sand Kilians tag schierstkunfftig zu uns gen Franckfurt fugent ader aber, wo ir des durch eehafftiger nott willen nit getun kundent, uwer volmechtige botschaft dar schickent, ob den egemelten sachen zu sein und die zum besten furczunemmen und zu 20 besliessen. und wellent euch daran dhaynerlay irren laissen, sunder tun, als ir got, uns, dem heiligen Romischen reich und euch selber wol schuldig seit und wir euch wol ge- trawn. geben zu Franckfurt am mantag nach sant Erasmen tag anno etc. quadra- gesimo secundo unsers reichs im dritten jare. 15 1442 Juni 4 Ad mandatum domini regis [in verso] Den ersamen ammeister und rate der stat zu Straßburg, unsern und Heinricus Leubing doctor prothonotarius. des reichs lieben getruen. 25 1442 119. K. Friedrich begehrt von Ulm 2, Schwäbisch-Hall, Kempten und allen anderen mit Juni 5 ihnen verbündeten Städten, daß sie Bevollmächtigte zum 8. Juli nach Frankfurt schicken, da er dort mit Beihilfe der Kurfürsten und anderer Reichsstände ihre so Zwistigkeiten mit ihren gen. Gegnern beilegen will; gebietet ihnen, bis zum 29. Sep- tember Frieden mit ihren Gegnern und deren Helfern und Helfershelfern zu halten. 1442 Juni 5 Frankfurt. 1 Am 27. Februar, nr. 117. 2 Ulm schickte Abschriften am 24. Juni an Nordlingen [und andere Bundesstädte] mit folgen- dem Begleitschreiben: Ihr habt den anschlag, den wir euch verkündigt und um den wir euch ge- mahnt haben, wohl vernommen. Nun haben wir heute [Juni 24] ain schrift und fridgebott vom König erhalten, von dem wir euch hierin Abschrift schicken. Wir meinen, daß ihr euere anzale des raisigen gezwgs und fußvolks, um die ihr gemahnt seid, noch zurückhaltet, bis euere Botschaft zu dieser Mahnung kommt, und daß ihr darüber beratet, ob der Friede von uns Städten zu halten sei oder nicht. Uns dünkt, daß die Sache etwas geverlichen zugeht, zumal der Brief des Königs an dem datum alt und uns erst heute [Juni 24] übergeben ist, auch etliche Hauptleute unserer Feinde in ihm nicht erwähnt sind. Sollten wir Städte beschließen, den Frieden zu halten, und sollten trotzdem unsere Widersacher uns während der Dauer des Friedens 35 schädigen, so würde sich gebühren, daß wir sie wieder schädigten. Darum müßt ihr und eine jede Stadt euch nichtsdestoweniger rüsten, damit ihr unverzüglich bereit seid, falls es not tun sollte, gegen solche Ubertretung einzuschreiten. Wir mah- 40 nen euch, euere Ratsbotschaft mit Vollmacht zu uns nach Ulme auf nächsten Samstag [Juni 30] zu Nacht zu schicken, um am folgenden Sonntag [Juli 1] die Sachen beraten und sie nach Nutz und Notdurft der Städte und des Landes aus- 45 richten zu helfen. Datum uf s. Johans bapt. tage [Juni 24] anno etc. 42. (Nordlingen Stadt-A. Mis- siven fasc. 38 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.; Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäb. Städtebundes 1431-1450 nr. 88 conc. chart., 50 mit Korrekturen; Uberschr. Manung.) — Nördlingen
274 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juni 4 wir danne etwevil tag gewesen sein und die egemelten sachen mit hilff und rate der erwirtigen und hochgebornen unserer lieben nefen swagers und kurfursten, die danne yezunt hier sein, und der andern, die nicht gegenwurttig sein, senndbotten, auch annderr fursten, geistlicher und weltlicher, graven herren ritter und anderr unserr und des hei- ligen reichs lieben getruen nach nottdurfft verhandelt haben, als wir auch mit der hilffe 5 gotes das furter tun wellen. und wolten wol, das wir solhen tag also volkommenlich besamnent funden hetten, als wir uns des verhofft und ausgeschrieben haben. und umb Junt e deswillen sein wir zu rate worden, uns auf mitwochen nagstkunfftig von hynnen zu er- Juns 17 heben in maynunge, uns gen Ach zu fugen und auf sontag nach sand Veits tag schirst- kunfftig dem almechtigen got zu lob uns und dem heiligen reich zu eeren die wirdikait 10 unser kuniglichen kronung anzulegen und zu emphahen und widerumb nach der egenanten Juli s unserer kronungen zu Franckfurt mit namen auf sand Kylians tag nagstkunfftig zu sein, daselbs der vurgenanten hailigen kyrchen und des reichs notdurfftig sach ußtreglichen furczunemmen und zu besliessen. dabij wir auch, ob got wil, personlichen sein und bliben wellen. und diewile ir dahin nit kommen seit ader nymants geschickt habent, von euwern wegen da zu sein, in maissen wir euch furmals 1 geschrieben haben, be- gerren wir von euch und ersuchen euch auch noch ernstlichen, das ir euch uff den Juli8 egenanten sand Kilians tag schierstkunfftig zu uns gen Franckfurt fugent ader aber, wo ir des durch eehafftiger nott willen nit getun kundent, uwer volmechtige botschaft dar schickent, ob den egemelten sachen zu sein und die zum besten furczunemmen und zu 20 besliessen. und wellent euch daran dhaynerlay irren laissen, sunder tun, als ir got, uns, dem heiligen Romischen reich und euch selber wol schuldig seit und wir euch wol ge- trawn. geben zu Franckfurt am mantag nach sant Erasmen tag anno etc. quadra- gesimo secundo unsers reichs im dritten jare. 15 1442 Juni 4 Ad mandatum domini regis [in verso] Den ersamen ammeister und rate der stat zu Straßburg, unsern und Heinricus Leubing doctor prothonotarius. des reichs lieben getruen. 25 1442 119. K. Friedrich begehrt von Ulm 2, Schwäbisch-Hall, Kempten und allen anderen mit Juni 5 ihnen verbündeten Städten, daß sie Bevollmächtigte zum 8. Juli nach Frankfurt schicken, da er dort mit Beihilfe der Kurfürsten und anderer Reichsstände ihre so Zwistigkeiten mit ihren gen. Gegnern beilegen will; gebietet ihnen, bis zum 29. Sep- tember Frieden mit ihren Gegnern und deren Helfern und Helfershelfern zu halten. 1442 Juni 5 Frankfurt. 1 Am 27. Februar, nr. 117. 2 Ulm schickte Abschriften am 24. Juni an Nordlingen [und andere Bundesstädte] mit folgen- dem Begleitschreiben: Ihr habt den anschlag, den wir euch verkündigt und um den wir euch ge- mahnt haben, wohl vernommen. Nun haben wir heute [Juni 24] ain schrift und fridgebott vom König erhalten, von dem wir euch hierin Abschrift schicken. Wir meinen, daß ihr euere anzale des raisigen gezwgs und fußvolks, um die ihr gemahnt seid, noch zurückhaltet, bis euere Botschaft zu dieser Mahnung kommt, und daß ihr darüber beratet, ob der Friede von uns Städten zu halten sei oder nicht. Uns dünkt, daß die Sache etwas geverlichen zugeht, zumal der Brief des Königs an dem datum alt und uns erst heute [Juni 24] übergeben ist, auch etliche Hauptleute unserer Feinde in ihm nicht erwähnt sind. Sollten wir Städte beschließen, den Frieden zu halten, und sollten trotzdem unsere Widersacher uns während der Dauer des Friedens 35 schädigen, so würde sich gebühren, daß wir sie wieder schädigten. Darum müßt ihr und eine jede Stadt euch nichtsdestoweniger rüsten, damit ihr unverzüglich bereit seid, falls es not tun sollte, gegen solche Ubertretung einzuschreiten. Wir mah- 40 nen euch, euere Ratsbotschaft mit Vollmacht zu uns nach Ulme auf nächsten Samstag [Juni 30] zu Nacht zu schicken, um am folgenden Sonntag [Juli 1] die Sachen beraten und sie nach Nutz und Notdurft der Städte und des Landes aus- 45 richten zu helfen. Datum uf s. Johans bapt. tage [Juni 24] anno etc. 42. (Nordlingen Stadt-A. Mis- siven fasc. 38 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.; Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäb. Städtebundes 1431-1450 nr. 88 conc. chart., 50 mit Korrekturen; Uberschr. Manung.) — Nördlingen
Strana 275
A. Einladungen nr. 114-119. 275 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 38 (de anno 1442) cop. chart. coaeva mit Schnitten, 1442 Beischluß zu dem S. 274 Amm. 2 mitgeteilten Briefe Ulms an Nördlingen vom Junt 5 24. Juni 1442. Wir Fridrich von gottes gnaden Romischer künig zü allen ziten merer des richs, s herzog zii Osterrich zi Stire zi Kernden und zi Krain, graff zi Tyrol ete. embieten den ersamen burgermaister riten und gemainden der stette Ulme Schwebischen Halle Kempten und aller anderr stette, die mit in in ainung sind, unsern und des hailigen Romischen richs lieben getrüwen ^, unser gnade und alles güt. ersamen lieben ge- triwen. von solicher stöß und zwitrácht wegen, die sich zwischen üch an ainem und 10 den gestrengen und vesten Cunratten von Bebemburg, Sifriden von Zulnhartt, Cünratten und Pentelin von Haimenhofen, Hans von Rechberg, Haintzen von Seggendorff, Aberdar genant, dem jungern, Cunrätten und Raben von Helmstat, Bernhartt Bocklin und Lien- hartten von Rosembach und iren helfern, ouch Hainrichen Jorigen Cunràten Hansen gebrudern von Geroltzegk an dem andern taile begeben, haben * wir uch vormals ge- 18 schriben und gebotten !, daz ir cinen ungeverlichen Christenlichen frid gen dwer wider- parthie bis uf der heiligen drier kúnig tag nehstvergangen lidet und haltet, und haben jm. 6 och desglichen úwer widerpartie zû liden und zû halten geschriben und gebotten. wir haben och darnach dem wolgebornen Ludwigen und Ulrichen graffen zû Wirttemberg und dem ersamen Hainrich Lüwbing, lerer in kaiserlichen und licenciaten in gaistlichen zo rechten, unserm raut protonotarien und lieben getrüwen, empfolhen ?, früntlich tag zwi- a) em.; Vorl. geráwen. b) haben — desglichen fehlt in der Vorlage; der Ulmer Schreiber hal offenbar eine oder zwei Zeile, des Originals übersprungen; der Zusammenhang verlangt die oben vorgenommene oder eine ähnliche Ergänzung, amtwortete am 28. Juni: es könne diesmal wegen 25 des Krieges in Baiern und wegen anderer Un- ruhen seine Botschaft nicht schicken; obwohl es auch der Ansicht sei, daß der König die Städte mit dem Friedensgebot nicht wohl bedacht habe, und obwohl den Städten noch nach dem Datum so des Gebots großer Schaden zugefügt worden sei und man kaum hoffen könne, daß der Friede den Städten gegenüber redlich werde gehalten werden, so müsse man ihn doch annehmen und den vor- genommenen Anschlag [gegen die Feinde der Städte] 35 anstehen lassen; die Rüstungen dürften aber nicht unterbrochen werden; die jetzt auf den Tag nach Frankfurt geordnete Botschaft sei amzuweisen, dem König die wiederholte Bedrängung der Städte : durch. die Ritter und. deren. Helfer. vorzutragen ; 40 komme in. Frankfurt. keine Richtung zwischen den Städten und ihren Feinden zustande oder geschehe abermals ein Finfall der Ritter, so müsse man die wer widerumb gen in fürnemmen; %. a. m. Datum Do. v. Petri und Pauli [Juni 28] anm etc. 42 45 (Nórdlingen St.- A. Missiven fasc. 31 conc. chart.). — Die in Ulm versammelt gewesenen Ratsboten der gemeinen Reichsstädte der Vereinigung in Schwa- ben und am Bodensee an Nördlingen [und andere Bundesstädte]: sie hätten beschlossen, den kónig- 50 lichen Frieden zu halten, falls ihn die Widersacher der Städte auch halten würden, doch in solicher mäßen das wir stette uns nit dest minder gen in besorgen und mit unserm raisigen gezüge und den unsern dest gerüster sien, umb das ob si sölichen friden nit 66 halten wólten oder wurden, das wir etette denne von stunden an, wenn wir von den hóptliten oder den stetten, uf die der krieg gesetzet ist, [add. ge- mant würden?] die vient mit den anslegen, die ietzo vorhanden gewesen sind, oder andern anslegen on ver- ziehen zu beschadigen und zů den dingen zů tůn [add. vermôchten ?], als sich denne gebüren wirdt; deshalb solle jede Stadt mit irem raisigen gezüge ob den sachen dest geruster und bewarter sin, damit im Notfalle keine sumniB an ir bescheh [im Ulmer Konzept folgt ein zwischen Zeichen eingeschlossener Satz für die Städte, die im Hegów einen zńsacz liegen hatten]; sollte während der Dauer des Frie- dens eine Stadt von den Feinden beschädigt werden, so solle sie unverzüglich nach Ulm schreiben, woran und wie sie beschädigt worden sei; dat. Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel Mo. v. Udalrici [Juli 2] a. d. etc. 42 (Nördlingen Stadt- A. Missiven fasc. 37 orig. chart. lit. clausa c. sig. im v. impr. laeso; Ulm a. a. O. nr. 92 conc. chart. mit dem Randvermerk Expeditum). 1 Vgl. S. 45. ? Der Kónig hatte den beiden Grafen und dem Protonotar im einem nicht näher datierten, aber in. die letzten Tage des Januar 1442 zu setzenden Briefe geschrieben : wir zweifeln nicht, uch sei wol wissentlich, da wir solicher swerer zwitrécht stosse und unwillen geware warden sein, die sich dann begeben haben zwischen etlichen von dem adel und der ritterschaft an ainem und etlichen, von un- sern und des heiligen Rómischen richs steten und iren buntgenossen an dem andern taile, daz wir in von baiden teilen einen Cristenlichen fride gein ein-
A. Einladungen nr. 114-119. 275 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 38 (de anno 1442) cop. chart. coaeva mit Schnitten, 1442 Beischluß zu dem S. 274 Amm. 2 mitgeteilten Briefe Ulms an Nördlingen vom Junt 5 24. Juni 1442. Wir Fridrich von gottes gnaden Romischer künig zü allen ziten merer des richs, s herzog zii Osterrich zi Stire zi Kernden und zi Krain, graff zi Tyrol ete. embieten den ersamen burgermaister riten und gemainden der stette Ulme Schwebischen Halle Kempten und aller anderr stette, die mit in in ainung sind, unsern und des hailigen Romischen richs lieben getrüwen ^, unser gnade und alles güt. ersamen lieben ge- triwen. von solicher stöß und zwitrácht wegen, die sich zwischen üch an ainem und 10 den gestrengen und vesten Cunratten von Bebemburg, Sifriden von Zulnhartt, Cünratten und Pentelin von Haimenhofen, Hans von Rechberg, Haintzen von Seggendorff, Aberdar genant, dem jungern, Cunrätten und Raben von Helmstat, Bernhartt Bocklin und Lien- hartten von Rosembach und iren helfern, ouch Hainrichen Jorigen Cunràten Hansen gebrudern von Geroltzegk an dem andern taile begeben, haben * wir uch vormals ge- 18 schriben und gebotten !, daz ir cinen ungeverlichen Christenlichen frid gen dwer wider- parthie bis uf der heiligen drier kúnig tag nehstvergangen lidet und haltet, und haben jm. 6 och desglichen úwer widerpartie zû liden und zû halten geschriben und gebotten. wir haben och darnach dem wolgebornen Ludwigen und Ulrichen graffen zû Wirttemberg und dem ersamen Hainrich Lüwbing, lerer in kaiserlichen und licenciaten in gaistlichen zo rechten, unserm raut protonotarien und lieben getrüwen, empfolhen ?, früntlich tag zwi- a) em.; Vorl. geráwen. b) haben — desglichen fehlt in der Vorlage; der Ulmer Schreiber hal offenbar eine oder zwei Zeile, des Originals übersprungen; der Zusammenhang verlangt die oben vorgenommene oder eine ähnliche Ergänzung, amtwortete am 28. Juni: es könne diesmal wegen 25 des Krieges in Baiern und wegen anderer Un- ruhen seine Botschaft nicht schicken; obwohl es auch der Ansicht sei, daß der König die Städte mit dem Friedensgebot nicht wohl bedacht habe, und obwohl den Städten noch nach dem Datum so des Gebots großer Schaden zugefügt worden sei und man kaum hoffen könne, daß der Friede den Städten gegenüber redlich werde gehalten werden, so müsse man ihn doch annehmen und den vor- genommenen Anschlag [gegen die Feinde der Städte] 35 anstehen lassen; die Rüstungen dürften aber nicht unterbrochen werden; die jetzt auf den Tag nach Frankfurt geordnete Botschaft sei amzuweisen, dem König die wiederholte Bedrängung der Städte : durch. die Ritter und. deren. Helfer. vorzutragen ; 40 komme in. Frankfurt. keine Richtung zwischen den Städten und ihren Feinden zustande oder geschehe abermals ein Finfall der Ritter, so müsse man die wer widerumb gen in fürnemmen; %. a. m. Datum Do. v. Petri und Pauli [Juni 28] anm etc. 42 45 (Nórdlingen St.- A. Missiven fasc. 31 conc. chart.). — Die in Ulm versammelt gewesenen Ratsboten der gemeinen Reichsstädte der Vereinigung in Schwa- ben und am Bodensee an Nördlingen [und andere Bundesstädte]: sie hätten beschlossen, den kónig- 50 lichen Frieden zu halten, falls ihn die Widersacher der Städte auch halten würden, doch in solicher mäßen das wir stette uns nit dest minder gen in besorgen und mit unserm raisigen gezüge und den unsern dest gerüster sien, umb das ob si sölichen friden nit 66 halten wólten oder wurden, das wir etette denne von stunden an, wenn wir von den hóptliten oder den stetten, uf die der krieg gesetzet ist, [add. ge- mant würden?] die vient mit den anslegen, die ietzo vorhanden gewesen sind, oder andern anslegen on ver- ziehen zu beschadigen und zů den dingen zů tůn [add. vermôchten ?], als sich denne gebüren wirdt; deshalb solle jede Stadt mit irem raisigen gezüge ob den sachen dest geruster und bewarter sin, damit im Notfalle keine sumniB an ir bescheh [im Ulmer Konzept folgt ein zwischen Zeichen eingeschlossener Satz für die Städte, die im Hegów einen zńsacz liegen hatten]; sollte während der Dauer des Frie- dens eine Stadt von den Feinden beschädigt werden, so solle sie unverzüglich nach Ulm schreiben, woran und wie sie beschädigt worden sei; dat. Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel Mo. v. Udalrici [Juli 2] a. d. etc. 42 (Nördlingen Stadt- A. Missiven fasc. 37 orig. chart. lit. clausa c. sig. im v. impr. laeso; Ulm a. a. O. nr. 92 conc. chart. mit dem Randvermerk Expeditum). 1 Vgl. S. 45. ? Der Kónig hatte den beiden Grafen und dem Protonotar im einem nicht näher datierten, aber in. die letzten Tage des Januar 1442 zu setzenden Briefe geschrieben : wir zweifeln nicht, uch sei wol wissentlich, da wir solicher swerer zwitrécht stosse und unwillen geware warden sein, die sich dann begeben haben zwischen etlichen von dem adel und der ritterschaft an ainem und etlichen, von un- sern und des heiligen Rómischen richs steten und iren buntgenossen an dem andern taile, daz wir in von baiden teilen einen Cristenlichen fride gein ein-
Strana 276
276 schen úch und úwerm widertaile zû machen und daran zů sin, damit solich zwitracht gefuget€ und abgestalt worden sin. des denne also noch nicht geschâhen ist. und wann nû wir umb anligender nottdurft willen der hailigen gemainen kirchen, des hailigen richs und mit namen der vorgenanten sache uns daher gen Franckfurt gefüget haben in mai- nung, solich obgemelt sache mit hilfe und raut der erwirdigen und hochgebornen unser lieben neven schwagers und kurfúrsten, anderer fúrsten, gaistlichen und weltlichen, graffen frien und edler, unser und des richs liebenb getruwen, furzenemen und zû handeln nach nottdurft, davon so begeren wir von úch und ersûchen úch och ernstlich, daz ir die úwern mit voller macht daher bi uns gen Franckfurt schickent “ uf sant Ky- lians tag nechstkunftigen. alsdenne so wollen wir mit rate der egenanten kurfúrsten 10 fürsten etc. andern unsern râten und getruwen mitsampt des richs sachen solich zwi- tracht och furhand nemen und die, ob gott wil, understeen in gût oder recht abzûtragen. und gebieten úch och ernstlich und vestiklichen in kraft ditz briefs von Romischer kunig- licher machtvolkomenheit, daz ir und úwer widerpartie allen und ieglichen ainen gût- lichen stand und frid haltent und lidet, in oder den iren, iren helfern und helfershelfern 15 Scpt. 29 kaines argen gewartent durch úch selber oder iemands anders bis uf sant Michels tag schieristkunftigen, als lieb úch si unser schwere ungnade zû vermiden. und wir haben och desglichen der egenanten úwer widerpartie och geschriben und gebotten. geben zů Franckfurtt am aftermentag nach unsers herren fronlichnams d tag anno domini etc. 42 unsers richs im dritten jar. 1442 Juni 5 Juli 8 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juni 5 20 Ad mandatum domini regis Hainricus Lewbinge doctor protonotarius. a) em.; Yorl. suget, offenbar terschrieben. b) Vorl. wiederholt lieben. c) in der Yorl. folgt und; tielleicht ist unz zu setzen? d) em.; Vorl. fronlichnans. e) em. ; Vorl. Lewburg. ander zu halten gepotten und ine des also unser gebotsbrieve zugeschicket, die solichs volliclicher be- griffen haben [vgl. S. 45]. und haben umb des pesten willen sie von baiden sitten zu dem tage, der umb sant Marteins tag nechstvergangen [Nov. 11] zu Franckfurt gehalten ist, vor uns oder unser volmech- tige rete gefurdert in meinung, soliche ire geprechen zu verhoren und dabei solichs furzunemen, damit soliche krieg und stosse abegetragen solten wurden sein, das sich dann in der zite nit hat mogen finden. und wann wir nu vernemen, das solich unwillen kriege und feindschaft sich ie lenger ie grosser machen, darauß dann sich unwiderbringlicher unrat in dem heiligen reich und mit namen in Dewtschen landen, wo darzu in einer kurz nicht nach notdurft getan wurde, aufersteen mochte, das wir in unsern tagen gar ungern erfaren wolten: hierumb und auch nach solichem getruwen, den wir zu uch und ewerm iglichem haben, empfelhen wir, gebieten und haissen ouch auch ernstlich von Rômischer kuniglicher macht in kraft diß brieves, das ir alle oder das merer tail under uch die obgenanten baiden parthien anf be- qwemliche tage stat und zeit, so baltist ir des immer getuen konnet, fur euch furdert und heischet und daran seit von unsern wegen, damit sie gen einander keinen [sic] ungeverlichen Cristenlichen fride halten soliche zeit, als lange ir die an beiden parthien er- langen moget, und den egenanten parthien von bei- den tailen einen tag leget nennet und seczet, auf 25 den nechsten sontag nach dem heiligen auffarttag nachstkůmftig [Mai 13] fur uns ze komen durch sich selber oder ir volmechtig gewalt, wo wir dann unsern kuniglichen hofe halten werden. alsdann wollen wir die sach selber verhôren oder schaffen 30 zu verhôren und versuchen, ob wir die obgenanten parthien vereinigen mogen. wo wir aber des nicht stat funden, alsdann wollen wir daran sein, damit ain parthei sich von der andern an glich und recht benugen lasse. was auch euch in den handeln be- 35 gegen wirdet, das wollet uns aigentlich wissen lassen. und ob du, maister Heinrich, durch anderr sach willen dir von uns empfolhen solicher egemelten sache nicht ußgewarten môchtest, das dennoch ir baide von Wirtenberg den obgenannten sachen nach- 40 komet, die vollenfüret und darin tut, als wir euch des und alles guten wol getruwen. darinne tut ir uns dankneme dinste, der wir gen euch in allem gute nicht vergessen wollen. geben zu Grecz etc. (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 101 a cop. chart. coaeva; im Auszuge bei Chmel nr. 447.) Vielleicht ist das Schreiben als Folge der Mittei- lungen anzuschen, die die S. 152 genannten kur- fürstlichen Gesandten dem König Mitte Januar in Reun über die Zustände in Oberdeutschland ge- 50 macht hatten. — Vgl. auch nr. 137 art. 11. 45
276 schen úch und úwerm widertaile zû machen und daran zů sin, damit solich zwitracht gefuget€ und abgestalt worden sin. des denne also noch nicht geschâhen ist. und wann nû wir umb anligender nottdurft willen der hailigen gemainen kirchen, des hailigen richs und mit namen der vorgenanten sache uns daher gen Franckfurt gefüget haben in mai- nung, solich obgemelt sache mit hilfe und raut der erwirdigen und hochgebornen unser lieben neven schwagers und kurfúrsten, anderer fúrsten, gaistlichen und weltlichen, graffen frien und edler, unser und des richs liebenb getruwen, furzenemen und zû handeln nach nottdurft, davon so begeren wir von úch und ersûchen úch och ernstlich, daz ir die úwern mit voller macht daher bi uns gen Franckfurt schickent “ uf sant Ky- lians tag nechstkunftigen. alsdenne so wollen wir mit rate der egenanten kurfúrsten 10 fürsten etc. andern unsern râten und getruwen mitsampt des richs sachen solich zwi- tracht och furhand nemen und die, ob gott wil, understeen in gût oder recht abzûtragen. und gebieten úch och ernstlich und vestiklichen in kraft ditz briefs von Romischer kunig- licher machtvolkomenheit, daz ir und úwer widerpartie allen und ieglichen ainen gût- lichen stand und frid haltent und lidet, in oder den iren, iren helfern und helfershelfern 15 Scpt. 29 kaines argen gewartent durch úch selber oder iemands anders bis uf sant Michels tag schieristkunftigen, als lieb úch si unser schwere ungnade zû vermiden. und wir haben och desglichen der egenanten úwer widerpartie och geschriben und gebotten. geben zů Franckfurtt am aftermentag nach unsers herren fronlichnams d tag anno domini etc. 42 unsers richs im dritten jar. 1442 Juni 5 Juli 8 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juni 5 20 Ad mandatum domini regis Hainricus Lewbinge doctor protonotarius. a) em.; Yorl. suget, offenbar terschrieben. b) Vorl. wiederholt lieben. c) in der Yorl. folgt und; tielleicht ist unz zu setzen? d) em.; Vorl. fronlichnans. e) em. ; Vorl. Lewburg. ander zu halten gepotten und ine des also unser gebotsbrieve zugeschicket, die solichs volliclicher be- griffen haben [vgl. S. 45]. und haben umb des pesten willen sie von baiden sitten zu dem tage, der umb sant Marteins tag nechstvergangen [Nov. 11] zu Franckfurt gehalten ist, vor uns oder unser volmech- tige rete gefurdert in meinung, soliche ire geprechen zu verhoren und dabei solichs furzunemen, damit soliche krieg und stosse abegetragen solten wurden sein, das sich dann in der zite nit hat mogen finden. und wann wir nu vernemen, das solich unwillen kriege und feindschaft sich ie lenger ie grosser machen, darauß dann sich unwiderbringlicher unrat in dem heiligen reich und mit namen in Dewtschen landen, wo darzu in einer kurz nicht nach notdurft getan wurde, aufersteen mochte, das wir in unsern tagen gar ungern erfaren wolten: hierumb und auch nach solichem getruwen, den wir zu uch und ewerm iglichem haben, empfelhen wir, gebieten und haissen ouch auch ernstlich von Rômischer kuniglicher macht in kraft diß brieves, das ir alle oder das merer tail under uch die obgenanten baiden parthien anf be- qwemliche tage stat und zeit, so baltist ir des immer getuen konnet, fur euch furdert und heischet und daran seit von unsern wegen, damit sie gen einander keinen [sic] ungeverlichen Cristenlichen fride halten soliche zeit, als lange ir die an beiden parthien er- langen moget, und den egenanten parthien von bei- den tailen einen tag leget nennet und seczet, auf 25 den nechsten sontag nach dem heiligen auffarttag nachstkůmftig [Mai 13] fur uns ze komen durch sich selber oder ir volmechtig gewalt, wo wir dann unsern kuniglichen hofe halten werden. alsdann wollen wir die sach selber verhôren oder schaffen 30 zu verhôren und versuchen, ob wir die obgenanten parthien vereinigen mogen. wo wir aber des nicht stat funden, alsdann wollen wir daran sein, damit ain parthei sich von der andern an glich und recht benugen lasse. was auch euch in den handeln be- 35 gegen wirdet, das wollet uns aigentlich wissen lassen. und ob du, maister Heinrich, durch anderr sach willen dir von uns empfolhen solicher egemelten sache nicht ußgewarten môchtest, das dennoch ir baide von Wirtenberg den obgenannten sachen nach- 40 komet, die vollenfüret und darin tut, als wir euch des und alles guten wol getruwen. darinne tut ir uns dankneme dinste, der wir gen euch in allem gute nicht vergessen wollen. geben zu Grecz etc. (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 101 a cop. chart. coaeva; im Auszuge bei Chmel nr. 447.) Vielleicht ist das Schreiben als Folge der Mittei- lungen anzuschen, die die S. 152 genannten kur- fürstlichen Gesandten dem König Mitte Januar in Reun über die Zustände in Oberdeutschland ge- 50 macht hatten. — Vgl. auch nr. 137 art. 11. 45
Strana 277
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 277 B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage und Gerichtswesen vom März bis zum Mai 1442 nr. 120-139. 5 a. Verhandlungen der Kurfürsten mit Papst Eugen IV. im März und April 1442 nr. 120-124. 120. Papst Eugen IV. approbiert und ratifiziert die [Anfang Februar 1441 auf dem 11442 ca. Mainzer Reichstag zusammengestellten 17 Satzungen, Anordnungen, Vergünstigungen, Febr. med.] Dekrete und Privilegien, die im Baseler Konzil zur Abstellung der Beschwerden der Deutschen Nation bekannt gegeben oder dieser Nation oder irgendwelchen Kirchen, Stiften oder Klöstern durch ihn oder seine Vorgänger gewährt worden sind. [Kur- fürstlicher Entwurf. 1442 ungefähr Mitte Februar 2.] 15 20 25 Aus Dresden H. St. A. Loc. 4369 Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 213a bis 218a cop. chart. coaeva. Die Bulle ist in einem aus fünf ineinander gelegten Foliobogen bestehenden, mit Versendungsstichen versehenen Heft (fol. 211�219) ent- halten, dessen letstes, dem fol. 219 folgendes Blatt abgeschnitten ist, und zwar, wie der Befund zeigt, vom Schreiber. Das Heft enthält außterdem noch auf fol. 218b-219 a unsere nr. 121 und auf fol. 219b die in unserer nr. 122 mitgeteilten Aufzeichnungen. fol. 211 a hat die vom Schreiber herrührende Aufschrift Avisamenta et tractatus ecclesie ; fol. 211b�212b sind unbeschrieben. Auf fol. 219b sind die Spuren eines braunen Siegels sichtbar; rechts davon ist von einer gleichzeitigen Hand bemerkt presentata quinta post exaudi [Mai 17] Nuremberg per cancellarium. Die Bulle ist ohne Absätze geschrieben. Unsere Artikelzählung schließt sich der für die Vorschläge des Mainzer Reichstags (RTA. 15 nr. 339) gewählten an. Die durch Petitdruck kenntlich gemachten Teile des Textes sind, wenn nichts anderes bemerkt ist, diesen Vorschlägen, sonst den in den Anmerkungen genannten Quellen entlehnt. Die Korrekturen und Nachträge, auf die wir in den Varianten hinweisen, rühren, so weit nichts anderes bemerkt ist, von einer anderen, aber gleichzeitigen Hand her. Benutst von Pückert S. 171 und von Joachimsohn S. 72. — Erwähnt von Bachmann S. 91; Lager 2, 15; Kraus 1, 87; Hufnagel S. 285. 10 Eugenius episcopus servus servorum dei ad perpetuam rei memoriam. [1] ad hoc nos dominus et salvator noster Jesus Christus universali ecclesie sponse sue rectorem so constituit ovesque suas nobis pascendas commisit, ut nedum" universali verum eciam cunctis particularibus ecclesiis pro qualitate locorum et temporum congruas leges atque ordinaciones institutas" conservemus et, ubi expediat, instituamus sicque“ unumquemque gregem pro ovium suarum qualitate et condicione pabulo convenienti, prout d cuique opus est, reficiamus. sane frequenti clamore, quem, ut plene didicimus, veritas indubi- 35 tata concomitatur, nostris est auribus intimatum, qualiter ecclesie dignitates et beneficia nacionis Germanice ipsaque nacio et omnes persone nacionis ejusdem utriusque status ecclesiastici et secularis per reservaciones generales et speciales ipsarum ecclesiarum digni- tatum et beneficiorum concessiones graciarum expectativarum causarum et litium devolu- ciones, que tam indistincté fieri et per Romanam curiam admitti consueverunt, aliisque 4o diversis incommodis per multa transacta tempora gravata fuerunt ete dietim gravantur. quod nisi desuper oportune provideatur, ipse ecclesie dignitates et beneficia nimium exte- nuantur et Germanica nacio facultatibus suis taliter exhauritur, quod tandem sese suis viribus contra adversitates sibi nonnumquam inminentes sustentare non poterit. que tamen ecclesie Romane et tocius fidei katholice scutum et contra varios insultus con- 45 suevit esse firmamentum. [2] Nos igitur attendentes f, quod sedes apostolica ille nacioni tanto amplius obli- gatur, quanto ipsa pre ceteris eidem sedi plus contulit auxilii, que catholicos edidit im- 50 a) nedum — eciam ist am Rande nachgetragen. b) institutas — expediat desgleichen. c) ist korrigiert für ac. d) prout — est ist am Rande nachgetragen. e) et — gravantur ist am Rande nachgetragen. f) em.; Vorl. attendantes. 1 Vgl. RTA. 15 nr. 339 und oben S. 211. 2 Diese Datierung folgt aus dem S. 210-211 Gesagten.
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 277 B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage und Gerichtswesen vom März bis zum Mai 1442 nr. 120-139. 5 a. Verhandlungen der Kurfürsten mit Papst Eugen IV. im März und April 1442 nr. 120-124. 120. Papst Eugen IV. approbiert und ratifiziert die [Anfang Februar 1441 auf dem 11442 ca. Mainzer Reichstag zusammengestellten 17 Satzungen, Anordnungen, Vergünstigungen, Febr. med.] Dekrete und Privilegien, die im Baseler Konzil zur Abstellung der Beschwerden der Deutschen Nation bekannt gegeben oder dieser Nation oder irgendwelchen Kirchen, Stiften oder Klöstern durch ihn oder seine Vorgänger gewährt worden sind. [Kur- fürstlicher Entwurf. 1442 ungefähr Mitte Februar 2.] 15 20 25 Aus Dresden H. St. A. Loc. 4369 Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 213a bis 218a cop. chart. coaeva. Die Bulle ist in einem aus fünf ineinander gelegten Foliobogen bestehenden, mit Versendungsstichen versehenen Heft (fol. 211�219) ent- halten, dessen letstes, dem fol. 219 folgendes Blatt abgeschnitten ist, und zwar, wie der Befund zeigt, vom Schreiber. Das Heft enthält außterdem noch auf fol. 218b-219 a unsere nr. 121 und auf fol. 219b die in unserer nr. 122 mitgeteilten Aufzeichnungen. fol. 211 a hat die vom Schreiber herrührende Aufschrift Avisamenta et tractatus ecclesie ; fol. 211b�212b sind unbeschrieben. Auf fol. 219b sind die Spuren eines braunen Siegels sichtbar; rechts davon ist von einer gleichzeitigen Hand bemerkt presentata quinta post exaudi [Mai 17] Nuremberg per cancellarium. Die Bulle ist ohne Absätze geschrieben. Unsere Artikelzählung schließt sich der für die Vorschläge des Mainzer Reichstags (RTA. 15 nr. 339) gewählten an. Die durch Petitdruck kenntlich gemachten Teile des Textes sind, wenn nichts anderes bemerkt ist, diesen Vorschlägen, sonst den in den Anmerkungen genannten Quellen entlehnt. Die Korrekturen und Nachträge, auf die wir in den Varianten hinweisen, rühren, so weit nichts anderes bemerkt ist, von einer anderen, aber gleichzeitigen Hand her. Benutst von Pückert S. 171 und von Joachimsohn S. 72. — Erwähnt von Bachmann S. 91; Lager 2, 15; Kraus 1, 87; Hufnagel S. 285. 10 Eugenius episcopus servus servorum dei ad perpetuam rei memoriam. [1] ad hoc nos dominus et salvator noster Jesus Christus universali ecclesie sponse sue rectorem so constituit ovesque suas nobis pascendas commisit, ut nedum" universali verum eciam cunctis particularibus ecclesiis pro qualitate locorum et temporum congruas leges atque ordinaciones institutas" conservemus et, ubi expediat, instituamus sicque“ unumquemque gregem pro ovium suarum qualitate et condicione pabulo convenienti, prout d cuique opus est, reficiamus. sane frequenti clamore, quem, ut plene didicimus, veritas indubi- 35 tata concomitatur, nostris est auribus intimatum, qualiter ecclesie dignitates et beneficia nacionis Germanice ipsaque nacio et omnes persone nacionis ejusdem utriusque status ecclesiastici et secularis per reservaciones generales et speciales ipsarum ecclesiarum digni- tatum et beneficiorum concessiones graciarum expectativarum causarum et litium devolu- ciones, que tam indistincté fieri et per Romanam curiam admitti consueverunt, aliisque 4o diversis incommodis per multa transacta tempora gravata fuerunt ete dietim gravantur. quod nisi desuper oportune provideatur, ipse ecclesie dignitates et beneficia nimium exte- nuantur et Germanica nacio facultatibus suis taliter exhauritur, quod tandem sese suis viribus contra adversitates sibi nonnumquam inminentes sustentare non poterit. que tamen ecclesie Romane et tocius fidei katholice scutum et contra varios insultus con- 45 suevit esse firmamentum. [2] Nos igitur attendentes f, quod sedes apostolica ille nacioni tanto amplius obli- gatur, quanto ipsa pre ceteris eidem sedi plus contulit auxilii, que catholicos edidit im- 50 a) nedum — eciam ist am Rande nachgetragen. b) institutas — expediat desgleichen. c) ist korrigiert für ac. d) prout — est ist am Rande nachgetragen. e) et — gravantur ist am Rande nachgetragen. f) em.; Vorl. attendantes. 1 Vgl. RTA. 15 nr. 339 und oben S. 211. 2 Diese Datierung folgt aus dem S. 210-211 Gesagten.
Strana 278
278 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mar bis Mitte August 1442. 11442 peratores, a quibus ecclesia Romana tam multiplicibus donis et insigniis cernitur deco- ca. rata, ac super premissis oportune providere volentes, eidem nacioni in retributionem meri- Febr. med.) torum suorum et gravaminum relevamen pro nobis et successoribus nostris Romanis ponti- ficibus sanctaque sede apostolica de fratrum nostrorum sancte Romane ecclesie cardinalium con- silio a et assensu, propria etiam manuum suarum subscripcione subsequente, constituciones ordi- naciones concessiones decreta b et privilegia, que pro sublacione gravaminum prefatorum in sacro Basiliensi concilio edita promulgata ac publicata fuere seu que nacioni prefate aut quibusvis ecclesiis collegiis aut monasteriis per nos aut nostros predecessores data concessa seu indulta fuere, approbamus et ratificamus. et ut hec omnia perd nos et suc- cessores nostros perpetuis temporibus inconcusse° serventur, illa saltem effectualiter presen- 10 tibus duximus inserenda. 2"] Inprimis 1 siquidem cassamus annullamus et irritamus omnes et singulas reservaciones tam generales quam speciales sive particulares ecclesiarum metropolitanarum cathedralium collegia- tarum et monasteriorum dignitatum aut beneficiorum ecclesiasticorum quorumcunque, quibus tam per electionem quam collacionem seu quamvis aliam disposicionem provideri solet, sive per 15 extravagantes „Ad regimen"2 et „Execrabilis“ 3 aut per regulas cancellarie 4 seu quascunque alias con- stituciones aut ordinaciones introducte sint, reservacionibus in corpore juris clausis dumtaxat exceptis. hujusmodi autem beneficia in corpore juris expresse reservata Romanus pontifex infra unius mensis spacium ab ipsius vacacionis noticia computandum conferre teneatur. deinde is, cui collacio facta fuerit, eam infra tres menses continuos ordinario collatori teneatur insinuare; alioquin, si ipsa col- 20 lacio seu insinuacio fuerit amplius retardata, collator ordinarius perinde disponat, acsi nulla reser- vacio precessisset. reliquis autem electivis ecclesiarumf dignitatibus et beneficiis supradictis per electiones et confirmaciones canonicas secundum juris communis disposicionem debite provideatur, postulacionibus tamen in disposicione juris communis remanentibus. [25] Cumque 5 pontificis aut abbatis fuerit electio celebranda, decernimus, ut hii, ad 25 quos electio hujusmodi spectare dinoscitur, in ecclesia conveniant missam de sancto spiritu audi- turi ac insuper confessi et contriti sacramentum eukaristie suscipiant reverentur. ad locum autem electionis ingressi jurabunt in manu ejus, qui capitulo presidebit, ac ipse presidens in manibus eum inmediate sequentis sub hac forma: „ego N. juro et promitto omnipotenti deo et tali sancto vel sancte, sub cujus vocabulo dedicata est 5 ecclesia, eum eligere, quem credam futurum ecclesie in spi- s0 ritualibus et temporalibus utiliorem, nec illi vocem dare, quem verisimiliter scivero promissione h aut dacione alicujus rei temporalis seu prece per se vel alium interposita aut alias qualitercunque directe vel indirecte pro se electionem procurare.“ idem juramentum prestet confiteaturque et communicet, qui constituit procuratorem ad eligendum certam personam, necnon et procurator generaliter ad eli- gendum constitutus in casibus, in quibus secundum juris communis disposicionem in hujusmodi elec- 35 tionis negocio procurator constitui potest. quod eciam juramentum prestetur ab hiis, in quos continget a) ist korrigiert für consensu. b) ist über der Zeile nachgetragen, c) que — hec omnia ist auf dem unteren Rande von fol. 213 a nachgetragen. d) vor per steht getilgt infrascripta. e) es folgt servanda concessimus et presen- cium tenore duximus concedenda; diese Worts werden zts tilgen sein, da der folgende, am Rande nachgetragene Passus serventur — inserenda sic uberflüssig macht. f) em.; Vorl. ecclesiis. g) est — utiliorem ist vom 40 Schreiber am Rande nachgetragen. h) em.; Forl. promissionem aut dacionem. 1 Uber die Quellen der artt. 2a-27 vergleiche man RTA. 15, 547-548. 1 Die Bulle Benedikts XII. vom 11. Januar 1335. Vgl. c. 13 de prebendis et dignitatibus III. 2 in Extrav. comm. (Corpus juris canonici ed. Fried- berg 2, 1266-1267). s Die Bulle Johanns XXII. vom 19. November 1317. Vgl. c. un. de prebendis et dignitatibus III. in Extrav. Johannis XXII. (a. a. O. 2, 1207-1209). " Hier wird in erster Linie an die einschlä- gigen Bestimmungen der Kanzleiregeln Eugens IV. zu denken sein. Vgl. Ottenthal, Die päpstlichen Kanzleiregeln von Johannes XXII. bis Nikolaus V. S. 238-240. 5 Das Folgende bis Z. 29 forma ist zwar dem 45 Inhalt nach in art. 2b der Mainzer Vorschläge enthalten, stammt aber der Form nach aus dessen Quelle, dem Dekret „Sicut in construenda domo“ der 12. Session des Baseler Konzils vom 13. Juli 1433 (Mansi 29, 62; Mon. conc. 2, 403). Wo die 50 Drucke voneinander abweichen, ist schon bei Uber- einstimmung mit einem Druck Petit verwendet.
278 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mar bis Mitte August 1442. 11442 peratores, a quibus ecclesia Romana tam multiplicibus donis et insigniis cernitur deco- ca. rata, ac super premissis oportune providere volentes, eidem nacioni in retributionem meri- Febr. med.) torum suorum et gravaminum relevamen pro nobis et successoribus nostris Romanis ponti- ficibus sanctaque sede apostolica de fratrum nostrorum sancte Romane ecclesie cardinalium con- silio a et assensu, propria etiam manuum suarum subscripcione subsequente, constituciones ordi- naciones concessiones decreta b et privilegia, que pro sublacione gravaminum prefatorum in sacro Basiliensi concilio edita promulgata ac publicata fuere seu que nacioni prefate aut quibusvis ecclesiis collegiis aut monasteriis per nos aut nostros predecessores data concessa seu indulta fuere, approbamus et ratificamus. et ut hec omnia perd nos et suc- cessores nostros perpetuis temporibus inconcusse° serventur, illa saltem effectualiter presen- 10 tibus duximus inserenda. 2"] Inprimis 1 siquidem cassamus annullamus et irritamus omnes et singulas reservaciones tam generales quam speciales sive particulares ecclesiarum metropolitanarum cathedralium collegia- tarum et monasteriorum dignitatum aut beneficiorum ecclesiasticorum quorumcunque, quibus tam per electionem quam collacionem seu quamvis aliam disposicionem provideri solet, sive per 15 extravagantes „Ad regimen"2 et „Execrabilis“ 3 aut per regulas cancellarie 4 seu quascunque alias con- stituciones aut ordinaciones introducte sint, reservacionibus in corpore juris clausis dumtaxat exceptis. hujusmodi autem beneficia in corpore juris expresse reservata Romanus pontifex infra unius mensis spacium ab ipsius vacacionis noticia computandum conferre teneatur. deinde is, cui collacio facta fuerit, eam infra tres menses continuos ordinario collatori teneatur insinuare; alioquin, si ipsa col- 20 lacio seu insinuacio fuerit amplius retardata, collator ordinarius perinde disponat, acsi nulla reser- vacio precessisset. reliquis autem electivis ecclesiarumf dignitatibus et beneficiis supradictis per electiones et confirmaciones canonicas secundum juris communis disposicionem debite provideatur, postulacionibus tamen in disposicione juris communis remanentibus. [25] Cumque 5 pontificis aut abbatis fuerit electio celebranda, decernimus, ut hii, ad 25 quos electio hujusmodi spectare dinoscitur, in ecclesia conveniant missam de sancto spiritu audi- turi ac insuper confessi et contriti sacramentum eukaristie suscipiant reverentur. ad locum autem electionis ingressi jurabunt in manu ejus, qui capitulo presidebit, ac ipse presidens in manibus eum inmediate sequentis sub hac forma: „ego N. juro et promitto omnipotenti deo et tali sancto vel sancte, sub cujus vocabulo dedicata est 5 ecclesia, eum eligere, quem credam futurum ecclesie in spi- s0 ritualibus et temporalibus utiliorem, nec illi vocem dare, quem verisimiliter scivero promissione h aut dacione alicujus rei temporalis seu prece per se vel alium interposita aut alias qualitercunque directe vel indirecte pro se electionem procurare.“ idem juramentum prestet confiteaturque et communicet, qui constituit procuratorem ad eligendum certam personam, necnon et procurator generaliter ad eli- gendum constitutus in casibus, in quibus secundum juris communis disposicionem in hujusmodi elec- 35 tionis negocio procurator constitui potest. quod eciam juramentum prestetur ab hiis, in quos continget a) ist korrigiert für consensu. b) ist über der Zeile nachgetragen, c) que — hec omnia ist auf dem unteren Rande von fol. 213 a nachgetragen. d) vor per steht getilgt infrascripta. e) es folgt servanda concessimus et presen- cium tenore duximus concedenda; diese Worts werden zts tilgen sein, da der folgende, am Rande nachgetragene Passus serventur — inserenda sic uberflüssig macht. f) em.; Vorl. ecclesiis. g) est — utiliorem ist vom 40 Schreiber am Rande nachgetragen. h) em.; Forl. promissionem aut dacionem. 1 Uber die Quellen der artt. 2a-27 vergleiche man RTA. 15, 547-548. 1 Die Bulle Benedikts XII. vom 11. Januar 1335. Vgl. c. 13 de prebendis et dignitatibus III. 2 in Extrav. comm. (Corpus juris canonici ed. Fried- berg 2, 1266-1267). s Die Bulle Johanns XXII. vom 19. November 1317. Vgl. c. un. de prebendis et dignitatibus III. in Extrav. Johannis XXII. (a. a. O. 2, 1207-1209). " Hier wird in erster Linie an die einschlä- gigen Bestimmungen der Kanzleiregeln Eugens IV. zu denken sein. Vgl. Ottenthal, Die päpstlichen Kanzleiregeln von Johannes XXII. bis Nikolaus V. S. 238-240. 5 Das Folgende bis Z. 29 forma ist zwar dem 45 Inhalt nach in art. 2b der Mainzer Vorschläge enthalten, stammt aber der Form nach aus dessen Quelle, dem Dekret „Sicut in construenda domo“ der 12. Session des Baseler Konzils vom 13. Juli 1433 (Mansi 29, 62; Mon. conc. 2, 403). Wo die 50 Drucke voneinander abweichen, ist schon bei Uber- einstimmung mit einem Druck Petit verwendet.
Strana 279
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 279 super electione futuri archiepiscopi episcopi vel abbatis fieri compromissum. qui eciam confiteri et 11442 cа. Febr. communicare teneantur, quod si predicta non fecerint, pro illa vice eligendi sint ipso jure potestate med.] privati. in inferioribus vero dignitatibus eligentes ad confessionem et communionem nullatenus sint astricti, sed in aliis formam superius traditam observare teneantur. hortamur 1 insuper reges et 5 principes communitates et alios, cujuscunque status et dignitatis ecclesiastice vel secularis existant, ne electoribus litteras scribant aut preces porrigant pro eo, qui per se vel alium tales preces seu lit- teras procurabit, multoque minus comminaciones impressiones aut aliud faciant, quominus libere ad electionem procedatur, districtius inhibentes ipsis eligentibus, ne ad litteras preces comminaciones vel impressiones hujusmodi quemquam eligere presumant. 2e] Facta2 autem electione decretum electionis inmediato superiori, ad quem jus pertinet con- firmandi, presentetur. qui in electionis negocio procedat formam electionis et electi merita omnesque circumstancias diligenter examinaturus, ita ut, si electio confirmanda sit vel infirmanda, judicialiter confirmetur vel infirmetur. qui3 si irracionabiliter id facere distulerit seu recusaverit, alius su- perior gradatim desuper adeatur. et 4 ut omnia munde et sine labe ac labis suspicione procedant, 15 non solum exigere aliquid quantumcunque parvum sed eciam gratis oblata confirmator racione confir- macionis sub nomine subjeccionis subsidii gratitudinis aut alio colore pretextu cujusvis consuetudinis aut privilegii per se vel alium recipere nullatenus presumat. notariis autem et aliis, qui in hujus- modi causis operas suas impenderunt, emolimentum moderatum taxetur, habendo respectum ad la- borem et operam, non ad prelature 5 valorem. confirmaciones aliter facte sint ipso " jure nulle et 20 confirmantes ipsi confirmandi potestate sint ea vice privati. 2 d] Electiones autem et confirmaciones modo premisso facte neque per nos neque succes- sores nostros aut sedem apostolicam seu, quemvis alium infringi valeant seu quomodolibet impediri, nisi forte in perturbacionem ecclesie aut patrie seu publice utilitatis electio aliqua vergere timeatur. quo casu summus pontifex, cum ad ipsum confirmacio b delata fuerit, si talem urgentissimam causam 25 subesse manifeste 6 cognoverit, ea prius mature discussa et parte plene defensa, accedente Romane ecclesie cardinalium vel majoris partis subscripcione causam hujusmodi veram sufficientemque fore attestancium, tali electione rejecta ad capitulum vel conventum remittat, ut infra competens tempus juxta loci distanciam ad aliam, ex qua talia evenire non formidentur, electionem procedant. 2e] Omni autem casu, quo electio per mediatum superiorem fuerit confirmanda, remittatur con- so secrandus aut benedicendus ad suum superiorem inmediatum, nisi presens fuerit in Romana curia. quo casu post benedictionem aut“ consecracionem similiter remittatur inmediato superiori debitum juramen- tum prestiturus. [2f] Item d quia per inmoderatam graciarum expectativarum concessionem innumere lites suscitantur, presertim cum ex ineffrenato graciarum concursu et antelacionum variarum prerogativis 35 a principio vacacionis beneficiorum sub graciis hujusmodi cadencium sciri non possit, cui jus com- petat, propter quod ordinariis collatoribus subtraccionem ministerii sui moleste ferentibus intru- sionis datur occasio, aperitur? via fraudibus et juvenibus, qui studio litterarum et virtuosise 10 a) ist über der Zeile nachgetragen. b) em.; Vorl. confirmatum. c) em.; Vorl. stellt um consecracionem ant. d) su diesem Artikel ist am Rande bemerkt de graciis expectativis etc. e) ist korrigiert für virtuoque. 40 1 Der folgende, in art. 25 der Mainzer Vor- schläge fehlende Passus ist dem auf S. 278 Anm. 5 genannten Dekret entlehnt (Mansi 29, 63; Mon. conc. 2, 404). 2 Dieses Wort stammt aus der in Anm. 1 ge- 4b nannten Quelle. s Der Satz qui bis adeatur stammt aus der Main- zer Akzeptation von 1439 (Koch, Sanctio pragmatica Germanorum illustrata, Argentorati 1789, pag. 96). Vgl. künftig RTA. 14. 50“ Das Folgende bis Zeile 19 valorem ist zwar dem Inhalte nach in art. 2c der Mainzer Vor- Deutsche Reichstags-Akten XVI. schläge enthalten, der Form nach aber ebenfalls dem auf S. 278 Anm. 5 erwähnten Dekret der 12. Session entlehnt (Mansi 29, 63; Mon. conc. 2, 404). 5 Im Dekret der 12. Session heißt es ad fruc- tuum prelature valorem. Vgl. aber art. 2c der Mainzer Vorschläge. Dieses Wort ist aus der Quelle des art. 2d, dem Dekret „Licet dudum“ der 23. Session vom 24. März 1436, herübergenommen (Mansi 29, 120; Mon. conc. 2, 855). Der Passus aperitur bis laborant stammt aus 36
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 279 super electione futuri archiepiscopi episcopi vel abbatis fieri compromissum. qui eciam confiteri et 11442 cа. Febr. communicare teneantur, quod si predicta non fecerint, pro illa vice eligendi sint ipso jure potestate med.] privati. in inferioribus vero dignitatibus eligentes ad confessionem et communionem nullatenus sint astricti, sed in aliis formam superius traditam observare teneantur. hortamur 1 insuper reges et 5 principes communitates et alios, cujuscunque status et dignitatis ecclesiastice vel secularis existant, ne electoribus litteras scribant aut preces porrigant pro eo, qui per se vel alium tales preces seu lit- teras procurabit, multoque minus comminaciones impressiones aut aliud faciant, quominus libere ad electionem procedatur, districtius inhibentes ipsis eligentibus, ne ad litteras preces comminaciones vel impressiones hujusmodi quemquam eligere presumant. 2e] Facta2 autem electione decretum electionis inmediato superiori, ad quem jus pertinet con- firmandi, presentetur. qui in electionis negocio procedat formam electionis et electi merita omnesque circumstancias diligenter examinaturus, ita ut, si electio confirmanda sit vel infirmanda, judicialiter confirmetur vel infirmetur. qui3 si irracionabiliter id facere distulerit seu recusaverit, alius su- perior gradatim desuper adeatur. et 4 ut omnia munde et sine labe ac labis suspicione procedant, 15 non solum exigere aliquid quantumcunque parvum sed eciam gratis oblata confirmator racione confir- macionis sub nomine subjeccionis subsidii gratitudinis aut alio colore pretextu cujusvis consuetudinis aut privilegii per se vel alium recipere nullatenus presumat. notariis autem et aliis, qui in hujus- modi causis operas suas impenderunt, emolimentum moderatum taxetur, habendo respectum ad la- borem et operam, non ad prelature 5 valorem. confirmaciones aliter facte sint ipso " jure nulle et 20 confirmantes ipsi confirmandi potestate sint ea vice privati. 2 d] Electiones autem et confirmaciones modo premisso facte neque per nos neque succes- sores nostros aut sedem apostolicam seu, quemvis alium infringi valeant seu quomodolibet impediri, nisi forte in perturbacionem ecclesie aut patrie seu publice utilitatis electio aliqua vergere timeatur. quo casu summus pontifex, cum ad ipsum confirmacio b delata fuerit, si talem urgentissimam causam 25 subesse manifeste 6 cognoverit, ea prius mature discussa et parte plene defensa, accedente Romane ecclesie cardinalium vel majoris partis subscripcione causam hujusmodi veram sufficientemque fore attestancium, tali electione rejecta ad capitulum vel conventum remittat, ut infra competens tempus juxta loci distanciam ad aliam, ex qua talia evenire non formidentur, electionem procedant. 2e] Omni autem casu, quo electio per mediatum superiorem fuerit confirmanda, remittatur con- so secrandus aut benedicendus ad suum superiorem inmediatum, nisi presens fuerit in Romana curia. quo casu post benedictionem aut“ consecracionem similiter remittatur inmediato superiori debitum juramen- tum prestiturus. [2f] Item d quia per inmoderatam graciarum expectativarum concessionem innumere lites suscitantur, presertim cum ex ineffrenato graciarum concursu et antelacionum variarum prerogativis 35 a principio vacacionis beneficiorum sub graciis hujusmodi cadencium sciri non possit, cui jus com- petat, propter quod ordinariis collatoribus subtraccionem ministerii sui moleste ferentibus intru- sionis datur occasio, aperitur? via fraudibus et juvenibus, qui studio litterarum et virtuosise 10 a) ist über der Zeile nachgetragen. b) em.; Vorl. confirmatum. c) em.; Vorl. stellt um consecracionem ant. d) su diesem Artikel ist am Rande bemerkt de graciis expectativis etc. e) ist korrigiert für virtuoque. 40 1 Der folgende, in art. 25 der Mainzer Vor- schläge fehlende Passus ist dem auf S. 278 Anm. 5 genannten Dekret entlehnt (Mansi 29, 63; Mon. conc. 2, 404). 2 Dieses Wort stammt aus der in Anm. 1 ge- 4b nannten Quelle. s Der Satz qui bis adeatur stammt aus der Main- zer Akzeptation von 1439 (Koch, Sanctio pragmatica Germanorum illustrata, Argentorati 1789, pag. 96). Vgl. künftig RTA. 14. 50“ Das Folgende bis Zeile 19 valorem ist zwar dem Inhalte nach in art. 2c der Mainzer Vor- Deutsche Reichstags-Akten XVI. schläge enthalten, der Form nach aber ebenfalls dem auf S. 278 Anm. 5 erwähnten Dekret der 12. Session entlehnt (Mansi 29, 63; Mon. conc. 2, 404). 5 Im Dekret der 12. Session heißt es ad fruc- tuum prelature valorem. Vgl. aber art. 2c der Mainzer Vorschläge. Dieses Wort ist aus der Quelle des art. 2d, dem Dekret „Licet dudum“ der 23. Session vom 24. März 1436, herübergenommen (Mansi 29, 120; Mon. conc. 2, 855). Der Passus aperitur bis laborant stammt aus 36
Strana 280
280 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 operibus intendere deberent, paratur evagandi materia, qui nonnumquam exhaustis facultatibus ca. Febr. parentum suorum sudore et sanguine quesitis publica tandem egestate laborant: super med.] quibus omnibus eedem nacioni oportune providere volentes omnes et singulas gracias ex- pectativas necnon reservaciones particulares de et super beneficiis vacaturis sub nacione Germa- nica consistentibus tam per nos quam predecessores nostros Romanos a pontifices aut per 5 legatos sedis apostolice factas seu concessas tollimus cassamus et irritamus ipsasque dein- ceps sub dicta nacione per nos vel successores nostros aut quosvis alios decernimus fieri non debere. et quidquid contra factum fuerit vel attemptatum, eo ipso irritum sit et inane, hoc dumtaxat excepto, quod nobis in qualibet collatione, in qua decem fuerint beneficia, de uno dumtaxat, et de duobus tantummodo, ubi quinquaginta fuerint beneficia, successoribus 10 quoque nostris cuilibet pro toto tempore pontificatus sui simili modo disponere liceat ac eciam providere. in quibus quidem disposicionibus et provisionibus, cujuscunque tenoris' existant et sub quacunque data concedantur, originarius illius ligwe, sub qua consistit beneficium, aligenigene preferatur. [2e] Nullum ° eciam beneficium sub dicta nacione consistens alicui extra eandem na- 15 cionem commendetur nec pensio ulla extra eam concedatur, nisi episcopi loci aut sede vacante metropolitani consensus accedat. [23] Ut autem de residuis beneficiis per ordinarios collatores ita provideatur, quod concessa eis potestas in ecclesia dei fructum valeat afferre salutis, talem duximus or- dinem instituendum. primo statutum generalis concilii de una prebenda in qualibet ecclesia 20 metropolitana theologo assignandareciam ad ecclesias cathedrales Germanice nacionis extendimus, ita videlicet 1 quod quilibet collator ipsarum prebendarum teneatur assignared canonicatum et preben- dam, quam primum facultas se obtulerit et inveniri poterit, uni magistro licenciato vel in theologia baccalario formato, qui per decennium in universitate privilegiata studuerit et onus residencie ac lec- ture et predicacionis subire voluerit quique bis vel semel ad minus per singulas ebdomadas cessante 25 legitimo impedimento legere habeat. et quociens ipsum in hujusmodi lectura deficere contigerit, ad arbitrium capituli in subtraccione distribucionum tocius ebdomade puniri possit. et si residenciam deseruerit, de alio provideatur. sed ut liberius studio vacare possit, nichil perdat, cum absens fuerit a divinis. [2‘] Insuper 2 in qualibet ecclesia cathedrali vel collegiata ultra predictam prebendam theologo, so ut premittitur, assignandam tercia pars prebendarum graduatis alias idoneis hoc ordine conferatur, videlicet quod post prebendam theologo modo premisso collatam due immediate post hoc vacantes libere conferantur, tercia vero postea vacans et deinceps semper post duas libere collatas tercia con- feratur magistro aut licenciato seu baccalario formato in theologia, qui per decennium in aliqua uni- versitate privilegiata studuerit i, doctori seu licenciato in altero jurium seu medicina, qui per septem 35 annos in sua facultate studuerit in universitate ut supra, magistro seu licenciato in artibus cum rigore examinis, qui per quinquennium in aliqua facultate studuerit, necnon in theologia, qui per sex annos, vel in utroque aut altero jurium baccalario, qui per triennium, si nobilis ex utroque parente et ex antiquo genere, alias autem per quinquennium in universitate aliqua privilegiata suum studium fecerit. qui de gradibus tempore et nobilitate supradictis fidem facere teneatur collatori per legitima docu- 40 menta. quem ordinem in dignitatibus quoque non electivis necnon personatibus administracionibus a) Romanos — successores nostros vom Schreiber am Rande nachgetragen. b) em.; Vorl. tenore. c) zum Folgenden ist am Rande bemerkt de commendis. d) fehlt in der Vorlage. e) em.; Vorl. ebdomodas. I) fehlt in der Vorlage. dem Dekret „Placuit divine pietati“ der 31. Ses- sion vom 24. Januar 1438 (Mansi 29, 161; Mon. conc. 3, 22). 1 Die beiden Stellen videlicet bis formato (Z. 24) und legere bis divinis (Z. 26-29) stimmen inhalt- lich mit art. 2h der Mainzer Vorschläge überein, sind aber der Form nach dessen Quelle, dem auf S. 279 Anm. 7 genannten Dekret der 31. Session 45 entlehnt (Mansi 29, 163; Mon. conc. 3, 24). 2 Auch der folgende Passus bis conferatur (Z. 31) stammt aus dem eben erwähnten Dekret der 31. Ses- sion (Mansi 29, 163; Mon. conc. 3, 24).
280 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 operibus intendere deberent, paratur evagandi materia, qui nonnumquam exhaustis facultatibus ca. Febr. parentum suorum sudore et sanguine quesitis publica tandem egestate laborant: super med.] quibus omnibus eedem nacioni oportune providere volentes omnes et singulas gracias ex- pectativas necnon reservaciones particulares de et super beneficiis vacaturis sub nacione Germa- nica consistentibus tam per nos quam predecessores nostros Romanos a pontifices aut per 5 legatos sedis apostolice factas seu concessas tollimus cassamus et irritamus ipsasque dein- ceps sub dicta nacione per nos vel successores nostros aut quosvis alios decernimus fieri non debere. et quidquid contra factum fuerit vel attemptatum, eo ipso irritum sit et inane, hoc dumtaxat excepto, quod nobis in qualibet collatione, in qua decem fuerint beneficia, de uno dumtaxat, et de duobus tantummodo, ubi quinquaginta fuerint beneficia, successoribus 10 quoque nostris cuilibet pro toto tempore pontificatus sui simili modo disponere liceat ac eciam providere. in quibus quidem disposicionibus et provisionibus, cujuscunque tenoris' existant et sub quacunque data concedantur, originarius illius ligwe, sub qua consistit beneficium, aligenigene preferatur. [2e] Nullum ° eciam beneficium sub dicta nacione consistens alicui extra eandem na- 15 cionem commendetur nec pensio ulla extra eam concedatur, nisi episcopi loci aut sede vacante metropolitani consensus accedat. [23] Ut autem de residuis beneficiis per ordinarios collatores ita provideatur, quod concessa eis potestas in ecclesia dei fructum valeat afferre salutis, talem duximus or- dinem instituendum. primo statutum generalis concilii de una prebenda in qualibet ecclesia 20 metropolitana theologo assignandareciam ad ecclesias cathedrales Germanice nacionis extendimus, ita videlicet 1 quod quilibet collator ipsarum prebendarum teneatur assignared canonicatum et preben- dam, quam primum facultas se obtulerit et inveniri poterit, uni magistro licenciato vel in theologia baccalario formato, qui per decennium in universitate privilegiata studuerit et onus residencie ac lec- ture et predicacionis subire voluerit quique bis vel semel ad minus per singulas ebdomadas cessante 25 legitimo impedimento legere habeat. et quociens ipsum in hujusmodi lectura deficere contigerit, ad arbitrium capituli in subtraccione distribucionum tocius ebdomade puniri possit. et si residenciam deseruerit, de alio provideatur. sed ut liberius studio vacare possit, nichil perdat, cum absens fuerit a divinis. [2‘] Insuper 2 in qualibet ecclesia cathedrali vel collegiata ultra predictam prebendam theologo, so ut premittitur, assignandam tercia pars prebendarum graduatis alias idoneis hoc ordine conferatur, videlicet quod post prebendam theologo modo premisso collatam due immediate post hoc vacantes libere conferantur, tercia vero postea vacans et deinceps semper post duas libere collatas tercia con- feratur magistro aut licenciato seu baccalario formato in theologia, qui per decennium in aliqua uni- versitate privilegiata studuerit i, doctori seu licenciato in altero jurium seu medicina, qui per septem 35 annos in sua facultate studuerit in universitate ut supra, magistro seu licenciato in artibus cum rigore examinis, qui per quinquennium in aliqua facultate studuerit, necnon in theologia, qui per sex annos, vel in utroque aut altero jurium baccalario, qui per triennium, si nobilis ex utroque parente et ex antiquo genere, alias autem per quinquennium in universitate aliqua privilegiata suum studium fecerit. qui de gradibus tempore et nobilitate supradictis fidem facere teneatur collatori per legitima docu- 40 menta. quem ordinem in dignitatibus quoque non electivis necnon personatibus administracionibus a) Romanos — successores nostros vom Schreiber am Rande nachgetragen. b) em.; Vorl. tenore. c) zum Folgenden ist am Rande bemerkt de commendis. d) fehlt in der Vorlage. e) em.; Vorl. ebdomodas. I) fehlt in der Vorlage. dem Dekret „Placuit divine pietati“ der 31. Ses- sion vom 24. Januar 1438 (Mansi 29, 161; Mon. conc. 3, 22). 1 Die beiden Stellen videlicet bis formato (Z. 24) und legere bis divinis (Z. 26-29) stimmen inhalt- lich mit art. 2h der Mainzer Vorschläge überein, sind aber der Form nach dessen Quelle, dem auf S. 279 Anm. 7 genannten Dekret der 31. Session 45 entlehnt (Mansi 29, 163; Mon. conc. 3, 24). 2 Auch der folgende Passus bis conferatur (Z. 31) stammt aus dem eben erwähnten Dekret der 31. Ses- sion (Mansi 29, 163; Mon. conc. 3, 24).
Strana 281
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 281 et officiis dictarum ecclesiarum volumus observari, quod 1 si quis tempore vacacionis prebende vel 11442 ca. Febr. dignitatis hujusmodi duas prebendas kathedrales obtinuerit, similiter et qui unum vel plura bene- med./ ficium seu beneficia obtineat, in quo vel eorum altero residendo et horis divinis interessendo ab illo vel ab utroque annuatim habere valeat ducentorum florenorum camere valorem, inter quali- 5 ficatos hujusmodi pro ipsa tercia parte prebendarum et dignitatum nullatenus includatur. [25] In ecclesiis autem parrochialibus, que in civitatibus aut villis muratis existunt, instituantur persone sicut supra qualificate aut ad minus, qui per tres annos in theologia vel altero jurium, seu magistri in artibus, qui in aliqua universitate privilegiata studentes et hujusmodi gradum adepti fuerint, si tales inveniri poterint, qui beneficiis velint hujusmodi deservire. [2" Ne autem pretextu ignorancie vel carencie personarum premisso modo quali- ficatarum collatores prebendarum dignitatum vel ecclesiarum predictarum valeant excu- sari aut disposicio in defectum hujusmodi personarum aliis personis idoneis pie facta quo- modolibet impediri, statuimus, ut 2 quolibet anno durante quadragesima omnes et singuli taliter qualificati illis, ad quos prebendarum dignitatum aut ecclesiarum parrochialium hujusmodi 15 disposicio pertinet, vel eorum vicariis habeant sua nomina “ exhibere. quod si non fecerint, dispo- sicio aliter facta non propter hoc irrita censeatur. alioquin si aliquis talium repertus fuerit, ex- tunc disposicio de prebenda dignitate vel ecclesia parrochiali hujusmodi per quemcunque, eciamsi cardinalatus patriarchalis pontificalis aut alterius cujuslibet dignitatis, aliter quam ut premit- titur facta eo ipso irrita sit et inanis. collacio quoque et provisio seu quevis alia disposicio ad su- 20 periorem proximum devolvatur, qui persone tali habeat providere. quod si non fecerit, ad alium superiorem gradatim usque ad summum pontificem devolvatur. quia vero in predicta nacione non- nulle sunt ecclesie, in quibus nobiles ex illustri vel militari genere procreati et certo modo geniture qualificati dumtaxat recipiuntur, in quibus quidem ecclesiis, quod superius de doc- toribus magistris licentiatis baccalariis et aliis quoad scienciam seu studium litterarum 25 qualificatis personis extat ordinatum, hoc ipsum intelligi volumus, si persone modo premisso qualificate inter hujusmodi nobiles seu illustres, ut prefertur, reperiri possint. qui simili modo nomina sua collatoribus habeant exhibere. quo cessante provisio vel disposicio aliter facta propter hoc irrita minime censeatur. per ' presentem tamen ordinacionem tempus inferioribus ordinariis a Lateranensi concilio 4 indultum nolumus aufferri nec ipsis quoad hoc in aliquo so prejudicari, juxta b quod nec prevencio sibi locum possit vendicare. [2 m] Et ut omnis ambicionis occasio tollatur, adicimus, quod neque Romanus pon- tifex nec quisquam alius, cujuscunque status ecclesiastici vel secularis existat, pro seu in con- firmacione electionum, admissione postulacionum, collacione, provisione, presentacione seu qualibet alia disposicione circa ecclesiastica beneficia vel officia secularia et regularia vel pertinencia ad ea 85 necnon ordinibus sacris “ benediccione ac pallio de cetero quidquam ante vel post exigat d racione lit- terarum bulle aut sigilli annatarum necnon communium et minutorum serviciorum, primorum fructuum aut sub quocunque alio titulo colore vel nomine pretextu cujuscunque consuetudinis privilegii vel sta- tuti aut alia quavis causa vel occasione directe vel indirecte, scriptoribus abbreviatoribus et registra- toribus minutarum seu litterarum pro ipsorum labore competenti salario solvendo. si quis autem ex- 40 igendo dando vel promittendo contraire presumpserit, simoniacorum penam ipso facto incurrat, et in 10 a) em.; Vorl. nomine. b) ist korrigiert für intra. c) em.; Vorl. sacra. d) sm.; Vorl. exigatur. 1 Dem Folgenden (bis deservire, Z. 9) liegen teils die Mainzer Vorschläge teils das öfter ge- nannte Dekret der 31. Session (vgl. Mansi 29, 164; 45 Mon. conc. 3, 24-25) zugrunde. 2 Das Folgende bis minime censeatur (Z. 28) stammt im wesentlichen aus art. 2" der Mainzer Vorschläge. Hier und da ist jedoch einiges aus dessen Quelle, dem vorerwähnten Dekret der 31. Ses- sion eingeschoben (vgl. Mansi 29, 164; Mon. conc. 3, 25). Das Folgende bis vendicare (Z. 30) ist dem Inhalt nach der Mainzer Akzeptation (a. a. O. pag. 98) entlehnt. " Das dritte Laterankonzil vom Jahre 1179. Vgl. c. 2 de concessione prebende et ecclesie non vacantis X. III. 8 und Hefele 5, 634. 36 *
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 281 et officiis dictarum ecclesiarum volumus observari, quod 1 si quis tempore vacacionis prebende vel 11442 ca. Febr. dignitatis hujusmodi duas prebendas kathedrales obtinuerit, similiter et qui unum vel plura bene- med./ ficium seu beneficia obtineat, in quo vel eorum altero residendo et horis divinis interessendo ab illo vel ab utroque annuatim habere valeat ducentorum florenorum camere valorem, inter quali- 5 ficatos hujusmodi pro ipsa tercia parte prebendarum et dignitatum nullatenus includatur. [25] In ecclesiis autem parrochialibus, que in civitatibus aut villis muratis existunt, instituantur persone sicut supra qualificate aut ad minus, qui per tres annos in theologia vel altero jurium, seu magistri in artibus, qui in aliqua universitate privilegiata studentes et hujusmodi gradum adepti fuerint, si tales inveniri poterint, qui beneficiis velint hujusmodi deservire. [2" Ne autem pretextu ignorancie vel carencie personarum premisso modo quali- ficatarum collatores prebendarum dignitatum vel ecclesiarum predictarum valeant excu- sari aut disposicio in defectum hujusmodi personarum aliis personis idoneis pie facta quo- modolibet impediri, statuimus, ut 2 quolibet anno durante quadragesima omnes et singuli taliter qualificati illis, ad quos prebendarum dignitatum aut ecclesiarum parrochialium hujusmodi 15 disposicio pertinet, vel eorum vicariis habeant sua nomina “ exhibere. quod si non fecerint, dispo- sicio aliter facta non propter hoc irrita censeatur. alioquin si aliquis talium repertus fuerit, ex- tunc disposicio de prebenda dignitate vel ecclesia parrochiali hujusmodi per quemcunque, eciamsi cardinalatus patriarchalis pontificalis aut alterius cujuslibet dignitatis, aliter quam ut premit- titur facta eo ipso irrita sit et inanis. collacio quoque et provisio seu quevis alia disposicio ad su- 20 periorem proximum devolvatur, qui persone tali habeat providere. quod si non fecerit, ad alium superiorem gradatim usque ad summum pontificem devolvatur. quia vero in predicta nacione non- nulle sunt ecclesie, in quibus nobiles ex illustri vel militari genere procreati et certo modo geniture qualificati dumtaxat recipiuntur, in quibus quidem ecclesiis, quod superius de doc- toribus magistris licentiatis baccalariis et aliis quoad scienciam seu studium litterarum 25 qualificatis personis extat ordinatum, hoc ipsum intelligi volumus, si persone modo premisso qualificate inter hujusmodi nobiles seu illustres, ut prefertur, reperiri possint. qui simili modo nomina sua collatoribus habeant exhibere. quo cessante provisio vel disposicio aliter facta propter hoc irrita minime censeatur. per ' presentem tamen ordinacionem tempus inferioribus ordinariis a Lateranensi concilio 4 indultum nolumus aufferri nec ipsis quoad hoc in aliquo so prejudicari, juxta b quod nec prevencio sibi locum possit vendicare. [2 m] Et ut omnis ambicionis occasio tollatur, adicimus, quod neque Romanus pon- tifex nec quisquam alius, cujuscunque status ecclesiastici vel secularis existat, pro seu in con- firmacione electionum, admissione postulacionum, collacione, provisione, presentacione seu qualibet alia disposicione circa ecclesiastica beneficia vel officia secularia et regularia vel pertinencia ad ea 85 necnon ordinibus sacris “ benediccione ac pallio de cetero quidquam ante vel post exigat d racione lit- terarum bulle aut sigilli annatarum necnon communium et minutorum serviciorum, primorum fructuum aut sub quocunque alio titulo colore vel nomine pretextu cujuscunque consuetudinis privilegii vel sta- tuti aut alia quavis causa vel occasione directe vel indirecte, scriptoribus abbreviatoribus et registra- toribus minutarum seu litterarum pro ipsorum labore competenti salario solvendo. si quis autem ex- 40 igendo dando vel promittendo contraire presumpserit, simoniacorum penam ipso facto incurrat, et in 10 a) em.; Vorl. nomine. b) ist korrigiert für intra. c) em.; Vorl. sacra. d) sm.; Vorl. exigatur. 1 Dem Folgenden (bis deservire, Z. 9) liegen teils die Mainzer Vorschläge teils das öfter ge- nannte Dekret der 31. Session (vgl. Mansi 29, 164; 45 Mon. conc. 3, 24-25) zugrunde. 2 Das Folgende bis minime censeatur (Z. 28) stammt im wesentlichen aus art. 2" der Mainzer Vorschläge. Hier und da ist jedoch einiges aus dessen Quelle, dem vorerwähnten Dekret der 31. Ses- sion eingeschoben (vgl. Mansi 29, 164; Mon. conc. 3, 25). Das Folgende bis vendicare (Z. 30) ist dem Inhalt nach der Mainzer Akzeptation (a. a. O. pag. 98) entlehnt. " Das dritte Laterankonzil vom Jahre 1179. Vgl. c. 2 de concessione prebende et ecclesie non vacantis X. III. 8 und Hefele 5, 634. 36 *
Strana 282
282 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. (1442 beneficiis taliter obtentis nullum jus nec titulus acquiratur. obligaciones quoque promissiones ca. Fcir. censure et mandata et quidquid in prejudicium hujus statuti quacunque, eciam apostolica, auctoritate med.] contigerit attemptari, nullius“ sit roboris vel momenti. verum, ut accepimus, in nonnullis ec- clesiis dicte nacionis statutum reperitur vel extat" consuetudo, quod“ recepti ad bene- ficia tempore recepcionis pro fabrica, ornamentis ecclesie vel divini cultus decore aliquid et juxta 5 varietatem beneficiorum, ad que recipiuntur, diversimode habent persolvere. hujusmodi statuta seu consuetudines de presenti non tollimus, dum tamen id, quod, ut prefertur, datur vel exigitur, non ad personarum commodum sed ecclesie utilitatem convertatur. [2"] Item cum olim in Basiliensi concilio sedi apostolice provisio sit promissa ! nec tamen ante dissolucionem ipsius constituta, nos, volentes eciam ea, que nobis debentur, cum mo- 10 deramine prosequi, presencium tenore pollicemur nullam imposicionem vel exaccionem in pre- fata nacione nos unquam facturos, nisi in generali concilio de expresso consensu Germanice na- cionis hoc procedat. [2°] Insuper attendentes, quod predicta nacio, que terminos suos usque ad metas gentilium protendit, ex causarum ecclesiasticarum et secularium in Romana curia, que 15 regulariter in Italia servari consuevit, frequenti pertractatione plurimum gravatur, eedem nacioni presencium tenore perpetua sanxione providentes statuimus, quod 2 in partibus dicte nacionis ultra quatuor dietas a Romana curia pro tempore distantibus omnes et singule cause, majoribus in jure expressim enumeratis ac electionum ecclesiarum cathedralium et monasteriorum, quas inmediata subjeccio ad sedem apostolicam devolvit, exceptis, aput illos judices in partibus, qui 20 de jure aut consuetudine prescripta seu privilegio cognicionem habent, terminentur et finiantur. [2?] Et 8 ne -sub umbra appellacionum, que nimium leviter et nonnumquam frivole hactenus interponi vise sunt atque eciam in eadem instancia ad prorogacionem litium sepe multiplicari, ma- teria fovendis injustis vexacionibus relinquatur, statuimus, quod, si quis offensus coram judice con- sequi non possit justicie complementum, ad inmediatum superiorem per appellacionem recurrat nec 25 ad quemcunque eciam Romanum pontificem omisso medio nec a gravamine in quacunque instancia ante diffinitivam sentenciam quomodolibet appellet, nisi forte tale gravamen foret, quod in diffinitiva re- parari nequiret, quo demum casu ad superiorem inmediatum liceat semel tantum appellare. que appellacio si per 4 judicem appellacionis frivola reperta fuerit, appellans appellato ultra expensas in 15 florenis auri de camera condempnetur. a diffinitiva autem sentencia vel interlocutoria dif- so finitive vim habente juxta formam juris communis liceat secundo ad inmediatum tamen su- periorem gradatim appellare. [29] Et d hoc amplius litium minuendarum causa statuimus, ut quicunque 5 non vio- lentus sed habens coloratum titulum pacifice et sine lite prelaturam dignitatem beneficium vel officium triennio proximo hactenus possedit vel in futurum possidebit, non possit postea in petitorioe vel 35 possessorio a quoquam eciam racione juris noviter impetrati molestari, excepto hostilitatis casu vel a) em.; Vorl. nullus. b) em.; Vorl. ex ea. c) ist über der Zeile nachgetragen. d) zum Folgenden tst am Rande be- merkt nota de possessoribus beneficiorum. e) em.; Vorl. peritorio. Vgl. Segovia lib. 9 cap. 23 (Mon. conc. 2, 800 Z. 35 ff.) und Conc. Bas. 3, 410 ff. 2 Dem Folgenden liegt art. 20 der Mainzer Vor- schläge zugrunde. Er ist jedoch mit Hilfe seiner Quelle, des Dekrets „Ecclesiastice sollicitudinis" der 31. Session vom 24. Januar 1438, stark er- weitert worden (vgl. Mansi 29, 159; Mon. conc. 3, 20). Das Folgende bis casu (Z. 28) stammt aus dem in Anm. 2 genannten Dekret der 31. Session (Mansi 29, 159-160; Mon. conc. 3, 20-21). Man vergleiche jedoch auch art. 2P der Mainzer Vor- schläge. “ Die Worte per judicem appellacionis sind aus dem Dekret „Tanto sumus“ der 20. Session vom 40 22. Januar 1435 genommen. Auf dieselbe Quelle geht der Schlußsatz a diffinitiva usw. zurück (vgl. Mansi 29, 103; Mon. conc. 2, 775). 5 Das Folgende bis zam Schluß des Artikels stimmt fast wörtlich mit dem Abschnitt „De paci- 45 ficis possessoribus" des Dekrets „In nomine spiri- tus“ der 21. Session vom 9. Juni 1435 überein (Mansi 29, 105; Mon. conc. 2, 801-802). Man vergleiche auch den art. 21 der Mainzer Vor- schläge. 50
282 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. (1442 beneficiis taliter obtentis nullum jus nec titulus acquiratur. obligaciones quoque promissiones ca. Fcir. censure et mandata et quidquid in prejudicium hujus statuti quacunque, eciam apostolica, auctoritate med.] contigerit attemptari, nullius“ sit roboris vel momenti. verum, ut accepimus, in nonnullis ec- clesiis dicte nacionis statutum reperitur vel extat" consuetudo, quod“ recepti ad bene- ficia tempore recepcionis pro fabrica, ornamentis ecclesie vel divini cultus decore aliquid et juxta 5 varietatem beneficiorum, ad que recipiuntur, diversimode habent persolvere. hujusmodi statuta seu consuetudines de presenti non tollimus, dum tamen id, quod, ut prefertur, datur vel exigitur, non ad personarum commodum sed ecclesie utilitatem convertatur. [2"] Item cum olim in Basiliensi concilio sedi apostolice provisio sit promissa ! nec tamen ante dissolucionem ipsius constituta, nos, volentes eciam ea, que nobis debentur, cum mo- 10 deramine prosequi, presencium tenore pollicemur nullam imposicionem vel exaccionem in pre- fata nacione nos unquam facturos, nisi in generali concilio de expresso consensu Germanice na- cionis hoc procedat. [2°] Insuper attendentes, quod predicta nacio, que terminos suos usque ad metas gentilium protendit, ex causarum ecclesiasticarum et secularium in Romana curia, que 15 regulariter in Italia servari consuevit, frequenti pertractatione plurimum gravatur, eedem nacioni presencium tenore perpetua sanxione providentes statuimus, quod 2 in partibus dicte nacionis ultra quatuor dietas a Romana curia pro tempore distantibus omnes et singule cause, majoribus in jure expressim enumeratis ac electionum ecclesiarum cathedralium et monasteriorum, quas inmediata subjeccio ad sedem apostolicam devolvit, exceptis, aput illos judices in partibus, qui 20 de jure aut consuetudine prescripta seu privilegio cognicionem habent, terminentur et finiantur. [2?] Et 8 ne -sub umbra appellacionum, que nimium leviter et nonnumquam frivole hactenus interponi vise sunt atque eciam in eadem instancia ad prorogacionem litium sepe multiplicari, ma- teria fovendis injustis vexacionibus relinquatur, statuimus, quod, si quis offensus coram judice con- sequi non possit justicie complementum, ad inmediatum superiorem per appellacionem recurrat nec 25 ad quemcunque eciam Romanum pontificem omisso medio nec a gravamine in quacunque instancia ante diffinitivam sentenciam quomodolibet appellet, nisi forte tale gravamen foret, quod in diffinitiva re- parari nequiret, quo demum casu ad superiorem inmediatum liceat semel tantum appellare. que appellacio si per 4 judicem appellacionis frivola reperta fuerit, appellans appellato ultra expensas in 15 florenis auri de camera condempnetur. a diffinitiva autem sentencia vel interlocutoria dif- so finitive vim habente juxta formam juris communis liceat secundo ad inmediatum tamen su- periorem gradatim appellare. [29] Et d hoc amplius litium minuendarum causa statuimus, ut quicunque 5 non vio- lentus sed habens coloratum titulum pacifice et sine lite prelaturam dignitatem beneficium vel officium triennio proximo hactenus possedit vel in futurum possidebit, non possit postea in petitorioe vel 35 possessorio a quoquam eciam racione juris noviter impetrati molestari, excepto hostilitatis casu vel a) em.; Vorl. nullus. b) em.; Vorl. ex ea. c) ist über der Zeile nachgetragen. d) zum Folgenden tst am Rande be- merkt nota de possessoribus beneficiorum. e) em.; Vorl. peritorio. Vgl. Segovia lib. 9 cap. 23 (Mon. conc. 2, 800 Z. 35 ff.) und Conc. Bas. 3, 410 ff. 2 Dem Folgenden liegt art. 20 der Mainzer Vor- schläge zugrunde. Er ist jedoch mit Hilfe seiner Quelle, des Dekrets „Ecclesiastice sollicitudinis" der 31. Session vom 24. Januar 1438, stark er- weitert worden (vgl. Mansi 29, 159; Mon. conc. 3, 20). Das Folgende bis casu (Z. 28) stammt aus dem in Anm. 2 genannten Dekret der 31. Session (Mansi 29, 159-160; Mon. conc. 3, 20-21). Man vergleiche jedoch auch art. 2P der Mainzer Vor- schläge. “ Die Worte per judicem appellacionis sind aus dem Dekret „Tanto sumus“ der 20. Session vom 40 22. Januar 1435 genommen. Auf dieselbe Quelle geht der Schlußsatz a diffinitiva usw. zurück (vgl. Mansi 29, 103; Mon. conc. 2, 775). 5 Das Folgende bis zam Schluß des Artikels stimmt fast wörtlich mit dem Abschnitt „De paci- 45 ficis possessoribus" des Dekrets „In nomine spiri- tus“ der 21. Session vom 9. Juni 1435 überein (Mansi 29, 105; Mon. conc. 2, 801-802). Man vergleiche auch den art. 21 der Mainzer Vor- schläge. 50
Strana 283
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 283 11449 alterius legitimi impedimenti, de quo protestari et illud juxta concilium Viennense 1 intimare teneatur. са. lis autem hoc casu quoad futuras controversias intelligatur, si ad execucionem citacionis jurisque sui Febr. med.] in judicio exhibicionem ac terminorum omnium observacionem processum fuerit. ordinarii tamen dili- gentur inquirant, ne quis sine titulo beneficium possideat. quod si talem quandocunque reppererint, de- 5 clarent jus illi non competere vel huic, si sibi videatur, nisi sit intrusus vel violentus aut alias in- dignus, vel alteri idoneo provideant. [3] Preterea quia dicta nacio Germanica, licet per processus, qui Basilee contra nos instituti fuerunt, graviter exagitata fuerit, nullum tamen unquam suspensionis vel deposicionis processum contra nos attemptatum acceptavit, sed se pocius quadam neutra- 10 litatis protestacione 2 et animorum suspensione continuit, donec se recolligere et unanimi consensu in nostra ac sedis apostolice sancteque matris ecclesie obediencia honore et reverencia paribus gressibus incedere possit, qua protestacione et animorum suspensione durante plures electiones et provisiones à facte, plurima beneficia auctoritate ordinaria collata, sentencieb interlocutorie et diffinitive prolate pluraque alia gesta sunt, super quibus ad nos re- 15 curri non potuit ipsa protestacione et animorum suspensione obstante: ne igitur adherentes et confidentes hujusmodi protestacioni sub alis sacri Romani imperii et aliorum ecclesiasticorum et secularium prelatorum et principum decipiantur, omnes hujus- modi electiones collaciones provisiones et disposiciones ordinaria auctoritate factas de qui- buscunque dignitatibus et beneficiis, eciamsi pontificales vel abbatiales fuerint, necnon zo processus et sentencias aliaque acta judiciaria rata habentes ea omnia auctoritate aposto- lica ex certa sciencia confirmamus, acsi presentibus de verbo ad verbum forent expressa, ita ut nullus super hujusmodi dignitatibus seu beneficiis processibus sentenciis sive actis, eciamsi in Romana curia vel extra eam desuper lis penderet indecisa, cujus statum habemus pro expresso, aut° alteri in illis seu contra illa jus quesitum foret, per hujusmodi alios in eis seu ad ea 25 vel contra ea quomodolibet jus habentes seu habere pretendentes exnunc inantea in dicta curia vel extra eam apostolica vel alia quavis auctoritate impeti possint vel quomodo- libet impediri. quibus eciam aliis super hujusmodi dignitatibus et beneficiis ac eciam hiis, super quibus processus sentencie et acta supradicta emanarunt, ac jure, si quod eis in contrarium quomodolibet competere posset, necnon lite et causa hujusmodi ex certa so sciencia perpetuum silencium imponimus ipsorumque possessorum titulos, sive juris sint sive facti, confirmamus et approbamus ipsisque possessoribus seu detentoribus, in quantum opus est, de illis de novo providemus, [3a] hiis dumtaxat litibus exceptis, que coram ordinariis judicibus, aput quos juxta formam dicte protestacionis et animorum suspensionis licuit litigare, pendent indecise. quas coram illis prosequi et consequenter juxta presentis sanccionis formam finire 35 liceat ac debito fine terminare, dummodo lis ipsa ex gracia expectativa vel reservacione non descendat. de sentenciis autem in Romana curia vel in Basilea sub auctoritate gene- ralis concilii hujusmodi protestacione et animorum suspensione durante prolatis, que nondum sunt execucioni demandate, talem damus ordinem, quod sentenciasd hujusmodi et quidquid adhuc unaqueque parcium velit producere seu pro se allegare, coram ordinario judice habeat 40 exhibere. qui summarie simpliciter et de plano sola facti veritate inspecta procedens negocium ipsum unica valeat sentencia terminare, a qua nec appellari liceat nec quomodolibet pro- vocare. idem de causis in Romana curia vel in Basilea tempore durantis dicte protesta- cionis motis adhuc pendentibus fieri jubemus. quas presentibus advocamus et ipsis ordinariis committimus premisso modo terminandas. quod enim inibi cognitum fuerit et diffinitum, ratum 45 habentes atque gratum apostolica auctoritate confirmamus. contrafacientibus necnon illis, qui eos, qui ordinaria auctoritate beneficia, ut prefertur, possidentes sunt assecuti, impetere presum- a) sm.; Vorl. promissiones. b) ist korrigiert für finem. c) über der Zeile nachgetragen. d) em.; Vorl. sentencie, Fehler wohl entstanden bei Anderung der Konstruktion des Tertes der Mainzer Vorschläge von 1441. 1 Vgl. c. 3 de electione et electi potestate I.3 in Clem. 2 Vgl. RTA. 13 nr. 130 und oben S. 115 Anm. 3.
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 283 11449 alterius legitimi impedimenti, de quo protestari et illud juxta concilium Viennense 1 intimare teneatur. са. lis autem hoc casu quoad futuras controversias intelligatur, si ad execucionem citacionis jurisque sui Febr. med.] in judicio exhibicionem ac terminorum omnium observacionem processum fuerit. ordinarii tamen dili- gentur inquirant, ne quis sine titulo beneficium possideat. quod si talem quandocunque reppererint, de- 5 clarent jus illi non competere vel huic, si sibi videatur, nisi sit intrusus vel violentus aut alias in- dignus, vel alteri idoneo provideant. [3] Preterea quia dicta nacio Germanica, licet per processus, qui Basilee contra nos instituti fuerunt, graviter exagitata fuerit, nullum tamen unquam suspensionis vel deposicionis processum contra nos attemptatum acceptavit, sed se pocius quadam neutra- 10 litatis protestacione 2 et animorum suspensione continuit, donec se recolligere et unanimi consensu in nostra ac sedis apostolice sancteque matris ecclesie obediencia honore et reverencia paribus gressibus incedere possit, qua protestacione et animorum suspensione durante plures electiones et provisiones à facte, plurima beneficia auctoritate ordinaria collata, sentencieb interlocutorie et diffinitive prolate pluraque alia gesta sunt, super quibus ad nos re- 15 curri non potuit ipsa protestacione et animorum suspensione obstante: ne igitur adherentes et confidentes hujusmodi protestacioni sub alis sacri Romani imperii et aliorum ecclesiasticorum et secularium prelatorum et principum decipiantur, omnes hujus- modi electiones collaciones provisiones et disposiciones ordinaria auctoritate factas de qui- buscunque dignitatibus et beneficiis, eciamsi pontificales vel abbatiales fuerint, necnon zo processus et sentencias aliaque acta judiciaria rata habentes ea omnia auctoritate aposto- lica ex certa sciencia confirmamus, acsi presentibus de verbo ad verbum forent expressa, ita ut nullus super hujusmodi dignitatibus seu beneficiis processibus sentenciis sive actis, eciamsi in Romana curia vel extra eam desuper lis penderet indecisa, cujus statum habemus pro expresso, aut° alteri in illis seu contra illa jus quesitum foret, per hujusmodi alios in eis seu ad ea 25 vel contra ea quomodolibet jus habentes seu habere pretendentes exnunc inantea in dicta curia vel extra eam apostolica vel alia quavis auctoritate impeti possint vel quomodo- libet impediri. quibus eciam aliis super hujusmodi dignitatibus et beneficiis ac eciam hiis, super quibus processus sentencie et acta supradicta emanarunt, ac jure, si quod eis in contrarium quomodolibet competere posset, necnon lite et causa hujusmodi ex certa so sciencia perpetuum silencium imponimus ipsorumque possessorum titulos, sive juris sint sive facti, confirmamus et approbamus ipsisque possessoribus seu detentoribus, in quantum opus est, de illis de novo providemus, [3a] hiis dumtaxat litibus exceptis, que coram ordinariis judicibus, aput quos juxta formam dicte protestacionis et animorum suspensionis licuit litigare, pendent indecise. quas coram illis prosequi et consequenter juxta presentis sanccionis formam finire 35 liceat ac debito fine terminare, dummodo lis ipsa ex gracia expectativa vel reservacione non descendat. de sentenciis autem in Romana curia vel in Basilea sub auctoritate gene- ralis concilii hujusmodi protestacione et animorum suspensione durante prolatis, que nondum sunt execucioni demandate, talem damus ordinem, quod sentenciasd hujusmodi et quidquid adhuc unaqueque parcium velit producere seu pro se allegare, coram ordinario judice habeat 40 exhibere. qui summarie simpliciter et de plano sola facti veritate inspecta procedens negocium ipsum unica valeat sentencia terminare, a qua nec appellari liceat nec quomodolibet pro- vocare. idem de causis in Romana curia vel in Basilea tempore durantis dicte protesta- cionis motis adhuc pendentibus fieri jubemus. quas presentibus advocamus et ipsis ordinariis committimus premisso modo terminandas. quod enim inibi cognitum fuerit et diffinitum, ratum 45 habentes atque gratum apostolica auctoritate confirmamus. contrafacientibus necnon illis, qui eos, qui ordinaria auctoritate beneficia, ut prefertur, possidentes sunt assecuti, impetere presum- a) sm.; Vorl. promissiones. b) ist korrigiert für finem. c) über der Zeile nachgetragen. d) em.; Vorl. sentencie, Fehler wohl entstanden bei Anderung der Konstruktion des Tertes der Mainzer Vorschläge von 1441. 1 Vgl. c. 3 de electione et electi potestate I.3 in Clem. 2 Vgl. RTA. 13 nr. 130 und oben S. 115 Anm. 3.
Strana 284
284 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 са. Febr. med.] pserint seu quomodolibet molestare, perpetuum silencium imponimus per presentes [35] et insuper omnia et singula, que dicta protestacione seu animorum suspensione durante in prejudi- cium gravamen sive lesionem jurisdictionis juris vel possessionis metropolium diocesium principa- tuum dominiorum terrarum prelatorum collegiorum personarum seu rerum quarumcunque, eorum videlicet, qui hujusmodi protestacioni et unioni1 regis electorum et aliorum principums et prelatorum imperii obediverunt, contra fedus unionis vel protestacionis ipsius seu quas- dam ordinaciones per ipsos cum quibusdam modificacionibus acceptatas quoquo modo vergencia per nos seu nostra vel alia qualibet auctoritate concessa vel in posterum quomodolibet concedenda aut in judicio vel extra judicialiter quomodolibet obtenta vel obtinenda presencium te- nore exnunc cassamus irritamus et annullamus nulliusque volumus esse roboris vel mo- 10 menti et pro infectis penitus haberi. et nichilominus illi vel illis, qui ex hujusmodi taliter impetratis concessis vel obtentis impetrandis concedendis vel obtinendis quomodolibet niterentur, eciamsi ipsis aut cuivis eorum jus ex illis quesitum foret, de apostolice potestatis plenitudine ex certa sciencia perpetuum silencium imponimus per presentes. [4] Ut autem premissa eo firmius observentur, tenore presencium et pro“ dictis nostris 15 successoribus Romanis pontificibus pollicemur omnia et singula supradicta inviolabiliter observare et contra ea vel ipsorum aliquod in toto vel in parte nullo unquam tempore quitquam innovare et, quod nobis licere non patimur, eisdem successoribus interdicimusb, decernen- tes exnunc irritum et inane, si secus super hiis a quoquam quavis, eciam apostolica, auc- toritate scienter vel ignoranter contigerit attemptari. [5] Ceterum pro firmiori omnium premissorum subsistencia carissimo in Christo filioe Friderico Romanorum regi illustri necnon venerabilibus fratribus et dilectis filiis nobilibus viris sacri Romani imperii principibus electoribus ceterisque, quos ad hoc duxerint assumendos, super premissorum observancia pragmaticam sanxionem conficiendi eamque penis et censuris, quas convenire noverint, vallandi ac corroborandi plenam et liberam auctoritate predicta 25 tenore presencium concedimus potestatem ac eciam facultatem. [6] Universis insuper archiepiscopis sub dicta nacione constitutis pro tempore existen- tibus simili auctoritate committimus et mandamus, quatenus, si unquam per nos vel suc- cessores nostros seu eorum auctoritate vel qualibet alia per oblivionem fortasse vel inadverten- ciam lapsum vel inportunitatem potencium aut alias qualitercunque aliquid in prejudicium so vel lesionem quomodolibet statui concedi seu qualitercunque fieri contingat, qua- tenus dicti archiepiscopi vel eorum alter per se vel alium seu alios id revocent cassent irritent et annullent et, si ad penarum fulminacionem procedi contigerit" contra premissa vel aliquod eorum, penas hujusmodi tollante relaxent et omnia in pristinum statum reducant! presentemque nostram ordinacionem et, quitquid in presentibus nostris litteris s5 continetur, conservent manuteneant atque defendant, contradictores per censuram ecclesiasticam ap- pellacione postposita conpescendo, invocato ad hoc, si opus fuerit, auxilio brachii secularis. datum. 20 11442 121. Papst Eugen IV. an K. Friedrich und die Kurfürsten: nimmt die vom Konstanzer са. Konzil ergangenen und vom Baseler Konzil bekräftigten Satzungen, Anordnungen Febr. und Dekrete über die Autorität und Gewalt der allgemeinen Konzilien an und ap- 4o med.] probiert sie; verspricht, sobald als möglich ein ökumenisches oder zum mindesten all- gemeines Konzil an einen gelegenen Ort zu berufen und dort entweder persönlich zu erscheinen oder sich durch bevollmächtigte Legaten vertreten zu lassen, auch dafür Sorge zu tragen, daß auf diesem Konzil nach Nationen abgestimmt werde; fordert a) fehlt in der Vorlage. b) em.; Vorl. indicamus. c) ist über der Zeile nachgetragen. d) em.; Vorl. contingerit. 45 e) em.; Vorl. tollent. f) em.; Vorl. reducent. 1 Vgl. RTA. 13 nr. 144.
284 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 са. Febr. med.] pserint seu quomodolibet molestare, perpetuum silencium imponimus per presentes [35] et insuper omnia et singula, que dicta protestacione seu animorum suspensione durante in prejudi- cium gravamen sive lesionem jurisdictionis juris vel possessionis metropolium diocesium principa- tuum dominiorum terrarum prelatorum collegiorum personarum seu rerum quarumcunque, eorum videlicet, qui hujusmodi protestacioni et unioni1 regis electorum et aliorum principums et prelatorum imperii obediverunt, contra fedus unionis vel protestacionis ipsius seu quas- dam ordinaciones per ipsos cum quibusdam modificacionibus acceptatas quoquo modo vergencia per nos seu nostra vel alia qualibet auctoritate concessa vel in posterum quomodolibet concedenda aut in judicio vel extra judicialiter quomodolibet obtenta vel obtinenda presencium te- nore exnunc cassamus irritamus et annullamus nulliusque volumus esse roboris vel mo- 10 menti et pro infectis penitus haberi. et nichilominus illi vel illis, qui ex hujusmodi taliter impetratis concessis vel obtentis impetrandis concedendis vel obtinendis quomodolibet niterentur, eciamsi ipsis aut cuivis eorum jus ex illis quesitum foret, de apostolice potestatis plenitudine ex certa sciencia perpetuum silencium imponimus per presentes. [4] Ut autem premissa eo firmius observentur, tenore presencium et pro“ dictis nostris 15 successoribus Romanis pontificibus pollicemur omnia et singula supradicta inviolabiliter observare et contra ea vel ipsorum aliquod in toto vel in parte nullo unquam tempore quitquam innovare et, quod nobis licere non patimur, eisdem successoribus interdicimusb, decernen- tes exnunc irritum et inane, si secus super hiis a quoquam quavis, eciam apostolica, auc- toritate scienter vel ignoranter contigerit attemptari. [5] Ceterum pro firmiori omnium premissorum subsistencia carissimo in Christo filioe Friderico Romanorum regi illustri necnon venerabilibus fratribus et dilectis filiis nobilibus viris sacri Romani imperii principibus electoribus ceterisque, quos ad hoc duxerint assumendos, super premissorum observancia pragmaticam sanxionem conficiendi eamque penis et censuris, quas convenire noverint, vallandi ac corroborandi plenam et liberam auctoritate predicta 25 tenore presencium concedimus potestatem ac eciam facultatem. [6] Universis insuper archiepiscopis sub dicta nacione constitutis pro tempore existen- tibus simili auctoritate committimus et mandamus, quatenus, si unquam per nos vel suc- cessores nostros seu eorum auctoritate vel qualibet alia per oblivionem fortasse vel inadverten- ciam lapsum vel inportunitatem potencium aut alias qualitercunque aliquid in prejudicium so vel lesionem quomodolibet statui concedi seu qualitercunque fieri contingat, qua- tenus dicti archiepiscopi vel eorum alter per se vel alium seu alios id revocent cassent irritent et annullent et, si ad penarum fulminacionem procedi contigerit" contra premissa vel aliquod eorum, penas hujusmodi tollante relaxent et omnia in pristinum statum reducant! presentemque nostram ordinacionem et, quitquid in presentibus nostris litteris s5 continetur, conservent manuteneant atque defendant, contradictores per censuram ecclesiasticam ap- pellacione postposita conpescendo, invocato ad hoc, si opus fuerit, auxilio brachii secularis. datum. 20 11442 121. Papst Eugen IV. an K. Friedrich und die Kurfürsten: nimmt die vom Konstanzer са. Konzil ergangenen und vom Baseler Konzil bekräftigten Satzungen, Anordnungen Febr. und Dekrete über die Autorität und Gewalt der allgemeinen Konzilien an und ap- 4o med.] probiert sie; verspricht, sobald als möglich ein ökumenisches oder zum mindesten all- gemeines Konzil an einen gelegenen Ort zu berufen und dort entweder persönlich zu erscheinen oder sich durch bevollmächtigte Legaten vertreten zu lassen, auch dafür Sorge zu tragen, daß auf diesem Konzil nach Nationen abgestimmt werde; fordert a) fehlt in der Vorlage. b) em.; Vorl. indicamus. c) ist über der Zeile nachgetragen. d) em.; Vorl. contingerit. 45 e) em.; Vorl. tollent. f) em.; Vorl. reducent. 1 Vgl. RTA. 13 nr. 144.
Strana 285
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 285 den König und die Kurfürsten auf, an der Verwirklichung dieser seiner Absicht mitzuarbeiten. [Kurfürstlicher Entwurf. 1442 ungefähr Mitte Februar. 17 1442 са. Febr. med.] Aus Dresden H. St. A. Loc. 4369: Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 218b bis 219a cop. chart. coaeva. Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 120. Teilweise gedruckt bei Joachimsohn S. 72 Anm. 5 aus unserer Vorlage. Benutzt von Pückert S. 171 und von Joachimsohn S. 72. — Erwähnt von Bachmann S. 91; Lager 2, 15; Kraus 1, 87: Hufnagel S. 285. Eugenius episcopus servus servorum dei carissimo in Christo filio Friderico Roma- norum regi illustri necnon venerabilibus fratribus et dilectis filiis nobilibus viris sacri 10 Romani imperii principibus electoribus salutem etc. quod in privatis personis crudele judicatur“, videlicet odorem bone fame negligere, id in Romano pontifice, qui cunctorum Christi fidelium speculum et exemplar esse debet, crudelissimum posset merito judicari. quociens itaque Romani pontifices predecessores nostri ceterique presules et prelati, eciam ex hiis, quos modo in consorcio beatorum ecclesia connumerat, quandoque pro leviorum 15 criminum suspicione se duxerint expurgandos, sacri canones undique locupletissime testantur. et quia nonnulli Basilee remanentes, qui pacem et unionem in ecclesia dei sustinere non valuerunt, occasionem sibi fingentes, qua ecclesiam katholicam veram Christi sponsam prostituere necnon Christi vicariatum et Petri sedem ad manus sacrilegas trans- ferre possent, personam nostram gravissimis contumeliis multipliciter affecerunt ac in- 20 super universalis ecclesie sibi titulum usurpantes et auctoritatem nos a papatu deponere omnesque Christicolas a nostra, immo verius domini et salvatoris nostri Jesu Christi obediencia revocare temptaverunt, — cum autem ipsi contumelias et convicia sua contra nos emissa mentibus fidelium inculcare non possent, hoc tamen precipue animis hominum ingerere satagant, quod nos universalis ecclesie sacrorumque generalium conciliorum ip- 25 sam representancium auctoritatem supplantare ac penitus extinguereb conemur, quam tamen dudum professi sumus totisque viribus nostris summoque favore prosecuti —, nos igitur omnem suspitionem, que contra personam nostram premissorum occasione posset haberi, penitus submovere volentes inprimis? omnes et singulas constituciones ordinaciones et decreta in Constanciensi concilio promulgata et deinde in Basiliensi concilio corroborata 30 super auctoritate sacrorum generalium conciliorum ac ipsorum honore reverencia et potestate reci- pimus approbamus et presencium tenore profitemur, et nichilominus propter inminentes ecclesie necessitates ac presertim ut innocentia nostra circa ea, que nobis ab hiis, qui Basilee remanserunt, improperata sunt quibusque personam nostram criminantur, toti mundo possit innotescere, exnunc pollicemur nos ycomenicum vel saltem generale concilium s5 indicturos, quantocius fieri poterit, in loco rebus gerendis accommodo, ubi annuente deo persona- liter, si poterimus, alioquin, si id efficere nequeamus, per legatos nostros plena potestate ful- citos nostram innocenciam auctore domino taliter expurgabimus, ut nullius mali suspicio remaneat, sed justicia nostra cunctis nacionibus innotescat. quod ut efficacius consequi valeamus ipsumque concilium tanto majori e auctoritate nitatur, quanto se veteribus con- 40 ciliis amplius conformabit, exnunc similiter pollicemur nos omnem operam daturos ad hoc, quod in hujusmodi concilio celebrando per naciones procedatur, quemadmodum et in antiquioribus conciliis observatum esse reperimus. sic etenim singule naciones intellecta justicia atque innocencia nostra nos ac sedem apostolicam majori veneracione prosequentur et, qui fal- laciis emulorum nostrorum seductos se cognoverint, ad nostram sancteque sedis aposto- 45 lice obedienciam et sancte matris ecclesie veram unitatem revocabuntur. nichil quippe a) em.; Vorl. judicantur. b) em.; Vorl. extiguere. c) em.; Vorl. majore. 1 Diese Datierung folgt aus dem S. 210 Ge- Mainzer Vorschläge (RTA. 15 nr. 339) entlehnt. Vgl. S. 211. sagten. Das in Petit Gedruckte ist dem art. 1 der
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 285 den König und die Kurfürsten auf, an der Verwirklichung dieser seiner Absicht mitzuarbeiten. [Kurfürstlicher Entwurf. 1442 ungefähr Mitte Februar. 17 1442 са. Febr. med.] Aus Dresden H. St. A. Loc. 4369: Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 218b bis 219a cop. chart. coaeva. Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 120. Teilweise gedruckt bei Joachimsohn S. 72 Anm. 5 aus unserer Vorlage. Benutzt von Pückert S. 171 und von Joachimsohn S. 72. — Erwähnt von Bachmann S. 91; Lager 2, 15; Kraus 1, 87: Hufnagel S. 285. Eugenius episcopus servus servorum dei carissimo in Christo filio Friderico Roma- norum regi illustri necnon venerabilibus fratribus et dilectis filiis nobilibus viris sacri 10 Romani imperii principibus electoribus salutem etc. quod in privatis personis crudele judicatur“, videlicet odorem bone fame negligere, id in Romano pontifice, qui cunctorum Christi fidelium speculum et exemplar esse debet, crudelissimum posset merito judicari. quociens itaque Romani pontifices predecessores nostri ceterique presules et prelati, eciam ex hiis, quos modo in consorcio beatorum ecclesia connumerat, quandoque pro leviorum 15 criminum suspicione se duxerint expurgandos, sacri canones undique locupletissime testantur. et quia nonnulli Basilee remanentes, qui pacem et unionem in ecclesia dei sustinere non valuerunt, occasionem sibi fingentes, qua ecclesiam katholicam veram Christi sponsam prostituere necnon Christi vicariatum et Petri sedem ad manus sacrilegas trans- ferre possent, personam nostram gravissimis contumeliis multipliciter affecerunt ac in- 20 super universalis ecclesie sibi titulum usurpantes et auctoritatem nos a papatu deponere omnesque Christicolas a nostra, immo verius domini et salvatoris nostri Jesu Christi obediencia revocare temptaverunt, — cum autem ipsi contumelias et convicia sua contra nos emissa mentibus fidelium inculcare non possent, hoc tamen precipue animis hominum ingerere satagant, quod nos universalis ecclesie sacrorumque generalium conciliorum ip- 25 sam representancium auctoritatem supplantare ac penitus extinguereb conemur, quam tamen dudum professi sumus totisque viribus nostris summoque favore prosecuti —, nos igitur omnem suspitionem, que contra personam nostram premissorum occasione posset haberi, penitus submovere volentes inprimis? omnes et singulas constituciones ordinaciones et decreta in Constanciensi concilio promulgata et deinde in Basiliensi concilio corroborata 30 super auctoritate sacrorum generalium conciliorum ac ipsorum honore reverencia et potestate reci- pimus approbamus et presencium tenore profitemur, et nichilominus propter inminentes ecclesie necessitates ac presertim ut innocentia nostra circa ea, que nobis ab hiis, qui Basilee remanserunt, improperata sunt quibusque personam nostram criminantur, toti mundo possit innotescere, exnunc pollicemur nos ycomenicum vel saltem generale concilium s5 indicturos, quantocius fieri poterit, in loco rebus gerendis accommodo, ubi annuente deo persona- liter, si poterimus, alioquin, si id efficere nequeamus, per legatos nostros plena potestate ful- citos nostram innocenciam auctore domino taliter expurgabimus, ut nullius mali suspicio remaneat, sed justicia nostra cunctis nacionibus innotescat. quod ut efficacius consequi valeamus ipsumque concilium tanto majori e auctoritate nitatur, quanto se veteribus con- 40 ciliis amplius conformabit, exnunc similiter pollicemur nos omnem operam daturos ad hoc, quod in hujusmodi concilio celebrando per naciones procedatur, quemadmodum et in antiquioribus conciliis observatum esse reperimus. sic etenim singule naciones intellecta justicia atque innocencia nostra nos ac sedem apostolicam majori veneracione prosequentur et, qui fal- laciis emulorum nostrorum seductos se cognoverint, ad nostram sancteque sedis aposto- 45 lice obedienciam et sancte matris ecclesie veram unitatem revocabuntur. nichil quippe a) em.; Vorl. judicantur. b) em.; Vorl. extiguere. c) em.; Vorl. majore. 1 Diese Datierung folgt aus dem S. 210 Ge- Mainzer Vorschläge (RTA. 15 nr. 339) entlehnt. Vgl. S. 211. sagten. Das in Petit Gedruckte ist dem art. 1 der
Strana 286
286 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 gracius nobis in hac vita contingere poterit, quam ut a ecclesiam katholicam veram Christi ca. Feibr. sponsam, quam ipse dominus et salvator noster Jesus Christus nobis suo vicario regen- med.] dam commisit, solidam et unitam mortalibus oculis conspicere et tandem ab hac luce migrantibus nobis, Grecis et ceteris exteris nacionibus jam reductis 1, eam non minus uberem, quam suscepimus, domino deo nostro valeamus representare. tu quoque, fili 5 carissime, Romanorum rex auguste, sancte Romane ecclesie advocate, precipue sic enitere vosque precelsi principes electores opem ferte, ut hec pia nostra intencio vobis auxilian- tibus finem sorciatur optatum ipsaque mater ecclesia et sancta sedes apostolica vestris adjuta presidiis in pacis et tranquillitatis suavitate quiescens variis Grecorum et Arme- norum multiplicata fecibus fructus germinet uberiores. datum. 10 (1442 122. Aufzeichnungen? über die Antwort, die Papst Eugen IV. [dem Abgesandten der zu Kurfürsten] Gregor Heimburg nach Uberreichung zweier [von den Kurfürsten: Mitte März] entworfenen, die Bedingungen für seine Anerkennung enthaltenden] Bullen er- teilte. [1442 zu Mitte Märs4.] Aus Dresden H. St. A. Loc. 4369: Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 219b 15 not. chart. coaeva. Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 120; die Aufzeichnungen sind aber von einer anderen Hand geschrieben, als die in den nrr. 120 und 121 mit- geteilten Bullen. Gedruckt (unvollständig) bei Pückert S. 172 Anm. 1 aus unserer Vorlage. Benutzt von Bachmann S. 91 und von Joachimsohn S. 73. 20 Dominus Gregorius Heimburg tradidit Eugenio pape copiam presencium litterarum 5. qui cum suis cardinalibus diligenter eas per aliquot dies conspiciens respondit in hec verba vel similia: ad concedendum talia Germanice nacioni videtur nobis esse gravissi- mum. sed quia motu vestro proprio venistis ad nos animo et intencione nobis talia significandi et non estis ad nos directus' per aliquos nec obtulistis nobis aliquas litteras 25 credenciales aliquorum principum et pro tanto vobis ut private persone super premissis respondere non valemus: sumus igitur dispositi, ut in prima dieta per regem Romanorum aliosque principes electores celebranda nostri oratores cum pleno mandato constituantur ad tractandum et concludendum“ super premissis, prout fuerit necessarium et opor- tunum etc. 30 1442 123. Papst Eugen IV. an Erzbischof Dietrich von Köln: hat dem Bischof Johannes lpril 16 von Lüttich einige die Kirchenfrage betreffende Aufträge an den erwählten Römi- schen König Friedrich erteilt; bittet den Erzbischof, seine Wünsche beim König zu unterstützen. 1442 April 16 Florenz. Aus Düsseldorf Staats-A. Köln, Erzstift, Urkunden nr. 1709 orig. membr. lit. clausa c. 85 bulla plumb. pend. Auf der Rückseite steht rechts neben den Einschnitten für die Bullenschnur Andreas de Florentia. Gedruckt bei Hansen S. 62-63 ebendaher. Erwähnt von Valois 2, 258 Anm. 2. Eugenius episcopus servus servorum dei venerabili fratri Theodorico archiepiscopo 40 Coloniensi salutem et apostolicam benedictionem. plura ammodo de tua devotione ad nos et sanctam apostolicam sedem percepimus, ex quibus de tua fraternitate nobis facile a) fehll in der Forlage. b) sic. c) in der Vorlage folgt ut. 1 Vgl. die päpstlichen Bullen „Letentur celi“ und „Exultate deo adjutori" vom 6. Juli und 22. November 1439 (gedr. jene bei Hefele 7, 746 bis 749, diese bei Mansi 31, 1047-1060 und in Mon. conc. 3, 432-441). Vgl. S. 155. Man vergleiche jedoch S. 211 Anm. 2. Vgl. S. 211. Unsere nrr. 120 und 121. Vgl. die Quellen- beschreibung von nr. 120. 2 4 45
286 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 gracius nobis in hac vita contingere poterit, quam ut a ecclesiam katholicam veram Christi ca. Feibr. sponsam, quam ipse dominus et salvator noster Jesus Christus nobis suo vicario regen- med.] dam commisit, solidam et unitam mortalibus oculis conspicere et tandem ab hac luce migrantibus nobis, Grecis et ceteris exteris nacionibus jam reductis 1, eam non minus uberem, quam suscepimus, domino deo nostro valeamus representare. tu quoque, fili 5 carissime, Romanorum rex auguste, sancte Romane ecclesie advocate, precipue sic enitere vosque precelsi principes electores opem ferte, ut hec pia nostra intencio vobis auxilian- tibus finem sorciatur optatum ipsaque mater ecclesia et sancta sedes apostolica vestris adjuta presidiis in pacis et tranquillitatis suavitate quiescens variis Grecorum et Arme- norum multiplicata fecibus fructus germinet uberiores. datum. 10 (1442 122. Aufzeichnungen? über die Antwort, die Papst Eugen IV. [dem Abgesandten der zu Kurfürsten] Gregor Heimburg nach Uberreichung zweier [von den Kurfürsten: Mitte März] entworfenen, die Bedingungen für seine Anerkennung enthaltenden] Bullen er- teilte. [1442 zu Mitte Märs4.] Aus Dresden H. St. A. Loc. 4369: Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 219b 15 not. chart. coaeva. Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 120; die Aufzeichnungen sind aber von einer anderen Hand geschrieben, als die in den nrr. 120 und 121 mit- geteilten Bullen. Gedruckt (unvollständig) bei Pückert S. 172 Anm. 1 aus unserer Vorlage. Benutzt von Bachmann S. 91 und von Joachimsohn S. 73. 20 Dominus Gregorius Heimburg tradidit Eugenio pape copiam presencium litterarum 5. qui cum suis cardinalibus diligenter eas per aliquot dies conspiciens respondit in hec verba vel similia: ad concedendum talia Germanice nacioni videtur nobis esse gravissi- mum. sed quia motu vestro proprio venistis ad nos animo et intencione nobis talia significandi et non estis ad nos directus' per aliquos nec obtulistis nobis aliquas litteras 25 credenciales aliquorum principum et pro tanto vobis ut private persone super premissis respondere non valemus: sumus igitur dispositi, ut in prima dieta per regem Romanorum aliosque principes electores celebranda nostri oratores cum pleno mandato constituantur ad tractandum et concludendum“ super premissis, prout fuerit necessarium et opor- tunum etc. 30 1442 123. Papst Eugen IV. an Erzbischof Dietrich von Köln: hat dem Bischof Johannes lpril 16 von Lüttich einige die Kirchenfrage betreffende Aufträge an den erwählten Römi- schen König Friedrich erteilt; bittet den Erzbischof, seine Wünsche beim König zu unterstützen. 1442 April 16 Florenz. Aus Düsseldorf Staats-A. Köln, Erzstift, Urkunden nr. 1709 orig. membr. lit. clausa c. 85 bulla plumb. pend. Auf der Rückseite steht rechts neben den Einschnitten für die Bullenschnur Andreas de Florentia. Gedruckt bei Hansen S. 62-63 ebendaher. Erwähnt von Valois 2, 258 Anm. 2. Eugenius episcopus servus servorum dei venerabili fratri Theodorico archiepiscopo 40 Coloniensi salutem et apostolicam benedictionem. plura ammodo de tua devotione ad nos et sanctam apostolicam sedem percepimus, ex quibus de tua fraternitate nobis facile a) fehll in der Forlage. b) sic. c) in der Vorlage folgt ut. 1 Vgl. die päpstlichen Bullen „Letentur celi“ und „Exultate deo adjutori" vom 6. Juli und 22. November 1439 (gedr. jene bei Hefele 7, 746 bis 749, diese bei Mansi 31, 1047-1060 und in Mon. conc. 3, 432-441). Vgl. S. 155. Man vergleiche jedoch S. 211 Anm. 2. Vgl. S. 211. Unsere nrr. 120 und 121. Vgl. die Quellen- beschreibung von nr. 120. 2 4 45
Strana 287
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 287 1442 multa sperare licet, que ad dei gloriam ac unitatem et pacem in dei ecclesia plurimum valitura sint. ob quam rem venerabili fratri nostro Johanni episcopo Leodiensi aliqua destinavimus 1 apud carissimum in Christo filium Fredericum in regem Romanorum elec- tum illustrem promovenda, per que et desiderii nostri studium ad ipsam unitatem et 5 pacem ac dillatationem catholice fidei et nostre simul caritatis ac apostolice benedictionis signa perciperet, existimantes felicem eorum exitum ac effectum saluberrimum, dum apud ipsum electum una cum prefato episcopo interposueris partes tuas. cum enim ab eo re- quiramus, quod justum est atque honestum, quin etiam sibi debitum et ad salutem anime sue necessarium, facile arbitrari possumus id futurum te cum predicto episcopo coope- 10 rante, ut diximus, presertim dum ipse electus liberalitatem et caritatem in eum jam de nobis experitur, et quidem magnam, veluti in litteris ipsis contineri videbis. propterea fraternitatem tuam hortamur in domino, quatinus tam pium opus apud prefatum electum, ut premisimus, promovere ac omnino firmare studeas juxta premissa. gratum enim id habebimus ac servare promittimus per presentes. preter hec ultra merita, que abunde 15 ac copiose a deo expectas, hujus sancti operis ac laborum tuorum racionem, cum ad id se modus obtulerit, ut speramus, habere intendimus. postremo ad ea, que pro te et ec- clesia tibi commissa prefatus episcopus ex parte tua a nobis petiit, oportune respondimus. ejus relationi plenam fidem placeat adhibere atque omnia in partem bonam, prout a nobis pura fide et sincera caritate prodeunt, simul accipere. datum Florentie anno incarna- 20 tionis dominice millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo sexto decimo kalendas maji pontificatus nostri anno duodecimo. [in verso] Venerabili fratri Theodorico archiepiscopo Coloniensi. 1449 April 16 Apríl 16 A. de Strata. 1449 25 30 124. Der Kardinal tit. s. Crucis Nikolaus [Albergati] an den Erzbischof [Dietrich] von Köln, einen von den Kurfürsten des heiligen Reichs: Magister Sebastianus, der Uber- bringer des Briefes, sei hier [in Florenz] gewesen und habe mit dem Papst weit- läufig über die Angelegenheiten der Kirche gesprochen, wie der Erzbischof von ihm ausführlicher werde erfahren können; er bitte ihn inständigst, seine Tätigkeit in diesen Angelegenheiten so, wie er begonnen, mit allem Eifer und aller Klugheit fort- zusetzen; der Papst werde nicht undankbar für empfangene Wohltaten sein. 1442 April 29 Florens. April 29 Aus Düsseldorf Staats-A. Kur-Köln, Urkunden nr. 2012 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Datum ex Florentia die 29. aprilis 1442. Gedruckt bei Hansen 1, 63 ebendaher. 35 b. Beratungen der Universität Wien und des Baseler Konzils über die Kirchenfrage im März und April 1442 nr. 125-133. 125. Rektor und Universität zu Wien an Erzbischof Friedrich von Salzburg: haben ent- 1442 März 14 sprechend seinem Wunsche sofort über die Kirchenfrage beraten; schicken Abschrift eines schon vor Monaten gefaßten Beschlusses2. 1442 März 14 Wien. 40 Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4975 fol. 330b-331 a cop. chart. saec. 15 mit der Uberschrift Consilium universitatis Wiennensis datum archiepiscopo Saltzpurgensi de materia scismatis tempore concilii Basiliensis. Reverendissimo in Christo patri et domino domino Friderico sancte Saltzpurgensis ecclesie archiepiscopo, dignissimo apostolice sedis legato, domino nostro gracioso etc., oraciones indefessas tam debitas quam devotas. reverendissime in Christo pater et domine 45 1 Vgl. S. 213 Anm. 4. Uber die nrr. 125-128, insb. das Verhältnis der nrr. 126 und 128 zueinander wird noch in den Deutsche Reichstags-Akten XVI. Zusätzen und Berichtigungen oder im Vorwort etwas zu sagen sein. I0.] 37
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 287 1442 multa sperare licet, que ad dei gloriam ac unitatem et pacem in dei ecclesia plurimum valitura sint. ob quam rem venerabili fratri nostro Johanni episcopo Leodiensi aliqua destinavimus 1 apud carissimum in Christo filium Fredericum in regem Romanorum elec- tum illustrem promovenda, per que et desiderii nostri studium ad ipsam unitatem et 5 pacem ac dillatationem catholice fidei et nostre simul caritatis ac apostolice benedictionis signa perciperet, existimantes felicem eorum exitum ac effectum saluberrimum, dum apud ipsum electum una cum prefato episcopo interposueris partes tuas. cum enim ab eo re- quiramus, quod justum est atque honestum, quin etiam sibi debitum et ad salutem anime sue necessarium, facile arbitrari possumus id futurum te cum predicto episcopo coope- 10 rante, ut diximus, presertim dum ipse electus liberalitatem et caritatem in eum jam de nobis experitur, et quidem magnam, veluti in litteris ipsis contineri videbis. propterea fraternitatem tuam hortamur in domino, quatinus tam pium opus apud prefatum electum, ut premisimus, promovere ac omnino firmare studeas juxta premissa. gratum enim id habebimus ac servare promittimus per presentes. preter hec ultra merita, que abunde 15 ac copiose a deo expectas, hujus sancti operis ac laborum tuorum racionem, cum ad id se modus obtulerit, ut speramus, habere intendimus. postremo ad ea, que pro te et ec- clesia tibi commissa prefatus episcopus ex parte tua a nobis petiit, oportune respondimus. ejus relationi plenam fidem placeat adhibere atque omnia in partem bonam, prout a nobis pura fide et sincera caritate prodeunt, simul accipere. datum Florentie anno incarna- 20 tionis dominice millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo sexto decimo kalendas maji pontificatus nostri anno duodecimo. [in verso] Venerabili fratri Theodorico archiepiscopo Coloniensi. 1449 April 16 Apríl 16 A. de Strata. 1449 25 30 124. Der Kardinal tit. s. Crucis Nikolaus [Albergati] an den Erzbischof [Dietrich] von Köln, einen von den Kurfürsten des heiligen Reichs: Magister Sebastianus, der Uber- bringer des Briefes, sei hier [in Florenz] gewesen und habe mit dem Papst weit- läufig über die Angelegenheiten der Kirche gesprochen, wie der Erzbischof von ihm ausführlicher werde erfahren können; er bitte ihn inständigst, seine Tätigkeit in diesen Angelegenheiten so, wie er begonnen, mit allem Eifer und aller Klugheit fort- zusetzen; der Papst werde nicht undankbar für empfangene Wohltaten sein. 1442 April 29 Florens. April 29 Aus Düsseldorf Staats-A. Kur-Köln, Urkunden nr. 2012 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Datum ex Florentia die 29. aprilis 1442. Gedruckt bei Hansen 1, 63 ebendaher. 35 b. Beratungen der Universität Wien und des Baseler Konzils über die Kirchenfrage im März und April 1442 nr. 125-133. 125. Rektor und Universität zu Wien an Erzbischof Friedrich von Salzburg: haben ent- 1442 März 14 sprechend seinem Wunsche sofort über die Kirchenfrage beraten; schicken Abschrift eines schon vor Monaten gefaßten Beschlusses2. 1442 März 14 Wien. 40 Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4975 fol. 330b-331 a cop. chart. saec. 15 mit der Uberschrift Consilium universitatis Wiennensis datum archiepiscopo Saltzpurgensi de materia scismatis tempore concilii Basiliensis. Reverendissimo in Christo patri et domino domino Friderico sancte Saltzpurgensis ecclesie archiepiscopo, dignissimo apostolice sedis legato, domino nostro gracioso etc., oraciones indefessas tam debitas quam devotas. reverendissime in Christo pater et domine 45 1 Vgl. S. 213 Anm. 4. Uber die nrr. 125-128, insb. das Verhältnis der nrr. 126 und 128 zueinander wird noch in den Deutsche Reichstags-Akten XVI. Zusätzen und Berichtigungen oder im Vorwort etwas zu sagen sein. I0.] 37
Strana 288
288 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. graciosissime. quid in presenti Christicolarum procelso turbine, quid in fidei orthodoxe tam periculoso discrimine, quid denique in hoc eciam tam perplexo et inaudito a seculis sancte universalis ecclésie contagioso scismate perlectis vestre reverendissime paternitatis litteris, audito eciam zelantissimo affectu ejusdem per organum venerabilis et egregii viri magistri Johannis Sachs de Nurnberga sacre pagine professoris nobis clarius exposito 1 5 dicere aut cogitare licuit, nisi quod flexis mentis poblitibus inmortales gracias agere cogimur omnium bonorum largitori? experimento siquidem discimus, quod misericors et miserator dominus sibi eciam evo nostro preservare dignatus est nonnullos, qui nullatenus humanis terroribus blandiciis aut pestiferis devicti swasionibus ante abhominanda fortassis idola Baal genicularent 2. cum autem nos in partem sollicitudinis vocatos gloriemur in 10 domino, profiteri quoque id ipsum non erubescamus. ideo juxta creditum nobis officium vestre reverendissime paternitatis votis tanto libencius parere censuimus, quanto sub ejus- dem provincia degentes eciam in similibus nos ipsos obnoxios arbitramur et fidei catho- lice pariter et ecclesie sancte dei, sicuti decet, ipsius devotos filios et alumpnos indefessos. hinc eciam mox alacri mente in unum coactis consiliis, que eciam ante menses non 15 paucos digeste conclusimus, succincte vestre reverendissime paternitati multa fiducia aperire curavimus. quorum copiam in brevibus3 multis allegacionibus 4 supputatis presentibus mittimus interclusam, devocius nos nostramque universitatem ex intimis recommendantes eidem, quam altissimus conservare dignetur feliciteret longeve. datum Wienne die 14. mensis marcii anno domini etc. 42. 1442 Márs 14 1442 Kárz 14 20 Reverendissime paternitatis vestre humiles et devoti rector et universitas studii Wiennensis. 11442 126. Gutachten der Universität Wien [für Erzbischof Friedrich von Salzburg] in der Frage, ob ru Mars 14) das Baseler Konzil als aufgelöst zu gelten habe oder nicht. [1442 su März 14 Wien.] 25 W aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4975 fol. 331 a cop. chart. sacc. 15 mit der Überschrift Tenor vero cedule in suprascripta littera [d. i. nr. 125] incluse sequitur et est talis. V coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 8956 fol. 90 ab cop. chart. saec. 15 ausführliche Fassung, bis auf den Eingang übereinstimmend mit dem Gutachten der Theologischen Fakultät nr. 128 (vgl. hier unten Variante c). 30 Videtur universitati nostre Wiennensi ex hiis, que in facto verisimiliora hucusque audivit et in jure noscere potuit, concilium Basiliense nondum dissolutum " esse, sed us- que modo b legitime“ continuatum et viribus subsistere. a) V stelll um esse dissolutum. b) V add. videlicet usque ad annum 1462 [em. 1442] esse. c) V geht hier mit den Worten inchoatum et continuatum ipsumque ust. in unsere nr. 128 (S. 290 Z. 18) über, die dann vollständig 35 bis zu den Worten eo existente (S. 292 Z. II) mitgeteilt wird. 1 Auf den Inhalt der Propositionen ist im fol- Wulderstorf, qui una cum aliis, aliarum scilicet facul- tatum, deputatis convenirent et diligenter cogitarent genden Eintrag in den Akten der Artistenfakultät de consulendis in hac re et scribendis domino preno- hingedeutet: item post judica [März 18] vel prope congregata fuit universitas per juramentum ad au- minato, videlicet archiepiscopo, cum relacione tamen 40 ad facultatem vel ad universitatem. et per eosdem diendum proposicionem cujusdam venerabilis sacre singularum facultatum deputatos deventum fuit in theologie professoris, nuncii reverendissimi in Christo unum modum, ex quo scribendum esset prefato patris et domini domini Friderici archiepiscopi Salcz- domino archiepiscopo. qui lectus fuit in facultate purgensis, et ad deliberandum desuper, quid expe- diat, circa quem articulum propositum fuit deside- per unum ex deputatis ejusdem facultatis. (Wien 45 Univ.-A. Acta facultatis artium lib. II fol. 149a rium prefati domini archiepiscopi, quo desiderabat, cop. chart. coaeva; teilweise gedr. bei Kink, Ge- quod universitas dignaretur sibi consulere in materia scismatis jam currentis, ad quam partem salubrius schichte der kaiserlichen Universität zu Wien I, 2 S. 72 ebendaher; erwähnt von Breßler S. 65.) cum suis in sua provincia declinare possit. et facul- „ Vgl. 3. Kön. 19, 18. tas super hiis propositis dedit deputatos priores, qui Vgl. nr. 126 Vorl. W. in simili materia eciam prius deputati fuerunt [vgl. Vgl. nr. 128 Vorl. MFC. nr. 57, S. 103-4], decanum videlicet et magistrum Johannem de Dytmann ac magistrum Thomam de 50
288 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. graciosissime. quid in presenti Christicolarum procelso turbine, quid in fidei orthodoxe tam periculoso discrimine, quid denique in hoc eciam tam perplexo et inaudito a seculis sancte universalis ecclésie contagioso scismate perlectis vestre reverendissime paternitatis litteris, audito eciam zelantissimo affectu ejusdem per organum venerabilis et egregii viri magistri Johannis Sachs de Nurnberga sacre pagine professoris nobis clarius exposito 1 5 dicere aut cogitare licuit, nisi quod flexis mentis poblitibus inmortales gracias agere cogimur omnium bonorum largitori? experimento siquidem discimus, quod misericors et miserator dominus sibi eciam evo nostro preservare dignatus est nonnullos, qui nullatenus humanis terroribus blandiciis aut pestiferis devicti swasionibus ante abhominanda fortassis idola Baal genicularent 2. cum autem nos in partem sollicitudinis vocatos gloriemur in 10 domino, profiteri quoque id ipsum non erubescamus. ideo juxta creditum nobis officium vestre reverendissime paternitatis votis tanto libencius parere censuimus, quanto sub ejus- dem provincia degentes eciam in similibus nos ipsos obnoxios arbitramur et fidei catho- lice pariter et ecclesie sancte dei, sicuti decet, ipsius devotos filios et alumpnos indefessos. hinc eciam mox alacri mente in unum coactis consiliis, que eciam ante menses non 15 paucos digeste conclusimus, succincte vestre reverendissime paternitati multa fiducia aperire curavimus. quorum copiam in brevibus3 multis allegacionibus 4 supputatis presentibus mittimus interclusam, devocius nos nostramque universitatem ex intimis recommendantes eidem, quam altissimus conservare dignetur feliciteret longeve. datum Wienne die 14. mensis marcii anno domini etc. 42. 1442 Márs 14 1442 Kárz 14 20 Reverendissime paternitatis vestre humiles et devoti rector et universitas studii Wiennensis. 11442 126. Gutachten der Universität Wien [für Erzbischof Friedrich von Salzburg] in der Frage, ob ru Mars 14) das Baseler Konzil als aufgelöst zu gelten habe oder nicht. [1442 su März 14 Wien.] 25 W aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4975 fol. 331 a cop. chart. sacc. 15 mit der Überschrift Tenor vero cedule in suprascripta littera [d. i. nr. 125] incluse sequitur et est talis. V coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 8956 fol. 90 ab cop. chart. saec. 15 ausführliche Fassung, bis auf den Eingang übereinstimmend mit dem Gutachten der Theologischen Fakultät nr. 128 (vgl. hier unten Variante c). 30 Videtur universitati nostre Wiennensi ex hiis, que in facto verisimiliora hucusque audivit et in jure noscere potuit, concilium Basiliense nondum dissolutum " esse, sed us- que modo b legitime“ continuatum et viribus subsistere. a) V stelll um esse dissolutum. b) V add. videlicet usque ad annum 1462 [em. 1442] esse. c) V geht hier mit den Worten inchoatum et continuatum ipsumque ust. in unsere nr. 128 (S. 290 Z. 18) über, die dann vollständig 35 bis zu den Worten eo existente (S. 292 Z. II) mitgeteilt wird. 1 Auf den Inhalt der Propositionen ist im fol- Wulderstorf, qui una cum aliis, aliarum scilicet facul- tatum, deputatis convenirent et diligenter cogitarent genden Eintrag in den Akten der Artistenfakultät de consulendis in hac re et scribendis domino preno- hingedeutet: item post judica [März 18] vel prope congregata fuit universitas per juramentum ad au- minato, videlicet archiepiscopo, cum relacione tamen 40 ad facultatem vel ad universitatem. et per eosdem diendum proposicionem cujusdam venerabilis sacre singularum facultatum deputatos deventum fuit in theologie professoris, nuncii reverendissimi in Christo unum modum, ex quo scribendum esset prefato patris et domini domini Friderici archiepiscopi Salcz- domino archiepiscopo. qui lectus fuit in facultate purgensis, et ad deliberandum desuper, quid expe- diat, circa quem articulum propositum fuit deside- per unum ex deputatis ejusdem facultatis. (Wien 45 Univ.-A. Acta facultatis artium lib. II fol. 149a rium prefati domini archiepiscopi, quo desiderabat, cop. chart. coaeva; teilweise gedr. bei Kink, Ge- quod universitas dignaretur sibi consulere in materia scismatis jam currentis, ad quam partem salubrius schichte der kaiserlichen Universität zu Wien I, 2 S. 72 ebendaher; erwähnt von Breßler S. 65.) cum suis in sua provincia declinare possit. et facul- „ Vgl. 3. Kön. 19, 18. tas super hiis propositis dedit deputatos priores, qui Vgl. nr. 126 Vorl. W. in simili materia eciam prius deputati fuerunt [vgl. Vgl. nr. 128 Vorl. MFC. nr. 57, S. 103-4], decanum videlicet et magistrum Johannem de Dytmann ac magistrum Thomam de 50
Strana 289
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 289 127. Dekan und Theologische Fakultät der Universität Wien an Erzbischof Friedrich von Salzburg: sind erfreut über die Mitteilungen, die ihnen ein gen. Gesandter des Erzbischofs gemacht hat; schicken ihm inliegend ein Gutachten in Sachen der Kir- chenspaltung. 1442 März 15 Wien. 1442 März 15 Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4975 fol. 331ab cop. chart. coaeva. Schreiben: Sie haben pridie durch den erzbischöflichen Gesandten Johannes Sachs arcium et sacre theologie magister den Wunsch des Erzbischofs kennen gelernt, der Kirche in currenti discriminibus et periculis pleno scismate zu helfen. Sie haben sich herzlich darüber gefreut und um so reichlicheren Trost daraus geschöpft, als sie der Ansicht sind, daß der Erzbischof huic discrimini majori auctoritate 10 et efficacius entgegenwirken kann, nicht nur weil ihn tam insignis provincie metropolitica presidencia dazu autorisiert, sondern auch weil seinem Hirtenamt eciam regia subdita esse dinoscitur majestas nec- non illustrissimorum et potencium principum spiritualium et temporalium numerosa multitudo; denn diese werden sich nach den erzbischöflichen monita et consilia richten. Dem Erzbischof kommt es zu, in einer so wichtigen Sache animosius et forcius stare et pro veritate intrepide erga regem ac eciam aliquos 15 principes illustrissimos potentes et regimini celsitudinis vestre reverendissime paternitatis subjectos prelatos tamquam precipuus curator se exhibere et murum ponere ex adverso. Sie schicken ihm inliegend 1 ea, que in hac re visa nostre sunt simplicitati. Datum Wyenne in nostra plena congregacione anno domini 1442 die quindecima mensis marcii sub nostre facultatis sigillo. 1442 März 15 1448 20 25 128. Gutachten der Theologischen Fakultät bezw. der Universität Wien2 für Erzbischof Friedrich von Salzburg über die Kirchenfrage: stellt sich auf Seite des Baseler Konzils; meint, daß dem künftigen Frankfurter Tage die Antwort auf die Frage, welchem von beiden Päpsten anzuhangen sei, nicht schwer fallen könne und daß der König, die Kurfürsten und die anderen Teilnehmer am Tage für die Autorität der allgemeinen Konzilien eintreten müssen; hält die auf dem letzten Frankfurter Tage vorgelegte Denkschrift über die Gravamina der Deutschen Nation für ungenügend und unaus- führbar; glaubt, daß die Kirchenfrage nur in einem allgemeinen Konzil erledigt werden könne, da die Beschlüsse der Reichstage der Autorität entbehren und für niemanden verbindlich sind. 1442 März 15 [Wien]. Märs 15 Lateinischer Text: O aus Rom Vatik. Bibl. cod. Ottob. lat. 32 auf einem hinter fol. 91 eingehefteten 30 Folioblatt, cop. chart. coaeva ohne Schnitte, Reinschrift, die wohl in einen Brief eingelegt werden sollte, aber nicht dazu benutzt wurde. Sie ist ohne Absätze geschrieben. Die Handschrift gehörte laut fol. 9a im Jahre 1465 dem Wiener Dominikanerkloster. — M coll. Mailand Bibl. Ambrosiana cod. G 80 sup. fol. 331 a-333a cop. chart. saec. 15, wahrscheinlich Abschrift von F oder nach einer gemein- samen Vorlage angefertigt. Der erste Absatz Super - Wiennensis 1442 hat hier und in F die Form einer Überschrift. Diese und alle folgenden Vorlagen, besonders FR, weisen zahlreiche, aber belang- lose stilistische Abweichungen auf; da es sich gewöhnlich nur um Schreibfehler und Wortumstellungen handelt, so ist darüber in den Varianten keine Rechenschaft gegeben worden. — F coll. Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 12 fol. 243ab cop. chart. coaeva. — R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 608 fol. 270 ab cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Deliberatio et concilium facultatis theologice Winensis 40 super dissencione inter dominum Eugenium papam quartum et Basiliense concilium anno 42 datum super consultacione reverendissimi in Christo patris et domini archiepiscopi Salzburgensis ac legati apostolice sedis. Datum: datum et scriptum anno 1442 feria 3. post ascensionem domini [Mai 15]. — C coll. München Staatsbibl. cod. germ. 1586 fol. 108 a-109b cop. chart. coaeva. Das Datum fehlt. — W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 4975 fol. 331b�333a cop. chart. coaeva. Überschrift Tenor cedule in dicta lit- 45 tera [nr. 127] incluse. Datum: acta sunt hec anno domini 1442 die 15. mensis marcii in plena nostra congregacione nullo discrepante et nostro sigillo roborata. — D coll. ebenda cod. ms. 4748 fol. 151b-153b cop. chart. coaeva. Die Handschrift gehörte laut fol. 13 dem Regensburger Domherrn Jacobus Fries- hamer, Konzilsmitglied. — A coll. ebenda cod. ms. 4957 fol. 88 a-89b cop. chart. saec. 15. — In Melk Stiftsbibl. cod. 807 pag. 1�3 cop. ch coaeva. — In München Staatsbibl. cod. lat. 18298 fol. 109a -110a cop. 50 ch. coaeva. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Ottob. lat. 129 fol. 124b-127b cop. chart. saec. 16. — Ebenda cod. Vatic. lat. 8956 fol. 90 ab cop. chart. saec. 15, nach den einleitenden Worten Gutachten der Universität, Vorlage V unserer nr. 126, vgl. dort Variante c. Das Datum fehlt. Am Schluß steht, vom Schreiber 35 1 Vgl. nr. 128 Vorl. W. Die Handschriften MFC sind Gutachten der Universität, s. S. 290 Var. c. 37%
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 289 127. Dekan und Theologische Fakultät der Universität Wien an Erzbischof Friedrich von Salzburg: sind erfreut über die Mitteilungen, die ihnen ein gen. Gesandter des Erzbischofs gemacht hat; schicken ihm inliegend ein Gutachten in Sachen der Kir- chenspaltung. 1442 März 15 Wien. 1442 März 15 Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4975 fol. 331ab cop. chart. coaeva. Schreiben: Sie haben pridie durch den erzbischöflichen Gesandten Johannes Sachs arcium et sacre theologie magister den Wunsch des Erzbischofs kennen gelernt, der Kirche in currenti discriminibus et periculis pleno scismate zu helfen. Sie haben sich herzlich darüber gefreut und um so reichlicheren Trost daraus geschöpft, als sie der Ansicht sind, daß der Erzbischof huic discrimini majori auctoritate 10 et efficacius entgegenwirken kann, nicht nur weil ihn tam insignis provincie metropolitica presidencia dazu autorisiert, sondern auch weil seinem Hirtenamt eciam regia subdita esse dinoscitur majestas nec- non illustrissimorum et potencium principum spiritualium et temporalium numerosa multitudo; denn diese werden sich nach den erzbischöflichen monita et consilia richten. Dem Erzbischof kommt es zu, in einer so wichtigen Sache animosius et forcius stare et pro veritate intrepide erga regem ac eciam aliquos 15 principes illustrissimos potentes et regimini celsitudinis vestre reverendissime paternitatis subjectos prelatos tamquam precipuus curator se exhibere et murum ponere ex adverso. Sie schicken ihm inliegend 1 ea, que in hac re visa nostre sunt simplicitati. Datum Wyenne in nostra plena congregacione anno domini 1442 die quindecima mensis marcii sub nostre facultatis sigillo. 1442 März 15 1448 20 25 128. Gutachten der Theologischen Fakultät bezw. der Universität Wien2 für Erzbischof Friedrich von Salzburg über die Kirchenfrage: stellt sich auf Seite des Baseler Konzils; meint, daß dem künftigen Frankfurter Tage die Antwort auf die Frage, welchem von beiden Päpsten anzuhangen sei, nicht schwer fallen könne und daß der König, die Kurfürsten und die anderen Teilnehmer am Tage für die Autorität der allgemeinen Konzilien eintreten müssen; hält die auf dem letzten Frankfurter Tage vorgelegte Denkschrift über die Gravamina der Deutschen Nation für ungenügend und unaus- führbar; glaubt, daß die Kirchenfrage nur in einem allgemeinen Konzil erledigt werden könne, da die Beschlüsse der Reichstage der Autorität entbehren und für niemanden verbindlich sind. 1442 März 15 [Wien]. Märs 15 Lateinischer Text: O aus Rom Vatik. Bibl. cod. Ottob. lat. 32 auf einem hinter fol. 91 eingehefteten 30 Folioblatt, cop. chart. coaeva ohne Schnitte, Reinschrift, die wohl in einen Brief eingelegt werden sollte, aber nicht dazu benutzt wurde. Sie ist ohne Absätze geschrieben. Die Handschrift gehörte laut fol. 9a im Jahre 1465 dem Wiener Dominikanerkloster. — M coll. Mailand Bibl. Ambrosiana cod. G 80 sup. fol. 331 a-333a cop. chart. saec. 15, wahrscheinlich Abschrift von F oder nach einer gemein- samen Vorlage angefertigt. Der erste Absatz Super - Wiennensis 1442 hat hier und in F die Form einer Überschrift. Diese und alle folgenden Vorlagen, besonders FR, weisen zahlreiche, aber belang- lose stilistische Abweichungen auf; da es sich gewöhnlich nur um Schreibfehler und Wortumstellungen handelt, so ist darüber in den Varianten keine Rechenschaft gegeben worden. — F coll. Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 12 fol. 243ab cop. chart. coaeva. — R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 608 fol. 270 ab cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Deliberatio et concilium facultatis theologice Winensis 40 super dissencione inter dominum Eugenium papam quartum et Basiliense concilium anno 42 datum super consultacione reverendissimi in Christo patris et domini archiepiscopi Salzburgensis ac legati apostolice sedis. Datum: datum et scriptum anno 1442 feria 3. post ascensionem domini [Mai 15]. — C coll. München Staatsbibl. cod. germ. 1586 fol. 108 a-109b cop. chart. coaeva. Das Datum fehlt. — W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 4975 fol. 331b�333a cop. chart. coaeva. Überschrift Tenor cedule in dicta lit- 45 tera [nr. 127] incluse. Datum: acta sunt hec anno domini 1442 die 15. mensis marcii in plena nostra congregacione nullo discrepante et nostro sigillo roborata. — D coll. ebenda cod. ms. 4748 fol. 151b-153b cop. chart. coaeva. Die Handschrift gehörte laut fol. 13 dem Regensburger Domherrn Jacobus Fries- hamer, Konzilsmitglied. — A coll. ebenda cod. ms. 4957 fol. 88 a-89b cop. chart. saec. 15. — In Melk Stiftsbibl. cod. 807 pag. 1�3 cop. ch coaeva. — In München Staatsbibl. cod. lat. 18298 fol. 109a -110a cop. 50 ch. coaeva. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Ottob. lat. 129 fol. 124b-127b cop. chart. saec. 16. — Ebenda cod. Vatic. lat. 8956 fol. 90 ab cop. chart. saec. 15, nach den einleitenden Worten Gutachten der Universität, Vorlage V unserer nr. 126, vgl. dort Variante c. Das Datum fehlt. Am Schluß steht, vom Schreiber 35 1 Vgl. nr. 128 Vorl. W. Die Handschriften MFC sind Gutachten der Universität, s. S. 290 Var. c. 37%
Strana 290
290 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 geschrieben, Bohussius de Zwola. — Im Auszuge gedruckt Mon. conc. 3, 536 (Jo. de Segovia lib. 16 März 15 cap. 38). — Erwähnt von Würdtwein, Subsidia diplomatica Tom. 8 pag. h 4a aus dem Wiener cod. can. 111, d. i. unserer Vorlage A, und von Valois 2, 259 Anm. 6. Deutsche Übersetzung 1: In München Reichs-A. Fürstensachen Tom. V fol. 219�220 conc. chart. mit Korrekturen, laut Uberschrift Gutachten der Universität. Das Datum fehlt. — Eine andere Uber- 5 setzung ebenda Staatsbibl. cod. lat. 1807 fol. 88 a-90a cop. chart. saec. 15 ohne Uberschrift und Datum. Die Handschrift stammt aus Tegernsee. Super consultatione reverendissimi in Christo patris et domini domini“ archiepiscopi Saltzburgensis necnon apostolice sedis legati deliberaciob et consilium facultatis “ theo- logice studii Wiennensis d: [1] Inprimis' dicimus, quod, quantum de jure et def facto hucusque noscere po- tuimus, non est nobis aliud visum, quam quod sacrum s Basiliense concilium sit legit- time inchoatum et continuatum ipsumque annis pluribus ab universo orbe nemine contra- dicente pro generali concilio reputatum h, et nec usque modo aliquid adeo probabiliter de ejus dissolutione ex dictis aut scriptis intelligere potuimus a quoquam, sic ut ad k id 15 animi nostri merito moverentur. unde et pro constanti tenemus ipsum adhuc viribus et1 auctoritate m subsistere et suam semper habuisse prosecutionem ac ipsum nondum dis- solutum nec translatum esse vel fuisse legittime, racionibus, que ad nostram audienciam pervenire potuerunt, non obstantibus quibuscumque. unde et ipsum tamquam generale concilium universalem ecclesiam representans recognoscimus amplectimur et reveremur 20 nec aliud securius et sine periculo a quoquam faciendum et senciendum estimamus, donec" tam° clare de sua dissolutione constiterit, quam indubitanter de sua legittima in- choatione et continuatione universis constabat. unde cum queritur, cui parcium ? dissen- ciencium sit adherendum, liquet ex dictis responsio nostra, quod indubitanter sacro con- cilio, quia optamus omnes esse in hac re, quales ipsi sumus. [2] secundo 1 videtur nobis, 25 quod in dieta futura Francfordiensi racionabiliter non debeat aut possit esse difficultas de declaratione pro altero contendencium de papatu, cum pro quondam r dicto Eugenio non liceat fieri declarationem, immo nec esset alicujus roboris, si in tali dieta fieret vel attentaretur, presertim cum pro condempnato heretico sentenciatus et per orbem diffa- matus existat. cui eciam nisi canonica purgatione premissa et legittima causa discussione so a nullo foret fideli obediendum, eciamsi concilium hodie desineret presidere, si eciam nullus alius pro summo pontifice in ecclesia dei actu se gereret aut pretenderet sibi de summo pontificatu jus quesitum. [3] tercios videtur expedire, immo necessarium fore, quod regia majestas cumt reverendissimis patribus et serenissimis principibus Romani imperii electoribus et aliis ibidem convenientibus omni conamine et totis viribus providere 35 satagant, ut sacrorum conciliorum auctoritas inconcussa conservetur, que pro bono regi- 10 a) RWD add. Friderici. b) deliberacio — Wiennensis ist in O durchgestrichen. c) MFC om. facultatis theologice. d) C add. etc.; MF add. 1442. e) W hat kein Alinea. 1) om. OW. g) C add. generale. h) C add. est, om. et. i) om. W. k) O om. ad id ; in MF folgen die Worte nach nostri. 1) 0 om. et auctoritate. m) R potestate. n) MFR add. causa. o) om. R. P) MFCWDA parti. q) MFROD haben hier Alinea. r) MF olim ; W add. aut 40 aliquos ; D add. aut alias. s) FRCDA haben Alinea. t) O unacum. 1 Die Übersetzung ist wahrscheinlich für Herzog Albrecht von Baiern angefertigt worden, dem sein Oheim der Kardinal tit. s. Martini Johannes [Grünwalder] eine Abschrift des Gutachtens ge- schickt hatte. Er schrieb dem Herzog am 20. April: ich tûe ewern genadn ze wissen, daz der erwirdigist in gott vatter und her .. erzbischove ze Salczburg den maistern der universitet und schul ze Wienn zu- geschriben hatt umb rât, waz in solicher zwitracht und zwaium der heiligen kirchen ze halden sei. so haben die maister und gemainklich die ganz schul ze Wienn dem vorgemelten erzbischove ein beratnûß und ratt zugeschriben, als dann daz ewr genad in einer copi hiebei beslossen lauter bechennen wirdet. ich bitt auch ewr genad, ir wellet dieselbigen copi anderen ewern frunden und herren zuschikken, daz 45 si erchennen sûlln daz heilig concilii und seinen gewalt, auch unsern heiligen vatter babst Felix, u. a. m. geben ze Basel dez freitags vor sand Jorgen tag [April 20]. (München Reichs-A. Fürsten- sachen Tom. V fol. 218 orig. chart. lit. clausa c. 50 sig. in v. impr. del.; benutzt von Königer, Jo- hann III. Grünwalder, Bischof von Freising, Progr. München 1914, S. 57).
290 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 geschrieben, Bohussius de Zwola. — Im Auszuge gedruckt Mon. conc. 3, 536 (Jo. de Segovia lib. 16 März 15 cap. 38). — Erwähnt von Würdtwein, Subsidia diplomatica Tom. 8 pag. h 4a aus dem Wiener cod. can. 111, d. i. unserer Vorlage A, und von Valois 2, 259 Anm. 6. Deutsche Übersetzung 1: In München Reichs-A. Fürstensachen Tom. V fol. 219�220 conc. chart. mit Korrekturen, laut Uberschrift Gutachten der Universität. Das Datum fehlt. — Eine andere Uber- 5 setzung ebenda Staatsbibl. cod. lat. 1807 fol. 88 a-90a cop. chart. saec. 15 ohne Uberschrift und Datum. Die Handschrift stammt aus Tegernsee. Super consultatione reverendissimi in Christo patris et domini domini“ archiepiscopi Saltzburgensis necnon apostolice sedis legati deliberaciob et consilium facultatis “ theo- logice studii Wiennensis d: [1] Inprimis' dicimus, quod, quantum de jure et def facto hucusque noscere po- tuimus, non est nobis aliud visum, quam quod sacrum s Basiliense concilium sit legit- time inchoatum et continuatum ipsumque annis pluribus ab universo orbe nemine contra- dicente pro generali concilio reputatum h, et nec usque modo aliquid adeo probabiliter de ejus dissolutione ex dictis aut scriptis intelligere potuimus a quoquam, sic ut ad k id 15 animi nostri merito moverentur. unde et pro constanti tenemus ipsum adhuc viribus et1 auctoritate m subsistere et suam semper habuisse prosecutionem ac ipsum nondum dis- solutum nec translatum esse vel fuisse legittime, racionibus, que ad nostram audienciam pervenire potuerunt, non obstantibus quibuscumque. unde et ipsum tamquam generale concilium universalem ecclesiam representans recognoscimus amplectimur et reveremur 20 nec aliud securius et sine periculo a quoquam faciendum et senciendum estimamus, donec" tam° clare de sua dissolutione constiterit, quam indubitanter de sua legittima in- choatione et continuatione universis constabat. unde cum queritur, cui parcium ? dissen- ciencium sit adherendum, liquet ex dictis responsio nostra, quod indubitanter sacro con- cilio, quia optamus omnes esse in hac re, quales ipsi sumus. [2] secundo 1 videtur nobis, 25 quod in dieta futura Francfordiensi racionabiliter non debeat aut possit esse difficultas de declaratione pro altero contendencium de papatu, cum pro quondam r dicto Eugenio non liceat fieri declarationem, immo nec esset alicujus roboris, si in tali dieta fieret vel attentaretur, presertim cum pro condempnato heretico sentenciatus et per orbem diffa- matus existat. cui eciam nisi canonica purgatione premissa et legittima causa discussione so a nullo foret fideli obediendum, eciamsi concilium hodie desineret presidere, si eciam nullus alius pro summo pontifice in ecclesia dei actu se gereret aut pretenderet sibi de summo pontificatu jus quesitum. [3] tercios videtur expedire, immo necessarium fore, quod regia majestas cumt reverendissimis patribus et serenissimis principibus Romani imperii electoribus et aliis ibidem convenientibus omni conamine et totis viribus providere 35 satagant, ut sacrorum conciliorum auctoritas inconcussa conservetur, que pro bono regi- 10 a) RWD add. Friderici. b) deliberacio — Wiennensis ist in O durchgestrichen. c) MFC om. facultatis theologice. d) C add. etc.; MF add. 1442. e) W hat kein Alinea. 1) om. OW. g) C add. generale. h) C add. est, om. et. i) om. W. k) O om. ad id ; in MF folgen die Worte nach nostri. 1) 0 om. et auctoritate. m) R potestate. n) MFR add. causa. o) om. R. P) MFCWDA parti. q) MFROD haben hier Alinea. r) MF olim ; W add. aut 40 aliquos ; D add. aut alias. s) FRCDA haben Alinea. t) O unacum. 1 Die Übersetzung ist wahrscheinlich für Herzog Albrecht von Baiern angefertigt worden, dem sein Oheim der Kardinal tit. s. Martini Johannes [Grünwalder] eine Abschrift des Gutachtens ge- schickt hatte. Er schrieb dem Herzog am 20. April: ich tûe ewern genadn ze wissen, daz der erwirdigist in gott vatter und her .. erzbischove ze Salczburg den maistern der universitet und schul ze Wienn zu- geschriben hatt umb rât, waz in solicher zwitracht und zwaium der heiligen kirchen ze halden sei. so haben die maister und gemainklich die ganz schul ze Wienn dem vorgemelten erzbischove ein beratnûß und ratt zugeschriben, als dann daz ewr genad in einer copi hiebei beslossen lauter bechennen wirdet. ich bitt auch ewr genad, ir wellet dieselbigen copi anderen ewern frunden und herren zuschikken, daz 45 si erchennen sûlln daz heilig concilii und seinen gewalt, auch unsern heiligen vatter babst Felix, u. a. m. geben ze Basel dez freitags vor sand Jorgen tag [April 20]. (München Reichs-A. Fürsten- sachen Tom. V fol. 218 orig. chart. lit. clausa c. 50 sig. in v. impr. del.; benutzt von Königer, Jo- hann III. Grünwalder, Bischof von Freising, Progr. München 1914, S. 57).
Strana 291
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 291 mine et salubri statu militantis ecclesie non minus necessaria invenitur, quam sit mor- tali vite panis et aqua. quomodo enim alias deordinaciones exorte in ecclesia et pre- sertim summorum pontificum exorbitancie remediari possent, cum non habeant in terris nec recognoscant super se judicem nisi concilium generale universalem ecclesiam repre- 5 sentans? et utinam eciam hoc animo sincero recognoscant! dissentiones eciam principum aut terrarum sine sagwinis effusione tolli possent. unde propter multasa racionabilissi- mas causas spiritus sanctus per organum sacri Constanciensis concilii 1 militanti ecclesieb alto et benignissimo consilio suo providendo “ decrevit deinceps pro viciorum extirpatione et morum reformatione in capitibus d et in membris " de decennio in decennium generalia 1o concilia semper! pro futuris temporibus s celebranda, et super hoc eciam summi ponti- ficis potestatem juste et racionabiliter super retractacione hujusmodi decreti limitavit, ut quilibet Christianus sciat semper concilium, quod est supremus in h terra judex, vel actu existere aut terminum certum ad ipsum pendere, cum i hoc eciam cavendum est dili- genter, ne auctoritas aut reverencia summis pontificibus debita quovis modo violetur, et 15 hoc optime fieri potest, cum uterque status, concilii scilicet et papalis dignitatis, sibi de- bitas dinoscatur k habere jus et auctoritatem. justicie autem est tribuere unicuique, quod suum est 1. [4] quartom quod advisatan certa in Frankfordiensi dieta? proxime pre- terita super gravaminibus Germanice nationi incumbentibus nostro judicio non ° expediunt neque sufficienter provident, sicut neque suum ? possunt " sortiri r effectum pro futuro, 2o eciamsi quibuscunque fuerint sponsionibus ' aut litteris premunita, cum predecessor suc- cessorem in hiis obligare non possit, quia par in parem † imperium non habet. [4a] in- super" preconisatur jam pretensis olim ? Ewgenii bullis 3, quod soli deo noscitur com- petere, quod ipse super totam ecclesiam congregatam et dispersam plenariam habeat auctoritatem". quomodo talis obligabitur ad servandum promissa, qui putat, quod nec 25 a tota ecclesia sibi dici possit „cur ita facis?“ quod nephas est sibi hominem mortalem usurpare. hoc enim sanctus Job 14 soli deo tamquam proprium attribuendum judicavit, nisi forte (quod nemo crediderit) major fuerit in y olim z Ewgenio auctoritas et sanctitas quam in apostolorum principe Petro, primo et summo pontifice, quem non congregata ecclesia, sed aa unus de ecclesia in facie Anthiocene ecclesie coram omnibus juste ausus so est reprehendere, Paulus scilicet apostolus, qui de se ait ad Galathas secundo 5: „cum autem venisset Cephas Anthiochiam, in faciem ei restiti, quia reprehensibilis erat". et infra dicitbb 6 : „sed cum vidissem, quod non recte ambularet ad veritatem ewangelii, dixi Cephe coram omnibus: si tu, cum Judeus sis, gentiliter et non judaice vivis, quomodo [45] videndumdd insuper bene foret, si hee, que in eisdem gentes cogis judaizare ce?" s5 avisamentis in €e fine concluduntur, lige" principum expedirent, si honestatem Germa- nicegs nacionis condecerent, si notam cujusdam inobediencie hh saperent aut verius cujus- dam inaudite singularitatis, si eciam in processu temporis papa forte ea revocante horum 1449 März 15 40 45 a) O add. et. b) C add. ex. c) O providere; W providendum. d) R capite. e) WD add. regum et regnorum pacificacione. f) om. O. g) MF add. esse. h) O om. in terra. i) R et ; MFC haben hier Alinea. k) O dinos- citur; R dinoscuntur, 1) 0 add. etc. m) MFRCDA haben Alinea. n) MFRW avisamenta. o) WD neque. p) O stellt um possunt suum. q) CW possint. r) O stelt um effectum sortiri. s) WD add. ligis. t) O im- parem. n) RC haben hier Alinea. V) om. R; WD add. sive alias. w) M potestatem. 1) om. O. y) O stellt um olim in. z) WD add. aut alias. as) ROWDA add. eciam. bb) om. O. cc) MFRCDA add. etc. dd) RC haben hier Alinea. ce) 9 om. in fine. ff) O stellt um principum lige. gg) O om. Germanice nacionis. hh) MF add. non. 1 Im Dekret „Frequens“ der 39. Session vom 9. Oktober 1417 (gedr. Mansi 27, 1159-1161). Vgl. Hefele 7, 321-323. 2 Hier liegt offenbar ein Verschen der Fakultät 50 vor. Die „Avisamenta“, auf die sie hindeutet, waren nicht auf dem Frankfurter, sondern schon auf dem Mainzer Reichstage aufgesetzt worden. Es sind die in RTA. 15 nr. 339 mitgeteilten. 8 In der Bulle „Etsi non dubitemus“ an die Universitäten vom 20. April 1441 (vgl. nr. 131 art. 6). Man findet die Stelle, auf die oben hin- gedeutet wird, in Mon. conc. 3, 1154-1155. " Hiob 9, 12. Galater 2, 11. Galater 2, 14.
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 291 mine et salubri statu militantis ecclesie non minus necessaria invenitur, quam sit mor- tali vite panis et aqua. quomodo enim alias deordinaciones exorte in ecclesia et pre- sertim summorum pontificum exorbitancie remediari possent, cum non habeant in terris nec recognoscant super se judicem nisi concilium generale universalem ecclesiam repre- 5 sentans? et utinam eciam hoc animo sincero recognoscant! dissentiones eciam principum aut terrarum sine sagwinis effusione tolli possent. unde propter multasa racionabilissi- mas causas spiritus sanctus per organum sacri Constanciensis concilii 1 militanti ecclesieb alto et benignissimo consilio suo providendo “ decrevit deinceps pro viciorum extirpatione et morum reformatione in capitibus d et in membris " de decennio in decennium generalia 1o concilia semper! pro futuris temporibus s celebranda, et super hoc eciam summi ponti- ficis potestatem juste et racionabiliter super retractacione hujusmodi decreti limitavit, ut quilibet Christianus sciat semper concilium, quod est supremus in h terra judex, vel actu existere aut terminum certum ad ipsum pendere, cum i hoc eciam cavendum est dili- genter, ne auctoritas aut reverencia summis pontificibus debita quovis modo violetur, et 15 hoc optime fieri potest, cum uterque status, concilii scilicet et papalis dignitatis, sibi de- bitas dinoscatur k habere jus et auctoritatem. justicie autem est tribuere unicuique, quod suum est 1. [4] quartom quod advisatan certa in Frankfordiensi dieta? proxime pre- terita super gravaminibus Germanice nationi incumbentibus nostro judicio non ° expediunt neque sufficienter provident, sicut neque suum ? possunt " sortiri r effectum pro futuro, 2o eciamsi quibuscunque fuerint sponsionibus ' aut litteris premunita, cum predecessor suc- cessorem in hiis obligare non possit, quia par in parem † imperium non habet. [4a] in- super" preconisatur jam pretensis olim ? Ewgenii bullis 3, quod soli deo noscitur com- petere, quod ipse super totam ecclesiam congregatam et dispersam plenariam habeat auctoritatem". quomodo talis obligabitur ad servandum promissa, qui putat, quod nec 25 a tota ecclesia sibi dici possit „cur ita facis?“ quod nephas est sibi hominem mortalem usurpare. hoc enim sanctus Job 14 soli deo tamquam proprium attribuendum judicavit, nisi forte (quod nemo crediderit) major fuerit in y olim z Ewgenio auctoritas et sanctitas quam in apostolorum principe Petro, primo et summo pontifice, quem non congregata ecclesia, sed aa unus de ecclesia in facie Anthiocene ecclesie coram omnibus juste ausus so est reprehendere, Paulus scilicet apostolus, qui de se ait ad Galathas secundo 5: „cum autem venisset Cephas Anthiochiam, in faciem ei restiti, quia reprehensibilis erat". et infra dicitbb 6 : „sed cum vidissem, quod non recte ambularet ad veritatem ewangelii, dixi Cephe coram omnibus: si tu, cum Judeus sis, gentiliter et non judaice vivis, quomodo [45] videndumdd insuper bene foret, si hee, que in eisdem gentes cogis judaizare ce?" s5 avisamentis in €e fine concluduntur, lige" principum expedirent, si honestatem Germa- nicegs nacionis condecerent, si notam cujusdam inobediencie hh saperent aut verius cujus- dam inaudite singularitatis, si eciam in processu temporis papa forte ea revocante horum 1449 März 15 40 45 a) O add. et. b) C add. ex. c) O providere; W providendum. d) R capite. e) WD add. regum et regnorum pacificacione. f) om. O. g) MF add. esse. h) O om. in terra. i) R et ; MFC haben hier Alinea. k) O dinos- citur; R dinoscuntur, 1) 0 add. etc. m) MFRCDA haben Alinea. n) MFRW avisamenta. o) WD neque. p) O stellt um possunt suum. q) CW possint. r) O stelt um effectum sortiri. s) WD add. ligis. t) O im- parem. n) RC haben hier Alinea. V) om. R; WD add. sive alias. w) M potestatem. 1) om. O. y) O stellt um olim in. z) WD add. aut alias. as) ROWDA add. eciam. bb) om. O. cc) MFRCDA add. etc. dd) RC haben hier Alinea. ce) 9 om. in fine. ff) O stellt um principum lige. gg) O om. Germanice nacionis. hh) MF add. non. 1 Im Dekret „Frequens“ der 39. Session vom 9. Oktober 1417 (gedr. Mansi 27, 1159-1161). Vgl. Hefele 7, 321-323. 2 Hier liegt offenbar ein Verschen der Fakultät 50 vor. Die „Avisamenta“, auf die sie hindeutet, waren nicht auf dem Frankfurter, sondern schon auf dem Mainzer Reichstage aufgesetzt worden. Es sind die in RTA. 15 nr. 339 mitgeteilten. 8 In der Bulle „Etsi non dubitemus“ an die Universitäten vom 20. April 1441 (vgl. nr. 131 art. 6). Man findet die Stelle, auf die oben hin- gedeutet wird, in Mon. conc. 3, 1154-1155. " Hiob 9, 12. Galater 2, 11. Galater 2, 14.
Strana 292
292 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Märs 15 occasione bella intestina forensibus periculosiora subintrarent Germanicam nacionem uno processibus hujusmodi obediente, altero vero minime. sed satis videretur in hoc esse provisum Germanice a nacioni, si concilia generalia secundum concilii Constanciensis de- creta continuabuntur et in auctoritate tenebuntur, quia multa advisatab in Frankfordia e 1 Basilee sunt decretata. [5] quinto d visum est nobis, quod perfecta pax ecclesie et s reductio gregis tocius dominici ad unum pastorem et eciam in materia fidei plena pax procurari non possit, nisi in concilio generali ab omnibus aut majori parte Christianitatis laudato, quia ea, que in dietis fiunt aut facta sunt, auctoritate carent nec aliquem Chri- stianum jure ligare possunt. ideo omnino videtur, quod difficultates ecclesie tolli non possint ad presens nisi in sacro Basiliensi concilio, cum nec ipsum transferri possit eo nolente 10 nec aliud institui queat f eo existente. datum 8 anno domini 1442 15. die h marcii etc.i 1442 129. Dekan und Doktoren des kanonischen Rechts der Universität Wien an Erzbischof Márs 19 Friedrich von Salzburg: haben kürzlich seinen Brief erhalten und die Mitteilungen des Professors der Heiligen Schrift Johannes Sachs vernommen; schicken ihm in- liegend die gewünschten Ratschläge? für die Herstellung des Friedens und der Einig- 15 keit in der Kirche. 1442 März 19 Wien. 1442 Mars 15 Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4975 fol. 333ab cop. chart. saec. 15. Datum Wienne die 19. marcii anno domini etc. 42. (1442 130. Aufzeichnungen des Johannes von Segovia über Beratungen im Baseler Konzil wegen Märs ex. der drohenden Anerkennung Papst Eugens IV. durch die Kurfürsten und über die 20 und Apr. in.] Absendung einer Gesandtschaft des Konzils und des Papstes Felix an den Römi- schen König. [1442 Ende März und Anfang April s Basel.] B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 232b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 10) cop. membr. saec. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 282b� 283 a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. 25 R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 255a (Jo. de Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. In Florens Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 279 a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. sacc. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 206a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Mon. conc. 3, 981 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Benutst von Pérouse pag. 373. 30 Hac igitur relacione 4 habita de disposicione diete, consolacione eciam habita ex determinacione studii Wienensis 5 in favorem concilii (specificata fine precedentis anni 6), ut provideretur, ne fieret concepta per majorem partem electorum declaracio" in favorem olim Eugenii, quamplurime fuerunt patrum convenciones, cardinalium premaxime coram s5 papa et inter se, abinde eciam eorum et deputatorum concilii, qui una cum deputatis per a) MFRCDA stellen um nationi Germanice. b) R avisamenta. c) R add. avisata. d) MFRCDA haben hier Alinea. e) MCWD possunt. f) om. O. g) MFD om. datum — etc.; wegen RW siche die Quellenbeschreibung. h) om. A. i) om. A. 1 Vgl. S. 291 Anm. 2. Diese Ratschläge sind in unserer Wiener Hand- schrift nicht mitgeteilt und sind uns auch sonst nicht bekannt geworden. 8 Der Terminus ante quem ist der 7. April, das Datum der in den nrr. 132 und 133 abgedruckten Beglaubigungen. Der Terminus post quem läßt sich nicht genau bestimmen, fällt aber in das letzte Drittel des März, da das Gutachten der Universi- tät Wien dem Konzil schwerlich früher bekannt geworden ist. " Es handelt sich um den Bericht, den die S. 215 40 erwähnten Gesandten des Konzils an die geistlichen Kurfürsten am 1. März erstattet hatten. 5 Vgl. nr. 128. Segovia meint den Auszug aus dem Wiener Gutachten, den er in lib. 16 cap. 38 (Mon. conc. 45 3, 536) gibt. Vgl. S. 50. 50
292 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Märs 15 occasione bella intestina forensibus periculosiora subintrarent Germanicam nacionem uno processibus hujusmodi obediente, altero vero minime. sed satis videretur in hoc esse provisum Germanice a nacioni, si concilia generalia secundum concilii Constanciensis de- creta continuabuntur et in auctoritate tenebuntur, quia multa advisatab in Frankfordia e 1 Basilee sunt decretata. [5] quinto d visum est nobis, quod perfecta pax ecclesie et s reductio gregis tocius dominici ad unum pastorem et eciam in materia fidei plena pax procurari non possit, nisi in concilio generali ab omnibus aut majori parte Christianitatis laudato, quia ea, que in dietis fiunt aut facta sunt, auctoritate carent nec aliquem Chri- stianum jure ligare possunt. ideo omnino videtur, quod difficultates ecclesie tolli non possint ad presens nisi in sacro Basiliensi concilio, cum nec ipsum transferri possit eo nolente 10 nec aliud institui queat f eo existente. datum 8 anno domini 1442 15. die h marcii etc.i 1442 129. Dekan und Doktoren des kanonischen Rechts der Universität Wien an Erzbischof Márs 19 Friedrich von Salzburg: haben kürzlich seinen Brief erhalten und die Mitteilungen des Professors der Heiligen Schrift Johannes Sachs vernommen; schicken ihm in- liegend die gewünschten Ratschläge? für die Herstellung des Friedens und der Einig- 15 keit in der Kirche. 1442 März 19 Wien. 1442 Mars 15 Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4975 fol. 333ab cop. chart. saec. 15. Datum Wienne die 19. marcii anno domini etc. 42. (1442 130. Aufzeichnungen des Johannes von Segovia über Beratungen im Baseler Konzil wegen Märs ex. der drohenden Anerkennung Papst Eugens IV. durch die Kurfürsten und über die 20 und Apr. in.] Absendung einer Gesandtschaft des Konzils und des Papstes Felix an den Römi- schen König. [1442 Ende März und Anfang April s Basel.] B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 232b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 10) cop. membr. saec. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 282b� 283 a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. 25 R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 255a (Jo. de Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. In Florens Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 279 a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. sacc. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 206a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Mon. conc. 3, 981 (Jo. de Segovia l. c.) aus B und W. Benutst von Pérouse pag. 373. 30 Hac igitur relacione 4 habita de disposicione diete, consolacione eciam habita ex determinacione studii Wienensis 5 in favorem concilii (specificata fine precedentis anni 6), ut provideretur, ne fieret concepta per majorem partem electorum declaracio" in favorem olim Eugenii, quamplurime fuerunt patrum convenciones, cardinalium premaxime coram s5 papa et inter se, abinde eciam eorum et deputatorum concilii, qui una cum deputatis per a) MFRCDA stellen um nationi Germanice. b) R avisamenta. c) R add. avisata. d) MFRCDA haben hier Alinea. e) MCWD possunt. f) om. O. g) MFD om. datum — etc.; wegen RW siche die Quellenbeschreibung. h) om. A. i) om. A. 1 Vgl. S. 291 Anm. 2. Diese Ratschläge sind in unserer Wiener Hand- schrift nicht mitgeteilt und sind uns auch sonst nicht bekannt geworden. 8 Der Terminus ante quem ist der 7. April, das Datum der in den nrr. 132 und 133 abgedruckten Beglaubigungen. Der Terminus post quem läßt sich nicht genau bestimmen, fällt aber in das letzte Drittel des März, da das Gutachten der Universi- tät Wien dem Konzil schwerlich früher bekannt geworden ist. " Es handelt sich um den Bericht, den die S. 215 40 erwähnten Gesandten des Konzils an die geistlichen Kurfürsten am 1. März erstattet hatten. 5 Vgl. nr. 128. Segovia meint den Auszug aus dem Wiener Gutachten, den er in lib. 16 cap. 38 (Mon. conc. 45 3, 536) gibt. Vgl. S. 50. 50
Strana 293
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 293 [1442 papam ex suis plures 30 fuere. cum vero pape supplicaretur per quosdam ex deputatis, Märzex. ut exequeretur, quod alias deliberatum fuerat, mittendo ad reges et principes necnon uni- und Aprilin.] versitates generalium studiorum, respondit: satis fore gravatum in expensis inutilibus, quia ex hujusmodi ambassiatis fructum non videret, et, ut clare loqueretur, certum erat, quod electores imperii tenderent ad alium locum, ideoque melius esset, quod concilium adstatim nominaret, cum illi non haberent auctoritatem. huic verbo nulla data respon- sione, quia nichil tunc profutura, paucis diebus secutis nominati sunt per papam oratores concilii et sui ad Romanorum regem, Cornetanus episcopus et Nicolaus Amici in theo- logia magister, exhibituri synodalem epistolam de oblacione concilii ad ecclesie pacem, 10 Felicis quoque, item noticiam habituri de adventu regis ad dietam disposicioneque ejus ad negocia ecclesie utque obtinerent salvum conductum pro mittendis ad dietam, eciamsi cardinales. ad hanc autem pacis oblacionem sic deventum est. cum papa in presencia cardinalium, qui plurimum eidem propterea congratulati sunt, die ultimo februarii dixisset Febr. 28 paratum se pro ecclesie pace facere omnia, que per concilium ordinarentur, dummodo 15 salva ecclesie auctoritate, deliberacione facta, ut de oblacione ad pacem ecclesie regi Ro- manorum per concilium scriberetur, Panormitanus sub nomine concilii epistolam compo- suit de oblacione ejus ad que pacis ecclesie. lecta autem coram papa" cardinalibus et b deputatis multum facie sua laudaverunt eam. sed Arelatensi et quibusdam aliis operan- tibus magister Eneas alteram edidit, etsi primum refragante Panormitano, finaliter tamen 20 gratam omnibus. quam dicti Cornetanus et Nicolaus Amici Romanorum regi presentarunt. 1442 25 30 131. Das Baseler Konzil an K. Friedrich: will ihn in den Stand setzen, die Gegner der Absetzung Papst Eugens IV. zurückzuweisen, und teilt ihm deshalb die Gründe für sein Vorgehen gegen den Papst mit; weist zur Widerlegung der von den Feinden des Konzils ausgestreuten Verdächtigungen, auf die Bemühungen des Konzils um die Ausbreitung des Glaubens, die Ausrottung der Ketzerei, die Friedensstiftung in der Christenheit und die Kirchenreform hin; will auch künftig für den Frieden in der Kirche wirken, soweit dies ohne Schaden für die Glaubenslehre und die Autorität der Kirche und der allgemeinen Konzilien geschehen kann; fordert den König auf, die Kirche und das sie repräsentierende Konzil zu schützen und zu unterstützen, einen wahren und guten Frieden in der Kirche herzustellen, sich zu überzeugen, daß nur in Basel das allgemeine Konzil und der wahre Papst seien, und durch kräftiges Eintreten für die Autorität der allgemeinen Konzilien den verhängnisvollen Folgen vorzubeugen, die die Anerkennung der richterlichen Gewalt des Papstes über die Kirche und die Konzilien nach sich ziehen würde. 1442 April 3 Basel. April 8 40 V aus Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 3543 fol. 80 a.84b cop. membr. coaeva. Die Ab- schrift ist laut Bemerkung auf fol. 91a, wie alle in dieser Handschrift enthaltenen Aktenstücke, vom Notar des Baseler Konzils Michael Galteri kollationiert. Er hat auch zu Anfang rechts an den Rand geschrieben: Ista non est epistola neque responsio synodalis generalis congregationis sacri concilii. Michael Galteri notarius 1. coll. Wolfenbüttel Herzogl. Bibl. cod. Helmst. 376 fol. 223b�227b cop. chart. saec. 15 mit der rubrizierten Uberschrift Epistola sacri Basiliensis concilii generalis ad gloriosis- simum Romanorum regem Fridericum. Am Schlußf ist bemerkt Deo gracias amen. Diese und die folgenden Vorlagen, namentlich PBC, weisen viele Schreibfehler auf; sie sind, ebenso wie einige belanglose Wortumstellungen, in den Varianten unerwähnt geblieben. W 35 45 a) R add. et. b) R ac. 1 Diese Bemerkung (vgl. auch 294, 10; 19) ist mit dem Bericht Segovias (oben Zeile 16-20) zu ver- gleichen. Sollte demnach unser Text nur der Ent- wurf des Kardinals von Palermo sein? Daß dieser 50 statt der endgiltigen Fassung so zahlreich verbreitet und auch von Segovia in seine Sammlung aufge- nommen wäre, ist schr wahrscheinlich. Dann irrte also Galteri? Zu beachten, daß gerade in Hs. P die Bemerkung fehlt. 10.]
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 293 [1442 papam ex suis plures 30 fuere. cum vero pape supplicaretur per quosdam ex deputatis, Märzex. ut exequeretur, quod alias deliberatum fuerat, mittendo ad reges et principes necnon uni- und Aprilin.] versitates generalium studiorum, respondit: satis fore gravatum in expensis inutilibus, quia ex hujusmodi ambassiatis fructum non videret, et, ut clare loqueretur, certum erat, quod electores imperii tenderent ad alium locum, ideoque melius esset, quod concilium adstatim nominaret, cum illi non haberent auctoritatem. huic verbo nulla data respon- sione, quia nichil tunc profutura, paucis diebus secutis nominati sunt per papam oratores concilii et sui ad Romanorum regem, Cornetanus episcopus et Nicolaus Amici in theo- logia magister, exhibituri synodalem epistolam de oblacione concilii ad ecclesie pacem, 10 Felicis quoque, item noticiam habituri de adventu regis ad dietam disposicioneque ejus ad negocia ecclesie utque obtinerent salvum conductum pro mittendis ad dietam, eciamsi cardinales. ad hanc autem pacis oblacionem sic deventum est. cum papa in presencia cardinalium, qui plurimum eidem propterea congratulati sunt, die ultimo februarii dixisset Febr. 28 paratum se pro ecclesie pace facere omnia, que per concilium ordinarentur, dummodo 15 salva ecclesie auctoritate, deliberacione facta, ut de oblacione ad pacem ecclesie regi Ro- manorum per concilium scriberetur, Panormitanus sub nomine concilii epistolam compo- suit de oblacione ejus ad que pacis ecclesie. lecta autem coram papa" cardinalibus et b deputatis multum facie sua laudaverunt eam. sed Arelatensi et quibusdam aliis operan- tibus magister Eneas alteram edidit, etsi primum refragante Panormitano, finaliter tamen 20 gratam omnibus. quam dicti Cornetanus et Nicolaus Amici Romanorum regi presentarunt. 1442 25 30 131. Das Baseler Konzil an K. Friedrich: will ihn in den Stand setzen, die Gegner der Absetzung Papst Eugens IV. zurückzuweisen, und teilt ihm deshalb die Gründe für sein Vorgehen gegen den Papst mit; weist zur Widerlegung der von den Feinden des Konzils ausgestreuten Verdächtigungen, auf die Bemühungen des Konzils um die Ausbreitung des Glaubens, die Ausrottung der Ketzerei, die Friedensstiftung in der Christenheit und die Kirchenreform hin; will auch künftig für den Frieden in der Kirche wirken, soweit dies ohne Schaden für die Glaubenslehre und die Autorität der Kirche und der allgemeinen Konzilien geschehen kann; fordert den König auf, die Kirche und das sie repräsentierende Konzil zu schützen und zu unterstützen, einen wahren und guten Frieden in der Kirche herzustellen, sich zu überzeugen, daß nur in Basel das allgemeine Konzil und der wahre Papst seien, und durch kräftiges Eintreten für die Autorität der allgemeinen Konzilien den verhängnisvollen Folgen vorzubeugen, die die Anerkennung der richterlichen Gewalt des Papstes über die Kirche und die Konzilien nach sich ziehen würde. 1442 April 3 Basel. April 8 40 V aus Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 3543 fol. 80 a.84b cop. membr. coaeva. Die Ab- schrift ist laut Bemerkung auf fol. 91a, wie alle in dieser Handschrift enthaltenen Aktenstücke, vom Notar des Baseler Konzils Michael Galteri kollationiert. Er hat auch zu Anfang rechts an den Rand geschrieben: Ista non est epistola neque responsio synodalis generalis congregationis sacri concilii. Michael Galteri notarius 1. coll. Wolfenbüttel Herzogl. Bibl. cod. Helmst. 376 fol. 223b�227b cop. chart. saec. 15 mit der rubrizierten Uberschrift Epistola sacri Basiliensis concilii generalis ad gloriosis- simum Romanorum regem Fridericum. Am Schlußf ist bemerkt Deo gracias amen. Diese und die folgenden Vorlagen, namentlich PBC, weisen viele Schreibfehler auf; sie sind, ebenso wie einige belanglose Wortumstellungen, in den Varianten unerwähnt geblieben. W 35 45 a) R add. et. b) R ac. 1 Diese Bemerkung (vgl. auch 294, 10; 19) ist mit dem Bericht Segovias (oben Zeile 16-20) zu ver- gleichen. Sollte demnach unser Text nur der Ent- wurf des Kardinals von Palermo sein? Daß dieser 50 statt der endgiltigen Fassung so zahlreich verbreitet und auch von Segovia in seine Sammlung aufge- nommen wäre, ist schr wahrscheinlich. Dann irrte also Galteri? Zu beachten, daß gerade in Hs. P die Bemerkung fehlt. 10.]
Strana 294
294 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. P coll. Paris Bibl. nat. cod. ms. lat. 1490 fol. 206b 211a cop. membr. coaeva ohne Uber- schrift. Die Handschrift, über die man S. LV des Vorwortes unseres 10. Bandes ver- gleichen möge, befand sich früher im Besitz des Kardinals von Arles. Die in ihr ent- haltenen Abschriften sind laut zahlreicher Vermerke, die sich hier und da auf den foll. 1-206 finden, von Michael Galteri kollationiert worden. Ob aber auch unsere 5 Vorlage eine Kollationierung erfahren hat, ist zweifelhaft; sie ist zwar von demselben Schreiber wie die vorangehenden Aktenstücke geschrieben, trägt aber keinen ent- sprechenden Vermerk. B coll. Basel Univ.-Bibl. ms. A. I. 26 fol. 69b-74b cop. chart. coaeva. Am Anfang ist links auf dem Rande von Michael Galteri bemerkt: Ista non est epistola sinodalis con- 10 clusa in generali congregacione, quamquam in pluribus voluminibus cum aliis posita et bullata habeatur. Michael Galteri notarius. C coll. ebenda ms. O. III. 35 fol. 184b-188b cop. chart. saec. 15 mit der Uberschrift Epistola: sacri Basiliensis concilii missa ad Fridericum Romanorum regem. In Basel Univ.-Bibl. ms. A. III. 41 fol. 232b�234b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 10) cop. 15 membr. saec. 15. — In Einsiedeln Stiftsbibl. ms. 224 fol. 132a-135b cop. chart. saec. 15. — In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 279b-282a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Oxford Bibl. Bodleiana ms. Roe 20 fol. 64a-67b cop. membr. coaeva, von Michael Galteri kollationiert und mit derselben Bemerkung wie B versehen. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 255b�258a (Jo. de Segovia 20 l. c.) cop. membr. et chart. saec. 15. — Ebenda cod. Vatic. lat. 4183 fol. 206b-208 a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Wien Hofbibl. cod. ms. nr. 5049 fol. 283a-285b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — Ebenda cod. ms. nr. 5139 fol. 91b-97a cop. chart. saec. 15. Gedruckt Mon. conc. 3, 983-990 (Jo. de Segovia l. c.) aus den Baseler und Wiener 25 Segovia-Handschriften. 1442 April 8 Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans carissimo ecclesie filio Friderico regi Romanorum illustri salutem et omnipotentis dei benedictionem. [1] etsi te, princeps religiosissime, ut op- timum decet advocatum ecclesie, de gestis hujus sancte synodi et impugnationibus 3o Gabrielis olim Eugenii nuncupati eidem prestitis tam per epistolas et decreta nostra quam alias plenissime informatum esse non dubitemus, quia tamen ecclesie et dei adversarii universam circuunt a Christianitatem et tam serenitatem tuam (quod quidem erit eis im- possibile, ut speramus) quam principes alios avertere satagunt a veritate, quam simul cum hiis, qui interfueruntb ab inicio hujus sacri concilii, continue predicavimus et de- 35 fendimus, nequaquam erit inutile informaciones quasdam per nos tibi transmitti, quibus ad veritatis defensionem, cum sis promptus, tanto promptior fias, quantum ad convin- cendum emulos ejus paraciora tibi conspexeris arma concedi. [2] ut igitur facilius respondere ac resistere possit tua serenitas hiis, qui Gabrielis prefati depositionem re- darguunt, audi, princeps optime, rationes, quibus ille depositus fuite, cognosceque 40 breviter, utrum ipsum sponte an necessitate compulsi deposuerimus. [2a] ediderat d hec sancta synodus quamplurima decreta pro status ecclesiastici reformatione et utilia et salubria. quorum nec ille unum unquam cum effectu recepit, sed omnia, sicut operando monstravit, uniformiter respuit atque contempsit neque in hiis Gelasium neque Zozimum* Romanos quondam pontifices voluit imitari, quorum alter „contra' statuta « patrum“ inquit 1 „con- 45 dere aliquid vel mutare nec hujus quidem sedis potest auctoritas", alter vero „confidimus" ait2 „quod nullus jam veraciter Christianus ignoret uniuscujusque synodi constitutum, a) em. circueunt? P circuiunt. b) C interfnerant. c) em. fuerit? so Basel ms. A. III. 41. d) in Wist am Rande rom Schreiber bemerkt Hic incipiunt narrari motiva, quibus concilium Basiliense sacrum et generale motum fuit, immo necessitatum fuit ad deposicionem olim Eugenii [W Eugenium]. e) V Zozinum. f) C add. sanctorum. 50 g) in C sleht statuta erst nach mutare. 1 Papst Zosimus im Briefe „Multa contra“ an die Bischöfe von Vienne und Narbonne vom 29. Sep- tember 417 (gedr. Mansi 4, 363-364; vgl. Jaffé nr. 334). 2 Papst Gelasius im Briefe „Valde mirati su- mus“ an die Bischöfe von Dardanien vom 1. Fe- bruar 495 (Corpus script. eccl. lat. 35, 1 pag. 372; Migne 59, 63; vgl. Jaffé nr. 664, auch c. 1 C. 25 q. 1). 55
294 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. P coll. Paris Bibl. nat. cod. ms. lat. 1490 fol. 206b 211a cop. membr. coaeva ohne Uber- schrift. Die Handschrift, über die man S. LV des Vorwortes unseres 10. Bandes ver- gleichen möge, befand sich früher im Besitz des Kardinals von Arles. Die in ihr ent- haltenen Abschriften sind laut zahlreicher Vermerke, die sich hier und da auf den foll. 1-206 finden, von Michael Galteri kollationiert worden. Ob aber auch unsere 5 Vorlage eine Kollationierung erfahren hat, ist zweifelhaft; sie ist zwar von demselben Schreiber wie die vorangehenden Aktenstücke geschrieben, trägt aber keinen ent- sprechenden Vermerk. B coll. Basel Univ.-Bibl. ms. A. I. 26 fol. 69b-74b cop. chart. coaeva. Am Anfang ist links auf dem Rande von Michael Galteri bemerkt: Ista non est epistola sinodalis con- 10 clusa in generali congregacione, quamquam in pluribus voluminibus cum aliis posita et bullata habeatur. Michael Galteri notarius. C coll. ebenda ms. O. III. 35 fol. 184b-188b cop. chart. saec. 15 mit der Uberschrift Epistola: sacri Basiliensis concilii missa ad Fridericum Romanorum regem. In Basel Univ.-Bibl. ms. A. III. 41 fol. 232b�234b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 10) cop. 15 membr. saec. 15. — In Einsiedeln Stiftsbibl. ms. 224 fol. 132a-135b cop. chart. saec. 15. — In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 279b-282a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Oxford Bibl. Bodleiana ms. Roe 20 fol. 64a-67b cop. membr. coaeva, von Michael Galteri kollationiert und mit derselben Bemerkung wie B versehen. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 255b�258a (Jo. de Segovia 20 l. c.) cop. membr. et chart. saec. 15. — Ebenda cod. Vatic. lat. 4183 fol. 206b-208 a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Wien Hofbibl. cod. ms. nr. 5049 fol. 283a-285b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — Ebenda cod. ms. nr. 5139 fol. 91b-97a cop. chart. saec. 15. Gedruckt Mon. conc. 3, 983-990 (Jo. de Segovia l. c.) aus den Baseler und Wiener 25 Segovia-Handschriften. 1442 April 8 Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- versalem ecclesiam representans carissimo ecclesie filio Friderico regi Romanorum illustri salutem et omnipotentis dei benedictionem. [1] etsi te, princeps religiosissime, ut op- timum decet advocatum ecclesie, de gestis hujus sancte synodi et impugnationibus 3o Gabrielis olim Eugenii nuncupati eidem prestitis tam per epistolas et decreta nostra quam alias plenissime informatum esse non dubitemus, quia tamen ecclesie et dei adversarii universam circuunt a Christianitatem et tam serenitatem tuam (quod quidem erit eis im- possibile, ut speramus) quam principes alios avertere satagunt a veritate, quam simul cum hiis, qui interfueruntb ab inicio hujus sacri concilii, continue predicavimus et de- 35 fendimus, nequaquam erit inutile informaciones quasdam per nos tibi transmitti, quibus ad veritatis defensionem, cum sis promptus, tanto promptior fias, quantum ad convin- cendum emulos ejus paraciora tibi conspexeris arma concedi. [2] ut igitur facilius respondere ac resistere possit tua serenitas hiis, qui Gabrielis prefati depositionem re- darguunt, audi, princeps optime, rationes, quibus ille depositus fuite, cognosceque 40 breviter, utrum ipsum sponte an necessitate compulsi deposuerimus. [2a] ediderat d hec sancta synodus quamplurima decreta pro status ecclesiastici reformatione et utilia et salubria. quorum nec ille unum unquam cum effectu recepit, sed omnia, sicut operando monstravit, uniformiter respuit atque contempsit neque in hiis Gelasium neque Zozimum* Romanos quondam pontifices voluit imitari, quorum alter „contra' statuta « patrum“ inquit 1 „con- 45 dere aliquid vel mutare nec hujus quidem sedis potest auctoritas", alter vero „confidimus" ait2 „quod nullus jam veraciter Christianus ignoret uniuscujusque synodi constitutum, a) em. circueunt? P circuiunt. b) C interfnerant. c) em. fuerit? so Basel ms. A. III. 41. d) in Wist am Rande rom Schreiber bemerkt Hic incipiunt narrari motiva, quibus concilium Basiliense sacrum et generale motum fuit, immo necessitatum fuit ad deposicionem olim Eugenii [W Eugenium]. e) V Zozinum. f) C add. sanctorum. 50 g) in C sleht statuta erst nach mutare. 1 Papst Zosimus im Briefe „Multa contra“ an die Bischöfe von Vienne und Narbonne vom 29. Sep- tember 417 (gedr. Mansi 4, 363-364; vgl. Jaffé nr. 334). 2 Papst Gelasius im Briefe „Valde mirati su- mus“ an die Bischöfe von Dardanien vom 1. Fe- bruar 495 (Corpus script. eccl. lat. 35, 1 pag. 372; Migne 59, 63; vgl. Jaffé nr. 664, auch c. 1 C. 25 q. 1). 55
Strana 295
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 295 quod universalis ecclesie probavit assensus, nullam magis exequi sedem pre ceteris opor- 1442 tere quam primam". nec magno Gregorio pape sanctissimo auscultavit, qui „sicut sancti ewangelii quatuor libros ita quatuor concilia suscipere ac* venerari se" profitetur 1. imo cum sepius per solemnes oratores nostros ad observationem eorundem decretorum cum 5 caritate summa et debita reverentia requisitus fuisset, semper obaudivit et duriorem se reddidit, decreta synodalia non solum ipse per se violans sed alios quoque ad violationem ipsorum promissionibus et juramentis astringens. [25] exinde cum nos intentos esse ad Grecorum reductionem jamque mitti galeas nostras pro illis cum salvis conductibus regum et principum ac comunitatum, per quorum dominia tam per mare quam per 1o terram ipsi Greci transituri erant, cerneret, alias et c ipse galeas nostris contrarias trans- misit 2 ad Grecos, scissionem tunc � in Latina ecclesia gravissimam inducens. [2e] quod postquam intelleximus, tacti dolore cordis intrinsecus, ad obviandum hujusmodi malis, sicut divini et humani juris ratio exigebat, ipsum compulsi monuimus et citavimus 3, ut a divisione ecclesie et aliis criminibus, que sibi imputabantur, desistens una nobiscum in 15 domo domini ambulare cum consensu vellet et ad ea, que salutem religionis Christiane concernerent, toto affectu intendere. que omnia per eum rebelliter et contumaciter spreta et contempta fuere, subitoque, volens ipse Gabriel judicium fugere, etiam dissolvere hoc sacrum concilium nisus est 4. et licet per suas litteras 5 anteae confessus fuisset primam dissolucionem se facere non potuisse, secundam tamen attemptare nequaquam erubuit, 2o conventiculum scismaticorum et altare contra altare apud Ferrariam erigens. quibus in rebus auctoritatem universalis ecclesie et generalium conciliorum eandem representantium potestatem manifeste negavit et violavit, non attendens sanctam et magnam Constanciensem synodum ‘ declarasse, "quodlibet generale concilium legitime congregatum potestatem a Christo immediate habere, cujus mandatis et ordinationibus quilibet, cujuscunque condi- 25 cionis status et dignitatis, eciamsi papalis, fuerit, in hiis, que pertinent ad fidem extir- pationem scismatis et reformationem ecclesie in capite et in membris et pertinentibus ad ea obedire tenetur". [2a] preterimus symoniacam pravitatem, per quam omnia spiri- tualia in ejus curia tamquam vilissime merces venalitati exponebantur. tacemus alia et hiis forsitan non minora. quis hec tam divino quam humano jure ad ipsius olim Eugenii so depositionem plus quam sufficiencia non existimet? quis nescit« decretum esse Con- stanciensis synodi 7, quod digne penitentie subici debet etiam papa, si preceptis et ordi- nationibus generalis concilii contumaciter obedire contempserit? quis jam non videt necessitatem nobis fuisse impositam ex duobus alterum facere, aut scilicet Gabrielem tunc Eugenium nuncupatum a Romano pontificio amovere, cum scandalizaret notorie univer- s5 salem ecclesiam et emendare se nollet, aut auctoritatem generalium h conciliorum deserere et totam ecclesiam cum fide catholica ruine exponere? certe oportuit nos timere apo- April 8 a) BC et. b) om. WPBC. c) om. WC. d) V cum. e) WPBC stellen um confessus antea. f) WPBC stellen um immediate a Christo. g) C nesciat. h) WPBC stellen um conciliorum generalium. 1 Im Brief „Consideranti mihi“ an den Patri- 40 archen Johannes von Konstantinopel und die an- deren Patriarchen aus dem Februar 591 (Mon. Germ. hist., Epistolae 1, 36; vgl. Jaffé nr. 1092). 2 Vgl. Hefele 7, 648-649. s Vgl. das Dekret „Cum Christi ecclesia“ der 45 26. Session vom 31. Juli 1437 (gedr. Mansi 29, 137-141 und Mon. conc. 2, 1010-1013) ; auch Hefele 7, 649-650. “ Vgl. die Bulle „Doctoris gentium“ vom 18. Sep- tember 1437 (gedr. Cecconi, Studi storici sul con- 50 cilio di Firenze I, 2 pag. CCCCXIII-CCCCXXV Deutsche Reichstags-Akten XVI. und Mon. conc. 2, 1033-1040), auch RTA. 13, 37 und Hefele 7, 651. 5 Vgl. die beiden Bullen „Dudum sacrum gene- rale Basiliense concilium“ vom 1. August bezw. 15. Dezember 1433 (gedr. Mansi 29, 574-575 bezw. 78-79 und Monc. conc. 2, 470-471 bezw. 565-566), auch Hefele 7, 540-541 und 562-563, ferner RTA. 11, 15. 6 Vgl. die Dekrete der 4. und 5. Session vom 30. März und 6. April 1415 (Mansi 27, 585 und 590). Vgl. das in Anm. 6 erwähnte Dekret der 5. Session. 38
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 295 quod universalis ecclesie probavit assensus, nullam magis exequi sedem pre ceteris opor- 1442 tere quam primam". nec magno Gregorio pape sanctissimo auscultavit, qui „sicut sancti ewangelii quatuor libros ita quatuor concilia suscipere ac* venerari se" profitetur 1. imo cum sepius per solemnes oratores nostros ad observationem eorundem decretorum cum 5 caritate summa et debita reverentia requisitus fuisset, semper obaudivit et duriorem se reddidit, decreta synodalia non solum ipse per se violans sed alios quoque ad violationem ipsorum promissionibus et juramentis astringens. [25] exinde cum nos intentos esse ad Grecorum reductionem jamque mitti galeas nostras pro illis cum salvis conductibus regum et principum ac comunitatum, per quorum dominia tam per mare quam per 1o terram ipsi Greci transituri erant, cerneret, alias et c ipse galeas nostris contrarias trans- misit 2 ad Grecos, scissionem tunc � in Latina ecclesia gravissimam inducens. [2e] quod postquam intelleximus, tacti dolore cordis intrinsecus, ad obviandum hujusmodi malis, sicut divini et humani juris ratio exigebat, ipsum compulsi monuimus et citavimus 3, ut a divisione ecclesie et aliis criminibus, que sibi imputabantur, desistens una nobiscum in 15 domo domini ambulare cum consensu vellet et ad ea, que salutem religionis Christiane concernerent, toto affectu intendere. que omnia per eum rebelliter et contumaciter spreta et contempta fuere, subitoque, volens ipse Gabriel judicium fugere, etiam dissolvere hoc sacrum concilium nisus est 4. et licet per suas litteras 5 anteae confessus fuisset primam dissolucionem se facere non potuisse, secundam tamen attemptare nequaquam erubuit, 2o conventiculum scismaticorum et altare contra altare apud Ferrariam erigens. quibus in rebus auctoritatem universalis ecclesie et generalium conciliorum eandem representantium potestatem manifeste negavit et violavit, non attendens sanctam et magnam Constanciensem synodum ‘ declarasse, "quodlibet generale concilium legitime congregatum potestatem a Christo immediate habere, cujus mandatis et ordinationibus quilibet, cujuscunque condi- 25 cionis status et dignitatis, eciamsi papalis, fuerit, in hiis, que pertinent ad fidem extir- pationem scismatis et reformationem ecclesie in capite et in membris et pertinentibus ad ea obedire tenetur". [2a] preterimus symoniacam pravitatem, per quam omnia spiri- tualia in ejus curia tamquam vilissime merces venalitati exponebantur. tacemus alia et hiis forsitan non minora. quis hec tam divino quam humano jure ad ipsius olim Eugenii so depositionem plus quam sufficiencia non existimet? quis nescit« decretum esse Con- stanciensis synodi 7, quod digne penitentie subici debet etiam papa, si preceptis et ordi- nationibus generalis concilii contumaciter obedire contempserit? quis jam non videt necessitatem nobis fuisse impositam ex duobus alterum facere, aut scilicet Gabrielem tunc Eugenium nuncupatum a Romano pontificio amovere, cum scandalizaret notorie univer- s5 salem ecclesiam et emendare se nollet, aut auctoritatem generalium h conciliorum deserere et totam ecclesiam cum fide catholica ruine exponere? certe oportuit nos timere apo- April 8 a) BC et. b) om. WPBC. c) om. WC. d) V cum. e) WPBC stellen um confessus antea. f) WPBC stellen um immediate a Christo. g) C nesciat. h) WPBC stellen um conciliorum generalium. 1 Im Brief „Consideranti mihi“ an den Patri- 40 archen Johannes von Konstantinopel und die an- deren Patriarchen aus dem Februar 591 (Mon. Germ. hist., Epistolae 1, 36; vgl. Jaffé nr. 1092). 2 Vgl. Hefele 7, 648-649. s Vgl. das Dekret „Cum Christi ecclesia“ der 45 26. Session vom 31. Juli 1437 (gedr. Mansi 29, 137-141 und Mon. conc. 2, 1010-1013) ; auch Hefele 7, 649-650. “ Vgl. die Bulle „Doctoris gentium“ vom 18. Sep- tember 1437 (gedr. Cecconi, Studi storici sul con- 50 cilio di Firenze I, 2 pag. CCCCXIII-CCCCXXV Deutsche Reichstags-Akten XVI. und Mon. conc. 2, 1033-1040), auch RTA. 13, 37 und Hefele 7, 651. 5 Vgl. die beiden Bullen „Dudum sacrum gene- rale Basiliense concilium“ vom 1. August bezw. 15. Dezember 1433 (gedr. Mansi 29, 574-575 bezw. 78-79 und Monc. conc. 2, 470-471 bezw. 565-566), auch Hefele 7, 540-541 und 562-563, ferner RTA. 11, 15. 6 Vgl. die Dekrete der 4. und 5. Session vom 30. März und 6. April 1415 (Mansi 27, 585 und 590). Vgl. das in Anm. 6 erwähnte Dekret der 5. Session. 38
Strana 296
296 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April 3 stolicam doctrinam 1, „quoniam digni sunt morte, non solum qui talia faciunt sed“ etiam qui consenciunt facientibus". in quam sententiam et nos ipsi b procul dubio incidissemus, nisi judicium et justiciam fecissemus. urgebatque maxime salvatoris nostri preceptum, dum jubet omnem, qui ecclesiam non audit, haberi debere tanquam ethnicum et pu- blicanum, „si ecclesiam non audierit" inquiens 2, „sit tibi tanquam ethnicus et publicanus“, et alibi3 „sal infatuatum ad nichilum valet ultra, nisi ut eiciatur foras et conculcetur ab hominibus". quod etiam de Romano pontifice dictum esse eximie sanctitatis doctor Jeronimus 4 approbat. ideoque cum non solum non audiret ecclesiam olim Eugenius, sed derideret contempneret et persequereture, quis non videt non solum justam sed etiam necessariam fuisse in illum sententiam latam 5, cum Augustinums dicere constet, quod, 10 „si ea, de quibus deus vehementer offenditur, insequi vel ulcisci differimus, ad irascen- dum utique divinitatis paciènciam provocamus"? [3] habet jam satis defensionum tua serenitas adversus eos, qui prefati olim Eugenii depositionem impugnant. nunc " ad eos descendimus, qui pro sue pertinacie fundamento dissolutionem sive translationem quandam adducunte per paucissimos, qui relicta luce ex nobis abierunt, attemptatam '. 15 que res nec excellenciam tuam nec alium quemquam gravis judicii principem movere debet, siquidem ex quadringentis circiter patribus, qui tunc aderant, vix quinquaginta a com- muni aliorum sententia recesserunt atque in illum errorem prolapsi sunt, ut transferre concilium attemptarent. nec illi quidem sic discedentes in unum convenerunt, sed diversa diversimode loca, ad que transferre? deberents concilium, nominarunt. reliqui vero 20 omnes restiterunt illis et omnia per paucitatem hujusmodi facta nullius fuisse roboris vel momenti synodali decreto s declaraverunt. ex illis quoque paucissimis plures fuerunt, qui errorem recognoscentes suum apud hanc sanctam synodum remanserunt et majori sese parti reintegrarunt. quorum etiam aliqui hic de presenti existunt. dicere autem valuisse, quod illi paucissimi fecerunt, non minoris esset erroris, quam si quis judicium 25 decem h et septem Arrii fautorum sententie trecentorum et decem et octo episcoporum in Niceno concilio adversus eundem Arrium promulgate i 3 preponere audeat. verum res illa translationis hujusmodi ita profecto scandalosa injusta et nulla fuit, ut ejus vigore nec antecessores tui clare memorie Sigismundus et Albertus nec regum catholicorum aliquis ad conciliabulum illud Ferrariense animum inclinaverit, quinimo carissimus in so Christo filius Carolus Francorum rex illustris per patentes litteras suas 1 10 prohibuit, ne quis ex regno et dominiis suis ausus esset sub gravissimis penis Ferrariam ire sub nomine concilii generalis, utqui clare sciebat non ecclesiam ibi, sed scismaticorum fore con- venticulum. fuit quoque idem Francorum rex omnes alios principes et presertim Gre- a) V add. et. b) om. V. c) V prosequeretur. d) in W ist am Rande vom Schreiber bemerkt Hic fit prosecucio 35 contra eos, qui volunt se juvari ex pravo pretensoque decreto etc. e) om. WC. f) WPC transferri. g) Wo deberet. h) V decimum septimum statt decem et septem. i) V promulgare. k) om. WC. I) PB add, publice. Röm. 1, 32. Matth. 18, 17. a Vgl. Matth. 5, 13. " Vgl. Hieronymus, Dialogus contra Luciferianos cap. 5 (Migne 23, 158-159). 5 Vgl. das Dekret „Prospexit dominus“ der 34. Session vom 25. Juni 1439 (gedr. Mansi 29, 179-181; Mon. conc. 3, 325-327; Conc. Basil. 6, 527-529). e Ein durch c. 50 C. 23 q. 4 hervorgerufener Irrtum Die Stelle findet sich im Briefe „Si ea“ Papst Gregors I. an Abt Martinianus und Notar Benenatus von Palermo (Mon. Germ. hist., Epi- stolae 1, 184; vgl. Jaffé nr. 1231). 7 Vgl. das Dekret „Hec sacrosancta synodus“, das von der Minorität des Konzils am 7. Mai 1437 veröffentlicht und von Papst Eugen am 30. Mai 40 1437 bestätigt wurde (gedr. Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CCCXVII-CCCXIX und Mon. conc. 2, 980-981), auch Hefele 7, 644 ff. 8 Vgl. das Dekret „Cum dudum ex ordinacione" der 27. Session vom 26. September 1437 (gedr. Mansi 45 29, 144 und Mon. conc. 2, 1023), auch Hefele 7, 652. 8 Vgl. RTA. 15, 207 Z. 11 ff. 10 Vom 23. Januar 1438. Vgl. Beaucourt 3, 343-344, auch RTA. 13 nr. 116. 50
296 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April 3 stolicam doctrinam 1, „quoniam digni sunt morte, non solum qui talia faciunt sed“ etiam qui consenciunt facientibus". in quam sententiam et nos ipsi b procul dubio incidissemus, nisi judicium et justiciam fecissemus. urgebatque maxime salvatoris nostri preceptum, dum jubet omnem, qui ecclesiam non audit, haberi debere tanquam ethnicum et pu- blicanum, „si ecclesiam non audierit" inquiens 2, „sit tibi tanquam ethnicus et publicanus“, et alibi3 „sal infatuatum ad nichilum valet ultra, nisi ut eiciatur foras et conculcetur ab hominibus". quod etiam de Romano pontifice dictum esse eximie sanctitatis doctor Jeronimus 4 approbat. ideoque cum non solum non audiret ecclesiam olim Eugenius, sed derideret contempneret et persequereture, quis non videt non solum justam sed etiam necessariam fuisse in illum sententiam latam 5, cum Augustinums dicere constet, quod, 10 „si ea, de quibus deus vehementer offenditur, insequi vel ulcisci differimus, ad irascen- dum utique divinitatis paciènciam provocamus"? [3] habet jam satis defensionum tua serenitas adversus eos, qui prefati olim Eugenii depositionem impugnant. nunc " ad eos descendimus, qui pro sue pertinacie fundamento dissolutionem sive translationem quandam adducunte per paucissimos, qui relicta luce ex nobis abierunt, attemptatam '. 15 que res nec excellenciam tuam nec alium quemquam gravis judicii principem movere debet, siquidem ex quadringentis circiter patribus, qui tunc aderant, vix quinquaginta a com- muni aliorum sententia recesserunt atque in illum errorem prolapsi sunt, ut transferre concilium attemptarent. nec illi quidem sic discedentes in unum convenerunt, sed diversa diversimode loca, ad que transferre? deberents concilium, nominarunt. reliqui vero 20 omnes restiterunt illis et omnia per paucitatem hujusmodi facta nullius fuisse roboris vel momenti synodali decreto s declaraverunt. ex illis quoque paucissimis plures fuerunt, qui errorem recognoscentes suum apud hanc sanctam synodum remanserunt et majori sese parti reintegrarunt. quorum etiam aliqui hic de presenti existunt. dicere autem valuisse, quod illi paucissimi fecerunt, non minoris esset erroris, quam si quis judicium 25 decem h et septem Arrii fautorum sententie trecentorum et decem et octo episcoporum in Niceno concilio adversus eundem Arrium promulgate i 3 preponere audeat. verum res illa translationis hujusmodi ita profecto scandalosa injusta et nulla fuit, ut ejus vigore nec antecessores tui clare memorie Sigismundus et Albertus nec regum catholicorum aliquis ad conciliabulum illud Ferrariense animum inclinaverit, quinimo carissimus in so Christo filius Carolus Francorum rex illustris per patentes litteras suas 1 10 prohibuit, ne quis ex regno et dominiis suis ausus esset sub gravissimis penis Ferrariam ire sub nomine concilii generalis, utqui clare sciebat non ecclesiam ibi, sed scismaticorum fore con- venticulum. fuit quoque idem Francorum rex omnes alios principes et presertim Gre- a) V add. et. b) om. V. c) V prosequeretur. d) in W ist am Rande vom Schreiber bemerkt Hic fit prosecucio 35 contra eos, qui volunt se juvari ex pravo pretensoque decreto etc. e) om. WC. f) WPC transferri. g) Wo deberet. h) V decimum septimum statt decem et septem. i) V promulgare. k) om. WC. I) PB add, publice. Röm. 1, 32. Matth. 18, 17. a Vgl. Matth. 5, 13. " Vgl. Hieronymus, Dialogus contra Luciferianos cap. 5 (Migne 23, 158-159). 5 Vgl. das Dekret „Prospexit dominus“ der 34. Session vom 25. Juni 1439 (gedr. Mansi 29, 179-181; Mon. conc. 3, 325-327; Conc. Basil. 6, 527-529). e Ein durch c. 50 C. 23 q. 4 hervorgerufener Irrtum Die Stelle findet sich im Briefe „Si ea“ Papst Gregors I. an Abt Martinianus und Notar Benenatus von Palermo (Mon. Germ. hist., Epi- stolae 1, 184; vgl. Jaffé nr. 1231). 7 Vgl. das Dekret „Hec sacrosancta synodus“, das von der Minorität des Konzils am 7. Mai 1437 veröffentlicht und von Papst Eugen am 30. Mai 40 1437 bestätigt wurde (gedr. Cecconi a. a. O. I, 2 pag. CCCXVII-CCCXIX und Mon. conc. 2, 980-981), auch Hefele 7, 644 ff. 8 Vgl. das Dekret „Cum dudum ex ordinacione" der 27. Session vom 26. September 1437 (gedr. Mansi 45 29, 144 und Mon. conc. 2, 1023), auch Hefele 7, 652. 8 Vgl. RTA. 15, 207 Z. 11 ff. 10 Vom 23. Januar 1438. Vgl. Beaucourt 3, 343-344, auch RTA. 13 nr. 116. 50
Strana 297
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 297 corum imperatorem et patriarcham Constantinopolitanum exhortatus 1, ut electionem loci per majorem partem factam amplecti vellent et ad locum nominatum per hanc sanctam synodum, cum tempus esset, suos * oratores destinare, faciens et ipse ambassiatores suos hic sedulo continuare, similiter quoque iidem predecessores tui hanc sanctam synodum post hec omnia tanquam universalem representantem ecclesiam recognoverunt eamque usque ad eorum supremum spiritum conservarunt et protexerunt, nec oratores eorum per translationem aliquam vel dissolutionem a nobis recesserunt, tu quoque b, rex inclite, antecessores tuos pie immitatus, utprimum ad culmen Romani“ imperii electus fuisti considerans dissidium in ecclesia sancta subortum tolli et pacem reparari difficilius, si 10 patres in hac sancta synodo congregati disjungerentur, tuum et Romani imperii salvum conductum eidem synodo concessisti d 2, quo, ut merito tenebaris, ecclesiam et nos con- servasti manutenuisti et protexisti. ideoque manifestum est eos, qui per minorem, de quo supra diximus, partem hoc sacrum concilium vel dissolutum asserunt vel translatum, Sigismundum et Albertum prefatos ac serenitatem tuam in condempnationem adducere. 15 sunt tamen nobis adversus hujusmodi homines manifestissimef rationes, quas cupienti tue serenitati audire, ubi volueris, reserare non obmittemus. inpresentiarum tamen tacere illuds non possumus, quod presumptores illi et scissionis auctores circa falsi sui decreti plumbationem perpetrare non horruerunt. cum 3 enim antea consensissent verum syno- dale decretum, ut consuetum erat, vero hujus sancte synodi plumbo bullari, postea tamen 20 nolentes quiescere, sed scelus addentes sceleri bullam hujus sacri concilii nocturno tem- pore et furtive archa i, in qua illa custodiebatur, confracta* recipientes falsum decretum suum falsa bulla munierunt 1. erat autem inter hos falsarios princeps et caput quidam Johannes olim archiepiscopus Tarentinus, unus ex presidentibus, quos tunc prefatus m Gabriel ad sacrum concilium destinaverat. qui, licet incorporatus esset et observare et" 25 defendere ordinaciones ejusdem concilii jurasset, honestatis tamen habena laxata ac pro- pria salute neglecta tam execrabile falsitatis et perjurii nephas admittere non expavit. sed tam ipse quam prefati Gabrielis ministri° decretum hujusmodi falsum ad Grecos jam nostris sumptibus et laboribus in? Constantinopoli" congregatos miserunt eosque, ut ad prefatum olim Eugenium tunc Ferrarie residentem, tanquam ibi translatum concilium so esset, evocaverunt, non veriti in re tam pia et tam salubri, ut erat Grecorum reductio, si vere acta fuisset1, mendaciis et falsitatibus uti. ipse tamen Tarentinuss postea, cum Sigismundus prefatus et alii quidam principes audivissent tam horrendum† scelus syno- doque scripsissent 4, ut falsarii hujusmodi punirentur, synodali sententia 5, ut falsarium puniri oportebat, pontificali honore privatus extitit graviusque punitus fuisset, nisi fuge s5 se commisisset. [4] cernis jam, princeps excellens, quomodo adversarii super falsitatibus jaciunt fundamenta ideoque necessarium est, quicquid u superedificatum fuerit, ruinam minari, docente apostolo s, quod, ubi non est veritatis ? fundamentum, nichil boni potest superedificari. illi tamen videntes se rationibus superari ad blasphemias contumeliasque 1442 April 3 40 a) om. W. b) PB add. postea. c) om. WC. d) V concesisti. e) PBO qua. f) P manifeste. g) V aliud. h) WPBO stellen um decreti sui. i) WC archa illa, in qua custodiebatur. k) V conflacta. I) V munuerunt. m) om. WBC. n) WPBC ac. o) V ministerii. p) WC ad. q) WPBC Constantinopolim. r) V fuissent. s) VPB stellen um postea Tarentinus. t) WPB horridum. u) PBC quitquid. v) PBC veritas. 1. Vgl. Segovia lib. 10 cap. 30 (Mon. conc. 2, 934), auch Beaucourt 3, 340 und 342-343. 45 2 Vgl. RTA. 15 nr. 163. Zum Folgenden vergleiche man RTA. 15 nr. 353 artt. 33�35 (S. 789�793) und die dort gegebenen Nachweise, auch Hefele 7, 647-649. “ Es sind zwar zwei hierher gehörige Briefe des 50 Kaisers an das Konzil vorhanden (vgl. RTA. 12 nrr. 144 und 146), aber in keinem von beiden wird die Bestrafung des Fälschers verlangt. Dies ge- schicht nur in einem Briefe an den kaiserlichen Gesandten im Konzil Bischof Paul von Ardjisch vom 5. Juli 1437 (RTA. 12 nr. 143). 5 Das Urteil wurde am 27. Februar 1439 ver- kündet. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 20 (Mon. conc. 2, 991-992). 6 Wahrscheinlich ist 1. Korinther 3, 11 ff. gemeint. 38 *
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 297 corum imperatorem et patriarcham Constantinopolitanum exhortatus 1, ut electionem loci per majorem partem factam amplecti vellent et ad locum nominatum per hanc sanctam synodum, cum tempus esset, suos * oratores destinare, faciens et ipse ambassiatores suos hic sedulo continuare, similiter quoque iidem predecessores tui hanc sanctam synodum post hec omnia tanquam universalem representantem ecclesiam recognoverunt eamque usque ad eorum supremum spiritum conservarunt et protexerunt, nec oratores eorum per translationem aliquam vel dissolutionem a nobis recesserunt, tu quoque b, rex inclite, antecessores tuos pie immitatus, utprimum ad culmen Romani“ imperii electus fuisti considerans dissidium in ecclesia sancta subortum tolli et pacem reparari difficilius, si 10 patres in hac sancta synodo congregati disjungerentur, tuum et Romani imperii salvum conductum eidem synodo concessisti d 2, quo, ut merito tenebaris, ecclesiam et nos con- servasti manutenuisti et protexisti. ideoque manifestum est eos, qui per minorem, de quo supra diximus, partem hoc sacrum concilium vel dissolutum asserunt vel translatum, Sigismundum et Albertum prefatos ac serenitatem tuam in condempnationem adducere. 15 sunt tamen nobis adversus hujusmodi homines manifestissimef rationes, quas cupienti tue serenitati audire, ubi volueris, reserare non obmittemus. inpresentiarum tamen tacere illuds non possumus, quod presumptores illi et scissionis auctores circa falsi sui decreti plumbationem perpetrare non horruerunt. cum 3 enim antea consensissent verum syno- dale decretum, ut consuetum erat, vero hujus sancte synodi plumbo bullari, postea tamen 20 nolentes quiescere, sed scelus addentes sceleri bullam hujus sacri concilii nocturno tem- pore et furtive archa i, in qua illa custodiebatur, confracta* recipientes falsum decretum suum falsa bulla munierunt 1. erat autem inter hos falsarios princeps et caput quidam Johannes olim archiepiscopus Tarentinus, unus ex presidentibus, quos tunc prefatus m Gabriel ad sacrum concilium destinaverat. qui, licet incorporatus esset et observare et" 25 defendere ordinaciones ejusdem concilii jurasset, honestatis tamen habena laxata ac pro- pria salute neglecta tam execrabile falsitatis et perjurii nephas admittere non expavit. sed tam ipse quam prefati Gabrielis ministri° decretum hujusmodi falsum ad Grecos jam nostris sumptibus et laboribus in? Constantinopoli" congregatos miserunt eosque, ut ad prefatum olim Eugenium tunc Ferrarie residentem, tanquam ibi translatum concilium so esset, evocaverunt, non veriti in re tam pia et tam salubri, ut erat Grecorum reductio, si vere acta fuisset1, mendaciis et falsitatibus uti. ipse tamen Tarentinuss postea, cum Sigismundus prefatus et alii quidam principes audivissent tam horrendum† scelus syno- doque scripsissent 4, ut falsarii hujusmodi punirentur, synodali sententia 5, ut falsarium puniri oportebat, pontificali honore privatus extitit graviusque punitus fuisset, nisi fuge s5 se commisisset. [4] cernis jam, princeps excellens, quomodo adversarii super falsitatibus jaciunt fundamenta ideoque necessarium est, quicquid u superedificatum fuerit, ruinam minari, docente apostolo s, quod, ubi non est veritatis ? fundamentum, nichil boni potest superedificari. illi tamen videntes se rationibus superari ad blasphemias contumeliasque 1442 April 3 40 a) om. W. b) PB add. postea. c) om. WC. d) V concesisti. e) PBO qua. f) P manifeste. g) V aliud. h) WPBO stellen um decreti sui. i) WC archa illa, in qua custodiebatur. k) V conflacta. I) V munuerunt. m) om. WBC. n) WPBC ac. o) V ministerii. p) WC ad. q) WPBC Constantinopolim. r) V fuissent. s) VPB stellen um postea Tarentinus. t) WPB horridum. u) PBC quitquid. v) PBC veritas. 1. Vgl. Segovia lib. 10 cap. 30 (Mon. conc. 2, 934), auch Beaucourt 3, 340 und 342-343. 45 2 Vgl. RTA. 15 nr. 163. Zum Folgenden vergleiche man RTA. 15 nr. 353 artt. 33�35 (S. 789�793) und die dort gegebenen Nachweise, auch Hefele 7, 647-649. “ Es sind zwar zwei hierher gehörige Briefe des 50 Kaisers an das Konzil vorhanden (vgl. RTA. 12 nrr. 144 und 146), aber in keinem von beiden wird die Bestrafung des Fälschers verlangt. Dies ge- schicht nur in einem Briefe an den kaiserlichen Gesandten im Konzil Bischof Paul von Ardjisch vom 5. Juli 1437 (RTA. 12 nr. 143). 5 Das Urteil wurde am 27. Februar 1439 ver- kündet. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 20 (Mon. conc. 2, 991-992). 6 Wahrscheinlich ist 1. Korinther 3, 11 ff. gemeint. 38 *
Strana 298
298 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April 3 confugiunt nec deficiunt“ labia iniqua mendaciter asseverare nos in hoc loco divisionem nutrire et ecclesie fugere unitatem. quos etsi contempnere merito possemus, quia men- dacium se ipsum destruit, dicemus tamen b aliqua sub brevitate de gestis hujus sancte synodi non ad nostram sed ad dei laudem, ut obmutescere faciamus imprudentum ho- minum ignorantiam, scimus enim, quod nichil horum nobis ascribi, sed totum spiritui sancto attribui debet, cujus est regere et dirigere concilia generalia. quo fit, ut, qui nos vituperare se putant, spiritui magis paraclito, in cujus nomine convenimus, quam nobis detrahant. quid tamen volunt hii“ detractores dicere? quid murmurant? quid garriuntd? quid est, in quo possint hanc sanctam synodum digne reprehendere? quis est, qui ne- sciat, quantum ad fidei propagationem et errorum extirpationem per hanc sanctam syno- 10 dum sit elaboratum? testificari ad hoc possunt Bohemi et alii plures. testificari et Greci possent, si veraces esse vellent, qui exhortationibus crebris legatorumque et nun- ciorum missionibus iteratis ac pecuniarum pro ipsorum congregatione fienda non parvis erogationibus ad unitatem ecclesie capescendam invitati sepius et requisiti diligenter per eandem synodum fuerint quique, si, ut promiserant, ad nos venissent et non fuissent per 15 emulos ecclesie seducti, jam quidem, sicut in domino confidimus, non simulatam sed veram cum magna ecclesie consolatione reductionem complexi fuissent, nec, sicut per Gabrielem factum est, in reductione hujusmodi Latina ecclesia aliquid note' suscepisset. ad pacem vero inter seculi principes Christianasque nationes procurandam utrum hoc sacrum concilium diligens fuerit et studiosum, diverse per nos in plures provincias desti- 20 nate legationes et laudabiles inde secuti fructus ostendunt. tercium erat de reformatione ecclesie dicere, quods ipsa synodus egerit, in qua re qui vult cercior fieri, non nos, sed synodalia decreta audiat. que si, ut dignum et necessarium erat, recepta et observata ubique et non per Gabrielem prefatum tanto tempore impugnata fuissent, fructus mira- bilesh in ecclesia peperissent. plura quoque facta fuissent per hanc sanctam synodum 25 ad honorem dei et ecclesie reformationem, si prefatus Gabriel non continue prestitisset impedimenta, adversus quem oportuit sedulo contendere pro fide catholica et auctoritate ecclesie, quas ille lacerare et suppeditare conabatur, sicut et in presenti conatur. [5] sed hec de preteritis satis. in futurum autem quid facere intendamus, quoniam et in hoc i etiam dolosa lingua non desinit nos mordere, majestati tue non subticebimus, quod tibi so et toti communitati fidelium manifestum fieri cupimus per presentes. nos etenim semper parati fuimus et impresentiarum sumus ad pacem ecclesie, quam predicamus et predicare tenemur, quibuscunque modis possibilibus et honestis operam dare. hec nostra intentio est, hoc studemus implere nec labores aliquos aut sumptus nobis possibiles pro hujus rei complemento intendimus evitare. admonet enim nos dominus et redemptor noster s5 Christus, qui nulli 1 rei quamvis gravissime, imo nec morti turpissime cessit, ut pacem ecclesie suem sancte tribueret, quam nobis in ultimo suo reliquit n eulogio, „pacem meam do vobis", inquiens 1, „pacem meam relinquo vobis". hanc ergo a domino Christianis populis relictam hereditatem libenter amplectimur videreque pacem in universa° ecclesia, fide et honore ecclesie ac hujus Basiliensis et aliorum conciliorum generalium P auctori- 40 tate salvis, quam maxime anhelamus. violari autem fidem catholicam aut ecclesie vel conciliorum hujusmodi auctoritatem prosterni propter pacem, ad quam aliqui querentes potius „que sua sunt quam que Jesu Christi"2 callide ac € versute instant, nec nos qui- dem velle possumus nec tue serenitati persuaderi a quoquam posse speramus, cum omnia scandala tolleranda sint, ne veritas deseratur, dicente Gregorio 3 „si de veritate scanda- 45 a) WPBC desinunt. b) V stellt um aliqua tamen. c) C hujusmodi. d) V garruunt. 6) PB Boemi. f) V nate. g) C quid. h) V numerabiles. i) om. P. k) B impessibiles. I) VPBC nullius ; W nulli korr. aus nullius. m) om. WC. n) V relinquit. o) P universali. p) om. V. q) B et. Joh. 14, 27. Phil. 2, 21. Homiliarum in Ezechielem prophetam lib. 1 homilia 7 cap. 5 (Migne 76, 842). s 50
298 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April 3 confugiunt nec deficiunt“ labia iniqua mendaciter asseverare nos in hoc loco divisionem nutrire et ecclesie fugere unitatem. quos etsi contempnere merito possemus, quia men- dacium se ipsum destruit, dicemus tamen b aliqua sub brevitate de gestis hujus sancte synodi non ad nostram sed ad dei laudem, ut obmutescere faciamus imprudentum ho- minum ignorantiam, scimus enim, quod nichil horum nobis ascribi, sed totum spiritui sancto attribui debet, cujus est regere et dirigere concilia generalia. quo fit, ut, qui nos vituperare se putant, spiritui magis paraclito, in cujus nomine convenimus, quam nobis detrahant. quid tamen volunt hii“ detractores dicere? quid murmurant? quid garriuntd? quid est, in quo possint hanc sanctam synodum digne reprehendere? quis est, qui ne- sciat, quantum ad fidei propagationem et errorum extirpationem per hanc sanctam syno- 10 dum sit elaboratum? testificari ad hoc possunt Bohemi et alii plures. testificari et Greci possent, si veraces esse vellent, qui exhortationibus crebris legatorumque et nun- ciorum missionibus iteratis ac pecuniarum pro ipsorum congregatione fienda non parvis erogationibus ad unitatem ecclesie capescendam invitati sepius et requisiti diligenter per eandem synodum fuerint quique, si, ut promiserant, ad nos venissent et non fuissent per 15 emulos ecclesie seducti, jam quidem, sicut in domino confidimus, non simulatam sed veram cum magna ecclesie consolatione reductionem complexi fuissent, nec, sicut per Gabrielem factum est, in reductione hujusmodi Latina ecclesia aliquid note' suscepisset. ad pacem vero inter seculi principes Christianasque nationes procurandam utrum hoc sacrum concilium diligens fuerit et studiosum, diverse per nos in plures provincias desti- 20 nate legationes et laudabiles inde secuti fructus ostendunt. tercium erat de reformatione ecclesie dicere, quods ipsa synodus egerit, in qua re qui vult cercior fieri, non nos, sed synodalia decreta audiat. que si, ut dignum et necessarium erat, recepta et observata ubique et non per Gabrielem prefatum tanto tempore impugnata fuissent, fructus mira- bilesh in ecclesia peperissent. plura quoque facta fuissent per hanc sanctam synodum 25 ad honorem dei et ecclesie reformationem, si prefatus Gabriel non continue prestitisset impedimenta, adversus quem oportuit sedulo contendere pro fide catholica et auctoritate ecclesie, quas ille lacerare et suppeditare conabatur, sicut et in presenti conatur. [5] sed hec de preteritis satis. in futurum autem quid facere intendamus, quoniam et in hoc i etiam dolosa lingua non desinit nos mordere, majestati tue non subticebimus, quod tibi so et toti communitati fidelium manifestum fieri cupimus per presentes. nos etenim semper parati fuimus et impresentiarum sumus ad pacem ecclesie, quam predicamus et predicare tenemur, quibuscunque modis possibilibus et honestis operam dare. hec nostra intentio est, hoc studemus implere nec labores aliquos aut sumptus nobis possibiles pro hujus rei complemento intendimus evitare. admonet enim nos dominus et redemptor noster s5 Christus, qui nulli 1 rei quamvis gravissime, imo nec morti turpissime cessit, ut pacem ecclesie suem sancte tribueret, quam nobis in ultimo suo reliquit n eulogio, „pacem meam do vobis", inquiens 1, „pacem meam relinquo vobis". hanc ergo a domino Christianis populis relictam hereditatem libenter amplectimur videreque pacem in universa° ecclesia, fide et honore ecclesie ac hujus Basiliensis et aliorum conciliorum generalium P auctori- 40 tate salvis, quam maxime anhelamus. violari autem fidem catholicam aut ecclesie vel conciliorum hujusmodi auctoritatem prosterni propter pacem, ad quam aliqui querentes potius „que sua sunt quam que Jesu Christi"2 callide ac € versute instant, nec nos qui- dem velle possumus nec tue serenitati persuaderi a quoquam posse speramus, cum omnia scandala tolleranda sint, ne veritas deseratur, dicente Gregorio 3 „si de veritate scanda- 45 a) WPBC desinunt. b) V stellt um aliqua tamen. c) C hujusmodi. d) V garruunt. 6) PB Boemi. f) V nate. g) C quid. h) V numerabiles. i) om. P. k) B impessibiles. I) VPBC nullius ; W nulli korr. aus nullius. m) om. WC. n) V relinquit. o) P universali. p) om. V. q) B et. Joh. 14, 27. Phil. 2, 21. Homiliarum in Ezechielem prophetam lib. 1 homilia 7 cap. 5 (Migne 76, 842). s 50
Strana 299
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 299 lum fuerit, utilius permittitur scandala fieri, quam veritas relinquatur“. nos enim cum Gabriele prefato non propter aurum vel argentum aut a aliquam rem hujus seculi, sed propter fidem et veritatem ac auctoritatem ecclesie tanto tempore decertavimus, nolentes permittere declarationem Constanciensis concilii de auctoritate conciliorum factam 1 con- 5 fundi, solumque ut illa firma atque immobilis permaneret, famem pestem et gravissimas persecutiones in hoc loco sumus perpessi. nunc autem, quoniam de pace agitur, cum beato Jeronimo 2 ad Ruffinum dicimus „sit inter nos una fides et illico pax sequetur“. meminimus preterea salvatoris nostri dicentis3 „non putetis, quod venerim pacem mittere in terram; non veni pacem mittere, sed gladium; veni enimb separare hominem 10 adversus patrem suum et filiam adversus matrem suam". quibus in verbis instruit nos dominus, quod, cum leditur fides aut cum periculum salutis imminet animarum, parentum reverentia velud inutilis et periculosa despicitur, amor erga filios fratresque vitatur et pax ad tempus exulare permittitur. aliter vero diceretur4 „pax et non esset pax“, „siquidem", ut ait propheta 5, „justicia et pax osculate sunt“. habeamus igitur omnes 15 unam“ fidem, conveniamus omnes in unum, honoremus ecclesiam Christi sponsam, tene- amus, quod synodus Constanciensis de auctoritate conciliorum declaravit, custodiamus hujus sacri conciliid Basiliensis, quod omnes principes et prelati Christianitatis venerati sunt, dignitatem et potestatem, et statim pacem cum omnibus complectemur. hec est sentencia nostra, hoc firmum propositum, hoc est, quod de futuro possumus polliceri. ad 2o idem quoque et beatissimum papam Felicem convenire, non est ambigendum. hic enim sanctissimus pater, sicut pro confirmanda“ ecclesie auctoritate divine vocationi de se facte resistere non est ausus, prout nec debebat, quamvis aliquantulum annosus libencius et quietius in electa sibi solitudine‘ perseverasset, ita pro pace ecclesie, quam adversarii hujus sancte synodi perturbarunt, reintegranda omnes labores et expensas sibi possi- 25 biles subire et omnes honestas vias salvis premissis amplecti paratus existit. [6] tuum est igitur nunc, rex serenissime, cui deus pre ceteris principibus suam commendavit ecclesiam tuendam, ut illam sic protegas et adjuves, ne vastari amplius aut „exterminari possit ab apro silvestri" 6. etenim si (quod absit) tempore tuo disciplina solvatur ecclesie et vera pax exulare cogatur, rationem in die magni judicii tanto profecto a te dominus so strictiorem requiret, quanto ecclesiam ipsam tibi ac tutele tue peramplius credidit. ob quas causas surgendum est tibi in auxilium matris tue ecclesie per hoc sacrum concili- um representate omninoque tueri eam a persecucionibuss debes. jam tibi et nostrum et sanctissimi dominih Felicis notum propositum est: fac igitur, ut pacem ecclesia jam tan- dem et veram et bonam habeat. ad hoc tecum semper spontanei erimus, semper ul- s5 tronei. persuade tibi, o princeps optime, verum hic esse, ut est, concilium generale universalem ecclesiam representans, hic verum fore et indubitatum summum pontificem. quod autem ex deo, non ex hominibus sit hec i sancta synodus, cum multa ostendunt signa tum precipue ipsius, que omnium corona virtutum existit, firma perseverantia mani- festat. quomodo enim, nisi a deo fuisset, tanto tempore inter tot adversitates et perse- 4o cutiones perseverare patres de tam diversis nationibus in hoc loco potuissent? considera hec, princeps deo amabilis! adesto jam tandem nobis auxiliis oportunis! intellige k, quia, qui exquisitis praticis hanc synodum conculcare nituntur, non hominibus sed deo molesti existunt! noli audire hujuscemodi homines, qui sine veritate loquuntur! hec 1442 Apral 8 45 a) B vel. b) Vetiam. c) V una. d) WPBC stellen um Basiliensis concilii e) V confirmatione. f) V solici- tudine. g) WPBC persecutoribus. h) om. V. i) V ex. k) V intelligi. 1 Vgl. S. 295 Anm. 6. Am Schluß des dritten Buches der Apologia adversus libros Rufini (Migne 23, 492). Matth. 10, 34 und 35. 5 8 Vgl. Jerem. 6, 14. Ps. 84, 11. Vgl. Ps. 79, 14.
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 299 lum fuerit, utilius permittitur scandala fieri, quam veritas relinquatur“. nos enim cum Gabriele prefato non propter aurum vel argentum aut a aliquam rem hujus seculi, sed propter fidem et veritatem ac auctoritatem ecclesie tanto tempore decertavimus, nolentes permittere declarationem Constanciensis concilii de auctoritate conciliorum factam 1 con- 5 fundi, solumque ut illa firma atque immobilis permaneret, famem pestem et gravissimas persecutiones in hoc loco sumus perpessi. nunc autem, quoniam de pace agitur, cum beato Jeronimo 2 ad Ruffinum dicimus „sit inter nos una fides et illico pax sequetur“. meminimus preterea salvatoris nostri dicentis3 „non putetis, quod venerim pacem mittere in terram; non veni pacem mittere, sed gladium; veni enimb separare hominem 10 adversus patrem suum et filiam adversus matrem suam". quibus in verbis instruit nos dominus, quod, cum leditur fides aut cum periculum salutis imminet animarum, parentum reverentia velud inutilis et periculosa despicitur, amor erga filios fratresque vitatur et pax ad tempus exulare permittitur. aliter vero diceretur4 „pax et non esset pax“, „siquidem", ut ait propheta 5, „justicia et pax osculate sunt“. habeamus igitur omnes 15 unam“ fidem, conveniamus omnes in unum, honoremus ecclesiam Christi sponsam, tene- amus, quod synodus Constanciensis de auctoritate conciliorum declaravit, custodiamus hujus sacri conciliid Basiliensis, quod omnes principes et prelati Christianitatis venerati sunt, dignitatem et potestatem, et statim pacem cum omnibus complectemur. hec est sentencia nostra, hoc firmum propositum, hoc est, quod de futuro possumus polliceri. ad 2o idem quoque et beatissimum papam Felicem convenire, non est ambigendum. hic enim sanctissimus pater, sicut pro confirmanda“ ecclesie auctoritate divine vocationi de se facte resistere non est ausus, prout nec debebat, quamvis aliquantulum annosus libencius et quietius in electa sibi solitudine‘ perseverasset, ita pro pace ecclesie, quam adversarii hujus sancte synodi perturbarunt, reintegranda omnes labores et expensas sibi possi- 25 biles subire et omnes honestas vias salvis premissis amplecti paratus existit. [6] tuum est igitur nunc, rex serenissime, cui deus pre ceteris principibus suam commendavit ecclesiam tuendam, ut illam sic protegas et adjuves, ne vastari amplius aut „exterminari possit ab apro silvestri" 6. etenim si (quod absit) tempore tuo disciplina solvatur ecclesie et vera pax exulare cogatur, rationem in die magni judicii tanto profecto a te dominus so strictiorem requiret, quanto ecclesiam ipsam tibi ac tutele tue peramplius credidit. ob quas causas surgendum est tibi in auxilium matris tue ecclesie per hoc sacrum concili- um representate omninoque tueri eam a persecucionibuss debes. jam tibi et nostrum et sanctissimi dominih Felicis notum propositum est: fac igitur, ut pacem ecclesia jam tan- dem et veram et bonam habeat. ad hoc tecum semper spontanei erimus, semper ul- s5 tronei. persuade tibi, o princeps optime, verum hic esse, ut est, concilium generale universalem ecclesiam representans, hic verum fore et indubitatum summum pontificem. quod autem ex deo, non ex hominibus sit hec i sancta synodus, cum multa ostendunt signa tum precipue ipsius, que omnium corona virtutum existit, firma perseverantia mani- festat. quomodo enim, nisi a deo fuisset, tanto tempore inter tot adversitates et perse- 4o cutiones perseverare patres de tam diversis nationibus in hoc loco potuissent? considera hec, princeps deo amabilis! adesto jam tandem nobis auxiliis oportunis! intellige k, quia, qui exquisitis praticis hanc synodum conculcare nituntur, non hominibus sed deo molesti existunt! noli audire hujuscemodi homines, qui sine veritate loquuntur! hec 1442 Apral 8 45 a) B vel. b) Vetiam. c) V una. d) WPBC stellen um Basiliensis concilii e) V confirmatione. f) V solici- tudine. g) WPBC persecutoribus. h) om. V. i) V ex. k) V intelligi. 1 Vgl. S. 295 Anm. 6. Am Schluß des dritten Buches der Apologia adversus libros Rufini (Migne 23, 492). Matth. 10, 34 und 35. 5 8 Vgl. Jerem. 6, 14. Ps. 84, 11. Vgl. Ps. 79, 14.
Strana 300
300 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April 8 1441 April 20 una res est, que tibi et laudes perpetuas et salutem eternam contribuere potest. quid gloriosius est quam oppressam sublevare ecclesiam? quid meritorium magis quam Christi sponsam adversus emulos ejus protegere? respice antecessores tuos Romani rectores im- perii: omnes, qui adversus ecclesiam sevierunt, inglorii, imo infames ad inferos transierunt. ubi nunc Tyberius, ubi Nero, ubi Claudius, ubi Maxencius, ubi apostata Julianus? quis horum umquam nisi cum exprobratione a effecit mentionem? aspice alios, qui zelum religionis habentes adversus impiorum conatus defenderunt ecclesiam! quot sunt Con- stantini laudes, quot Theodosii, quot Justiniani! atque ut alios transeamus: quantum et quale nomen assecutus est, de quo supra meminimus, Sigismundus ex hiis, que in favorem ecclesie in Constantiensi et postea in hoc Basiliensi concilio fecit, firmam adhesionem per 10 suas “ et Romani imperii imperatorias " aureas bullas 1 promittens! inter hos vero tanto eminentior locus et tanto majora preconia tue clementie reservantur, quanto ecclesiam tuo tempore laceratiorem invenis et auxilia tua magis implorantem e. Constancie solum de scismate agebatur, nunc vero heresis est errorque fidei periculosissimus, cui resistimus. asserunt enim adversarii ecclesie Romanum pontificem judicium habere de universali 15 ecclesia. et cum Constanciensis synodus declaraverit? papam in hiis, que ad fidem per- tinent et reformationem ecclesie in capite et in membris, et ad ea pertinentibus astrictum esse mandatis et ordinationibus generalis concilii obedire, isti econtra omnia concilia generalia ad arbitrium Romani pontificis reducere volunt, ita ut potestatem habeat unus homo mortalis defectibilis et peccator ac nonnunquam 1 hereticus super totam ecclesiam, 20 sicut per litteras ejusdem Gabrielis sub data Florencie anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo quadragesimo primo 12. kalendas majis ad diversas universi- tates transmissas 3 clare apparet. quod erroneum est a fide, nec illis auscultare aliquis debet contra determinationem concilii generalis, cum apostolus dicat 4 anathema esse etiam, si angelus de celo ewangelizaverit preter id, quod ecclesia semel accepit. videsne, 28 quantum periculum est in foribus, nisi vocem ecclesie et hujus sancte synodi audias? quid aliud querunt hostes ecclesie, nisi labefactare et conculcare auctoritatem ecclesie et hujus a) VPB exprobatione. b) PBC efficit, c) V suos. d) om. P; V imperatores ; B imparatores. e) P deplorantem. 1) V nonnunqua. g) P add. sic signata Blondus. M. de Pistorio. 1 Vgl. RTA. 10 nr. 394. Vgl. die S. 295 Anm. 6 angeführten Dekrete. Diese auch „Libellus contra auctoritatem ge- neralium conciliorum“ betitelte Bulle „Etsi non dubitemus“zerfällt in neun Teile. Im ersten wendet sich der Papst ganz allgemein gegen das Baseler Konzil; im zweiten benennt er die Irrtümer, die er dem Konzil vorzuwerfen hat; im dritten gibt er die Begründung des zweiten; im vierten erklärt er sich für die päpstliche plenitudo potestatis; im fünften begründet er diese aus den Beschlüssen der Kon- zilien der Orientalischen und der Römischen Kirche; im sechsten verteidigt er die von ihm vorgenommene Verlegung des Baseler Konzils; im siebenten und achten verwirft er die Lehre des Konstanzer Kon- zils von der Autorität der Konzilien; im neunten ruft er zum Schutz des von ihm selbst verkündigten Dogmas der päpstlichen Autorität auf. — In den uns bekannt gewordenen Abschriften der Bulle sind die Universitäten Montpellier, Avignon und Paris als Adressaten genannt, und zwar Montpellier: in Basel Univ.-Bibl. ms. E I 11 fol. 115a-119b cop.ch. coaeva; in London British Museum ms. Cotton. Caligula A. I. fol. 114a -152a cop. chart. saec. 15 ; in München Staatsbibl. cod. lat. 26 713 fol. 246 b - 249b 30 cop. chart. saec. 15 med.; in Wien Hofbibl. cod. ms. 5080 fol. 654a -668a cop. chart. coaeva, mit kritischen Bemerkungen des Johannes von Segovia [vgl. S. 245 f.]; ebenda cod. ms. 510 4fol. 96 a. 99b cop. chart. coaeva ; ebenda cod. ms. 5116 fol. 237a.252b 35 cop. chart. coaeva, mit Bemerkungen wie in ms. 5080; ebenda cod. ms. 5359 fol. 221 a - 223a cop. chart. coaeva ; in Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburg, Geistlicher Schrank Lade 18 nr. 5 Libell IV fol. 3a -24 b cop. chart. coaeva, mit Bemerkungen wie in ms. 5080. 40 Dann Avignon: in Rom Vatik. Bibl. cod. Ottob. lat. 2516 fol. 186a. 191b cop. chart. saec. 15 ex. vel 16. Endlich Paris: in München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 323a-328a cop. chart. coaeva; in Wien Hofbibl. cod. ms. 4954 fol. 253a- 262 a cop. chart. 45 coaeva, kollationiert von Thomas Ebendorfer. Der Text der für Montpellier bestimmten Bulle und die kritischen Bemerkungen Segovias sind gedruckt in Mon. conc. 3, 1152-1195 (Segovia lib. 18 cap. 38-47). Vgl. auch S. 245 Anm. 4, ferner nr. 212 50 art. 53 und Valois 2, 208-210. 4 Vgl. Galater 1, 8. 2
300 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April 8 1441 April 20 una res est, que tibi et laudes perpetuas et salutem eternam contribuere potest. quid gloriosius est quam oppressam sublevare ecclesiam? quid meritorium magis quam Christi sponsam adversus emulos ejus protegere? respice antecessores tuos Romani rectores im- perii: omnes, qui adversus ecclesiam sevierunt, inglorii, imo infames ad inferos transierunt. ubi nunc Tyberius, ubi Nero, ubi Claudius, ubi Maxencius, ubi apostata Julianus? quis horum umquam nisi cum exprobratione a effecit mentionem? aspice alios, qui zelum religionis habentes adversus impiorum conatus defenderunt ecclesiam! quot sunt Con- stantini laudes, quot Theodosii, quot Justiniani! atque ut alios transeamus: quantum et quale nomen assecutus est, de quo supra meminimus, Sigismundus ex hiis, que in favorem ecclesie in Constantiensi et postea in hoc Basiliensi concilio fecit, firmam adhesionem per 10 suas “ et Romani imperii imperatorias " aureas bullas 1 promittens! inter hos vero tanto eminentior locus et tanto majora preconia tue clementie reservantur, quanto ecclesiam tuo tempore laceratiorem invenis et auxilia tua magis implorantem e. Constancie solum de scismate agebatur, nunc vero heresis est errorque fidei periculosissimus, cui resistimus. asserunt enim adversarii ecclesie Romanum pontificem judicium habere de universali 15 ecclesia. et cum Constanciensis synodus declaraverit? papam in hiis, que ad fidem per- tinent et reformationem ecclesie in capite et in membris, et ad ea pertinentibus astrictum esse mandatis et ordinationibus generalis concilii obedire, isti econtra omnia concilia generalia ad arbitrium Romani pontificis reducere volunt, ita ut potestatem habeat unus homo mortalis defectibilis et peccator ac nonnunquam 1 hereticus super totam ecclesiam, 20 sicut per litteras ejusdem Gabrielis sub data Florencie anno incarnationis dominice millesimo quadringentesimo quadragesimo primo 12. kalendas majis ad diversas universi- tates transmissas 3 clare apparet. quod erroneum est a fide, nec illis auscultare aliquis debet contra determinationem concilii generalis, cum apostolus dicat 4 anathema esse etiam, si angelus de celo ewangelizaverit preter id, quod ecclesia semel accepit. videsne, 28 quantum periculum est in foribus, nisi vocem ecclesie et hujus sancte synodi audias? quid aliud querunt hostes ecclesie, nisi labefactare et conculcare auctoritatem ecclesie et hujus a) VPB exprobatione. b) PBC efficit, c) V suos. d) om. P; V imperatores ; B imparatores. e) P deplorantem. 1) V nonnunqua. g) P add. sic signata Blondus. M. de Pistorio. 1 Vgl. RTA. 10 nr. 394. Vgl. die S. 295 Anm. 6 angeführten Dekrete. Diese auch „Libellus contra auctoritatem ge- neralium conciliorum“ betitelte Bulle „Etsi non dubitemus“zerfällt in neun Teile. Im ersten wendet sich der Papst ganz allgemein gegen das Baseler Konzil; im zweiten benennt er die Irrtümer, die er dem Konzil vorzuwerfen hat; im dritten gibt er die Begründung des zweiten; im vierten erklärt er sich für die päpstliche plenitudo potestatis; im fünften begründet er diese aus den Beschlüssen der Kon- zilien der Orientalischen und der Römischen Kirche; im sechsten verteidigt er die von ihm vorgenommene Verlegung des Baseler Konzils; im siebenten und achten verwirft er die Lehre des Konstanzer Kon- zils von der Autorität der Konzilien; im neunten ruft er zum Schutz des von ihm selbst verkündigten Dogmas der päpstlichen Autorität auf. — In den uns bekannt gewordenen Abschriften der Bulle sind die Universitäten Montpellier, Avignon und Paris als Adressaten genannt, und zwar Montpellier: in Basel Univ.-Bibl. ms. E I 11 fol. 115a-119b cop.ch. coaeva; in London British Museum ms. Cotton. Caligula A. I. fol. 114a -152a cop. chart. saec. 15 ; in München Staatsbibl. cod. lat. 26 713 fol. 246 b - 249b 30 cop. chart. saec. 15 med.; in Wien Hofbibl. cod. ms. 5080 fol. 654a -668a cop. chart. coaeva, mit kritischen Bemerkungen des Johannes von Segovia [vgl. S. 245 f.]; ebenda cod. ms. 510 4fol. 96 a. 99b cop. chart. coaeva ; ebenda cod. ms. 5116 fol. 237a.252b 35 cop. chart. coaeva, mit Bemerkungen wie in ms. 5080; ebenda cod. ms. 5359 fol. 221 a - 223a cop. chart. coaeva ; in Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburg, Geistlicher Schrank Lade 18 nr. 5 Libell IV fol. 3a -24 b cop. chart. coaeva, mit Bemerkungen wie in ms. 5080. 40 Dann Avignon: in Rom Vatik. Bibl. cod. Ottob. lat. 2516 fol. 186a. 191b cop. chart. saec. 15 ex. vel 16. Endlich Paris: in München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 323a-328a cop. chart. coaeva; in Wien Hofbibl. cod. ms. 4954 fol. 253a- 262 a cop. chart. 45 coaeva, kollationiert von Thomas Ebendorfer. Der Text der für Montpellier bestimmten Bulle und die kritischen Bemerkungen Segovias sind gedruckt in Mon. conc. 3, 1152-1195 (Segovia lib. 18 cap. 38-47). Vgl. auch S. 245 Anm. 4, ferner nr. 212 50 art. 53 und Valois 2, 208-210. 4 Vgl. Galater 1, 8. 2
Strana 301
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120.139. 301 concilii Basiliensis? quid preterea ex hoc sequitur, nisi omnium post hoc generalium synodorum adnichilatio? quis amplius vel ad concilia generalia ire presumeret vel spem in illis poneret? que postmodum synodus Romanum pontificem universalem ecclesiam scandalizantem ac etiam hereticum corripere auderet, cum papa super emendatione sui comonitus exemplum a Gabriele habeat auctoritatem dissolvendi aut transferendi con- cilium? que firmitas insuper status ecclesie, si de ipsorum conciliorum statutis atque decretis cuilibet licitum fuerit dubitare et illa pro suo arbitrio respuere vel acceptare? et ut alia obmittamus: ubi refugium erit regibus et principibus ac prelatis, si papa im- perium et regna aliaque dominia de gente in gentem et ad populum alterum ac prelatos 1o de ecclesia in ecclesiam transferre enitatur? ubi fides, ubi religio Christiana, si, ut ad- versarii volunt, in manibus unius hominis libere dimittatur ecclesia? quid, si ille hereticus fuerit, quis convincet? quis corriget, si, antequam plena haberi cognitio possit, liberum sit ei transferre concilium ad id congregatum? ubi spes amplius ecclesiam saltem in capite reformandi, si reformatores suos potest reformandus pro suo libito amovere? quis 15 nescit versucias dampnatissimasque cautelas, quibus Romani pontifices aut fautores eorum in Constanciensi Papiensi Senensi et hoc Basiliensi generalibus conciliis ad impediendum reformationem sunt usi? cavendum est, princeps clarissime, adnitendumque e summopere est, ut illesa permaneat hujus sacri concilii auctoritas, ne hoc pereunte, quod duorum conciliorum generalium et totidem Romanorum pontificum auctoritatibus institutum quod- 20 que duorumd predecessorum tuorum et tua ac tantorum regum principum et prelatorum approbatione et juramento roboratum existit, omnis cum eo generalium conciliorum po- testas perpetuo pereat. quam fore ad directionem ecclesiastici status et totius rei publice Christiane salubre regimen non solum utilem sed necessariam, supra ostensum est. qua- propter expergiscere tandem, religiosissime princeps! auffer malum de medio populi 25 Christiani! amplectere veritatem et justiciam, pro quibus hec sancta synodus tam necessario instat! prebe auxilium fidei, sicut ex tue dignitatis culmine obligaris! in- cendium maximum est in ecclesia introductum culpa illorum, qui plus hominibus quam deo placere student. ad quod extinguendum omnes homines et te potissime invigilare oportet. nos vero, ut pax pulcherrima e in ecclesia renitescat1, parati sumus omnia facere, so que cum deo poterimus, firmam spem in eo habentes, quoniam non relinquet nos pro fidei veritate et auctoritate ecclesie decertantes. ecclesia namque, licet quandoque, sicut et 5 modo, magnis fluctibus agitetur et gravioribus quatiatur procellis, ita ut pene mergi h perireque videatur, submergi tamen aut perire non potest, cum deus in medio ejus existat, qui eam protegit, dicente Ysaia 1: „exulta et lauda, habitator Syon, quoniam i magnus s5 in medio tui sanctus Israel". et ipsa veritas in ewangelio 2 inquit: „ego vobiscum sum usque ad consumationem seculi". hinc et postea Crisostomi verba3 manarunt: „im- pugnatur ecclesia, non tamen vinci poteratk; tempestates suscipit, sed non demergitur; jacula in eam jaciuntur, sed non perforatur; machinamenta preparantur, sed turris non eliditur !; porte enim inferi non prevalebunt adversus eamm". hac spe freti usque ad n 40 presentem perseveravimus diem, „murum nos pro Israhel domo °“ 4 et auctoritate ponentes ecclesie. nec spem istam perdere possumus, cum in persona ecclesie propheta nos ex- et hortetur, inquiens 5: „dominus michi adjutor et P non timebo; quid faciat michi homo?“ 5 1442 April 8 45 a) WPC stellen um ei sit. b) WBC impediendam ; ebenso P, aber korr. aus impediendum. c) V ad intendendum ; B advertendumque. d) om. V. e) V pulcherima. f) V revitescat. g) V eo. h) V mergique perire statt mergi perireque. i) C quia. k) PRC poterit. 1) V eleditur. m) Vea. n) PB in. o) om. B. p) om. C. 1 Jesaias 12, 6, wo es aber habitatio Syon heißt. 2 Matth. 28, 20. s Eine der oben angeführten genau entsprechende Stelle vermögen wir bei Chrysostomus nicht nach- 50 zuweisen. Allenfalls käme der Schluß des ersten Kapitels der Homilia de capto Eutropio et de divi- tiarum vanitate (Migne, Patrologia Graeca 52, 397) in Betracht. 4 Vgl. Ezechiel 13, 5. s Ps. 117, 6.
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120.139. 301 concilii Basiliensis? quid preterea ex hoc sequitur, nisi omnium post hoc generalium synodorum adnichilatio? quis amplius vel ad concilia generalia ire presumeret vel spem in illis poneret? que postmodum synodus Romanum pontificem universalem ecclesiam scandalizantem ac etiam hereticum corripere auderet, cum papa super emendatione sui comonitus exemplum a Gabriele habeat auctoritatem dissolvendi aut transferendi con- cilium? que firmitas insuper status ecclesie, si de ipsorum conciliorum statutis atque decretis cuilibet licitum fuerit dubitare et illa pro suo arbitrio respuere vel acceptare? et ut alia obmittamus: ubi refugium erit regibus et principibus ac prelatis, si papa im- perium et regna aliaque dominia de gente in gentem et ad populum alterum ac prelatos 1o de ecclesia in ecclesiam transferre enitatur? ubi fides, ubi religio Christiana, si, ut ad- versarii volunt, in manibus unius hominis libere dimittatur ecclesia? quid, si ille hereticus fuerit, quis convincet? quis corriget, si, antequam plena haberi cognitio possit, liberum sit ei transferre concilium ad id congregatum? ubi spes amplius ecclesiam saltem in capite reformandi, si reformatores suos potest reformandus pro suo libito amovere? quis 15 nescit versucias dampnatissimasque cautelas, quibus Romani pontifices aut fautores eorum in Constanciensi Papiensi Senensi et hoc Basiliensi generalibus conciliis ad impediendum reformationem sunt usi? cavendum est, princeps clarissime, adnitendumque e summopere est, ut illesa permaneat hujus sacri concilii auctoritas, ne hoc pereunte, quod duorum conciliorum generalium et totidem Romanorum pontificum auctoritatibus institutum quod- 20 que duorumd predecessorum tuorum et tua ac tantorum regum principum et prelatorum approbatione et juramento roboratum existit, omnis cum eo generalium conciliorum po- testas perpetuo pereat. quam fore ad directionem ecclesiastici status et totius rei publice Christiane salubre regimen non solum utilem sed necessariam, supra ostensum est. qua- propter expergiscere tandem, religiosissime princeps! auffer malum de medio populi 25 Christiani! amplectere veritatem et justiciam, pro quibus hec sancta synodus tam necessario instat! prebe auxilium fidei, sicut ex tue dignitatis culmine obligaris! in- cendium maximum est in ecclesia introductum culpa illorum, qui plus hominibus quam deo placere student. ad quod extinguendum omnes homines et te potissime invigilare oportet. nos vero, ut pax pulcherrima e in ecclesia renitescat1, parati sumus omnia facere, so que cum deo poterimus, firmam spem in eo habentes, quoniam non relinquet nos pro fidei veritate et auctoritate ecclesie decertantes. ecclesia namque, licet quandoque, sicut et 5 modo, magnis fluctibus agitetur et gravioribus quatiatur procellis, ita ut pene mergi h perireque videatur, submergi tamen aut perire non potest, cum deus in medio ejus existat, qui eam protegit, dicente Ysaia 1: „exulta et lauda, habitator Syon, quoniam i magnus s5 in medio tui sanctus Israel". et ipsa veritas in ewangelio 2 inquit: „ego vobiscum sum usque ad consumationem seculi". hinc et postea Crisostomi verba3 manarunt: „im- pugnatur ecclesia, non tamen vinci poteratk; tempestates suscipit, sed non demergitur; jacula in eam jaciuntur, sed non perforatur; machinamenta preparantur, sed turris non eliditur !; porte enim inferi non prevalebunt adversus eamm". hac spe freti usque ad n 40 presentem perseveravimus diem, „murum nos pro Israhel domo °“ 4 et auctoritate ponentes ecclesie. nec spem istam perdere possumus, cum in persona ecclesie propheta nos ex- et hortetur, inquiens 5: „dominus michi adjutor et P non timebo; quid faciat michi homo?“ 5 1442 April 8 45 a) WPC stellen um ei sit. b) WBC impediendam ; ebenso P, aber korr. aus impediendum. c) V ad intendendum ; B advertendumque. d) om. V. e) V pulcherima. f) V revitescat. g) V eo. h) V mergique perire statt mergi perireque. i) C quia. k) PRC poterit. 1) V eleditur. m) Vea. n) PB in. o) om. B. p) om. C. 1 Jesaias 12, 6, wo es aber habitatio Syon heißt. 2 Matth. 28, 20. s Eine der oben angeführten genau entsprechende Stelle vermögen wir bei Chrysostomus nicht nach- 50 zuweisen. Allenfalls käme der Schluß des ersten Kapitels der Homilia de capto Eutropio et de divi- tiarum vanitate (Migne, Patrologia Graeca 52, 397) in Betracht. 4 Vgl. Ezechiel 13, 5. s Ps. 117, 6.
Strana 302
302 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April 3 1442 April 8 salvator ad discipulos suos in sermone postremo dicat 1: „hec locutus sum vobis, ut in me pacem habeatis; in mundo quidem pressuras habebitis; sed confidite, quia ego vici mun- dum". que omnia tua eciam " velit considerare majestas ac studium et curam ecclesie more majorum tuorum gerere, qui toto nisu atque ingenio illam in sua libertate auctori- tate et potestate b conservarunt protexerunt et auxerunt, ut tu sic deo placens imperium 5 in terris pacificum multis annorum curriculis “ teneas et deinde in regno celesti fructuosi laboris premium et pie cure dignam consequaris mercedem. datum Basilee tercio nonas aprilis anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo. 1442 Apríl 7 132. Das Baseler Konzil an Thomas [Ebendorfer von] Haselbach: beglaubigt bei ihm drei gen. Gesandte, die es an K. Friedrich schickt. 1442 April 7 Basel. 10 Aus Wien Hofbibl. cod. ms. nr. 4448 orig. membr. lit. clausa sc. bulla plumb. pend. absc.]. Das Schreiben ist beim Einbinden der Handschrift verwendet und zu diesem Zweck in drei Stücke zerschnitten worden. Das schmale Mittelstück fehlt; wir haben seinen Inhalt zu ergänzen versucht und diese Ergänzungen durch kursiven Druck kenntlich gemacht. Der obere und der untere Rand des Schreibens sind beschnitten; infolge- 15 dessen läft sich nur vermutungsweise sagen, daßt das Schreiben mit Bleibulle ver- schlossen war. Die Handschrift selbst stammt aus Ebendorfers Nachlaß; sie enthält die Postillen Hugos zu den Schriften Salomos und ist laut fol. 412b im Jahre 1445 vom Pedell der Theologischen Fakultät der Universität Wien Ulricus Planck geschrieben. 1442 April: Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- 20 versalem ecclesiam representans dilecto ecclesie filio Thome Hasselbach in theologia magi- stro salutem et omnipotentis dei benedictionem. pro negociis fidem catholicam et sta- tum universalis ecclesie concernentibus mittimus impresenciarum ad carissimum ecclesie filium Fredericum Romanorum regem illustrem venerabilem Bartholomeum episcopum Cornetanum et dilectos ecclesie filios Nicolaum Amici, unum ex ambassiatoribus uni- 25 versitatis Parisiensis in hac sancta synodo, ac Johannem Keck 2 in theologia magistros, sanctissimi domini Felicis pape V. et nostros oratores, quibus nonnulla universalem con- cernentia ecclesiam tue devotioni commisimus referenda. ideoque hortamur te, ut eos audire velis, fidem in dicendis concedens plenam, ipsisque in agendis favorabiliter assistere, sicut de tua probitate confidimus. videbis quoque epistole nostre, quam regie majestati scribi- mus 3, copiam per dictos oratores tibi tradendam. quam velit tua devotio diligenter cum singulis ejus particulis considerare et, sicuti magistrum theologie decet, tam apud regiam majestatem quam alibi contenta in ea manifestare predicare atque tueri. in qua re et nobis plurimum complacebis et obsequium deo prestabis. datum Basilee 7. idus aprilis anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo. [in verso] Dilecto ecclesie filio Thome Haselbach in theologia magistro. Joannes Champion. 30 35 11442 133. Das Baseler Konzil an Herzog Albrecht von Baiern: ermahnt ihn, auf dem Tag April 7) zu Frankfurt für den Glauben und die Autorität der Kirche und der Konzilien einzutreten, auch eine Hinneigung des Römischen Königs zu den Feinden des 40 Glaubens und der Wahrheit zu verhüten; schickt ihm Abschrift eines Briefes an den König und beglaubigt drei gen. Gesandte; bittet ihn, den Gesandten behilflich a) om. V. b) C pace. c) V curriculus. Joh. 16, 33. Uber Johannes Keck aus Giengen, der im De- zember 1442 in das Benediktinerkloster Tegernsee eintrat, vergleiche man Lindner, Familia S. Qui- rini in Tegernsee: Die Abte und Mönche der Bene- diktiner-Abtei Tegernsee Teil 1 (München 1897) 45 S. 51.58. s Vgl. nr. 131.
302 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April 3 1442 April 8 salvator ad discipulos suos in sermone postremo dicat 1: „hec locutus sum vobis, ut in me pacem habeatis; in mundo quidem pressuras habebitis; sed confidite, quia ego vici mun- dum". que omnia tua eciam " velit considerare majestas ac studium et curam ecclesie more majorum tuorum gerere, qui toto nisu atque ingenio illam in sua libertate auctori- tate et potestate b conservarunt protexerunt et auxerunt, ut tu sic deo placens imperium 5 in terris pacificum multis annorum curriculis “ teneas et deinde in regno celesti fructuosi laboris premium et pie cure dignam consequaris mercedem. datum Basilee tercio nonas aprilis anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo. 1442 Apríl 7 132. Das Baseler Konzil an Thomas [Ebendorfer von] Haselbach: beglaubigt bei ihm drei gen. Gesandte, die es an K. Friedrich schickt. 1442 April 7 Basel. 10 Aus Wien Hofbibl. cod. ms. nr. 4448 orig. membr. lit. clausa sc. bulla plumb. pend. absc.]. Das Schreiben ist beim Einbinden der Handschrift verwendet und zu diesem Zweck in drei Stücke zerschnitten worden. Das schmale Mittelstück fehlt; wir haben seinen Inhalt zu ergänzen versucht und diese Ergänzungen durch kursiven Druck kenntlich gemacht. Der obere und der untere Rand des Schreibens sind beschnitten; infolge- 15 dessen läft sich nur vermutungsweise sagen, daßt das Schreiben mit Bleibulle ver- schlossen war. Die Handschrift selbst stammt aus Ebendorfers Nachlaß; sie enthält die Postillen Hugos zu den Schriften Salomos und ist laut fol. 412b im Jahre 1445 vom Pedell der Theologischen Fakultät der Universität Wien Ulricus Planck geschrieben. 1442 April: Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata uni- 20 versalem ecclesiam representans dilecto ecclesie filio Thome Hasselbach in theologia magi- stro salutem et omnipotentis dei benedictionem. pro negociis fidem catholicam et sta- tum universalis ecclesie concernentibus mittimus impresenciarum ad carissimum ecclesie filium Fredericum Romanorum regem illustrem venerabilem Bartholomeum episcopum Cornetanum et dilectos ecclesie filios Nicolaum Amici, unum ex ambassiatoribus uni- 25 versitatis Parisiensis in hac sancta synodo, ac Johannem Keck 2 in theologia magistros, sanctissimi domini Felicis pape V. et nostros oratores, quibus nonnulla universalem con- cernentia ecclesiam tue devotioni commisimus referenda. ideoque hortamur te, ut eos audire velis, fidem in dicendis concedens plenam, ipsisque in agendis favorabiliter assistere, sicut de tua probitate confidimus. videbis quoque epistole nostre, quam regie majestati scribi- mus 3, copiam per dictos oratores tibi tradendam. quam velit tua devotio diligenter cum singulis ejus particulis considerare et, sicuti magistrum theologie decet, tam apud regiam majestatem quam alibi contenta in ea manifestare predicare atque tueri. in qua re et nobis plurimum complacebis et obsequium deo prestabis. datum Basilee 7. idus aprilis anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo. [in verso] Dilecto ecclesie filio Thome Haselbach in theologia magistro. Joannes Champion. 30 35 11442 133. Das Baseler Konzil an Herzog Albrecht von Baiern: ermahnt ihn, auf dem Tag April 7) zu Frankfurt für den Glauben und die Autorität der Kirche und der Konzilien einzutreten, auch eine Hinneigung des Römischen Königs zu den Feinden des 40 Glaubens und der Wahrheit zu verhüten; schickt ihm Abschrift eines Briefes an den König und beglaubigt drei gen. Gesandte; bittet ihn, den Gesandten behilflich a) om. V. b) C pace. c) V curriculus. Joh. 16, 33. Uber Johannes Keck aus Giengen, der im De- zember 1442 in das Benediktinerkloster Tegernsee eintrat, vergleiche man Lindner, Familia S. Qui- rini in Tegernsee: Die Abte und Mönche der Bene- diktiner-Abtei Tegernsee Teil 1 (München 1897) 45 S. 51.58. s Vgl. nr. 131.
Strana 303
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 303 zu sein, damit sie mit erwünschtem Bescheid vom König zurückkehren. [1442 April 71 Basel.] 11449 April 7] Aus München Reichs-A. Concilium Basiliense fasc. 4 cop. chart. coaeva, für Herzog Albrecht von Baiern angefertigte Ubersetzung des nicht mehr vorhandenen lateinischen Originals. Das fronheilig gemain concili ze Basel, das in dem heiligen geist gesamet ist und die heilig gemain kirchen beweiset, enbeûtet dem edelen der heiligen kirchen sone Albrechten phalzgrafen bei Rein und herzogen in Beiren hail und segen des almèchtigen gots. was du umb Kristenlichen gelauben, der heiligen kirchen und des heiligen con- cili gewalt getan hast und noch embsichlichen tüest, ist uns wol wissenlich und nemen 1o tâglich trôstung aûs deinen werchen und danken auch got dem almêchtigen, das er uns ainen solichen streiter geben hat an deinem adel, wann wir wol wissen, daz durch dich vil der heiligen kirchen veint gedrucket und gedâmet sind und auch kûnftichlichen ge- tâmet werdent, daran wir nicht zweifelen. aûserwelter sône, als wir nû vernemen, daz der durchleuchtig Fridreich Romischer konig, der heiligen kirch allerliebster sône, ietzo 15 ain sawmung" der fürsten und prelâten zûe Franckenfurt haben werde, daselbs von der heiligen kirchen sache auch meldung geschehen wirdet, bitten und ermonen wir dein andacht mit allem vleis und begir, als du bißher getan hast, daz du auch nû den hei- ligen Kristenlichen gelauben und der heiligen kirchen, auch der heiligen gemainen con- cili gewalt und ere beschermen wellest und auch doselbs zue Franckfurt, ob du da 20 entgagen bist, auch sûnst allenthalben mandlichen darumbe streiten wollest. wiewol wir auch wissen, daz derselb Romisch konig ganz Kristenlich und ain getrewer der heiligen kirchen vogt und beschermer ist, doch so begeren und bitten wir, daz du sein durch- leuchtichait underweisen, auch der raten wôllest, daz er des heiligen Kristenlichen gelaubens und der warhait veint dhain verhoren gebe, auch sein gehôre zue in nicht naige. und darumbe 25 so schicken wir dir ain copei hirinne verschlossen aines briefs und epistel, als wir seiner koniglichen majestat schreiben2. dieselben wôlle dein adel mit irer innehalt aigentlichen merken und wegen, damit du die warhait, die wir predigen, so vil mer inprüstichlicher und kreftichlicher beschermen mügest, als du die offentlich b bechennest. wir schicken auch den erwirdigen Bartholome bischofe zûe Cornetan und die lieben der kirchen sone maister Nicla- so sen Amici, der schûel zûe Paris in dem heiligen concili ambasiator, und maister Hannsen Keckh maister in der heiligen geschrift, unser und des allerheiligisten babst Felix ambasiator und botten, zûe demselben Romischen konig. denselben wir bevolhen haben, gescheche nû, daz sie dich bei seiner koniglichen majestet vinden, daz si dir danne sagen und erzelen sûllen, in maß als wir in dann bevolhen haben. und darumbe so bitten wir dich, daz du 35 denselben ambasiatoren und botten von unsern wegen gënzlichen gelauben, auch in darinne beigestendig und hilflichen sein wellest, damit si wirdichlichen und begirlichen ausgericht widerumb zue uns kômen. darumbe enphâchest du nicht minder, sunder so vil lôns, als ob du wider die ungelaubigen und die veint des heiligen krewzes in aigner person strittest. dir sol auch solichs und anderen fürsten Deûtscher lande nicht schwar sein ze tûn umb 40 hail Kristenlichens volks und gewalt der heiligen kirchen. wann als° zemaist alle Deûtsche lande wider etlich widerwartig allain umb schônhait und zier der kirchen, die si dann ver- schmêchten, so vil arbait getan, auch sich in groß verderben gegeben habend, nichelmer sûllen si streiten und fechten wider die feint und irrer des heiligen concili, wann nûze- malen nicht allain von schonhait und gezier wegen, sunder von gewalt der heiligen kirchen 45 und umb Kristenlichen gelauben gestritten wirdet. geben etc. 5 a) sic. b) cm.; Vorl. Offenlicher. c) in der Vorlage folgt sich. nr. 131. 1 Wir wählen dieses Datum mit Rücksicht auf das der nr. 132. Jedenfalls ist der Brief nach dem 3. April geschrieben, da ihm unsere nr. 131 bei- 50 geschlossen war. Deutsche Reichstugs-Akten XVI. 2 39
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 303 zu sein, damit sie mit erwünschtem Bescheid vom König zurückkehren. [1442 April 71 Basel.] 11449 April 7] Aus München Reichs-A. Concilium Basiliense fasc. 4 cop. chart. coaeva, für Herzog Albrecht von Baiern angefertigte Ubersetzung des nicht mehr vorhandenen lateinischen Originals. Das fronheilig gemain concili ze Basel, das in dem heiligen geist gesamet ist und die heilig gemain kirchen beweiset, enbeûtet dem edelen der heiligen kirchen sone Albrechten phalzgrafen bei Rein und herzogen in Beiren hail und segen des almèchtigen gots. was du umb Kristenlichen gelauben, der heiligen kirchen und des heiligen con- cili gewalt getan hast und noch embsichlichen tüest, ist uns wol wissenlich und nemen 1o tâglich trôstung aûs deinen werchen und danken auch got dem almêchtigen, das er uns ainen solichen streiter geben hat an deinem adel, wann wir wol wissen, daz durch dich vil der heiligen kirchen veint gedrucket und gedâmet sind und auch kûnftichlichen ge- tâmet werdent, daran wir nicht zweifelen. aûserwelter sône, als wir nû vernemen, daz der durchleuchtig Fridreich Romischer konig, der heiligen kirch allerliebster sône, ietzo 15 ain sawmung" der fürsten und prelâten zûe Franckenfurt haben werde, daselbs von der heiligen kirchen sache auch meldung geschehen wirdet, bitten und ermonen wir dein andacht mit allem vleis und begir, als du bißher getan hast, daz du auch nû den hei- ligen Kristenlichen gelauben und der heiligen kirchen, auch der heiligen gemainen con- cili gewalt und ere beschermen wellest und auch doselbs zue Franckfurt, ob du da 20 entgagen bist, auch sûnst allenthalben mandlichen darumbe streiten wollest. wiewol wir auch wissen, daz derselb Romisch konig ganz Kristenlich und ain getrewer der heiligen kirchen vogt und beschermer ist, doch so begeren und bitten wir, daz du sein durch- leuchtichait underweisen, auch der raten wôllest, daz er des heiligen Kristenlichen gelaubens und der warhait veint dhain verhoren gebe, auch sein gehôre zue in nicht naige. und darumbe 25 so schicken wir dir ain copei hirinne verschlossen aines briefs und epistel, als wir seiner koniglichen majestat schreiben2. dieselben wôlle dein adel mit irer innehalt aigentlichen merken und wegen, damit du die warhait, die wir predigen, so vil mer inprüstichlicher und kreftichlicher beschermen mügest, als du die offentlich b bechennest. wir schicken auch den erwirdigen Bartholome bischofe zûe Cornetan und die lieben der kirchen sone maister Nicla- so sen Amici, der schûel zûe Paris in dem heiligen concili ambasiator, und maister Hannsen Keckh maister in der heiligen geschrift, unser und des allerheiligisten babst Felix ambasiator und botten, zûe demselben Romischen konig. denselben wir bevolhen haben, gescheche nû, daz sie dich bei seiner koniglichen majestet vinden, daz si dir danne sagen und erzelen sûllen, in maß als wir in dann bevolhen haben. und darumbe so bitten wir dich, daz du 35 denselben ambasiatoren und botten von unsern wegen gënzlichen gelauben, auch in darinne beigestendig und hilflichen sein wellest, damit si wirdichlichen und begirlichen ausgericht widerumb zue uns kômen. darumbe enphâchest du nicht minder, sunder so vil lôns, als ob du wider die ungelaubigen und die veint des heiligen krewzes in aigner person strittest. dir sol auch solichs und anderen fürsten Deûtscher lande nicht schwar sein ze tûn umb 40 hail Kristenlichens volks und gewalt der heiligen kirchen. wann als° zemaist alle Deûtsche lande wider etlich widerwartig allain umb schônhait und zier der kirchen, die si dann ver- schmêchten, so vil arbait getan, auch sich in groß verderben gegeben habend, nichelmer sûllen si streiten und fechten wider die feint und irrer des heiligen concili, wann nûze- malen nicht allain von schonhait und gezier wegen, sunder von gewalt der heiligen kirchen 45 und umb Kristenlichen gelauben gestritten wirdet. geben etc. 5 a) sic. b) cm.; Vorl. Offenlicher. c) in der Vorlage folgt sich. nr. 131. 1 Wir wählen dieses Datum mit Rücksicht auf das der nr. 132. Jedenfalls ist der Brief nach dem 3. April geschrieben, da ihm unsere nr. 131 bei- 50 geschlossen war. Deutsche Reichstugs-Akten XVI. 2 39
Strana 304
304 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. e. Verhandlungen der Reichsstädte über die Veme vom Mürz bis zum Mai 1442 nr. 134-139. 1442 März 20 134. Köln an gen. Reichsstädte: regt eine Tagung der Oberdeutschen und Rheinischen Städte an, um zu beraten, wie den Ubergriffen der Westfälischen Gerichte begegnet werden könne. 1442 März 20 [KölnJ. An Frankfurt: F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614e orig. chart. lit. 5 clausa c. sig. in v. impr. del. Die Nachschrift steht auf einem kleinen Papierstreifen. An Speier: S coll. Straßburg Stadt-A. GUP Lade 164 fasc. 2 fol. 8 cop. chart. coaeva mit Schnitten, also offenbar Beischluß zu einem Briefe Speiers an Straßtburg. Die auf der Rückseite stehende Adresse lautet Den ersamen wisen burgermeistern und rade der stat Spire unsern besundern guten frunden etc. Die Nachschrift fehlt hier natürlich An Ulm: U coll. Straßburg Stadt-A. GUP Lade 164 fasc. 2 fol. 7 cop. chart. coaeva mit Schnitten, also offenbar Beischluß zu einem Briefe Ulms an Straßburg. Unterschrift und Nachschrift fehlen. Die Adresse ist über dem Text durch Ulme etc. angedeutet. An neun gen. Städte: K coll. Köln Stadt-A. Briefbuch 15 fol. 134b cop. chart. coaeva mit der Überschrift de vetitis judiciis. Die Nachschrift sehlt. Uber der Uberschrift stand zuerst In ista forma 15 scriptum est civitatibus Mayntze Franckfort Nuremberg Wirtzburg Olme Spijer Auxsberch. Ein Zeit- genosse hat diese Adressen durchgestrichen und darüber geschrieben Scriptum est Franckfort Mayntz Wormtz Spijre Straisburgh Nurenberg Basell Auxsberch und Olme divisim mutatis mutandis 1. — Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 164, aber mit dem falschen Datum „März 25". 10 1442 Márz 20 Unse vruntliche gruesse ind wat wir gutz vermogen. eirsamen* wise. gude b 20 frunde. as urre wisheit wail kundich is, dat die gemeine steide ind burgere in Oeberlanden inde Nederlanden mit den vrien gerichten in Westphalen ind " dae-bi sere belaste ind besweirt werden ind die sachen, as uns bedunkt, an vill enden unredelich zogaint, des die steide ind burgere zo groissem schaden arbeit ind moie gedrungen werden, so versien wir uns, of darintghainf niet rait vunden wirt, dat sulchs ee langer ee me 25 geschien seulde. ind were darumb unse meinonge uf urre wisheit verbesseren 5, daz ir mit der steide vrunden umb uch geleigen eine vergaderunge h haben ind under uch rait vinden weuldet i, wie man den k vurgenanten1 sachen, so verre die unredelich gehant- haift werden, mitm reden wederstant moichte doin ind daz asdan van urre eirbarheit" ezliche raitzfrunde zo eime geleigene dage ind stat geschiekt wurden, dar unse vrunde 30 van Straisburg° mit iren steiden bi in geleigen ind die van » Spijre € Bormtze€ ind Mayntze ' ire frunde ind wir unse frunde schicken moegen, die raitzslagunge bi einander zo brengen ind daraf, so verre an in were, ein guet sloss zo verraemen. ind waz uch he-inne zo sinne is, begeren wir eine gutliche beschreven antwerde van urre wisheit, die unse herre got zo langen ziden gespairen wille. datum die 20. mensis marcii 35 anno etc. 42. [in verso] Den eirsamen wisen dem raide zo Franckenfort, unsen besonderen guden frunden. Burgermeistere ind rait der steide Coelne. [Nachschrift] Eirsamen. gude frunde. wir begeren, daz ure eirsamkeit unsern 40 guden frunden van Nurenbergh iren brief mit den brieven van Auxsbergh und Olme schicken und in vort schriven wilt, den van Auxsbergh und Olme vurbas zo schicken ire brieve, die uch all unser boide, bewiser dis briefs, antwerden wirt. datum ut supra. a) U wissent güten fründe statt eirsamen — frunde. b) S besundere gude. c) U in. d) U in die wir stalt ind 45 dae bi. e) U beladt. f) U darinne statt darintghain. g) K verbesseronge. I) U beredung. i) U würden. k) om. U. I) S vurschreven. m) U mit rate verstan statt mit — wederstant. n) SUK add. ind der statte wegen, die bi uch gelegen sint. o) K Straisberch, p) SUK add. Franckfurt. q) om. S. r) SK Wormtze; U Worms. s) S Mentze; U Mentz. Es fehlt hier also Würzburg; hinzugekommen sind Worms, Straßburg und Basel. [O.] 50
304 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. e. Verhandlungen der Reichsstädte über die Veme vom Mürz bis zum Mai 1442 nr. 134-139. 1442 März 20 134. Köln an gen. Reichsstädte: regt eine Tagung der Oberdeutschen und Rheinischen Städte an, um zu beraten, wie den Ubergriffen der Westfälischen Gerichte begegnet werden könne. 1442 März 20 [KölnJ. An Frankfurt: F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614e orig. chart. lit. 5 clausa c. sig. in v. impr. del. Die Nachschrift steht auf einem kleinen Papierstreifen. An Speier: S coll. Straßburg Stadt-A. GUP Lade 164 fasc. 2 fol. 8 cop. chart. coaeva mit Schnitten, also offenbar Beischluß zu einem Briefe Speiers an Straßtburg. Die auf der Rückseite stehende Adresse lautet Den ersamen wisen burgermeistern und rade der stat Spire unsern besundern guten frunden etc. Die Nachschrift fehlt hier natürlich An Ulm: U coll. Straßburg Stadt-A. GUP Lade 164 fasc. 2 fol. 7 cop. chart. coaeva mit Schnitten, also offenbar Beischluß zu einem Briefe Ulms an Straßburg. Unterschrift und Nachschrift fehlen. Die Adresse ist über dem Text durch Ulme etc. angedeutet. An neun gen. Städte: K coll. Köln Stadt-A. Briefbuch 15 fol. 134b cop. chart. coaeva mit der Überschrift de vetitis judiciis. Die Nachschrift sehlt. Uber der Uberschrift stand zuerst In ista forma 15 scriptum est civitatibus Mayntze Franckfort Nuremberg Wirtzburg Olme Spijer Auxsberch. Ein Zeit- genosse hat diese Adressen durchgestrichen und darüber geschrieben Scriptum est Franckfort Mayntz Wormtz Spijre Straisburgh Nurenberg Basell Auxsberch und Olme divisim mutatis mutandis 1. — Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 164, aber mit dem falschen Datum „März 25". 10 1442 Márz 20 Unse vruntliche gruesse ind wat wir gutz vermogen. eirsamen* wise. gude b 20 frunde. as urre wisheit wail kundich is, dat die gemeine steide ind burgere in Oeberlanden inde Nederlanden mit den vrien gerichten in Westphalen ind " dae-bi sere belaste ind besweirt werden ind die sachen, as uns bedunkt, an vill enden unredelich zogaint, des die steide ind burgere zo groissem schaden arbeit ind moie gedrungen werden, so versien wir uns, of darintghainf niet rait vunden wirt, dat sulchs ee langer ee me 25 geschien seulde. ind were darumb unse meinonge uf urre wisheit verbesseren 5, daz ir mit der steide vrunden umb uch geleigen eine vergaderunge h haben ind under uch rait vinden weuldet i, wie man den k vurgenanten1 sachen, so verre die unredelich gehant- haift werden, mitm reden wederstant moichte doin ind daz asdan van urre eirbarheit" ezliche raitzfrunde zo eime geleigene dage ind stat geschiekt wurden, dar unse vrunde 30 van Straisburg° mit iren steiden bi in geleigen ind die van » Spijre € Bormtze€ ind Mayntze ' ire frunde ind wir unse frunde schicken moegen, die raitzslagunge bi einander zo brengen ind daraf, so verre an in were, ein guet sloss zo verraemen. ind waz uch he-inne zo sinne is, begeren wir eine gutliche beschreven antwerde van urre wisheit, die unse herre got zo langen ziden gespairen wille. datum die 20. mensis marcii 35 anno etc. 42. [in verso] Den eirsamen wisen dem raide zo Franckenfort, unsen besonderen guden frunden. Burgermeistere ind rait der steide Coelne. [Nachschrift] Eirsamen. gude frunde. wir begeren, daz ure eirsamkeit unsern 40 guden frunden van Nurenbergh iren brief mit den brieven van Auxsbergh und Olme schicken und in vort schriven wilt, den van Auxsbergh und Olme vurbas zo schicken ire brieve, die uch all unser boide, bewiser dis briefs, antwerden wirt. datum ut supra. a) U wissent güten fründe statt eirsamen — frunde. b) S besundere gude. c) U in. d) U in die wir stalt ind 45 dae bi. e) U beladt. f) U darinne statt darintghain. g) K verbesseronge. I) U beredung. i) U würden. k) om. U. I) S vurschreven. m) U mit rate verstan statt mit — wederstant. n) SUK add. ind der statte wegen, die bi uch gelegen sint. o) K Straisberch, p) SUK add. Franckfurt. q) om. S. r) SK Wormtze; U Worms. s) S Mentze; U Mentz. Es fehlt hier also Würzburg; hinzugekommen sind Worms, Straßburg und Basel. [O.] 50
Strana 305
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 305 135. Frankfurt an Mainz: schickt Abschrift eines Briefes Kölns wegen der heimlichen 11442 März ex.] . Gerichte; schlägt eine Besprechung der Angelegenheit mit Worms und Speier in Mainz oder Oppenheim vor. [1442 Ende März 1 Frankfurt.] Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614c conc. chart. mit dem Vermerk non transivit. Unsern fruntlichen dinst zuvor. ersamen wisen. lieben besundern frunde. uns han die ersamen uwere und unsere guten frunde der rad zu Colne als von handels wegen der heimlichen gerichte geschriben2, als wir uwerer liebde abeschrift hie inne verslossen senden. wand wir uns nu vermuden, daz sie uwerer ersamkeit davon auch 1o geschriben haben, duchte uch dan nucze und beqweme, daz ir uwere und unsere guten frunde von Wormße, von Spijer und wir unser frunde darumb zusammen schichten, sich davon zu besprechen, und ir uns vorberurten steden, bi uch oder gen Oppenheym uf einen tag zusammenzuschicken, beschriebet und uns den tag etliche tage zuvor be- schriben wissen liesset, wir meinten unsere frunde im besten an der vorgerurten ende 15 eins gerne darbi zu schicken, sich daruß zu besprechen und zu rade zu werden, waz zu den sachen zu tunde und furzunemen si. [supra] Mencze 20 136. Nürnberg an Augsburg: ist der Meinung, daß die Ubergriffe des Westfälischen Gerichts gegen die Reichsstädte, von denen Köln und Augsburg geschrieben haben, durch den König als den obersten Richter beseitigt werden müssen; will während des bevorstehenden Aufenthalts des Königs in Nürnberg die Angelegenheit mit den reichsstädtischen Gesandten, die dorthin kommen werden, besprechen. 1442 April 23 [Nürnberg ]. 1442 April 23 Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 234ab cop. chart. coaeva. Lieben fründe. als uns ewer ersam früntschaft in ewerm brieve von wegen sollicher swerer lewfte, so menigvelticlich zu Westvaln wider des heiligen reichs stette ir gnade freiheit uud loblich gut herkomen furgenomen werden, geschriben und dabei der fürsichtigen ewer und unser guten fründe der von Coln briefs abschrifte dieselbe sach anrurnde und auch ein zetteln von unsers gnedigisten herrn des Romischen kûngs so etc. gegenwertikeit3 bei euch in ewer stat eingeslossen mitgesant habt, das alles wir enphangen und wol vernomen haben und danken ewer ersamkeit der und ander ewer lieb und früntschaft mit ganzem fleisse, begernde das umb ewer weißheit williclich zu verdienen. denn als ewer ersam fürsichtigkeit berürt von der Westvelischen lewfte wegen etc., tun wir ewer liebe zu wissen, das uns die vorgenant ewer und unser gut s5 frunde die von Coln von derselben Westvelischen lewfte wegen nechstmals 4 auch also geschriben haben. und wann wir nu wol besunen und bedacht haben, das sollich sache nach ir gelegenheit durch unsern vorgenant gnedigisten herren den Romischen kung als ein obersten richter derselben und aller ander werntlichen gerichte gehandelt werden mûß, und nû sein kunglich majestat, als wir uns versehen, kürzlich auch her gen Nürm- 25 40 1 Wenn unsere Annahme zutrifft, daß der von Vorlage F unserer nr. 134, gemeint sein, da Frank- Frankfurt erwähnte Brief Kölns mit dem vom furt dort aufgefordert wird, mit den nächstgelegenen 20. März 1442 identisch ist (vgl. Anm. 2), so wird Städten die Frage der heimlichen Gerichte zu be- der oben mitgeteilte Brief in die letzten Tage des sprechen. Der Brief Kölns vom 9. Mai, Vorlage F März fallen; denn sein Inhalt läßst erkennen, daß unserer nr. 139, kommt wohl nicht in Betracht. Vgl. S. 154. 45 er kurz nach der Ankunft des Kölner Briefes ent- " Am 20. März. Vgl. Quellenbeschreibung und worfen wurde. 2 Mit diesem Briefe wird der vom 20. März, Nachschrift zu nr. 134. 39 *
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 305 135. Frankfurt an Mainz: schickt Abschrift eines Briefes Kölns wegen der heimlichen 11442 März ex.] . Gerichte; schlägt eine Besprechung der Angelegenheit mit Worms und Speier in Mainz oder Oppenheim vor. [1442 Ende März 1 Frankfurt.] Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614c conc. chart. mit dem Vermerk non transivit. Unsern fruntlichen dinst zuvor. ersamen wisen. lieben besundern frunde. uns han die ersamen uwere und unsere guten frunde der rad zu Colne als von handels wegen der heimlichen gerichte geschriben2, als wir uwerer liebde abeschrift hie inne verslossen senden. wand wir uns nu vermuden, daz sie uwerer ersamkeit davon auch 1o geschriben haben, duchte uch dan nucze und beqweme, daz ir uwere und unsere guten frunde von Wormße, von Spijer und wir unser frunde darumb zusammen schichten, sich davon zu besprechen, und ir uns vorberurten steden, bi uch oder gen Oppenheym uf einen tag zusammenzuschicken, beschriebet und uns den tag etliche tage zuvor be- schriben wissen liesset, wir meinten unsere frunde im besten an der vorgerurten ende 15 eins gerne darbi zu schicken, sich daruß zu besprechen und zu rade zu werden, waz zu den sachen zu tunde und furzunemen si. [supra] Mencze 20 136. Nürnberg an Augsburg: ist der Meinung, daß die Ubergriffe des Westfälischen Gerichts gegen die Reichsstädte, von denen Köln und Augsburg geschrieben haben, durch den König als den obersten Richter beseitigt werden müssen; will während des bevorstehenden Aufenthalts des Königs in Nürnberg die Angelegenheit mit den reichsstädtischen Gesandten, die dorthin kommen werden, besprechen. 1442 April 23 [Nürnberg ]. 1442 April 23 Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 234ab cop. chart. coaeva. Lieben fründe. als uns ewer ersam früntschaft in ewerm brieve von wegen sollicher swerer lewfte, so menigvelticlich zu Westvaln wider des heiligen reichs stette ir gnade freiheit uud loblich gut herkomen furgenomen werden, geschriben und dabei der fürsichtigen ewer und unser guten fründe der von Coln briefs abschrifte dieselbe sach anrurnde und auch ein zetteln von unsers gnedigisten herrn des Romischen kûngs so etc. gegenwertikeit3 bei euch in ewer stat eingeslossen mitgesant habt, das alles wir enphangen und wol vernomen haben und danken ewer ersamkeit der und ander ewer lieb und früntschaft mit ganzem fleisse, begernde das umb ewer weißheit williclich zu verdienen. denn als ewer ersam fürsichtigkeit berürt von der Westvelischen lewfte wegen etc., tun wir ewer liebe zu wissen, das uns die vorgenant ewer und unser gut s5 frunde die von Coln von derselben Westvelischen lewfte wegen nechstmals 4 auch also geschriben haben. und wann wir nu wol besunen und bedacht haben, das sollich sache nach ir gelegenheit durch unsern vorgenant gnedigisten herren den Romischen kung als ein obersten richter derselben und aller ander werntlichen gerichte gehandelt werden mûß, und nû sein kunglich majestat, als wir uns versehen, kürzlich auch her gen Nürm- 25 40 1 Wenn unsere Annahme zutrifft, daß der von Vorlage F unserer nr. 134, gemeint sein, da Frank- Frankfurt erwähnte Brief Kölns mit dem vom furt dort aufgefordert wird, mit den nächstgelegenen 20. März 1442 identisch ist (vgl. Anm. 2), so wird Städten die Frage der heimlichen Gerichte zu be- der oben mitgeteilte Brief in die letzten Tage des sprechen. Der Brief Kölns vom 9. Mai, Vorlage F März fallen; denn sein Inhalt läßst erkennen, daß unserer nr. 139, kommt wohl nicht in Betracht. Vgl. S. 154. 45 er kurz nach der Ankunft des Kölner Briefes ent- " Am 20. März. Vgl. Quellenbeschreibung und worfen wurde. 2 Mit diesem Briefe wird der vom 20. März, Nachschrift zu nr. 134. 39 *
Strana 306
306 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August. 1442. 1442 April 28 1442 April 29 berg komen wirdet 1 und auch etliche des heiligen reichs stette, als wir meinen, sich auch her zu seinen gnaden fügen werden 2, wollen wir alsdann mit derselben stett frunden auß sollichen sachen nach notdurft reden, und was dann also nach rat darinne gepûr- lich und notdurft wirdet fürzunemen, wollen wir unsern fleiß und ernste getrulich innen fürkern und das fürbaß ewer weisheit, ob anders imands von ewern wegen hie dabei 5 sein wurde, gutlich verkünden und zu wissen tûn. wann wamit etc. datum ipsa die beati Georii martiris anno etc. 42. [supra] Augspurg. 1442 137. Ulm an Nördlingen: beruft einen Tag der [im Biberacher Bund vereinigten] pril 29 Schwäbischen und Bodenseestädte nach Ulm auf den 8. Mai und setzt auf die 10 Tagesordnung u. a. die Beschickung eines von Köln angeregten Städtetages, auf dem über die Belästigung der Städte durch die Freigerichte in Westfalen und über andere Angelegenheiten beraten werden soll, ferner die Beschickung von Rechtstagen, die der König den Städten und ihren Widersachern auf den 13. Mai und der Stadt Hall auf den 20. Mai anberaumt hat. 1442 April 29 [Ulm]. 15 Aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 (vom Jahre 1442) nr. 19 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr., aus 43/4 aneinander gehefteten Folio- bogen bestehend. In Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva, Reinschrift mit vereinzelten Korrekturen und Zusätzen. Uber-20 schrift Seestette manung, die man den Schwâbischen stetten auch schribt. Dementspre- chend enthält dieses Ulmer Exemplar nur die artt. 1-8 und die am Schluß von art. 8 stehende Bemerkung Nota. umb alle usw., zu der von einer ziemlich gleichzeitigen Hand hinzugefügt ist ist umb die 42 jare gewesen. Eine bestimmte Adresse ist nicht an- gegeben; auch das Datum fehlt. 25 Unser fruntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [Ulm schreibt zunächst in art. 1 über das Ergebnis eines in Salmenßtwiler gehaltenen Tages 3, auf dem über ein Bündnis zwischen der Ritterschaft im Hegau und den Städten ver- handelt wurde; dann in art. 2 über die Ansprüche der Gesellen der Städte an die Beute, die auf einigen Ritten gemacht worden ist; weiter in art. 3 über die Gesuche der See-so städte und derer von Gemúnde und Rotwile um Zulegung von Reisigen; in art. 4 über die Saumseligkeit einiger Städte in der Stellung der ihnen auferlegten zehn Pferde von jedem Hundert der anzale und über die Mitteilung der städtischen Hauptleute im Hegów, daß etwa die Hälfte von der anzale, die die Städte bei ihnen haben sollten, heimgeritten sei; in art. 5 über das Begehren derer von Ravenspurg und Memmingen, ihren Rats- 35 freunden, die im Hegów Mithauptleute gewesen sind, für ihre ubrigen pferit das ganze Reitgeld, nemlich einen halben Gulden, zu zahlen; in art. 6 über die Notwendigkeit, ein nicht gen. Schloß zu erobern, von dem aus die Städte schwer geschädigt werden; hierauf [7 item so hand ir, als wir mainen, von uwer bottschaft, die nechst fährt es fort:] 1 Der König kam am 29. April nach Nürnberg. Vgl. S. 154. 2Die Städte, die während der Anwesenheit des Königs Gesandte in Nürnberg hatten, sind S. 155 genannt. Der Tag war auf den 23. April ausgeschrieben worden, wie sich aus dem von zinßtag nach miseri- cordia domini [April 17] anno etc. 42 datierten Abschied einer in Ulm abgehaltenen Versammlung der im Biberacher Bund vereinigten Schwäbischen und Bodenseestädte ergibt (Nördlingen Stadt-A. 40 Undatierte Missiven des 15. Jahrhunderts fasc. 1 not. orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.; Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva. Der Abschied des Tages ist von zinstag nach sant Jorgen 45 tag [April 24] anno 42 datiert und unserem Ulmer Briefe abschriftlich beigelegt (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 nr. 20 cop. chart. coaeva mit Schnitten).
306 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August. 1442. 1442 April 28 1442 April 29 berg komen wirdet 1 und auch etliche des heiligen reichs stette, als wir meinen, sich auch her zu seinen gnaden fügen werden 2, wollen wir alsdann mit derselben stett frunden auß sollichen sachen nach notdurft reden, und was dann also nach rat darinne gepûr- lich und notdurft wirdet fürzunemen, wollen wir unsern fleiß und ernste getrulich innen fürkern und das fürbaß ewer weisheit, ob anders imands von ewern wegen hie dabei 5 sein wurde, gutlich verkünden und zu wissen tûn. wann wamit etc. datum ipsa die beati Georii martiris anno etc. 42. [supra] Augspurg. 1442 137. Ulm an Nördlingen: beruft einen Tag der [im Biberacher Bund vereinigten] pril 29 Schwäbischen und Bodenseestädte nach Ulm auf den 8. Mai und setzt auf die 10 Tagesordnung u. a. die Beschickung eines von Köln angeregten Städtetages, auf dem über die Belästigung der Städte durch die Freigerichte in Westfalen und über andere Angelegenheiten beraten werden soll, ferner die Beschickung von Rechtstagen, die der König den Städten und ihren Widersachern auf den 13. Mai und der Stadt Hall auf den 20. Mai anberaumt hat. 1442 April 29 [Ulm]. 15 Aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 (vom Jahre 1442) nr. 19 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr., aus 43/4 aneinander gehefteten Folio- bogen bestehend. In Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva, Reinschrift mit vereinzelten Korrekturen und Zusätzen. Uber-20 schrift Seestette manung, die man den Schwâbischen stetten auch schribt. Dementspre- chend enthält dieses Ulmer Exemplar nur die artt. 1-8 und die am Schluß von art. 8 stehende Bemerkung Nota. umb alle usw., zu der von einer ziemlich gleichzeitigen Hand hinzugefügt ist ist umb die 42 jare gewesen. Eine bestimmte Adresse ist nicht an- gegeben; auch das Datum fehlt. 25 Unser fruntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [Ulm schreibt zunächst in art. 1 über das Ergebnis eines in Salmenßtwiler gehaltenen Tages 3, auf dem über ein Bündnis zwischen der Ritterschaft im Hegau und den Städten ver- handelt wurde; dann in art. 2 über die Ansprüche der Gesellen der Städte an die Beute, die auf einigen Ritten gemacht worden ist; weiter in art. 3 über die Gesuche der See-so städte und derer von Gemúnde und Rotwile um Zulegung von Reisigen; in art. 4 über die Saumseligkeit einiger Städte in der Stellung der ihnen auferlegten zehn Pferde von jedem Hundert der anzale und über die Mitteilung der städtischen Hauptleute im Hegów, daß etwa die Hälfte von der anzale, die die Städte bei ihnen haben sollten, heimgeritten sei; in art. 5 über das Begehren derer von Ravenspurg und Memmingen, ihren Rats- 35 freunden, die im Hegów Mithauptleute gewesen sind, für ihre ubrigen pferit das ganze Reitgeld, nemlich einen halben Gulden, zu zahlen; in art. 6 über die Notwendigkeit, ein nicht gen. Schloß zu erobern, von dem aus die Städte schwer geschädigt werden; hierauf [7 item so hand ir, als wir mainen, von uwer bottschaft, die nechst fährt es fort:] 1 Der König kam am 29. April nach Nürnberg. Vgl. S. 154. 2Die Städte, die während der Anwesenheit des Königs Gesandte in Nürnberg hatten, sind S. 155 genannt. Der Tag war auf den 23. April ausgeschrieben worden, wie sich aus dem von zinßtag nach miseri- cordia domini [April 17] anno etc. 42 datierten Abschied einer in Ulm abgehaltenen Versammlung der im Biberacher Bund vereinigten Schwäbischen und Bodenseestädte ergibt (Nördlingen Stadt-A. 40 Undatierte Missiven des 15. Jahrhunderts fasc. 1 not. orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.; Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva. Der Abschied des Tages ist von zinstag nach sant Jorgen 45 tag [April 24] anno 42 datiert und unserem Ulmer Briefe abschriftlich beigelegt (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 nr. 20 cop. chart. coaeva mit Schnitten).
Strana 307
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 307 zû manung gewesen ist 1, wol vernomen, wie uns uwer und unser gûten frunde die von Côlne von der frien gerichte zû Westvalen beswârung wegen geschriben2 und begert händ, darumb zû in und andern stetten an ain gelegen statt zû tagen zû schicken. das och wir stette der Swebischen verainung in gen Spire zû tun zugeschriben haben, uf 5 demselben tage von den und andern der stette beswarungen zû reden und zû tûn, als sich gebúren wirdt. also hand uns sidher uwer und unser gûten frunde die von Stroß- burg und von Augspurg, wie in die egenanten unser frunde von Côlne von der vor gerurten frien gerichte wegen geschriben 3, deßglich ouch geschriben und begèret, in und den stetten, die si dorumb besamnen wollen, unser mainung wißen zû lassen, deßglichen 10 si uns stetten ouch tûn wollen. und darumb so wollent in iwern reten wißlichen sitzen, eigentlich zû ermeßen, wenn die obgenanten unser frunde von Côlne uns stetten und andern stetten, den si a denn vor dorumb och geschriben hand, tage setzen werden, wie wir stette denn unsers tails € denselben tage besetzen, wie vil ratzbotten und von welichen stetten° dieselben ratzbotten genomen werden sullen und was man den sondern stetten 15 beswarungen des egenanten haimlichen gerichts und anderr sachen wegen uf dem vor- genanten tage furzûnemen zû tun und werben empfelhen werde. und underrichtent denn darumbe uwer bottschaft uwer mainung mit vollem gewalt. [8] als denn unser gnêdigister herre der Rômisch kunig uns stetten gen unßern widersachern ain tag fúr sine kunglich gnade gesetzt hät uf den sonntage nach unsers herren uffartage zuněchst, Mai 18 2o wă sin gnade uf die zite in dem riche ist 4, also fugen wir uch zû wißen, daz der stette ratzfrunde, die denn bi unserm herren dem kúnig zû Inßprugg und zü Augspurg ge- wesen 5, wider her haim komen sind. dißhalb der obgenant tage unbesetzet ist. darumb so wôllent uwer bottschaft ußfertigen, denselben tage mit bottschaft zů versehen und von welchen stetten man die nemen sulle, das dieselben von dirre manung ußriten. denn 25 das nicht baite noch dehain ander wile vor im hat wider hinder sich zû bringen, an- ders denn daz die botten von dirre manung furderlich vollriten mûßen. April 29 1442. €) em.; orig. sin. b) em.; orig. tauls. c) sm.; orig. stette. Der Tag hatte Mo. nach misericordia domini [April 16] in Ulm stattgefunden laut Einladungen so Ulms an Nördlingen und Rottweil von Fri. nach pasce [April 6] anno etc. 42 (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 nr. 14 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. partim del. ; Rottweil Stadt-A. II. Archiv 2. Abt. Lade LVIII 35 fasc. 4 nr. 4 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso). Einer in Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 liegenden Reinschrift des Entwurfs der Einladung zufolge war der Tag anfänglich für Do. v. miseri- 40 cordia domini [April 12] in Aussicht genommen und dementsprechend sollten die Einladungen schon am aftermentag in den hailigen osterfiren [April 3] ausgehen. Weshalb der Termin verschoben wurde, ist aus den uns vorliegenden Akten nicht zu er- 45 schen. 2 Vgl. Vorlage U unserer nr. 134. 8 Vgl. Vorlage K unserer nr. 134. “ Man vergleiche das S. 275 Anm. 2 abgedruckte Schreiben des Königs an die Grafen von Württem- 50 berg und den Protonotar Heinrich Leubing. Die darin vorgeschene Ladung der Städte war diesen vermutlich durch die Grafen zugestellt worden. Die letzteren hatten außterdem in einem aus Kirchein an sant Mathis aubent apostoli [Febr. 23] anno etc. 42 datierten Briefe Ulm und die mit ihm verbün- deten Städte aufgefordert, uf mitwochen zů nacht vor dem heiligen palmtage [März 21] vor ihnen in Stügarten zu erscheinen, wohin auch die Gegner der Städte geladen seien (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 3 nr. 11 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem in Anm. 4 erwähnten Briefe Ulms an Nördlingen vom 5. März 1442). 5 Diese Gesandtschaft war auf einem Tage der im Biberacher Bunde vereinigten Schwäbischen und Bodenseestädte beschlossen worden, den Ulm laut Brief an Nördlingen von Mo. n. oculi [März 5] 42 für Fri. v. judica [März 16] nach Ulm ausge- schrieben hatte (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 3 nr. 10 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.; Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva, Reinschrift des Ent- wurfs; vgl. Witte nr. 6171). Vgl. auch nr. 166.
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 307 zû manung gewesen ist 1, wol vernomen, wie uns uwer und unser gûten frunde die von Côlne von der frien gerichte zû Westvalen beswârung wegen geschriben2 und begert händ, darumb zû in und andern stetten an ain gelegen statt zû tagen zû schicken. das och wir stette der Swebischen verainung in gen Spire zû tun zugeschriben haben, uf 5 demselben tage von den und andern der stette beswarungen zû reden und zû tûn, als sich gebúren wirdt. also hand uns sidher uwer und unser gûten frunde die von Stroß- burg und von Augspurg, wie in die egenanten unser frunde von Côlne von der vor gerurten frien gerichte wegen geschriben 3, deßglich ouch geschriben und begèret, in und den stetten, die si dorumb besamnen wollen, unser mainung wißen zû lassen, deßglichen 10 si uns stetten ouch tûn wollen. und darumb so wollent in iwern reten wißlichen sitzen, eigentlich zû ermeßen, wenn die obgenanten unser frunde von Côlne uns stetten und andern stetten, den si a denn vor dorumb och geschriben hand, tage setzen werden, wie wir stette denn unsers tails € denselben tage besetzen, wie vil ratzbotten und von welichen stetten° dieselben ratzbotten genomen werden sullen und was man den sondern stetten 15 beswarungen des egenanten haimlichen gerichts und anderr sachen wegen uf dem vor- genanten tage furzûnemen zû tun und werben empfelhen werde. und underrichtent denn darumbe uwer bottschaft uwer mainung mit vollem gewalt. [8] als denn unser gnêdigister herre der Rômisch kunig uns stetten gen unßern widersachern ain tag fúr sine kunglich gnade gesetzt hät uf den sonntage nach unsers herren uffartage zuněchst, Mai 18 2o wă sin gnade uf die zite in dem riche ist 4, also fugen wir uch zû wißen, daz der stette ratzfrunde, die denn bi unserm herren dem kúnig zû Inßprugg und zü Augspurg ge- wesen 5, wider her haim komen sind. dißhalb der obgenant tage unbesetzet ist. darumb so wôllent uwer bottschaft ußfertigen, denselben tage mit bottschaft zů versehen und von welchen stetten man die nemen sulle, das dieselben von dirre manung ußriten. denn 25 das nicht baite noch dehain ander wile vor im hat wider hinder sich zû bringen, an- ders denn daz die botten von dirre manung furderlich vollriten mûßen. April 29 1442. €) em.; orig. sin. b) em.; orig. tauls. c) sm.; orig. stette. Der Tag hatte Mo. nach misericordia domini [April 16] in Ulm stattgefunden laut Einladungen so Ulms an Nördlingen und Rottweil von Fri. nach pasce [April 6] anno etc. 42 (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 nr. 14 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. partim del. ; Rottweil Stadt-A. II. Archiv 2. Abt. Lade LVIII 35 fasc. 4 nr. 4 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso). Einer in Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 liegenden Reinschrift des Entwurfs der Einladung zufolge war der Tag anfänglich für Do. v. miseri- 40 cordia domini [April 12] in Aussicht genommen und dementsprechend sollten die Einladungen schon am aftermentag in den hailigen osterfiren [April 3] ausgehen. Weshalb der Termin verschoben wurde, ist aus den uns vorliegenden Akten nicht zu er- 45 schen. 2 Vgl. Vorlage U unserer nr. 134. 8 Vgl. Vorlage K unserer nr. 134. “ Man vergleiche das S. 275 Anm. 2 abgedruckte Schreiben des Königs an die Grafen von Württem- 50 berg und den Protonotar Heinrich Leubing. Die darin vorgeschene Ladung der Städte war diesen vermutlich durch die Grafen zugestellt worden. Die letzteren hatten außterdem in einem aus Kirchein an sant Mathis aubent apostoli [Febr. 23] anno etc. 42 datierten Briefe Ulm und die mit ihm verbün- deten Städte aufgefordert, uf mitwochen zů nacht vor dem heiligen palmtage [März 21] vor ihnen in Stügarten zu erscheinen, wohin auch die Gegner der Städte geladen seien (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 3 nr. 11 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem in Anm. 4 erwähnten Briefe Ulms an Nördlingen vom 5. März 1442). 5 Diese Gesandtschaft war auf einem Tage der im Biberacher Bunde vereinigten Schwäbischen und Bodenseestädte beschlossen worden, den Ulm laut Brief an Nördlingen von Mo. n. oculi [März 5] 42 für Fri. v. judica [März 16] nach Ulm ausge- schrieben hatte (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 3 nr. 10 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.; Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva, Reinschrift des Ent- wurfs; vgl. Witte nr. 6171). Vgl. auch nr. 166.
Strana 308
308 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April 29 Nota� umb alle vorgeschriben artikel sind alle Swebisch und och Sëestette der ganzen buntniße gemant, wie hie vor geschriben stat. und umb die andern nachgenden artikel uns stette der Swebischen verainung und die von Rotwile berürent" haben wir dieselben stette allain darzů umb dieselben stucke gemant. darnach waißt sich uwer wißheit nû wol zû richten. Unser fruntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [Ulm 5 berichtet zunächst in art. 9 ausführlich über die Bündnisverhandlungen1 der städtischen Apri 22 Gesandten mit Räten der Grafen von Württemberg zu Kirchain am sonntage nêchst- vergangen; dann in art. 10 über das Verlangen des Hanns Krêglinger von Rotemburg, der im vergangenen Jahre einer der Hauptleute der Städte gewesen ist, ihn für die Ver- luste, die er gehabt hat, zu entschädigen; hierauf fährt es fort:] [11] lieben frunde. 10 als ir denn hievor2 wol vernomen hand, das der stette rätzfrunde von unserm herren dem kunig her haim komen sint, also fügen wir uch zü wißen, das unser herre grave Johanns von Otingen ainen gûtlichen tage zwischent unser frunde von Halle und Contzen von Bebemburg gen Augspurg, so unser herre der kunig dahin kompt, gemacht hêtt, den ouch die vorgenanten unser frunde von Halle gesûcht haben, denn das unser herre 15 grave Johanns von Otingen spät komen, das der tag kurz furgenomen, ouch in dem unser herre der kúng hinweg gezogen und nichtzit uf dem tage geschaffet ist, als denn uwer bottschaft das und anders, wie si von unserm herren dem kúnig abgeschaiden ist, in dirre manung wol vernemen wirdt. nû hât unser herre der kunig den egenanten unsern frunden von Halle, êe der stette botten gen Inßprugge zû im komen sind, gen 20 Mas 20 Conraten von Bebemburg ainen rechttage gesetzet, der umb den hailigen pfingstag schierost, wa er uf die zite in dem riche ist, vor sinen gnaden sin wirdt. daruf si und wir stette nach gelegenheit der sach notdurftig sind, das derselb tag mit bottschaft wol besetzt und versehen werd. umb das so wollent berätenlich úber die sachen sitzen, wie und mit wem der egenant tage nach der von Halle und der stette notdurft be-25 setzt wèrd. und underrichtent darumb uwer bottschaft mit vollem gewalte úwer mai- nung. [Des weiteren berichtet Ulm in art. 12 über die Verhandlungen städtischer Ge- sandten mit den Herren von Otingen in Giengen wegen eines von diesen gewünschten Bündnisses mit den Städten; die Herren wollen das Bündnis in der auf beigeschlossenem Zettel3 enthaltenen Form eingehen, verlangen aber, daß ihnen die Städte 12 000 Gulden auf so gute Sicherheit leihen. Dann folgt in art. 13 die Mahnung an die säumigen Städte, ihre Schulden zu bezahlen. Zuletzt fordert Ulm in art. 14 Nördlingen auf, seine Ratsbotschaft mit Mai 7 Vollmacht nach Ulme zu schicken, und zwar so, daß sie uf den gütemtage vor dem hailigen Mai8 uffarttage zu Nacht in Ulme sei und am folgenden Morgen mit den andern Städteboten 1442 über die vorstehenden Angelegenheiten sitze.] geben uf sonntage cantatea nno etc. 42. 85 April 29 [in verso] Unsern besundern gûten frúnden den von Nordlingen. Burgermaister und raute zů Ulme. 11442) 138. Köln an Ulm: ist mit Ulms Vorschlag, die Beschwerden über das heimliche Gericht Mai 5 auf einem Tage abzustellen, einverstanden; wird deshalb am 3. Juni Gesandte nach Frankfurt schicken; bittet Ulm, dasselbe zu tun und auch die nächstgelegenen Städte 40 dazu aufzufordern. [1442] Mai 5 [Köln]. a) die Zwischenbemerkting Nota — zũ richten im orig, wie eine Uberschrift, auf vier Zeilen verteilt, genau wie in un- serm Druck. b) em.; orig. berüret. 1 Abschrift des Bündnisentwurfes, ein aus fünf ineinander gelegten Foliobogen bestehendes Heft, ist beigelegt (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwä- bischen Städtebundes V, 3 nr. 22 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 2 Vgl. art. 8. Dieser Zettel liegt nicht mehr bei dem Stück. 45
308 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April 29 Nota� umb alle vorgeschriben artikel sind alle Swebisch und och Sëestette der ganzen buntniße gemant, wie hie vor geschriben stat. und umb die andern nachgenden artikel uns stette der Swebischen verainung und die von Rotwile berürent" haben wir dieselben stette allain darzů umb dieselben stucke gemant. darnach waißt sich uwer wißheit nû wol zû richten. Unser fruntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [Ulm 5 berichtet zunächst in art. 9 ausführlich über die Bündnisverhandlungen1 der städtischen Apri 22 Gesandten mit Räten der Grafen von Württemberg zu Kirchain am sonntage nêchst- vergangen; dann in art. 10 über das Verlangen des Hanns Krêglinger von Rotemburg, der im vergangenen Jahre einer der Hauptleute der Städte gewesen ist, ihn für die Ver- luste, die er gehabt hat, zu entschädigen; hierauf fährt es fort:] [11] lieben frunde. 10 als ir denn hievor2 wol vernomen hand, das der stette rätzfrunde von unserm herren dem kunig her haim komen sint, also fügen wir uch zü wißen, das unser herre grave Johanns von Otingen ainen gûtlichen tage zwischent unser frunde von Halle und Contzen von Bebemburg gen Augspurg, so unser herre der kunig dahin kompt, gemacht hêtt, den ouch die vorgenanten unser frunde von Halle gesûcht haben, denn das unser herre 15 grave Johanns von Otingen spät komen, das der tag kurz furgenomen, ouch in dem unser herre der kúng hinweg gezogen und nichtzit uf dem tage geschaffet ist, als denn uwer bottschaft das und anders, wie si von unserm herren dem kúnig abgeschaiden ist, in dirre manung wol vernemen wirdt. nû hât unser herre der kunig den egenanten unsern frunden von Halle, êe der stette botten gen Inßprugge zû im komen sind, gen 20 Mas 20 Conraten von Bebemburg ainen rechttage gesetzet, der umb den hailigen pfingstag schierost, wa er uf die zite in dem riche ist, vor sinen gnaden sin wirdt. daruf si und wir stette nach gelegenheit der sach notdurftig sind, das derselb tag mit bottschaft wol besetzt und versehen werd. umb das so wollent berätenlich úber die sachen sitzen, wie und mit wem der egenant tage nach der von Halle und der stette notdurft be-25 setzt wèrd. und underrichtent darumb uwer bottschaft mit vollem gewalte úwer mai- nung. [Des weiteren berichtet Ulm in art. 12 über die Verhandlungen städtischer Ge- sandten mit den Herren von Otingen in Giengen wegen eines von diesen gewünschten Bündnisses mit den Städten; die Herren wollen das Bündnis in der auf beigeschlossenem Zettel3 enthaltenen Form eingehen, verlangen aber, daß ihnen die Städte 12 000 Gulden auf so gute Sicherheit leihen. Dann folgt in art. 13 die Mahnung an die säumigen Städte, ihre Schulden zu bezahlen. Zuletzt fordert Ulm in art. 14 Nördlingen auf, seine Ratsbotschaft mit Mai 7 Vollmacht nach Ulme zu schicken, und zwar so, daß sie uf den gütemtage vor dem hailigen Mai8 uffarttage zu Nacht in Ulme sei und am folgenden Morgen mit den andern Städteboten 1442 über die vorstehenden Angelegenheiten sitze.] geben uf sonntage cantatea nno etc. 42. 85 April 29 [in verso] Unsern besundern gûten frúnden den von Nordlingen. Burgermaister und raute zů Ulme. 11442) 138. Köln an Ulm: ist mit Ulms Vorschlag, die Beschwerden über das heimliche Gericht Mai 5 auf einem Tage abzustellen, einverstanden; wird deshalb am 3. Juni Gesandte nach Frankfurt schicken; bittet Ulm, dasselbe zu tun und auch die nächstgelegenen Städte 40 dazu aufzufordern. [1442] Mai 5 [Köln]. a) die Zwischenbemerkting Nota — zũ richten im orig, wie eine Uberschrift, auf vier Zeilen verteilt, genau wie in un- serm Druck. b) em.; orig. berüret. 1 Abschrift des Bündnisentwurfes, ein aus fünf ineinander gelegten Foliobogen bestehendes Heft, ist beigelegt (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwä- bischen Städtebundes V, 3 nr. 22 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 2 Vgl. art. 8. Dieser Zettel liegt nicht mehr bei dem Stück. 45
Strana 309
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 309 Aus Köln Stadt-A. Briefbuch 16 fol. 16b cop. chart. coaeva. Zu der Adresse hat ein 11442) Мai 5 Zeitgenosse den Zusatz gemacht super dieta servanda ad providendum contra gravamina judiciorum vetitorum. Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 164. Benutzt von Ennen, Geschichte der Stadt Köln Bd. 3 (Köln und Neußt 1869) S. 415-416. Unse fruntliche groisse ind wat wir gutz vermoigen. eirsamen wise. besondere gude frunde. as ir uns nu zer antwerden geschreven hait antreffende die ungebur- liche besweirnisse der heimlicher gerichte ind daz is uch gut ind noitdurftigh sin dunke, einen dagh zo beschriben, umb all sulche unredeliche sachen abezostellen, as ur brief 10 uns daruf geschickt daz mit mee worten inhelt etc., hain wir wail verstanden. ind be- velt uns ouch wale, daz man den sachen mit ernsten nachgae, und denken darumb unse frunde uf den vierzienden dach nach dem heilgen pinxstdage neest komende zo Franck- Juni 3 fort, dae uns dat zo usdrage deser sachen beqwem dunkt, zo schicken, umb dae zo ver- soechen ind mit uren ind anderre stette raide ind bistande einen wech zo vinden, den 15 ungeburlichen moitnissen ind besweirnissen mit reden wederstant zo doin ind die abe- zostellen. darumb, lieben frunde a, willent ouch zo demselben tage ure frunde mit darbi schicken ind vort den anderen steten uch geleigen schriben ind wissen laissen, sich dar- nach desselben gelichs zo stellen und richten. unse herre got spaire ure eirsamkeit zu langen ziden. datum die 5. maji anno ut supra 1. [supra] Ulme. [1442] Мai 5 20 25 139. Köln an gen. Reichsstädte: teilt unter Bezugnahme auf einen früheren Brief mit, daß Ulm die Abhaltung eines Städtetages wegen der Westfälischen Gerichte und anderer Angelegenheiten für gut und nötig erklärt hat; will deshalb Gesandte am 3. Juni nach Frankfurt schicken; bittet die Adressaten, dasselbe zu tun. [1442] Mai 8 bezw. 9 [Köln]. 114427 Mai 8 bezt. Mai 9 An Frankfurt: F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614c orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Die Nachschrift steht auf einem kleinen Zettel. An Nürnberg: N coll. Nürnberg Kreis-A. Urkunden des siebenfarbigen Alphabets nr. 1515 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Datum die martis 8. maji anno etc. 42. Die Adresse steht über dem Text 30 und lautet Den ersamen weisen dem rat der stat Nuremberg, unsern besundern guten frunden. Die Nach- schrift fehlt. — Benutzt von Mummenhoff, Nürnberg im Kampf mit der Vehme (Mitteilungen des Vereins für Geschichte der Stadt Nürnberg Heft 1, Nürnberg 1879) S. 15-16. An neun gen. Städte: K coll. Köln Stadt-A. Briefbuch 16 fol. 17a cop. chart. coaeva. Datum die octava maji anno ut supra, d. i. 1442, wie in einem auf fol. 16b stehenden Brief Kölns an [Johannes] 35 zu Berck. Die Nachschrift fehlt. Als Adressaten sind über dem Text genannt Nurenberg [folgt durch- gestrichen Ulme] Basell Straisburg Spire Woermez Maencz et Franckfort Aich ind Wijrtzburgh ?. — Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 164. — Benutzt von Ennen a. a. O. 3, 416. 1442 Mai 8 1442 Mai 8 Unse fruntliche gruesse ind wat wir gutz vermogen. eirsamen wise. besondere gute frunde. as wir urre eirsamheit vurmails3 geschreben haben antreffende die un- 40 geburliche besweirnisse der heimlicher gerichte ind wie unse meinonge were uf urre wis- heit verbesseronge, daz ir mit uren ind anderre stete bi uch geleigen frunden eine ver- gaderonge haben woldent, einen rait zo vinden, wie man den vurschrebenb sachen, so verre die unredelich vurgenoimen werdent, mit reden wederstant moichte doin, also daz in unser vurschrift mit me worten cleirlicher begriffen ist etc., ind want dan ouch€ die 45 eirsamen wise burgermeistere ind rait zu Ulme, unse besondere gute frunde, uns kurz- a) em.; Vorl. frunden. b) N vorgenanten; K vurgeroirten oder vurgeschreven? c) om. K. 1 D. i. 1442, laut dem auf fol. 16b unmittelbar vorgehenden Briefe Kölns an [Johannes] zu Berck. 2 Würzburg hatte von Köln schon am 20. März 50 zugezogen werden sol'en, war dann aber in der Adressatenliste wieder gestrichen worden (nr. 134). Die Stadt war, obschon nicht Reichsstadt, in Frank- furt vertreten. 1Q.] 8 Am 20. März (nr. 134).
B. Vorangehende Verhandlungen über Kirchenfrage u. Gerichtswesen März bis Mai 1442 nr. 120-139. 309 Aus Köln Stadt-A. Briefbuch 16 fol. 16b cop. chart. coaeva. Zu der Adresse hat ein 11442) Мai 5 Zeitgenosse den Zusatz gemacht super dieta servanda ad providendum contra gravamina judiciorum vetitorum. Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 164. Benutzt von Ennen, Geschichte der Stadt Köln Bd. 3 (Köln und Neußt 1869) S. 415-416. Unse fruntliche groisse ind wat wir gutz vermoigen. eirsamen wise. besondere gude frunde. as ir uns nu zer antwerden geschreven hait antreffende die ungebur- liche besweirnisse der heimlicher gerichte ind daz is uch gut ind noitdurftigh sin dunke, einen dagh zo beschriben, umb all sulche unredeliche sachen abezostellen, as ur brief 10 uns daruf geschickt daz mit mee worten inhelt etc., hain wir wail verstanden. ind be- velt uns ouch wale, daz man den sachen mit ernsten nachgae, und denken darumb unse frunde uf den vierzienden dach nach dem heilgen pinxstdage neest komende zo Franck- Juni 3 fort, dae uns dat zo usdrage deser sachen beqwem dunkt, zo schicken, umb dae zo ver- soechen ind mit uren ind anderre stette raide ind bistande einen wech zo vinden, den 15 ungeburlichen moitnissen ind besweirnissen mit reden wederstant zo doin ind die abe- zostellen. darumb, lieben frunde a, willent ouch zo demselben tage ure frunde mit darbi schicken ind vort den anderen steten uch geleigen schriben ind wissen laissen, sich dar- nach desselben gelichs zo stellen und richten. unse herre got spaire ure eirsamkeit zu langen ziden. datum die 5. maji anno ut supra 1. [supra] Ulme. [1442] Мai 5 20 25 139. Köln an gen. Reichsstädte: teilt unter Bezugnahme auf einen früheren Brief mit, daß Ulm die Abhaltung eines Städtetages wegen der Westfälischen Gerichte und anderer Angelegenheiten für gut und nötig erklärt hat; will deshalb Gesandte am 3. Juni nach Frankfurt schicken; bittet die Adressaten, dasselbe zu tun. [1442] Mai 8 bezw. 9 [Köln]. 114427 Mai 8 bezt. Mai 9 An Frankfurt: F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614c orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Die Nachschrift steht auf einem kleinen Zettel. An Nürnberg: N coll. Nürnberg Kreis-A. Urkunden des siebenfarbigen Alphabets nr. 1515 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Datum die martis 8. maji anno etc. 42. Die Adresse steht über dem Text 30 und lautet Den ersamen weisen dem rat der stat Nuremberg, unsern besundern guten frunden. Die Nach- schrift fehlt. — Benutzt von Mummenhoff, Nürnberg im Kampf mit der Vehme (Mitteilungen des Vereins für Geschichte der Stadt Nürnberg Heft 1, Nürnberg 1879) S. 15-16. An neun gen. Städte: K coll. Köln Stadt-A. Briefbuch 16 fol. 17a cop. chart. coaeva. Datum die octava maji anno ut supra, d. i. 1442, wie in einem auf fol. 16b stehenden Brief Kölns an [Johannes] 35 zu Berck. Die Nachschrift fehlt. Als Adressaten sind über dem Text genannt Nurenberg [folgt durch- gestrichen Ulme] Basell Straisburg Spire Woermez Maencz et Franckfort Aich ind Wijrtzburgh ?. — Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 164. — Benutzt von Ennen a. a. O. 3, 416. 1442 Mai 8 1442 Mai 8 Unse fruntliche gruesse ind wat wir gutz vermogen. eirsamen wise. besondere gute frunde. as wir urre eirsamheit vurmails3 geschreben haben antreffende die un- 40 geburliche besweirnisse der heimlicher gerichte ind wie unse meinonge were uf urre wis- heit verbesseronge, daz ir mit uren ind anderre stete bi uch geleigen frunden eine ver- gaderonge haben woldent, einen rait zo vinden, wie man den vurschrebenb sachen, so verre die unredelich vurgenoimen werdent, mit reden wederstant moichte doin, also daz in unser vurschrift mit me worten cleirlicher begriffen ist etc., ind want dan ouch€ die 45 eirsamen wise burgermeistere ind rait zu Ulme, unse besondere gute frunde, uns kurz- a) em.; Vorl. frunden. b) N vorgenanten; K vurgeroirten oder vurgeschreven? c) om. K. 1 D. i. 1442, laut dem auf fol. 16b unmittelbar vorgehenden Briefe Kölns an [Johannes] zu Berck. 2 Würzburg hatte von Köln schon am 20. März 50 zugezogen werden sol'en, war dann aber in der Adressatenliste wieder gestrichen worden (nr. 134). Die Stadt war, obschon nicht Reichsstadt, in Frank- furt vertreten. 1Q.] 8 Am 20. März (nr. 134).
Strana 310
310 11442) lichen geschreben habent, daz si gut ind noitdurftich sin dunke, einen tagh zu beschriben, Mai 8 bente. umb zo vinden, wie ind waemit die vurgeroirte und andere der stete beswerunge abe- Mai 9 getain mogen werden etc.: so bevelt uns ouch wale, daz man den sachen mit ernste nachgae, und denken darumb unse frunde in ure" stat Franckfort, daeb uns dat zo ustrage disser stucken beqweemlich sin dunkt, zo schicken uf den vierzienden dagh nae 5 dem heilgen pfinxtdage neest komende, umb dae zo versoechen ind mit uren ind anderre stete raide ind bistande einen wech zo vinden, den ungeburlichen moetenissen ind be- sweirnissen wederstant zo doen ind die abezostellen. und haben dis den vurgeroirten" unsen frunden van Ulme weder doin schriven 1, sich uf denselven tagh mit iren ind anderre stete umb si geleigen frunden zo voegen. darumb, lieven vrunde, willent ir 10 ouch als umb dieselbe zit darbid komen und vort den anderen steten uch geleigen ind unsen besondern guten frunden deme rate zu Nuremberg schriben ind wissen laissen, sich darnach desselben gelichs zu stellen ind zo richten2. unse herre got spaire ure eirsamheit zo langen ziden. datum die mercurii nona mensis maji anno etc. 42. [in verso] Den eirsamen wisen burger- Burgermeistere ind rait meisteren ind raite der stat Franckfort, der steide Coelne. unsern besondern guten frunden. [Nachschrift] Lieven vrunde. wir senden urre eirsamheit hirmit einen brief uf dese selve materie sprechende an unse besondere gude frunde van Nuremberg 3. den brief wilt in vurbas schicken ind wissen laissen, as wir uch geschreben hain. Juni 3 1442 Mai 9 15 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 20 C. Anordnungen und Beschlüsse des Frankfurter Rats vor der Ankunft und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 1142 140. Anordnungen des Frankfurter Rates für die Dauer der Anwesenheit K. Friedrichs [zi. und der Fürsten in der Stadt: betr. Verhalten der Bürger bei Feuersgefahr und Mai 20 t. 25) Unruhen; Sicherheitsdienst bei Tag und bei Nacht; Aufbau der bei Lehenerteilungen zu 25 benutzenden Stühle auf dem Römerberg. 1442 [zwischen Mai 20 und 254] Frankfurt. F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 180b.183b und (artt. 16 und 164) fol. 184a cop. chart. coaeva, Abschrift von C. Die Abschrift ist vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner durchgesehen und hier und da berichtigt und erweitert. Seine Zu- sätze sind von uns mit Hilfe spitzer Klammern kenntlich gemacht worden. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 24b� 29b und (artt. 16 und 164) fol. 30b teils cop. chart. coaeva teils conc. chart, geschrieben, korrigiert und mit Zusätzen versehen vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner. Gedruckt bei Römer-Büchner 2, 96-101 und bei Janssen 2, 28-32 nr. 64, bei beiden aus F. Benutzt von Beckmann, Frankfurt als Schauplatz von Reichs- und Wahltagen S. 83-90. 85 a) NK die. b) N das. c) N vorgenanten. d) NK ewer fründe darbei schicken statt darbi komen. e) NK om. ind — Nuremberg. 30 1 Vgl. nr. 138. Frankfurt schrieb am 18. Mai an Nürnberg: Köln habe ihm von der unbillichen hendele der heim- lichen gerichte wegen geschrieben und darum einen Tag nach Frankfurt uf den virzehensten tag nach dem heilgen pingestage [Juni 3] gesetzt; zugleich habe es einen Brief an Nürnberg mitgeschickt, der anbei folge ; dat. fer. 6 post exaudi [Mai 18] 1442. (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614c con. chart.) s Köln schickte diesen für Nürnberg bestimmten Brief zusammen mit dem an Frankfurt zunächst an Mainz. Mainz schrieb darüber am 17. Mai an Frankfurt: Köln habe ihm wegen der heimlichen Gerichte geschrieben und zwei Briefe, einen an Frankfurt und einen an Nürnberg, mitgeschickt 40 mit der Bitte, die beiden Briefe an Frankfurt weiterzuschicken; es vermute, daßt Köln an Frank- furt dasselbe geschrieben habe wie an Mainz; es bitte um Weiterbeförderung des für Nürnberg be- stimmten Briefes; dat. anno etc. 42 quinta feria 45 post dominicam exaudi [Mai 17]. (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614c orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.) 4 Vgl. S. 222 Z. 6-16. 50
310 11442) lichen geschreben habent, daz si gut ind noitdurftich sin dunke, einen tagh zu beschriben, Mai 8 bente. umb zo vinden, wie ind waemit die vurgeroirte und andere der stete beswerunge abe- Mai 9 getain mogen werden etc.: so bevelt uns ouch wale, daz man den sachen mit ernste nachgae, und denken darumb unse frunde in ure" stat Franckfort, daeb uns dat zo ustrage disser stucken beqweemlich sin dunkt, zo schicken uf den vierzienden dagh nae 5 dem heilgen pfinxtdage neest komende, umb dae zo versoechen ind mit uren ind anderre stete raide ind bistande einen wech zo vinden, den ungeburlichen moetenissen ind be- sweirnissen wederstant zo doen ind die abezostellen. und haben dis den vurgeroirten" unsen frunden van Ulme weder doin schriven 1, sich uf denselven tagh mit iren ind anderre stete umb si geleigen frunden zo voegen. darumb, lieven vrunde, willent ir 10 ouch als umb dieselbe zit darbid komen und vort den anderen steten uch geleigen ind unsen besondern guten frunden deme rate zu Nuremberg schriben ind wissen laissen, sich darnach desselben gelichs zu stellen ind zo richten2. unse herre got spaire ure eirsamheit zo langen ziden. datum die mercurii nona mensis maji anno etc. 42. [in verso] Den eirsamen wisen burger- Burgermeistere ind rait meisteren ind raite der stat Franckfort, der steide Coelne. unsern besondern guten frunden. [Nachschrift] Lieven vrunde. wir senden urre eirsamheit hirmit einen brief uf dese selve materie sprechende an unse besondere gude frunde van Nuremberg 3. den brief wilt in vurbas schicken ind wissen laissen, as wir uch geschreben hain. Juni 3 1442 Mai 9 15 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 20 C. Anordnungen und Beschlüsse des Frankfurter Rats vor der Ankunft und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 1142 140. Anordnungen des Frankfurter Rates für die Dauer der Anwesenheit K. Friedrichs [zi. und der Fürsten in der Stadt: betr. Verhalten der Bürger bei Feuersgefahr und Mai 20 t. 25) Unruhen; Sicherheitsdienst bei Tag und bei Nacht; Aufbau der bei Lehenerteilungen zu 25 benutzenden Stühle auf dem Römerberg. 1442 [zwischen Mai 20 und 254] Frankfurt. F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 180b.183b und (artt. 16 und 164) fol. 184a cop. chart. coaeva, Abschrift von C. Die Abschrift ist vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner durchgesehen und hier und da berichtigt und erweitert. Seine Zu- sätze sind von uns mit Hilfe spitzer Klammern kenntlich gemacht worden. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 24b� 29b und (artt. 16 und 164) fol. 30b teils cop. chart. coaeva teils conc. chart, geschrieben, korrigiert und mit Zusätzen versehen vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner. Gedruckt bei Römer-Büchner 2, 96-101 und bei Janssen 2, 28-32 nr. 64, bei beiden aus F. Benutzt von Beckmann, Frankfurt als Schauplatz von Reichs- und Wahltagen S. 83-90. 85 a) NK die. b) N das. c) N vorgenanten. d) NK ewer fründe darbei schicken statt darbi komen. e) NK om. ind — Nuremberg. 30 1 Vgl. nr. 138. Frankfurt schrieb am 18. Mai an Nürnberg: Köln habe ihm von der unbillichen hendele der heim- lichen gerichte wegen geschrieben und darum einen Tag nach Frankfurt uf den virzehensten tag nach dem heilgen pingestage [Juni 3] gesetzt; zugleich habe es einen Brief an Nürnberg mitgeschickt, der anbei folge ; dat. fer. 6 post exaudi [Mai 18] 1442. (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614c con. chart.) s Köln schickte diesen für Nürnberg bestimmten Brief zusammen mit dem an Frankfurt zunächst an Mainz. Mainz schrieb darüber am 17. Mai an Frankfurt: Köln habe ihm wegen der heimlichen Gerichte geschrieben und zwei Briefe, einen an Frankfurt und einen an Nürnberg, mitgeschickt 40 mit der Bitte, die beiden Briefe an Frankfurt weiterzuschicken; es vermute, daßt Köln an Frank- furt dasselbe geschrieben habe wie an Mainz; es bitte um Weiterbeförderung des für Nürnberg be- stimmten Briefes; dat. anno etc. 42 quinta feria 45 post dominicam exaudi [Mai 17]. (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614c orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.) 4 Vgl. S. 222 Z. 6-16. 50
Strana 311
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 311 Bestallünge des€ rads, als unser gnedigister herre der Romische konig zům irsten gen Franckenfurt kommen sulde und unsere gnedigen herren die fursten auch sost einen merklich tag zur selben zit von der bebste und conciliûms wegen her gesast hatten, penticostes " anno 40 secundo. (daz verzogen ward biß uf den konig.) [1] Zum irsten sal man uf allen stoben gesellescheften und hantwerkern und bi sant Kathrinen 1 und dem Kastmeister2 den in der Nuwenstads und zu Sassenhusen den uf sant Elsebeth kirhoff4 sagen und verkünden die ordenunge, als hernach ge- schrieben steet: lieben€ frunde. [1"] als man wartende ist zukonft unsers gnedi- gisten liebsten herren des Romischen koniges und d ein e merklicher tag auch her gesast no und gelacht ist f umb der Cristenheid sache willen, so tûn unsere herren der rad zu Franckenfurt allermenlich zu wissen und verkundigen, das iderman gewarnet si: obe fuer ußginge, so sulde man mit der stormeglocken 5 clenken und sich dann iderman darnach richten, wer zum fure bescheiden ist, das der mit siner gereitschaft, als ime ufgesast ist, furderlich also darzu komme, wer aber under die porten bescheiden ist, das 15 der sich auch dohin unverzugelich fuge und siner sache achte neme etc. wer’ h es aber, das man ludite zu sant Niclas 6, das sulde ein zeichen sin, das usserthalb i gerenne oder soliche not were, das sich dan iderman zu stont sulde rusten, sinen harnesch und gezug herfurzutůn, anzulegen, pherde zu sadeln und sich zu rusten, obe iß forter not geschee, das man dann zu stont bereit were etc.k [15] wer’ es aber, das man die 2o storme ludite, das dan 1 iderman zu stont bereit sulde sin, uf thorne und lecze ? zu kommen, als er bescheiden und ein zedel gegeben ist. werm aber nit uf thorne oder lecze bescheiden oder " zedel gegeben ist, do sollen diegeenden, die nit gereden ° weren, die in der oberstad s kommen vor Johann Breidenbachs huß und uf den pharrekirchoff9 zu dem burgermeister, der ein scheffen ist, mit eime baner, und diegeende in der nider- 25 stad 10 uf den sampßtagesberg 11 fur den Romer zu dem andern burgermeister mit einer baner, und P die gereden " sin uf unser lieben frauwen berg zu dem schultheissen. so" sollen die in der nuwenstad in dem halben teile zuschen der Slimmengassen und allen- heilgen 12 sich besamen bi Bornheimer“ porten 13 und warten uft ..... so " sollen die andern in der nuwenstad in dem andern halben teile sich besammen bi sant Kathrinen so und warthen uf Heinrich Appenheimer, Wygand Smyd und Jost Widenbusch. so 7 sollen die zu Sassenhusen sich besammen bi sant Elizabetht 14 und gewarten (uf) Walther 1442 [zw. Mai 20 u. 25] 1442. Mai 20 35 a) C der stad statt des rads. b) in C korr. für nach ostern. c) FC haben hier und bei jedem der artt. 1b-If Alinea. d) in Cfolgt durchgestrichen unsere gnedigen herren die korfursten. e) em.; FC einen merklichen tag. f) in C korr. für han. g) om. C. h) FC haben Alinea. i) F urserthalb. k) om. C. 1) F man. m) FC haben Alinea. n) C und. o) C geriden. p) C hat Alinea. q) C geriden. 1) FC haben Alinea. S) F Bor- beimer. t) die Namen fehlen in FC; es ist Raum frei gelassen. u) FC haben Alinea. V) desgleichen. 1 Die Katharinenkirche nahe bei der inneren Bockenheimer Pforte. Vgl. Battonn, Örtl. Beschrei- bung der Stadt Frankfurt a. M. 1, 84. 40 2 Das Haus Kastenmeister am Eck der Fried- berger- und Stelzengasse. Vgl. Battonn 6, 67. 8 Über die Neustadt vgl. Battonn 1, 130-132. 4 Elisabethenkirchhof in Sachsenhausen, der den Deutschordensherren gehörte. Vgl. Battonn 7, 39-42. 45 5 Die Sturmglocke der Bartholomäuskirche. Vgl. Quellen zur Frankfurter Geschichte hrsg. von Grote- fend 1, 20; Römer-Büchner 1, 60: Kriegk, Bürger- tum S. 276. 6 Uber die St. Nikolauskirche vergleiche man 50 Battonn 4, 116-121. D. i. Schutzwehren. Vgl. Lexer, Mhd. Wörter- buch 1, 1891. Dentsche Reichstags-Akten XVI. 8 D. i. derjenige Teil der Altstadt, der östlich vom sogenannten vicus dividens (der von der Lieb- frauenkirche durch die Neue Kräme über den Römerberg zum Fahrtor führenden Straßte) lag. Vgl. Battonn 1, 131. 9 Vgl. Battonn 3, 239-250. 10 Der Stadtteil westlich vom vicus dividens. 11 Der östliche Teil des Römerbergs. 12 Uber die Schlimmengasse und die im Jahre 1760 abgebrannte Allerheiligenkirche vergleiche man Battonn 6, 147-149 und 5, 328. 18 Die alte Bornheimer Pforte in der zweiten Ringmauer der Altstadt. Vgl. Battonn 1, 81-83. 1 D. i. die Kapelle der heiligen Elisabeth, die bis zum Jahre 1809 auf dem in Anm. 4 genannten Elisabethenkirchhof stand. Vgl. Battonn 7, 40-41. 40
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 311 Bestallünge des€ rads, als unser gnedigister herre der Romische konig zům irsten gen Franckenfurt kommen sulde und unsere gnedigen herren die fursten auch sost einen merklich tag zur selben zit von der bebste und conciliûms wegen her gesast hatten, penticostes " anno 40 secundo. (daz verzogen ward biß uf den konig.) [1] Zum irsten sal man uf allen stoben gesellescheften und hantwerkern und bi sant Kathrinen 1 und dem Kastmeister2 den in der Nuwenstads und zu Sassenhusen den uf sant Elsebeth kirhoff4 sagen und verkünden die ordenunge, als hernach ge- schrieben steet: lieben€ frunde. [1"] als man wartende ist zukonft unsers gnedi- gisten liebsten herren des Romischen koniges und d ein e merklicher tag auch her gesast no und gelacht ist f umb der Cristenheid sache willen, so tûn unsere herren der rad zu Franckenfurt allermenlich zu wissen und verkundigen, das iderman gewarnet si: obe fuer ußginge, so sulde man mit der stormeglocken 5 clenken und sich dann iderman darnach richten, wer zum fure bescheiden ist, das der mit siner gereitschaft, als ime ufgesast ist, furderlich also darzu komme, wer aber under die porten bescheiden ist, das 15 der sich auch dohin unverzugelich fuge und siner sache achte neme etc. wer’ h es aber, das man ludite zu sant Niclas 6, das sulde ein zeichen sin, das usserthalb i gerenne oder soliche not were, das sich dan iderman zu stont sulde rusten, sinen harnesch und gezug herfurzutůn, anzulegen, pherde zu sadeln und sich zu rusten, obe iß forter not geschee, das man dann zu stont bereit were etc.k [15] wer’ es aber, das man die 2o storme ludite, das dan 1 iderman zu stont bereit sulde sin, uf thorne und lecze ? zu kommen, als er bescheiden und ein zedel gegeben ist. werm aber nit uf thorne oder lecze bescheiden oder " zedel gegeben ist, do sollen diegeenden, die nit gereden ° weren, die in der oberstad s kommen vor Johann Breidenbachs huß und uf den pharrekirchoff9 zu dem burgermeister, der ein scheffen ist, mit eime baner, und diegeende in der nider- 25 stad 10 uf den sampßtagesberg 11 fur den Romer zu dem andern burgermeister mit einer baner, und P die gereden " sin uf unser lieben frauwen berg zu dem schultheissen. so" sollen die in der nuwenstad in dem halben teile zuschen der Slimmengassen und allen- heilgen 12 sich besamen bi Bornheimer“ porten 13 und warten uft ..... so " sollen die andern in der nuwenstad in dem andern halben teile sich besammen bi sant Kathrinen so und warthen uf Heinrich Appenheimer, Wygand Smyd und Jost Widenbusch. so 7 sollen die zu Sassenhusen sich besammen bi sant Elizabetht 14 und gewarten (uf) Walther 1442 [zw. Mai 20 u. 25] 1442. Mai 20 35 a) C der stad statt des rads. b) in C korr. für nach ostern. c) FC haben hier und bei jedem der artt. 1b-If Alinea. d) in Cfolgt durchgestrichen unsere gnedigen herren die korfursten. e) em.; FC einen merklichen tag. f) in C korr. für han. g) om. C. h) FC haben Alinea. i) F urserthalb. k) om. C. 1) F man. m) FC haben Alinea. n) C und. o) C geriden. p) C hat Alinea. q) C geriden. 1) FC haben Alinea. S) F Bor- beimer. t) die Namen fehlen in FC; es ist Raum frei gelassen. u) FC haben Alinea. V) desgleichen. 1 Die Katharinenkirche nahe bei der inneren Bockenheimer Pforte. Vgl. Battonn, Örtl. Beschrei- bung der Stadt Frankfurt a. M. 1, 84. 40 2 Das Haus Kastenmeister am Eck der Fried- berger- und Stelzengasse. Vgl. Battonn 6, 67. 8 Über die Neustadt vgl. Battonn 1, 130-132. 4 Elisabethenkirchhof in Sachsenhausen, der den Deutschordensherren gehörte. Vgl. Battonn 7, 39-42. 45 5 Die Sturmglocke der Bartholomäuskirche. Vgl. Quellen zur Frankfurter Geschichte hrsg. von Grote- fend 1, 20; Römer-Büchner 1, 60: Kriegk, Bürger- tum S. 276. 6 Uber die St. Nikolauskirche vergleiche man 50 Battonn 4, 116-121. D. i. Schutzwehren. Vgl. Lexer, Mhd. Wörter- buch 1, 1891. Dentsche Reichstags-Akten XVI. 8 D. i. derjenige Teil der Altstadt, der östlich vom sogenannten vicus dividens (der von der Lieb- frauenkirche durch die Neue Kräme über den Römerberg zum Fahrtor führenden Straßte) lag. Vgl. Battonn 1, 131. 9 Vgl. Battonn 3, 239-250. 10 Der Stadtteil westlich vom vicus dividens. 11 Der östliche Teil des Römerbergs. 12 Uber die Schlimmengasse und die im Jahre 1760 abgebrannte Allerheiligenkirche vergleiche man Battonn 6, 147-149 und 5, 328. 18 Die alte Bornheimer Pforte in der zweiten Ringmauer der Altstadt. Vgl. Battonn 1, 81-83. 1 D. i. die Kapelle der heiligen Elisabeth, die bis zum Jahre 1809 auf dem in Anm. 4 genannten Elisabethenkirchhof stand. Vgl. Battonn 7, 40-41. 40
Strana 312
312 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 von Swarczenberg den alden, Heincz Wissen zum Wissen, Heinczen Frijtag richter, Diele [zw. [1e] item das iderman Mat 20 fursprechen a, Johannes Peffern und Johannes Benckern. “. 25) wareneme, wen er herberge, und in sinen husen wol fürsehe und hude fur fure- legen. [14] wer' es auch, das fure ußginge oder sich andere rumore odir geschichte in der stad machen wurde, so solde iderman, der das vermag, eine luchte mit eime 5 lichte oben zu sime huse ußhenken, uf das man in den gassen deste baß gesehen mochte. doch b besunder das iglich stobengeselschaft und hantwerke itzunt in der zit, als die fursten hie sin, alle nacht uf iren stoben und iren hantwerkshusern igliche uber nacht eine luchte mit eime lichte ußhenken und das mit iren stobenknechten bestellen sollen. [1e] nota. wurde die sache so treffelich, das den rad not beduchte und das ordenten, so sulde 10 iglich hantwerk sich in vier oder sehs teile teilen und alle nacht ein teil uf irer stoben wachen und do uf sin, obe not geschee, das man sie do wiste zu finden. [1‘] auch sal iderman wasser vôr sin dore oder in sin huß bestellen uf dise zit, als der leger hie ist, und sal auch niemants dem andern sin wasser umbschuden, bi der pene daruf gesast. [2] Item so die fursten alle kommen sin und die burgermeister not bedünket, 15 sollen sie mit den dienern ir iglicher ein nacht oder, obe ir eime nit gelegen were, der oberste richter odir ein ander richter an sin stad nachtes umbriden mit den dienern halb oder wie die burgermeistere not und beqweme bedunket. [3] Item die scharwechtere ernstlich und flissiclich zu manen, in die zit wol zuzusehen und besunder an den enden, do die fursten ligen. [4 Item die rottewacht in den gassen zu bestellen und den wol zuzusehen befelhen. [5] Allen ° portenern zu sagen, irer porten und sache in dieser herren node wol achte zu haben und davon nit zu geen und, obe man die stormeglocken luden oder clenken oder zu ungewonlicher zit zu sant Niclas luden wurde, das sie dann ire porten 25 von stont zutûn und mit iren slusseln uf die thorne geen, biß sie wissen und in kont getan werde, was der sache si. [5a] item d die nebenslege 1 heissen zutůn. [5"] item den uf den snecken2 auch sagen, ire slege zuzulassen und irer sache achte zu han als davor. [5e] item den uf den hoen thornen auch zu sagen, irer sache de baß acht zû nemen, umb sich zu sehen, ire slege zu fertigen. [54] item e die portener aber zu so manen und zu sagen, obe man die storme oder zu sant Niclas wurde luden oder clenken, das sie dan von stont ire porten zutûn, sie uf die thorne geen und der slussel und sache wol acht nemen, biß sie eigentlich wissen und in verkundiget si, was der sache si, und kein wagen undir den porten lassen halden. [6] Item die keden 3 und slosse umb den berg zu riteren 4 und manen zu 35 fertigen. [7] Item wan die fursten kommen, so sollen des rades fründe, die auch zum konge geordent sin 5, bi ir iglichen in sunderheid kommen und undirteniglich enphaen 20 a) in F korr. aus fursprech. b) FC haben Alinca. c) die artt. 5-50 stehen in C auf einem kleinen, auf fol. 24b geklebten Zettel; laat Verweisungszeichen sind sie nach art. 4 einsufügen. d) jeder der arti. 5 a-5d hat in FC 40 eigenes Alinea. e) art. 5d ist in F durchgestrichen, wohl weil er gröstenteils mit art. 5 übereinstimmi. Schlagbäume vor den Stadttoren. Laut Battonn 1, 105 waren die Schnecken „kleine Gebäude, welche im äußern Zwinger dicht neben den Pforten [der Neustadt] und auf be- sonders dazu erhöhten Plätzen errichtet waren. Man konnte zu ihnen nicht anders als durch eine Wendel- oder Schneckenstiege gelangen und deswegen nannte man auch ein solches Gebäude die Schnecke oder auf der Schnecke". Die mit Schlössern versehenen Ketten dienten zur Sperrung der auf den Römerberg mündenden Nebenstraßen. Vgl. Battonn 1, 157-160. 4 D. i. reinigen. Vgl. Lexer, Mhd. Wörterbuch 2, 465. 5 Im Bürgermeisterbuch ist unter feria quinta post penthecostes [Mai 24] bemerkt : item die fursten zu enphaen der schultheiß, Palmstorffer, Walther der alde, Nuhus, Collertale (Frankfurt Stadt-A. Bürger- meisterbuch 1442 fol. 9b not. chart. coaeva). Vgl. 50 auch nr. 144 art. 13. 45
312 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 von Swarczenberg den alden, Heincz Wissen zum Wissen, Heinczen Frijtag richter, Diele [zw. [1e] item das iderman Mat 20 fursprechen a, Johannes Peffern und Johannes Benckern. “. 25) wareneme, wen er herberge, und in sinen husen wol fürsehe und hude fur fure- legen. [14] wer' es auch, das fure ußginge oder sich andere rumore odir geschichte in der stad machen wurde, so solde iderman, der das vermag, eine luchte mit eime 5 lichte oben zu sime huse ußhenken, uf das man in den gassen deste baß gesehen mochte. doch b besunder das iglich stobengeselschaft und hantwerke itzunt in der zit, als die fursten hie sin, alle nacht uf iren stoben und iren hantwerkshusern igliche uber nacht eine luchte mit eime lichte ußhenken und das mit iren stobenknechten bestellen sollen. [1e] nota. wurde die sache so treffelich, das den rad not beduchte und das ordenten, so sulde 10 iglich hantwerk sich in vier oder sehs teile teilen und alle nacht ein teil uf irer stoben wachen und do uf sin, obe not geschee, das man sie do wiste zu finden. [1‘] auch sal iderman wasser vôr sin dore oder in sin huß bestellen uf dise zit, als der leger hie ist, und sal auch niemants dem andern sin wasser umbschuden, bi der pene daruf gesast. [2] Item so die fursten alle kommen sin und die burgermeister not bedünket, 15 sollen sie mit den dienern ir iglicher ein nacht oder, obe ir eime nit gelegen were, der oberste richter odir ein ander richter an sin stad nachtes umbriden mit den dienern halb oder wie die burgermeistere not und beqweme bedunket. [3] Item die scharwechtere ernstlich und flissiclich zu manen, in die zit wol zuzusehen und besunder an den enden, do die fursten ligen. [4 Item die rottewacht in den gassen zu bestellen und den wol zuzusehen befelhen. [5] Allen ° portenern zu sagen, irer porten und sache in dieser herren node wol achte zu haben und davon nit zu geen und, obe man die stormeglocken luden oder clenken oder zu ungewonlicher zit zu sant Niclas luden wurde, das sie dann ire porten 25 von stont zutûn und mit iren slusseln uf die thorne geen, biß sie wissen und in kont getan werde, was der sache si. [5a] item d die nebenslege 1 heissen zutůn. [5"] item den uf den snecken2 auch sagen, ire slege zuzulassen und irer sache achte zu han als davor. [5e] item den uf den hoen thornen auch zu sagen, irer sache de baß acht zû nemen, umb sich zu sehen, ire slege zu fertigen. [54] item e die portener aber zu so manen und zu sagen, obe man die storme oder zu sant Niclas wurde luden oder clenken, das sie dan von stont ire porten zutûn, sie uf die thorne geen und der slussel und sache wol acht nemen, biß sie eigentlich wissen und in verkundiget si, was der sache si, und kein wagen undir den porten lassen halden. [6] Item die keden 3 und slosse umb den berg zu riteren 4 und manen zu 35 fertigen. [7] Item wan die fursten kommen, so sollen des rades fründe, die auch zum konge geordent sin 5, bi ir iglichen in sunderheid kommen und undirteniglich enphaen 20 a) in F korr. aus fursprech. b) FC haben Alinca. c) die artt. 5-50 stehen in C auf einem kleinen, auf fol. 24b geklebten Zettel; laat Verweisungszeichen sind sie nach art. 4 einsufügen. d) jeder der arti. 5 a-5d hat in FC 40 eigenes Alinea. e) art. 5d ist in F durchgestrichen, wohl weil er gröstenteils mit art. 5 übereinstimmi. Schlagbäume vor den Stadttoren. Laut Battonn 1, 105 waren die Schnecken „kleine Gebäude, welche im äußern Zwinger dicht neben den Pforten [der Neustadt] und auf be- sonders dazu erhöhten Plätzen errichtet waren. Man konnte zu ihnen nicht anders als durch eine Wendel- oder Schneckenstiege gelangen und deswegen nannte man auch ein solches Gebäude die Schnecke oder auf der Schnecke". Die mit Schlössern versehenen Ketten dienten zur Sperrung der auf den Römerberg mündenden Nebenstraßen. Vgl. Battonn 1, 157-160. 4 D. i. reinigen. Vgl. Lexer, Mhd. Wörterbuch 2, 465. 5 Im Bürgermeisterbuch ist unter feria quinta post penthecostes [Mai 24] bemerkt : item die fursten zu enphaen der schultheiß, Palmstorffer, Walther der alde, Nuhus, Collertale (Frankfurt Stadt-A. Bürger- meisterbuch 1442 fol. 9b not. chart. coaeva). Vgl. 50 auch nr. 144 art. 13. 45
Strana 313
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 313 mit der alden gewonlichen schenke des wines, und dan dobi zu sagen: „gnediger furste und herre hie wirt ein merklich inriden und zuzihen. biden wir uwer furstlich " gnade undertenielich, mit den uwern tun reden und bestellen, das sie zugticlich und fridelich hie sin und ligen, uf€ das man (uwer° gnade und sie) deste baß geschuren 5 und geschirmen moge. were aber, das sich icht widerwertiges mechte oder entstunde, das dann uwerd furstlichen gnaden und die uwern e in iren herbergen bliben oder bi die burgermeistere und des rades frunde treden, die sache im besten helfen stauwen und niderlegen.“ (nota.) wurden f sie aber geleides gesinnen, einer oder mee, und briefe begerten, so sulde man wider briefe von ime fordern, ut ante reperitur in libro regům 1. [8] Item allen wirthen zu sagen, obe sich etwas bi in erhube, von stont den burgermeistern furzubrengen. [9] Item wan die fursten uf dem rathuß sin, dan mee knechte zu Kellerhennen uf das huß s zu bestellen h. [10] Nota. was rumore sich zu tage oder zu nachte in der stad mechte oder er- 15 hube, so sin geordent, bi den konig zu kommen, Johann Monis und Johann Hane sinen gnade zu troste. die botschaft zu den burgermeistern tûn sollen, wider und fur zu er- faren, was der sache si, darnach zu richten. [11] Item den nuwen bruckenthorn 2 zu Sassenhusen uf der brucken auch zu bestellen mit eime oder zweinen und dem zolner zu sagen, was sich mechte, von stont 20 auch uf den thorn zu kommen. [12] Item den uf den ussersteni slegen 3 ernstlich zu sagen, irer sache wol acht zu haben und ire dore, die daruf geen, zuzulassen und kein wagen oder karne do- under lassen halden umb grosser ufsecze willen. [12"] item k desglichen den por- tenern. [13 a] item 1 nota. [13] Item nota. schoßporten 4 tün fertigen und besehen. slege an den dorchgeenden tornen 5 zu fertigen und tun manen, fertig zu halden und zu iglichen malen uf- und zuzuziehen. [14] Itemm nota. das gestulze zu den lehen uf den berg sal sin .... n schuwe hoch und gein dem berge zu .... ° schuwe breid und P steen zuschen der stegendore6 und so der grossen rathusdore an Laderam 7; und sal die stege uf4 den berg ufgeen dem konige strack undir augen so breid, das dri neben ein mogen geen r. so sal ein cleine stege auch steen, die von der stegendore uf das gestulze gee, also das der konig sich uf dem rathus angetûn und also heimlich uf das gestulze in seiner majestad habites kommen moge uf das geschicklichste. [14a] notat. des konges sesse sal auch hoer sin dann s5 der korfursten sesse, (und neben nit lenger, dan daz zu iglicher siten zwen korfursten 10 25 1442 [zw. Mai 20 u. 25] 40 a) in C korr. für konigliche. b) uf — moge ist in C am Rande nachgetragen. c) C sie statt uwer gnade und sie, d) C uwer furstliche ghade korr. aus sin furstlichen gnaden. e) in C korr. für sinen. f) wurden — regüm steht in C vor art. 10, ist aber laut Verwcisungszeichen hier cinzuschalten. s) om. F. h) in C folgt als besonderer Artikel, aber durchgestrichen item das der rad sin frunde triftlich in die schriberi ordene, die auch die fursten enphaen und in alle zufallende sache raden und den sachen andelage tun. i) om. F. k) FC haben Alinea. 1) desgleichen. m) om. C. n) die Ziffer fehlt in FC, aber es ist Raum freigelassen. o) desgleichen. p) und — der korfursten sesse (Zeile 85) ist in C nachgetragen. q) Fwiederholt uf. r) Cgegen. s) F hinuf. t) Fhat Alinea. 1 Dieses Buch ist identisch mit Band 1 und 2 der Wahltagsakten (vgl Beckmann S. 4 Anm. 1 und 45 Froning in den Inventaren des Frankfurter Stadt- archivs Bd. 3 S. XXI). Die oben angezogene Stelle steht in den Wahltagsacta Tom. I fol. 3a und ist abgedruckt in RTA. 2 nr. 256. 2 Vgl. Battonn 7, 77-79. 50 3 D. i. Schlagbaum, Schranke in der Landwehr. Vgl. Kriegk, Bürgerzwiste S. 252. 4 D. i. Schutzgatter, Schutztor. Vgl. Lexer, Mhd. Wörterbuch 2, 782. 5 Vgl. art. 12. 6 Eine Tür, die zu einer Stiege im Rathaus führte. Das Eckhaus an der Alhartsgasse neben dem Römer, auch Laderheim, Alten-Limpurg genannt. Vgl. Battonn 4, 159-161 und Reiffenstein S. 370. 40*
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 313 mit der alden gewonlichen schenke des wines, und dan dobi zu sagen: „gnediger furste und herre hie wirt ein merklich inriden und zuzihen. biden wir uwer furstlich " gnade undertenielich, mit den uwern tun reden und bestellen, das sie zugticlich und fridelich hie sin und ligen, uf€ das man (uwer° gnade und sie) deste baß geschuren 5 und geschirmen moge. were aber, das sich icht widerwertiges mechte oder entstunde, das dann uwerd furstlichen gnaden und die uwern e in iren herbergen bliben oder bi die burgermeistere und des rades frunde treden, die sache im besten helfen stauwen und niderlegen.“ (nota.) wurden f sie aber geleides gesinnen, einer oder mee, und briefe begerten, so sulde man wider briefe von ime fordern, ut ante reperitur in libro regům 1. [8] Item allen wirthen zu sagen, obe sich etwas bi in erhube, von stont den burgermeistern furzubrengen. [9] Item wan die fursten uf dem rathuß sin, dan mee knechte zu Kellerhennen uf das huß s zu bestellen h. [10] Nota. was rumore sich zu tage oder zu nachte in der stad mechte oder er- 15 hube, so sin geordent, bi den konig zu kommen, Johann Monis und Johann Hane sinen gnade zu troste. die botschaft zu den burgermeistern tûn sollen, wider und fur zu er- faren, was der sache si, darnach zu richten. [11] Item den nuwen bruckenthorn 2 zu Sassenhusen uf der brucken auch zu bestellen mit eime oder zweinen und dem zolner zu sagen, was sich mechte, von stont 20 auch uf den thorn zu kommen. [12] Item den uf den ussersteni slegen 3 ernstlich zu sagen, irer sache wol acht zu haben und ire dore, die daruf geen, zuzulassen und kein wagen oder karne do- under lassen halden umb grosser ufsecze willen. [12"] item k desglichen den por- tenern. [13 a] item 1 nota. [13] Item nota. schoßporten 4 tün fertigen und besehen. slege an den dorchgeenden tornen 5 zu fertigen und tun manen, fertig zu halden und zu iglichen malen uf- und zuzuziehen. [14] Itemm nota. das gestulze zu den lehen uf den berg sal sin .... n schuwe hoch und gein dem berge zu .... ° schuwe breid und P steen zuschen der stegendore6 und so der grossen rathusdore an Laderam 7; und sal die stege uf4 den berg ufgeen dem konige strack undir augen so breid, das dri neben ein mogen geen r. so sal ein cleine stege auch steen, die von der stegendore uf das gestulze gee, also das der konig sich uf dem rathus angetûn und also heimlich uf das gestulze in seiner majestad habites kommen moge uf das geschicklichste. [14a] notat. des konges sesse sal auch hoer sin dann s5 der korfursten sesse, (und neben nit lenger, dan daz zu iglicher siten zwen korfursten 10 25 1442 [zw. Mai 20 u. 25] 40 a) in C korr. für konigliche. b) uf — moge ist in C am Rande nachgetragen. c) C sie statt uwer gnade und sie, d) C uwer furstliche ghade korr. aus sin furstlichen gnaden. e) in C korr. für sinen. f) wurden — regüm steht in C vor art. 10, ist aber laut Verwcisungszeichen hier cinzuschalten. s) om. F. h) in C folgt als besonderer Artikel, aber durchgestrichen item das der rad sin frunde triftlich in die schriberi ordene, die auch die fursten enphaen und in alle zufallende sache raden und den sachen andelage tun. i) om. F. k) FC haben Alinea. 1) desgleichen. m) om. C. n) die Ziffer fehlt in FC, aber es ist Raum freigelassen. o) desgleichen. p) und — der korfursten sesse (Zeile 85) ist in C nachgetragen. q) Fwiederholt uf. r) Cgegen. s) F hinuf. t) Fhat Alinea. 1 Dieses Buch ist identisch mit Band 1 und 2 der Wahltagsakten (vgl Beckmann S. 4 Anm. 1 und 45 Froning in den Inventaren des Frankfurter Stadt- archivs Bd. 3 S. XXI). Die oben angezogene Stelle steht in den Wahltagsacta Tom. I fol. 3a und ist abgedruckt in RTA. 2 nr. 256. 2 Vgl. Battonn 7, 77-79. 50 3 D. i. Schlagbaum, Schranke in der Landwehr. Vgl. Kriegk, Bürgerzwiste S. 252. 4 D. i. Schutzgatter, Schutztor. Vgl. Lexer, Mhd. Wörterbuch 2, 782. 5 Vgl. art. 12. 6 Eine Tür, die zu einer Stiege im Rathaus führte. Das Eckhaus an der Alhartsgasse neben dem Römer, auch Laderheim, Alten-Limpurg genannt. Vgl. Battonn 4, 159-161 und Reiffenstein S. 370. 40*
Strana 314
314 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 gesiczen mogen niderer dan der konig). [145] notandum °. wurde man lehen hie [zu. Mas 20 lihen, daz uf ein zit vil folkes im harnesch und uf den beinen wagehaftig were, so sulde u. 251 man bestellen, daz die hantwerker auch triftlich mit der menge im harnesch und auch uf den beinen weren umb " den stule in den blanken °. sod sin vier des rades darzu geordent die gewapenten bi dem stule, mit namen" ..... und daz bi den keden umb den Berg in iglichem huse auch zwen oder dri gewapenten sin, uf die keden zu warten, obe sich ich widerwirtiges mechte, und auch die dienere uf die zit uf den beinen sin bi den burgermeistere zu fusse, doch daz uf dri zu perde die perde im huse haben steen, obe not wurde, wider und fur zu werben. [14e nota. dan die porten gen felde zuzutun biß uf die cleinen portchin. [14d] notandum. ein werzeichen zu machen mit dem 10 under der storme, obe sich ufleufe mechten, wan er die storme luden sulde oder mochte, sal der burgermeister wissen. [14e] nota. am tage noch einen, daz ir zwene sin bi der storme. [15] Item f obe fure ußginge und 5 sich andere rumore in der stad mechte, wie das geschee, so sollen wober meczeler beckere schumecher smide und snider iglichs der- 15 selben hantwerk 6 h personen uß irme hantwerg ordenen und schicken, das die bestalt sin von stont zu laufen ie einer an der 6 porten1 einen hie dißsit zu Francken- furt, also das 6 personen unden an iglicher porten sin, uß iglichem der 6 hantwerker einer, die zu behuden und zu verwaren, biß die sache gestillet wirt, bi den penen, als sie zedel han. [15 "] desglichen i sollen fischer lower kurssener bender linenwober und 20 scherer iglichs derselben hantwerk 6 personen uß in ordenen an die funf porten 2 zu Sassenhusen und eine hie dissesit am Fischerfelde 3, das die von stont fertig sin, zu leufen in solichen sachen ie einer an der porten eine, also das 6 personen an iglicher porten sin, die zu behuden und zu verwaren, biß die sache gestillet wirt, bi den penen, als sie des zedele han. [15"] so sollen Sifrid Burgrave und der junge Walther von stont 25 an die porten riden und besehen, das die wol bestalt sin, was sich rumores mechte l. [16] Nota. wurde des folkes und pherde als vil, das den rad duchte, das not wurde, die farporten 4 zu bestellen umb ufleufe und zweiunge willen, die sich in der drenke machen mochten 5, so sal man die farporten, sant Leonhardes porte ‘ und meczelerporte " igliche mit zwein odir drin gewapenten tages bestellen, und sulde man die wisseporten 8 s0 und die heiligengeisteporte? dan uber dag zutûn oder verkeden. [16 a] itemm sal man alle schiffe uß der drenke heissen tûn und ein gude wide drenke frien. a) die in C auf fol. 29 a stehenden artt. 14b-14 e fehlen in F, wohl infolge Ubergreifens des in Variante p anf S. 318 erwähnten Nachtrags vom untern Rande des fol. 28 b auf den untern Rand des fol. 29a; der Abschreiber schlug das Blatt um und fuhr mit dem auf fol. 29 b stehenden art. 15 fort; jeder der artt. 14b�146 hat eigenes Alinea. 35 b) umb — und ist in O korr. für in den husern. c) C add. und. d) so — stule ist in C am Rande nachgetragen. e) die Namen fehlen in C; es ist aber Raum für sie freigelassen. f) au diesem Artikel ist in F von Uffsteiner am Rande bemerkt nota. mit zedeln zu fertigen. g) C oder. h) F om. 6 — hantwerg, i) FC haben Alinea. k) desgleichen. 1) in FC folgen hier die arti. 19 und 198 unserer nr. 144. m) FC haben Alinea. Mainzer-, Galgen-, Rödelnheimer, Eschers- heimer, Friedberger und Rieder Pforte. Vgl. nr. 141 artt. 1-6. 2 Neue, Affen-, Oppenheimer, Main-Pforte und Pforte am Ulrichstein. Vgl. Kriegk, Bürgerzwiste S. 264-265. „ Uber die Fischerfeldpforte vergleiche man Battonn 1, 192-193. “ Vgl. Battonn 1, 50-53. 5 Wie begründet diese Besorgnis des Rates war, zeigte eine Schlägerei, zu der es am 3. Juli zwischen Knechten des Bischofs von Chiemsce und des Grafen 40 Ulrich von Mätsch oder des Herra Wolfgang von Frundsberg kam und die vorübergehend zu einer Spannung zwischen Bischof und Rat führte. Man vergleiche darüber den S. 221 Z. 38 ff. erwähnten Bericht, auch nr. 260 art. 5. s Vgl. Battonn 1, 56-57. Vgl. ebenda 1, 48. Vgl. ebenda 1, 53-54. Vgl. ebenda 1, 48-49. a 45 50
314 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 gesiczen mogen niderer dan der konig). [145] notandum °. wurde man lehen hie [zu. Mas 20 lihen, daz uf ein zit vil folkes im harnesch und uf den beinen wagehaftig were, so sulde u. 251 man bestellen, daz die hantwerker auch triftlich mit der menge im harnesch und auch uf den beinen weren umb " den stule in den blanken °. sod sin vier des rades darzu geordent die gewapenten bi dem stule, mit namen" ..... und daz bi den keden umb den Berg in iglichem huse auch zwen oder dri gewapenten sin, uf die keden zu warten, obe sich ich widerwirtiges mechte, und auch die dienere uf die zit uf den beinen sin bi den burgermeistere zu fusse, doch daz uf dri zu perde die perde im huse haben steen, obe not wurde, wider und fur zu werben. [14e nota. dan die porten gen felde zuzutun biß uf die cleinen portchin. [14d] notandum. ein werzeichen zu machen mit dem 10 under der storme, obe sich ufleufe mechten, wan er die storme luden sulde oder mochte, sal der burgermeister wissen. [14e] nota. am tage noch einen, daz ir zwene sin bi der storme. [15] Item f obe fure ußginge und 5 sich andere rumore in der stad mechte, wie das geschee, so sollen wober meczeler beckere schumecher smide und snider iglichs der- 15 selben hantwerk 6 h personen uß irme hantwerg ordenen und schicken, das die bestalt sin von stont zu laufen ie einer an der 6 porten1 einen hie dißsit zu Francken- furt, also das 6 personen unden an iglicher porten sin, uß iglichem der 6 hantwerker einer, die zu behuden und zu verwaren, biß die sache gestillet wirt, bi den penen, als sie zedel han. [15 "] desglichen i sollen fischer lower kurssener bender linenwober und 20 scherer iglichs derselben hantwerk 6 personen uß in ordenen an die funf porten 2 zu Sassenhusen und eine hie dissesit am Fischerfelde 3, das die von stont fertig sin, zu leufen in solichen sachen ie einer an der porten eine, also das 6 personen an iglicher porten sin, die zu behuden und zu verwaren, biß die sache gestillet wirt, bi den penen, als sie des zedele han. [15"] so sollen Sifrid Burgrave und der junge Walther von stont 25 an die porten riden und besehen, das die wol bestalt sin, was sich rumores mechte l. [16] Nota. wurde des folkes und pherde als vil, das den rad duchte, das not wurde, die farporten 4 zu bestellen umb ufleufe und zweiunge willen, die sich in der drenke machen mochten 5, so sal man die farporten, sant Leonhardes porte ‘ und meczelerporte " igliche mit zwein odir drin gewapenten tages bestellen, und sulde man die wisseporten 8 s0 und die heiligengeisteporte? dan uber dag zutûn oder verkeden. [16 a] itemm sal man alle schiffe uß der drenke heissen tûn und ein gude wide drenke frien. a) die in C auf fol. 29 a stehenden artt. 14b-14 e fehlen in F, wohl infolge Ubergreifens des in Variante p anf S. 318 erwähnten Nachtrags vom untern Rande des fol. 28 b auf den untern Rand des fol. 29a; der Abschreiber schlug das Blatt um und fuhr mit dem auf fol. 29 b stehenden art. 15 fort; jeder der artt. 14b�146 hat eigenes Alinea. 35 b) umb — und ist in O korr. für in den husern. c) C add. und. d) so — stule ist in C am Rande nachgetragen. e) die Namen fehlen in C; es ist aber Raum für sie freigelassen. f) au diesem Artikel ist in F von Uffsteiner am Rande bemerkt nota. mit zedeln zu fertigen. g) C oder. h) F om. 6 — hantwerg, i) FC haben Alinea. k) desgleichen. 1) in FC folgen hier die arti. 19 und 198 unserer nr. 144. m) FC haben Alinea. Mainzer-, Galgen-, Rödelnheimer, Eschers- heimer, Friedberger und Rieder Pforte. Vgl. nr. 141 artt. 1-6. 2 Neue, Affen-, Oppenheimer, Main-Pforte und Pforte am Ulrichstein. Vgl. Kriegk, Bürgerzwiste S. 264-265. „ Uber die Fischerfeldpforte vergleiche man Battonn 1, 192-193. “ Vgl. Battonn 1, 50-53. 5 Wie begründet diese Besorgnis des Rates war, zeigte eine Schlägerei, zu der es am 3. Juli zwischen Knechten des Bischofs von Chiemsce und des Grafen 40 Ulrich von Mätsch oder des Herra Wolfgang von Frundsberg kam und die vorübergehend zu einer Spannung zwischen Bischof und Rat führte. Man vergleiche darüber den S. 221 Z. 38 ff. erwähnten Bericht, auch nr. 260 art. 5. s Vgl. Battonn 1, 56-57. Vgl. ebenda 1, 48. Vgl. ebenda 1, 53-54. Vgl. ebenda 1, 48-49. a 45 50
Strana 315
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 315 141. Anordnung des Frankfurter Rates für die Besetzung der Tore und Türme der Stadt mit Nachtwachen während der Anwesenheit des Königs und der Fürsten. 1442 [zwischen Mai 20 und 251] Frankfurt. 1442 [zw. Mai 20 u. 25] F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 184a. 186a cop. chart. coaeva, Ab- schrift von C. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 31 a-33b cop. chart. coaeva, geschrieben vom Stadt- schreiber Nikolaus Uffsteiner. Gedruckt bei Römer-Büchner 2, 101-103 und bei Janssen 2, 32-34 nr. 64, bei beiden aus F. Benutzt von Beckmann a. a. O. S. 86-87. 10 Also sal man die nachthude uf den dorchgeenden porten und thornen bestellen in der zit, als unser gnedigister herre der konig und die fursten hie sin. [1] Mentzer � thorn 2. zum irsten uf Menczer thorn sollen die nach geschrieben zwo rotten uß iglicher rotten einen personen nachtes daruf schicken, zu huden und zu wachen: die b irste rotte an der farporten an, als sie begriffen hat, und do-inne 3 rotten- 15 meistere sin Jeckel Heller und Heile Milber. die ander rotte in der nyderstad 4, die an der Schuppen 5 angeet, und do-inne rottenmeistere sin Ubelacker und Heincz Winsticher. [2] Uf Galgenthorn 6 sollen die nach geschrieben zwo rotten uß iglicher rotten auch nachtes einen bestellen: die irste rotte an der andern siten der Schupen an biß an den Grunen Baûm 7, und do-inne rottenmeistere€ sin Bernhard Derenbach d und Jost Siden- 2o sticker. die andere rotte in der nuwenstad zuschen wissen frauwenthorn 8 und Luge in das land ", und do-inne rottenmeistere sin Jost Widenbusch und Peter Kreuche. [3] Uf Redelnheymer e thorn 10 sollen die nach geschrieben zwo rotten uß iglicher rotten auch nachtes einen bestellen und schicken: die irste rotte an der Landskronen 11 an biß an den Pletener 12; do-inne rottenmeistere sin Heilman Lenung und Jungehenne", 25 der Heppen son. die andere rotte in der nuwenstad von Luge in das land biß an die mitte zuschen Redelnheimer und Escherßheimer porten 13; do-inne rottenmeistere sin Grieß- henne und Wygel von 5 Ockstad. [4] Uf Eschersheimer thorn 14 sollen die nach geschrieben zwo rotten uß iglicher rotten auch nachtes einen bestellen: die irste rotte in der oberstad an dem Sensensmid 15 30 a) die Worte Mentzer thorn stehen in FC nach Art einer Uberschrift über dem Artikel, ebenso nachher Uf Galgenthorn usw. b) FC haben hier und dann bei die ander rotte Alinea; ebenso in den arti. 2-4, 6 und 8. c) F rotte- meistere. d) C Dernbach. e) F Redenlheymer. 1) C Junghenne. g) von Ockstad ist in C vom Schreiber des Urtextes (ngl. S. 219) unserer nr. 144 korr. für zu Liechtenstein. Vgl. S. 222 Z. 15. Der im Jahre 1809 abgebrochene Mainzerturm 85 2 stand auf der Ecke zwischen der Mainmauer und der westlichen Stadtmauer. Vgl. Battonn 1, 61-62. Man ergänze hier und an den weiterhin noch öfter vorkommenden ähnlichen Stellen sollen. 40 “ Vgl. S. 311 Anm. 10. Die Schuppe oder Schoppe, ein unbebauter Platz am alten Stadtgraben, von dem die Schüppen- oder Schippengasse zum Kornmarkt führte. Vgl. Battonn 5, 229-230. 6 Der Galgenturm, durch dessen Tor Könige und Kaiser in Frankfurt einzureiten pflegten. Vgl. Battonn 1, 117-121. Das Eckhaus an der Schippengasse auf der Westseite des Kornmarkts. Vgl. Battonn 5, 75-76 50 und Reiffenstein S. 356. 8 Der weißte Frauenturm, einer der Türme der 45 ersten Ringmauer, wurde im Jahre 1811 abgebrochen. Vgl. Battonn 1, 71. 3 Einer der Mauertürme zwischen Mainzer- und Galgenpforte. Vgl. Battonn 1, 125. 10 Uber die zu Anfang des vorigen Jahrhunderts niedergerissene Rödelheimerpforte handelt Battonn 1, 114-116. 11 Ein Haus auf der Ostseite der Straßte Unter den neuen Krämen zwischen dem Römerberg und der Schnurgasse und gegenüber dem Barfüßer- kirchhof. Vgl. Battonn 4, 196-197. 12 Der Pletener, das Eckhaus von Schnurgasse und Unter den neuen Krämen. Vgl. Battonn 4, 199. 13 Jetzt das Karlstor. Vgl. Battonn 1, 112-114. 14 Vgl. ebenda. 15 Eckhaus auf der Ostseite der Straßte Unter den neuen Krämen zwischen Schnurgasse und Sal- mannsgasse. Vgl. Battonn 4, 200.
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 315 141. Anordnung des Frankfurter Rates für die Besetzung der Tore und Türme der Stadt mit Nachtwachen während der Anwesenheit des Königs und der Fürsten. 1442 [zwischen Mai 20 und 251] Frankfurt. 1442 [zw. Mai 20 u. 25] F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 184a. 186a cop. chart. coaeva, Ab- schrift von C. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 31 a-33b cop. chart. coaeva, geschrieben vom Stadt- schreiber Nikolaus Uffsteiner. Gedruckt bei Römer-Büchner 2, 101-103 und bei Janssen 2, 32-34 nr. 64, bei beiden aus F. Benutzt von Beckmann a. a. O. S. 86-87. 10 Also sal man die nachthude uf den dorchgeenden porten und thornen bestellen in der zit, als unser gnedigister herre der konig und die fursten hie sin. [1] Mentzer � thorn 2. zum irsten uf Menczer thorn sollen die nach geschrieben zwo rotten uß iglicher rotten einen personen nachtes daruf schicken, zu huden und zu wachen: die b irste rotte an der farporten an, als sie begriffen hat, und do-inne 3 rotten- 15 meistere sin Jeckel Heller und Heile Milber. die ander rotte in der nyderstad 4, die an der Schuppen 5 angeet, und do-inne rottenmeistere sin Ubelacker und Heincz Winsticher. [2] Uf Galgenthorn 6 sollen die nach geschrieben zwo rotten uß iglicher rotten auch nachtes einen bestellen: die irste rotte an der andern siten der Schupen an biß an den Grunen Baûm 7, und do-inne rottenmeistere€ sin Bernhard Derenbach d und Jost Siden- 2o sticker. die andere rotte in der nuwenstad zuschen wissen frauwenthorn 8 und Luge in das land ", und do-inne rottenmeistere sin Jost Widenbusch und Peter Kreuche. [3] Uf Redelnheymer e thorn 10 sollen die nach geschrieben zwo rotten uß iglicher rotten auch nachtes einen bestellen und schicken: die irste rotte an der Landskronen 11 an biß an den Pletener 12; do-inne rottenmeistere sin Heilman Lenung und Jungehenne", 25 der Heppen son. die andere rotte in der nuwenstad von Luge in das land biß an die mitte zuschen Redelnheimer und Escherßheimer porten 13; do-inne rottenmeistere sin Grieß- henne und Wygel von 5 Ockstad. [4] Uf Eschersheimer thorn 14 sollen die nach geschrieben zwo rotten uß iglicher rotten auch nachtes einen bestellen: die irste rotte in der oberstad an dem Sensensmid 15 30 a) die Worte Mentzer thorn stehen in FC nach Art einer Uberschrift über dem Artikel, ebenso nachher Uf Galgenthorn usw. b) FC haben hier und dann bei die ander rotte Alinea; ebenso in den arti. 2-4, 6 und 8. c) F rotte- meistere. d) C Dernbach. e) F Redenlheymer. 1) C Junghenne. g) von Ockstad ist in C vom Schreiber des Urtextes (ngl. S. 219) unserer nr. 144 korr. für zu Liechtenstein. Vgl. S. 222 Z. 15. Der im Jahre 1809 abgebrochene Mainzerturm 85 2 stand auf der Ecke zwischen der Mainmauer und der westlichen Stadtmauer. Vgl. Battonn 1, 61-62. Man ergänze hier und an den weiterhin noch öfter vorkommenden ähnlichen Stellen sollen. 40 “ Vgl. S. 311 Anm. 10. Die Schuppe oder Schoppe, ein unbebauter Platz am alten Stadtgraben, von dem die Schüppen- oder Schippengasse zum Kornmarkt führte. Vgl. Battonn 5, 229-230. 6 Der Galgenturm, durch dessen Tor Könige und Kaiser in Frankfurt einzureiten pflegten. Vgl. Battonn 1, 117-121. Das Eckhaus an der Schippengasse auf der Westseite des Kornmarkts. Vgl. Battonn 5, 75-76 50 und Reiffenstein S. 356. 8 Der weißte Frauenturm, einer der Türme der 45 ersten Ringmauer, wurde im Jahre 1811 abgebrochen. Vgl. Battonn 1, 71. 3 Einer der Mauertürme zwischen Mainzer- und Galgenpforte. Vgl. Battonn 1, 125. 10 Uber die zu Anfang des vorigen Jahrhunderts niedergerissene Rödelheimerpforte handelt Battonn 1, 114-116. 11 Ein Haus auf der Ostseite der Straßte Unter den neuen Krämen zwischen dem Römerberg und der Schnurgasse und gegenüber dem Barfüßer- kirchhof. Vgl. Battonn 4, 196-197. 12 Der Pletener, das Eckhaus von Schnurgasse und Unter den neuen Krämen. Vgl. Battonn 4, 199. 13 Jetzt das Karlstor. Vgl. Battonn 1, 112-114. 14 Vgl. ebenda. 15 Eckhaus auf der Ostseite der Straßte Unter den neuen Krämen zwischen Schnurgasse und Sal- mannsgasse. Vgl. Battonn 4, 200.
Strana 316
316 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1142 an und von dannen biß an das Paradiß 1, als wit darzu gehoret, und do-inne rotten- [2w. Mat 20 meistere sin Henne Wijsse zum Hirczhorn und Brünheincze. die andere rotte zuschen ". 25) Redelnheimer und Eschersheimer porten an, als die begriffen ist an ende der muren gein der Slymmen-gassen 2 uber, und darinne rottenmeistere sin Rule, der Sweben man, und Wigel Heger. [5] Uf Frideberger thorn 3 sal die nach geschrieben groß rotte, das vormals zwo gewest sin, alle nacht zwene uf schicken in der oberstad an der meczelerporten an biß an den pharrekirchoffa, und do inne rottenmeistereb sin Johannes Kirchenecke und der zum Gulden Rade 4. [6] Uf Rieder thorn 5 sollen die nach geschrieben zwo rotten uß iglicher nachtes 10 einen schicken und bestellen: die irste rotte in der oberstad an der meczeler- an, die ringmüren abe, biß an die varparten, als die begriffen ist, und do-inne rottenmeistere sin Henchin Augspurg und Henne Stedefelder. die andere rotte in der nuwenstad an Juden- ecke 6 an biß an den nehsten erker?, als die begriffen ist, und do-inne rottenmeistere sin Heile Daubecker und Johannes Nenter. [71 Uf den nuwen bruckenthorn zu Sassenhusen sal die grosse rotte in der ober- stad an der meczelerporten an biß an den pharrekirchoff etc., als die begriffen hat, und darinne rottenmeistere sin Johannes Kirchenecke und der zum Gulden Rade, alle nacht zwene schicken, zu wachen und zu huden. nota °. wûrde der rotten iß aber ie zu swere, so sulde man in der zit, als der leger hie were, einen tages und nachtes daruf 20 uß der rechenunges bestellen oder€ die geselschaft uf dem Bornflecken" und Colman daz irfollen oder steinmeczen. [8] Uf Affenthorn 1° sollen die nach geschrieben zwo rotten uß iglicher alle nacht einen schicken: die irste rotte in der aldenstad an dem rathofe 11 an, als die begriffen hat, und do-inne rottenmeistere sin Ulrich Apotecker ° und Heile Langhals. die andere 25 rotte an Bockenheimer porten 12 an biß an€ unser frauwen kirchen 13, als die begriffen ist, und darinne rottenmeistere sin Hans zu Stalberg und Concze zum Buwemeistern. [9] So sal die rotte zu Sassenhusen, mit namen das oberteil 14, auch alle nacht einen oder zwen daruf schicken, also das Sassenhusen deste baß bestalt si. 15 a) F pharrekirschoff. b) F rottemmeistere. c) F hat hier Alinea. d) oder — steinmeczen ist in C auf dem un- 30 teren Rande des fol. 33 a nachgetragen. e) C Aptecker. f) om. F. 1 Eckhaus auf der Ostseite der Straßte Unter den oben gedeckt und mit Schießlöchern versehen sich neuen Krämen zwischen Liebfrauenberg und Sal- an vielen Stellen der alten Stadtmauer befanden mannsgasse. Vgl. Battonn 4, 204�206 und Reiffen- und auf den Gang, der hinter der Stadtmauer stein S. 373. herlief, stießen". Sie wurden erbaut, „um den 35 2 Vgl. S. 311 Anm. 12. Armbrustschützen sichern Stand zu geben zum „ Der im Jahre 1381 erbaute Turm wurde samt Schießen über die Stadtmauer". Vgl. auch Kriegk, der alten Friedberger Pforte im Jahre 1812 nieder- Bürgerzwiste S. 262. gerissen. Vgl. Battonn 1, 110. Das städtische Rechnungsamt. 4 Das Haus zum Goldenen Rade lag auf der Der breitere Teil der Straßte Auf dem Markte 40 Ostseite der Fahrgasse zwischen der Nonnengasse zwischen dem Römerberg und den drei Römerr. und dem Löwenplätzchen. Vgl. Battonn 2, 30-31 wurde früher „Auf dem Bornfleck“ genannt nach und Reiffenstein S. 374. dem Hause Bornfleck neben der Kürschner-Laube. 5Die in der Nähe der Allerheiligenkirche ge- Vgl. Battonn 3, 161. 10 Vgl. Battonn 7, 69-73. legene Riederpforte und der zu ihr gehörige Turm 1l Das alte Rathaus nahe bei der Bartholomäus- wurden im Jahre 1809 abgerissen und durch das heutige Hanauer Tor ersetzt. Vgl. Battonn 1, kirche. Vgl. Battonn 3, 201�213. 12 Die innere Bockenheimer Pforte nahe bei der 106-108. 6 Das nach dem nahen Judenkirchhof benannte Katharinenkirche. Vgl. Battonn 1, 83-86. 13 Vgl. Battonn 4, 212-224. Eck der Stadtmauer zwischen der im Jahre 1810 14 D. i. Ober-Sachsenhausen, östlich der von der abgebrochenen Schießpforte und dem Allerheiligen- tor. Vgl. Battonn 1, 106-107 und 153-155. Mainbrücke zum Elisabethenkirchhof führenden Laut Battonn 1, 97 „kleine Turmchen, die Straßte. Vgl. Battonn 7, 24�25 und 82. 45 50
316 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1142 an und von dannen biß an das Paradiß 1, als wit darzu gehoret, und do-inne rotten- [2w. Mat 20 meistere sin Henne Wijsse zum Hirczhorn und Brünheincze. die andere rotte zuschen ". 25) Redelnheimer und Eschersheimer porten an, als die begriffen ist an ende der muren gein der Slymmen-gassen 2 uber, und darinne rottenmeistere sin Rule, der Sweben man, und Wigel Heger. [5] Uf Frideberger thorn 3 sal die nach geschrieben groß rotte, das vormals zwo gewest sin, alle nacht zwene uf schicken in der oberstad an der meczelerporten an biß an den pharrekirchoffa, und do inne rottenmeistereb sin Johannes Kirchenecke und der zum Gulden Rade 4. [6] Uf Rieder thorn 5 sollen die nach geschrieben zwo rotten uß iglicher nachtes 10 einen schicken und bestellen: die irste rotte in der oberstad an der meczeler- an, die ringmüren abe, biß an die varparten, als die begriffen ist, und do-inne rottenmeistere sin Henchin Augspurg und Henne Stedefelder. die andere rotte in der nuwenstad an Juden- ecke 6 an biß an den nehsten erker?, als die begriffen ist, und do-inne rottenmeistere sin Heile Daubecker und Johannes Nenter. [71 Uf den nuwen bruckenthorn zu Sassenhusen sal die grosse rotte in der ober- stad an der meczelerporten an biß an den pharrekirchoff etc., als die begriffen hat, und darinne rottenmeistere sin Johannes Kirchenecke und der zum Gulden Rade, alle nacht zwene schicken, zu wachen und zu huden. nota °. wûrde der rotten iß aber ie zu swere, so sulde man in der zit, als der leger hie were, einen tages und nachtes daruf 20 uß der rechenunges bestellen oder€ die geselschaft uf dem Bornflecken" und Colman daz irfollen oder steinmeczen. [8] Uf Affenthorn 1° sollen die nach geschrieben zwo rotten uß iglicher alle nacht einen schicken: die irste rotte in der aldenstad an dem rathofe 11 an, als die begriffen hat, und do-inne rottenmeistere sin Ulrich Apotecker ° und Heile Langhals. die andere 25 rotte an Bockenheimer porten 12 an biß an€ unser frauwen kirchen 13, als die begriffen ist, und darinne rottenmeistere sin Hans zu Stalberg und Concze zum Buwemeistern. [9] So sal die rotte zu Sassenhusen, mit namen das oberteil 14, auch alle nacht einen oder zwen daruf schicken, also das Sassenhusen deste baß bestalt si. 15 a) F pharrekirschoff. b) F rottemmeistere. c) F hat hier Alinea. d) oder — steinmeczen ist in C auf dem un- 30 teren Rande des fol. 33 a nachgetragen. e) C Aptecker. f) om. F. 1 Eckhaus auf der Ostseite der Straßte Unter den oben gedeckt und mit Schießlöchern versehen sich neuen Krämen zwischen Liebfrauenberg und Sal- an vielen Stellen der alten Stadtmauer befanden mannsgasse. Vgl. Battonn 4, 204�206 und Reiffen- und auf den Gang, der hinter der Stadtmauer stein S. 373. herlief, stießen". Sie wurden erbaut, „um den 35 2 Vgl. S. 311 Anm. 12. Armbrustschützen sichern Stand zu geben zum „ Der im Jahre 1381 erbaute Turm wurde samt Schießen über die Stadtmauer". Vgl. auch Kriegk, der alten Friedberger Pforte im Jahre 1812 nieder- Bürgerzwiste S. 262. gerissen. Vgl. Battonn 1, 110. Das städtische Rechnungsamt. 4 Das Haus zum Goldenen Rade lag auf der Der breitere Teil der Straßte Auf dem Markte 40 Ostseite der Fahrgasse zwischen der Nonnengasse zwischen dem Römerberg und den drei Römerr. und dem Löwenplätzchen. Vgl. Battonn 2, 30-31 wurde früher „Auf dem Bornfleck“ genannt nach und Reiffenstein S. 374. dem Hause Bornfleck neben der Kürschner-Laube. 5Die in der Nähe der Allerheiligenkirche ge- Vgl. Battonn 3, 161. 10 Vgl. Battonn 7, 69-73. legene Riederpforte und der zu ihr gehörige Turm 1l Das alte Rathaus nahe bei der Bartholomäus- wurden im Jahre 1809 abgerissen und durch das heutige Hanauer Tor ersetzt. Vgl. Battonn 1, kirche. Vgl. Battonn 3, 201�213. 12 Die innere Bockenheimer Pforte nahe bei der 106-108. 6 Das nach dem nahen Judenkirchhof benannte Katharinenkirche. Vgl. Battonn 1, 83-86. 13 Vgl. Battonn 4, 212-224. Eck der Stadtmauer zwischen der im Jahre 1810 14 D. i. Ober-Sachsenhausen, östlich der von der abgebrochenen Schießpforte und dem Allerheiligen- tor. Vgl. Battonn 1, 106-107 und 153-155. Mainbrücke zum Elisabethenkirchhof führenden Laut Battonn 1, 97 „kleine Turmchen, die Straßte. Vgl. Battonn 7, 24�25 und 82. 45 50
Strana 317
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 317 [10] Uf Oppenheimer thorn 1 sollen die rotte in der nuwenstad an der muren gein der Slymmen-gassen an biß an Frideberger thorn, als die begriffen ist, alle nacht zwene schicken und do-inne rottenmeistere sin Scheidehenne und Jungel Blûme. so sal die rotte zu Sassenhusen in dem nidernteile2 auch alle nacht zwene uf den Oppenheimer 5 thorn schicken. [11] Nota. darzu sal man alle nachte rottwachte in der stad, in der nuwenstad und zu Sassenhusen bestellen getan werden. [12] Nota. nachtwachte uf der brucken 3 und am Meyne. 1442 [zw. Mai 20 u. 25) 10 142. Aufzeichnung des Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner über Verhandlungen des Frank- furter Rates mit den Juden wegen der ihnen obliegenden Lieferungen und Leistungen 1442 [zwischen bei der bevorstehenden Anwesenheit des Königs in der Stadt. Mai 20 und 254] Frankfurt. 1442 JEw. Mai 20 u. 25] Faus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 176b cop. chart. coaeva, Reinschrift vonC. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 10a teils cop. chart. coaeva teils conc. chart., letz- teres vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner geschrieben. Vgl. S. 219 f. Gedruckt bei Römer-Büchner 2, 116 und bei Janssen 2, 36, bei beiden aus F. Benutzt von Beckmann a. a. O. S. 24. Nota. umb der Juden bestellunge in die cancelli mit pergamene, in den hoff mit betten und in die kochen b mit kesseln, und ° sinen 5 amptluden ire rechte, als des rades 20 pantschaft-brief 6 innehelt, dasd sal man in heimelichkeit mit den Juden reden: wie sie dase vorberurt dem riche plichtig sin, darfur man sie nit vertedingen moge; mogen sie aber bestellen, das abezûtragen, das habe man gerne. daruf€ han sie geantwurt: umb die vorberurten pûncte in der pantschaft begriffen, da haben sie nit vernomen, das solichs an ire fordern ie gefordert si; doch werde iß an sie gefordert, so wollen sie gedenken, 25 darfur zu tedingen 7; sost wollen sie sinen koniglichen gnaden ein erunge tûn mit einer schenke; dan ir faste wenig si. 15 30 143. Aufzeichnungen des Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner über Verhandlungen des 1442 ſzw. Mai 20 Frankfurter Rates mit nicht gen. Gesandten K. Friedrichs wegen der Herberge des u. 25] Königs und über dadurch veranlaßte Anordnungen des Rates. 1442 szwischen Mai 20 und 25 s7 Frankfurt. 35 F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 175a-176a cop. chart. coaeva, Rein- schrift von C mit Zusätzen des Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 8b-9b conc. chart. Die in Var. a auf S. 318 mitgeteilte Fassung des art. 1 und die erste Hälfte des art. 2 (bis zu den Worten in der stede walde) sind Abschrift aus dem in der Einleitung S. 220 Z. 35ff. erwähnten Konzeptheft. Alles andere ist teils Korrektur teils Nachtrag Uffsteiners. Gedruckt bei Römer-Büchner 2, 113-115 und bei Janssen 2, 35�36, bei beiden aus F. Benutzt von Beckmann a. a. O. S. 17; 22.23; 25; 30. 40 a) C Jugel. b) C kuchen. c) in C korr. für nota ; C hat hier Alinea. d) das sal man ist in C korr. für nota ; C hat hier Alinea. e) das vorberurt ist in C über der Zeile nachgetragen. f) C notandum, daruf; der ganze Passus notandum — wenig si ist in C nachgetragen. 1 Vgl. Battonn 7, 73-74. 2 D. i. Unter-Sachsenhausen, westlich der S. 316 Anm. 14 genannten Straßte. 3 Die Mainbrücke zwischen Frankfurt und Sachsenhausen. Vgl. Battonn 1, 205�214 und Kriegk, Bürgerzwiste S. 268-272. 4Vgl. S. 221 Z. 7-10. 5 D. i. des Königs. 50 8 Der Pfandbrief Karls IV., gegeben zu Franken- fürt 1349 Do. n. Johans tag baptisten [Juni 25] 45 r. 3 (Frankfurt Stadt-A. Privilegien nr. 87 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend.; gedr. Sencken- berg, Selecta juris et historiarum Tom. 1 (Franco- furti 1734) pag. 634 - 644; vgl. Böhmer - Huber nr. 1035, auch Kriegk, Bürgerzwiste, S. 419-420). Vgl. nr. 194 art. 3 und den dort mitgeteilten Brief Franhfurts an Walther Schwarzenberg vom 12. Juni. 8 Vgl. S. 221 Z. 7-10.
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 317 [10] Uf Oppenheimer thorn 1 sollen die rotte in der nuwenstad an der muren gein der Slymmen-gassen an biß an Frideberger thorn, als die begriffen ist, alle nacht zwene schicken und do-inne rottenmeistere sin Scheidehenne und Jungel Blûme. so sal die rotte zu Sassenhusen in dem nidernteile2 auch alle nacht zwene uf den Oppenheimer 5 thorn schicken. [11] Nota. darzu sal man alle nachte rottwachte in der stad, in der nuwenstad und zu Sassenhusen bestellen getan werden. [12] Nota. nachtwachte uf der brucken 3 und am Meyne. 1442 [zw. Mai 20 u. 25) 10 142. Aufzeichnung des Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner über Verhandlungen des Frank- furter Rates mit den Juden wegen der ihnen obliegenden Lieferungen und Leistungen 1442 [zwischen bei der bevorstehenden Anwesenheit des Königs in der Stadt. Mai 20 und 254] Frankfurt. 1442 JEw. Mai 20 u. 25] Faus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 176b cop. chart. coaeva, Reinschrift vonC. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 10a teils cop. chart. coaeva teils conc. chart., letz- teres vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner geschrieben. Vgl. S. 219 f. Gedruckt bei Römer-Büchner 2, 116 und bei Janssen 2, 36, bei beiden aus F. Benutzt von Beckmann a. a. O. S. 24. Nota. umb der Juden bestellunge in die cancelli mit pergamene, in den hoff mit betten und in die kochen b mit kesseln, und ° sinen 5 amptluden ire rechte, als des rades 20 pantschaft-brief 6 innehelt, dasd sal man in heimelichkeit mit den Juden reden: wie sie dase vorberurt dem riche plichtig sin, darfur man sie nit vertedingen moge; mogen sie aber bestellen, das abezûtragen, das habe man gerne. daruf€ han sie geantwurt: umb die vorberurten pûncte in der pantschaft begriffen, da haben sie nit vernomen, das solichs an ire fordern ie gefordert si; doch werde iß an sie gefordert, so wollen sie gedenken, 25 darfur zu tedingen 7; sost wollen sie sinen koniglichen gnaden ein erunge tûn mit einer schenke; dan ir faste wenig si. 15 30 143. Aufzeichnungen des Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner über Verhandlungen des 1442 ſzw. Mai 20 Frankfurter Rates mit nicht gen. Gesandten K. Friedrichs wegen der Herberge des u. 25] Königs und über dadurch veranlaßte Anordnungen des Rates. 1442 szwischen Mai 20 und 25 s7 Frankfurt. 35 F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 175a-176a cop. chart. coaeva, Rein- schrift von C mit Zusätzen des Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 8b-9b conc. chart. Die in Var. a auf S. 318 mitgeteilte Fassung des art. 1 und die erste Hälfte des art. 2 (bis zu den Worten in der stede walde) sind Abschrift aus dem in der Einleitung S. 220 Z. 35ff. erwähnten Konzeptheft. Alles andere ist teils Korrektur teils Nachtrag Uffsteiners. Gedruckt bei Römer-Büchner 2, 113-115 und bei Janssen 2, 35�36, bei beiden aus F. Benutzt von Beckmann a. a. O. S. 17; 22.23; 25; 30. 40 a) C Jugel. b) C kuchen. c) in C korr. für nota ; C hat hier Alinea. d) das sal man ist in C korr. für nota ; C hat hier Alinea. e) das vorberurt ist in C über der Zeile nachgetragen. f) C notandum, daruf; der ganze Passus notandum — wenig si ist in C nachgetragen. 1 Vgl. Battonn 7, 73-74. 2 D. i. Unter-Sachsenhausen, westlich der S. 316 Anm. 14 genannten Straßte. 3 Die Mainbrücke zwischen Frankfurt und Sachsenhausen. Vgl. Battonn 1, 205�214 und Kriegk, Bürgerzwiste S. 268-272. 4Vgl. S. 221 Z. 7-10. 5 D. i. des Königs. 50 8 Der Pfandbrief Karls IV., gegeben zu Franken- fürt 1349 Do. n. Johans tag baptisten [Juni 25] 45 r. 3 (Frankfurt Stadt-A. Privilegien nr. 87 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend.; gedr. Sencken- berg, Selecta juris et historiarum Tom. 1 (Franco- furti 1734) pag. 634 - 644; vgl. Böhmer - Huber nr. 1035, auch Kriegk, Bürgerzwiste, S. 419-420). Vgl. nr. 194 art. 3 und den dort mitgeteilten Brief Franhfurts an Walther Schwarzenberg vom 12. Juni. 8 Vgl. S. 221 Z. 7-10.
Strana 318
318 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [1] Notandûm 3: als der konig sin rede und botschaft 1 uf acht tage vor her ge- ſzw. Mas 20 sant hatte, sinen gnaden herberge zu bestellen, meinten sie, das die herberge dure weren, u. 25) und begerten einen sacz zu seczen. also sagete man in: 12 heller fur hauw, stro und stalmite und 10 heller vorb bettunge; do mochten zwene an eime bette ligen 2; doch wulde imand hauw, stro und habern selbs bestellen, so sulde iglich person vom stalle s dem bodem fur ein pherd zu halden und siner personen zum tage und nacht° 6 heller geben. wand man nû vername, das unser herre der konig sin hoffgesinde" alles ver- soldite, also das sin gnade in ein gelt gebe für iren sold, also das sie in selbs herburge und rûwefuter8 bestellen soldene und sie spise und habern vom konige zu hoffe holen, und sie hefticlich tedingen, fur hauw, stro, bettegewand und stalmite fur alles 12 heller 10 zu geben, das duchte sie dannach€ zu vil und besorgeten, das soliche clage vom hofe- gesinde vor den konig kommen wurde, das es dabi nit blibe. und meinten, der konig were unser rechter herre; man sulde sich anders gein ime halden, das er furtel fur an- dern hette. wiewol nû s soliche nottedinge 4 dem rade fast swere was umb inganges 5 willen und man h bi andern konigen und legern 6 nie me gehabt oder vernomen hat, uf 15 das man dan zum irsten nit zu grossen ungnaden qweme, das dan hernach nit abezu- dragen were, so hat der rad im besten mit den luden, do im danne beslagen wart, ire frunde tûn reden, das sie sich gutlich willigen, die lude ufzûnemen. getruwet der rad, sie werden sich auch redelich gein in halden. dan sie gereide ufgnomen haben, 12 heller fur hauw, stro und stalmite zu geben; doch werde uf das leste umb bezalunge irrunge 20 zuschen in und den fremden luden, das sie das dann zitlich lassen wissen; so wulde der rad sin frunde darbi schicken, darinne helfen reden und behulfelich sin, das in gedie und getann werde, das zemlich si an iglichem ende nach gelegenheid der herberge. [2] Item i die zingruaven k und die 19 dorfe zu Bornheimer berge" sollen sinen gnaden bornholze8 in sine kuchen furen°. das sal heissen und manen der oberste 25 richter 1°, und der 1 stocker sal sie dazm zu iglicher zit heissen, und die forstmeistere sollen sie tun wissen in der stede walde, wo" daz holz allergelegenlichste si zu hauwen, uf 6 tage zuvor, wan man sine zukonft weiß. und wann im abegeet, so sollen sie im aber mee furen, so° lange sin gnade hie ist. 3] Notandûm iß wart gebeden, im etliche wagen mit kolen zu bestellen 11. das so a) in F ist von einer dem letsten Viertel des 15. Jahrhunderts angehörenden Hand am Rande bemerkt: Nota. mit her- bergen; in C lautete art. 1 ursprünglich nur notandum. sine herberge zu bestellen, als man gebeden ist, meint man, das sine beqwemeste were in Breidenbachs seligen huse. nota. Brünfels. Uffsteiner fügte kinzu do ist iß auch bestalt worden, strich dann aber nackher den ganzen Artikel und schrieb den oben mitgeteilten Tert teils auf den unteren Rand von fol. 8 b teils auf fol. 9 a über, neben und unter den gestrickenen Artikel. 35 b) C fur. c) F nach. d) F hoffgesinne. e) in F korr. aus sollen ; C sollen. 1) C dannoch. g) FC add. man, das Uffsteier su streichen vergaft, als er dem rade — willen und am Rande hinsufügts. h) om. FC. i) in F ist von der in Variante a ermälaten Hand am Rande bemerkt das holz; C korr, item für notandum. k) so F; C zintgraven. I) der — sal sie und heissen — sollen sie ist in C von Uffsteiner teils zuischen den Zeilen teils am Rande nachgetragen. m) daz — zit ist in F von Uffsteiner nachgetragen, felll in C. n) wo — 40 furen ist in C nachträglich hinzugefügt. 0) so — ist ist in F von Uffsteiner nachgetragen, fehlt in C. 1 Es sind offenbar die „Vorreiter“, die laut nr. 187 am 15. Mai Nürnberg verlassen hatten. Hierher wird folgende Aufzeichnung Uffsteiners gehören: ist geratslaget, daz iederman, wer zu halden hat, lude und perde halden sal, mit namen vom perde fur hauwe und stro und stalmite 12 haller zu tage und nacht und vom bette nachtes 1 be- heimsch, ob wol zwen darin legen. wulde sich imandes weigern, die lude also zu halden, so sal man mit den luden reden und heissen, daz also zu tunde (Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. IV fol. 11 a not. chart. coaeva, von Uffsteiner durchgestrichen). Rauhfutter ist Heu und Stroh. D. i. erzwungene Teiding. D. i. Entgang, Verlust. Vgl. RTA. 6 nr. 259 art. 1. Vgl. Archiv für Frankfurts Geschichte und Kunst, Neue Folge 5, 285 und 310-311. D. i. Brennholz. 9 Vgl. nr. 260 art. 79. 10 Johann von Liechtenstein (laut Kriegks hand- 50 schriftlichem Verzeichnis der Frankfurter Beamten). 11 Vgl. nr. 260 art. 79. 5 6 45
318 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [1] Notandûm 3: als der konig sin rede und botschaft 1 uf acht tage vor her ge- ſzw. Mas 20 sant hatte, sinen gnaden herberge zu bestellen, meinten sie, das die herberge dure weren, u. 25) und begerten einen sacz zu seczen. also sagete man in: 12 heller fur hauw, stro und stalmite und 10 heller vorb bettunge; do mochten zwene an eime bette ligen 2; doch wulde imand hauw, stro und habern selbs bestellen, so sulde iglich person vom stalle s dem bodem fur ein pherd zu halden und siner personen zum tage und nacht° 6 heller geben. wand man nû vername, das unser herre der konig sin hoffgesinde" alles ver- soldite, also das sin gnade in ein gelt gebe für iren sold, also das sie in selbs herburge und rûwefuter8 bestellen soldene und sie spise und habern vom konige zu hoffe holen, und sie hefticlich tedingen, fur hauw, stro, bettegewand und stalmite fur alles 12 heller 10 zu geben, das duchte sie dannach€ zu vil und besorgeten, das soliche clage vom hofe- gesinde vor den konig kommen wurde, das es dabi nit blibe. und meinten, der konig were unser rechter herre; man sulde sich anders gein ime halden, das er furtel fur an- dern hette. wiewol nû s soliche nottedinge 4 dem rade fast swere was umb inganges 5 willen und man h bi andern konigen und legern 6 nie me gehabt oder vernomen hat, uf 15 das man dan zum irsten nit zu grossen ungnaden qweme, das dan hernach nit abezu- dragen were, so hat der rad im besten mit den luden, do im danne beslagen wart, ire frunde tûn reden, das sie sich gutlich willigen, die lude ufzûnemen. getruwet der rad, sie werden sich auch redelich gein in halden. dan sie gereide ufgnomen haben, 12 heller fur hauw, stro und stalmite zu geben; doch werde uf das leste umb bezalunge irrunge 20 zuschen in und den fremden luden, das sie das dann zitlich lassen wissen; so wulde der rad sin frunde darbi schicken, darinne helfen reden und behulfelich sin, das in gedie und getann werde, das zemlich si an iglichem ende nach gelegenheid der herberge. [2] Item i die zingruaven k und die 19 dorfe zu Bornheimer berge" sollen sinen gnaden bornholze8 in sine kuchen furen°. das sal heissen und manen der oberste 25 richter 1°, und der 1 stocker sal sie dazm zu iglicher zit heissen, und die forstmeistere sollen sie tun wissen in der stede walde, wo" daz holz allergelegenlichste si zu hauwen, uf 6 tage zuvor, wan man sine zukonft weiß. und wann im abegeet, so sollen sie im aber mee furen, so° lange sin gnade hie ist. 3] Notandûm iß wart gebeden, im etliche wagen mit kolen zu bestellen 11. das so a) in F ist von einer dem letsten Viertel des 15. Jahrhunderts angehörenden Hand am Rande bemerkt: Nota. mit her- bergen; in C lautete art. 1 ursprünglich nur notandum. sine herberge zu bestellen, als man gebeden ist, meint man, das sine beqwemeste were in Breidenbachs seligen huse. nota. Brünfels. Uffsteiner fügte kinzu do ist iß auch bestalt worden, strich dann aber nackher den ganzen Artikel und schrieb den oben mitgeteilten Tert teils auf den unteren Rand von fol. 8 b teils auf fol. 9 a über, neben und unter den gestrickenen Artikel. 35 b) C fur. c) F nach. d) F hoffgesinne. e) in F korr. aus sollen ; C sollen. 1) C dannoch. g) FC add. man, das Uffsteier su streichen vergaft, als er dem rade — willen und am Rande hinsufügts. h) om. FC. i) in F ist von der in Variante a ermälaten Hand am Rande bemerkt das holz; C korr, item für notandum. k) so F; C zintgraven. I) der — sal sie und heissen — sollen sie ist in C von Uffsteiner teils zuischen den Zeilen teils am Rande nachgetragen. m) daz — zit ist in F von Uffsteiner nachgetragen, felll in C. n) wo — 40 furen ist in C nachträglich hinzugefügt. 0) so — ist ist in F von Uffsteiner nachgetragen, fehlt in C. 1 Es sind offenbar die „Vorreiter“, die laut nr. 187 am 15. Mai Nürnberg verlassen hatten. Hierher wird folgende Aufzeichnung Uffsteiners gehören: ist geratslaget, daz iederman, wer zu halden hat, lude und perde halden sal, mit namen vom perde fur hauwe und stro und stalmite 12 haller zu tage und nacht und vom bette nachtes 1 be- heimsch, ob wol zwen darin legen. wulde sich imandes weigern, die lude also zu halden, so sal man mit den luden reden und heissen, daz also zu tunde (Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. IV fol. 11 a not. chart. coaeva, von Uffsteiner durchgestrichen). Rauhfutter ist Heu und Stroh. D. i. erzwungene Teiding. D. i. Entgang, Verlust. Vgl. RTA. 6 nr. 259 art. 1. Vgl. Archiv für Frankfurts Geschichte und Kunst, Neue Folge 5, 285 und 310-311. D. i. Brennholz. 9 Vgl. nr. 260 art. 79. 10 Johann von Liechtenstein (laut Kriegks hand- 50 schriftlichem Verzeichnis der Frankfurter Beamten). 11 Vgl. nr. 260 art. 79. 5 6 45
Strana 319
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 319 der rat doch det, wiewol das vormals nit mee gescheen was. so" wart auch das holz bestalt zu hauwen, wiewol das vormals auch nit mee gescheen was. [4] Item so hat man dem konge sin herberge zu Brünfels 1 versehen. do meinten sin frunde, das nit not were mit demselben wirthe zu tedingen, dann unser herre der 5 konig wurde in wol lassen, das sie getruweten im zu danke sin sulde. 1442 [zw. Mai 20 u. 25) 144. Anordnungen des Frankfurter Rates für den Einzug K. Friedrichs in die Stadt: betr. Begleitung und dreimalige Begrüßung des Königs durch städtische Deputationen und Aufrechterhaltung der Ordnung während des Einzuges. 1442 [zwischen Mai 20 und 25 2] Frankfurt. 1442 ſzw. Мai 20 u. 25) 15 20 25 30 F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 169a-174a und (artt. 19 und 19a) fol. 183b-184a cop. chart. coaeva, Reinschrift der Vorlage C. Die Reinschrift ist vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner mit zahlreichen Nachträgen, Korrekturen und Rand- bemerkungen und von einer dem 16. oder 17. Jahrhundert angehörenden Hand an den Rändern mit Inhaltsangaben zu der Mehrzahl der einzelnen Artikel versehen. Jene (die also sowohl in E wie in C fehlen) sind von uns mit Hilfe spitzer Klammern kennt- lich gemacht, diese unerwähnt gelassen. E coll. ebenda fol. 194e und 194f zwei Papierfetzen mit Bruchstücken des ersten Entwurfs, und zwar enthält der eine Fetzen auf der Vorderseite die Uberschrift und den Anfang des art. 1, auf der Rückseite Teile des art. 4 und den art. 4b, der andere Fetzen auf der Vorderseite ein Stück aus art. 13 und auf der Rückseite Teile der artt. 4 und 4a. Vgl. S. 220. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 1 a-8a und (artt. 19 und 19a) fol. 30 ab Rein- schrift des nur in Bruchstücken überlieferten ersten Entwurfs (vgl. unter E) und zu- gleich conc. chart. von F. Die Reinschrift ist vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner teils zwischen den Zeilen teils auf den Rändern teils auf den mitunter ziemlich um- fangreichen Zwischenräumen zwischen den einzelnen Artikeln (vgl. S. 220 Z. 41ff) mit vielen Korrekturen, Zusätzen und Nachträgen verschen, und zwar, wie Tinte und Schriftzüge erkennen lassen, nach und nach. Diese Korrekturen, Zusätze und Nach- träge sind ausnahmslos in F übergegangen. Wir haben sie, mit Ausnahme einiger un- wesentlichen, in den Varianten kenntlich gemacht, ohne sie aber überall ausdrücklich als von Uffsteiner herrührend zu bezeichnen. Gedruckt bei Römer-Büchner 2, 105-112 und (artt. 19 und 19a) 2, 100-101 und bei Janssen 2, 36-42 nr. 66 und (artt. 19 und 19a) 2, 31-32 nr. 64, bei beiden aus F. Benutzt von Beckmann a. a. O. S. 91-103. 10 Hernachb folget die ordenunge und bestellunge des inridens eins Romischen koniges zu Franckenfurt, als dann geratslaget und gesaczet wart zu der zit, als unser herre konig Friderich zu Franckenfurt inreid uf sontag vor unsers herren lichams dag anno 1442 mit einer grosser€ mennige folkes und mit sinen gnaden die erzbischoffe von Mencze und von Triere und der herzoge von Sassen mit faste fursten graven herren rittern und 40 knechten sere kostlich mit grosser schonheid und ordenunge ; (und) wol uf 3000 pherde inriden etc 35 1442 Mai 27 45 a) C hat Alinea. b) in E lautet die Uberschrift Ratslagunge bestellunge und ordenunge uf zukonft unsers herren des koniges konig Friderichs. So ursprünglich auch in C. Erst nachträglich fügte dort Uffsteiner nach zukonft noch und inriden und nach Friderichs die Worte als der inreid kostlich uf sondag vor corporis Christi [Mai 27] anno 42 hinzu. Er strich aber die ganze Uberschrift später durch und ersetste sie auf der Innenseite des Um- schlags (vgl. Einlio. S 219 Z. 15) durch die nachher auch in F hinübergenommene, oben abgedruckte; und zwar reichte diese neue Uberschrift zuerst nur bis zu den Worten anno 1442; der Rest wurde von Uffsteiner erst nach- träglich hinzugefügt. c) C grossen. 1 Das Haus Braunfels am Liebfrauenberg. Vgl. 50 Battonn 4, 236 und Reiffenstein S. 357. Deutsche Reichstags-Akten XVI. z Vgl. S. 221 Z. 7-10. 41
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 319 der rat doch det, wiewol das vormals nit mee gescheen was. so" wart auch das holz bestalt zu hauwen, wiewol das vormals auch nit mee gescheen was. [4] Item so hat man dem konge sin herberge zu Brünfels 1 versehen. do meinten sin frunde, das nit not were mit demselben wirthe zu tedingen, dann unser herre der 5 konig wurde in wol lassen, das sie getruweten im zu danke sin sulde. 1442 [zw. Mai 20 u. 25) 144. Anordnungen des Frankfurter Rates für den Einzug K. Friedrichs in die Stadt: betr. Begleitung und dreimalige Begrüßung des Königs durch städtische Deputationen und Aufrechterhaltung der Ordnung während des Einzuges. 1442 [zwischen Mai 20 und 25 2] Frankfurt. 1442 ſzw. Мai 20 u. 25) 15 20 25 30 F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 169a-174a und (artt. 19 und 19a) fol. 183b-184a cop. chart. coaeva, Reinschrift der Vorlage C. Die Reinschrift ist vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner mit zahlreichen Nachträgen, Korrekturen und Rand- bemerkungen und von einer dem 16. oder 17. Jahrhundert angehörenden Hand an den Rändern mit Inhaltsangaben zu der Mehrzahl der einzelnen Artikel versehen. Jene (die also sowohl in E wie in C fehlen) sind von uns mit Hilfe spitzer Klammern kennt- lich gemacht, diese unerwähnt gelassen. E coll. ebenda fol. 194e und 194f zwei Papierfetzen mit Bruchstücken des ersten Entwurfs, und zwar enthält der eine Fetzen auf der Vorderseite die Uberschrift und den Anfang des art. 1, auf der Rückseite Teile des art. 4 und den art. 4b, der andere Fetzen auf der Vorderseite ein Stück aus art. 13 und auf der Rückseite Teile der artt. 4 und 4a. Vgl. S. 220. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 1 a-8a und (artt. 19 und 19a) fol. 30 ab Rein- schrift des nur in Bruchstücken überlieferten ersten Entwurfs (vgl. unter E) und zu- gleich conc. chart. von F. Die Reinschrift ist vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner teils zwischen den Zeilen teils auf den Rändern teils auf den mitunter ziemlich um- fangreichen Zwischenräumen zwischen den einzelnen Artikeln (vgl. S. 220 Z. 41ff) mit vielen Korrekturen, Zusätzen und Nachträgen verschen, und zwar, wie Tinte und Schriftzüge erkennen lassen, nach und nach. Diese Korrekturen, Zusätze und Nach- träge sind ausnahmslos in F übergegangen. Wir haben sie, mit Ausnahme einiger un- wesentlichen, in den Varianten kenntlich gemacht, ohne sie aber überall ausdrücklich als von Uffsteiner herrührend zu bezeichnen. Gedruckt bei Römer-Büchner 2, 105-112 und (artt. 19 und 19a) 2, 100-101 und bei Janssen 2, 36-42 nr. 66 und (artt. 19 und 19a) 2, 31-32 nr. 64, bei beiden aus F. Benutzt von Beckmann a. a. O. S. 91-103. 10 Hernachb folget die ordenunge und bestellunge des inridens eins Romischen koniges zu Franckenfurt, als dann geratslaget und gesaczet wart zu der zit, als unser herre konig Friderich zu Franckenfurt inreid uf sontag vor unsers herren lichams dag anno 1442 mit einer grosser€ mennige folkes und mit sinen gnaden die erzbischoffe von Mencze und von Triere und der herzoge von Sassen mit faste fursten graven herren rittern und 40 knechten sere kostlich mit grosser schonheid und ordenunge ; (und) wol uf 3000 pherde inriden etc 35 1442 Mai 27 45 a) C hat Alinea. b) in E lautet die Uberschrift Ratslagunge bestellunge und ordenunge uf zukonft unsers herren des koniges konig Friderichs. So ursprünglich auch in C. Erst nachträglich fügte dort Uffsteiner nach zukonft noch und inriden und nach Friderichs die Worte als der inreid kostlich uf sondag vor corporis Christi [Mai 27] anno 42 hinzu. Er strich aber die ganze Uberschrift später durch und ersetste sie auf der Innenseite des Um- schlags (vgl. Einlio. S 219 Z. 15) durch die nachher auch in F hinübergenommene, oben abgedruckte; und zwar reichte diese neue Uberschrift zuerst nur bis zu den Worten anno 1442; der Rest wurde von Uffsteiner erst nach- träglich hinzugefügt. c) C grossen. 1 Das Haus Braunfels am Liebfrauenberg. Vgl. 50 Battonn 4, 236 und Reiffenstein S. 357. Deutsche Reichstags-Akten XVI. z Vgl. S. 221 Z. 7-10. 41
Strana 320
320 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [1 Zum 3 irsten salb der schultheis 1, der ein burgermeister 2, der ein scheffen", ſzw. Mat 2o und noch zwen des rades, nit im harnesch, (in erberer redelicher cleidunge, mit) dem ". 25) heubtman 3 und dienern und andern jüngen burgern, so vil man der zu pherde ufbrengen mag, in (daz) harnesch nach dem allerzuglichsten und schinlichsten d ime in das felt uf ein halbe mile ungeverlich entgeen 4 riden und der burgermeister, der schultheis, s der heubtman und wer des rades ist, so die bi sin gnade kommen, abefallen zu fusse und sin konigliche gnade oitmûdeclich enphaen mit solichen worten: „allerdurchluch- tigistere furste, großmechtigester konig, gnedigister‘ liebster herre. wir enphaeen uwer konigliche gnade von des rades und stede Franckenfurt wegen underteniclich und wün- schen uwern gnaden vil gluckes und heiles mit ganzen truwen zu uwerer koniglichen 10 wirdekeit und sin uwerer gnedegen 5 zukonft großlich erfrauwet.“ darnach€ sollei (man ordenen) des rades haufe, zu allerleste bi ein nach (zu) riden ordenlich. [2] Item man sal die jüngen gesellen und burgere mit namen zuvor (tün) verboden und mit in reden, das geburlich werde, unserm herren dem konge undir augen zu riden- do bide man sie, wem iß gelegen si, sich daruf zu rûsten und midezuriden uf das zug- 15 lichste, doch nit zu vil silbers oder strußfeddern anzuhenken. desgliche € den soldenern zu sagen, sich auch uf das zuglichste zu rusten. die1 zit, so man uf sin solle, werden dann sie wol geware oder man sulle sie das lassen wissen. [3] Item dem heubtman sal man sagen, die gesellen und den heufen redelich zu ordenen, das sie zugticlich und ordenlich riden zu allerleste. [4] Item 5m zu ordenen etliche des rates mit den vier eldisten scheffen in erberer cleidunge ansichticlich mit iren richtern und knechten an oder vor die porten, do er inriden sal. (an " die porte uf 60 oder 80 gewapente uß den hantwerkern bestalt sollen werden, als man hernach 6 eigentlich findet 0+). dieselben sich auch erzeigen" 20 a) E primo statt zum irsten. b) E das der schultheiß, eine burgermeistere und noch einer des rades in rede- 25 licher cleidunge mit dem heubtman usw. bis ufbrengen mag, nach dem allerzuglichsten und schinlichsten. So ursprünglich auch 0; nur hieß es dort ein schultheis. Uffsteiner schrich dann Johan Glanburg über burger- meistere und darunter swischen die Zeilen Johan Glanburg, Wijker Frosch, Walther der junge, Peter Lumpe, Johan Hane. Schlieftlich strich er alles durch bis 2n den Worten einer des rats und schrieb dafür anf den Zwischenraum zwischen Überschrift und art. I zum ersten sal usw. wie oben in F; aufterdem fügte er nach clei- 30 dunge swischen den Zeilen und nit im harnesch ein und nach mag ebenso im harnesch. c) F füigt ist hinsu, jedenfalls mistverständlich. d) Ebricht hier ab. e) FC haben Alinea. f) gn. 1. herre in Cnachgetragen. g) C gnaden. h) FC haben Alinea; in C sind der Saiz darnach bis ordenlich und weiter die artt. 2 und 3 von Uff- steiner hinsugefügt. i) C sollen. k) C nota, desgliche. I) in U folgt der Satz die — wissen schon nach an- zuhenken. m) in E lantet art. 4: item zu ordenen vier radesfrunde mit den eldisten scheffen in erberer 85 cleidunge ansichticlich mit iren richtern und knechten an die porten, do er inriden sal. dieselben sich auch erzeigen sollen als des rades und in zu enphaen auch mit den worten; hier folgt sunächst ein Verweisungs- zeichen, das wohl der oben folgenden, auf dem zreiten Papierfetzen stehenden Ansprache gill, und dann art. 4b. (€gl. S. 321 Tar. 1). Auch in C hatte der Artikel ursprünglich diese Form ; nur hiest es vier des rates frunde Uffsteiner änderte ikn dann so, wie er in F übergegangen ist Austerdem schrieb er über den Artikel mit namen 40 Johan Palmstorffer, Walther der alde, Johan Monis, Sifrid Burgrave und Courat Nuhus [ist korr. für Clas Appenheimer], Herthe Wisse, Sneppinstein und Collertale. Dieser Pussus sollte laut Vereisungszeichen nach etliche des rates eingeschaltet werden, ist aber wieder gestrichen. n) an — findet und das dazn gehorende Zeichen folgen in Ferst nach hernach geschrieben. o) in F korr. aus erzeugen. 1 Hermann von Hohenweisel. Vgl. Kriegk, Bürger- tum S. 513-514. 2 Vom 1. Mai 1442 an waren Johann von Glau- burg und Johann Drutman älterer und jüngerer Bürgermeister. Vgl. Kriegk, Bürgertum S. 486. Apel von Wijers (laut des S. 318 Anm. 10 ge- nannten Verzeichnisses). 4 Schon feria tercia post vocem jocunditatis [Mai 8] war beschlossen worden: item der ratslagen als von unsers herren des koniges zukunft wegen nachgeen und ine im felde im harnesch enphaen (Frankfurt Stadt-A. Bürgermeisterbuch 1442 fol. 4b not. chart. coaeva). Der Beschlußt wurde feria tercia post penthecostes [Mai 22] folgendermaßten erweitert: 45 item die fründe unserm herren dem konige engegen zu riden (sollen in redelicher cleidüngen riden und die dienere und andere im harnesch) der schultheiß. ein burgermeister, Wicker Frosch, Peter Lůmpe, Jo- han Hane (a. a. O. fol. 7b not. chart. coaeva). 50 5 Im Bürgermeisterbuch ist unter feria quinta post dominicam exaudi [Mai 17] bemerkt: item die vier, die in die herberge zum konige geen sollen, sollen mit den 4 eldisten scheffen auch vor fur die porten ine engeigen gen (Frankfurt Stadt-A. Bürger- 55 meisterbuch 1442 fol. 7a not. chart. coaera). 6 Vgl. art. 19.
320 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [1 Zum 3 irsten salb der schultheis 1, der ein burgermeister 2, der ein scheffen", ſzw. Mat 2o und noch zwen des rades, nit im harnesch, (in erberer redelicher cleidunge, mit) dem ". 25) heubtman 3 und dienern und andern jüngen burgern, so vil man der zu pherde ufbrengen mag, in (daz) harnesch nach dem allerzuglichsten und schinlichsten d ime in das felt uf ein halbe mile ungeverlich entgeen 4 riden und der burgermeister, der schultheis, s der heubtman und wer des rades ist, so die bi sin gnade kommen, abefallen zu fusse und sin konigliche gnade oitmûdeclich enphaen mit solichen worten: „allerdurchluch- tigistere furste, großmechtigester konig, gnedigister‘ liebster herre. wir enphaeen uwer konigliche gnade von des rades und stede Franckenfurt wegen underteniclich und wün- schen uwern gnaden vil gluckes und heiles mit ganzen truwen zu uwerer koniglichen 10 wirdekeit und sin uwerer gnedegen 5 zukonft großlich erfrauwet.“ darnach€ sollei (man ordenen) des rades haufe, zu allerleste bi ein nach (zu) riden ordenlich. [2] Item man sal die jüngen gesellen und burgere mit namen zuvor (tün) verboden und mit in reden, das geburlich werde, unserm herren dem konge undir augen zu riden- do bide man sie, wem iß gelegen si, sich daruf zu rûsten und midezuriden uf das zug- 15 lichste, doch nit zu vil silbers oder strußfeddern anzuhenken. desgliche € den soldenern zu sagen, sich auch uf das zuglichste zu rusten. die1 zit, so man uf sin solle, werden dann sie wol geware oder man sulle sie das lassen wissen. [3] Item dem heubtman sal man sagen, die gesellen und den heufen redelich zu ordenen, das sie zugticlich und ordenlich riden zu allerleste. [4] Item 5m zu ordenen etliche des rates mit den vier eldisten scheffen in erberer cleidunge ansichticlich mit iren richtern und knechten an oder vor die porten, do er inriden sal. (an " die porte uf 60 oder 80 gewapente uß den hantwerkern bestalt sollen werden, als man hernach 6 eigentlich findet 0+). dieselben sich auch erzeigen" 20 a) E primo statt zum irsten. b) E das der schultheiß, eine burgermeistere und noch einer des rades in rede- 25 licher cleidunge mit dem heubtman usw. bis ufbrengen mag, nach dem allerzuglichsten und schinlichsten. So ursprünglich auch 0; nur hieß es dort ein schultheis. Uffsteiner schrich dann Johan Glanburg über burger- meistere und darunter swischen die Zeilen Johan Glanburg, Wijker Frosch, Walther der junge, Peter Lumpe, Johan Hane. Schlieftlich strich er alles durch bis 2n den Worten einer des rats und schrieb dafür anf den Zwischenraum zwischen Überschrift und art. I zum ersten sal usw. wie oben in F; aufterdem fügte er nach clei- 30 dunge swischen den Zeilen und nit im harnesch ein und nach mag ebenso im harnesch. c) F füigt ist hinsu, jedenfalls mistverständlich. d) Ebricht hier ab. e) FC haben Alinea. f) gn. 1. herre in Cnachgetragen. g) C gnaden. h) FC haben Alinea; in C sind der Saiz darnach bis ordenlich und weiter die artt. 2 und 3 von Uff- steiner hinsugefügt. i) C sollen. k) C nota, desgliche. I) in U folgt der Satz die — wissen schon nach an- zuhenken. m) in E lantet art. 4: item zu ordenen vier radesfrunde mit den eldisten scheffen in erberer 85 cleidunge ansichticlich mit iren richtern und knechten an die porten, do er inriden sal. dieselben sich auch erzeigen sollen als des rades und in zu enphaen auch mit den worten; hier folgt sunächst ein Verweisungs- zeichen, das wohl der oben folgenden, auf dem zreiten Papierfetzen stehenden Ansprache gill, und dann art. 4b. (€gl. S. 321 Tar. 1). Auch in C hatte der Artikel ursprünglich diese Form ; nur hiest es vier des rates frunde Uffsteiner änderte ikn dann so, wie er in F übergegangen ist Austerdem schrieb er über den Artikel mit namen 40 Johan Palmstorffer, Walther der alde, Johan Monis, Sifrid Burgrave und Courat Nuhus [ist korr. für Clas Appenheimer], Herthe Wisse, Sneppinstein und Collertale. Dieser Pussus sollte laut Vereisungszeichen nach etliche des rates eingeschaltet werden, ist aber wieder gestrichen. n) an — findet und das dazn gehorende Zeichen folgen in Ferst nach hernach geschrieben. o) in F korr. aus erzeugen. 1 Hermann von Hohenweisel. Vgl. Kriegk, Bürger- tum S. 513-514. 2 Vom 1. Mai 1442 an waren Johann von Glau- burg und Johann Drutman älterer und jüngerer Bürgermeister. Vgl. Kriegk, Bürgertum S. 486. Apel von Wijers (laut des S. 318 Anm. 10 ge- nannten Verzeichnisses). 4 Schon feria tercia post vocem jocunditatis [Mai 8] war beschlossen worden: item der ratslagen als von unsers herren des koniges zukunft wegen nachgeen und ine im felde im harnesch enphaen (Frankfurt Stadt-A. Bürgermeisterbuch 1442 fol. 4b not. chart. coaeva). Der Beschlußt wurde feria tercia post penthecostes [Mai 22] folgendermaßten erweitert: 45 item die fründe unserm herren dem konige engegen zu riden (sollen in redelicher cleidüngen riden und die dienere und andere im harnesch) der schultheiß. ein burgermeister, Wicker Frosch, Peter Lůmpe, Jo- han Hane (a. a. O. fol. 7b not. chart. coaeva). 50 5 Im Bürgermeisterbuch ist unter feria quinta post dominicam exaudi [Mai 17] bemerkt: item die vier, die in die herberge zum konige geen sollen, sollen mit den 4 eldisten scheffen auch vor fur die porten ine engeigen gen (Frankfurt Stadt-A. Bürger- 55 meisterbuch 1442 fol. 7a not. chart. coaera). 6 Vgl. art. 19.
Strana 321
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 321 sollen als des rates und ine zu enphaen, auch mit den worten (hernach geschrie- ben): „allerdurchluchtigistera furste, großmechtigister konig, gnedigister b liebster herre. wir enphaen uwer konigliche gnade underteniclich und wunschen uwern gnaden gluckes und heiles mit ganzen truwen zu uwerer koniglichen wirdekeit und sin uwerer (gne- [4a] (item“ do sollen dan bestalt sin etliche 5 digen) zukonft großlich erfrauwet.“ slussel zusammengebonden. die sal man sinen gnaden zeigen und sagen:) „gnedigister d konig und liebster herre. nach altem herkommen und gewonlichkeit antworten wir uwern koniglichen gnaden das geleide und slossel dieser uwerer€ und des richs stadt, uwer gnaden in bekentnis unsers rechten 1. herren (von des richs wegen), und biden uwer 10 konigliche wirdekeit, uns die gnediclich widerzugeben 5, als uwere vorfaren das auch gnediclich€ getan han und i von alter herkommen ist. dann wir uns gein uwern gna- den meinen zu halden, als wir (von des richs wegen) billich sollen." die k slussel (und geleide) sin gnade dann auch widergeben sal (uf stont). [45] und 1 sollen diem vier eldisten scheffen da tragen das tûch uber dem konige mit dem adelar 1 biß in die 15 kirchen und " von danne in sin herberge °. (das duch bi in bestalt und ufgerackt sin sal.) [5] Item man sal auch 12 P starker knechte (oder mee) und 1 zwen richter be- stellen mit stangen, (mit panzer und koller, doch verdackt,) die hinder und 1 umb den konig und die scheffen geen, zu halden und zu verwaren, das sie nit ubertrongen 20 werden. an denselben stangen mogen hangen diejhenen, die der stadt verwiset sin 2 und mit ime wider inne meinen zu kommen. [6] Item ist von alder herkommen 3, das er ridets biß an das pharreisen4 das' im der nest ist gein siner porten des inridens. (do steet er abe) und geet fort mit sinen fursten, die er bi ime hat, zu der grossen hoen dore 5 in in das kore uf das 25 gestulze zu der rechten hand. do " sal im sin gestulze (dorch die paffheid) bereit sin, und do 6 ein zit bliben steen, biß die paffheid ir gesenge getûn. darnach geet sin gnade vor den elter und knihet, biß man aber etliche collecten gesinget. so heben in dan die fursten uf den elter, und blibet siczen da uf, biß man „Te deum laudamus" ganz ußs gesinget. queme sin gnade aber fruwe, so plege man ein messe zu singen vom hei- 1442 (Ew. Mai 20 u. 25] 30 35 40 a) FEC haben Alinea. b) gnedigister liebster herre fehlt in E, ist in C von Uffsteiner über der Zeils nachgetragen. c) F hat Alinea. d) FEC desgleichen ; E beginnt fort, gnedigister usw. e) uwerer — richs fehlt in E, ist in C von Uffsteiner über der Zeile nachgetragen. f) desgleichen. g) E add. als bißher; in C folgt durchgestrichen da- mide lassen zu walden als bißher. h) E add. und ane inspruchlich; so auch C, doch sind die drei Worte wieder gestrichen; E bricht hier ab. i) und — ist in C nachgetragen. k) die slussel sin — widergeben sal desgleichen. 1) FEC haben Alinea; E beginnt dieselben vier sollen tragen usw.; so suerst auch C; Uffsteiner korrigierte dann dieselben in und sollen, strich das folgende sollen und schrieb darüber die eldisten scheffen da; su E vgl. auch S. 320 Var. m. m) em.; FC stellen um vier die. n) E oder [sine herberge, war] er dan ridet; die eingeklammerten drei Worte sind abgerissen und hier aus C ergänzt; denn auch C hatte ursprünglich oder — ridet; Uffsteiner strich dann die Stelle durch und schrieb darüber und von dannen in sin herberge. o) E bricht mit ridet [vgl. Var. n] ab; in C folgt, von Uffsteiner auf die leergebliebene untere Hälfte des fol. 2a" geschrieben, der art. 6; durch ein Randzeichen ist jedoch angedeutet, daß zunächst der auf fol. 2 b stehende art. 5 folgen soll. p) 12 starker ist in C korr. für sundere. q) und zw. richter ist in C nachgetragen. r) und — und die ist in C korr. für den. s) in C folgt durchgestrichen under die kreme. t) das — inridens in C nach- getragen. u) do — gestulze und bereit — steen desgleichen. v) om. C. 45 1 Vgl. nr. 260 art. 7b. 2 Die Namen von elf wegen Mordes, Diebstahls und anderer Verbrechen aus der Stadt Ausge- wiesenen stehen auf einem Schmalfoliozettel, der auf die Rückseite des fol. 168 des zweiten Bandes 50 der Wahltagsacta aufgeklebt ist. Der Zettel hat die Uberschrift Dise hernach geschrieben sin mit unserm allergnedigisten liebsten herren dem Romi- schen konige kong Frederichen uf sontag trinitatis [Mai 27] inkommen anno 1442 umb der nach ge- schrieben sache willen, der sie siner gnade halb der rad hie meinet lassen zu genissen. 3 Vgl. Quellen zur Frankfurter Geschichte hrsg. von Grotefend 1, 10-12. 4 Von den Pfarreisen, die an den sechs Ein- gängen zum Kirchhof der Bartholomäuskirche lagen, handelt Battonn 3, 244-246, auch Kriegk, Bürger- tum N. F. S. 138. 5 Die Katharinentür der Bartholomäuskirche. 6 Man ergänze sal er. 41*
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 321 sollen als des rates und ine zu enphaen, auch mit den worten (hernach geschrie- ben): „allerdurchluchtigistera furste, großmechtigister konig, gnedigister b liebster herre. wir enphaen uwer konigliche gnade underteniclich und wunschen uwern gnaden gluckes und heiles mit ganzen truwen zu uwerer koniglichen wirdekeit und sin uwerer (gne- [4a] (item“ do sollen dan bestalt sin etliche 5 digen) zukonft großlich erfrauwet.“ slussel zusammengebonden. die sal man sinen gnaden zeigen und sagen:) „gnedigister d konig und liebster herre. nach altem herkommen und gewonlichkeit antworten wir uwern koniglichen gnaden das geleide und slossel dieser uwerer€ und des richs stadt, uwer gnaden in bekentnis unsers rechten 1. herren (von des richs wegen), und biden uwer 10 konigliche wirdekeit, uns die gnediclich widerzugeben 5, als uwere vorfaren das auch gnediclich€ getan han und i von alter herkommen ist. dann wir uns gein uwern gna- den meinen zu halden, als wir (von des richs wegen) billich sollen." die k slussel (und geleide) sin gnade dann auch widergeben sal (uf stont). [45] und 1 sollen diem vier eldisten scheffen da tragen das tûch uber dem konige mit dem adelar 1 biß in die 15 kirchen und " von danne in sin herberge °. (das duch bi in bestalt und ufgerackt sin sal.) [5] Item man sal auch 12 P starker knechte (oder mee) und 1 zwen richter be- stellen mit stangen, (mit panzer und koller, doch verdackt,) die hinder und 1 umb den konig und die scheffen geen, zu halden und zu verwaren, das sie nit ubertrongen 20 werden. an denselben stangen mogen hangen diejhenen, die der stadt verwiset sin 2 und mit ime wider inne meinen zu kommen. [6] Item ist von alder herkommen 3, das er ridets biß an das pharreisen4 das' im der nest ist gein siner porten des inridens. (do steet er abe) und geet fort mit sinen fursten, die er bi ime hat, zu der grossen hoen dore 5 in in das kore uf das 25 gestulze zu der rechten hand. do " sal im sin gestulze (dorch die paffheid) bereit sin, und do 6 ein zit bliben steen, biß die paffheid ir gesenge getûn. darnach geet sin gnade vor den elter und knihet, biß man aber etliche collecten gesinget. so heben in dan die fursten uf den elter, und blibet siczen da uf, biß man „Te deum laudamus" ganz ußs gesinget. queme sin gnade aber fruwe, so plege man ein messe zu singen vom hei- 1442 (Ew. Mai 20 u. 25] 30 35 40 a) FEC haben Alinea. b) gnedigister liebster herre fehlt in E, ist in C von Uffsteiner über der Zeils nachgetragen. c) F hat Alinea. d) FEC desgleichen ; E beginnt fort, gnedigister usw. e) uwerer — richs fehlt in E, ist in C von Uffsteiner über der Zeile nachgetragen. f) desgleichen. g) E add. als bißher; in C folgt durchgestrichen da- mide lassen zu walden als bißher. h) E add. und ane inspruchlich; so auch C, doch sind die drei Worte wieder gestrichen; E bricht hier ab. i) und — ist in C nachgetragen. k) die slussel sin — widergeben sal desgleichen. 1) FEC haben Alinea; E beginnt dieselben vier sollen tragen usw.; so suerst auch C; Uffsteiner korrigierte dann dieselben in und sollen, strich das folgende sollen und schrieb darüber die eldisten scheffen da; su E vgl. auch S. 320 Var. m. m) em.; FC stellen um vier die. n) E oder [sine herberge, war] er dan ridet; die eingeklammerten drei Worte sind abgerissen und hier aus C ergänzt; denn auch C hatte ursprünglich oder — ridet; Uffsteiner strich dann die Stelle durch und schrieb darüber und von dannen in sin herberge. o) E bricht mit ridet [vgl. Var. n] ab; in C folgt, von Uffsteiner auf die leergebliebene untere Hälfte des fol. 2a" geschrieben, der art. 6; durch ein Randzeichen ist jedoch angedeutet, daß zunächst der auf fol. 2 b stehende art. 5 folgen soll. p) 12 starker ist in C korr. für sundere. q) und zw. richter ist in C nachgetragen. r) und — und die ist in C korr. für den. s) in C folgt durchgestrichen under die kreme. t) das — inridens in C nach- getragen. u) do — gestulze und bereit — steen desgleichen. v) om. C. 45 1 Vgl. nr. 260 art. 7b. 2 Die Namen von elf wegen Mordes, Diebstahls und anderer Verbrechen aus der Stadt Ausge- wiesenen stehen auf einem Schmalfoliozettel, der auf die Rückseite des fol. 168 des zweiten Bandes 50 der Wahltagsacta aufgeklebt ist. Der Zettel hat die Uberschrift Dise hernach geschrieben sin mit unserm allergnedigisten liebsten herren dem Romi- schen konige kong Frederichen uf sontag trinitatis [Mai 27] inkommen anno 1442 umb der nach ge- schrieben sache willen, der sie siner gnade halb der rad hie meinet lassen zu genissen. 3 Vgl. Quellen zur Frankfurter Geschichte hrsg. von Grotefend 1, 10-12. 4 Von den Pfarreisen, die an den sechs Ein- gängen zum Kirchhof der Bartholomäuskirche lagen, handelt Battonn 3, 244-246, auch Kriegk, Bürger- tum N. F. S. 138. 5 Die Katharinentür der Bartholomäuskirche. 6 Man ergänze sal er. 41*
Strana 322
322 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 ligen geiste, als " die paffheid dan soliche ordenunge eigenlich geschrieben und verzeichent ſzw. Mas 20 hann. were aber sin gnade oder imant von sinen wegen vor in der zit der kore uf den u. 25) elter gesast, so plege man in zûm inriden nit daruf zu seczen. [7 Item man pleget ime auch das heiltüm entgeen zu tragen mit processien und herlichkeit, als dann die paffheid zu bestellen weiß. die paffheid man von des 5 rades wegen dan sal lassen wissen, wan sin gnade kommet. und mit den grosten glucken zu luden in allen kirchen, so er nehet, biß er€ in die kirche und herberge kommet. so" sollen die paffheid wissen lassen, wied ferre sie im entgegen geen und e wie sie ire ordenunge machen, das der rat und radsfrunde sich mit iren sachen und gengen auch darnach wissen zu richten. das sollen werben Monis, Herthe Wijsse, Johann ' Hane, 10 Peter Collertale. und 8 wo das heiltům blibet, so sollen des rades fründeh (nahe) bi ein sin. und sobalde sin gnade das heiltum gekusset, so sollen des rades frunde mit den slosseln (sin), und auch dan (zu) zu treden und sagen, als da vor gezeichent steet 1. [8] (Item) im ! inriden sal man bestellen uß dem rade an die hoek dore bi der 1 urglocken zwene, mit namen Heinrich Wijsse zum Klobelauch und Arnold Glau- 15 burg, und ufm 60 gewapente" uß den hantwerkern mit stangen. dieselben des rades und die gewapente° sollen dieP dore bewaren und rüme machen, das kein getrenge werde, biß sin gnade inkommet, und do bliben, biß er wider ußkommet. und sal der konig dann widder zu der hoen dore ußgeen und dan am isen under den kremen2 uf- siczen und dorch die kreme in sin herberge 2 3 (riden 1). so sollen des rades frunde mit 20 dem duche 4 das duche vor der dore bi in 5 lassen und sie mide in das kore geen und das duch am isen aber uber im dragen biß in die herberge. so sal die kirche an allen enden beslossen sin, biß sin gnade in den kore komet und wer in den kore gehoret. dann sal man den kore auch zusliessen, uf das im kore kein gedrenge werde. die slussel sollen des rades frunde hann und verwaren (mit iren richtern und knechten). [9] Item man sal gude bruckendiele uf das isen legen bi Stolczenberg 6, do man sich versicht, das er inkomme, obe man daruber auch riden werde. [10] Item zwenes ußs dem rade vor die kore-doret zu bestellen, mit namen a. b., und 40 oder € 50 gewapente € uß den hantwerkern mit stangen, die dore zu ver- waren und das niemant in das kore gelassen werde dan die fursten und etliche ire herren 30 und frunde, die sie gerne hann. [11 Item allen gewapenten" sal man sagen: wan der konig und die sinen zur 1 porten inkomme I und in siner herberge si, das sie dann in das linwathuß" geen sollen und do beiden, biß man sie heisse von dannen geen, umb des willen biß sich das folke gelegere, ob etwas not wurde, das man sie an der hant hette. 25 35 a) zum Folgenden ist in F von Uffsteiner am Rande bemerkt nota. b) er und kirche und in U von Uffsteiner über der Zeile nachgetragen. c) FC haben Alinea. d) wie — goen und in C nachgstragen, doch ist und gestrichen. e) om. F. f) Joh. Hane in C von Uffsteiner nachgetragen. g) und — gezeichent steet desgleichen; daran schliest sich, ebenfalls ton Uffsteiner geschrieben, aber wieder gestrichen: nota. die paffheid sal ein gestulze in die kirchen machen, so er dobi abetridet, sin erste gebed zu sprechen. h) in FC folgt und heiltům. 40 i) im — rade in C über der Zeile nachgetragen. k) desgleichen. I) der urglocken zwen in C korr. für das sien an Stolczenberg. m) uf 60 ist in C korr. für 40. n) F gewapeten. o) desgleichen. p) die dore — in die herberge ist in C korr. für dan mit den andern, die bi dem konige mit dem duche sin, forter an die hohe pharredore geen, biß das sin gnade do inkommet, und do bliben, biß sin gnade wider ußkommet. q) in C folgt durchgestrichen zu Brunenfels. 1) steht auch in C. s) zwene — rade und nachher die dore — gerne hann ist 45 in C nachgetragen. t) in C folgt gestrichen Heincz Appenheimer und Nygebuer; dafür ist zu bestellen mit namen s. b. hinzugefiigt, ebenso nachher mit stangen. 1) oder 50 ist in C nachgetragen. v) F gewapeten. w) desgleichen. 1) zur porten in Cnachgetragen. y) F inkommen. 6 Vgl. art. 4a. Das Eckhaus der Fahrgasse und des Gar- Von der Krämergasse handelt Battonn 3, 159f. küchenplatzes. Vgl. Battonn 3, 244 und 336, auch 50 Vgl. nr. 143 art. 4. 2, 69, ferner Reiffenstein S. 381. Vgl. art. 4b. Das Leinwandhaus am Weckmarkt. Vgl. D. i. bei den oben genannten zwei Ratsherren Battonn 4, 3-7. und den 60 Gewappneten. 1 "
322 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 ligen geiste, als " die paffheid dan soliche ordenunge eigenlich geschrieben und verzeichent ſzw. Mas 20 hann. were aber sin gnade oder imant von sinen wegen vor in der zit der kore uf den u. 25) elter gesast, so plege man in zûm inriden nit daruf zu seczen. [7 Item man pleget ime auch das heiltüm entgeen zu tragen mit processien und herlichkeit, als dann die paffheid zu bestellen weiß. die paffheid man von des 5 rades wegen dan sal lassen wissen, wan sin gnade kommet. und mit den grosten glucken zu luden in allen kirchen, so er nehet, biß er€ in die kirche und herberge kommet. so" sollen die paffheid wissen lassen, wied ferre sie im entgegen geen und e wie sie ire ordenunge machen, das der rat und radsfrunde sich mit iren sachen und gengen auch darnach wissen zu richten. das sollen werben Monis, Herthe Wijsse, Johann ' Hane, 10 Peter Collertale. und 8 wo das heiltům blibet, so sollen des rades fründeh (nahe) bi ein sin. und sobalde sin gnade das heiltum gekusset, so sollen des rades frunde mit den slosseln (sin), und auch dan (zu) zu treden und sagen, als da vor gezeichent steet 1. [8] (Item) im ! inriden sal man bestellen uß dem rade an die hoek dore bi der 1 urglocken zwene, mit namen Heinrich Wijsse zum Klobelauch und Arnold Glau- 15 burg, und ufm 60 gewapente" uß den hantwerkern mit stangen. dieselben des rades und die gewapente° sollen dieP dore bewaren und rüme machen, das kein getrenge werde, biß sin gnade inkommet, und do bliben, biß er wider ußkommet. und sal der konig dann widder zu der hoen dore ußgeen und dan am isen under den kremen2 uf- siczen und dorch die kreme in sin herberge 2 3 (riden 1). so sollen des rades frunde mit 20 dem duche 4 das duche vor der dore bi in 5 lassen und sie mide in das kore geen und das duch am isen aber uber im dragen biß in die herberge. so sal die kirche an allen enden beslossen sin, biß sin gnade in den kore komet und wer in den kore gehoret. dann sal man den kore auch zusliessen, uf das im kore kein gedrenge werde. die slussel sollen des rades frunde hann und verwaren (mit iren richtern und knechten). [9] Item man sal gude bruckendiele uf das isen legen bi Stolczenberg 6, do man sich versicht, das er inkomme, obe man daruber auch riden werde. [10] Item zwenes ußs dem rade vor die kore-doret zu bestellen, mit namen a. b., und 40 oder € 50 gewapente € uß den hantwerkern mit stangen, die dore zu ver- waren und das niemant in das kore gelassen werde dan die fursten und etliche ire herren 30 und frunde, die sie gerne hann. [11 Item allen gewapenten" sal man sagen: wan der konig und die sinen zur 1 porten inkomme I und in siner herberge si, das sie dann in das linwathuß" geen sollen und do beiden, biß man sie heisse von dannen geen, umb des willen biß sich das folke gelegere, ob etwas not wurde, das man sie an der hant hette. 25 35 a) zum Folgenden ist in F von Uffsteiner am Rande bemerkt nota. b) er und kirche und in U von Uffsteiner über der Zeile nachgetragen. c) FC haben Alinea. d) wie — goen und in C nachgstragen, doch ist und gestrichen. e) om. F. f) Joh. Hane in C von Uffsteiner nachgetragen. g) und — gezeichent steet desgleichen; daran schliest sich, ebenfalls ton Uffsteiner geschrieben, aber wieder gestrichen: nota. die paffheid sal ein gestulze in die kirchen machen, so er dobi abetridet, sin erste gebed zu sprechen. h) in FC folgt und heiltům. 40 i) im — rade in C über der Zeile nachgetragen. k) desgleichen. I) der urglocken zwen in C korr. für das sien an Stolczenberg. m) uf 60 ist in C korr. für 40. n) F gewapeten. o) desgleichen. p) die dore — in die herberge ist in C korr. für dan mit den andern, die bi dem konige mit dem duche sin, forter an die hohe pharredore geen, biß das sin gnade do inkommet, und do bliben, biß sin gnade wider ußkommet. q) in C folgt durchgestrichen zu Brunenfels. 1) steht auch in C. s) zwene — rade und nachher die dore — gerne hann ist 45 in C nachgetragen. t) in C folgt gestrichen Heincz Appenheimer und Nygebuer; dafür ist zu bestellen mit namen s. b. hinzugefiigt, ebenso nachher mit stangen. 1) oder 50 ist in C nachgetragen. v) F gewapeten. w) desgleichen. 1) zur porten in Cnachgetragen. y) F inkommen. 6 Vgl. art. 4a. Das Eckhaus der Fahrgasse und des Gar- Von der Krämergasse handelt Battonn 3, 159f. küchenplatzes. Vgl. Battonn 3, 244 und 336, auch 50 Vgl. nr. 143 art. 4. 2, 69, ferner Reiffenstein S. 381. Vgl. art. 4b. Das Leinwandhaus am Weckmarkt. Vgl. D. i. bei den oben genannten zwei Ratsherren Battonn 4, 3-7. und den 60 Gewappneten. 1 "
Strana 323
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 323 [12] Item a im inriden sollen etliche des rades frunde bi dem jungen burger- meistere 1 in das rathuß geordent werden, zu warten uf sachen, die dobinnen zufallen mochten, ußzurichten, mit namen a. b. c., mit etlichen winstichern und knechten. und sal man dobinnen alle porten umb die stadt zutûn biß uf zwo hie zu Franckenfurt und 5 ein zu Sassenhusen. dieselben € man dan auch mit luden bestellen sal etc. [13] Item wann° sin konigliche gnade dan in die herberge kommet und d sin gnade sich ußgetût, so sollen bestalt sin ° des rades frunde mit einer redelichen zale ansichtiger personen und redelicher cleidunge. die sollen zu sinen gnaden kommen in sine herberge und sine gnade zuerste demûticlich und underteniclich enphaen mit 10 diesen‘ worten ": „allerdurchluchtigisterh furste, großmechtigister konig, gnedigister liebster herre. uwer getruwen undertanen, der rat und burgere hie zu Franckenfurt, han uns her gefertiget zu uwern koniglichen gnaden, und wir enphaen uwer wirdige gnade von des rades und stede Franckenfurt wegen oitmůdiclich und wünschen uwerer hoen wirdekeiden nû und zu allen ziden gluckes und heiles mit rechten truwen und 15 sagen uwern gnaden unsern undertenigen schuldigen willigen dinst und sin in herzen er- frauwet uwerer erwelunge und gnedigen zukonft und han uwer konigliche gnade und persone gerne zu herren. und k biden oitmüdeclich und underteniclich uwer ange- borne mildekeit, zu der wir uns nest gode alles trostes und hulfe versehen und anders nimanten han dann uwer konigliche wirdekeit, das ir uns und diese1 uwere und des 20 heiligenm richs stat in uwern gnedigen schirme und gnade enphaen und uns bi unsern gnaden" rechten friheiten und herkommen, als wir bi uwern vorfaren herkommen sin, gnediclich lassen und behalten und ° bestedigen wullet. des wir, uwere getruwen under- tanen, ein unzwivelich ganze getruwen zu uwerer großmechtikeit han und mit schuldiger truwe und dinstberkeit gehorsamclich verdienen wollen". [13"] notandumP: man 25 enpheet sin gnade darumb zum dritten male in der herberge, wand vor den trompeten bosunen und anderm getommer man solichs im felde oder an der porten nach notdorft nit getûn oder gehoren mag. [14] Wann 1 sin gnade in die herberge kommet, so sollen die wagen mit dem wine und habern vor geladen sin. und indes als sin gnade sich ußdut, sal man sie vor so die herberge herfuren, mit namen die vier1 fuder wins uf viers wagen und die 400 t achtil habern 2 uf 16 " wagen oder mee mit hoen zeinen in tuchern v. und die sackdreger und schrodere" sollen auch bestalt sin, wan man sie heisse, von stont den habern ufzudragen und den wine inzulegen. die sollen dan kein gelt davon nemen, dann und 1 vor dem konge nach einer cleinen pause, als I man der rat sal das bezalen. 1442 [51D. Mai 20 u. 25] 35 45 50 a) art. 9 lautete in C ruerst item im inriden etliche des rades frunde mit namen der junge burgermeistere, Clas Appenheimer und sost etliche knechte oder gewapent im Romer zu sin uf zufallende sache zu warten; nach- her wurde su Clas Appenheimer noch Conrat Nuhus und Bechtold Smalnecke hinsugefügt; suletst wurden diese drei am Rande durch Jost im Steinenhuse, Erasmus, Peter Lumpe, Walther der junge, Hugnschelm ersetst. Das Ganze wurde schließlich durchgestrichen und erhielt die oben gegebene neue Fassung. b) C add. uffen. e) F add. dan. d) und — ußgetüt in C nachgetragen. e) in C folgt gestrichen der schultheis mit. f) F diesem. g) in C folgt, von Uffsteiner hinzugefügt, aber wieder gestrichen daz sollen tun Palmstorffer, Walther der alde, Clas, Herthe, Sneppinstein, Collertale, burgermeistere und schultheis. h) FC haben Alinea. i) und — dinst in C nachgetragen. k) hier setst das Bruchstück von E ein. 1) E add. arme; so auch C, aber gestrichen. m) om. E; in C über der Zeile nachgetragen. n) hier bricht E ab. o) und bestedigen in C nachgetragen. p) FC haben Alinea. In C folgten statt art. 18 a und des grösiten Teiles des art. 14 ursprünglich die folgenden zwei Artikel: notandum. slussele und geleide sinen gnaden zu uffenbaren und zu erzengen in erkentenis unsers rechten herren und dinstlich und underteniclich zu biden, dem rade die widerzugeben und zu folgen lassen, als siner gnaden vorfaren gnediclich und ane inspruchelich getan haben. nota. doch etliche siner mechtigen vor underwisunge zu tûn, das sine gnade die von stont widergebe als sin vorfaren. Uffsteiner hat beide Artikel gestrichen, sie durch art. 14 (bis sal das bezalen) ersetst, und diesem dann nachträglich noch art. 18a vorangestellt. q) F hat kein Alinea. r) in C korr. für dru. s) desgleichen für drin. t) desgleichen für 200. u) desgleichen für 8. v) in C folgt durchgestrichen die [d. i. die wagen] sollen vor der herberge halden, so der konig inridet. W) in F von Uffsteiner korr. aus schrodern. 1) und — konge in C korr. für item. y) als — hat ist in C über der Zeile nachgetragen 55 1 Vgl. S. 320 Anm. 2. 2 Vgl. nr. 260 art. 7d.
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 323 [12] Item a im inriden sollen etliche des rades frunde bi dem jungen burger- meistere 1 in das rathuß geordent werden, zu warten uf sachen, die dobinnen zufallen mochten, ußzurichten, mit namen a. b. c., mit etlichen winstichern und knechten. und sal man dobinnen alle porten umb die stadt zutûn biß uf zwo hie zu Franckenfurt und 5 ein zu Sassenhusen. dieselben € man dan auch mit luden bestellen sal etc. [13] Item wann° sin konigliche gnade dan in die herberge kommet und d sin gnade sich ußgetût, so sollen bestalt sin ° des rades frunde mit einer redelichen zale ansichtiger personen und redelicher cleidunge. die sollen zu sinen gnaden kommen in sine herberge und sine gnade zuerste demûticlich und underteniclich enphaen mit 10 diesen‘ worten ": „allerdurchluchtigisterh furste, großmechtigister konig, gnedigister liebster herre. uwer getruwen undertanen, der rat und burgere hie zu Franckenfurt, han uns her gefertiget zu uwern koniglichen gnaden, und wir enphaen uwer wirdige gnade von des rades und stede Franckenfurt wegen oitmůdiclich und wünschen uwerer hoen wirdekeiden nû und zu allen ziden gluckes und heiles mit rechten truwen und 15 sagen uwern gnaden unsern undertenigen schuldigen willigen dinst und sin in herzen er- frauwet uwerer erwelunge und gnedigen zukonft und han uwer konigliche gnade und persone gerne zu herren. und k biden oitmüdeclich und underteniclich uwer ange- borne mildekeit, zu der wir uns nest gode alles trostes und hulfe versehen und anders nimanten han dann uwer konigliche wirdekeit, das ir uns und diese1 uwere und des 20 heiligenm richs stat in uwern gnedigen schirme und gnade enphaen und uns bi unsern gnaden" rechten friheiten und herkommen, als wir bi uwern vorfaren herkommen sin, gnediclich lassen und behalten und ° bestedigen wullet. des wir, uwere getruwen under- tanen, ein unzwivelich ganze getruwen zu uwerer großmechtikeit han und mit schuldiger truwe und dinstberkeit gehorsamclich verdienen wollen". [13"] notandumP: man 25 enpheet sin gnade darumb zum dritten male in der herberge, wand vor den trompeten bosunen und anderm getommer man solichs im felde oder an der porten nach notdorft nit getûn oder gehoren mag. [14] Wann 1 sin gnade in die herberge kommet, so sollen die wagen mit dem wine und habern vor geladen sin. und indes als sin gnade sich ußdut, sal man sie vor so die herberge herfuren, mit namen die vier1 fuder wins uf viers wagen und die 400 t achtil habern 2 uf 16 " wagen oder mee mit hoen zeinen in tuchern v. und die sackdreger und schrodere" sollen auch bestalt sin, wan man sie heisse, von stont den habern ufzudragen und den wine inzulegen. die sollen dan kein gelt davon nemen, dann und 1 vor dem konge nach einer cleinen pause, als I man der rat sal das bezalen. 1442 [51D. Mai 20 u. 25] 35 45 50 a) art. 9 lautete in C ruerst item im inriden etliche des rades frunde mit namen der junge burgermeistere, Clas Appenheimer und sost etliche knechte oder gewapent im Romer zu sin uf zufallende sache zu warten; nach- her wurde su Clas Appenheimer noch Conrat Nuhus und Bechtold Smalnecke hinsugefügt; suletst wurden diese drei am Rande durch Jost im Steinenhuse, Erasmus, Peter Lumpe, Walther der junge, Hugnschelm ersetst. Das Ganze wurde schließlich durchgestrichen und erhielt die oben gegebene neue Fassung. b) C add. uffen. e) F add. dan. d) und — ußgetüt in C nachgetragen. e) in C folgt gestrichen der schultheis mit. f) F diesem. g) in C folgt, von Uffsteiner hinzugefügt, aber wieder gestrichen daz sollen tun Palmstorffer, Walther der alde, Clas, Herthe, Sneppinstein, Collertale, burgermeistere und schultheis. h) FC haben Alinea. i) und — dinst in C nachgetragen. k) hier setst das Bruchstück von E ein. 1) E add. arme; so auch C, aber gestrichen. m) om. E; in C über der Zeile nachgetragen. n) hier bricht E ab. o) und bestedigen in C nachgetragen. p) FC haben Alinea. In C folgten statt art. 18 a und des grösiten Teiles des art. 14 ursprünglich die folgenden zwei Artikel: notandum. slussele und geleide sinen gnaden zu uffenbaren und zu erzengen in erkentenis unsers rechten herren und dinstlich und underteniclich zu biden, dem rade die widerzugeben und zu folgen lassen, als siner gnaden vorfaren gnediclich und ane inspruchelich getan haben. nota. doch etliche siner mechtigen vor underwisunge zu tûn, das sine gnade die von stont widergebe als sin vorfaren. Uffsteiner hat beide Artikel gestrichen, sie durch art. 14 (bis sal das bezalen) ersetst, und diesem dann nachträglich noch art. 18a vorangestellt. q) F hat kein Alinea. r) in C korr. für dru. s) desgleichen für drin. t) desgleichen für 200. u) desgleichen für 8. v) in C folgt durchgestrichen die [d. i. die wagen] sollen vor der herberge halden, so der konig inridet. W) in F von Uffsteiner korr. aus schrodern. 1) und — konge in C korr. für item. y) als — hat ist in C über der Zeile nachgetragen 55 1 Vgl. S. 320 Anm. 2. 2 Vgl. nr. 260 art. 7d.
Strana 324
324 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. me. sin gnade enphangen hat, sollen dan do bestalt sim die cleinode. die sal man dan Mai 20 sinen gnaden erzeugen antwurten und sagen: „allerdurchluchtigister * furste, grof- ". 267 mechtigister konig, gnedigister liebster herre. diese cleinode, dringfafie, ein " silbern kanne und ein silbern becher und darzu vier* fuder wins elsessers und rinschen wines und 400 * achti] habern schenken uwer getruwen underíanen, der rat und burgere dieser 5 atat *, oitmüdiclich und. biden und flehen uwer koniglich wirdekeit, das! gnediclieh uf- zunemen*. [14"| notandüm 8: die kanne und becher kosten uf 250 gulden |. so sin vormals nit mee dann 3 fuder wins und 200 achtil habern eim konge geschankt?, und hat der rat id itzunt im besten also gehoet nach gelegenheit urid man vernam, wie if vor an andern enden zugegangen'waz, «daz er nit zu danke ufgenommen hette). 10 [15] Darnach zu sagen, das man sinen koniglichen gnaden auch furzubrengen und zu erzelen habe von etlicher sture? wegen von' siner gnaden und des richs stat hie verfallen, domide man im besten verzihen wulle bi zu siner gnaden beqwemi- keit. wan! sin gnade dar bescheidet, so sal man im die lesten zwo stüre* geben, die bi ime verfallen * sin, und quitancien fordern. und die eine, die gefallen ist, als das :5 riche ledig stünt, do sal man sinen gnaden sagen, als die sache an im selbs! ist: das ein sture nach abgange unsers herren konig Albrecht selgen und vor siner gnaden er- welunge, als das rich ledig stünt, verfallen si; die sture unser herre herzoge Ludewig 5 und andere? gefordert haben, als er meinte im zustünde nach ufwisünge der gulden bullen; des sich der rat ufgehalden, als man sinen gnaden auch guter masse geschrieben 20 habe 7; nachdem der rad nü nach gode keinen andern trost oder zuversicht habe dan a) FC haben Alinea, b) ein — bocher im C am Rande hinsugefügi. ©) in C ko. aus drü. d) n C korr. aus 200. e) tn € sollle laut. Verireisungszeichen. lier. eingefügt werden als dan unsere fordern uwern gnaden vorfarn in eolicher forme anch getan hant; der Passus ist weder gesivichen. f) im C korr, für diese clein gabo. g) FC haben. Alinea; ín. C ist art. 14 4 (mit Ausnahme der erst in F sugesetzlen Schlußworle) von Uffsteiner nachgelragen, 25 h) om. F. i) im C hieß es anfdnglich nur nota. darnach die eache furzunemen, als im memoriale verzaichent iet; der Passus wurde dann gestrichen und durch das oben Folgende (bis zum Schiuf des Artikels, d. i. bis juztn notulam) ersetzt, k) verlallen — fordern ist in F vom Schreiber am Rande nachgetragen, Y) om. F. ! Vgl. m. 260 art. 7. ? Dementsprechend hatte auch. der Rat feria quinta post Walpurgis [Mat 3] beschlossen: item dem konige schenken 2 fuder el&esser und 1 fuder rinsch wins mit dringfasser und habern, als geratslagt ist (Frankfurt Stadí-.A. Bürgermeisterbuch 1442 fol. 15 not. chart. coaeva). Er änderte dann aber feria quinta post penthecostes [Mai 24] den Be- schluß wie folgt: item unserm herren dem konige 4 fuder wins (2 elsesser und 2 rin) und 400 achtel habern (a. a. O. fol. 93 not. chart. coaeva). ? Vgl.den S. 220 Anm. 1 mitgeteilten Ratsbeschluff. * Das sind die Steuern, die am 11. November 1440 und 1441 fällig geworden waren. Der König bestätigte den Empfang der beiden Steuern in zwei von 1442 gocz leichnams tag [Mai 31] r. 3 da- tierten Urkunden , von denen die eine, die Steuer des Jahres 1440 betreffende Ad m. d. r. domino Jo. Ungnaden magistro || camere referente Henricus Leu- bing doctor prothonotarius, die andere Ad relacionem domini Joannis Ungnaden militis | magistri camere Henrieus Leubing doctor prothonotarius unterfertigt ist; beide haben den Registraturvermerk Registrata Jacobus Widerl (Frankfurt Stadt- A. Reichssteuer 1442-1401 zwei origg. membr. liti. pat. c. sig. pend.; Regest bei Chmel nr. 558). Vgl. auch nr. 260 art. ?^. 5 Vgl. RTA. 15, 12 und unten nr. 260. art, 7^. 9 Konrad von Weinsberg. Vgl. RTA. 15 nr. 166 so art. 4 und nr. 170. * Zuerst. am. 12. Juli 1440. (vgl. RTA. 15, 357 Anm. 3). Am 6. Oktober 1441 hatte sich die Stadt von neuem mil folgender Bitte an den König ge- wendet: als der König ihr vormals [am 17. Mai 3 1440; vgl. RTA. 15 mw. 170] geschrieben habe, sie solle die Reichssteuer Conraten Herrn zu Winsperg reichen, habe sie geantwortet, sie sei von Kaisern und Königen begnadigt und gefreit, die Steuer in die kaiserliche oder königliche Kammer zu reichen. 40 Darauf habe er ihr [am 8. August 1440; vgl. ‚RTA. 15, 357 Anm. 3] zurückgeschrieben , daß er sie bei ihren Freiheiten bleiben lassen wolle. Sie habe gehofft, der König werde zw dem nach Nurem- berg gesetzten Tage kommen, und habe Ratsfreunde 45 bestimmt, die ihn dort aufsuchen sollten. Wegen Fehde und Unsicherheit der Straßen habe sie aber ihre Gesandtschaft wicht zu ihm schicken können. Num habe er iczunt aber einen andern tag zu sant Mertins tag [Nov. 11] nehstkomende gen Framck- 50 furi gesast und gelacht, zw dem er sich personlich meine zu fugen. Darüber sei sie sehr erfreut und hoffe und vertraue darauf, daz disen Dutschen Janden dardoreh grosser fridde noez und frommen
324 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. me. sin gnade enphangen hat, sollen dan do bestalt sim die cleinode. die sal man dan Mai 20 sinen gnaden erzeugen antwurten und sagen: „allerdurchluchtigister * furste, grof- ". 267 mechtigister konig, gnedigister liebster herre. diese cleinode, dringfafie, ein " silbern kanne und ein silbern becher und darzu vier* fuder wins elsessers und rinschen wines und 400 * achti] habern schenken uwer getruwen underíanen, der rat und burgere dieser 5 atat *, oitmüdiclich und. biden und flehen uwer koniglich wirdekeit, das! gnediclieh uf- zunemen*. [14"| notandüm 8: die kanne und becher kosten uf 250 gulden |. so sin vormals nit mee dann 3 fuder wins und 200 achtil habern eim konge geschankt?, und hat der rat id itzunt im besten also gehoet nach gelegenheit urid man vernam, wie if vor an andern enden zugegangen'waz, «daz er nit zu danke ufgenommen hette). 10 [15] Darnach zu sagen, das man sinen koniglichen gnaden auch furzubrengen und zu erzelen habe von etlicher sture? wegen von' siner gnaden und des richs stat hie verfallen, domide man im besten verzihen wulle bi zu siner gnaden beqwemi- keit. wan! sin gnade dar bescheidet, so sal man im die lesten zwo stüre* geben, die bi ime verfallen * sin, und quitancien fordern. und die eine, die gefallen ist, als das :5 riche ledig stünt, do sal man sinen gnaden sagen, als die sache an im selbs! ist: das ein sture nach abgange unsers herren konig Albrecht selgen und vor siner gnaden er- welunge, als das rich ledig stünt, verfallen si; die sture unser herre herzoge Ludewig 5 und andere? gefordert haben, als er meinte im zustünde nach ufwisünge der gulden bullen; des sich der rat ufgehalden, als man sinen gnaden auch guter masse geschrieben 20 habe 7; nachdem der rad nü nach gode keinen andern trost oder zuversicht habe dan a) FC haben Alinea, b) ein — bocher im C am Rande hinsugefügi. ©) in C ko. aus drü. d) n C korr. aus 200. e) tn € sollle laut. Verireisungszeichen. lier. eingefügt werden als dan unsere fordern uwern gnaden vorfarn in eolicher forme anch getan hant; der Passus ist weder gesivichen. f) im C korr, für diese clein gabo. g) FC haben. Alinea; ín. C ist art. 14 4 (mit Ausnahme der erst in F sugesetzlen Schlußworle) von Uffsteiner nachgelragen, 25 h) om. F. i) im C hieß es anfdnglich nur nota. darnach die eache furzunemen, als im memoriale verzaichent iet; der Passus wurde dann gestrichen und durch das oben Folgende (bis zum Schiuf des Artikels, d. i. bis juztn notulam) ersetzt, k) verlallen — fordern ist in F vom Schreiber am Rande nachgetragen, Y) om. F. ! Vgl. m. 260 art. 7. ? Dementsprechend hatte auch. der Rat feria quinta post Walpurgis [Mat 3] beschlossen: item dem konige schenken 2 fuder el&esser und 1 fuder rinsch wins mit dringfasser und habern, als geratslagt ist (Frankfurt Stadí-.A. Bürgermeisterbuch 1442 fol. 15 not. chart. coaeva). Er änderte dann aber feria quinta post penthecostes [Mai 24] den Be- schluß wie folgt: item unserm herren dem konige 4 fuder wins (2 elsesser und 2 rin) und 400 achtel habern (a. a. O. fol. 93 not. chart. coaeva). ? Vgl.den S. 220 Anm. 1 mitgeteilten Ratsbeschluff. * Das sind die Steuern, die am 11. November 1440 und 1441 fällig geworden waren. Der König bestätigte den Empfang der beiden Steuern in zwei von 1442 gocz leichnams tag [Mai 31] r. 3 da- tierten Urkunden , von denen die eine, die Steuer des Jahres 1440 betreffende Ad m. d. r. domino Jo. Ungnaden magistro || camere referente Henricus Leu- bing doctor prothonotarius, die andere Ad relacionem domini Joannis Ungnaden militis | magistri camere Henrieus Leubing doctor prothonotarius unterfertigt ist; beide haben den Registraturvermerk Registrata Jacobus Widerl (Frankfurt Stadt- A. Reichssteuer 1442-1401 zwei origg. membr. liti. pat. c. sig. pend.; Regest bei Chmel nr. 558). Vgl. auch nr. 260 art. ?^. 5 Vgl. RTA. 15, 12 und unten nr. 260. art, 7^. 9 Konrad von Weinsberg. Vgl. RTA. 15 nr. 166 so art. 4 und nr. 170. * Zuerst. am. 12. Juli 1440. (vgl. RTA. 15, 357 Anm. 3). Am 6. Oktober 1441 hatte sich die Stadt von neuem mil folgender Bitte an den König ge- wendet: als der König ihr vormals [am 17. Mai 3 1440; vgl. RTA. 15 mw. 170] geschrieben habe, sie solle die Reichssteuer Conraten Herrn zu Winsperg reichen, habe sie geantwortet, sie sei von Kaisern und Königen begnadigt und gefreit, die Steuer in die kaiserliche oder königliche Kammer zu reichen. 40 Darauf habe er ihr [am 8. August 1440; vgl. ‚RTA. 15, 357 Anm. 3] zurückgeschrieben , daß er sie bei ihren Freiheiten bleiben lassen wolle. Sie habe gehofft, der König werde zw dem nach Nurem- berg gesetzten Tage kommen, und habe Ratsfreunde 45 bestimmt, die ihn dort aufsuchen sollten. Wegen Fehde und Unsicherheit der Straßen habe sie aber ihre Gesandtschaft wicht zu ihm schicken können. Num habe er iczunt aber einen andern tag zu sant Mertins tag [Nov. 11] nehstkomende gen Framck- 50 furi gesast und gelacht, zw dem er sich personlich meine zu fugen. Darüber sei sie sehr erfreut und hoffe und vertraue darauf, daz disen Dutschen Janden dardoreh grosser fridde noez und frommen
Strana 325
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 325 10 sin konigliche gnade, so gebe der rad sie auch niemant lieber dan sinen gnaden, in zu- 1442 [zw Mai 20 versicht des gein sinen gnaden zu genissen und sin gnade und hulde domide zu er- u. 25) werben; die man sin gnaden gerne geben wulde uf versorgung hernach krodes davon uberhaben zu sin 1. von " der vierden sinen gnaden auch zu irzelen, als die sache in 5 im selbs gelegen ist, und, fordert er die, ie sinen gnaden auch zu geben 2, uf versorgunge juxta notulam. (nota. daz ist alles also gescheen.) [16] Item sin konigliche gnade zu biden, dorch die sinen gnediclich tun ordenen und bestellen, das die sinen fridelich und zuchticlich hie ligen und sin, uf das man sin konigliche ' gnade und die sinen und andere deste baß geschuren und schirmen ° moge. [17] Item alsdanne zu erfaren, abe sin gnade lehen lihen wulle, das man sich mit dem gestulze tûn zu machen darnach gerichten moge. das gestulze gehoret dan dem von Winspurgd, sime erbkammerer, zu 3. dann sal man mit gewapenten und sost be- stallunge tun, als hernach geschrieben steet 4. [18] (Nota e. wan er dem rade sin confirmacien 5 geben hat,) darnach€ am 5 an- 15 dern tage odir dritten nach gelegenheit sine konigliche gnade zu fragen, wann und uf was tages sine gnade gerne habe sinen gnaden die huldünge6 zu tûn von dem rade und burgern; das h wulle man gerne tûn als von alder. und i was tages und zit sine gnade dan benennet, darnach sal man sich richten und die gemeinde lassen ver- 20 25 a) C hat Alinea. b) om. C. c) C geschirmen. d) C Winsperg, e) laut C sollie vor art. 18 ursprünglich noch Fol- gendes stchen item zu ordenen knechte, durch die der wine und habern ordenlich in dem, als des rades frunde da sin, ufgeantwortet werde. da sollen die wagen mit dem wine und habern in sinen hoen zeinen vor der herberge halden und daz die vor der herberge sin, ee der konig und des rads frunde darin komen; die Schlustworte und daz — komen sind von Hand 2 hinzugefügt. Der ganze Passus ist durchgestrichen. f) FC haben Alinea. g) am andern tage ist in C Korrektur Uffsteiners für nach einer pause; auch die folgenden Worte odir — gelegenheit sind von ihm hinzugefügt, aber erst etwas später. h) das — alder in Cnachgetragen. i) FC haben Alinea. entsteen werde. Sollte er bis dahin gebeten werden, die Steuer irgend Jemandem zu geben, so möge er das und was sonst wider sie oder wider ihre Frei- so heit vor ihn gebracht oder an ihn geworben werde bis zu seiner Ankunft verhalten und ufziehen. Sie wolle sich dann als seine und des Reiches getreue Untertanin erweisen, da sie die Steuer Niemandem lieber als ihm gebe. Sie bitte um Antwort. Datum 35 under der stede Franckfurt ingesigel Fri. n. Fran- ciscus tag [Okt, 6] 41. (Frankfurt Stadt-A. Kaiser- schreiben IV fol. 50 conc. chart.) An demselben Tage ersuchte die Stadt den Hofgerichtsschreiber Hansen Gijseler, sich für sie beim König in dem 40 oben angegebenen Sinne zu verwenden. Sie fügte hinzu: er möge berichten, was er in der Steuer- angelegenheit vernehme, und auch sost gelegenheid der koniglichen majestad, obe ir uch versehet, die in der kurze zu disen landen zu komen, und auch siner 45 gnaden hofes, ferner sobald er jetzt oder später der Stadt in einchen sachen im königlichen Hofe ge- denken höre oder sobald etwas vorgebracht werde, was zu wissen nützlich und gut für die Stadt sei. Datum feria sexta post Francisci [Okt. 6] 1441 (a.a. O. 50 fol. 51 conc. chart.). Der König antwortete am 2. November: er wolle der Bitte und dem Begehren der Stadt wegen der gwöndlichen statstewr gütlich eingedenk und auch alle Zeit gnädig darauf be- dacht sein, daß zu seinen Zeiten ihre Freiheit weder 55 gemindert noch geschwächt, sondern, wo sich das pillich heischet, gemehrt werde. und als ir unserr zukunft mit frewden erbeitett, sölichs und aller trewn wir uns gentzlich zu euch versehen, und hoffen, daz sich die nicht lang verziehen sulle. Datum Gretz pfintztag n. allerheiligen tag [Nov. 2] anno etc. 41 r. 2; Unterfertigung Ad m. d. r. u. Conradus pre- positus Wiennensis cancellarius. (Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 53 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.; Regest bei Janssen 2, 24 nr. 48.) Der König quittierte den Empfang der Steuer am 31. Mai 1442. Vgl. RTA. 15, 358 Anm. 3. 2 Die Auszahlung der Steuer erfolgte ebenfalls am 31. Mai 1442. Der König quittierte darüber mit dem Bemerken, daß seine Erben und Nach- folger den Betrag (1114 Pfund weniger 31/2 Schillinge, d. i. in Gold 928 Gulden 41/2 Schillinge) zurück- zahlen sollten, falls er vor dem kommenden Martins- tage [Nov. 11] sterben würde. Datum und Regi- straturvermerk wie in den S. 324 Anm. 4 angeführten Quittungen; Unterfertigung Ad m. d. r. referente domino Joanne Ungnade ]| milite magistro camere Henricus Leubing doctor prothonotarius (Frankfurt Stadt - A. Reichssteuer 1442�1451 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend.). 8 Vgl. aber nr. 260 art. 10. 4 Dieser Hinweis gilt offenbar der auf fol. 180b beginnenden Bestallunge, unserer nr. 140. Vgl. dort die artt. 14 und 14a. 5 Vgl. nr. 260 art. 10. 6 Vgl. nr. 249 art. 1.
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 325 10 sin konigliche gnade, so gebe der rad sie auch niemant lieber dan sinen gnaden, in zu- 1442 [zw Mai 20 versicht des gein sinen gnaden zu genissen und sin gnade und hulde domide zu er- u. 25) werben; die man sin gnaden gerne geben wulde uf versorgung hernach krodes davon uberhaben zu sin 1. von " der vierden sinen gnaden auch zu irzelen, als die sache in 5 im selbs gelegen ist, und, fordert er die, ie sinen gnaden auch zu geben 2, uf versorgunge juxta notulam. (nota. daz ist alles also gescheen.) [16] Item sin konigliche gnade zu biden, dorch die sinen gnediclich tun ordenen und bestellen, das die sinen fridelich und zuchticlich hie ligen und sin, uf das man sin konigliche ' gnade und die sinen und andere deste baß geschuren und schirmen ° moge. [17] Item alsdanne zu erfaren, abe sin gnade lehen lihen wulle, das man sich mit dem gestulze tûn zu machen darnach gerichten moge. das gestulze gehoret dan dem von Winspurgd, sime erbkammerer, zu 3. dann sal man mit gewapenten und sost be- stallunge tun, als hernach geschrieben steet 4. [18] (Nota e. wan er dem rade sin confirmacien 5 geben hat,) darnach€ am 5 an- 15 dern tage odir dritten nach gelegenheit sine konigliche gnade zu fragen, wann und uf was tages sine gnade gerne habe sinen gnaden die huldünge6 zu tûn von dem rade und burgern; das h wulle man gerne tûn als von alder. und i was tages und zit sine gnade dan benennet, darnach sal man sich richten und die gemeinde lassen ver- 20 25 a) C hat Alinea. b) om. C. c) C geschirmen. d) C Winsperg, e) laut C sollie vor art. 18 ursprünglich noch Fol- gendes stchen item zu ordenen knechte, durch die der wine und habern ordenlich in dem, als des rades frunde da sin, ufgeantwortet werde. da sollen die wagen mit dem wine und habern in sinen hoen zeinen vor der herberge halden und daz die vor der herberge sin, ee der konig und des rads frunde darin komen; die Schlustworte und daz — komen sind von Hand 2 hinzugefügt. Der ganze Passus ist durchgestrichen. f) FC haben Alinea. g) am andern tage ist in C Korrektur Uffsteiners für nach einer pause; auch die folgenden Worte odir — gelegenheit sind von ihm hinzugefügt, aber erst etwas später. h) das — alder in Cnachgetragen. i) FC haben Alinea. entsteen werde. Sollte er bis dahin gebeten werden, die Steuer irgend Jemandem zu geben, so möge er das und was sonst wider sie oder wider ihre Frei- so heit vor ihn gebracht oder an ihn geworben werde bis zu seiner Ankunft verhalten und ufziehen. Sie wolle sich dann als seine und des Reiches getreue Untertanin erweisen, da sie die Steuer Niemandem lieber als ihm gebe. Sie bitte um Antwort. Datum 35 under der stede Franckfurt ingesigel Fri. n. Fran- ciscus tag [Okt, 6] 41. (Frankfurt Stadt-A. Kaiser- schreiben IV fol. 50 conc. chart.) An demselben Tage ersuchte die Stadt den Hofgerichtsschreiber Hansen Gijseler, sich für sie beim König in dem 40 oben angegebenen Sinne zu verwenden. Sie fügte hinzu: er möge berichten, was er in der Steuer- angelegenheit vernehme, und auch sost gelegenheid der koniglichen majestad, obe ir uch versehet, die in der kurze zu disen landen zu komen, und auch siner 45 gnaden hofes, ferner sobald er jetzt oder später der Stadt in einchen sachen im königlichen Hofe ge- denken höre oder sobald etwas vorgebracht werde, was zu wissen nützlich und gut für die Stadt sei. Datum feria sexta post Francisci [Okt. 6] 1441 (a.a. O. 50 fol. 51 conc. chart.). Der König antwortete am 2. November: er wolle der Bitte und dem Begehren der Stadt wegen der gwöndlichen statstewr gütlich eingedenk und auch alle Zeit gnädig darauf be- dacht sein, daß zu seinen Zeiten ihre Freiheit weder 55 gemindert noch geschwächt, sondern, wo sich das pillich heischet, gemehrt werde. und als ir unserr zukunft mit frewden erbeitett, sölichs und aller trewn wir uns gentzlich zu euch versehen, und hoffen, daz sich die nicht lang verziehen sulle. Datum Gretz pfintztag n. allerheiligen tag [Nov. 2] anno etc. 41 r. 2; Unterfertigung Ad m. d. r. u. Conradus pre- positus Wiennensis cancellarius. (Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 53 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.; Regest bei Janssen 2, 24 nr. 48.) Der König quittierte den Empfang der Steuer am 31. Mai 1442. Vgl. RTA. 15, 358 Anm. 3. 2 Die Auszahlung der Steuer erfolgte ebenfalls am 31. Mai 1442. Der König quittierte darüber mit dem Bemerken, daß seine Erben und Nach- folger den Betrag (1114 Pfund weniger 31/2 Schillinge, d. i. in Gold 928 Gulden 41/2 Schillinge) zurück- zahlen sollten, falls er vor dem kommenden Martins- tage [Nov. 11] sterben würde. Datum und Regi- straturvermerk wie in den S. 324 Anm. 4 angeführten Quittungen; Unterfertigung Ad m. d. r. referente domino Joanne Ungnade ]| milite magistro camere Henricus Leubing doctor prothonotarius (Frankfurt Stadt - A. Reichssteuer 1442�1451 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend.). 8 Vgl. aber nr. 260 art. 10. 4 Dieser Hinweis gilt offenbar der auf fol. 180b beginnenden Bestallunge, unserer nr. 140. Vgl. dort die artt. 14 und 14a. 5 Vgl. nr. 260 art. 10. 6 Vgl. nr. 249 art. 1.
Strana 326
326 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1449, 1442 boden * dorch * die rottenmeistere und richtere mit in dorch die ganze stad und Sassen- pare husen. [78°] und sollen scheffen und rad sinen gnaden dan in sunderheid allein uf w 2) dem huse in © der ratstoben hulden und sweren nach uBwisfnge des eits*. — [18 *] dar- nach * oben zu dem Romer uB oder wohin das geordent wirt nach sime gefallen sollen die gemeinschaft hulden und die huldünge ein schrieber lesen ! und die gemeine burgere 5 darnach sagen und sweren mit den worten, als hernach geschrieben steet: ^ „wir € ! die burgermeistere ? scheffen und rat burgere^ und gemeinde zu Franckenfurt globen mit guten truwen, das wir dem allerdurchluchtigisten fursten und herren hern Frederich von gotes gnaden Romischem konige zu allen ziten merer des richs, unserm lieben gnedigen herren, der da geinwurtig ist, gehorsam ? getruw und holt sin wollen, und hulden ime 1 auch als eim Romischen konige, unserm rechten herren von des richs wegen, das stede und feste zu balden ane argeliste und geverde, als uns got helfe vnd alle hei- ligen“. | [18°] item * uf dieselbe zit sollen alle porten zugetann sin bi! uf dri porten, mit namen ein zu Sassenhwsen und zwo hie zu Franckenfurt, Frideberger und Redeln- heimer porten” + do sal man die cleinen portchin uftün, und sollen doch portener und 15 andere thornhudere uf und an iren porten thornen und leczen 5 sin, und diejhenen, die die slussel han, heissen, auch an den porten und uf den thornen bliben. [29] Notandum'* %. wann der konig inridet, so sollen uf dieselbe zit an die porten bestalt sin, do * er inridet, uf 60 oder 80 gewapente?, uf die zit daran zu steende und zu verwaren, ob not were, gedrenge * und anders zu stauwen, und auch umb wolsteens so willen. und sel man die zit vier zu Peter Hessen uf das brostwere hinuBschicken und a) in C folgt. durchgesirichen und sollen scheffen unà rat. b) dorch — rad ist in C von Uffsleimer hinzugefügi. €) in der ratstoben desgleichen. à) in ( folgi kier auf einem besonderen etngeldeblen Zettel der auch in art. 18b milgeleille Kid. e) FC haben Alinea. — f) in. C folgt durchgestrichen und ein richter oder einer des rads mit einer hellen stimme forter ruffen. g) FC haben Alinea; im F ist von der S, 818 Var. a erwähnten Hand um 25 Rande bemerkt deu rats eit. h) m C folgt durchgestrichen und besessen, i) desgleichen und sweren. . X) FC haben Alinea. )) Vig — vftün is in. C von Ufsieiner hinsugefügl, ebenso und diejhenen — bliben. m) C porte. n) hierzu ist fn. P von Uffsieiner am. Rande bemerkl Q-]- ante; dieser Rückweig bezieht sich auf art. 4. o) do er inridet isć i» C ser der Zeile hinzugefügt. p) F gewnpenten. q) godrenge — stauwen isi mi C uber der Zeile hinzugefügt * Mit diesem Eide stimmt derjenige genau überein, der aus Anlaf der Huldigung der Frankfurter Bürgerschaft (vgl. nr. 249) auf fol. 1512 des Reichs- registraturbuches O eingetragen wurde. Dasselbe ist der Fall bei zwei Eiden, die in Tom. II der Wahitagsacta auf den foll. 198° und 222% stehen und von denen der eine im Jahre 1474, der andere im Jahre 1486, beide Male bei Gelegenheit der Anwesenheit K. Friedrichs in Frankfurt, nieder- geschrieben sein dürfte. Ein fünftes Exemplar im Frankfurter Copialbuch 1 fol. 167b (cop. membr. coaeva) weicht nur insofern ab, als gnedigen lieben statt lieben gnedigen gesagt und zu Anfang zwischen rat und burgere von einem Zeitgenossen des Schrei- bers wir eingeschoben ist; außerdem wird der Eid hier mit folgenden Worten eingeleitet: Notandum. burgermeistere scheffen und rat han unserm herren konig Friderich zuvor in der ratstoben oben uf dem huse und darnach die burgere und gemeinde uf dem samBtagsberge vor dem Romer gehuldet und gesworen, als hernach geschreben steet. ? Die Worte burgermeistere scheffen und rat sind in unserer Vorlage F unterstrichen und einge- klammert; darüber ist von Uffsteimer geschrieben nota der rad allein. Die Formel gilt also sowohl für die Huldigung des Rates wie für die der Ge- so meinde. Im ersteren Falle wurden die Worte burger- meistere scheffen und rat, im anderen die Worte burgere und gemeinde gebraucht. Dies wird auch durch die in Anm. 1 erwähnten zwei Exemplare aus den Jahren 1474 und 1486 bestätigt, da dort 85 die letzterwähnten drei Worte nicht neben, sondern unter die ersteren vier geschrieben sind. % Dieses Wort ist in der Vorlage F ebenfalls unterstrichen und eingeklammert, aber wohl nicht um anzudeuten, daß es nur den Rat amgehe, son- 40 dern wegen der Bemerkungen, die in einem der auf art. 18° nachfolgenden Artikel, dem art. 2 un- serer nr. 249, darüber gemacht werden. In der Vor- lage C lautete die Stelle zuerst. getruwe und holt und gehôrsam sin sollen und wollen. Uffsteiner 45 strich und gehorsam und sollen und durch und schrieb gehorsam vor getruwe über die Zeile. In dem am Schluß von art. 18% auf besonderem Blatt einge- fügten Eide (vgl. Var, d) ist gehorsam ebenfalls erst nachträglich über der Zeile, und zwar ebenfalls 50 durch Uffsteiner eingetragen. * Vgl. Battonn 1, 110- 111 umd 114-116. 5 Vgl. S. 311 Anm. 7. * Die artt.19 und 19% stehen in unseren Vor- lagen F und C zwischen den artt. 15% und 16 un- 56 serer nr. 140.
326 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1449, 1442 boden * dorch * die rottenmeistere und richtere mit in dorch die ganze stad und Sassen- pare husen. [78°] und sollen scheffen und rad sinen gnaden dan in sunderheid allein uf w 2) dem huse in © der ratstoben hulden und sweren nach uBwisfnge des eits*. — [18 *] dar- nach * oben zu dem Romer uB oder wohin das geordent wirt nach sime gefallen sollen die gemeinschaft hulden und die huldünge ein schrieber lesen ! und die gemeine burgere 5 darnach sagen und sweren mit den worten, als hernach geschrieben steet: ^ „wir € ! die burgermeistere ? scheffen und rat burgere^ und gemeinde zu Franckenfurt globen mit guten truwen, das wir dem allerdurchluchtigisten fursten und herren hern Frederich von gotes gnaden Romischem konige zu allen ziten merer des richs, unserm lieben gnedigen herren, der da geinwurtig ist, gehorsam ? getruw und holt sin wollen, und hulden ime 1 auch als eim Romischen konige, unserm rechten herren von des richs wegen, das stede und feste zu balden ane argeliste und geverde, als uns got helfe vnd alle hei- ligen“. | [18°] item * uf dieselbe zit sollen alle porten zugetann sin bi! uf dri porten, mit namen ein zu Sassenhwsen und zwo hie zu Franckenfurt, Frideberger und Redeln- heimer porten” + do sal man die cleinen portchin uftün, und sollen doch portener und 15 andere thornhudere uf und an iren porten thornen und leczen 5 sin, und diejhenen, die die slussel han, heissen, auch an den porten und uf den thornen bliben. [29] Notandum'* %. wann der konig inridet, so sollen uf dieselbe zit an die porten bestalt sin, do * er inridet, uf 60 oder 80 gewapente?, uf die zit daran zu steende und zu verwaren, ob not were, gedrenge * und anders zu stauwen, und auch umb wolsteens so willen. und sel man die zit vier zu Peter Hessen uf das brostwere hinuBschicken und a) in C folgt. durchgesirichen und sollen scheffen unà rat. b) dorch — rad ist in C von Uffsleimer hinzugefügi. €) in der ratstoben desgleichen. à) in ( folgi kier auf einem besonderen etngeldeblen Zettel der auch in art. 18b milgeleille Kid. e) FC haben Alinea. — f) in. C folgt durchgestrichen und ein richter oder einer des rads mit einer hellen stimme forter ruffen. g) FC haben Alinea; im F ist von der S, 818 Var. a erwähnten Hand um 25 Rande bemerkt deu rats eit. h) m C folgt durchgestrichen und besessen, i) desgleichen und sweren. . X) FC haben Alinea. )) Vig — vftün is in. C von Ufsieiner hinsugefügl, ebenso und diejhenen — bliben. m) C porte. n) hierzu ist fn. P von Uffsieiner am. Rande bemerkl Q-]- ante; dieser Rückweig bezieht sich auf art. 4. o) do er inridet isć i» C ser der Zeile hinzugefügt. p) F gewnpenten. q) godrenge — stauwen isi mi C uber der Zeile hinzugefügt * Mit diesem Eide stimmt derjenige genau überein, der aus Anlaf der Huldigung der Frankfurter Bürgerschaft (vgl. nr. 249) auf fol. 1512 des Reichs- registraturbuches O eingetragen wurde. Dasselbe ist der Fall bei zwei Eiden, die in Tom. II der Wahitagsacta auf den foll. 198° und 222% stehen und von denen der eine im Jahre 1474, der andere im Jahre 1486, beide Male bei Gelegenheit der Anwesenheit K. Friedrichs in Frankfurt, nieder- geschrieben sein dürfte. Ein fünftes Exemplar im Frankfurter Copialbuch 1 fol. 167b (cop. membr. coaeva) weicht nur insofern ab, als gnedigen lieben statt lieben gnedigen gesagt und zu Anfang zwischen rat und burgere von einem Zeitgenossen des Schrei- bers wir eingeschoben ist; außerdem wird der Eid hier mit folgenden Worten eingeleitet: Notandum. burgermeistere scheffen und rat han unserm herren konig Friderich zuvor in der ratstoben oben uf dem huse und darnach die burgere und gemeinde uf dem samBtagsberge vor dem Romer gehuldet und gesworen, als hernach geschreben steet. ? Die Worte burgermeistere scheffen und rat sind in unserer Vorlage F unterstrichen und einge- klammert; darüber ist von Uffsteimer geschrieben nota der rad allein. Die Formel gilt also sowohl für die Huldigung des Rates wie für die der Ge- so meinde. Im ersteren Falle wurden die Worte burger- meistere scheffen und rat, im anderen die Worte burgere und gemeinde gebraucht. Dies wird auch durch die in Anm. 1 erwähnten zwei Exemplare aus den Jahren 1474 und 1486 bestätigt, da dort 85 die letzterwähnten drei Worte nicht neben, sondern unter die ersteren vier geschrieben sind. % Dieses Wort ist in der Vorlage F ebenfalls unterstrichen und eingeklammert, aber wohl nicht um anzudeuten, daß es nur den Rat amgehe, son- 40 dern wegen der Bemerkungen, die in einem der auf art. 18° nachfolgenden Artikel, dem art. 2 un- serer nr. 249, darüber gemacht werden. In der Vor- lage C lautete die Stelle zuerst. getruwe und holt und gehôrsam sin sollen und wollen. Uffsteiner 45 strich und gehorsam und sollen und durch und schrieb gehorsam vor getruwe über die Zeile. In dem am Schluß von art. 18% auf besonderem Blatt einge- fügten Eide (vgl. Var, d) ist gehorsam ebenfalls erst nachträglich über der Zeile, und zwar ebenfalls 50 durch Uffsteiner eingetragen. * Vgl. Battonn 1, 110- 111 umd 114-116. 5 Vgl. S. 311 Anm. 7. * Die artt.19 und 19% stehen in unseren Vor- lagen F und C zwischen den artt. 15% und 16 un- 56 serer nr. 140.
Strana 327
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 327 stellen. und sal man uf die zit auch bi die pharre schicken uf 60 oder 70 gewapente a, 1442 ſzw. die des rades frunde bi sich teilen sollen, halb vor die pharredore und halb vor die Mai 20. u. 25] koredore bi des rades frunde, die darzu geordent sin. darzu sollen schicken die wobere 30 b, die meczeler 20 e, die d beckere 12 e, snidere 16 f, smide 16 8, schuchwirten 20 h, 5 zimmerlude 12 i, barchenwobere 20 5, fischere 1 hie und zu Sassenhusen 20, bendere 10 m, lowere 6, kurssener 6 n, scherer 4. [19"] item ° uf die zit, als der konig inriden sal, so sollen die vor geschrieben hantwerker iglich auch schicken als vil, als iglichen vor zugezeichent sin, vor die hoe pharredore. der des rades frunde dan ein teil in die kirche vor dem kore sollen heissen geen zu des rades frunde, die dar geordent sin. 10 145. Anordnungen des Frankfurter Rates für die Dauer der Anwesenheit K. Friedrichs 1442 [sw. in Frankfurt: betr. Einsetzung eines Ausschusses zur Erledigung dringender An- Mai 20 gelegenheiten; Beschaffung von Lebensmittelvorräten; Straßenreinigung; Beseitigung u. 25] von Verkehrshindernissen. 1442 [zwischen Mai 20 und 2517 Frankfurt. 15 20 Faus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 174b. 175a und (artt. 2-5) fol. 176 a cop. chart. coaeva, Reinschrift von C. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV und zwar art. 1 auf fol. 8b, art. 2 auf fol. 10b und artt. 3-5 auf fol. 11b conc. chart. Die fünf Artikel sind vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner geschrieben und von ihm an einigen Stellen korrigiert. Gedruckt bei Römer-Büchner 2, 113 und 115 und bei Janssen 2, 34 und 36 nr. 65, bei beiden aus F. [1] Notandûm: wann das inriden geschicht, so sin tegelich in die schrieberi ge- ordent bi die burgermeistere, alle sache, die anfallen, zu ratslagen und zu handeln, Jo- hann Palmstorffer, Walther P der alde, Johann Monis, Jost im Steinenhuse, Clas Appen- heimer, Herthe Wijsse, Conrad Nuhus, Johann Hane, Sneppenstein 1, Johann Clus, 25 Collertale. und die sollen macht han, wes sie im besten uberkommen in den sachen, die sie bedûnket nit zit haben, vor den rat mogen zu brengen. [2] Item meczelern 2, beckern und fischern sal man sagen, sich mit provisien zu versehen, das sie den luden andelage getün mogen, das nit gebreche werde. [3] Item den richtern zu sagen, das iglicher in der termenie, die im befolhen ist, so die gassen sal heissen rûmen von erden, steine, holz, mist und die schone keren, und sehen, das iderman wasser vor der dore oder in sime huse habe. [4] Item den fischern zu sagen, die droge heissen in diser zit abetûn und alle bi ein uf ein ende zu dragen, und wan sie feile sollen han, ire droge, so vil sie der be- dorfen und nit me, wider dragen. 35 a) F gewapenten. b) in C korr. für 12. c) desgleichen für 8. d) om. C. e) in C korr. für 8. f) C 20, korr. für 8. g) in C korr. für 8 h) desgleichen. i) in C korr. für 6. k) desgleicken für 12 und dieses für 6. I) F fistere. m) in C korr. für 2. n) in C folgt durchgestrichen wevere 4. o) FC haben Alinea. p) C add. Swarczenberg. q) C Sneppinstein, r) C hat Alinea. 1 Vgl. S. 221 Z. 7-10. 40 2 Am 23. Maischriebder Rat anGelnhausen: uns han etliche meczeler unsere burgere gesaget, daz sie bi uch gewest sin und umb etliche der uwern under- standen haben, hemele und fiehe zu keufen. darinne in gelacht si und underzogen werde. wand dan, lieben 45 besundern frunde, wir und die unsern uf zukonft des allerdurchluchtigisten fursten und herren unsers liebsten gnedigisten herren des Romschen konges von fleisch und anderer provisien faste bestellunge bedorfen sinen konglichen gnaden, sim hoffgesinde, andern 50 fursten herren und den iren, so biden wir uwer er- Deutsche Reichstags-Akten XVI. samkeit dinstlich mit ganzem flisse, daz ir uch fruntlich und furderlich darinne wullet bewisen und mit den uwern tun reden, den unsern bescheiden feilen keuf zu geben und zu gestaden, und umb unsers dinstes willen uch darinne so gutwillig bewisen, als wir zu uwerer fruntschaft ein gut getruwen han, mit willen gerne verdienen und uns des von uch, als wol geburlich ist, vor iren gnaden berumen und beleben wollen. datum feria quarta infra octavas pentecostes [Mai 23] anno etc. 42 (Frankfurt Stadt-A. Reichs- sachen-Akten nr. 4002, 1 conc. chart.; vgl. Janssen 2, 28 nr. 63 und Beckmann S. 45). 42
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 327 stellen. und sal man uf die zit auch bi die pharre schicken uf 60 oder 70 gewapente a, 1442 ſzw. die des rades frunde bi sich teilen sollen, halb vor die pharredore und halb vor die Mai 20. u. 25] koredore bi des rades frunde, die darzu geordent sin. darzu sollen schicken die wobere 30 b, die meczeler 20 e, die d beckere 12 e, snidere 16 f, smide 16 8, schuchwirten 20 h, 5 zimmerlude 12 i, barchenwobere 20 5, fischere 1 hie und zu Sassenhusen 20, bendere 10 m, lowere 6, kurssener 6 n, scherer 4. [19"] item ° uf die zit, als der konig inriden sal, so sollen die vor geschrieben hantwerker iglich auch schicken als vil, als iglichen vor zugezeichent sin, vor die hoe pharredore. der des rades frunde dan ein teil in die kirche vor dem kore sollen heissen geen zu des rades frunde, die dar geordent sin. 10 145. Anordnungen des Frankfurter Rates für die Dauer der Anwesenheit K. Friedrichs 1442 [sw. in Frankfurt: betr. Einsetzung eines Ausschusses zur Erledigung dringender An- Mai 20 gelegenheiten; Beschaffung von Lebensmittelvorräten; Straßenreinigung; Beseitigung u. 25] von Verkehrshindernissen. 1442 [zwischen Mai 20 und 2517 Frankfurt. 15 20 Faus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 174b. 175a und (artt. 2-5) fol. 176 a cop. chart. coaeva, Reinschrift von C. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV und zwar art. 1 auf fol. 8b, art. 2 auf fol. 10b und artt. 3-5 auf fol. 11b conc. chart. Die fünf Artikel sind vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner geschrieben und von ihm an einigen Stellen korrigiert. Gedruckt bei Römer-Büchner 2, 113 und 115 und bei Janssen 2, 34 und 36 nr. 65, bei beiden aus F. [1] Notandûm: wann das inriden geschicht, so sin tegelich in die schrieberi ge- ordent bi die burgermeistere, alle sache, die anfallen, zu ratslagen und zu handeln, Jo- hann Palmstorffer, Walther P der alde, Johann Monis, Jost im Steinenhuse, Clas Appen- heimer, Herthe Wijsse, Conrad Nuhus, Johann Hane, Sneppenstein 1, Johann Clus, 25 Collertale. und die sollen macht han, wes sie im besten uberkommen in den sachen, die sie bedûnket nit zit haben, vor den rat mogen zu brengen. [2] Item meczelern 2, beckern und fischern sal man sagen, sich mit provisien zu versehen, das sie den luden andelage getün mogen, das nit gebreche werde. [3] Item den richtern zu sagen, das iglicher in der termenie, die im befolhen ist, so die gassen sal heissen rûmen von erden, steine, holz, mist und die schone keren, und sehen, das iderman wasser vor der dore oder in sime huse habe. [4] Item den fischern zu sagen, die droge heissen in diser zit abetûn und alle bi ein uf ein ende zu dragen, und wan sie feile sollen han, ire droge, so vil sie der be- dorfen und nit me, wider dragen. 35 a) F gewapenten. b) in C korr. für 12. c) desgleichen für 8. d) om. C. e) in C korr. für 8. f) C 20, korr. für 8. g) in C korr. für 8 h) desgleichen. i) in C korr. für 6. k) desgleicken für 12 und dieses für 6. I) F fistere. m) in C korr. für 2. n) in C folgt durchgestrichen wevere 4. o) FC haben Alinea. p) C add. Swarczenberg. q) C Sneppinstein, r) C hat Alinea. 1 Vgl. S. 221 Z. 7-10. 40 2 Am 23. Maischriebder Rat anGelnhausen: uns han etliche meczeler unsere burgere gesaget, daz sie bi uch gewest sin und umb etliche der uwern under- standen haben, hemele und fiehe zu keufen. darinne in gelacht si und underzogen werde. wand dan, lieben 45 besundern frunde, wir und die unsern uf zukonft des allerdurchluchtigisten fursten und herren unsers liebsten gnedigisten herren des Romschen konges von fleisch und anderer provisien faste bestellunge bedorfen sinen konglichen gnaden, sim hoffgesinde, andern 50 fursten herren und den iren, so biden wir uwer er- Deutsche Reichstags-Akten XVI. samkeit dinstlich mit ganzem flisse, daz ir uch fruntlich und furderlich darinne wullet bewisen und mit den uwern tun reden, den unsern bescheiden feilen keuf zu geben und zu gestaden, und umb unsers dinstes willen uch darinne so gutwillig bewisen, als wir zu uwerer fruntschaft ein gut getruwen han, mit willen gerne verdienen und uns des von uch, als wol geburlich ist, vor iren gnaden berumen und beleben wollen. datum feria quarta infra octavas pentecostes [Mai 23] anno etc. 42 (Frankfurt Stadt-A. Reichs- sachen-Akten nr. 4002, 1 conc. chart.; vgl. Janssen 2, 28 nr. 63 und Beckmann S. 45). 42
Strana 328
328 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [5] Item die kochhutten 1 sal man bi die fischbenke bi sant Niclas 2 heissen uf- ſzw. Mas 20 slagen uf das allercleinlichste, das sie nit hindirgesesse haben, uf das der placze und u. 25) Berg 3 deste gerûmer si. 1442 146. Verzeichnis4 der Quartiere des Königs und des königlichen Gefolges mit Angabe Mai 27 der Zahl der eingestellten Pferde und der belegten Betten. 1442 [Mai 27 bis 5 bis Aug. 18) August 18 5] Frankfurt. Aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. IV fol. 40 a-43b cop. chart. coaeva, Heft von zwei ineinander gelegten Oktavbogen. Die Seitensummen der Pferde sind auf die unteren Ränder der fol. 40 a.43a geschrieben, die Hauptsumme auf den unteren Rand des fol. 43a. Die Quartiere Nuenars und Geislers sind auf fol. 43b hinzugefügt. 10 1442 Mai 26 Bestallunge unsers allergnedigisten herren des Romischen koniges konig Friederichs umb herberge zu Franckefurt uf samstag nach pingistag in anno 1442. Item primo ist bestalt unsers gnedigisten herren des Romischen koniges herberge zu Brunfilsch 6 fur 12 pherde und betthunge darzu. Item dem schenken " in Heyle Sedelers hus darneben zu 16 pherden und 8 betthe. 15 Item dem buschenmeister Turna 8 in Reinhart Sedelers hus zu 4 pherde und 2 betthe. Item dem Zebinger? zu Stalebirg 10 zu 16 pherden und 8 betthe. Item dem Windischgraiczer, Steyner 11, Zeheknecht, Schwighart 12, Stenczel bi Lyse- Henne zu 28 pherden und 14 betthe. Item dem Brunacher 13 zum clein berne 14 zu 13 pherden und 6 betthe. Item die cancelli zum lintworme 15 zu 28 pherden und 14 betthe. Summa 100 und 17 pherde. Item die schûtzen bi Gerlach Reiczeler uf dem sliechtershoffe 16 zu 20 pherden und 8 betthe. Item Rintschade 17, Zernemmel 18 zum mülberbaume 19 zu 30 pherden und 9 betthe. 25 mans 20 D. i. die Garküchen. Vgl. S. 311 Anm. 6. D. i. der Römerberg. 4 Die Herkunft der von Beckmann S. 33 mit- geteilten, übrigens unvollständigen und viele un- richtige Angaben enthaltenden Quartierliste lief sich nicht mehr ermitteln. Die Quellenangabe (S. 31 Anm. 3) „Wahltagsakten IV fol. 1" beruht jeden- falls auf einem Irrtum. 5 Wir tragen Bedenken, der Liste das in der Uberschrift genannte Datum des 26. Mai zu geben, da die Ankunft des Königs in Frankfurt erst am 27. Mai erfolgte. Vermutlich ist der nicht mehr vorhandene Entwurf, ähnlich wie derjenige der in nr. 202 abgedruckten Präsenzliste, erst später, als er abgeschrieben werden sollte, vom Stadtschreiber Uffsteiner mit Uberschrift verschen worden, und dabei mag die fehlerhafte Datierung untergelaufen sein. Man kann auch zweifeln, ob das königliche Gefolge schon während der ersten Anwesenheit in Frankfurt Ende Mai und Anfang Juni so, wie in der Liste angegeben, untergebracht war oder die dort genannten Quartiere erst nach der Rückkehr aus Aachen vom 7. Juli an inne hatte. Endgültiges läßt sich darüber nicht ausmachen. Man hat also die Wahl zwischen den Daten „1442 Mai 27 bis August 18", „1442 Mai 27 bis Juni 6 und Juli 7 bis August 18“ und „1442 Juli 7 bis August 18“. Wir ziehen das erstgenannte vor. 6 Vgl. Nr. 143 art. 4, auch Seite 318 Variante a. Happe Hack. Die Identifizierung erfolgt hier und im folgenden mit Hilfe der S. 153 Anm. 2 s0 genannten Quellen und des von Lechner in den Mitteilungen des Instituts für österreichische Ge- schichtsforschung 7. Ergänzungsband S. 116ff. ge- gebenen Verzeichnisses der Kammergerichtsbeisitzer. 8 Hans von Tirna. Vgl. nr. 106. „ Walter Zebinger. 10 Das Haus Stalburg am großten Kornmarkt. Vgl. Reiffenstein S. 27-28, Battonn 5, 82-88. 11 Vielleicht Wilhelm vom Stein. Vgl. Lechner S. 123. 12 Martin Schweikhardt. 18 Ob identisch mit dem bei Seemüller S. 662 ge- nannten Martin Rauwnacher? 14 Zum kleinen Bär in der Döngesgasse 40. Vgl. Reiffenstein S. 356, Battonn 2, 218-220. 15 Döngesgasse 34. Vgl. Reiffenstein S. 370, Bat- 45 tonn 2, 216-217. 16 Der Schluchtershof am Trierisch Plätzchen 7. Vgl. Reiffenstein S. 378, Battonn 2, 232-234. 17 Pankraz Rindschade, Landschreiber in Steyr. 18 Jörg Tschernembl, königlicher Rat. 19 Zum Maulbeerhof in der Döngesgasse 35. Vgl. Reiffenstein S. 371, Battonn 2, 236-237. 35 40 50 2
328 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [5] Item die kochhutten 1 sal man bi die fischbenke bi sant Niclas 2 heissen uf- ſzw. Mas 20 slagen uf das allercleinlichste, das sie nit hindirgesesse haben, uf das der placze und u. 25) Berg 3 deste gerûmer si. 1442 146. Verzeichnis4 der Quartiere des Königs und des königlichen Gefolges mit Angabe Mai 27 der Zahl der eingestellten Pferde und der belegten Betten. 1442 [Mai 27 bis 5 bis Aug. 18) August 18 5] Frankfurt. Aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. IV fol. 40 a-43b cop. chart. coaeva, Heft von zwei ineinander gelegten Oktavbogen. Die Seitensummen der Pferde sind auf die unteren Ränder der fol. 40 a.43a geschrieben, die Hauptsumme auf den unteren Rand des fol. 43a. Die Quartiere Nuenars und Geislers sind auf fol. 43b hinzugefügt. 10 1442 Mai 26 Bestallunge unsers allergnedigisten herren des Romischen koniges konig Friederichs umb herberge zu Franckefurt uf samstag nach pingistag in anno 1442. Item primo ist bestalt unsers gnedigisten herren des Romischen koniges herberge zu Brunfilsch 6 fur 12 pherde und betthunge darzu. Item dem schenken " in Heyle Sedelers hus darneben zu 16 pherden und 8 betthe. 15 Item dem buschenmeister Turna 8 in Reinhart Sedelers hus zu 4 pherde und 2 betthe. Item dem Zebinger? zu Stalebirg 10 zu 16 pherden und 8 betthe. Item dem Windischgraiczer, Steyner 11, Zeheknecht, Schwighart 12, Stenczel bi Lyse- Henne zu 28 pherden und 14 betthe. Item dem Brunacher 13 zum clein berne 14 zu 13 pherden und 6 betthe. Item die cancelli zum lintworme 15 zu 28 pherden und 14 betthe. Summa 100 und 17 pherde. Item die schûtzen bi Gerlach Reiczeler uf dem sliechtershoffe 16 zu 20 pherden und 8 betthe. Item Rintschade 17, Zernemmel 18 zum mülberbaume 19 zu 30 pherden und 9 betthe. 25 mans 20 D. i. die Garküchen. Vgl. S. 311 Anm. 6. D. i. der Römerberg. 4 Die Herkunft der von Beckmann S. 33 mit- geteilten, übrigens unvollständigen und viele un- richtige Angaben enthaltenden Quartierliste lief sich nicht mehr ermitteln. Die Quellenangabe (S. 31 Anm. 3) „Wahltagsakten IV fol. 1" beruht jeden- falls auf einem Irrtum. 5 Wir tragen Bedenken, der Liste das in der Uberschrift genannte Datum des 26. Mai zu geben, da die Ankunft des Königs in Frankfurt erst am 27. Mai erfolgte. Vermutlich ist der nicht mehr vorhandene Entwurf, ähnlich wie derjenige der in nr. 202 abgedruckten Präsenzliste, erst später, als er abgeschrieben werden sollte, vom Stadtschreiber Uffsteiner mit Uberschrift verschen worden, und dabei mag die fehlerhafte Datierung untergelaufen sein. Man kann auch zweifeln, ob das königliche Gefolge schon während der ersten Anwesenheit in Frankfurt Ende Mai und Anfang Juni so, wie in der Liste angegeben, untergebracht war oder die dort genannten Quartiere erst nach der Rückkehr aus Aachen vom 7. Juli an inne hatte. Endgültiges läßt sich darüber nicht ausmachen. Man hat also die Wahl zwischen den Daten „1442 Mai 27 bis August 18", „1442 Mai 27 bis Juni 6 und Juli 7 bis August 18“ und „1442 Juli 7 bis August 18“. Wir ziehen das erstgenannte vor. 6 Vgl. Nr. 143 art. 4, auch Seite 318 Variante a. Happe Hack. Die Identifizierung erfolgt hier und im folgenden mit Hilfe der S. 153 Anm. 2 s0 genannten Quellen und des von Lechner in den Mitteilungen des Instituts für österreichische Ge- schichtsforschung 7. Ergänzungsband S. 116ff. ge- gebenen Verzeichnisses der Kammergerichtsbeisitzer. 8 Hans von Tirna. Vgl. nr. 106. „ Walter Zebinger. 10 Das Haus Stalburg am großten Kornmarkt. Vgl. Reiffenstein S. 27-28, Battonn 5, 82-88. 11 Vielleicht Wilhelm vom Stein. Vgl. Lechner S. 123. 12 Martin Schweikhardt. 18 Ob identisch mit dem bei Seemüller S. 662 ge- nannten Martin Rauwnacher? 14 Zum kleinen Bär in der Döngesgasse 40. Vgl. Reiffenstein S. 356, Battonn 2, 218-220. 15 Döngesgasse 34. Vgl. Reiffenstein S. 370, Bat- 45 tonn 2, 216-217. 16 Der Schluchtershof am Trierisch Plätzchen 7. Vgl. Reiffenstein S. 378, Battonn 2, 232-234. 17 Pankraz Rindschade, Landschreiber in Steyr. 18 Jörg Tschernembl, königlicher Rat. 19 Zum Maulbeerhof in der Döngesgasse 35. Vgl. Reiffenstein S. 371, Battonn 2, 236-237. 35 40 50 2
Strana 329
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 329 Item Folckenstorff 1 bi dem jungen Schijt in der kruchengassen2 zu 13 pherden 1442 [Mai 27 und 6 betthe. bis Item die silberkammerer bi Honighennen neben dem isale 3 zu 10 pherden und Aug. 187 5 betthe. Item der barberer und wundeartz zum isale zu 4 pherden und 2 betthe. Item der von Kiemse zur winereben 4 zu 14 pherden und 6 betthe. Item der von Kiemse bi Clas Sneppe snider in der ziegelgassen 5 zu 3 pherden und 2 betthe. Item Rotenstein 6, Oberheimer 7 bi Bartholomeus in der ziegelgassen zu 20 pherden 10 und 10 betthe. Item Kruczers doselbst bi Rupel snider zu 6 pherden und 2 betthe. Summa 100 und 20 pherde. Item thurehuter zum jungen zane ? in der snoregassen 10 zu 6 pherden und 2 betthe. Item Riethaimer, Weldin 11 zum raben 12 zu 8 pherden und 4 betthe. Item Wijssenecker 13 und Holnnecker 14 zu Gnyperg 15 zu 9 pherden und 4 betthe. Item Nesper 16, Stoß bi Wigand Wixhuser zu 8 pherden und 4 betthe. Item Ungnade 17 und Holczel 18 bi Johannes Duden zu 16 pherden und 8 betthe. Item Brandiß 19, Tum 2°, Gumpenpirger 21 in der smit drinkestoben 22 zu 18 pherden und 9 betthe. Item kammermeister 23 zum bierbaum 24 zu 24 pherden und 12 betthe. Item Niperg 25 und Bolheimer 26 zur budelkisten 27 zu 26 pherden und 12 betthe. Item der mareschalk 28 zu Firnburg 29 zu 20 pherden und 10 betthe. Summa 135 pherde. Item Zelking 3° zum roden kopp 31 zu 15 pherden und 8 betthe. Item Starhenberg 32 zum Swalebecher 33 zu 22 pherden und 11 betthe. Item der grave von Schamburg 34 zur smytten 35 zu 40 pherden und 10 betthe. 15 20 25 Jörg von Volkensdorf, königlicher Rat. Graupengasse. Vgl. Battonn 2, 293-294. Zum Esel in der Döngesgasse 51. Vgl. Reiffen- 30 stein 367, Battonn 2, 230. 4 Zur Weinrebe in der Döngesgasse 61 am Eck des Liebfrauenbergs. Vgl. Reiffenstein S. 383, Bat- tonn 2, 244-245. 5 Uber die Ziegelgasse vergleiche man Battonn 2, 35 303-304. Ludwig von Rotenstein. Wolfgang Oberheimer. Sigmund Kreutzer. Zum jungen Zahn in der Schnurgasse am Eck 40 der Graupengasse. Vgl. Reiffenstein S. 384, Bat- tonn 3, 13. 10 Von der Schnurgasse handelt Battonn 3, 1-5. 11 Ernst von Welden. 12 Zum Raben in der Schnurgasse 34. Vgl. Reiffen- 45 stein S. 374, Battonn 3, 15. 13 Jörg Weißenecker. 16 Anton von Holneck. 15 Vermutlich ist das auf der Ostseite der Fahr- gasse gelegene Gasthaus Glipperg, auch Glauberg 50 und Geyburg genannt, gemeint. Vgl. Reiffenstein S. 363, Battonn 2, 20-22. 16 Wenzel Nesper. 17 Wolf Ungnad. 18 Konrad Holzel. 19 Wolfhard von Brandis. 20 Wohl der bei Seemüller S. 663 genannte Kon- rad Kum. 21 Vielleicht Konrad von Gumppenberg. 22 Die Schmiedstube in der Schnurgasse. Vgl. Battonn 3, 47-49. 28 Der Kammermeister Hans Ungnad. 24 Zum Birnbaum, neue Kräme 28 zwischen Sensen- schmied und Beutelkiste. Vgl. Reiffenstein S. 357, Battonn 4, 200-202. 25 Der Haushofmeister Hans von Neipperg. 26 Weickhard von Polnheim. 27 Zur Beutelkiste, neue Kräme 30. Vgl. Reiffen- stein S. 357, Battonn 4, 202-203. 28 Georg Fuchs von Fuchsberg. 29 Firnberg, neue Kräme 18. Vgl. Reiffenstein S. 361, Battonn 4, 198. 30 Erhard von Czelking, königlicher Rat. 31 Zum roten Kopf, neue Kräme 8. Vgl. Bat- tonn 4, 193. 32 Bei Seemüller S. 660 werden Hans und Caspar von Starhemberg genannt. Wahrscheinlich ist oben der erstere gemeint. 33 Schwalbach neue Kräme 6. Vgl. Reiffenstein S. 379, Battonn 4, 192. 34 Graf Bernhard von Schaumburg. 35 Zur Schmiede, neue Kräme 4. Vgl. Reiffenstein S. 378, Battonn 4, 190-191. 42*
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 329 Item Folckenstorff 1 bi dem jungen Schijt in der kruchengassen2 zu 13 pherden 1442 [Mai 27 und 6 betthe. bis Item die silberkammerer bi Honighennen neben dem isale 3 zu 10 pherden und Aug. 187 5 betthe. Item der barberer und wundeartz zum isale zu 4 pherden und 2 betthe. Item der von Kiemse zur winereben 4 zu 14 pherden und 6 betthe. Item der von Kiemse bi Clas Sneppe snider in der ziegelgassen 5 zu 3 pherden und 2 betthe. Item Rotenstein 6, Oberheimer 7 bi Bartholomeus in der ziegelgassen zu 20 pherden 10 und 10 betthe. Item Kruczers doselbst bi Rupel snider zu 6 pherden und 2 betthe. Summa 100 und 20 pherde. Item thurehuter zum jungen zane ? in der snoregassen 10 zu 6 pherden und 2 betthe. Item Riethaimer, Weldin 11 zum raben 12 zu 8 pherden und 4 betthe. Item Wijssenecker 13 und Holnnecker 14 zu Gnyperg 15 zu 9 pherden und 4 betthe. Item Nesper 16, Stoß bi Wigand Wixhuser zu 8 pherden und 4 betthe. Item Ungnade 17 und Holczel 18 bi Johannes Duden zu 16 pherden und 8 betthe. Item Brandiß 19, Tum 2°, Gumpenpirger 21 in der smit drinkestoben 22 zu 18 pherden und 9 betthe. Item kammermeister 23 zum bierbaum 24 zu 24 pherden und 12 betthe. Item Niperg 25 und Bolheimer 26 zur budelkisten 27 zu 26 pherden und 12 betthe. Item der mareschalk 28 zu Firnburg 29 zu 20 pherden und 10 betthe. Summa 135 pherde. Item Zelking 3° zum roden kopp 31 zu 15 pherden und 8 betthe. Item Starhenberg 32 zum Swalebecher 33 zu 22 pherden und 11 betthe. Item der grave von Schamburg 34 zur smytten 35 zu 40 pherden und 10 betthe. 15 20 25 Jörg von Volkensdorf, königlicher Rat. Graupengasse. Vgl. Battonn 2, 293-294. Zum Esel in der Döngesgasse 51. Vgl. Reiffen- 30 stein 367, Battonn 2, 230. 4 Zur Weinrebe in der Döngesgasse 61 am Eck des Liebfrauenbergs. Vgl. Reiffenstein S. 383, Bat- tonn 2, 244-245. 5 Uber die Ziegelgasse vergleiche man Battonn 2, 35 303-304. Ludwig von Rotenstein. Wolfgang Oberheimer. Sigmund Kreutzer. Zum jungen Zahn in der Schnurgasse am Eck 40 der Graupengasse. Vgl. Reiffenstein S. 384, Bat- tonn 3, 13. 10 Von der Schnurgasse handelt Battonn 3, 1-5. 11 Ernst von Welden. 12 Zum Raben in der Schnurgasse 34. Vgl. Reiffen- 45 stein S. 374, Battonn 3, 15. 13 Jörg Weißenecker. 16 Anton von Holneck. 15 Vermutlich ist das auf der Ostseite der Fahr- gasse gelegene Gasthaus Glipperg, auch Glauberg 50 und Geyburg genannt, gemeint. Vgl. Reiffenstein S. 363, Battonn 2, 20-22. 16 Wenzel Nesper. 17 Wolf Ungnad. 18 Konrad Holzel. 19 Wolfhard von Brandis. 20 Wohl der bei Seemüller S. 663 genannte Kon- rad Kum. 21 Vielleicht Konrad von Gumppenberg. 22 Die Schmiedstube in der Schnurgasse. Vgl. Battonn 3, 47-49. 28 Der Kammermeister Hans Ungnad. 24 Zum Birnbaum, neue Kräme 28 zwischen Sensen- schmied und Beutelkiste. Vgl. Reiffenstein S. 357, Battonn 4, 200-202. 25 Der Haushofmeister Hans von Neipperg. 26 Weickhard von Polnheim. 27 Zur Beutelkiste, neue Kräme 30. Vgl. Reiffen- stein S. 357, Battonn 4, 202-203. 28 Georg Fuchs von Fuchsberg. 29 Firnberg, neue Kräme 18. Vgl. Reiffenstein S. 361, Battonn 4, 198. 30 Erhard von Czelking, königlicher Rat. 31 Zum roten Kopf, neue Kräme 8. Vgl. Bat- tonn 4, 193. 32 Bei Seemüller S. 660 werden Hans und Caspar von Starhemberg genannt. Wahrscheinlich ist oben der erstere gemeint. 33 Schwalbach neue Kräme 6. Vgl. Reiffenstein S. 379, Battonn 4, 192. 34 Graf Bernhard von Schaumburg. 35 Zur Schmiede, neue Kräme 4. Vgl. Reiffenstein S. 378, Battonn 4, 190-191. 42*
Strana 330
330 Reichstag zu Frankfurt von Eude Mai bis Mitte August 1442. Item grave Ruteln 1 bi Hartmud Becker zu 24 pherden und 12 betthe. Item Mecze 2, Fruntsperger 3 bi Hans Lorberer zu 30 pherden und 15 betthe. Item Fuchs 4 bi Meyenschin snider zu 5 pherden und 2 betthe. Item die cantores bi Clas uf der nuwengassen 5 schuchwirt zu 3 pherden und 6 betthe. Item Sebener 6 bi Peter Knebel zum alden zane" zu 10 pherden und 5 betthe. Summa 149 pherde. Item trummeter, piffer, harper etc. bi Rabenhenne bi dem blidenhuse 8 zu 10 pher- den und 5 betthe. Item Mittendorffer?, Kinperger 1°, Truchsessen 11 und kammerknecht bi Craffthennen 10 schuchwirt zu 12 pherden 6 betthe. Item Tuffenbach 12, Tunner 13 bi Ulrich Beheimer schuchwirt zu 9 pherden und 4 betthe. Item Fuchsperger à 14 bi Fußhennen in der santgassen 15 zu 6 pherden und 3 betthe. Item Tyrol falkner bi Schulerhenne Reiczeler in der santgassen zu 4 pherden und 15 2 betthe. Item kochenmeister 16 zum gulden kopp 17 zu 18 pherden und 8 betthe. Item meister Thijs, meister Jakob, meister Erhard 18 bi Joist Sijdensticker zu 10 pherden und 5 betthe. Item die koche bi Hans Judenscherer zu 16 pherden und 8 betthe. Item die cappellan bi Peter Kole zu Westerburg 19 zu 14 pherden und 6 betthe. Summa 99 pherde. Item Rotenberger 2°, Surer 21 bi Stephan Steinmetze zu 13 pherden und 6 betthe. Item Hallor 22, Pellenter 23 bi Jeckel Scheler steindecker zu 8 pherden und 4 betthe. Item Prijsinger 24 bi Rebensoff snider zu 12 pherden und 6 betthe. Item Kirchberg 25 bi Heylman zimmerman zu 14 pherden und 5 betthe. Item Bussang 26, Marqwart 27, Anewige 28 zu Nassauwe 29 zu 16 pherden und 8 betthe. Item Wolffruter 30 bi Clare Weldern zu 16 pherden und 8 bette. 20 25 1442 [Mai 27 bis Aug. 18] a) em.; Vorl. Fuschperger. 18 30 Markgraf Wilhelm von Hachberg. Graf Ulrich von Mätsch. Wolfgang von Frundsberg. * Wolfhard Fuchs, Bruder des S. 329 Anm. 28 Genannten. 5 Uber die Neugasse handelt Battonn 3, 111-112. 6 Oswald Sebner von Reifenstein. Zum alten Zahn auf der Nordseite der Schnur- gasse neben dem jungen Zahn. Vgl. Reiffenstein S. 384, Battonn, 3, 12-13. s Das Bleidenhaus in der Bleidengasse 12. Vgl. Reiffenstein S. 357, Battonn 4, 246-248. Stephan Mittendorfer. 10 Ritter Burkhard Kienberger. 11 Jakob und Georg Truchseß von Waldburg. 12 Konrad Tieffenbacher. 13 Friedrich Tunner. 16 Der Kammerschreiber Werner Fuchsberger. 15 Die Sandgasse, von den neuen Krämen bis zum Kornmarkt reichend. Vgl. Battonn 4, 266-267. 16 Hans Neuburg. Vgl. S. 153. 17 Die Herberge zum goldenen Kopf auf der Nord- seite der Sandgasse. Vgl. Reiffenstein S. 369, Bat- tonn 4, 271-272. Ein Büchsenmeister des Königs. 19 Westerburg auf dem kleinen Kornmarkt nach der Katharinenpforte zu. Vgl. Battonn 5, 107. 20 Balthasar Rotenberger. 21 Ulrich Saurer. 22 Leopold Haller. 23 Offenbar der bei Seemüller S. 663 genannte Peleiter. 24 Wahrscheinlich Wilhelm von Preysing. Er ge- horte zu den Beisitzern des Kammergerichts, die das von Chmel nr. 782 angeführte Urteil fällten. 40 25 Graf Eberhard von Kirchberg. 26 Hans von Bosnang. 27 Marquard Breisacher, den der König am 22. Juni 1440 zum geschworenen Protonotar und Diener aufgenommen hatte (Wien H. H. St. A. 45 Reichsregistraturbuch O fol. 14b cop. chart. coacva; vgl. Chmel nr. 77). 28 Lienhard Anweig. 29 Haus Nassau auf der Westseite des großen Kornmarkts. Vgl. Battonn 5, 89-90. 3° Wolfgang von Wolfenreut, königlicher Kämmerer. 85 50
330 Reichstag zu Frankfurt von Eude Mai bis Mitte August 1442. Item grave Ruteln 1 bi Hartmud Becker zu 24 pherden und 12 betthe. Item Mecze 2, Fruntsperger 3 bi Hans Lorberer zu 30 pherden und 15 betthe. Item Fuchs 4 bi Meyenschin snider zu 5 pherden und 2 betthe. Item die cantores bi Clas uf der nuwengassen 5 schuchwirt zu 3 pherden und 6 betthe. Item Sebener 6 bi Peter Knebel zum alden zane" zu 10 pherden und 5 betthe. Summa 149 pherde. Item trummeter, piffer, harper etc. bi Rabenhenne bi dem blidenhuse 8 zu 10 pher- den und 5 betthe. Item Mittendorffer?, Kinperger 1°, Truchsessen 11 und kammerknecht bi Craffthennen 10 schuchwirt zu 12 pherden 6 betthe. Item Tuffenbach 12, Tunner 13 bi Ulrich Beheimer schuchwirt zu 9 pherden und 4 betthe. Item Fuchsperger à 14 bi Fußhennen in der santgassen 15 zu 6 pherden und 3 betthe. Item Tyrol falkner bi Schulerhenne Reiczeler in der santgassen zu 4 pherden und 15 2 betthe. Item kochenmeister 16 zum gulden kopp 17 zu 18 pherden und 8 betthe. Item meister Thijs, meister Jakob, meister Erhard 18 bi Joist Sijdensticker zu 10 pherden und 5 betthe. Item die koche bi Hans Judenscherer zu 16 pherden und 8 betthe. Item die cappellan bi Peter Kole zu Westerburg 19 zu 14 pherden und 6 betthe. Summa 99 pherde. Item Rotenberger 2°, Surer 21 bi Stephan Steinmetze zu 13 pherden und 6 betthe. Item Hallor 22, Pellenter 23 bi Jeckel Scheler steindecker zu 8 pherden und 4 betthe. Item Prijsinger 24 bi Rebensoff snider zu 12 pherden und 6 betthe. Item Kirchberg 25 bi Heylman zimmerman zu 14 pherden und 5 betthe. Item Bussang 26, Marqwart 27, Anewige 28 zu Nassauwe 29 zu 16 pherden und 8 betthe. Item Wolffruter 30 bi Clare Weldern zu 16 pherden und 8 bette. 20 25 1442 [Mai 27 bis Aug. 18] a) em.; Vorl. Fuschperger. 18 30 Markgraf Wilhelm von Hachberg. Graf Ulrich von Mätsch. Wolfgang von Frundsberg. * Wolfhard Fuchs, Bruder des S. 329 Anm. 28 Genannten. 5 Uber die Neugasse handelt Battonn 3, 111-112. 6 Oswald Sebner von Reifenstein. Zum alten Zahn auf der Nordseite der Schnur- gasse neben dem jungen Zahn. Vgl. Reiffenstein S. 384, Battonn, 3, 12-13. s Das Bleidenhaus in der Bleidengasse 12. Vgl. Reiffenstein S. 357, Battonn 4, 246-248. Stephan Mittendorfer. 10 Ritter Burkhard Kienberger. 11 Jakob und Georg Truchseß von Waldburg. 12 Konrad Tieffenbacher. 13 Friedrich Tunner. 16 Der Kammerschreiber Werner Fuchsberger. 15 Die Sandgasse, von den neuen Krämen bis zum Kornmarkt reichend. Vgl. Battonn 4, 266-267. 16 Hans Neuburg. Vgl. S. 153. 17 Die Herberge zum goldenen Kopf auf der Nord- seite der Sandgasse. Vgl. Reiffenstein S. 369, Bat- tonn 4, 271-272. Ein Büchsenmeister des Königs. 19 Westerburg auf dem kleinen Kornmarkt nach der Katharinenpforte zu. Vgl. Battonn 5, 107. 20 Balthasar Rotenberger. 21 Ulrich Saurer. 22 Leopold Haller. 23 Offenbar der bei Seemüller S. 663 genannte Peleiter. 24 Wahrscheinlich Wilhelm von Preysing. Er ge- horte zu den Beisitzern des Kammergerichts, die das von Chmel nr. 782 angeführte Urteil fällten. 40 25 Graf Eberhard von Kirchberg. 26 Hans von Bosnang. 27 Marquard Breisacher, den der König am 22. Juni 1440 zum geschworenen Protonotar und Diener aufgenommen hatte (Wien H. H. St. A. 45 Reichsregistraturbuch O fol. 14b cop. chart. coacva; vgl. Chmel nr. 77). 28 Lienhard Anweig. 29 Haus Nassau auf der Westseite des großen Kornmarkts. Vgl. Battonn 5, 89-90. 3° Wolfgang von Wolfenreut, königlicher Kämmerer. 85 50
Strana 331
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 331 Item bischof von Augspurg zu Espach 1 uf dem kornmerkte zu 30 pherden und 142 [Mai 27 bis 15 betthe und uf dem roßmarkt 30 pherde. Item Peter von Dungen zu Blumenberg2 zu 8 pherden und 3 betthe. Summa 147 pherde. Item Bernecke3, Liechtenstein 4, Gradube zum bunten lewen 5 uf dem kornmerkte zu 30 pherden und 9 betthe. Item her Leonhart 6 etc. zum schußhanen ? 8 pherde und 4 betthe. Item Herbistorffer 8, Metsch" bi Hennen Feldencze snider zu 7 pherden und 2 betthe. Item Krawestorffer 1°, Welczer 11 bi Leonhard Ruschtuscher 10 pherde und 5 betthe. Item Bernhard Dehensteiner bi Jeckel Sidensticker zu 10 pherden und 5 betthe. Item drochseß Walpod zur alden wagen 12 zu 30 pherden und 15 betthe. Item Herburt 13, Diepurtskircher 14 zum fraß 15 zu 10 pherden und 5 betthe. Item der von Winsperg 16 bi Heinrice Leydener im sacke 17 zu 14 pherden und 7 betthe. Summa 119 pherde. Summa summarum 886 pherde. Item dem von Nuwenare 18 hoffrichter zu 24 pherden bi Hartmann Wijcker und bette darzu. Item hern Hans Giseler hoffschriber zu 7 pherden und bette darzu bi Peter vor 20 dem Bilde zu sant Leonhard 19. 5 10 15 Aug. 18) 147. Verzeichnis von Beschlüssen des Frankfurter Rates, die durch die Anwesenheit des 1442 Mai 29 Königs und den Reichstag veranlaßt wurden. 1442 Mai 29 bis August 18 bis Frankfurt. Aug. 18 25 Aus Frankfurt Stadt-A. Bürgermeisterbuch 1442 fol. 9b. 40b passim nott. chart. coaevae. Benutzt von Beckmann a. a. O. S. 46, 47 und 98. [1] Feria tercia post trinitatis: item “ bi den von Swartzpurg von der huldunge Mas 29 briefe zu legen und andere sache wegen. — item die torne zu bestellen und der sache acht zu nemen, so man das sacrament 20 traget. — item b so unser herre der kong und andere fursten und herren mit dem sacrament geen werden, die vor zu bestellen, die sie so schuren und schirmen. — item den obersten richter lassen sehen, obe unser herre der konig holz 21 in siner kuchen gnung habe. — item 12 gulden Rome und Rich 22 und a) am Rande ratslagen. b) desgleichen. Haus Eschbach neben dem Haus Nassau. Vgl. Reiffenstein S. 360, Battonn 5, 88-89. 85 ' Ebenfalls auf der Westseite des großten Korn- markts. Vgl. Reiffenstein S. 357, Batton 5, 78-79. Georg von Berneck. Nikolaus von Liechtenstein. Zum bunten Löwen auf der Westseite des großen 40 Kornmarkts. Vgl. Reiffenstein S. 371, Battonn 5, 77-78. 6 Ritter Lienhard Felsecker. Vgl. nrr. 293 und 294. Zum Schußhahn auf der Westseite des untern 45 Kornmarkts. Vgl. Battonn 5, 70. 8 Friedrich Herbersdorfer. Ist schon oben S. 330 Z. 2 erwähnt. Herr Bernhard von Krabatsdorf. Hans Welzer. 10 12 Zur alten Wage, in der Paulsgasse zwischen Wedel- und Kälbergasse. Vgl. Battonn 4, 323. 18 Heinrich Herwart. Vgl. nrr. 293 und 294. 14 Georg Dieperskircher. 15 Zum Fraß auf der Westseite des Kornmarkts. Vgl. Reiffenstein S. 362, Battonn 5, 58-61. 16 Der Erbkämmerer Konrad von Weinsberg. 17 Zum Sack auf der Westseite der Neugasse. Vgl. Reiffenstein S. 376, Battonn 3, 118-119. 18 Der Hofrichter Graf Gumprecht von Nuenar. 19 Das Eckhaus von Kornmarkt und Mainzer- gasse. Vgl. Battonn 5, 34. 20 Uber die Fronleichnamsprozession, die am 31. Mai stattfand, vergleiche man nr. 236. 21 Vgl. nr. 143 art. 2. 22 Rudolf Romrich ist der Herold des Königs. Vgl. Chmel nr. 973. 11
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 331 Item bischof von Augspurg zu Espach 1 uf dem kornmerkte zu 30 pherden und 142 [Mai 27 bis 15 betthe und uf dem roßmarkt 30 pherde. Item Peter von Dungen zu Blumenberg2 zu 8 pherden und 3 betthe. Summa 147 pherde. Item Bernecke3, Liechtenstein 4, Gradube zum bunten lewen 5 uf dem kornmerkte zu 30 pherden und 9 betthe. Item her Leonhart 6 etc. zum schußhanen ? 8 pherde und 4 betthe. Item Herbistorffer 8, Metsch" bi Hennen Feldencze snider zu 7 pherden und 2 betthe. Item Krawestorffer 1°, Welczer 11 bi Leonhard Ruschtuscher 10 pherde und 5 betthe. Item Bernhard Dehensteiner bi Jeckel Sidensticker zu 10 pherden und 5 betthe. Item drochseß Walpod zur alden wagen 12 zu 30 pherden und 15 betthe. Item Herburt 13, Diepurtskircher 14 zum fraß 15 zu 10 pherden und 5 betthe. Item der von Winsperg 16 bi Heinrice Leydener im sacke 17 zu 14 pherden und 7 betthe. Summa 119 pherde. Summa summarum 886 pherde. Item dem von Nuwenare 18 hoffrichter zu 24 pherden bi Hartmann Wijcker und bette darzu. Item hern Hans Giseler hoffschriber zu 7 pherden und bette darzu bi Peter vor 20 dem Bilde zu sant Leonhard 19. 5 10 15 Aug. 18) 147. Verzeichnis von Beschlüssen des Frankfurter Rates, die durch die Anwesenheit des 1442 Mai 29 Königs und den Reichstag veranlaßt wurden. 1442 Mai 29 bis August 18 bis Frankfurt. Aug. 18 25 Aus Frankfurt Stadt-A. Bürgermeisterbuch 1442 fol. 9b. 40b passim nott. chart. coaevae. Benutzt von Beckmann a. a. O. S. 46, 47 und 98. [1] Feria tercia post trinitatis: item “ bi den von Swartzpurg von der huldunge Mas 29 briefe zu legen und andere sache wegen. — item die torne zu bestellen und der sache acht zu nemen, so man das sacrament 20 traget. — item b so unser herre der kong und andere fursten und herren mit dem sacrament geen werden, die vor zu bestellen, die sie so schuren und schirmen. — item den obersten richter lassen sehen, obe unser herre der konig holz 21 in siner kuchen gnung habe. — item 12 gulden Rome und Rich 22 und a) am Rande ratslagen. b) desgleichen. Haus Eschbach neben dem Haus Nassau. Vgl. Reiffenstein S. 360, Battonn 5, 88-89. 85 ' Ebenfalls auf der Westseite des großten Korn- markts. Vgl. Reiffenstein S. 357, Batton 5, 78-79. Georg von Berneck. Nikolaus von Liechtenstein. Zum bunten Löwen auf der Westseite des großen 40 Kornmarkts. Vgl. Reiffenstein S. 371, Battonn 5, 77-78. 6 Ritter Lienhard Felsecker. Vgl. nrr. 293 und 294. Zum Schußhahn auf der Westseite des untern 45 Kornmarkts. Vgl. Battonn 5, 70. 8 Friedrich Herbersdorfer. Ist schon oben S. 330 Z. 2 erwähnt. Herr Bernhard von Krabatsdorf. Hans Welzer. 10 12 Zur alten Wage, in der Paulsgasse zwischen Wedel- und Kälbergasse. Vgl. Battonn 4, 323. 18 Heinrich Herwart. Vgl. nrr. 293 und 294. 14 Georg Dieperskircher. 15 Zum Fraß auf der Westseite des Kornmarkts. Vgl. Reiffenstein S. 362, Battonn 5, 58-61. 16 Der Erbkämmerer Konrad von Weinsberg. 17 Zum Sack auf der Westseite der Neugasse. Vgl. Reiffenstein S. 376, Battonn 3, 118-119. 18 Der Hofrichter Graf Gumprecht von Nuenar. 19 Das Eckhaus von Kornmarkt und Mainzer- gasse. Vgl. Battonn 5, 34. 20 Uber die Fronleichnamsprozession, die am 31. Mai stattfand, vergleiche man nr. 236. 21 Vgl. nr. 143 art. 2. 22 Rudolf Romrich ist der Herold des Königs. Vgl. Chmel nr. 973. 11
Strana 332
332 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 8 posunern und piffern des konigs geschenkt 1. — item die frunde zu den bürgern, ire Nai 29 bis lehen helfen zu enphaen, das sollen sin die, die zu unserm herren dem konige geen und Aug. 18 gegangen han. — item" von des kammermeisters2 und andere des koniges dienere schenke wegen. — item des koniges portenern dorehutern und boden etc. iglichen schenken 3, als vor alder gescheen ist. — item die frunde zu den stedenb, die bi die 5 burgermeistere in die schriberi gemacht sin 4. — item die stede 5 uf morne zu 8 uweren 6 zu verboden in das rathus. — item hern Caspar Slicken 4 firtel und hern Hans Giseler 2 firtel wins zu schenken. — item" von der dotsleger und dieben, die mit dem konige inkommen sin ". — item mit den frunden8 zu dem konige und fursten zu geen, zu enphaen: Wijcker Frosch und Heincze Wijsse der junge. — item die fremden beckere i0 alle tag herinne lassen faren, diewile der konig hie ist. — item den portenern zu be- felhen, die fremdend becker wole und baß zu besehen in dieser zit. [2] Feria quarta post trinitatis: item des koniges stichern ir begirde von des Bergs wegen zu beschuden abeslagen uf diß male. — nota. Jeckel Klobelauch zu sagen, das baner alle tage ußzustecken. — item die frunde zu dem von Winßberg von dem 15 ruwen fuder und betthe wegen: Walther der alde, Monis, Joist, Conrad Nühus, Johan Hane, Snepstein, Collertale. (nota. ist die meinunge ?: vur ruwe fuder und betthe 12 h., oder kein ruwe fuder fur bodem und betthe 6 h., oder ane fuder und betthe vom bodem 3 h.). — item die bestallunge uf morne mit dem heiligen sacrament zu geen. — item die stede nach mittage zu verboden, Walther und Nûhus darzu. — item die frunde bi 20 dem sacrament 1° zu geen und dienere visierer vinesticher und sost das folke zu regeren: Walther, Monis, Heinrich Appenheimer, Erasmus Frosch, Lumpe, Herthe Wijsse, Hane, Heincze Wijsse, Niegebuer, Sneppstein, Collertale, Haiger. — zum kammermeister zu geen: Walther, Jost, Nuhus, Johan Hane. [3] Feria sexta post corporis Christi: des konigs 7 boden 7 gülden schenken 11. — 25 item bi die stede: Walther der alde, Wijker Frosche, Heintze Wisse der junge. — item Juni2 den fursten den win morne aber schenken. — item den, die in dem zedel steen, den win schenken, iglich nach geburnis. — item den von Spier schriben oder, so sie her- kommen, ine sagen von der von Wormß und Mencze wegen, als die sich von in be- clagt han. [4] Feria tercia post corporis Christi: item die frunde zu den cardinalen und ine zu sagen des konnigs befelhenis 12. — item die frunde an unsern herren den konig und die korefursten, des lantgraven von Hessen clage 13 zu verantwurten: der schultheise, Walther der alde, Monis. — item zwen des konges und ein des von Sassen herolden 3 gülden schenken 14. — item dem kammermeister zû antworten: Walter, Johan Hane 35 und Herte Wisse. — item mit der stede boden einen von der heimlichen sachen wegen mitzuschicken: Walther den alden. [5] Feria tercia post Barnabe apostoli: item die drû fuder biers gonnen inzu- legen uf zukunft unsers herren des koniges, ime zu antwurten; ist des nit, zu nemen davon, als sich geburt, fur die niderlage. Mai 80 Mai 30 Juni 1 Juni 5 30 Juni 12 40 a) am Rande ratslagen. b) hier folat durchgestrichen Joist, Johan Hane. c) am Ronde ratslagen. d) em.; Vorl. fremder. e) es folgt durchgestrichen meister Diether. 1 5 Vgl. nr. 260 art. 7l und nr. 264 artt. 10 und 11. Ritter Johannes Ungnad. Vgl. nr. 264 artt. 13 und 14. Vgl. nr. 145 art. 1. Vgl. die in nr. 200 mitgeteilte Präsenzliste. Vgl. art. 2. Vgl. S. 321 Anm. 2. 9 10 11 12 13 14 Es sind wohl die S. 320 Anm. 4 Genannten. Vgl. auch nr. 143 art. 1. Vgl. nr. 236. Vgl. nr. 264 art. 13. Vgl. nr. 231 art 7. Vgl. art. 12. Vgl. nr. 264 artt. 12 und 15. 45
332 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 8 posunern und piffern des konigs geschenkt 1. — item die frunde zu den bürgern, ire Nai 29 bis lehen helfen zu enphaen, das sollen sin die, die zu unserm herren dem konige geen und Aug. 18 gegangen han. — item" von des kammermeisters2 und andere des koniges dienere schenke wegen. — item des koniges portenern dorehutern und boden etc. iglichen schenken 3, als vor alder gescheen ist. — item die frunde zu den stedenb, die bi die 5 burgermeistere in die schriberi gemacht sin 4. — item die stede 5 uf morne zu 8 uweren 6 zu verboden in das rathus. — item hern Caspar Slicken 4 firtel und hern Hans Giseler 2 firtel wins zu schenken. — item" von der dotsleger und dieben, die mit dem konige inkommen sin ". — item mit den frunden8 zu dem konige und fursten zu geen, zu enphaen: Wijcker Frosch und Heincze Wijsse der junge. — item die fremden beckere i0 alle tag herinne lassen faren, diewile der konig hie ist. — item den portenern zu be- felhen, die fremdend becker wole und baß zu besehen in dieser zit. [2] Feria quarta post trinitatis: item des koniges stichern ir begirde von des Bergs wegen zu beschuden abeslagen uf diß male. — nota. Jeckel Klobelauch zu sagen, das baner alle tage ußzustecken. — item die frunde zu dem von Winßberg von dem 15 ruwen fuder und betthe wegen: Walther der alde, Monis, Joist, Conrad Nühus, Johan Hane, Snepstein, Collertale. (nota. ist die meinunge ?: vur ruwe fuder und betthe 12 h., oder kein ruwe fuder fur bodem und betthe 6 h., oder ane fuder und betthe vom bodem 3 h.). — item die bestallunge uf morne mit dem heiligen sacrament zu geen. — item die stede nach mittage zu verboden, Walther und Nûhus darzu. — item die frunde bi 20 dem sacrament 1° zu geen und dienere visierer vinesticher und sost das folke zu regeren: Walther, Monis, Heinrich Appenheimer, Erasmus Frosch, Lumpe, Herthe Wijsse, Hane, Heincze Wijsse, Niegebuer, Sneppstein, Collertale, Haiger. — zum kammermeister zu geen: Walther, Jost, Nuhus, Johan Hane. [3] Feria sexta post corporis Christi: des konigs 7 boden 7 gülden schenken 11. — 25 item bi die stede: Walther der alde, Wijker Frosche, Heintze Wisse der junge. — item Juni2 den fursten den win morne aber schenken. — item den, die in dem zedel steen, den win schenken, iglich nach geburnis. — item den von Spier schriben oder, so sie her- kommen, ine sagen von der von Wormß und Mencze wegen, als die sich von in be- clagt han. [4] Feria tercia post corporis Christi: item die frunde zu den cardinalen und ine zu sagen des konnigs befelhenis 12. — item die frunde an unsern herren den konig und die korefursten, des lantgraven von Hessen clage 13 zu verantwurten: der schultheise, Walther der alde, Monis. — item zwen des konges und ein des von Sassen herolden 3 gülden schenken 14. — item dem kammermeister zû antworten: Walter, Johan Hane 35 und Herte Wisse. — item mit der stede boden einen von der heimlichen sachen wegen mitzuschicken: Walther den alden. [5] Feria tercia post Barnabe apostoli: item die drû fuder biers gonnen inzu- legen uf zukunft unsers herren des koniges, ime zu antwurten; ist des nit, zu nemen davon, als sich geburt, fur die niderlage. Mai 80 Mai 30 Juni 1 Juni 5 30 Juni 12 40 a) am Rande ratslagen. b) hier folat durchgestrichen Joist, Johan Hane. c) am Ronde ratslagen. d) em.; Vorl. fremder. e) es folgt durchgestrichen meister Diether. 1 5 Vgl. nr. 260 art. 7l und nr. 264 artt. 10 und 11. Ritter Johannes Ungnad. Vgl. nr. 264 artt. 13 und 14. Vgl. nr. 145 art. 1. Vgl. die in nr. 200 mitgeteilte Präsenzliste. Vgl. art. 2. Vgl. S. 321 Anm. 2. 9 10 11 12 13 14 Es sind wohl die S. 320 Anm. 4 Genannten. Vgl. auch nr. 143 art. 1. Vgl. nr. 236. Vgl. nr. 264 art. 13. Vgl. nr. 231 art 7. Vgl. art. 12. Vgl. nr. 264 artt. 12 und 15. 45
Strana 333
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 333 1442 [6] Feria quinta ante Viti et Modesti martirum: item a von den abeschriften des lantfridden wegen und von der munze. — item die fründe an unsers herren des koniges botschaft von herzoge Albrechts geleide 1 wegen: Monis, Herthe Wijsse, Snep- stein. — item mit der abeschrift des lantfrieden nachgeen, als geratslagt ist. — item die 5 frunde die abeschrift von des lantfrieden. — item mit den richtern zu Sassenhusen lassen ansten, biß die fursten und herren widder henwek kommen. [7] Feria tercia ante Albani: item den herren, die iczunt hie sin, eins den wine Juni 19 schenken und den zu zappen nemen. — itemb von der schenke unsers herren des koniges und auch der Judischen hûnde 2 abezukommen wegen. — item mit Johan Grijffen und 1o des richters clage lassen ansten biß uf zukunft unsers herren von Mentze. [8] Notandum, uf hude mitwoch sant Albans abend des “ morgens zu 9 uren han Juni 20 die erwirdigen hochgebornen und ersamen unser herre von Augspurg, der margrave von Roteln und meister Jorge Heymburg zwene anlaßbrief geandelaget, den einen von unserm herren bischof Sigmund bischof zu Wirczpurg und den andern vom capitel daselbs gein 15 einander ludende. [9] In die sancti Albani martiris: item d der von Ulme brief 3. — item so unser Juni 21 herre der konig kommet, mit sinen gnaden redden von des von Swarczburg anbrengunge antreffende Elsechin Drütman. [10] Feria tercia post nativitatis Johannis baptiste : item den von Wormß und Juni 26 20 Mencze uf das kurzest zu schriben von der von Spier wegen 4. — nota. 2 gulden des koniges boden. — item Dielen son zu Wissenauwe zů Sassen hat unsers herren des konigs fründen zu kaufe gegeben ein stucke wines und ine zu versteende getan, das sie vor die niderlage biden und die abelegen. ist ime von des rades wegen gesagte, den kauf zu halden, doch unverziglich, und hernach daran zu gedenken umb der anwisunge 25 willen. Juni 14 a) am Rande ratslagen. b) desgleichen. c) des — uren steht mit Verweistingsseichen am Rande. d) am Rande rat- slagen. e) ist über der Zeile nachgetragen. 30 35 1 Vgl. nr. 190. 2 Vgl. nr. 142. 8 Die in Ulm versammelten Ratsboten des Schwä- bischen Städtebundes hatten am 17. Juni an Schöffen und Rat zu Frankfurt über die Vorladung Halls vor den König faet wörtlich dasselbe geschrieben, was Ulm schon am 26. Mai den Städten Augsburg, Nürnberg und Konstanz mitgeteilt hatte (vgl. die Anmerkung zu nr. 153 art. 10); nur der Schluß des Briefes lautete abweichend : und umbe das, wan allen stetten des richs, och gemainen landen und allen erbern lúten grosser unúberwintlicher schade 40 und gebreste an sôlichen sachen, ob wir stette darumbe zů rechte fúrkommen sôlten oder müßten, daran lit, darumbe wir stette uns billich zûsamentůgen, alle vorgerûrt sachen mit allen iren anhengen und nach- folgenden dingen beratenlich und wißlich zu betrachten 45 und zû bedenken, ob man damit ie wider die egenanten unser frúnde von Halle oder ander stette vollefaren und nicht bei unsern frihaiten, als wir loblich gefriet und herkomen sien, beliben laussen wôlte, wes wir stette uns denne gegen ainander versehen und ainan- 50 der hanthaben wôlten, so bitten sie die Adressaten, zu erwägen, was zu tun sei, und ihre bevollmäch- tigte Botschaft in ihre Stadt Franckfurt uf den fritag vor sant Kilians tage [Juli 6] zu schicken, damit sie denen von Halle rate, wie und was si in den vorgenanten sachen fúrniemen tûn oder laussen súllen, und damit sie in und ir bottschaft darinne des besten bistendig beraten und beholfen si und sunderlich unser frunde der stette und unsern raucz- frúnden zů erkennen gebe, wes ir und wir stette uns umbe die vorgeschriben sachen zů ainander ver- sehen sullen und wie wir ainander darumbe hant- haben wôllen; dat. zů Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel So. n. Viti et Modesti martirum [Juni 17] anno etc. 42 (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen- Akten nr. 4004 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). Dasselbe Schreiben ging an demselben Tage auch an Bürgermeister und Rat von Hagenau (Oberehnheim Stadt-A. Série AA Liasse 47 cop. chart. coaeva mit Schnitten; auch in Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva, Reinschrift mit Korrekturen und Zusätzen, aber ohne eine Adresse), und an Bürgermeister und Rat von Regensburg (München Reichs-A. Gemeiners Nachlaß C. 628 orig. chart. lit. elausa c. sig. in v. impr. laeso; vgl. Gemeiner, Regensburgische Chronik 3, 120-121). " Vgl. art. 3. .
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 333 1442 [6] Feria quinta ante Viti et Modesti martirum: item a von den abeschriften des lantfridden wegen und von der munze. — item die fründe an unsers herren des koniges botschaft von herzoge Albrechts geleide 1 wegen: Monis, Herthe Wijsse, Snep- stein. — item mit der abeschrift des lantfrieden nachgeen, als geratslagt ist. — item die 5 frunde die abeschrift von des lantfrieden. — item mit den richtern zu Sassenhusen lassen ansten, biß die fursten und herren widder henwek kommen. [7] Feria tercia ante Albani: item den herren, die iczunt hie sin, eins den wine Juni 19 schenken und den zu zappen nemen. — itemb von der schenke unsers herren des koniges und auch der Judischen hûnde 2 abezukommen wegen. — item mit Johan Grijffen und 1o des richters clage lassen ansten biß uf zukunft unsers herren von Mentze. [8] Notandum, uf hude mitwoch sant Albans abend des “ morgens zu 9 uren han Juni 20 die erwirdigen hochgebornen und ersamen unser herre von Augspurg, der margrave von Roteln und meister Jorge Heymburg zwene anlaßbrief geandelaget, den einen von unserm herren bischof Sigmund bischof zu Wirczpurg und den andern vom capitel daselbs gein 15 einander ludende. [9] In die sancti Albani martiris: item d der von Ulme brief 3. — item so unser Juni 21 herre der konig kommet, mit sinen gnaden redden von des von Swarczburg anbrengunge antreffende Elsechin Drütman. [10] Feria tercia post nativitatis Johannis baptiste : item den von Wormß und Juni 26 20 Mencze uf das kurzest zu schriben von der von Spier wegen 4. — nota. 2 gulden des koniges boden. — item Dielen son zu Wissenauwe zů Sassen hat unsers herren des konigs fründen zu kaufe gegeben ein stucke wines und ine zu versteende getan, das sie vor die niderlage biden und die abelegen. ist ime von des rades wegen gesagte, den kauf zu halden, doch unverziglich, und hernach daran zu gedenken umb der anwisunge 25 willen. Juni 14 a) am Rande ratslagen. b) desgleichen. c) des — uren steht mit Verweistingsseichen am Rande. d) am Rande rat- slagen. e) ist über der Zeile nachgetragen. 30 35 1 Vgl. nr. 190. 2 Vgl. nr. 142. 8 Die in Ulm versammelten Ratsboten des Schwä- bischen Städtebundes hatten am 17. Juni an Schöffen und Rat zu Frankfurt über die Vorladung Halls vor den König faet wörtlich dasselbe geschrieben, was Ulm schon am 26. Mai den Städten Augsburg, Nürnberg und Konstanz mitgeteilt hatte (vgl. die Anmerkung zu nr. 153 art. 10); nur der Schluß des Briefes lautete abweichend : und umbe das, wan allen stetten des richs, och gemainen landen und allen erbern lúten grosser unúberwintlicher schade 40 und gebreste an sôlichen sachen, ob wir stette darumbe zů rechte fúrkommen sôlten oder müßten, daran lit, darumbe wir stette uns billich zûsamentůgen, alle vorgerûrt sachen mit allen iren anhengen und nach- folgenden dingen beratenlich und wißlich zu betrachten 45 und zû bedenken, ob man damit ie wider die egenanten unser frúnde von Halle oder ander stette vollefaren und nicht bei unsern frihaiten, als wir loblich gefriet und herkomen sien, beliben laussen wôlte, wes wir stette uns denne gegen ainander versehen und ainan- 50 der hanthaben wôlten, so bitten sie die Adressaten, zu erwägen, was zu tun sei, und ihre bevollmäch- tigte Botschaft in ihre Stadt Franckfurt uf den fritag vor sant Kilians tage [Juli 6] zu schicken, damit sie denen von Halle rate, wie und was si in den vorgenanten sachen fúrniemen tûn oder laussen súllen, und damit sie in und ir bottschaft darinne des besten bistendig beraten und beholfen si und sunderlich unser frunde der stette und unsern raucz- frúnden zů erkennen gebe, wes ir und wir stette uns umbe die vorgeschriben sachen zů ainander ver- sehen sullen und wie wir ainander darumbe hant- haben wôllen; dat. zů Ulme von unser aller wegen under der von Ulme insigel So. n. Viti et Modesti martirum [Juni 17] anno etc. 42 (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen- Akten nr. 4004 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). Dasselbe Schreiben ging an demselben Tage auch an Bürgermeister und Rat von Hagenau (Oberehnheim Stadt-A. Série AA Liasse 47 cop. chart. coaeva mit Schnitten; auch in Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva, Reinschrift mit Korrekturen und Zusätzen, aber ohne eine Adresse), und an Bürgermeister und Rat von Regensburg (München Reichs-A. Gemeiners Nachlaß C. 628 orig. chart. lit. elausa c. sig. in v. impr. laeso; vgl. Gemeiner, Regensburgische Chronik 3, 120-121). " Vgl. art. 3. .
Strana 334
334 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juni 28 Juli 9 Juli 5 [11] Feria quinta post festum nativitatis Johannis: item Schamper Conczchin als von des abetragens wegen lassen ansteen, biß der konig widder henweg kompt. — item die frûnde unsern hern den konig zu entphaen: Johan Palmstorfer, Walther der alde, Monis, Joist, Herthe Wijsse, Conrad Nûhus, Sneppstein, Kollertale. — item bi des konges frunde herberge zu besehen: Johan Monis, Henrich Appenheimer, Herte Wisse, Conrad Nuhus und Herppe Jeuche. [12] Feria tercia post visitacionis Marie: item die frunde zu den 2 konge und herren, welche zit sie nach den frunden schicken: Walther der alde, Johan Monis, Herte Wisse, Sneppenstein. — item die frunde bi die stede: Jost, Herte Wisse, Walther der jünge. — item wan der lantgrave 1 kommet, so sal man bi sin gnade kommen und die 10 sache von Dutschen wegen underteniclich verantworten und biden, die ungnade abezu- stellen; mochte daz nit gesin, dan den konig biden umb sin frunde, in helfen biden. — item von der von Ulme brief b2 wegen, in zu raden, doch ane verbuntenis und ane ire tage helfen leisten. [13] Feria quinta post Udalrici: item die frunde unserm herren dem konige 15 engegen zu riden und ine zu enphaen 3: der schultheis, Heinrich Wijsse zum Klobelauch, Wicker Frosch, Peter von Margpurg, Walther der junge etc. — item den heubtman" verboden und ime sagen und den dienern auch gemeinlich zu sagen und darzu etliche zustossere 5, sich zu rusten, dem konige engegen under augen zu riden. — item die fründe unsern herren von Triere zu entphaen: schultheis, Walther der alde, Herthe 20 Wijsse und Collertale 6. [14] Item die vier hirze lassen geen, als sie geschieden sin, biß uf zukûnft unsers herren des koniges" und dan sinen gnaden zu versteen zu tun. — item den habern nit hoher dan 1 gulden geben, als unser herre der konig herkompt, und das mit den burgern, diewile sie habern hie inne han, also halden und ine nit gestaden, hoher zu geben. — 25 item die frunde unsers herren des koniges fründen zu sagen von des habern kaufs wegen: Johan Monis, Johan Hane, Snepstein. — item in des koniges canzeli die schenke" tun, so es fug hat, als man uberkomen ist. — item zu der stede gespreche 8: Walther, Jost, Heinrich d Wisse zum Klobelauch, Heincz Wijsse der junge. — item mit dem marschalk und kamermeister zu reden von der lude wegen, die den luden schaden in iren wingerten so tun ? : Monis, Johan Hane. — item Monis sal her Jacob Truchsessen widersagen von des knechtes wegen, der iczunt mit dem konge inkomen ist. — item Walther, Wijker Frosch und Johan Hane sollen den kanzelern schenken und sollen forter tedingen umb confirmacien und renovacien der friheid der ußheischung. — nota. 20 gulden in die canzeli. — item des bischofs und capitel brief 1° zů Wirtzpurg dem konige antworten: s5 Monis, Peter von Marpurg und Herte Wisse; doch das vorbrengen an diejhenen, die die 5 a) sic. b) ist über der Zeile nachgetragen. c) es folgt durchgestrichen zukunft. d) suerst war Wijker Frosch für die Verhandlungen bestimmt; er wurde wieder gestrichen und Wisse's Name dunbher geschrieben. Vgl. art. 4. Vgl. art. 9. Vgl. nr. 244 art. 1. Vgl. S. 320 Anm. 3. 5 Gewappnete, die freiwillig, ohne Sold zu be- ziehen, in der Hoffnung auf Beute sich der städtischen Streitmacht anschlossen. € Im Bürgermeisterbuche folgen hier auf den fol. 24b. 27 b mehrere lange Einträge über Gerichts- verhandlungen vor dem Rat, die die Zeit von feria quinta ante Kiliani [Juli 5] 1442 bis zum Mai 1443 umfassen. fol. 28ab ist unbeschrieben Auf fol. 29a wird dann mit den Einträgen über die Ratsbeschlüsse in der früheren Reihenfolge fort- gefahren. Vermutlich sind die Blätter 25�28 erst 40 nachträglich eingeheftet. Die Beschlüsse, die wir in art. 14 mitteilen, dürften am 10. Juli gefaßt worden sein, da die Sitzung vom 5. Juli offenbar mit der ersten der erwähnten Gerichtsverhandlungen abschloß und der Rat dann seiner Gewohnheit ge- 45 mäßt erst am folgenden Dienstag den 10. Juli wieder zusammentrat. Vgl. nr. 260 artt. 7i und 7k. 8 Vgl. S. 233. 9 Vgl. art. 19. 10 Vgl. art. 8. 50 1
334 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juni 28 Juli 9 Juli 5 [11] Feria quinta post festum nativitatis Johannis: item Schamper Conczchin als von des abetragens wegen lassen ansteen, biß der konig widder henweg kompt. — item die frûnde unsern hern den konig zu entphaen: Johan Palmstorfer, Walther der alde, Monis, Joist, Herthe Wijsse, Conrad Nûhus, Sneppstein, Kollertale. — item bi des konges frunde herberge zu besehen: Johan Monis, Henrich Appenheimer, Herte Wisse, Conrad Nuhus und Herppe Jeuche. [12] Feria tercia post visitacionis Marie: item die frunde zu den 2 konge und herren, welche zit sie nach den frunden schicken: Walther der alde, Johan Monis, Herte Wisse, Sneppenstein. — item die frunde bi die stede: Jost, Herte Wisse, Walther der jünge. — item wan der lantgrave 1 kommet, so sal man bi sin gnade kommen und die 10 sache von Dutschen wegen underteniclich verantworten und biden, die ungnade abezu- stellen; mochte daz nit gesin, dan den konig biden umb sin frunde, in helfen biden. — item von der von Ulme brief b2 wegen, in zu raden, doch ane verbuntenis und ane ire tage helfen leisten. [13] Feria quinta post Udalrici: item die frunde unserm herren dem konige 15 engegen zu riden und ine zu enphaen 3: der schultheis, Heinrich Wijsse zum Klobelauch, Wicker Frosch, Peter von Margpurg, Walther der junge etc. — item den heubtman" verboden und ime sagen und den dienern auch gemeinlich zu sagen und darzu etliche zustossere 5, sich zu rusten, dem konige engegen under augen zu riden. — item die fründe unsern herren von Triere zu entphaen: schultheis, Walther der alde, Herthe 20 Wijsse und Collertale 6. [14] Item die vier hirze lassen geen, als sie geschieden sin, biß uf zukûnft unsers herren des koniges" und dan sinen gnaden zu versteen zu tun. — item den habern nit hoher dan 1 gulden geben, als unser herre der konig herkompt, und das mit den burgern, diewile sie habern hie inne han, also halden und ine nit gestaden, hoher zu geben. — 25 item die frunde unsers herren des koniges fründen zu sagen von des habern kaufs wegen: Johan Monis, Johan Hane, Snepstein. — item in des koniges canzeli die schenke" tun, so es fug hat, als man uberkomen ist. — item zu der stede gespreche 8: Walther, Jost, Heinrich d Wisse zum Klobelauch, Heincz Wijsse der junge. — item mit dem marschalk und kamermeister zu reden von der lude wegen, die den luden schaden in iren wingerten so tun ? : Monis, Johan Hane. — item Monis sal her Jacob Truchsessen widersagen von des knechtes wegen, der iczunt mit dem konge inkomen ist. — item Walther, Wijker Frosch und Johan Hane sollen den kanzelern schenken und sollen forter tedingen umb confirmacien und renovacien der friheid der ußheischung. — nota. 20 gulden in die canzeli. — item des bischofs und capitel brief 1° zů Wirtzpurg dem konige antworten: s5 Monis, Peter von Marpurg und Herte Wisse; doch das vorbrengen an diejhenen, die die 5 a) sic. b) ist über der Zeile nachgetragen. c) es folgt durchgestrichen zukunft. d) suerst war Wijker Frosch für die Verhandlungen bestimmt; er wurde wieder gestrichen und Wisse's Name dunbher geschrieben. Vgl. art. 4. Vgl. art. 9. Vgl. nr. 244 art. 1. Vgl. S. 320 Anm. 3. 5 Gewappnete, die freiwillig, ohne Sold zu be- ziehen, in der Hoffnung auf Beute sich der städtischen Streitmacht anschlossen. € Im Bürgermeisterbuche folgen hier auf den fol. 24b. 27 b mehrere lange Einträge über Gerichts- verhandlungen vor dem Rat, die die Zeit von feria quinta ante Kiliani [Juli 5] 1442 bis zum Mai 1443 umfassen. fol. 28ab ist unbeschrieben Auf fol. 29a wird dann mit den Einträgen über die Ratsbeschlüsse in der früheren Reihenfolge fort- gefahren. Vermutlich sind die Blätter 25�28 erst 40 nachträglich eingeheftet. Die Beschlüsse, die wir in art. 14 mitteilen, dürften am 10. Juli gefaßt worden sein, da die Sitzung vom 5. Juli offenbar mit der ersten der erwähnten Gerichtsverhandlungen abschloß und der Rat dann seiner Gewohnheit ge- 45 mäßt erst am folgenden Dienstag den 10. Juli wieder zusammentrat. Vgl. nr. 260 artt. 7i und 7k. 8 Vgl. S. 233. 9 Vgl. art. 19. 10 Vgl. art. 8. 50 1
Strana 335
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 335 1442 Mai 29 bis Aug. 18 brief dem rade geandelagt han 1. — item den schribern in des konges canceli 15 gulden schenken 2. — item Emmerich Moren, Niclas snider und den Schiffman ußlassen uf orfreden, doch das Niclas, so die herren hinweg kommen, wider uf den torne gehe. — item die von Wirtenberg enphaen und auch mit ine reden von des frieden wegen. — item die 5 frunde bi den von Augspurg: Walther und Wijker. — item die frûnde bi die stede: Walther, Jost 2, Wijker Frosche und Hencze Wisse der jünge. [15] Feria quinta post Kiliani: item den von Swinfurt die frûnde Henrich Juli 12 Appenheimer und Johan Hane. — item Johan Monis sal mit dem kammermeister reden von der slegeri3 wegen. — item Peter Giseler von Geilnhusen dip 4 ußlassen uf ein alt 10 orfreden umb bede willen unsers herren des koniges und hern Jacobs Truchsessen. — item unserm herren dem konige zwene hirze schiessen 5, doch das vor mit dem marschalk und den sinen reden: Johan Monis. — item Molnhenners Heinczen ußlassen uf ein orfredin umb bede willen der graven von Lophe. — item die frunde zum margraven von Roteln mit den anlaßbrief6 der von Wirtzpurg: Johan Monis et Henrich Appen- 15 heimer. — item mit scharpen gleven zu rinnen uf dem Roßmerkt abeslagen, sondern gonnen uf dem Berge zu tûn " mit unsers herren des konges willen. — item die frunde oben uf den stule, so man die lehen lihets, zu regiren die gewapente: Sifrid zum Burgraven, Henrich Appenheimer, Henrich Wisse zum Klobelauch und Wijker Frosche. [16] Feria quinta post divisionis apostolorum: — item hern Caspar Slicken 25 gulden Juli 19 20 schenken von des rads wegen. — item mit des konigs bischof zu redden von der pro- cessien? wegen: Johan Monis. — item so der margrave von Baden sin lehen enphaen will, die frunde darbi, die vor dabi sin gewesen uf der hutten, und darzu die gewapenten in massen als vor und min herre von Henneberg. — nota 25 gulden Caspar Slicken geschenkt 1°. -- item die wissende zusamen verboden und sie sich lassen undersprechen, 25 ob iß zu tun si, zu dem gefangen zu geen ane wissen des herzogen oder nit. — item die frunde zu des herzogen hoffemeister von des gefangen wegen: der schultheiß und Henrich Wisse. — item welche zit der konig huldunge haben wil, ime die tün ufe mandag noch Marie Madalene 11. — item zu dem margraven von Baden und Wirtenberg: Juli 23 Peter Lumpe und Conrad Nuhus. — item zu den andern fursten : Walter der alde und so Johan Hane; und ine sagen, das unser herre der konig mit der processien geen wulle 12, was ire meinunge sin. [Folgen noch weitere Bestimmungen wegen der Prozession.] [17] Feria tercia ante Jacobi apostoli: item Niclas Zehender, des konigs kammer- Juli 24 knecht, ein gulden schenken, als ferre er ine fordert. — item die frauwe von unsers herren des koniges bede willen in den spital gein Sassenhusen nemen ein zit und, wan s5 der konig henweg kompt, sie widder daruß heissen geen, als der marschalg selber ge- sagt hat. — item dem bischof von Jorcke und Caspar Slicken noch eins den wine schenken. [18] Feria quinta post Jacobi apostoli: item wan unser herre der konig uf wil Juli 26 brechen, zu bestellen, das alle thorne wol bestalt sien, und alle gewapenten, die man uf- 40 brengen mag, ufbrengen, das die uf den bein sien und wol der sache achte nemen. — a) es folgt durchgestrichen Henrich Wisse und. b) — und Henneberg ist späterer Zusats. c) uf — Madalene ist späterer Zusatz. 8 Vgl. nr. 144 art. 17. Vgl. art. 8. An Maria Magdalena [Juli 22]; vgl. Janssen 2, Vgl. nr. 264 art. 3. 49 und Kriegk, Bürgertum S. 365-366. Vgl. S. 314 Anm. 5. 10 Vgl. nr. 260 art. 7i. D. i. Dieb. 11 Vgl. nr. 144 artt. 18-18c und nr. 249. Vgl. art. 14, auch nr. 244 art. 3 und nr. 260 art. 7f. 12 Der König nahm an der Prozession nicht teil. Vgl. art. 8. Das Turnier fand am 20. Juli statt. Vgl. See- Vgl. Janssen 2, 49. 50 müller S. 644. 45 1 2 8 Deutsche Reichstags-Akten XVI. 43
C. Anordnungen und Beschlüsse Frankfurts vor und während der Anwesenheit des Königs nr. 140-147. 335 1442 Mai 29 bis Aug. 18 brief dem rade geandelagt han 1. — item den schribern in des konges canceli 15 gulden schenken 2. — item Emmerich Moren, Niclas snider und den Schiffman ußlassen uf orfreden, doch das Niclas, so die herren hinweg kommen, wider uf den torne gehe. — item die von Wirtenberg enphaen und auch mit ine reden von des frieden wegen. — item die 5 frunde bi den von Augspurg: Walther und Wijker. — item die frûnde bi die stede: Walther, Jost 2, Wijker Frosche und Hencze Wisse der jünge. [15] Feria quinta post Kiliani: item den von Swinfurt die frûnde Henrich Juli 12 Appenheimer und Johan Hane. — item Johan Monis sal mit dem kammermeister reden von der slegeri3 wegen. — item Peter Giseler von Geilnhusen dip 4 ußlassen uf ein alt 10 orfreden umb bede willen unsers herren des koniges und hern Jacobs Truchsessen. — item unserm herren dem konige zwene hirze schiessen 5, doch das vor mit dem marschalk und den sinen reden: Johan Monis. — item Molnhenners Heinczen ußlassen uf ein orfredin umb bede willen der graven von Lophe. — item die frunde zum margraven von Roteln mit den anlaßbrief6 der von Wirtzpurg: Johan Monis et Henrich Appen- 15 heimer. — item mit scharpen gleven zu rinnen uf dem Roßmerkt abeslagen, sondern gonnen uf dem Berge zu tûn " mit unsers herren des konges willen. — item die frunde oben uf den stule, so man die lehen lihets, zu regiren die gewapente: Sifrid zum Burgraven, Henrich Appenheimer, Henrich Wisse zum Klobelauch und Wijker Frosche. [16] Feria quinta post divisionis apostolorum: — item hern Caspar Slicken 25 gulden Juli 19 20 schenken von des rads wegen. — item mit des konigs bischof zu redden von der pro- cessien? wegen: Johan Monis. — item so der margrave von Baden sin lehen enphaen will, die frunde darbi, die vor dabi sin gewesen uf der hutten, und darzu die gewapenten in massen als vor und min herre von Henneberg. — nota 25 gulden Caspar Slicken geschenkt 1°. -- item die wissende zusamen verboden und sie sich lassen undersprechen, 25 ob iß zu tun si, zu dem gefangen zu geen ane wissen des herzogen oder nit. — item die frunde zu des herzogen hoffemeister von des gefangen wegen: der schultheiß und Henrich Wisse. — item welche zit der konig huldunge haben wil, ime die tün ufe mandag noch Marie Madalene 11. — item zu dem margraven von Baden und Wirtenberg: Juli 23 Peter Lumpe und Conrad Nuhus. — item zu den andern fursten : Walter der alde und so Johan Hane; und ine sagen, das unser herre der konig mit der processien geen wulle 12, was ire meinunge sin. [Folgen noch weitere Bestimmungen wegen der Prozession.] [17] Feria tercia ante Jacobi apostoli: item Niclas Zehender, des konigs kammer- Juli 24 knecht, ein gulden schenken, als ferre er ine fordert. — item die frauwe von unsers herren des koniges bede willen in den spital gein Sassenhusen nemen ein zit und, wan s5 der konig henweg kompt, sie widder daruß heissen geen, als der marschalg selber ge- sagt hat. — item dem bischof von Jorcke und Caspar Slicken noch eins den wine schenken. [18] Feria quinta post Jacobi apostoli: item wan unser herre der konig uf wil Juli 26 brechen, zu bestellen, das alle thorne wol bestalt sien, und alle gewapenten, die man uf- 40 brengen mag, ufbrengen, das die uf den bein sien und wol der sache achte nemen. — a) es folgt durchgestrichen Henrich Wisse und. b) — und Henneberg ist späterer Zusats. c) uf — Madalene ist späterer Zusatz. 8 Vgl. nr. 144 art. 17. Vgl. art. 8. An Maria Magdalena [Juli 22]; vgl. Janssen 2, Vgl. nr. 264 art. 3. 49 und Kriegk, Bürgertum S. 365-366. Vgl. S. 314 Anm. 5. 10 Vgl. nr. 260 art. 7i. D. i. Dieb. 11 Vgl. nr. 144 artt. 18-18c und nr. 249. Vgl. art. 14, auch nr. 244 art. 3 und nr. 260 art. 7f. 12 Der König nahm an der Prozession nicht teil. Vgl. art. 8. Das Turnier fand am 20. Juli statt. Vgl. See- Vgl. Janssen 2, 49. 50 müller S. 644. 45 1 2 8 Deutsche Reichstags-Akten XVI. 43
Strana 336
Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 336 1442 itema von unsers herren des koniges ufbruchs wegen. — item Johannes Pernand b, Mai 29 bis Wigand sniders son, das erste gotslehen, das der rad zu geben hat, von unsers herren Aug. 18 des koniges bede willen zu lihen und ime das lassen werden; ist dem kong zugesaget. — item Herthe Grijffenstein verkonnen sins fravels, als er an dem Stocker bi nacht und nebel begangen und getan hat, von bede wegen unsers herren des koniges. nota °. der € margrave von Roteln bat von des koniges wegen in geinwurtikeit des rads. [19] Feria tercia post Jacobi apostoli: item die fründe an unsern herren den künig, ime zu sagen von der frevele und schadens wegen 1: Walther der alde, Herthe Wijsse, Peter Collertale. (nota. obes, winedruben, kappus 2, zwobeln, hafern und sost nachtfrevel uf der strassen.) — item den von Heilpron und Wimphen, den eit und hol- 10 dunge8 ein abeschrift zu geben, gutlich abeslagen. [20] Feria quinta post Petri ad vincula: item die frunde zu unserm herren dem konge von des schiffknechtes und auch anderer sachen wegen: Walther der alde, Herte Wisse, Peter Collertale. — item die frunde zum marschalke von Bappenheim. — item der herren begriff 4 eins lassen copiern. — item d die einigunge von den steden vormals 15 begriffen5 ansehen und hern Walthern ein teil geben, der stede frunde zu brengen. — item dem herzogen von Berge und dem maggraven von Baden den win aber eins schenken. — item die frunde zu unserm herren von Triere von sins hoffes € wegen: der schultheis, Heinrich Appenheimer. — item e kontschaft nemen von Johan Giselern, Her- man Hecht und Frantzenhennen von des lesten briefs wegen, den der kong dem von 20 Nuwenmarckte leste geschriben hat. — item die frunde zu unserm herren dem konige von des Keucher" gerichts wegen: Monis, Heinrich Appenheimer, Johan Hane. [21] Tercia post Sixti: item des lantrichters brief und die sache vom Nuwen- marckte wegen zu ratslagen meister Diether mide. — item€ der stede begriffs, waz darinne anzugende si. — item des von Swartzburgs brief als von der huldünge wegen 25 zu Friedeberg? den burgmennern gein Friedeberg schicken. — item nach dem zu schicken, der des 8 von Brünswig wapen anslecht, heissen abezutun; heisset Gotschalck Hoffekemper vom Berge. — item die schumecher ein herrengebot lassen machen, und sollen ire meistere in sagen, ir sache lassen steen als bißher, biß die herren enweg kommen. — item zum konige von der vom Nuwenmarckte wegen: meister Diether, Jost und h Con- so rad Nühůs. (nota. durch den margraven von Roteln zu brengen.) [22] Feria quinta ante Laurencii martiris: item den underschribern in des konges canzeli noch 5 gulden geben. — item dem margraven von Roteln 1/2 fuder wins schenken. — item dem von Nuwenare 2 perde lihen gein Friedeberg. — item unsern herren den konig die Swartzpurgsse brief lassen horen und, obe er begert, die brief 35 lihen oder der gleubliche abeschrift geben. — item 1 mit Erwin Foiß zu redden, an den von Kirchberg und her Casparen mit dez von Hennaw brief zu redden, von Henne von Stockehemen wegen zu bestellen. Juli 31 Aug. 2 Aug. 7 Ang. 9 a) am Rande ratslagen. b) der Name ist über der Zeile eingefügt. c) diese Notis ist später eingefügt, aber vom Schrciber. d) am Rande ratslagen. e) desgleichen f) desgleichen. g) des von Brünswig ist fber der Zeile ein-40 gefügt. h) es folgt ausgerrischt Collertale. i) diese Notiz ist von einer flüchtigeren Hand nachgetragen; ob ton cinem Anderen als dem Schreiber, ist fraglich. 1 Vgl. art. 14. D. i. kabez, weißter Kopfkohl. Vgl. nr. 144 artt. 18-18b und nr. 249 art. 2. Vgl. S. 238. 5 Vgl. S. 233. 6 Uber den im Jahre 1719 abgebrannten Trieri- schen Hof, früheren Münzhof, vgl. Battonn 3, 80-83 und Reiffenstein S. 372 und 382. 4 1 Uber das Kaicher Gericht handelt Thudichum Geschichte des freien Gerichts Kaichen in der Wetterau (Gießen 1858). Vgl. S. 233. 9 Vgl. nr. 197. 45 50
Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 336 1442 itema von unsers herren des koniges ufbruchs wegen. — item Johannes Pernand b, Mai 29 bis Wigand sniders son, das erste gotslehen, das der rad zu geben hat, von unsers herren Aug. 18 des koniges bede willen zu lihen und ime das lassen werden; ist dem kong zugesaget. — item Herthe Grijffenstein verkonnen sins fravels, als er an dem Stocker bi nacht und nebel begangen und getan hat, von bede wegen unsers herren des koniges. nota °. der € margrave von Roteln bat von des koniges wegen in geinwurtikeit des rads. [19] Feria tercia post Jacobi apostoli: item die fründe an unsern herren den künig, ime zu sagen von der frevele und schadens wegen 1: Walther der alde, Herthe Wijsse, Peter Collertale. (nota. obes, winedruben, kappus 2, zwobeln, hafern und sost nachtfrevel uf der strassen.) — item den von Heilpron und Wimphen, den eit und hol- 10 dunge8 ein abeschrift zu geben, gutlich abeslagen. [20] Feria quinta post Petri ad vincula: item die frunde zu unserm herren dem konge von des schiffknechtes und auch anderer sachen wegen: Walther der alde, Herte Wisse, Peter Collertale. — item die frunde zum marschalke von Bappenheim. — item der herren begriff 4 eins lassen copiern. — item d die einigunge von den steden vormals 15 begriffen5 ansehen und hern Walthern ein teil geben, der stede frunde zu brengen. — item dem herzogen von Berge und dem maggraven von Baden den win aber eins schenken. — item die frunde zu unserm herren von Triere von sins hoffes € wegen: der schultheis, Heinrich Appenheimer. — item e kontschaft nemen von Johan Giselern, Her- man Hecht und Frantzenhennen von des lesten briefs wegen, den der kong dem von 20 Nuwenmarckte leste geschriben hat. — item die frunde zu unserm herren dem konige von des Keucher" gerichts wegen: Monis, Heinrich Appenheimer, Johan Hane. [21] Tercia post Sixti: item des lantrichters brief und die sache vom Nuwen- marckte wegen zu ratslagen meister Diether mide. — item€ der stede begriffs, waz darinne anzugende si. — item des von Swartzburgs brief als von der huldünge wegen 25 zu Friedeberg? den burgmennern gein Friedeberg schicken. — item nach dem zu schicken, der des 8 von Brünswig wapen anslecht, heissen abezutun; heisset Gotschalck Hoffekemper vom Berge. — item die schumecher ein herrengebot lassen machen, und sollen ire meistere in sagen, ir sache lassen steen als bißher, biß die herren enweg kommen. — item zum konige von der vom Nuwenmarckte wegen: meister Diether, Jost und h Con- so rad Nühůs. (nota. durch den margraven von Roteln zu brengen.) [22] Feria quinta ante Laurencii martiris: item den underschribern in des konges canzeli noch 5 gulden geben. — item dem margraven von Roteln 1/2 fuder wins schenken. — item dem von Nuwenare 2 perde lihen gein Friedeberg. — item unsern herren den konig die Swartzpurgsse brief lassen horen und, obe er begert, die brief 35 lihen oder der gleubliche abeschrift geben. — item 1 mit Erwin Foiß zu redden, an den von Kirchberg und her Casparen mit dez von Hennaw brief zu redden, von Henne von Stockehemen wegen zu bestellen. Juli 31 Aug. 2 Aug. 7 Ang. 9 a) am Rande ratslagen. b) der Name ist über der Zeile eingefügt. c) diese Notis ist später eingefügt, aber vom Schrciber. d) am Rande ratslagen. e) desgleichen f) desgleichen. g) des von Brünswig ist fber der Zeile ein-40 gefügt. h) es folgt ausgerrischt Collertale. i) diese Notiz ist von einer flüchtigeren Hand nachgetragen; ob ton cinem Anderen als dem Schreiber, ist fraglich. 1 Vgl. art. 14. D. i. kabez, weißter Kopfkohl. Vgl. nr. 144 artt. 18-18b und nr. 249 art. 2. Vgl. S. 238. 5 Vgl. S. 233. 6 Uber den im Jahre 1719 abgebrannten Trieri- schen Hof, früheren Münzhof, vgl. Battonn 3, 80-83 und Reiffenstein S. 372 und 382. 4 1 Uber das Kaicher Gericht handelt Thudichum Geschichte des freien Gerichts Kaichen in der Wetterau (Gießen 1858). Vgl. S. 233. 9 Vgl. nr. 197. 45 50
Strana 337
D. Geleit nr. 148-151. 337 [23] Feria tercia ante assumpcionis: item unserm herren von Colne gonnen, das er sin beckerfrucht an dem backen gebe. — item* als die von Sant Druden in der acht sin, ratslagen. nota. Ludig 1, meister Diether darbi. (nota. die von Sant Druden und Ludich etc. sin in der aberacht gewest und getan anno etc. 25 2; so ist unser fri- 1425 5 heid 3 geben anno 24.) — item die frunde bi die von Ludich: Jost, Strolnberg und 1424 Collertale. [24] Item die frunde an unsern herren den konig, als er von hinne wil scheiden uf hude samßtag nach assumpcionis Marie: Walther den alden, Joist, Heinrich Wijsse Aug. 18 zum Klobelauch, Herthe zum Krauche, Johan Hane. — item die frunde mit unserm 10 herren dem konige mitzufaren gein Mencze: Walther der alde, Johan Hane. 1442 Aug. 14 D. Geleit nr. 148-151. 15 148. K. Friedrich gewährt allen geistlichen und weltlichen Personen, die von Basel zum Frankfurter Tage oder an seinen jeweiligen Aufenthaltsort kommen, samt ihrem Ge- folge Geleit zu Wasser und zu Lande bis zum 29. September 1442. 1442 Mai 17 Nürnberg. 1442 Mai 17 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 110b cop. chart. coaeva. Regest bei Chmel nr. 522. Fridricus etc. notum facimus tenore presencium universis, quod nos omnibus et singulis ecclesiasticis et secularibus personis cujuscunque gradus status condicionis seu 20 preeminencie, eciamsi cardinalatus patriarchali archiepiscopali episcopali seu quavis alia dignitate ecclesiastica vel seculari prefulgeant, de civitate Basiliensi ad dietam in opido nostro Franckfordensi per nos indictam et de proximo celebrandam vel ad quecunque alia loca nos transferri contigerit accedentibus una cum familiaribus equis navibus curri- bus b rebus et bonis eorum singulis illic accedendi tam per terram quam per aquas in- 25 ibique morandi ac eciam revertendi ad dicta loca et recedendi tociens, quociens fuerit oportunum, quocunque impedimento et molestia cessantibus, nostrum salvum liberum et securum prebuimus ac per presentes prebemus conductum. quocirca universis et singulis venerabilibus et illustribus principibus ecclesiasticis et secularibus marchionibus burg- graviis comitibus baronibus nobilibus militibus militaribus clientibus officialibus capitaneis so castellanis advocatis magistris civium judicibus scultetis ancianis potestatibus gubernatoribus presidibus theolonariis tributariis boletariis passuum custodibus ac civitatum castrorum opidorum villarum et communitatum rectoribus ceterisque nostris et imperii sacri subditis et fidelibus quibuscunque, ad quos presentes pervenerint, districte precipiendo mandamus, a) am Rande ratslagen. b) em.; Vorl. currubus. 35 1 Bischof Johann von Lüttich schrieb am 7. August an Bürgermeister, Schöffen und Rat von Frank- furt: sie würden von den Lasten und Verdrießlich- keiten gehört haben, die der Markgraf von Branden- borg seinen ondersessen etzlichen onsen steden onss 40 lants van Ludick entgegen den Sentenzen, die sie im hove van Romen in voreleden tiden erlangt hätten, zugefügt habe und noch täglich zufüge; er schicke deshalb zu ihnen seinen Getreuen den eirbaren meester Vastrart van den Bosche docteur in dem 45 loye und meester Anthonis secretaris onser stat Lu- dick, om allen saichen dairaf ofzedoen ende aenbringen ; er beglaubige beide; dat. Ludick den 7. dach in augusto anno etc. 42 (Frankfurt Stadt-A. Reichs- sachen-Akten nr. 4018, 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). In ähnlicher Weise beglaubigte auch Lüttich tags zuvor den vorgenannten Sekretär bei ebendenselben; dat. Luytge 6. dage in augusto anno etc. 42 (ebenda nr. 4018, 2 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso). 2 Die betreffende Urkunde K. Sigmunds ist aus Wien vom 29. Januar 1425 datiert. Vgl. Altmann, nr. 6118. 3 Wahrscheinlich sind die Meßfreiheiten und Ge- leitsprivilegien gemeint, die K. Karl IV. der Stadt am 4. Dezember 1366 verliehen und K. Sigmund am 17. August 1424 in Totis bestätigt hatte. Vgl. Altmann nr. 5941. 43*)
D. Geleit nr. 148-151. 337 [23] Feria tercia ante assumpcionis: item unserm herren von Colne gonnen, das er sin beckerfrucht an dem backen gebe. — item* als die von Sant Druden in der acht sin, ratslagen. nota. Ludig 1, meister Diether darbi. (nota. die von Sant Druden und Ludich etc. sin in der aberacht gewest und getan anno etc. 25 2; so ist unser fri- 1425 5 heid 3 geben anno 24.) — item die frunde bi die von Ludich: Jost, Strolnberg und 1424 Collertale. [24] Item die frunde an unsern herren den konig, als er von hinne wil scheiden uf hude samßtag nach assumpcionis Marie: Walther den alden, Joist, Heinrich Wijsse Aug. 18 zum Klobelauch, Herthe zum Krauche, Johan Hane. — item die frunde mit unserm 10 herren dem konige mitzufaren gein Mencze: Walther der alde, Johan Hane. 1442 Aug. 14 D. Geleit nr. 148-151. 15 148. K. Friedrich gewährt allen geistlichen und weltlichen Personen, die von Basel zum Frankfurter Tage oder an seinen jeweiligen Aufenthaltsort kommen, samt ihrem Ge- folge Geleit zu Wasser und zu Lande bis zum 29. September 1442. 1442 Mai 17 Nürnberg. 1442 Mai 17 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 110b cop. chart. coaeva. Regest bei Chmel nr. 522. Fridricus etc. notum facimus tenore presencium universis, quod nos omnibus et singulis ecclesiasticis et secularibus personis cujuscunque gradus status condicionis seu 20 preeminencie, eciamsi cardinalatus patriarchali archiepiscopali episcopali seu quavis alia dignitate ecclesiastica vel seculari prefulgeant, de civitate Basiliensi ad dietam in opido nostro Franckfordensi per nos indictam et de proximo celebrandam vel ad quecunque alia loca nos transferri contigerit accedentibus una cum familiaribus equis navibus curri- bus b rebus et bonis eorum singulis illic accedendi tam per terram quam per aquas in- 25 ibique morandi ac eciam revertendi ad dicta loca et recedendi tociens, quociens fuerit oportunum, quocunque impedimento et molestia cessantibus, nostrum salvum liberum et securum prebuimus ac per presentes prebemus conductum. quocirca universis et singulis venerabilibus et illustribus principibus ecclesiasticis et secularibus marchionibus burg- graviis comitibus baronibus nobilibus militibus militaribus clientibus officialibus capitaneis so castellanis advocatis magistris civium judicibus scultetis ancianis potestatibus gubernatoribus presidibus theolonariis tributariis boletariis passuum custodibus ac civitatum castrorum opidorum villarum et communitatum rectoribus ceterisque nostris et imperii sacri subditis et fidelibus quibuscunque, ad quos presentes pervenerint, districte precipiendo mandamus, a) am Rande ratslagen. b) em.; Vorl. currubus. 35 1 Bischof Johann von Lüttich schrieb am 7. August an Bürgermeister, Schöffen und Rat von Frank- furt: sie würden von den Lasten und Verdrießlich- keiten gehört haben, die der Markgraf von Branden- borg seinen ondersessen etzlichen onsen steden onss 40 lants van Ludick entgegen den Sentenzen, die sie im hove van Romen in voreleden tiden erlangt hätten, zugefügt habe und noch täglich zufüge; er schicke deshalb zu ihnen seinen Getreuen den eirbaren meester Vastrart van den Bosche docteur in dem 45 loye und meester Anthonis secretaris onser stat Lu- dick, om allen saichen dairaf ofzedoen ende aenbringen ; er beglaubige beide; dat. Ludick den 7. dach in augusto anno etc. 42 (Frankfurt Stadt-A. Reichs- sachen-Akten nr. 4018, 1 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). In ähnlicher Weise beglaubigte auch Lüttich tags zuvor den vorgenannten Sekretär bei ebendenselben; dat. Luytge 6. dage in augusto anno etc. 42 (ebenda nr. 4018, 2 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso). 2 Die betreffende Urkunde K. Sigmunds ist aus Wien vom 29. Januar 1425 datiert. Vgl. Altmann, nr. 6118. 3 Wahrscheinlich sind die Meßfreiheiten und Ge- leitsprivilegien gemeint, die K. Karl IV. der Stadt am 4. Dezember 1366 verliehen und K. Sigmund am 17. August 1424 in Totis bestätigt hatte. Vgl. Altmann nr. 5941. 43*)
Strana 338
338 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. quatenus eosdem, qui ad loca predicta de Basiliensi civitate accesserint, una cum famili- aribus equis rebus et bonis eorum singulis hujusmodi nostris salvoconductu et securitate, ut prefertur, libere et sine impedimento uti frui et gaudere permittant, nullam eis aut alicui eorum in personis seu rebus molestiam inferentes aut inferri permittentes, ipsos quoque et eorum quemlibet conducant seu conduci faciant eciam libere et secure tociens, 5 quociens fuerit oportunum et super eo fuerint requisiti aut alter eorum fuerit requisitus, nostre regie majestati ad honorem et reverenciam specialem, presentibus hinc ad proxime Sept. 29 instans festum sancti Michaelis archangeli duraturis. datum Nuremberge die decima 1442 Mai 17 septima mensis mai anno etc. 42 regni nostri anno tercio. 1442 Mas 17 (1442 149. Frankfurt an Erzbischof [Dietrich] von Mainz: hat gehört, daß eine Gesandtschaft 10 vor des Baseler Konzils in Kürze nach Frankfurt kommen wird; bittet unter Bezug- Mai 24] nahme auf einen früher geäußerten Wunsch des Erzbischofs um Aufschluß, wie bei der Bewilligung von Geleit zu verfahren sei. [1442 vor Mai 241 Frankfurt.] Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1386b (Concilium Basiliense) fol. 70 conc. chart. Zu Anfang steht links am Rande non transivit. 15 Unsern undertenigen willigen dinst zuvor. erwirdiger furste, gnediger lieber herre. uns ist furkommen, wie daz heilige concilium zu Basel ire treffliche botschaft mit einer guden mennige in einer kurze zu uns gein Frankfurt senden werde. wand dan uwer gnade uns vormals hat tun schriben2, obe unsers heilgen vaters des babstes oder des heilgen concilii botschaft geleides bi uns gesinnen und wir in daz geben wurden, das wir dan 20 versorgen wulden, daz der parti keine sich understunde, daz cruze zu dragen etc.: wanda dan, gnediger furste und herre, wirb leien sin, die sache geistlichkeit und der Cristen- heit sache antriffet und uns darinne nit versteen, so biden wir uwer furstliche wirdikeit underteniclich mit ganzem flisse, obe sich desgliche zu diser zit bi uns fugen wurde, daz uwer gnade uns darinne gnediclich versehen wulle und umb unsers dinstes willen 25 darinne so gnediclich irzeigen, als wir ein ganz getruen und zuversicht han und mit willen gerne verdienen wollen. und biden davon uwer gnedige beschriben antwurt 8. [supra] Domino Maguntino. 1442 150. Köln an Erzbischof [Dietrich] von Mainz: ist vom Römischen König brieflich4 Mai 24 aufgefordert worden, Gesandte nach Frankfurt zu schicken; bittet ihn, den Gesandten, 30 die es deshalb und auch um anderer Sachen 5 willen nach Frankfurt schicken wird, und deren Dienern, Leib und Gut ein freies, sicheres, strackes Geleit durch seine Gebiete zu Wasser und zu Lande hin und zurück zu geben; wünscht Antwort samt den Geleitsbriefen durch den Uberbringer des Briefes. 1442 Mai 24 [Köln]. a) wand — versteen so ist unter dem Brief mit Verweisungszeichen nachgetragen. b) in der Vorlage folgt durch- 35 gestrichen arme lude und. 1 Der im Text erwähnte Brief des Erzbischofs von Mainz dürfte der in nr. 66 abgedruckte vom 5. November 1441 sein. Da er als vor längerer Zeit geschrieben bezeichnet wird, so darf man als sicher annehmen, daß unser Frankfurter Brief nicht schon damals im November, als der Martini- reichstag bevorstand, entworfen wurde, sondern erst im Mai 1442, als der Rat die Vorbereitungen für den neuen Reichstag traf. Die Konzilsgesandt- schaft, auf die er sich bezieht, kam am 26. Mai nach Frankfurt (vgl. nr. 231 art. 1). Der Rat wußte aber schon einige Tage vorher, daß der Konzils- präsident Kardinal Louis d'Aleman zu ihr gehöre. Denn im Bürgermeisterbuch ist unter feria quinta post penthecostes [Mai 24] bemerkt : item die frunde zu dem cardinale, mit ime zu redden von des cruczes wegen, meister Diether, Joist, Conrad Nühus [steht 40 über durchgestrichenem Herthe Wysse zum Krauche], Kollertale (Frankfurt Stadt-A. Bürgermeisterbuch 1442 fol. 9a not. chart. coaeva). Demgemäß wird der Entwurf wie oben zu datieren sein. 2 Vgl. Anm. 1. s Vgl. S. 224. Der Brief wird mutatis mutandis wie nr. 117 gelautet haben. Darüber vergleiche man die Einleitung zu lit. Bc. 45
338 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. quatenus eosdem, qui ad loca predicta de Basiliensi civitate accesserint, una cum famili- aribus equis rebus et bonis eorum singulis hujusmodi nostris salvoconductu et securitate, ut prefertur, libere et sine impedimento uti frui et gaudere permittant, nullam eis aut alicui eorum in personis seu rebus molestiam inferentes aut inferri permittentes, ipsos quoque et eorum quemlibet conducant seu conduci faciant eciam libere et secure tociens, 5 quociens fuerit oportunum et super eo fuerint requisiti aut alter eorum fuerit requisitus, nostre regie majestati ad honorem et reverenciam specialem, presentibus hinc ad proxime Sept. 29 instans festum sancti Michaelis archangeli duraturis. datum Nuremberge die decima 1442 Mai 17 septima mensis mai anno etc. 42 regni nostri anno tercio. 1442 Mas 17 (1442 149. Frankfurt an Erzbischof [Dietrich] von Mainz: hat gehört, daß eine Gesandtschaft 10 vor des Baseler Konzils in Kürze nach Frankfurt kommen wird; bittet unter Bezug- Mai 24] nahme auf einen früher geäußerten Wunsch des Erzbischofs um Aufschluß, wie bei der Bewilligung von Geleit zu verfahren sei. [1442 vor Mai 241 Frankfurt.] Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1386b (Concilium Basiliense) fol. 70 conc. chart. Zu Anfang steht links am Rande non transivit. 15 Unsern undertenigen willigen dinst zuvor. erwirdiger furste, gnediger lieber herre. uns ist furkommen, wie daz heilige concilium zu Basel ire treffliche botschaft mit einer guden mennige in einer kurze zu uns gein Frankfurt senden werde. wand dan uwer gnade uns vormals hat tun schriben2, obe unsers heilgen vaters des babstes oder des heilgen concilii botschaft geleides bi uns gesinnen und wir in daz geben wurden, das wir dan 20 versorgen wulden, daz der parti keine sich understunde, daz cruze zu dragen etc.: wanda dan, gnediger furste und herre, wirb leien sin, die sache geistlichkeit und der Cristen- heit sache antriffet und uns darinne nit versteen, so biden wir uwer furstliche wirdikeit underteniclich mit ganzem flisse, obe sich desgliche zu diser zit bi uns fugen wurde, daz uwer gnade uns darinne gnediclich versehen wulle und umb unsers dinstes willen 25 darinne so gnediclich irzeigen, als wir ein ganz getruen und zuversicht han und mit willen gerne verdienen wollen. und biden davon uwer gnedige beschriben antwurt 8. [supra] Domino Maguntino. 1442 150. Köln an Erzbischof [Dietrich] von Mainz: ist vom Römischen König brieflich4 Mai 24 aufgefordert worden, Gesandte nach Frankfurt zu schicken; bittet ihn, den Gesandten, 30 die es deshalb und auch um anderer Sachen 5 willen nach Frankfurt schicken wird, und deren Dienern, Leib und Gut ein freies, sicheres, strackes Geleit durch seine Gebiete zu Wasser und zu Lande hin und zurück zu geben; wünscht Antwort samt den Geleitsbriefen durch den Uberbringer des Briefes. 1442 Mai 24 [Köln]. a) wand — versteen so ist unter dem Brief mit Verweisungszeichen nachgetragen. b) in der Vorlage folgt durch- 35 gestrichen arme lude und. 1 Der im Text erwähnte Brief des Erzbischofs von Mainz dürfte der in nr. 66 abgedruckte vom 5. November 1441 sein. Da er als vor längerer Zeit geschrieben bezeichnet wird, so darf man als sicher annehmen, daß unser Frankfurter Brief nicht schon damals im November, als der Martini- reichstag bevorstand, entworfen wurde, sondern erst im Mai 1442, als der Rat die Vorbereitungen für den neuen Reichstag traf. Die Konzilsgesandt- schaft, auf die er sich bezieht, kam am 26. Mai nach Frankfurt (vgl. nr. 231 art. 1). Der Rat wußte aber schon einige Tage vorher, daß der Konzils- präsident Kardinal Louis d'Aleman zu ihr gehöre. Denn im Bürgermeisterbuch ist unter feria quinta post penthecostes [Mai 24] bemerkt : item die frunde zu dem cardinale, mit ime zu redden von des cruczes wegen, meister Diether, Joist, Conrad Nühus [steht 40 über durchgestrichenem Herthe Wysse zum Krauche], Kollertale (Frankfurt Stadt-A. Bürgermeisterbuch 1442 fol. 9a not. chart. coaeva). Demgemäß wird der Entwurf wie oben zu datieren sein. 2 Vgl. Anm. 1. s Vgl. S. 224. Der Brief wird mutatis mutandis wie nr. 117 gelautet haben. Darüber vergleiche man die Einleitung zu lit. Bc. 45
Strana 339
E. Instruktionen nr. 152-153. 339 Aus Köln Stadt-A. Briefbuch 16 fol. 21 a cop. chart. coaeva. Datum 24. mensis maji etc. anno ut supra, d. i. 1442, wie in einem auf fol. 18a stehenden Briefe Kölns an den domicellus de Blanckenheym. Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 164. 1442 Mai 24 10 5 151. Köln an Erzbischof [Dietrich] von Mainz: ist vom Römischen König brieflich auf- gefordert worden1, am nächsten Sonntag [Juli 87 Gesandte nach Frankfurt zu schicken; bittet ihn, den Gesandten, die es deshalb nach Frankfurt schicken wird, und deren Dienern, Leib, Hab und Gut ein freies, sicheres, strackes Geleit durch seine Gebiete zu Wasser und zu Lande hin und zurück zu geben; wünscht Antwort samt den Geleitsbriefen durch den Uberbringer des Briefes. 1442 Juli 2 [ Köln]. 1442 Juli 2 Aus Köln Stadt A. Briefbuch 16 fol. 30b cop. chart. coaeva. Datum die 2. mensis julii anno ut supra, d. i. 1442, wie in einem auf fol. 30b vorangehenden Briefe Kölns an den domicellus de Blanckenheyn. Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 166. 15 E. Instruktionen nr. 152-153. 20 152. Instruktion für nicht gen. Gesandte des Deutschen Ordens an den Römischen König, die Kurfürsten und andere Herren nach Frankfurt: betr. Beglückwünschung des Königs zu seiner Wahl; Verhalten der Gesandten auf dem Reichstage, besonders in der Kirchenfrage; mündliche Antwort auf einen Brief des Königs an den Hoch- meister wegen der Beziehungen des Ordens zu den Holländern und wegen der Ver- hältnisse in Preußen und Livland; Bestätigung der Privilegien des Ordens durch den König; Klage über Belästigung des Ordens mit Zöllen auf dem Rhein, Ver- halten der Gesandten bei etwaigen Schritten der Städte zur Beseitigung des neuen Pfundzolls; u. a. m. [1442 April oder Mai 2 Marienburg.] [1442 April oder Mai/ 25 Aus Königsberg Staats-A. Folianten und Quartanten I (Briefe und Handlungen) nr. 15 pag. 121-124 cop. chart. coaeva ohne Uberschrift und ohne Datum. [Die artt. 1-8 stimmen mit den artt. 1, 2, 6-8a, 8d und 17 3 unserer nr. 62 wört- lich überein, außer in den folgenden Fällen: art. 4 (= art. 7) hat nach zurucke den Zu- satz is were denne, das des merer teil der korfursten bie den konig fielen; in art. 7 30 (= art. 8d) heißt es von großen sterbungen statt grosem sterben. Die dann folgenden artt. 9�14 beziehen sich auf Ordensangelegenheiten, namentlich auf die Klage über Be- lungen des Hochmeisters mit Bischof Nikolaus von Leslaw voran. Auf pag. 125-133 folgen fünf für verschiedene Gesandte bestimmte Instruktionen, von denen aber nur die vierte ein genaues Datum, am sonnobende vor circumcisionis im 42. jare [1441 Dez. 30], hat. Daran schließt sich auf pag. 134-137 das Protokoll über Verhandlungen des Hochmeisters mit Gesandten Herzog Bolkos von Masovien vom sonnabent vor Barnabe [Juni 9], und weiterhin folgen Aktenstücke vom Ende des Mai und aus dem Juni, Juli usw. April und Mai sind somit auch hier diejenigen Monate, die für die Abfassung der Instruktion in Betracht kommen. Dieser Artikel enthält die Weisung, dem Komthur von Koblenz, wenn er nicht in Frankfurt sein sollte, zu schreiben und ihm einen Brief des Hochmeisters zu schicken. 1 Vgl. nr. 118. 2 Wurde die Einladung zum Reichstage dem Hochmeister Ende Februar von Salzburg aus zu- 35 gesandt, so wird er sie kaum früher als im letzten Drittel des März erhalten haben. Demnach können seine Gesandten etwa im ersten Drittel des April abgereist sein. Die in art. 17 gewünschte Bestätigung der Privilegien des Ordens erfolgte am 18. Juli. 40 Nimmt man an, daß die Reise von Marienburg nach Frankfurt sechs Wochen erforderte, so ist das letzte Drittel des Mai der äußerste Termin des Aufbruchs. Die Instruktion ist dementsprechend „April oder Mai" zu datieren. Auf diese Zeit- 45 bestimmung führt auch die Erwähnung der Streitig- keiten wegen des Pfundzolls in art. 23, ferner die Stellung der Instruktion im Registraturbuch. Dort geht ihr auf pag. 111�120 das vom donrstage zu ostern [April 5] datierte Protokoll über Verhand-
E. Instruktionen nr. 152-153. 339 Aus Köln Stadt-A. Briefbuch 16 fol. 21 a cop. chart. coaeva. Datum 24. mensis maji etc. anno ut supra, d. i. 1442, wie in einem auf fol. 18a stehenden Briefe Kölns an den domicellus de Blanckenheym. Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 164. 1442 Mai 24 10 5 151. Köln an Erzbischof [Dietrich] von Mainz: ist vom Römischen König brieflich auf- gefordert worden1, am nächsten Sonntag [Juli 87 Gesandte nach Frankfurt zu schicken; bittet ihn, den Gesandten, die es deshalb nach Frankfurt schicken wird, und deren Dienern, Leib, Hab und Gut ein freies, sicheres, strackes Geleit durch seine Gebiete zu Wasser und zu Lande hin und zurück zu geben; wünscht Antwort samt den Geleitsbriefen durch den Uberbringer des Briefes. 1442 Juli 2 [ Köln]. 1442 Juli 2 Aus Köln Stadt A. Briefbuch 16 fol. 30b cop. chart. coaeva. Datum die 2. mensis julii anno ut supra, d. i. 1442, wie in einem auf fol. 30b vorangehenden Briefe Kölns an den domicellus de Blanckenheyn. Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 166. 15 E. Instruktionen nr. 152-153. 20 152. Instruktion für nicht gen. Gesandte des Deutschen Ordens an den Römischen König, die Kurfürsten und andere Herren nach Frankfurt: betr. Beglückwünschung des Königs zu seiner Wahl; Verhalten der Gesandten auf dem Reichstage, besonders in der Kirchenfrage; mündliche Antwort auf einen Brief des Königs an den Hoch- meister wegen der Beziehungen des Ordens zu den Holländern und wegen der Ver- hältnisse in Preußen und Livland; Bestätigung der Privilegien des Ordens durch den König; Klage über Belästigung des Ordens mit Zöllen auf dem Rhein, Ver- halten der Gesandten bei etwaigen Schritten der Städte zur Beseitigung des neuen Pfundzolls; u. a. m. [1442 April oder Mai 2 Marienburg.] [1442 April oder Mai/ 25 Aus Königsberg Staats-A. Folianten und Quartanten I (Briefe und Handlungen) nr. 15 pag. 121-124 cop. chart. coaeva ohne Uberschrift und ohne Datum. [Die artt. 1-8 stimmen mit den artt. 1, 2, 6-8a, 8d und 17 3 unserer nr. 62 wört- lich überein, außer in den folgenden Fällen: art. 4 (= art. 7) hat nach zurucke den Zu- satz is were denne, das des merer teil der korfursten bie den konig fielen; in art. 7 30 (= art. 8d) heißt es von großen sterbungen statt grosem sterben. Die dann folgenden artt. 9�14 beziehen sich auf Ordensangelegenheiten, namentlich auf die Klage über Be- lungen des Hochmeisters mit Bischof Nikolaus von Leslaw voran. Auf pag. 125-133 folgen fünf für verschiedene Gesandte bestimmte Instruktionen, von denen aber nur die vierte ein genaues Datum, am sonnobende vor circumcisionis im 42. jare [1441 Dez. 30], hat. Daran schließt sich auf pag. 134-137 das Protokoll über Verhandlungen des Hochmeisters mit Gesandten Herzog Bolkos von Masovien vom sonnabent vor Barnabe [Juni 9], und weiterhin folgen Aktenstücke vom Ende des Mai und aus dem Juni, Juli usw. April und Mai sind somit auch hier diejenigen Monate, die für die Abfassung der Instruktion in Betracht kommen. Dieser Artikel enthält die Weisung, dem Komthur von Koblenz, wenn er nicht in Frankfurt sein sollte, zu schreiben und ihm einen Brief des Hochmeisters zu schicken. 1 Vgl. nr. 118. 2 Wurde die Einladung zum Reichstage dem Hochmeister Ende Februar von Salzburg aus zu- 35 gesandt, so wird er sie kaum früher als im letzten Drittel des März erhalten haben. Demnach können seine Gesandten etwa im ersten Drittel des April abgereist sein. Die in art. 17 gewünschte Bestätigung der Privilegien des Ordens erfolgte am 18. Juli. 40 Nimmt man an, daß die Reise von Marienburg nach Frankfurt sechs Wochen erforderte, so ist das letzte Drittel des Mai der äußerste Termin des Aufbruchs. Die Instruktion ist dementsprechend „April oder Mai" zu datieren. Auf diese Zeit- 45 bestimmung führt auch die Erwähnung der Streitig- keiten wegen des Pfundzolls in art. 23, ferner die Stellung der Instruktion im Registraturbuch. Dort geht ihr auf pag. 111�120 das vom donrstage zu ostern [April 5] datierte Protokoll über Verhand-
Strana 340
340 Reichstag zu Frankfurt von Ende-Mai bis Mitte August 1442. 1442 lästigung des Komthurs von Ybirsheym durch den Burggrafen von Alshen Herman April oder vom Rothensteyn und auf die Amtsentlassung des Komthurs von Cowelentz.] Mai) [15] Item zu bestellen, den zu manen von Winspurg umbe die hundirt guldin. [16] Item mit gebietiger von Deutzschen landen zu reden von Hans Davids sache 1. Item von der bevestigunge unsir privilegien von dem Romischen konige2. [17] [18] Item die briffe dem alden lantkompthur 8 und ouch dem newen 4 zu Elsas zu senden. [19] Item ab sich unsir herre von Collen gnedeglich wurde kegen unsern orden halden, so sulle man em die hengste geben; ist das nicht, sulle man en dem gebietigir zu Deutzschen landen geben. [20] Item zu reden mit dem Romischen konige, herren korfursten adir wo man das 10 not sein dirkennet von der zolle wegen ufm Reyne, domit unsir orden besweret wirt, dorobir wir privilegia haben, das wir dovon gefreiget sein 5. [21] Item ap der gebietiger zu Deutschen landen wurde gedenken der ballie zu Bissen 6, das den der doctor7 mit em rede als von sich selbest. [22] Item ap der gebittiger nicht€ kegen Frankenfort qwemme, ap sie es denne 15 not sein irkennen, so mogen sie sich umbe Hans Davids und andir sachen willen zu en fugen, die sie denne irkennen, dorumbe notdorftb sei. [23] Item als von des pfundzolles wegen, den wir nw ufleget haben 8, das den steten zere zuweddir ist, ab die denne icht darinne wellen besuchen, ee denne unsirs ordens privilegien vom Romischen konige bestetiget€ wurden, das her des gebittigers 20 rath darinne gebruche, ap man mit dem Romischen konige daruß reden moge, ap her dorhin qweme, adir ap her nicht dohein qweme, das man es mit seinen rethen rede und sust mit allen fursten. [24] Item dem landkompthur zu Osterrach d3 zu schriben, das her ° mit dem herren Romischen konige rede, so verre der nicht zu tage kompt. [25] Item mit den hengste zu bestellen, die der alde gebittiger 1° denne von Deutschen landen gethan hatt, zu bestellen, das derselbe alde gebittigir von deme von Deutschen landen neme bezalt; was dorubir em denne in der zerunge wirt gebrechen, wil unsir homeister em bezalen zu dessem tage. 25 11442 153. Instruktion Nürnbergs für nicht gen. Gesandte 11 zum Frankfurter Tage. [1442 so вH. zwischen Mai 28 und Juni 3 12 Nürnberg.] Mai 28 und Juni 3] Aus Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 9 (früher Braun O 8) fol. 152a- 155b not. chart. coaeva, zwei ineinander gelegte Schmalfolioblätter. a) ens.; Vorl. micht. b) em.; Vorl. notdroft. c) em.; Vorl. bestetig. d) sic. e) fehll in der Vorlage. Uber die Streitigkeiten des Ordens mit dem Liebstadter Bürger Hans David handelt ausführ- lich Voigt, Die Westphälischen Femgerichte in Be- ziehung auf Preußen [Königsberg 1836] S. 7ff. 2 Die Bestätigung der Privilegien des Ordens er- folgte am 18. Juli 1442 (Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch O fol. 169 a.170 a cop. chart. coaeva ; Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv, früher Schbl. III nr. 6, cop chart. coaeva ; gedr. Historisch- Diplomatischer Unterricht und gründliche Deduc- tion von des Hohen Teutschen Ritter-Ordens und insbesondere der Löblichen Balley Hessen Imme- dietät Exemtion und Gerechtsamen, Stadt am Hof 1753, nr. 22; vgl. Chmel nr. 732). s Marquard von Königsegg? Vgl. Voigt, Ge- schichte des Deutschen Ritter-Ordens 1, 668. 4 Ludwig von Landsee. Vgl. Voigt a. a. O. 5 Man vergleiche die Privilegien K. Friedrichs II. aus dem April und Dezember 1221 und K. Rudolfs von Habsburg vom 20. Februar 1282 (Böhmer-Ficker nrr. 1307-1311 und 1370 und Böhmer-Redlich nr. 1624) 6 Vgl. S. 110 Anm. 7. Vermutlich Dr. Johann von Ast. Vgl. nr. 62, auch nr. 180 art. 2. s Vgl. Voigt, Geschichte Preußtens 8, 36-45. Wohl Hans von Stetten. Vgl. Voigt, Geschichte 45 des Deutschen Ritter-Ordens 1, 661. 10 Dietrich von Wittershausen? Vgl. Voigt a. a. O. 1, 655. 11 Vgl. S. 224. 12 Vgl. ebenda. 40 85 50
340 Reichstag zu Frankfurt von Ende-Mai bis Mitte August 1442. 1442 lästigung des Komthurs von Ybirsheym durch den Burggrafen von Alshen Herman April oder vom Rothensteyn und auf die Amtsentlassung des Komthurs von Cowelentz.] Mai) [15] Item zu bestellen, den zu manen von Winspurg umbe die hundirt guldin. [16] Item mit gebietiger von Deutzschen landen zu reden von Hans Davids sache 1. Item von der bevestigunge unsir privilegien von dem Romischen konige2. [17] [18] Item die briffe dem alden lantkompthur 8 und ouch dem newen 4 zu Elsas zu senden. [19] Item ab sich unsir herre von Collen gnedeglich wurde kegen unsern orden halden, so sulle man em die hengste geben; ist das nicht, sulle man en dem gebietigir zu Deutzschen landen geben. [20] Item zu reden mit dem Romischen konige, herren korfursten adir wo man das 10 not sein dirkennet von der zolle wegen ufm Reyne, domit unsir orden besweret wirt, dorobir wir privilegia haben, das wir dovon gefreiget sein 5. [21] Item ap der gebietiger zu Deutschen landen wurde gedenken der ballie zu Bissen 6, das den der doctor7 mit em rede als von sich selbest. [22] Item ap der gebittiger nicht€ kegen Frankenfort qwemme, ap sie es denne 15 not sein irkennen, so mogen sie sich umbe Hans Davids und andir sachen willen zu en fugen, die sie denne irkennen, dorumbe notdorftb sei. [23] Item als von des pfundzolles wegen, den wir nw ufleget haben 8, das den steten zere zuweddir ist, ab die denne icht darinne wellen besuchen, ee denne unsirs ordens privilegien vom Romischen konige bestetiget€ wurden, das her des gebittigers 20 rath darinne gebruche, ap man mit dem Romischen konige daruß reden moge, ap her dorhin qweme, adir ap her nicht dohein qweme, das man es mit seinen rethen rede und sust mit allen fursten. [24] Item dem landkompthur zu Osterrach d3 zu schriben, das her ° mit dem herren Romischen konige rede, so verre der nicht zu tage kompt. [25] Item mit den hengste zu bestellen, die der alde gebittiger 1° denne von Deutschen landen gethan hatt, zu bestellen, das derselbe alde gebittigir von deme von Deutschen landen neme bezalt; was dorubir em denne in der zerunge wirt gebrechen, wil unsir homeister em bezalen zu dessem tage. 25 11442 153. Instruktion Nürnbergs für nicht gen. Gesandte 11 zum Frankfurter Tage. [1442 so вH. zwischen Mai 28 und Juni 3 12 Nürnberg.] Mai 28 und Juni 3] Aus Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 9 (früher Braun O 8) fol. 152a- 155b not. chart. coaeva, zwei ineinander gelegte Schmalfolioblätter. a) ens.; Vorl. micht. b) em.; Vorl. notdroft. c) em.; Vorl. bestetig. d) sic. e) fehll in der Vorlage. Uber die Streitigkeiten des Ordens mit dem Liebstadter Bürger Hans David handelt ausführ- lich Voigt, Die Westphälischen Femgerichte in Be- ziehung auf Preußen [Königsberg 1836] S. 7ff. 2 Die Bestätigung der Privilegien des Ordens er- folgte am 18. Juli 1442 (Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch O fol. 169 a.170 a cop. chart. coaeva ; Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv, früher Schbl. III nr. 6, cop chart. coaeva ; gedr. Historisch- Diplomatischer Unterricht und gründliche Deduc- tion von des Hohen Teutschen Ritter-Ordens und insbesondere der Löblichen Balley Hessen Imme- dietät Exemtion und Gerechtsamen, Stadt am Hof 1753, nr. 22; vgl. Chmel nr. 732). s Marquard von Königsegg? Vgl. Voigt, Ge- schichte des Deutschen Ritter-Ordens 1, 668. 4 Ludwig von Landsee. Vgl. Voigt a. a. O. 5 Man vergleiche die Privilegien K. Friedrichs II. aus dem April und Dezember 1221 und K. Rudolfs von Habsburg vom 20. Februar 1282 (Böhmer-Ficker nrr. 1307-1311 und 1370 und Böhmer-Redlich nr. 1624) 6 Vgl. S. 110 Anm. 7. Vermutlich Dr. Johann von Ast. Vgl. nr. 62, auch nr. 180 art. 2. s Vgl. Voigt, Geschichte Preußtens 8, 36-45. Wohl Hans von Stetten. Vgl. Voigt, Geschichte 45 des Deutschen Ritter-Ordens 1, 661. 10 Dietrich von Wittershausen? Vgl. Voigt a. a. O. 1, 655. 11 Vgl. S. 224. 12 Vgl. ebenda. 40 85 50
Strana 341
E. Instruktionen nr. 152-153. 341 [1442 PALA [1] Von der gulden munz wegen, ob die stette sich vereinen mochten, die reinesch xa: 26 gulden bei dem gewichte zu nemen. Jon g] [2] Von beswernuB der lantgerichten i. Diese stuck mit der stete frund zu reden. 5 [3] Item der heimlichen gerichten zu Westfalen und dabei in acht die abgeschrif?, als die statt zu Collen uns geschriben hat 2 [4] Item wie es nütz were, das die stette ir botschaft bei rex hatten, und, ob die stette an sûlchs kemen, unser hilf und anzal darzu auch zuzesagen. [5] Von beswernu& der lehenhern ?. 10 [6] Nota. als rex gevordert hat von lehen den * 10. pfennink etc. 7] Von geleiten und geleitsbrieven. g g [8] Von rawberei und unrechten absagen nach der name. [9] Als rex der stett freiheit^ vermeint zu krenken. [10] Der von Hall sach, als Cuntz von Bebemburg die vor rex furgenomen hat 1 und hie gehandelt sein. worden 4. a) em.; Vorl. dex. b) em.; Vorl. freihett, * Vgl. nr. 189. art. 2. ? Vermutlich ist mit diesem Briefe der in nr. 139 abgedruckte vom 9. Mai gemeint. 20 * Laut der in dem Chromiken der Deutschen Städte 3, 372 abgedruckten Nürnberger Aufzeich- nungen hatten die Markgrafen Albrecht und Jo- hann von Brandenburg die Wiederbelehnung Nürn- berger Bürger, die Lehensleute ihres Vaters, des 25 verstorbenen Markgrafen Friedrich, gewesen waren, nur unter der Bedingung vornehmen wollen, daß ihnen der zehnte Pfennig von jedem Lehen ent- richtet werde. Auf diesen Vorgang bezieht sich ver- mullich die oben erteilte Weisung. 30 * Vgl. nr. 137 artt. 8 und 11. Am 26. Mai schrieb Ulm je an Augsburg, Nürnberg und Kon- stanz: ihr habt, meinen wir, wiederholt vernommen, wie die von Halle ‘etliche Übeltäter und schädliche Leute, die an der iren schaden und warer getatt er- 35 griffen wurden, umb ir verschult sachen gerichtet haben, äls si denne an dem rich loplich gefriet und herkomen sind. Wegen dieser Handlung hat Chumrat von Bebemburg sie vor Kaiser Sigmund verklagt und sie auch vor seine kaiserliche und königliche 40 Gnade, diewile er in baiden wirdikaiten gewesen ist, gefordert. Die von Halle haben sich darauf vor dem Kaiser verantwortet und der Kaiser hat sich des benüget; weder er noch K. Albrecht haben sie deshalb noch weiter betädingt. Kürzlich hat jedoch 45 der Bebemburger sie vor K. Friedrich abermals verklagt. Sie haben sich darauf verantwortet ; doch hat es nichts geholfen , vielmehr hat der König dem Bebemburger einen Eechtstag gesetzt. Die von Halle haben gebeten, ir antwürt der warhait uBerhalb des 50 rechten zü hóren, wann solieh sachen, da des richs stette, die des gefriet sien, so si uber das plüt ge- richtet hand, vormals nie berechtet worden sien. Sie haben des weiteren gebeten, der König möge sie in ihren, von ihm selbst bestätigten Freiheiten schirmen 55 und handhaben. Trotzdem hat er dem Bebemburger ains fursprechen gegunnet. Als darauf die Haller Botschaft begehrte, das am ihre Freunde bringen zu dürfen, da sie nicht zü rechten ausgefertigt sei (ihre Freunde hätten gemeint, der König hätte sie solichs rechten vertragen, werde sie im ihren, von ihm bestätigten Freiheiten handhaben und werde sich an ihrer Antwort, die sie mit warhait vor ihn bringen wollten, begnügen lassen), wurde ihr das abgeschlagen. Die Klage des Bebemburger wurde vor Gericht verhórt und das Schlußwrteil dahin gesprochen, daß das Recht drei Tage und sechs Wochen anstehen und dann ein Rechtsendtag statt- finden solle; mochten dam die von Halle dort zů dem rechten antworten oder nicht, so solle gleich- wohl dem Recht nachgegangen und ihm der Lauf gelassen werden. Da die Sache nicht nur Halle, sondern, falls das Urteil gegen diese Stadt aus- fallen sollte, auch euch, uns und alle andern Reichs- städte angeht (denn kommt es soweit, daß die Städte wegen der Übeltäter, die sie auf Grund ihrer Frei- heiten gerichtet haben oder noch richten werden, züm rechten furkomen und antwürten müssen, so gibt es kein. Aufhóren; damn werden alle Städte wegen vieler vergangenen. Sachen mutwillig fürgenommen werden, die Róuberei wird in den Landen noch weiter zunehmen und niemand wird auf den Reichs- straßen sicher wandern können, da manche Städte künftig schädliche Leute nicht mehr werden richten wollen): darum bitten wir euch, zu erwägen, was die von Halle tun sollen und besonders was iuch uns und allen andern des richs stetten in den sachen zü tünd und fürzünement sie, damit ir wir und ander des richs stette solicher unbillicher nůwrung und be- schwerung vertragen und uberhebt werden. Schreibt uns eueren Rat mit dem Boten, damit die von Halle und wir uns danach richten können. Datum uf sampstag nach sant Urbans [Vorl. Urbas] tag [Mai 26] anno ete. 42 (Ulm Stadt- A. À. X. 1. b. fasc.1 : Akten des Schwäbischen Stüdtebundes 1481-1460
E. Instruktionen nr. 152-153. 341 [1442 PALA [1] Von der gulden munz wegen, ob die stette sich vereinen mochten, die reinesch xa: 26 gulden bei dem gewichte zu nemen. Jon g] [2] Von beswernuB der lantgerichten i. Diese stuck mit der stete frund zu reden. 5 [3] Item der heimlichen gerichten zu Westfalen und dabei in acht die abgeschrif?, als die statt zu Collen uns geschriben hat 2 [4] Item wie es nütz were, das die stette ir botschaft bei rex hatten, und, ob die stette an sûlchs kemen, unser hilf und anzal darzu auch zuzesagen. [5] Von beswernu& der lehenhern ?. 10 [6] Nota. als rex gevordert hat von lehen den * 10. pfennink etc. 7] Von geleiten und geleitsbrieven. g g [8] Von rawberei und unrechten absagen nach der name. [9] Als rex der stett freiheit^ vermeint zu krenken. [10] Der von Hall sach, als Cuntz von Bebemburg die vor rex furgenomen hat 1 und hie gehandelt sein. worden 4. a) em.; Vorl. dex. b) em.; Vorl. freihett, * Vgl. nr. 189. art. 2. ? Vermutlich ist mit diesem Briefe der in nr. 139 abgedruckte vom 9. Mai gemeint. 20 * Laut der in dem Chromiken der Deutschen Städte 3, 372 abgedruckten Nürnberger Aufzeich- nungen hatten die Markgrafen Albrecht und Jo- hann von Brandenburg die Wiederbelehnung Nürn- berger Bürger, die Lehensleute ihres Vaters, des 25 verstorbenen Markgrafen Friedrich, gewesen waren, nur unter der Bedingung vornehmen wollen, daß ihnen der zehnte Pfennig von jedem Lehen ent- richtet werde. Auf diesen Vorgang bezieht sich ver- mullich die oben erteilte Weisung. 30 * Vgl. nr. 137 artt. 8 und 11. Am 26. Mai schrieb Ulm je an Augsburg, Nürnberg und Kon- stanz: ihr habt, meinen wir, wiederholt vernommen, wie die von Halle ‘etliche Übeltäter und schädliche Leute, die an der iren schaden und warer getatt er- 35 griffen wurden, umb ir verschult sachen gerichtet haben, äls si denne an dem rich loplich gefriet und herkomen sind. Wegen dieser Handlung hat Chumrat von Bebemburg sie vor Kaiser Sigmund verklagt und sie auch vor seine kaiserliche und königliche 40 Gnade, diewile er in baiden wirdikaiten gewesen ist, gefordert. Die von Halle haben sich darauf vor dem Kaiser verantwortet und der Kaiser hat sich des benüget; weder er noch K. Albrecht haben sie deshalb noch weiter betädingt. Kürzlich hat jedoch 45 der Bebemburger sie vor K. Friedrich abermals verklagt. Sie haben sich darauf verantwortet ; doch hat es nichts geholfen , vielmehr hat der König dem Bebemburger einen Eechtstag gesetzt. Die von Halle haben gebeten, ir antwürt der warhait uBerhalb des 50 rechten zü hóren, wann solieh sachen, da des richs stette, die des gefriet sien, so si uber das plüt ge- richtet hand, vormals nie berechtet worden sien. Sie haben des weiteren gebeten, der König möge sie in ihren, von ihm selbst bestätigten Freiheiten schirmen 55 und handhaben. Trotzdem hat er dem Bebemburger ains fursprechen gegunnet. Als darauf die Haller Botschaft begehrte, das am ihre Freunde bringen zu dürfen, da sie nicht zü rechten ausgefertigt sei (ihre Freunde hätten gemeint, der König hätte sie solichs rechten vertragen, werde sie im ihren, von ihm bestätigten Freiheiten handhaben und werde sich an ihrer Antwort, die sie mit warhait vor ihn bringen wollten, begnügen lassen), wurde ihr das abgeschlagen. Die Klage des Bebemburger wurde vor Gericht verhórt und das Schlußwrteil dahin gesprochen, daß das Recht drei Tage und sechs Wochen anstehen und dann ein Rechtsendtag statt- finden solle; mochten dam die von Halle dort zů dem rechten antworten oder nicht, so solle gleich- wohl dem Recht nachgegangen und ihm der Lauf gelassen werden. Da die Sache nicht nur Halle, sondern, falls das Urteil gegen diese Stadt aus- fallen sollte, auch euch, uns und alle andern Reichs- städte angeht (denn kommt es soweit, daß die Städte wegen der Übeltäter, die sie auf Grund ihrer Frei- heiten gerichtet haben oder noch richten werden, züm rechten furkomen und antwürten müssen, so gibt es kein. Aufhóren; damn werden alle Städte wegen vieler vergangenen. Sachen mutwillig fürgenommen werden, die Róuberei wird in den Landen noch weiter zunehmen und niemand wird auf den Reichs- straßen sicher wandern können, da manche Städte künftig schädliche Leute nicht mehr werden richten wollen): darum bitten wir euch, zu erwägen, was die von Halle tun sollen und besonders was iuch uns und allen andern des richs stetten in den sachen zü tünd und fürzünement sie, damit ir wir und ander des richs stette solicher unbillicher nůwrung und be- schwerung vertragen und uberhebt werden. Schreibt uns eueren Rat mit dem Boten, damit die von Halle und wir uns danach richten können. Datum uf sampstag nach sant Urbans [Vorl. Urbas] tag [Mai 26] anno ete. 42 (Ulm Stadt- A. À. X. 1. b. fasc.1 : Akten des Schwäbischen Stüdtebundes 1481-1460
Strana 342
342 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. [1442 Diese stuck treffen uns in sunderheit an. zw. Mai 28 [11] Von der lehen wegen, die das commawn in sunderheit vom reich hat, die zu d . Jan: 9 mMphahen ! und dem rex ein erung darumb zuzesagen. [22] Und von der pfantschaft wegen des schulzsenampts etc. (13] Thoma Mullners sach? von der pricken wegen, ein aüfslach zu erwerben eto. s oder unsern hern von AwBpurg zu einem richter erwerben. [14] Item rex zu bitten, einen darzu ze geben, der unsern burgern ir liehen liehe eto. [15] Der Juden sach, wie sie hie gesworen haben ?, zu erzellen. [16] Swannberg und Sternberg sach: anzubringen und uns darinnen zu verant- wurten und ander brief awfizubringen 5. 10 [17] Brief awBzubringen von rex an margraff Johansen von der closter wegen. cop. chart. coaeva, Reinschrift; am. Rande Expedi- tum). Nürnberg. antwortete am 4. Juni: es habe schon vor Ankunft des Ulmer Briefes die Sache Halls mehrere Mal im Rat besprochen, sie mit iren umbstenden fleifllich gewegen und auch wohl be- dacht, wie gar sorglich es sei, sollich sach in recht zu setzen angesehen mernigfeltikeit der waknüB,. die daran hanget, auch wie schwer es sei, recht zu fliehen an den enden, da dann die sache furgenommen ist, da merklicher unrat daraus entstehen kónnte durch erkentnif dez ungehorsam, ervolgung des rechten, krenkung ir freiheit etc. Um. solche sorgfellikeit, die in beden vorgerurten stoken verborgen ist, zw vermeiden, scheine im geraten: kónnte die Sache nach fügen in der gûtlicheit hingeleget werden, es wer auf ein hindergank uf biderlàt, den darumb zu getrawen wer', oder auf ein anstand einer merk- lichen zal jar, darin die sach villeicht sust abdorre, oder durch ander fruntlich fugsam teidine, &0 würe wol daruf zu gedenken. Da die Sache so weitrürnd und sorgvellig sei, so habe es etliche gute Freunde zu Rate gezogen und diese hätten ihm ihren Rat uf form und meinung wie in der beigeschlossenen zetteln mitgeteilt. Datum feria 2 post corporis Christi [Jumi 4). (Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 9 fol. 135ab cop. chart. coaeva). Der „Zettel“ ist eim acht Folioseiten starkes Gutachten mit der Überschrift Geratslagt in der sach als Contz von Bebenburg die stat zu Halle vor unserm herren dem künig furgewant hat (ebenda fol. 1443 - 1475 cop. chart. coaeva). Es wurde laut Brief Nirnbergs an die in Ulm versammelten Boten des Schwäbischen Städtebundes von feria 6. ante Johannis baptiste [Jumi 22] den beiden beim König befindlichen Nürnberger Gesandten nechst- male, also: wohl in der ersten Hälfte des Juni, zu- geschickt (Nürnberg Kreis- A. Brief buch 15 fol. 265 cop. chart. coaeva). — Vgl. auch S. 333 Anm. 3. 1 Uber die Schwierigkeiten, die fir die Stadt mit der Frage des Lehensempfangs verbunden waren, unterrichten die S. 341 Anm. 3 erwähnten Auf- zeichnungen (a. a. O. 3, 370-374; 377 f.; 379-382). Die Bestätigung der Lehen erfolgte erst am 20. und 21. August. 1444 (vgl. Chmel nrr. 1695-1698; dazw Chroniken der. Deutschen. Stádte 3, 400-401). * Vgl. nr. 233 art. 2 und mr. 265 art. 4a, * Am. 22. Mai 1442. Man vergleiche über die Angelegenheit die S. 341 Anm. 3 erwühntén Nürn- berger. Aufzeichnungen (a. a. O. 3, 374 und 375 16 Ann. 1), auch nr. 233 art. 1. * Vgl. die einschlágige Anmerkung zw nr. 173. 5 Wegen dieser Angelegenheit war der Rats- schreiber Marquardi schon friuher einmal beim Kónig gewesen, wie aus den folgenden Einträgen im Jahres- 20 register hervorgeht: [1] item 52 Ib. n. 8 sh. hat meister Hans Marquardi verzert zu unserm hern kunig, briefe aufizubringen von derselbem von Swan- berg und Sternberg, auch der appellacion zu West- valn und anderer sach wegen. [2] item 13 Ib. n. s$ 9 sh. 4 hlr. meister Hansen Marquardi unserm rat- schreiber zu den 521b. 8sh., die wir im vormals geben und im 41. register in der 14. frag fur ein ausgeben verschriben und verrechent haben, als wir iu santen zu unserm herren dem kunig gen Oster- so reich und gen Grecz von mancherlei unpillicher vein- schaft, die uns zugeschriben, und von beschedigung wegen, die den unsern wider recht geschehen sind und geschehen al& von den von Swanberg [und] Sternberg im lande zu Beheim, auch von Eyteln s& Vogt, Dietrichen Beheym und seinem sün und dem alten und jungen Rátzlein von Risenbach im lande zu Francken, und auch von des furladens wegen, als man den rate und gemeind hie gen Westvaln fur- gehaischen und wir fur unsern herren den kunmig 40 appellirt hetten. des gab meister Hans 15 guldein in die kanzlei fur 10 kunglich briefe von aller ob- gemelten sach wegen. [3] item 2 Jb. n. 10 sh. dem lantechreiber von 5 briefen zu vidimiren unter des lantgerichts insigel, der briefe, die meister Hans von 45 unserm herren kunig auBbracht hette ut supra. (Nürn- berg Kreis- A. Jahresregister IV nott. chart. coaevae, und zwar art. 1 auf fol. 439% unter den Ausgaben der 14. Frage, d. i. feria 4. ante kathedra Petri [Febr. 21) bis feria 3. post Gregorii pape [März 13), 50 des Hechnungsjahres 1441-1442, artt. 2 und 3 auf fol. 460^ unter den Ausgaben der 1. Frage, d. i. feria 8. post Gregorii pape [Márz 13] bis feria 4. in die sancti Benedicti [Mürz 21], des Rechnungsjahres 1442 - 1443,) 65
342 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. [1442 Diese stuck treffen uns in sunderheit an. zw. Mai 28 [11] Von der lehen wegen, die das commawn in sunderheit vom reich hat, die zu d . Jan: 9 mMphahen ! und dem rex ein erung darumb zuzesagen. [22] Und von der pfantschaft wegen des schulzsenampts etc. (13] Thoma Mullners sach? von der pricken wegen, ein aüfslach zu erwerben eto. s oder unsern hern von AwBpurg zu einem richter erwerben. [14] Item rex zu bitten, einen darzu ze geben, der unsern burgern ir liehen liehe eto. [15] Der Juden sach, wie sie hie gesworen haben ?, zu erzellen. [16] Swannberg und Sternberg sach: anzubringen und uns darinnen zu verant- wurten und ander brief awfizubringen 5. 10 [17] Brief awBzubringen von rex an margraff Johansen von der closter wegen. cop. chart. coaeva, Reinschrift; am. Rande Expedi- tum). Nürnberg. antwortete am 4. Juni: es habe schon vor Ankunft des Ulmer Briefes die Sache Halls mehrere Mal im Rat besprochen, sie mit iren umbstenden fleifllich gewegen und auch wohl be- dacht, wie gar sorglich es sei, sollich sach in recht zu setzen angesehen mernigfeltikeit der waknüB,. die daran hanget, auch wie schwer es sei, recht zu fliehen an den enden, da dann die sache furgenommen ist, da merklicher unrat daraus entstehen kónnte durch erkentnif dez ungehorsam, ervolgung des rechten, krenkung ir freiheit etc. Um. solche sorgfellikeit, die in beden vorgerurten stoken verborgen ist, zw vermeiden, scheine im geraten: kónnte die Sache nach fügen in der gûtlicheit hingeleget werden, es wer auf ein hindergank uf biderlàt, den darumb zu getrawen wer', oder auf ein anstand einer merk- lichen zal jar, darin die sach villeicht sust abdorre, oder durch ander fruntlich fugsam teidine, &0 würe wol daruf zu gedenken. Da die Sache so weitrürnd und sorgvellig sei, so habe es etliche gute Freunde zu Rate gezogen und diese hätten ihm ihren Rat uf form und meinung wie in der beigeschlossenen zetteln mitgeteilt. Datum feria 2 post corporis Christi [Jumi 4). (Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 9 fol. 135ab cop. chart. coaeva). Der „Zettel“ ist eim acht Folioseiten starkes Gutachten mit der Überschrift Geratslagt in der sach als Contz von Bebenburg die stat zu Halle vor unserm herren dem künig furgewant hat (ebenda fol. 1443 - 1475 cop. chart. coaeva). Es wurde laut Brief Nirnbergs an die in Ulm versammelten Boten des Schwäbischen Städtebundes von feria 6. ante Johannis baptiste [Jumi 22] den beiden beim König befindlichen Nürnberger Gesandten nechst- male, also: wohl in der ersten Hälfte des Juni, zu- geschickt (Nürnberg Kreis- A. Brief buch 15 fol. 265 cop. chart. coaeva). — Vgl. auch S. 333 Anm. 3. 1 Uber die Schwierigkeiten, die fir die Stadt mit der Frage des Lehensempfangs verbunden waren, unterrichten die S. 341 Anm. 3 erwähnten Auf- zeichnungen (a. a. O. 3, 370-374; 377 f.; 379-382). Die Bestätigung der Lehen erfolgte erst am 20. und 21. August. 1444 (vgl. Chmel nrr. 1695-1698; dazw Chroniken der. Deutschen. Stádte 3, 400-401). * Vgl. nr. 233 art. 2 und mr. 265 art. 4a, * Am. 22. Mai 1442. Man vergleiche über die Angelegenheit die S. 341 Anm. 3 erwühntén Nürn- berger. Aufzeichnungen (a. a. O. 3, 374 und 375 16 Ann. 1), auch nr. 233 art. 1. * Vgl. die einschlágige Anmerkung zw nr. 173. 5 Wegen dieser Angelegenheit war der Rats- schreiber Marquardi schon friuher einmal beim Kónig gewesen, wie aus den folgenden Einträgen im Jahres- 20 register hervorgeht: [1] item 52 Ib. n. 8 sh. hat meister Hans Marquardi verzert zu unserm hern kunig, briefe aufizubringen von derselbem von Swan- berg und Sternberg, auch der appellacion zu West- valn und anderer sach wegen. [2] item 13 Ib. n. s$ 9 sh. 4 hlr. meister Hansen Marquardi unserm rat- schreiber zu den 521b. 8sh., die wir im vormals geben und im 41. register in der 14. frag fur ein ausgeben verschriben und verrechent haben, als wir iu santen zu unserm herren dem kunig gen Oster- so reich und gen Grecz von mancherlei unpillicher vein- schaft, die uns zugeschriben, und von beschedigung wegen, die den unsern wider recht geschehen sind und geschehen al& von den von Swanberg [und] Sternberg im lande zu Beheim, auch von Eyteln s& Vogt, Dietrichen Beheym und seinem sün und dem alten und jungen Rátzlein von Risenbach im lande zu Francken, und auch von des furladens wegen, als man den rate und gemeind hie gen Westvaln fur- gehaischen und wir fur unsern herren den kunmig 40 appellirt hetten. des gab meister Hans 15 guldein in die kanzlei fur 10 kunglich briefe von aller ob- gemelten sach wegen. [3] item 2 Jb. n. 10 sh. dem lantechreiber von 5 briefen zu vidimiren unter des lantgerichts insigel, der briefe, die meister Hans von 45 unserm herren kunig auBbracht hette ut supra. (Nürn- berg Kreis- A. Jahresregister IV nott. chart. coaevae, und zwar art. 1 auf fol. 439% unter den Ausgaben der 14. Frage, d. i. feria 4. ante kathedra Petri [Febr. 21) bis feria 3. post Gregorii pape [März 13), 50 des Hechnungsjahres 1441-1442, artt. 2 und 3 auf fol. 460^ unter den Ausgaben der 1. Frage, d. i. feria 8. post Gregorii pape [Márz 13] bis feria 4. in die sancti Benedicti [Mürz 21], des Rechnungsjahres 1442 - 1443,) 65
Strana 343
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 343 [18] Der Deuschen a hern sach von des diebs wegen 1 wol in acht zu haben und 11442 EW. Mai 28 uns darinnen zu verantwurten und zu versuchen, ob man die sach zûb einem fruntlichen und tag pringen mocht; ob daß nit sein wolte, daz man arbeite, einen richter in denselben Juni 3) sachen zu nemen. [19 Wann rex gekronet wirt, ein gemein bestetigung unser freiheit zu nemen. wolte man aber daz nisi von heiligtum darinnen setzen ?, so soll man daß ansteen lassen. [20] Deßs heiligtums zu sweigen, biß rex gekront wirt und darnach unserm hern von Collen durch dem von Nuwenare oder durch unserm hern von Triyer zu arbeiten. [21 Von unser appellation wegen widder den stulhern zu Westfalen 3, ob es uns 10 onschedenlich sei, die ansteen lassen, biß rex widder in diese oberen lant kumpt ; mocht des aber nit gesein, den nachzugeen. [22] Item d 5 vidimus: [22a] eins kûnk Sigmunds uber des marggrafen kauf der pûrge, des von Praunecke behausung und ander stuck in demselben brief4 begriffen, als uns die gelihen sein. [22"] item ein vidimus kunig Sigmunds umb die lehen ge- 15 richt und gûter etc. auf dem walde Sebaldi und Laurentii, als uns die auch gelihen sein 5. [22e] item ein vidimus ejusdem regis, darinne er uns bestetigt und gelihen hat" die guter, die wir vom Waltstromer gekauft haben Laurentii. [22"] item ein vidi- mus ejusdem regis, daz wir die obgeschriben gekauften guter entsetzen und beseczen můgen?. [22e] item ein vidimus ejusdem regis uber den ein dritteil des schulteissen- 20 ampts und des zolles und zeidelgerichtz zu Feucht8 mitsampt dem aufslag" etc. F. Besuch des Tages nr. 154-199. 25 154. K. Heinrich VI. von England an den Großmeister und die Mitglieder des Johanniter- 1442 Febr. 10 ordens: sollen den Prior des Englischen Johanniterhospitals Robert Botyll, der sich nach der ihm bewilligten Teilnahme am Türkenkriege schon auf dem Mainzer Tage vom 11. November hätte einfinden sollen, veranlassen, auf dem Tage zu Frankfurt a) sic. b) em.; Vorl. zům, weil einem erst nachträglich hinzugefügt wourde. c) die Vorlage hat hier Alinea. d) artt. 22�296 sind von einer anderen Hand geschrieben; die artt. 22b-226 haben jeder eigenes Alinea. e) folgt, an- scheinend getilgt, hi. 1 Vgl. nr. 233 art. 3 und nr. 265 art. 4b. 30 2 K. Friedrich hatte der Stadt zwar am 16. Mai 1440 ihre Privilegien bestätigt (vgl. Chmel nr. 33), von der Bestätigung aber ausdrücklich das Privileg der Aufbewahrung der Reichskleinodien ausge- nommen (vgl. RTA. 15 nr. 143 art. 7b und Chro- 35 niken der Deutschen Städte 3, 372 Z. 6-8). Der Grund dafür ist aus den S. 341 Anm. 3 erwähnten Aufzeichnungen (a. a. O. 3, 379-380) ersichtlich. s Es handelte sich um eine Klage des Dietrich Nortkirch gegen Nürnberg, die der Freigraf Dietrich 40 Pfluger zugunsten des Klägers entschieden hatte. Nürnberg hatte an den König appelliert. Das Kammergericht, in dem Markgraf Wilhelm von Hach- berg den Vorsitz führte, erklärte am 24. Juli den Spruch des nicht erschienenen Freigrafen für un- 45 gültig. Die Urteilssprecher waren: die Bischöfe Peter von Augsburg und Friedrich von Regens- burg, Erbkämmerer Konrad von Weinsberg, Erb- schenk Konrad von Limburg, Hanns von Parsperg, Oswald Töringer, Wilhelm Preysinger, Pupilli von Elr- 50 bach, Peter von Morsperg, Erbmarschall Heinrich von Pappenheim und Erbküchenmeister Hanns Deutsche Reichstags-Akten XVI. von Nortemberg. Nürnberg war vertreten durch Karl Holzschuher und den Bürgermeister Niclas Muffel. So laut Urkunde K. Friedrichs aus Franck- furt an s. Jacobs abent [Juli 24] r. 3, in der er das Urteil bekannt gibt (Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch N fol. 102b-103a cop. chart. coaeva ; vgl. Chmel nr. 782). Vgl. auch Mummenhoff, Nürn- berg im Kampf mit der Vehme (Mitteilungen des Vereins für Geschichte der Stadt Nürnberg 1, 17ff.). 4 Vom 31. Oktober 1427. Vgl. Altmann nr. 6966, auch nrr. 6826 und 9445; dazu Chmel nr. 1698. 5 Ebenfalls am 31. Oktober 1427. Vgl. Altmann nr. 6967, auch nr. 9446; dazu Chmel nr. 1695. 8 Am 24. September 1414. Vgl. Altmann nr. 1216, auch 9440; dazu Chmel nr. 1696. Vermutlich ist die von Altmann nr. 7065 an- geführte Urkunde vom 5. Mai 1428 gemeint. Vgl. auch Altmann nr. 9449. 8 Die Urkunde ist vom 31. Oktober 1427 datiert. Vgl. Altmann nr. 6968, auch nrr. 6827 und 9447; dazu Chmel nr. 1695. 3 Vom 10. November 1427. Vgl. Altmann nr. 6986, auch nr. 9448. 44
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 343 [18] Der Deuschen a hern sach von des diebs wegen 1 wol in acht zu haben und 11442 EW. Mai 28 uns darinnen zu verantwurten und zu versuchen, ob man die sach zûb einem fruntlichen und tag pringen mocht; ob daß nit sein wolte, daz man arbeite, einen richter in denselben Juni 3) sachen zu nemen. [19 Wann rex gekronet wirt, ein gemein bestetigung unser freiheit zu nemen. wolte man aber daz nisi von heiligtum darinnen setzen ?, so soll man daß ansteen lassen. [20] Deßs heiligtums zu sweigen, biß rex gekront wirt und darnach unserm hern von Collen durch dem von Nuwenare oder durch unserm hern von Triyer zu arbeiten. [21 Von unser appellation wegen widder den stulhern zu Westfalen 3, ob es uns 10 onschedenlich sei, die ansteen lassen, biß rex widder in diese oberen lant kumpt ; mocht des aber nit gesein, den nachzugeen. [22] Item d 5 vidimus: [22a] eins kûnk Sigmunds uber des marggrafen kauf der pûrge, des von Praunecke behausung und ander stuck in demselben brief4 begriffen, als uns die gelihen sein. [22"] item ein vidimus kunig Sigmunds umb die lehen ge- 15 richt und gûter etc. auf dem walde Sebaldi und Laurentii, als uns die auch gelihen sein 5. [22e] item ein vidimus ejusdem regis, darinne er uns bestetigt und gelihen hat" die guter, die wir vom Waltstromer gekauft haben Laurentii. [22"] item ein vidi- mus ejusdem regis, daz wir die obgeschriben gekauften guter entsetzen und beseczen můgen?. [22e] item ein vidimus ejusdem regis uber den ein dritteil des schulteissen- 20 ampts und des zolles und zeidelgerichtz zu Feucht8 mitsampt dem aufslag" etc. F. Besuch des Tages nr. 154-199. 25 154. K. Heinrich VI. von England an den Großmeister und die Mitglieder des Johanniter- 1442 Febr. 10 ordens: sollen den Prior des Englischen Johanniterhospitals Robert Botyll, der sich nach der ihm bewilligten Teilnahme am Türkenkriege schon auf dem Mainzer Tage vom 11. November hätte einfinden sollen, veranlassen, auf dem Tage zu Frankfurt a) sic. b) em.; Vorl. zům, weil einem erst nachträglich hinzugefügt wourde. c) die Vorlage hat hier Alinea. d) artt. 22�296 sind von einer anderen Hand geschrieben; die artt. 22b-226 haben jeder eigenes Alinea. e) folgt, an- scheinend getilgt, hi. 1 Vgl. nr. 233 art. 3 und nr. 265 art. 4b. 30 2 K. Friedrich hatte der Stadt zwar am 16. Mai 1440 ihre Privilegien bestätigt (vgl. Chmel nr. 33), von der Bestätigung aber ausdrücklich das Privileg der Aufbewahrung der Reichskleinodien ausge- nommen (vgl. RTA. 15 nr. 143 art. 7b und Chro- 35 niken der Deutschen Städte 3, 372 Z. 6-8). Der Grund dafür ist aus den S. 341 Anm. 3 erwähnten Aufzeichnungen (a. a. O. 3, 379-380) ersichtlich. s Es handelte sich um eine Klage des Dietrich Nortkirch gegen Nürnberg, die der Freigraf Dietrich 40 Pfluger zugunsten des Klägers entschieden hatte. Nürnberg hatte an den König appelliert. Das Kammergericht, in dem Markgraf Wilhelm von Hach- berg den Vorsitz führte, erklärte am 24. Juli den Spruch des nicht erschienenen Freigrafen für un- 45 gültig. Die Urteilssprecher waren: die Bischöfe Peter von Augsburg und Friedrich von Regens- burg, Erbkämmerer Konrad von Weinsberg, Erb- schenk Konrad von Limburg, Hanns von Parsperg, Oswald Töringer, Wilhelm Preysinger, Pupilli von Elr- 50 bach, Peter von Morsperg, Erbmarschall Heinrich von Pappenheim und Erbküchenmeister Hanns Deutsche Reichstags-Akten XVI. von Nortemberg. Nürnberg war vertreten durch Karl Holzschuher und den Bürgermeister Niclas Muffel. So laut Urkunde K. Friedrichs aus Franck- furt an s. Jacobs abent [Juli 24] r. 3, in der er das Urteil bekannt gibt (Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch N fol. 102b-103a cop. chart. coaeva ; vgl. Chmel nr. 782). Vgl. auch Mummenhoff, Nürn- berg im Kampf mit der Vehme (Mitteilungen des Vereins für Geschichte der Stadt Nürnberg 1, 17ff.). 4 Vom 31. Oktober 1427. Vgl. Altmann nr. 6966, auch nrr. 6826 und 9445; dazu Chmel nr. 1698. 5 Ebenfalls am 31. Oktober 1427. Vgl. Altmann nr. 6967, auch nr. 9446; dazu Chmel nr. 1695. 8 Am 24. September 1414. Vgl. Altmann nr. 1216, auch 9440; dazu Chmel nr. 1696. Vermutlich ist die von Altmann nr. 7065 an- geführte Urkunde vom 5. Mai 1428 gemeint. Vgl. auch Altmann nr. 9449. 8 Die Urkunde ist vom 31. Oktober 1427 datiert. Vgl. Altmann nr. 6968, auch nrr. 6827 und 9447; dazu Chmel nr. 1695. 3 Vom 10. November 1427. Vgl. Altmann nr. 6986, auch nr. 9448. 44
Strana 344
344 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Febr. 10 am 23. April zu erscheinen und dort mit den anderen königlichen Gesandten die ihm erteilten Aufträge auszuführen. 1442 Februar 10 Westminster. L aus London Lambeth Library ms. 211 fol. 31 ab cop. membr. coaeva, mit der Uberschrift Magno magistro Rodi, ut licenciet et admoneat priorem sancti Johannis Jerusalem in Anglia perficere ambassiatam regis. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 288b cop. chart. saec. 15 mit einer der Uberschrift von L fast gleichlautenden Randbemerkung. Gedruckt in Official correspondance of Thomas Bekynton ed. by G. Williams 1, 87-89 aus L. Erwähnt im Archiv d. Ges. f. ä. D. Geschichtkunde 7, 986. Nov. II April 28 Henricus etc. magnifice et insignis sacre religionis vir, preclari religiosi et nobiles viri. cum 10 dudum (nondum exactus est annus) venerabilem ac religiosum virum fidelemque nostrum fratrem Ro- bertum Botyll priorem hospitalis sancti Johannis Jerusalem in Anglia propter industriam fidelitatem et circumspeccionem suas, que satis spectate nobis sunt, in nostram paulo post destinandam ambassiatam1 ad dietam Maguncie delegissemus ac eundem venerabilem virum in rem ipsam oportune a reddidis- semus instructum, victi nihilominus suis permaximis instanciis et precibus licenciam ei laxavimus, ut 15 primo ad partes Rodi se conferre et in expedicione, que adversum Sarasenos tunc putabatur haberi, interea opem vobis ferre commilitareque posset?, mandantes nihilominus, quod post hec circiter festum sancti Martini in hieme, quo dicta dieta celebranda foret, idem venerabilis et fidelis noster ad eandem omnino dietam descendere et juxta traditam sibi instruccionem potestatemque se per omnia et in om- nibus gerere non differrets. verum (de quo valde mirabamur) is jam dictus prior fidelisque noster 20 (nescimus, quidnam descensus sui causam aut voti in hac b parte nostri impedimentum prestiterit) neque statuto per nos tempore ad memoratam dietam venire sed neque extra terminos Rodi pedem semel efferre visus est. quo fit, ut honori nostro in dieta illa non parum, sed plus sue, quam nobis debet, fidei detrahi videatur. ex quo re vera non facilis displicencie et offensionis materiam nobis ministrari concipimus. quam tamen, donec ulteriora viderimus, equo adhuc animo sustinemus. cum autem eo 25 usque jam perducta res sit, quod predicta dieta in festum Georgii proximo adventurum prorogata sit et ad opidum Francfordie translata, in qua precarissimus frater noster Romanorum rex personaliter presens esse intendit, quemadmodum nuper accepimus, nolentes quovis pacto ambassiatam tunc nostram aut deficere c aut diminutam fore, providencias vestras rogamus et hortamur in domino, quatinus vene- rabilem et religiosum virum priorem fidelem nostrum predictum, ut in dieta hujusmodi Francfordensi, so omnino excusacione quavis cessante, honesta comitiva pro suo nostroque honore stipatus cum ceteris tunc coambassiatoribus“ nostris copiam sui faciat et sibi per nos demandata perficiat, nedum licenciare sed et monere injungere requirere velitis. satis enim intelligere vos speramus, quantum quamque ar- duum sit, quod ibi tractabitur negocium. quod jus honorem dignitatem sanctissimi domini nostri pape Eugenii ac universalis ecclesie unitatem et tocius rei publice Christiane salutem et quietem concernit. 35 proinde in ipso, quem ad publicam ecclesie et Christi fidelium salutem debetis gerere, zelo vos hortamur attente, quatinus prefatum fidelem nostrum sic d reddatis ammonitum, ne qua racione seu colore in hac parte detractet e solicite et solerter facere ac exequi suscepti hujus sancti et publici muneris fune- cionem. quam si probe fecerit, nil dubitandum est, quin id sibi in meritum vobisque et toti religioni vestre in decus decoremque et nobis in complacenciam cedet singularem. valete in multa, optamus, 40 secula felicissime. ex palacio nostrof apud Westmonasterium nostro g sub signeto februarii h die decima anno domini etc. secundum computacionem ecclesie Anglicane 1441 et regnorum nostrorum 20. 1442 Febr. 10 a) O oportunam. b) om. 0. c) O difficere. d) om. 0. e) O detracte. f) 0 om. nostro apud. g) 0 om. nostro — signeto. h) O februarii 10 anno domini 1441 et regnorum 20 stalt februarii — 20. 1 Vgl. RTA. 15, 531. 2 Am 12. Mai 1441 schrieb K. Heinrich an den Dogen von Venedig Franciscus Fuscari: Robertus Botyll prior sancti Johannis Jerusalem in Anglia und einige seiner confratres ac commilitones hätten vor, durch Venetianisches Gebiet nach der Insel Rhodus zu reisen, um sie gegen einen Angriff der Ungläu- bigen zu verteidigen; der Adressat möge sie för- dern, besonders durch schnelle Beschaffung von Schiffen; dat. ex manerio nostro de Shene 12. maji 1441 r. 19 (Official correspondance of Thomas Be- kynton edit. by G. Williams 1, 210-211). Am 28. Mai 1441 erlaubte der König dem Johannes Ellam miles 45 ordinis s. Johannis Jerusalem in Anglia, der sich binnen kurzem nach Rhodus pro defensione Chri- stianitatis begeben wolle, die Ausfuhr näher be- zeichneter Waren (Rymer, Foedera 5, 1 S. 108). 8 Dieser Befehl kann dem Prior kaum früher 50 als im September 1441 erteilt worden sein, da der König erst um diese Zeit Konntnis vom Termin des Frankfurter Reichstages erhalten konnte. Vgl. S. 35. 4 Vgl. nr. 203, auch S. 225 Z. 14 ff. 55
344 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Febr. 10 am 23. April zu erscheinen und dort mit den anderen königlichen Gesandten die ihm erteilten Aufträge auszuführen. 1442 Februar 10 Westminster. L aus London Lambeth Library ms. 211 fol. 31 ab cop. membr. coaeva, mit der Uberschrift Magno magistro Rodi, ut licenciet et admoneat priorem sancti Johannis Jerusalem in Anglia perficere ambassiatam regis. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 288b cop. chart. saec. 15 mit einer der Uberschrift von L fast gleichlautenden Randbemerkung. Gedruckt in Official correspondance of Thomas Bekynton ed. by G. Williams 1, 87-89 aus L. Erwähnt im Archiv d. Ges. f. ä. D. Geschichtkunde 7, 986. Nov. II April 28 Henricus etc. magnifice et insignis sacre religionis vir, preclari religiosi et nobiles viri. cum 10 dudum (nondum exactus est annus) venerabilem ac religiosum virum fidelemque nostrum fratrem Ro- bertum Botyll priorem hospitalis sancti Johannis Jerusalem in Anglia propter industriam fidelitatem et circumspeccionem suas, que satis spectate nobis sunt, in nostram paulo post destinandam ambassiatam1 ad dietam Maguncie delegissemus ac eundem venerabilem virum in rem ipsam oportune a reddidis- semus instructum, victi nihilominus suis permaximis instanciis et precibus licenciam ei laxavimus, ut 15 primo ad partes Rodi se conferre et in expedicione, que adversum Sarasenos tunc putabatur haberi, interea opem vobis ferre commilitareque posset?, mandantes nihilominus, quod post hec circiter festum sancti Martini in hieme, quo dicta dieta celebranda foret, idem venerabilis et fidelis noster ad eandem omnino dietam descendere et juxta traditam sibi instruccionem potestatemque se per omnia et in om- nibus gerere non differrets. verum (de quo valde mirabamur) is jam dictus prior fidelisque noster 20 (nescimus, quidnam descensus sui causam aut voti in hac b parte nostri impedimentum prestiterit) neque statuto per nos tempore ad memoratam dietam venire sed neque extra terminos Rodi pedem semel efferre visus est. quo fit, ut honori nostro in dieta illa non parum, sed plus sue, quam nobis debet, fidei detrahi videatur. ex quo re vera non facilis displicencie et offensionis materiam nobis ministrari concipimus. quam tamen, donec ulteriora viderimus, equo adhuc animo sustinemus. cum autem eo 25 usque jam perducta res sit, quod predicta dieta in festum Georgii proximo adventurum prorogata sit et ad opidum Francfordie translata, in qua precarissimus frater noster Romanorum rex personaliter presens esse intendit, quemadmodum nuper accepimus, nolentes quovis pacto ambassiatam tunc nostram aut deficere c aut diminutam fore, providencias vestras rogamus et hortamur in domino, quatinus vene- rabilem et religiosum virum priorem fidelem nostrum predictum, ut in dieta hujusmodi Francfordensi, so omnino excusacione quavis cessante, honesta comitiva pro suo nostroque honore stipatus cum ceteris tunc coambassiatoribus“ nostris copiam sui faciat et sibi per nos demandata perficiat, nedum licenciare sed et monere injungere requirere velitis. satis enim intelligere vos speramus, quantum quamque ar- duum sit, quod ibi tractabitur negocium. quod jus honorem dignitatem sanctissimi domini nostri pape Eugenii ac universalis ecclesie unitatem et tocius rei publice Christiane salutem et quietem concernit. 35 proinde in ipso, quem ad publicam ecclesie et Christi fidelium salutem debetis gerere, zelo vos hortamur attente, quatinus prefatum fidelem nostrum sic d reddatis ammonitum, ne qua racione seu colore in hac parte detractet e solicite et solerter facere ac exequi suscepti hujus sancti et publici muneris fune- cionem. quam si probe fecerit, nil dubitandum est, quin id sibi in meritum vobisque et toti religioni vestre in decus decoremque et nobis in complacenciam cedet singularem. valete in multa, optamus, 40 secula felicissime. ex palacio nostrof apud Westmonasterium nostro g sub signeto februarii h die decima anno domini etc. secundum computacionem ecclesie Anglicane 1441 et regnorum nostrorum 20. 1442 Febr. 10 a) O oportunam. b) om. 0. c) O difficere. d) om. 0. e) O detracte. f) 0 om. nostro apud. g) 0 om. nostro — signeto. h) O februarii 10 anno domini 1441 et regnorum 20 stalt februarii — 20. 1 Vgl. RTA. 15, 531. 2 Am 12. Mai 1441 schrieb K. Heinrich an den Dogen von Venedig Franciscus Fuscari: Robertus Botyll prior sancti Johannis Jerusalem in Anglia und einige seiner confratres ac commilitones hätten vor, durch Venetianisches Gebiet nach der Insel Rhodus zu reisen, um sie gegen einen Angriff der Ungläu- bigen zu verteidigen; der Adressat möge sie för- dern, besonders durch schnelle Beschaffung von Schiffen; dat. ex manerio nostro de Shene 12. maji 1441 r. 19 (Official correspondance of Thomas Be- kynton edit. by G. Williams 1, 210-211). Am 28. Mai 1441 erlaubte der König dem Johannes Ellam miles 45 ordinis s. Johannis Jerusalem in Anglia, der sich binnen kurzem nach Rhodus pro defensione Chri- stianitatis begeben wolle, die Ausfuhr näher be- zeichneter Waren (Rymer, Foedera 5, 1 S. 108). 8 Dieser Befehl kann dem Prior kaum früher 50 als im September 1441 erteilt worden sein, da der König erst um diese Zeit Konntnis vom Termin des Frankfurter Reichstages erhalten konnte. Vgl. S. 35. 4 Vgl. nr. 203, auch S. 225 Z. 14 ff. 55
Strana 345
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 345 155. K. Heinrich VI. von England an den Prior des Englischen Johanniterhospitals [Robert Botyll]: äußert sein Mißfallen darüber, daß sich der Adressat am 11. No- vember nicht in Mainz eingefunden habe; erteilt ihm nun den gemessenen Befehl, am 23. April oder gleich nachher in Frankfurt zu erscheinen, um an dem dorthin verlegten Tag mit den übrigen königlichen Gesandten teilzunehmen. 1442 Februar 11 Westminster. 1442 Febr. 11 10 L aus London Lambeth Library ms. 211 fol. 31b-32a cop. membr. coaeva mit der Uber- schrift Priori sancti Johannis Jerusalem in Anglia, ut nullo modo omittat perficere ambas- siatam regis in dieta ad hoc prefixa. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 288 ab cop. chart. saec. 15 mit der Uberschrift Per regem. Am Rande ist dasselbe bemerkt, wie in der Uberschrift der Vorlage L; nur die Schlußworte in dieta ad hoc prefixa fehlen. Gedruckt in Official correspondance of Thomas Bekynton ed. by G.Williams 1,89-90 aus L. Erwähnt im Archiv d. Ges. f. ä. D. Geschichtkunde 7, 986-987. Venerabilis et religiose. nobis in domino sincere dilecte. nequaquam a memoria vestra ex- cidere debuit, qualiter jam dudum, cum ad permaximas preces instanciasque vestras propter urgentes, quas tunc nobis exposuistis, causas vobis ac commilitonibus vestris proficiscendi Rodum licenciam do- naremus, ita nihilominus profeccionem a vestram hujusmodi moderari voluimus, ut postea in festo sancti Martini in hieme ab ambassiata nostra in dieta Maguncie, ad quam industriam specialiter vestram 2o electam habuimus quamque una cum ceteris subeundam de nostro mandato suscepistis, minime deessetis 1. verum (de quo non modicum admiramur; nescimus, si quod justum impedimentum obfuerit) vos statuto tempore in dieta predicta nequaquam interesse curastis. in quo plurimum honori nostro, sed plus vestro, si honestati vestre consulitis, videtur esse detractum et exinde displicenciam nemirumb contraximus satis gravem. cum tamen res modo ita se habeant, quod volente deo dieta predicta in festum sancti April 28 25 Georgii exnunc proximo adventurum prorogata et ad opidum Francfordense translata existat, volentes, ut vel" jam moram purgetis vestram, vobis in fide et ligeancia, quibus nobis tenemini, districte pre- cipiendo mandamus, quatinus excusacione quacunque semota in festo sancti Georgii predicto vel cito April 23 post ad prefatam dietam Francfordensem, in qua et precarissimus frater noster Romanorum rex per- sonaliter, ut accepimus, interesse proponit, vos honesta, ut decet, comitiva fulcitus una cum ceteris so ambassiatoribus nostris tunc illo mittendis omnino convenire et comparere curetis, ea omnia facturi et executuri, que tenor instruccionis vobis in hac parte tradite et per coambassiatores predictos vobis denuo, si oporteat, tradende exiget et requiret. volumusque, quod mandatum hoc nostrum sub pena gravis offense indignacionisque nostre nullatenus omittatis. datum sub d signeto nostro in palacio nostro Westmonasterii 11. die februarii anno domini secundum computacionem ecclesie Anglicane 35 millesimo 441 et regnorum nostrorum 20. Nov. II 1442 Febr. I1 15 156. K. Friedrich an Hzg. Albrecht von Baiern: beglaubigt seinen Rat Wolfharten Fuchs von Fuchsperg, den er beauftragt hat, etwas an den Herzog zu werben2. 1442 Februar 28 Salzburg. 1442 Febr. 28 40 Aus München Geh. Staats-A. Kasten 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 23 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum Salczburg an mittichen nach dem sun- tag reminiscere in der vasten 42 r. 2. Unterfertigung Ad mandatum domini regis ]| Con- radus prepositus Wyennensis cancellarius. Auf der Rückseite steht der gleichzeitige Baierische Vermerk Der Romisch konig von seiner potschaft wegen zu im und furo mit im zu dem tag gen Frankfurtt und zu seiner kronung ze komen. 45 a) O perfectionem. b) sic. c) om. O. d) O in palacio Westmonasterii 11. februarii anno domini 1441 et regnorum nostrorum 20 statí sub — 20. 1 Vgl. S. 344 Anm. 3. Fuchs wurde auch bei Hzg. Heinrich von Baiern beglaubigt, wie sich aus dessen Brief an (Hzg. Albrecht vom 4. März (nr. 157) ergibt. Der Zweck der Gesandtschaft ist sowohl aus diesem Briefe wie aus dem Hzg. Albrechts an K. Friedrich vom 14. März (nr. 160) ersichtlich. 44*
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 345 155. K. Heinrich VI. von England an den Prior des Englischen Johanniterhospitals [Robert Botyll]: äußert sein Mißfallen darüber, daß sich der Adressat am 11. No- vember nicht in Mainz eingefunden habe; erteilt ihm nun den gemessenen Befehl, am 23. April oder gleich nachher in Frankfurt zu erscheinen, um an dem dorthin verlegten Tag mit den übrigen königlichen Gesandten teilzunehmen. 1442 Februar 11 Westminster. 1442 Febr. 11 10 L aus London Lambeth Library ms. 211 fol. 31b-32a cop. membr. coaeva mit der Uber- schrift Priori sancti Johannis Jerusalem in Anglia, ut nullo modo omittat perficere ambas- siatam regis in dieta ad hoc prefixa. O coll. Oxford Bibl. Bodleiana ms. Ashmole 789 fol. 288 ab cop. chart. saec. 15 mit der Uberschrift Per regem. Am Rande ist dasselbe bemerkt, wie in der Uberschrift der Vorlage L; nur die Schlußworte in dieta ad hoc prefixa fehlen. Gedruckt in Official correspondance of Thomas Bekynton ed. by G.Williams 1,89-90 aus L. Erwähnt im Archiv d. Ges. f. ä. D. Geschichtkunde 7, 986-987. Venerabilis et religiose. nobis in domino sincere dilecte. nequaquam a memoria vestra ex- cidere debuit, qualiter jam dudum, cum ad permaximas preces instanciasque vestras propter urgentes, quas tunc nobis exposuistis, causas vobis ac commilitonibus vestris proficiscendi Rodum licenciam do- naremus, ita nihilominus profeccionem a vestram hujusmodi moderari voluimus, ut postea in festo sancti Martini in hieme ab ambassiata nostra in dieta Maguncie, ad quam industriam specialiter vestram 2o electam habuimus quamque una cum ceteris subeundam de nostro mandato suscepistis, minime deessetis 1. verum (de quo non modicum admiramur; nescimus, si quod justum impedimentum obfuerit) vos statuto tempore in dieta predicta nequaquam interesse curastis. in quo plurimum honori nostro, sed plus vestro, si honestati vestre consulitis, videtur esse detractum et exinde displicenciam nemirumb contraximus satis gravem. cum tamen res modo ita se habeant, quod volente deo dieta predicta in festum sancti April 28 25 Georgii exnunc proximo adventurum prorogata et ad opidum Francfordense translata existat, volentes, ut vel" jam moram purgetis vestram, vobis in fide et ligeancia, quibus nobis tenemini, districte pre- cipiendo mandamus, quatinus excusacione quacunque semota in festo sancti Georgii predicto vel cito April 23 post ad prefatam dietam Francfordensem, in qua et precarissimus frater noster Romanorum rex per- sonaliter, ut accepimus, interesse proponit, vos honesta, ut decet, comitiva fulcitus una cum ceteris so ambassiatoribus nostris tunc illo mittendis omnino convenire et comparere curetis, ea omnia facturi et executuri, que tenor instruccionis vobis in hac parte tradite et per coambassiatores predictos vobis denuo, si oporteat, tradende exiget et requiret. volumusque, quod mandatum hoc nostrum sub pena gravis offense indignacionisque nostre nullatenus omittatis. datum sub d signeto nostro in palacio nostro Westmonasterii 11. die februarii anno domini secundum computacionem ecclesie Anglicane 35 millesimo 441 et regnorum nostrorum 20. Nov. II 1442 Febr. I1 15 156. K. Friedrich an Hzg. Albrecht von Baiern: beglaubigt seinen Rat Wolfharten Fuchs von Fuchsperg, den er beauftragt hat, etwas an den Herzog zu werben2. 1442 Februar 28 Salzburg. 1442 Febr. 28 40 Aus München Geh. Staats-A. Kasten 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 23 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum Salczburg an mittichen nach dem sun- tag reminiscere in der vasten 42 r. 2. Unterfertigung Ad mandatum domini regis ]| Con- radus prepositus Wyennensis cancellarius. Auf der Rückseite steht der gleichzeitige Baierische Vermerk Der Romisch konig von seiner potschaft wegen zu im und furo mit im zu dem tag gen Frankfurtt und zu seiner kronung ze komen. 45 a) O perfectionem. b) sic. c) om. O. d) O in palacio Westmonasterii 11. februarii anno domini 1441 et regnorum nostrorum 20 statí sub — 20. 1 Vgl. S. 344 Anm. 3. Fuchs wurde auch bei Hzg. Heinrich von Baiern beglaubigt, wie sich aus dessen Brief an (Hzg. Albrecht vom 4. März (nr. 157) ergibt. Der Zweck der Gesandtschaft ist sowohl aus diesem Briefe wie aus dem Hzg. Albrechts an K. Friedrich vom 14. März (nr. 160) ersichtlich. 44*
Strana 346
346 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 157. Hzg. Heinrich von Baiern an Hzg. Albrecht: der König habe ihn durch einen Marz 4 gen. Rat auffordern lassen, mit ihm in Nürnberg zusammenzutreffen und ihn von dort zum Frankfurter Tag und zur Krönung zu begleiten; hat schriftliche Antwort versprochen; schlägt eine Zusammenkunft in Erding am 9. März vor behufs gemein- samer Stellungnahme. 1442 März 4 Landshut. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 24 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unser früntlich dinste zûvor. hochgebornèr fürste, lieber vetter. unser genédigister herre der Römisch kunig etc. hat ieczo seinen rate und diener Wolfarten Fuchsen ritter bei uns gehabt und an uns auf seiner genaden gelaubsbrief 1 werben lassen von des ge�10 Apriis mainen tags wegen, so sein genade gen Franckfürde vierzehen tag nach den schiristen ostern beschaiden hat: wann sein genade von der Etsche ieczo herauß gen Nüremberg kôme, das dann wir daselbs zu seinen genaden kômen, füran mit seinen genaden zu dem tag gein Franckfürt und dann zue seiner krônung mit im ze ziehen. auf das haben wir diczmals nit mer geantwort, dann das wir uns mit unsern râten, die wir dann vôllick- 15 lich zûe uns vordern wellen, beraten und sein genade darnach unser antwort darauf in geschrift wissen lassen wellen. und von der sachen wegen geviel uns wol, daz wir baide Märs 9 in kürz auf den schiristen freitag gen Ardingen zesâme kâmen und uns auf sôlh antwort und in den sachen aigenlichen underredten, das wir baid füran aintrâchtiklich in den sachen antwort gâben. und wâr' ewr lieb sôlhes auch gevellig und das ir auf den 20 Märr 9 schiristen freitag gen Ardingen zue uns kômen woltet oder was ewr mainung in den sachen sei, das lasset uns fürderlich wider verschriben wissen. geben zůe Landshût 1442 an suntag oculi in der vasten anno domini etc. quadragesimo secundo. Márs 4 [in verso] Dem hochgebornen fürsten unserm lieben vettern herzog Albrechten pfallenzgraven bei Rein und herzogen in Bairen etc. Hainrich von gotes genaden herzoge in Bairen etc. 25 1448 März 6 158. Hzg. Albrecht von Baiern an Hzg. Heinrich: hat den Brief des Herzogs [vom 4. März, nr. 157] erst heute am erchtag [März 6] erhalten, da er [vom Boten] nicht in München angetroffen wurde; will gern am Freitag [März 9] nach Arding so kommen. 1442 März 6 München. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 25 conc. chart. Datum Munichen an erchtag nach dem sontag oculi in der vasten anno etc. 42. 142 159. Hzg. Heinrich von Baiern an Hzg. Albrecht: dankt für die Zusage, am 9. März März 7 nach Erding zu kommen; weist auf den abschriftlich beiliegenden Brief des Königs 35 hin und hält es deshalb für besser, die Zusammenkunft zu verschieben. 1442 März 7 Landshut. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 26 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unser früntlich dinste zuvor. hochgeborner fürste, lieber vetter. als ir uns ietzo 40 März9 geantwort und geschriben habt, das ir auf den schiristen freitag zu uns gein Ardingen kômen wellet, sôlhes ewrs gůten willen danken wir ewer lieb mit früntlichem vleisse. Mirs7 dann uns ist auf heut, ee uns ewer antwort zukômen ist, ain brief 2 von unserm genedi- 1 Der Brief des Königs an Hrg. Heinrich wird wohl ebenso gelautet haben, wie der an Hzg. Al- brecht vom 28. Februar (nr. 156). 2 Es ist die Einladung zum Frankfurter Reichs- tage vom 27. Februar gemeint. Die oben erwähnte 45 Abschrift liegt unserer nr. 115 zugrunde.
346 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 157. Hzg. Heinrich von Baiern an Hzg. Albrecht: der König habe ihn durch einen Marz 4 gen. Rat auffordern lassen, mit ihm in Nürnberg zusammenzutreffen und ihn von dort zum Frankfurter Tag und zur Krönung zu begleiten; hat schriftliche Antwort versprochen; schlägt eine Zusammenkunft in Erding am 9. März vor behufs gemein- samer Stellungnahme. 1442 März 4 Landshut. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 24 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unser früntlich dinste zûvor. hochgebornèr fürste, lieber vetter. unser genédigister herre der Römisch kunig etc. hat ieczo seinen rate und diener Wolfarten Fuchsen ritter bei uns gehabt und an uns auf seiner genaden gelaubsbrief 1 werben lassen von des ge�10 Apriis mainen tags wegen, so sein genade gen Franckfürde vierzehen tag nach den schiristen ostern beschaiden hat: wann sein genade von der Etsche ieczo herauß gen Nüremberg kôme, das dann wir daselbs zu seinen genaden kômen, füran mit seinen genaden zu dem tag gein Franckfürt und dann zue seiner krônung mit im ze ziehen. auf das haben wir diczmals nit mer geantwort, dann das wir uns mit unsern râten, die wir dann vôllick- 15 lich zûe uns vordern wellen, beraten und sein genade darnach unser antwort darauf in geschrift wissen lassen wellen. und von der sachen wegen geviel uns wol, daz wir baide Märs 9 in kürz auf den schiristen freitag gen Ardingen zesâme kâmen und uns auf sôlh antwort und in den sachen aigenlichen underredten, das wir baid füran aintrâchtiklich in den sachen antwort gâben. und wâr' ewr lieb sôlhes auch gevellig und das ir auf den 20 Märr 9 schiristen freitag gen Ardingen zue uns kômen woltet oder was ewr mainung in den sachen sei, das lasset uns fürderlich wider verschriben wissen. geben zůe Landshût 1442 an suntag oculi in der vasten anno domini etc. quadragesimo secundo. Márs 4 [in verso] Dem hochgebornen fürsten unserm lieben vettern herzog Albrechten pfallenzgraven bei Rein und herzogen in Bairen etc. Hainrich von gotes genaden herzoge in Bairen etc. 25 1448 März 6 158. Hzg. Albrecht von Baiern an Hzg. Heinrich: hat den Brief des Herzogs [vom 4. März, nr. 157] erst heute am erchtag [März 6] erhalten, da er [vom Boten] nicht in München angetroffen wurde; will gern am Freitag [März 9] nach Arding so kommen. 1442 März 6 München. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 25 conc. chart. Datum Munichen an erchtag nach dem sontag oculi in der vasten anno etc. 42. 142 159. Hzg. Heinrich von Baiern an Hzg. Albrecht: dankt für die Zusage, am 9. März März 7 nach Erding zu kommen; weist auf den abschriftlich beiliegenden Brief des Königs 35 hin und hält es deshalb für besser, die Zusammenkunft zu verschieben. 1442 März 7 Landshut. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 26 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unser früntlich dinste zuvor. hochgeborner fürste, lieber vetter. als ir uns ietzo 40 März9 geantwort und geschriben habt, das ir auf den schiristen freitag zu uns gein Ardingen kômen wellet, sôlhes ewrs gůten willen danken wir ewer lieb mit früntlichem vleisse. Mirs7 dann uns ist auf heut, ee uns ewer antwort zukômen ist, ain brief 2 von unserm genedi- 1 Der Brief des Königs an Hrg. Heinrich wird wohl ebenso gelautet haben, wie der an Hzg. Al- brecht vom 28. Februar (nr. 156). 2 Es ist die Einladung zum Frankfurter Reichs- tage vom 27. Februar gemeint. Die oben erwähnte 45 Abschrift liegt unserer nr. 115 zugrunde.
Strana 347
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 347 1442 gisten herren dem Römischen kûnig etc. zukômen, des abgeschrift " wir ewerr lieb hie-in schicken. der als auf andere meinung, dann wir ew nehst 1 geschriben haben, und auf botschaft ze schiken lautet, als ir das wol vernemen werdet. darumbe uns nu wol gevellet, das wir uns herrn zu baiderseit auf die sachen lenger und pass bedenken und erfaren und dann füran nach dem schiristen freitag, wann uns das zu baiderseit gevallen Mürs9 wirdet, der sachen halb zusamen kômen. und getraven ewerr lieb wol, ir wellet ew das auch gevallen lassen und uns das verlengern in ander wege nit verdenken dann zum besten. das wellen wir frûntlich umb ewer lieb verdienen und, so wir darnach schirist zesamen kômen, ew unser meinung, darauf wir das gethan haben, aigentlich wissen 10 lassen. geben zu Landshût an mitichen nach dem suntag oculi anno domini etc. quadragesimo secundo. [in verso] Dem hochgebornen fürsten unserm liebem vettern herzog Albrechten pfallenzgraven bei Rein etc. und herzogen 15 in Bayren. Hainrich von gotes genaden pfallenzgrave bei Rein etc. und herzoge in Bairen. 5 1449 Märs 7 Márz 7 160. Hzg. Albrecht von Baiern an K. Friedrich: hat die Werbung wegen der Teilnahme am Frankfurter Tage und an der Krönung vernommen; bittet, ihn in München oder Landsberg zu besuchen; will sonst den König unterwegs oder in Augsburg aufsuchen und dann mit ihm mehr über jene Werbung reden. 1442 März 14 München. 1442 Märs ls 20 Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 29 conc. chart. mit vielen Korrekturen, von denen wir jedoch nur die wesentlicheren er- wähnen. Das Konzept steht auf demselben Blatt wie unsere nr. 161. Allerdurchleuchtigister konig. ewernb gnaden mein willig gehorsam dinst under- taniklich berait. als ewer koniklich gnad den edlen ewern rat Wolfharten Fuchs 25 ritter zu mir gesant 2 und den von ewer gnaden wegen an mich werben lassen hat, wie sich ewer koniklich gnad erhebt hab und auf dem weg sei, in das heilig Romisch ewer gnaden reich zu dem tag gen Frankfurtt ze kommen und dann furo ewer kronung zu empfahen, das ich mich darnach richten, zue und mit ewern gnaden an solichew end ze komen, mit mer worten, han ich wol vernommen. darauf ich aber demselben ewerm so rât dozemal“ antwurt geben hab, ich wollt ewern gnaden umb solichs kurzlich selbs antwurten. und3 wann ich an demselben ewerm rat und diener verstanden han, daz sich ewer gnad von der Etsch heraus gen Augspurg fugen welle, und nu ewer weg daselbshin durch mein land wirdet, herauf so bitt ich ewer koniklich gnad in aller under- tânigkait, ir wellet so diemûtig sein und mich in meinem haws haimsuchen und zu mir 35 a) em.; orig. abgescrift. b) ewern — berait ist Korrektur für gnedigister lieber her. mein undertanig willig dinst allzeit zuvor. c) dozemal — hab ist Korrektur für gebrechen halb meiner rat nicht ander antwurt gab dann. 1 Am 4. März (nr. 157). 2 Vgl. nr. 156. „ Das Folgende bis zum Schluß lautete ursprüng- 40 lich folgendermaßten: herauf so lasse ich ewer ku- niklich gnad wissen, das ich solichs ewer gnaden pot und begerung willig sein und mich darnach richten wil, an solichen enden nach ewer begerung zu ewern gnaden ze komen, als pillichen ist. und bitt ewer 45 koniklich gnad mit aller undertanigkait, ob ewerr gnaden weg wurd durch mein land und in meine slos, ir wellet so diemutig sein und ew alsdahin in soliche meine slos fugen. womit ich dann ewern koniklichen gnaden alle undertanigkait und guten 50 willen erzaigen konnd, pin ich allzeit begerende willig, als pillich ist; nun folgen Datum, Adresse und Unterschrift. Daran schließt sich das Kon- zept von Albrechts Brief an Herzog Heinrich, un- serer nr. 161. Nachdem der vorstehende Teil des Textes samt dem Datum durchgestrichen worden war, wurde die neue Fassung, die wir oben mit- teilen, unter das Konzept des erwähnten Briefes an Herzog Heinrich geschrieben, mit nochmaliger Hinzufügung von Adresse und Unterschrift, aber ohne das Datum. Wir haben das letztere aus dem durchstrichenen Teil herübergenommen; es rührt übrigens von einer anderen Hand her, die auch das Konzept korrigiert und jene neue Fassung des Textes geschrieben hat.
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 347 1442 gisten herren dem Römischen kûnig etc. zukômen, des abgeschrift " wir ewerr lieb hie-in schicken. der als auf andere meinung, dann wir ew nehst 1 geschriben haben, und auf botschaft ze schiken lautet, als ir das wol vernemen werdet. darumbe uns nu wol gevellet, das wir uns herrn zu baiderseit auf die sachen lenger und pass bedenken und erfaren und dann füran nach dem schiristen freitag, wann uns das zu baiderseit gevallen Mürs9 wirdet, der sachen halb zusamen kômen. und getraven ewerr lieb wol, ir wellet ew das auch gevallen lassen und uns das verlengern in ander wege nit verdenken dann zum besten. das wellen wir frûntlich umb ewer lieb verdienen und, so wir darnach schirist zesamen kômen, ew unser meinung, darauf wir das gethan haben, aigentlich wissen 10 lassen. geben zu Landshût an mitichen nach dem suntag oculi anno domini etc. quadragesimo secundo. [in verso] Dem hochgebornen fürsten unserm liebem vettern herzog Albrechten pfallenzgraven bei Rein etc. und herzogen 15 in Bayren. Hainrich von gotes genaden pfallenzgrave bei Rein etc. und herzoge in Bairen. 5 1449 Märs 7 Márz 7 160. Hzg. Albrecht von Baiern an K. Friedrich: hat die Werbung wegen der Teilnahme am Frankfurter Tage und an der Krönung vernommen; bittet, ihn in München oder Landsberg zu besuchen; will sonst den König unterwegs oder in Augsburg aufsuchen und dann mit ihm mehr über jene Werbung reden. 1442 März 14 München. 1442 Märs ls 20 Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 29 conc. chart. mit vielen Korrekturen, von denen wir jedoch nur die wesentlicheren er- wähnen. Das Konzept steht auf demselben Blatt wie unsere nr. 161. Allerdurchleuchtigister konig. ewernb gnaden mein willig gehorsam dinst under- taniklich berait. als ewer koniklich gnad den edlen ewern rat Wolfharten Fuchs 25 ritter zu mir gesant 2 und den von ewer gnaden wegen an mich werben lassen hat, wie sich ewer koniklich gnad erhebt hab und auf dem weg sei, in das heilig Romisch ewer gnaden reich zu dem tag gen Frankfurtt ze kommen und dann furo ewer kronung zu empfahen, das ich mich darnach richten, zue und mit ewern gnaden an solichew end ze komen, mit mer worten, han ich wol vernommen. darauf ich aber demselben ewerm so rât dozemal“ antwurt geben hab, ich wollt ewern gnaden umb solichs kurzlich selbs antwurten. und3 wann ich an demselben ewerm rat und diener verstanden han, daz sich ewer gnad von der Etsch heraus gen Augspurg fugen welle, und nu ewer weg daselbshin durch mein land wirdet, herauf so bitt ich ewer koniklich gnad in aller under- tânigkait, ir wellet so diemûtig sein und mich in meinem haws haimsuchen und zu mir 35 a) em.; orig. abgescrift. b) ewern — berait ist Korrektur für gnedigister lieber her. mein undertanig willig dinst allzeit zuvor. c) dozemal — hab ist Korrektur für gebrechen halb meiner rat nicht ander antwurt gab dann. 1 Am 4. März (nr. 157). 2 Vgl. nr. 156. „ Das Folgende bis zum Schluß lautete ursprüng- 40 lich folgendermaßten: herauf so lasse ich ewer ku- niklich gnad wissen, das ich solichs ewer gnaden pot und begerung willig sein und mich darnach richten wil, an solichen enden nach ewer begerung zu ewern gnaden ze komen, als pillichen ist. und bitt ewer 45 koniklich gnad mit aller undertanigkait, ob ewerr gnaden weg wurd durch mein land und in meine slos, ir wellet so diemutig sein und ew alsdahin in soliche meine slos fugen. womit ich dann ewern koniklichen gnaden alle undertanigkait und guten 50 willen erzaigen konnd, pin ich allzeit begerende willig, als pillich ist; nun folgen Datum, Adresse und Unterschrift. Daran schließt sich das Kon- zept von Albrechts Brief an Herzog Heinrich, un- serer nr. 161. Nachdem der vorstehende Teil des Textes samt dem Datum durchgestrichen worden war, wurde die neue Fassung, die wir oben mit- teilen, unter das Konzept des erwähnten Briefes an Herzog Heinrich geschrieben, mit nochmaliger Hinzufügung von Adresse und Unterschrift, aber ohne das Datum. Wir haben das letztere aus dem durchstrichenen Teil herübergenommen; es rührt übrigens von einer anderen Hand her, die auch das Konzept korrigiert und jene neue Fassung des Textes geschrieben hat.
Strana 348
Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Márz 14 1442 Márz 14 348 in meiner stet aine als gen Munchen oder gen Landsperg komen. alsda wil ich ewern gnaden frolichen helfen sein “. ob aber das ewern gnaden ie nicht eben war, in solich mein stet ze komen, so wil ich mich€ in meinem land underwegen oder gen Augspurg zu ewern koniklichen gnaden fugen und dann an der end ainem von solicher ewer gnaden begerung und werbung wegen mer mit ewern gnaden reden. dann womit ich ewern 5 gnaden zu undertânigkait werden konnd und mocht, war’ ich allzeit willig, als pillich ist. datum Munichen an mitichen vor dem sontag als man in der heiligen kirchen singet judica in der vasten anno etc. 42. [subtus] Dem konig. Albrecht. (1142 161. Hzg. Albrecht von Baiern an Hzg. Heinrich: ein gen. Rat des Königs habe an ihn 10 März 14] dieselbe Werbung wie an Heinrich ausgerichtet; hat ihm ebenso wie Heinrich ge- antwortet; will nunmehr dem König in beiliegender Form antworten; bittet um Außerung. [1442 März 141 München.] Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 29 conc. chart. mit Korrekturen. Das Konzept steht auf demselben Blatt wie unsere nr. 160. 15 Unser fruntlich dinst zuvor. hochgeborner furst, lieber vetter. als wir uns nach ewer begerung verwilliget hetten2, zu ewer lieb gen Arding ze komen von so- licher potschaft wegen, so ew unser gnediger herr der konig getan hat bei Wolfharten Fuchsen nach inhalt desselben ewrs briefs 3, damit wir uns aigenlich hetten underredt, das wir baid furo aintrachtiklichen in den sachen antwurt gaben : lassen wir ew wissen, 20 das derselb Fuchs auch desmals her zu uns komen ist und solichs desgleichen auf unsers herrn dez konigs glaubsbrief 4 an uns geworben hat. dem wir auch desgleichen antwurt geben haben als ewer lieb 5 auf unser vollig rat, und wollten also zu ew gen Arding komen sein. und seidenmalen aber ewer lieb uns das desmals wider abgeschriben hat 6, so bedunk uns notturftig sein, das wir unserm hern dem konig nu “ unser antwurt geben. 25 und darauf so schreiben wir seinen gnaden hiemit nach inhalt der eingeslossen copi 7, werdet ir wol vernemen. ob nû ewer lieb das gevellichen ist, so mugt ir seinen genaden desgleichen auch antwurten, damit wir das mit einander und aintrachtiklich tûn. ver- mainte aber ewer lieb, das ew und uns solich antwurt und schreiben nit komenlichen wared, das liesst uns mit disem unserm poten wider wissen, was darin ewer mainung so wâre. datum. [subtus] Herzog Hainrichen. Albrecht. 1442 161a. Die Ratgeben der Stadt Augsburg an Bürgermeister und Rat zu Regensburg: er- Märs 22 widern auf ihre Anfrage, daß ihnen verkündigt worden sei, der König wolle längstens zehn Tage nach Ostern [April 10] in Augsburg sein, wohin er etliche Fürsten von 35 Bayern betagt habe; wollen wieder Nachricht geben, sobald sie mehr darüber oder andere Sachen erfahren. 1442 März 22 [Augsburg]. Aus München Reichs-A. Regensburg, Reichsstadt, Urkunden fasc. 921 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum uf donrstag vor dem hailigen palmtag anno domini etc. 1442. Benutzt von Gemeiner, Regensburgische Chronik 3, 120. 40 a) im Konzept folgt durchgestrichen und was ich ewern gnaden undertanigkait und gutes bowoisen mag, pin ich willig, und wil dann alsda von solicher ewer gnaden begerung und werbung wegen mer mit ewern gnaden reden. b) mich — fugen ist am Rande hinzngeffigt. c) em.; Vorl. im. d) cm.; Vorl. ware. Der Entwurf zu dem Briefe steht auf dem- selben Blatt wie Hzg. Albrechts Brief an K. Fried- rich, von dem im Text die Rede ist; er wird also wie dieser vom 14. März zu datieren sein. Vgl. nr. 158. nr. 157. nr. 156. 5 Vgl. nr. 157. Vgl. nr. 159. Der Entwurf zu diesem Briefe ist unsere nr. 160. " 45
Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Márz 14 1442 Márz 14 348 in meiner stet aine als gen Munchen oder gen Landsperg komen. alsda wil ich ewern gnaden frolichen helfen sein “. ob aber das ewern gnaden ie nicht eben war, in solich mein stet ze komen, so wil ich mich€ in meinem land underwegen oder gen Augspurg zu ewern koniklichen gnaden fugen und dann an der end ainem von solicher ewer gnaden begerung und werbung wegen mer mit ewern gnaden reden. dann womit ich ewern 5 gnaden zu undertânigkait werden konnd und mocht, war’ ich allzeit willig, als pillich ist. datum Munichen an mitichen vor dem sontag als man in der heiligen kirchen singet judica in der vasten anno etc. 42. [subtus] Dem konig. Albrecht. (1142 161. Hzg. Albrecht von Baiern an Hzg. Heinrich: ein gen. Rat des Königs habe an ihn 10 März 14] dieselbe Werbung wie an Heinrich ausgerichtet; hat ihm ebenso wie Heinrich ge- antwortet; will nunmehr dem König in beiliegender Form antworten; bittet um Außerung. [1442 März 141 München.] Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 29 conc. chart. mit Korrekturen. Das Konzept steht auf demselben Blatt wie unsere nr. 160. 15 Unser fruntlich dinst zuvor. hochgeborner furst, lieber vetter. als wir uns nach ewer begerung verwilliget hetten2, zu ewer lieb gen Arding ze komen von so- licher potschaft wegen, so ew unser gnediger herr der konig getan hat bei Wolfharten Fuchsen nach inhalt desselben ewrs briefs 3, damit wir uns aigenlich hetten underredt, das wir baid furo aintrachtiklichen in den sachen antwurt gaben : lassen wir ew wissen, 20 das derselb Fuchs auch desmals her zu uns komen ist und solichs desgleichen auf unsers herrn dez konigs glaubsbrief 4 an uns geworben hat. dem wir auch desgleichen antwurt geben haben als ewer lieb 5 auf unser vollig rat, und wollten also zu ew gen Arding komen sein. und seidenmalen aber ewer lieb uns das desmals wider abgeschriben hat 6, so bedunk uns notturftig sein, das wir unserm hern dem konig nu “ unser antwurt geben. 25 und darauf so schreiben wir seinen gnaden hiemit nach inhalt der eingeslossen copi 7, werdet ir wol vernemen. ob nû ewer lieb das gevellichen ist, so mugt ir seinen genaden desgleichen auch antwurten, damit wir das mit einander und aintrachtiklich tûn. ver- mainte aber ewer lieb, das ew und uns solich antwurt und schreiben nit komenlichen wared, das liesst uns mit disem unserm poten wider wissen, was darin ewer mainung so wâre. datum. [subtus] Herzog Hainrichen. Albrecht. 1442 161a. Die Ratgeben der Stadt Augsburg an Bürgermeister und Rat zu Regensburg: er- Märs 22 widern auf ihre Anfrage, daß ihnen verkündigt worden sei, der König wolle längstens zehn Tage nach Ostern [April 10] in Augsburg sein, wohin er etliche Fürsten von 35 Bayern betagt habe; wollen wieder Nachricht geben, sobald sie mehr darüber oder andere Sachen erfahren. 1442 März 22 [Augsburg]. Aus München Reichs-A. Regensburg, Reichsstadt, Urkunden fasc. 921 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum uf donrstag vor dem hailigen palmtag anno domini etc. 1442. Benutzt von Gemeiner, Regensburgische Chronik 3, 120. 40 a) im Konzept folgt durchgestrichen und was ich ewern gnaden undertanigkait und gutes bowoisen mag, pin ich willig, und wil dann alsda von solicher ewer gnaden begerung und werbung wegen mer mit ewern gnaden reden. b) mich — fugen ist am Rande hinzngeffigt. c) em.; Vorl. im. d) cm.; Vorl. ware. Der Entwurf zu dem Briefe steht auf dem- selben Blatt wie Hzg. Albrechts Brief an K. Fried- rich, von dem im Text die Rede ist; er wird also wie dieser vom 14. März zu datieren sein. Vgl. nr. 158. nr. 157. nr. 156. 5 Vgl. nr. 157. Vgl. nr. 159. Der Entwurf zu diesem Briefe ist unsere nr. 160. " 45
Strana 349
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 349 162. K. Friedrich 1 an Hzg. Albrecht von Baiern: dankt für die Einladung, nach Mün- chen oder Landsberg zu kommen; weiß noch nicht, welche Straßte er ziehen wird; wird Nachricht geben, sobald er aufbricht. 1442 März 23 Innsbruck. 1442 Mars 23 Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 28 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Fridrich von gotes gnaden Rômischer kûnig zu allen czeiten merer des reichs herczog ze Osterreich und ze Steyr etc. Hochgebornêr lieber ôheim und fürst. als du uns yeczund geschriben 2 und geantwûrtt hast auf solich werbung, so něchst unser getrewer lieber Wolfhart Fuchs unser 10 rat von unsern wegen an dich getan hat, haben wir vernomen. und als du under anderr deiner willigen erbiettung mit sunderm fleiss begerest, daz wir uns an unserm gevertte, gen Augspurg ze kômen, in deiner stet aine, Münichen oder Lanndsperg, fügen wellen etc., solicher deiner willigen erbiettung und begerung wissen wir deiner lieb sundern dankh und kumbt uns an zweyfel von derselben deiner lieb zu grossem gevallen. nu aber wir 15 noch nicht aigentlich betrachttet haben, welich strass wir gen Augspurg fur uns nemen werden, so mügen wir deiner lieb zu disem mal davon nicht geschriben. doch sopald wir uns von hinnen aus erhebt haben, das wellen wir deiner lieb von stund an ver- kûnden. und bitten darauf dein lieb als vor, du wellest dich darnach richtten, damit du alsdann dich zu uns fügest. daran erczaigt uns dein lieb sunder dancknèms wol- 20 gevallen. geben zu Insprug an freitag vor dem palmtag anno etc. quadragesimo se- sundo unsers reichs im anderen jare. [in verso] Dem hochgebornen Albrechten phallencz- grafen bey Rein, herczogen in Beyern und graven zu Voburg, unserm lieben ôheim und fürsten. Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tacz 3. 1442 März 2 25 163. Markgraf Jakob von Baden an den Bürgermeister 4 zu Frankfurt: schickt jetzt Heintz Smyden, Vogt zu Nuwen-Eberstein, nach Frankfurt, um ihm und seinem Gefolge Herberge für die Zeit der Anwesenheit des Königs zu besorgen; bittet, dem Vogt behilflich zu sein. 1442 März 25 Baden. 1442 März: 30 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3991 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum Baden dominica palmarum anno etc. 42. Unter den Text hat eine Frankfurter Hand die folgenden drei Namen geschrieben: zuerst untereinander Oberlin Hacke und Clas Kammerer, dann rechts neben diese Conrat Geschijde. Regest bei Witte, Regesten der Markgrafen v. Baden nr. 6174. 1 Ahnlich wie der König schrieb am 23. Mürz 35 auch Wilhelm Tatz dem Herzog: ich schribe ewern gnaden etwas hofmere und gelegenheit unsers herren des kunigs, aber nachdem und ewer gnad so- lichs an seinen brieven vernemen wirdet, bedunket mich nicht not sein noch füglich, verrer zu disem 40 mal davon zu schreiben. dann so es zu dem kumt, das sich sein kuniglich gnad von hinn erhebt, so pin ich geseczt von seinen gnaden zu einem moner. dorinne ich mich, ob got wil, nit sawmen wil, ouch von mir selbs, nachdem und sich gebüren wirdet, 45 ewern gnaden alle gelegenheit verkunden. ich kan sicher noch nit vernemen, wo er den wege fur sich nemen werde. es wirdet aber ie ewern gnaden zu rechter zeit zu wissen getan. damit bevilhe ich mich ewern gnaden als ewr dimutiger caplan und 50 diener. Datum Inspruck an freitag vor dem palmtag [März 23] anno etc. 42. (München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshand- lungen 1440-1486 fol. 30 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.) 2 Vgl. nr. 160. s Die Unterfertigung des Briefes durch Tatz statt durch Propst Konrad verdient Beachtung. Der Propst erscheint von jetzt an nirgends mehr in königlichen Briefen; er ist vermutlich in der ersten Hälfte des März gestorben. Daraus erklärt sich die Ubergabe der Leitung der Kanzlei an Erz- bischof Jakob von Trier am 20. Mai in Nürnberg (vgl. S. 156-157). 4 Der ältere Frankfurter Bürgermeister war da- mals Peter Marburg, der jüngere Konrad Neu- haus. Vgl. Kriegk, Bürgertum S. 486.
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 349 162. K. Friedrich 1 an Hzg. Albrecht von Baiern: dankt für die Einladung, nach Mün- chen oder Landsberg zu kommen; weiß noch nicht, welche Straßte er ziehen wird; wird Nachricht geben, sobald er aufbricht. 1442 März 23 Innsbruck. 1442 Mars 23 Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 28 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Fridrich von gotes gnaden Rômischer kûnig zu allen czeiten merer des reichs herczog ze Osterreich und ze Steyr etc. Hochgebornêr lieber ôheim und fürst. als du uns yeczund geschriben 2 und geantwûrtt hast auf solich werbung, so něchst unser getrewer lieber Wolfhart Fuchs unser 10 rat von unsern wegen an dich getan hat, haben wir vernomen. und als du under anderr deiner willigen erbiettung mit sunderm fleiss begerest, daz wir uns an unserm gevertte, gen Augspurg ze kômen, in deiner stet aine, Münichen oder Lanndsperg, fügen wellen etc., solicher deiner willigen erbiettung und begerung wissen wir deiner lieb sundern dankh und kumbt uns an zweyfel von derselben deiner lieb zu grossem gevallen. nu aber wir 15 noch nicht aigentlich betrachttet haben, welich strass wir gen Augspurg fur uns nemen werden, so mügen wir deiner lieb zu disem mal davon nicht geschriben. doch sopald wir uns von hinnen aus erhebt haben, das wellen wir deiner lieb von stund an ver- kûnden. und bitten darauf dein lieb als vor, du wellest dich darnach richtten, damit du alsdann dich zu uns fügest. daran erczaigt uns dein lieb sunder dancknèms wol- 20 gevallen. geben zu Insprug an freitag vor dem palmtag anno etc. quadragesimo se- sundo unsers reichs im anderen jare. [in verso] Dem hochgebornen Albrechten phallencz- grafen bey Rein, herczogen in Beyern und graven zu Voburg, unserm lieben ôheim und fürsten. Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tacz 3. 1442 März 2 25 163. Markgraf Jakob von Baden an den Bürgermeister 4 zu Frankfurt: schickt jetzt Heintz Smyden, Vogt zu Nuwen-Eberstein, nach Frankfurt, um ihm und seinem Gefolge Herberge für die Zeit der Anwesenheit des Königs zu besorgen; bittet, dem Vogt behilflich zu sein. 1442 März 25 Baden. 1442 März: 30 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3991 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum Baden dominica palmarum anno etc. 42. Unter den Text hat eine Frankfurter Hand die folgenden drei Namen geschrieben: zuerst untereinander Oberlin Hacke und Clas Kammerer, dann rechts neben diese Conrat Geschijde. Regest bei Witte, Regesten der Markgrafen v. Baden nr. 6174. 1 Ahnlich wie der König schrieb am 23. Mürz 35 auch Wilhelm Tatz dem Herzog: ich schribe ewern gnaden etwas hofmere und gelegenheit unsers herren des kunigs, aber nachdem und ewer gnad so- lichs an seinen brieven vernemen wirdet, bedunket mich nicht not sein noch füglich, verrer zu disem 40 mal davon zu schreiben. dann so es zu dem kumt, das sich sein kuniglich gnad von hinn erhebt, so pin ich geseczt von seinen gnaden zu einem moner. dorinne ich mich, ob got wil, nit sawmen wil, ouch von mir selbs, nachdem und sich gebüren wirdet, 45 ewern gnaden alle gelegenheit verkunden. ich kan sicher noch nit vernemen, wo er den wege fur sich nemen werde. es wirdet aber ie ewern gnaden zu rechter zeit zu wissen getan. damit bevilhe ich mich ewern gnaden als ewr dimutiger caplan und 50 diener. Datum Inspruck an freitag vor dem palmtag [März 23] anno etc. 42. (München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshand- lungen 1440-1486 fol. 30 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr.) 2 Vgl. nr. 160. s Die Unterfertigung des Briefes durch Tatz statt durch Propst Konrad verdient Beachtung. Der Propst erscheint von jetzt an nirgends mehr in königlichen Briefen; er ist vermutlich in der ersten Hälfte des März gestorben. Daraus erklärt sich die Ubergabe der Leitung der Kanzlei an Erz- bischof Jakob von Trier am 20. Mai in Nürnberg (vgl. S. 156-157). 4 Der ältere Frankfurter Bürgermeister war da- mals Peter Marburg, der jüngere Konrad Neu- haus. Vgl. Kriegk, Bürgertum S. 486.
Strana 350
350 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. (1442] März 37 164. Nürnberg an Speier: über die Reise und Reisepläne des Königs. [1442] März 31 [Nürnberg]. Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 223b.224a cop. chart. coaeva. 11442) Márz 8. Lieben freûnde. als ewer fürsichtigkeit in ewerm brief uns ietzunt zugesant be- gert, euch wissen zû lassen, was wir erfaren haben oder uns kunt sei von unsers gne-5 digisten herren des Romischen kûnigs zukûnft gen Augspurg und fürbaßer an den Rein etc., lassen wir ewer ersamkeit wissen, daz wir von etlichen unseren burgern, den sôlichs von iren gûten freünden zû Inßprugk geschriben ist, vernomen haben und auch sußt ein ge- meine rede bei uns ist, wie unser gnedigister herre der kûnig vorgemelt zu Inßprugk etlich zeite gewest und in diser heiligen zeite in einem closter zû sant Johanns zu Stamps 10 genant sein wirdet und wie sein kûniclich gnade in der osterlichen veirtagen von Inß- prügk gen Augspurg komen* und sich daselbst ein kurz zeite enthalten und darnach an den Reyn fûgen wôll. denn wo wir ewer ersamkeit früntschaft etc. datum in vi- gilia pasche. [supra] Speyr. 15 11442 April in. bis Mai 21] 165. Aufzeichnungen des Johannes von Segovia über die Abordnung einer Gesandtschaft des Baseler Konzils und des Papstes Felix zum Frankfurter Reichstag. [1442 Anfang April bis Mai 211 Basel.] B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A. III 41 fol. 232b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 10) cop. membr. sаеc. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 283a (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 255ab (Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 279ab (Segovia l. c.) cop. ch. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 206ab (Segovia l. c.) cop. ch. saec. 15. Gedruckt in Mon. conc. 3, 981.982 (Segovia l. c.) aus B und W. 20 25 [1] Inter cetera autem super legacione ad dietam Francfordensem, cui affuturum esse regem sperabatur, difficultas magna in deliberacionibus consultacionibusque b fiebat, utrum cardinales noviter creati2 ituri essent, Panormitanus videlicet et sancti Calixti, de quibus una cum Arelatensi avisabatur; ipsisque et aliis quibusdam multa allegantibus, quare id fieri non decebat, exemplo diete Maguntine conmemorato de dimissione habitus 8, so per papam omnes cardinales ac deputatos secundo tercio et“ quarto deliberatum extitit, quod, eciamsi contingeret eos insignia dimittere cardinalatus et legacionis, ituri essent de- fensare et exponere coram rege aliisque omnibus in dieta convenientibus synodalem justiciam et veritatem. primo igitur per papam et cardinalibus et deputatis, abinde in generali congregacione, et consequenter per papam in generali consistorio verba effectus hujus s5 dicentem, quod mitterentur ad manifestandum defensandumque fidem et auctoritatem ecclesie necnon generalium conciliorum et sancte synodi Basiliensis suoque tempore justi- ciam suam, nominati sunt in legatos de latere Arelatensis, Panormitanus et sancti Calixti cardinales, cum ipsis vero oratores Cornetanus et Dunckeldensis episcopi, Nicolaus Amici, Thomas de Corcellis, Franciscus de Fusce in theologia, Guillermus Hugonis archidiaconus 4o Metensis, Rudolphus de Rudenßheim, Bernardus “ de Bosco, decanus Basiliensis4, Georius de Canalibus in jure doctores et prior Trajectensis. [2] quantum vero ad causam ecclesie, non solum justiciam ejus manifestando, sed pertractando ac procurando pacem, a) fellt in der Vorlage. b) W om. que. c) om. R. d) W Benardus. Die Datierung ergibt sich teils aus dem S. 226 Z. 15 ff. Gesagten, teils aus art. 3. Vgl. RTA. 15 nr. 282 art. 1. Vgl. RTA. 15, 550-552. Johannes Wiler.
350 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. (1442] März 37 164. Nürnberg an Speier: über die Reise und Reisepläne des Königs. [1442] März 31 [Nürnberg]. Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 223b.224a cop. chart. coaeva. 11442) Márz 8. Lieben freûnde. als ewer fürsichtigkeit in ewerm brief uns ietzunt zugesant be- gert, euch wissen zû lassen, was wir erfaren haben oder uns kunt sei von unsers gne-5 digisten herren des Romischen kûnigs zukûnft gen Augspurg und fürbaßer an den Rein etc., lassen wir ewer ersamkeit wissen, daz wir von etlichen unseren burgern, den sôlichs von iren gûten freünden zû Inßprugk geschriben ist, vernomen haben und auch sußt ein ge- meine rede bei uns ist, wie unser gnedigister herre der kûnig vorgemelt zu Inßprugk etlich zeite gewest und in diser heiligen zeite in einem closter zû sant Johanns zu Stamps 10 genant sein wirdet und wie sein kûniclich gnade in der osterlichen veirtagen von Inß- prügk gen Augspurg komen* und sich daselbst ein kurz zeite enthalten und darnach an den Reyn fûgen wôll. denn wo wir ewer ersamkeit früntschaft etc. datum in vi- gilia pasche. [supra] Speyr. 15 11442 April in. bis Mai 21] 165. Aufzeichnungen des Johannes von Segovia über die Abordnung einer Gesandtschaft des Baseler Konzils und des Papstes Felix zum Frankfurter Reichstag. [1442 Anfang April bis Mai 211 Basel.] B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A. III 41 fol. 232b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 10) cop. membr. sаеc. 15. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 283a (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 255ab (Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 279ab (Segovia l. c.) cop. ch. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 206ab (Segovia l. c.) cop. ch. saec. 15. Gedruckt in Mon. conc. 3, 981.982 (Segovia l. c.) aus B und W. 20 25 [1] Inter cetera autem super legacione ad dietam Francfordensem, cui affuturum esse regem sperabatur, difficultas magna in deliberacionibus consultacionibusque b fiebat, utrum cardinales noviter creati2 ituri essent, Panormitanus videlicet et sancti Calixti, de quibus una cum Arelatensi avisabatur; ipsisque et aliis quibusdam multa allegantibus, quare id fieri non decebat, exemplo diete Maguntine conmemorato de dimissione habitus 8, so per papam omnes cardinales ac deputatos secundo tercio et“ quarto deliberatum extitit, quod, eciamsi contingeret eos insignia dimittere cardinalatus et legacionis, ituri essent de- fensare et exponere coram rege aliisque omnibus in dieta convenientibus synodalem justiciam et veritatem. primo igitur per papam et cardinalibus et deputatis, abinde in generali congregacione, et consequenter per papam in generali consistorio verba effectus hujus s5 dicentem, quod mitterentur ad manifestandum defensandumque fidem et auctoritatem ecclesie necnon generalium conciliorum et sancte synodi Basiliensis suoque tempore justi- ciam suam, nominati sunt in legatos de latere Arelatensis, Panormitanus et sancti Calixti cardinales, cum ipsis vero oratores Cornetanus et Dunckeldensis episcopi, Nicolaus Amici, Thomas de Corcellis, Franciscus de Fusce in theologia, Guillermus Hugonis archidiaconus 4o Metensis, Rudolphus de Rudenßheim, Bernardus “ de Bosco, decanus Basiliensis4, Georius de Canalibus in jure doctores et prior Trajectensis. [2] quantum vero ad causam ecclesie, non solum justiciam ejus manifestando, sed pertractando ac procurando pacem, a) fellt in der Vorlage. b) W om. que. c) om. R. d) W Benardus. Die Datierung ergibt sich teils aus dem S. 226 Z. 15 ff. Gesagten, teils aus art. 3. Vgl. RTA. 15 nr. 282 art. 1. Vgl. RTA. 15, 550-552. Johannes Wiler.
Strana 351
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 351 papa id ipsum volente, lecta eciam coram eo forma, per litteras synodales plena facul- 11442 April in. tas et potestas eisdem concessa extitit pro pace et quiete universalis ecclesie procuranda bis Mai 2I] proque sedandis et tollendis differenciis scismatibus et divisionibus in ecclesia dei vigen- tibus à utque fides auctoritas et honor universalis ecclesie necnon decreta Basiliensis et 5 aliorum conciliorum generalium conservarentur per omnes modos et vias accomodas ho- nestas et convenientes procurandi tractandi conferendi practicandi agendi et requirendi loquendi audiendi et aperiendi cum Romanorum rege aliisque principibus ecclesiasticis et secularibus, prout eisdem legatis et oratoribus visum foret utile expediens et necessarium, utque tractata intimare haberent, quatenus concilium dictante spiritu sancto provideret no desuper. [3] cum ista igitur aliisque litteris facultatum amplissime forme in personas legatorum de plenaria potestate ad providendum in spiritualibus et aliis, per papam magnifice proviso de expensis eorum, suscepta ejus benedictione die sancto pentecostes, Mai 20 feria secunda in navibus seorsum per aquam descenderunt versus Francfordiam, Mas 21 noticia jam habita a preventoribus nunciis de appropinquacione regis in ' viaque receptis 15 litteris 1 regis auctenticis concedentibus plenum et liberum salvum conductum provenien- tibus ex civitate Basiliensi ad dietam cujuscumque dignitatis, eciamsi cardinalatus, quo- cumque impedimento et molestia cessantibus. 166. Ulm an Nördlingen: Verabredungen über gemeinsame Reise der Nördlinger und 1448 Ulmer Städtegesandten nach Frankfurt. 1442 April 1 [Ulm]. April 1 20 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Unser fruntlich willig dienst voran. ersammen und wisen. lieben frunde. iwer lieb ist, als wir mainen, wol zû wissen, wie ir iwer erber rautzbottschaft mitsampt unsrer erbern rautzbottschaft gen Frankfurt zû unserm herren dem kung von der stette wegen 25 schiken sullent2. also wann uns nu von der stette rautzfrunden, die ietzo bi im sind s, geschriben ist, das er sich in diser osterwochen erheben4 und fur Augspurg gen Frank-Aprili- furt ziehen und zů Augspurg etwiemenigen tag růwen wôlle, darumb so bitten wir iwer wißhait mit ernstlichem vliße, iwer erber rautzbottschaft, die ir denne zü unserm herren dem kung gen Frankfurt schiken wôllent, zů kiesen und zů erwelen und derselben iwer so rautzbottschaft zû empfelhen, ir aigentlich kuntschaft zû haben, wenne unser herre der kung gen Augspurg kome, das sie denne ane verziehen zu sinen gnaden dahin volleritte. so wôllen wir alsdenne unser erber rautzbottschaft ouch dahin schiken, also das baid bottschaften mit sinen gnaden gen Frankfürten vollritten und der stette nottdûrft ußrichten und versehen, als die stette nâchst zû manung verlassen hand und als sich nach dem s5 besten gepúren wirdt. und wollent daran nicht saumig sin, wann uns des nach gelegen- a) Rourgentibus. b) Wom. in — regis. nr. 148. 2 Dies war auf dem S. 307 Anm. 5 erwähnten Städtetage beschlossen worden, den Ulm am 5. März 40 für Fri. v. judica [März 16] ausgeschrieben hatte. Auf der noch vorhandenen Tagesordnung stand als fünfter Punkt Kunigs schrift Frankfurt tag ete. (Ulm Stadt-A. A. X. 1. b fasc. 1: Akten des Schwä- bischen Städtebundes 1431-1450 not. chart. coaeva.) 45 Der aus sechs Artikeln bestehende, von So. judica [März 18] datierte Abschied enthält in den artt. 4-6 folgende Beschlüsse: [4] botschaften gen Deutsche Reichstags-Akten XVI. Frankfurt zm kúng: Ulme und Nordlingen. [5] die obern seestette sind auch dahin beschriben und wollen gen Ulme wissen lassen, ob si botschaft dahin schiken wollen oder nicht. [6] so sind ietzo gen IBbrug zů dem kung geschikt der von Ulme und Memingen bottschaft. (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 3 nr. 58 not. orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.) s Vgl. Zeile 41b, auch nr. 137 art. 8. “ Der Aufbruch erfolgte erst am 14. April. Vgl. S. 153. 45
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 351 papa id ipsum volente, lecta eciam coram eo forma, per litteras synodales plena facul- 11442 April in. tas et potestas eisdem concessa extitit pro pace et quiete universalis ecclesie procuranda bis Mai 2I] proque sedandis et tollendis differenciis scismatibus et divisionibus in ecclesia dei vigen- tibus à utque fides auctoritas et honor universalis ecclesie necnon decreta Basiliensis et 5 aliorum conciliorum generalium conservarentur per omnes modos et vias accomodas ho- nestas et convenientes procurandi tractandi conferendi practicandi agendi et requirendi loquendi audiendi et aperiendi cum Romanorum rege aliisque principibus ecclesiasticis et secularibus, prout eisdem legatis et oratoribus visum foret utile expediens et necessarium, utque tractata intimare haberent, quatenus concilium dictante spiritu sancto provideret no desuper. [3] cum ista igitur aliisque litteris facultatum amplissime forme in personas legatorum de plenaria potestate ad providendum in spiritualibus et aliis, per papam magnifice proviso de expensis eorum, suscepta ejus benedictione die sancto pentecostes, Mai 20 feria secunda in navibus seorsum per aquam descenderunt versus Francfordiam, Mas 21 noticia jam habita a preventoribus nunciis de appropinquacione regis in ' viaque receptis 15 litteris 1 regis auctenticis concedentibus plenum et liberum salvum conductum provenien- tibus ex civitate Basiliensi ad dietam cujuscumque dignitatis, eciamsi cardinalatus, quo- cumque impedimento et molestia cessantibus. 166. Ulm an Nördlingen: Verabredungen über gemeinsame Reise der Nördlinger und 1448 Ulmer Städtegesandten nach Frankfurt. 1442 April 1 [Ulm]. April 1 20 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Unser fruntlich willig dienst voran. ersammen und wisen. lieben frunde. iwer lieb ist, als wir mainen, wol zû wissen, wie ir iwer erber rautzbottschaft mitsampt unsrer erbern rautzbottschaft gen Frankfurt zû unserm herren dem kung von der stette wegen 25 schiken sullent2. also wann uns nu von der stette rautzfrunden, die ietzo bi im sind s, geschriben ist, das er sich in diser osterwochen erheben4 und fur Augspurg gen Frank-Aprili- furt ziehen und zů Augspurg etwiemenigen tag růwen wôlle, darumb so bitten wir iwer wißhait mit ernstlichem vliße, iwer erber rautzbottschaft, die ir denne zü unserm herren dem kung gen Frankfurt schiken wôllent, zů kiesen und zů erwelen und derselben iwer so rautzbottschaft zû empfelhen, ir aigentlich kuntschaft zû haben, wenne unser herre der kung gen Augspurg kome, das sie denne ane verziehen zu sinen gnaden dahin volleritte. so wôllen wir alsdenne unser erber rautzbottschaft ouch dahin schiken, also das baid bottschaften mit sinen gnaden gen Frankfürten vollritten und der stette nottdûrft ußrichten und versehen, als die stette nâchst zû manung verlassen hand und als sich nach dem s5 besten gepúren wirdt. und wollent daran nicht saumig sin, wann uns des nach gelegen- a) Rourgentibus. b) Wom. in — regis. nr. 148. 2 Dies war auf dem S. 307 Anm. 5 erwähnten Städtetage beschlossen worden, den Ulm am 5. März 40 für Fri. v. judica [März 16] ausgeschrieben hatte. Auf der noch vorhandenen Tagesordnung stand als fünfter Punkt Kunigs schrift Frankfurt tag ete. (Ulm Stadt-A. A. X. 1. b fasc. 1: Akten des Schwä- bischen Städtebundes 1431-1450 not. chart. coaeva.) 45 Der aus sechs Artikeln bestehende, von So. judica [März 18] datierte Abschied enthält in den artt. 4-6 folgende Beschlüsse: [4] botschaften gen Deutsche Reichstags-Akten XVI. Frankfurt zm kúng: Ulme und Nordlingen. [5] die obern seestette sind auch dahin beschriben und wollen gen Ulme wissen lassen, ob si botschaft dahin schiken wollen oder nicht. [6] so sind ietzo gen IBbrug zů dem kung geschikt der von Ulme und Memingen bottschaft. (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 3 nr. 58 not. orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.) s Vgl. Zeile 41b, auch nr. 137 art. 8. “ Der Aufbruch erfolgte erst am 14. April. Vgl. S. 153. 45
Strana 352
352 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April hait der sach notdurft sin bedunket. darnach waißt sich iwer wißhait nu wol zû richten. geben uf den hailigen ostertag anno domini etc. 42. [in verso] Den ersammen und wisen burgermaister und rate der statt Nord- lingen, unsern besundern gûten frunden. Burgermaister und raute zů Ulme. 11442/ 167. Nürnberg 1 an Augsburg: hört, daß der König in Kürze nach Augsburg kommen April 7 wird oder vielleicht schon dort ist und daßt er beabsichtigt, weiter zu seiner Krönung zu ziehen; bittet um Mitteilung, was Augsburg darüber weiß. [1442] April 7 [Nürnberg]. Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 226b conc. chart. Datum sabbato post festum pasce. 10 Erwähnt Chroniken d. D. Städte 3, 355 Anm. 4, aber mit falschem Datum des 6. April. 1442 168. Frankfurt an Augsburg: hat vor einiger Zeit gehört, daß der König in Augsburg April 7 Herberge bestellt habe und in Kürze dorthin kommen wolle; hört jetzt gerüchtweise, daß der König umgekehrt sei und nicht komme; bittet um Mitteilung des Sachverhalts und künftig um Benachrichtigung, sobald die Stadt etwas über das Kommen des 15 Königs vernehme. 1442 April 7 [Frank furt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 56 conc. chart. Datum sabato ante do- minicam quasimodogeniti anno 1442. 1442 169. Das Baseler Konzil an die Universität Köln: lobt ihr Eintreten für Glauben und April 7 Wahrheit und ihre Haltung in den gegenwärtigen kirchlichen Wirren; fordert sie 20 auf, Gesandte zum bevorstehenden Frankfurter Tage zu schicken, da dort zwischen den anwesenden Prälaten und Fürsten wahrscheinlich über die Kirchenfrage verhandelt werden wird; setzt kurz auseinander, um was es sich dabei handeln wird. 1442 April 7 Basel. A aus Köln Stadt-A. Universität nr. 61 fol. 139b-140b cop. chart. saec. 18 ex., angefertigt 25 vom Domvikar B. J. Alfter nach einem jetzt nicht mehr vorhandenen „Registrum 1“ und mit Benützung unserer Vorlage B. B coll. ebenda Universität nr. 60 a pag. 488 -493 cop. chart. saec. 18 ex., ebenfalls aus „Re- gistrum 1“. Gedruckt bei Bianco, Die alte Universität Köln Teil 1 (Köln 1855), Anlagen S. 218-221 30 aus Vorlage B. Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata universalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis rectori et universitati studii a Coloniensis salutem et omnipotentis dei benedictionem. [1] magnus devotionum vestrarum zelus, quem ad fidem catholicam et universalem geritis ecclesiam, nobis jam diu est perspectus et cognitus extitit, siquidem vos in sinceritate fidei con- 35 tinuo perseverantes nunquam ad dextram vel sinistram declinastis, sed ut fortes Christi milites in hiis tribulationibus, que nunc (proch dolor) vexant ecclesiam, hostibus fidei et veritatis inimicis semper restitistis. nuper quoque relatum est, quomodo vos religiosum quendam2, qui tamen vere religionis a) om. B. Auf diesen Brief bezieht sich folgende wäh- rend der dritten Frage, feria 4 in festo pasce [April 4] bis feria 4. post Walpurgis [Mai 2] ge- machte Ausgabe Nürnbergs: item 1 lb. n. 3 sh. eim boten gen Augspurg, als wir dem rate daselbst schriben und baten, ob sie ich [sic] eigenschaft von unsers herren kunigs zukunft, zu in zu komen, westen oder erfüren, uns [Vorl. und] das auf unser kost in guter frewntschaft unverzogenlich zu verkundigen (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 462a not. 40 chart. coaeva). € Vielleicht ist der Provinzial der Kölner Pro- vinz des Minoritenordens gemeint. Am 19. Juli schrieb der Professor der heiligen Schrift [an der Universität Köln] Magister Johannes Tinctoris an 45 die Pröpste von St. Florin in Koblenz und St. Se- verin in Köln, Gesandte des Erzbischofs von Köln: es heißte, daf venerabilis pater et magister, non mi-
352 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April hait der sach notdurft sin bedunket. darnach waißt sich iwer wißhait nu wol zû richten. geben uf den hailigen ostertag anno domini etc. 42. [in verso] Den ersammen und wisen burgermaister und rate der statt Nord- lingen, unsern besundern gûten frunden. Burgermaister und raute zů Ulme. 11442/ 167. Nürnberg 1 an Augsburg: hört, daß der König in Kürze nach Augsburg kommen April 7 wird oder vielleicht schon dort ist und daßt er beabsichtigt, weiter zu seiner Krönung zu ziehen; bittet um Mitteilung, was Augsburg darüber weiß. [1442] April 7 [Nürnberg]. Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 226b conc. chart. Datum sabbato post festum pasce. 10 Erwähnt Chroniken d. D. Städte 3, 355 Anm. 4, aber mit falschem Datum des 6. April. 1442 168. Frankfurt an Augsburg: hat vor einiger Zeit gehört, daß der König in Augsburg April 7 Herberge bestellt habe und in Kürze dorthin kommen wolle; hört jetzt gerüchtweise, daß der König umgekehrt sei und nicht komme; bittet um Mitteilung des Sachverhalts und künftig um Benachrichtigung, sobald die Stadt etwas über das Kommen des 15 Königs vernehme. 1442 April 7 [Frank furt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 56 conc. chart. Datum sabato ante do- minicam quasimodogeniti anno 1442. 1442 169. Das Baseler Konzil an die Universität Köln: lobt ihr Eintreten für Glauben und April 7 Wahrheit und ihre Haltung in den gegenwärtigen kirchlichen Wirren; fordert sie 20 auf, Gesandte zum bevorstehenden Frankfurter Tage zu schicken, da dort zwischen den anwesenden Prälaten und Fürsten wahrscheinlich über die Kirchenfrage verhandelt werden wird; setzt kurz auseinander, um was es sich dabei handeln wird. 1442 April 7 Basel. A aus Köln Stadt-A. Universität nr. 61 fol. 139b-140b cop. chart. saec. 18 ex., angefertigt 25 vom Domvikar B. J. Alfter nach einem jetzt nicht mehr vorhandenen „Registrum 1“ und mit Benützung unserer Vorlage B. B coll. ebenda Universität nr. 60 a pag. 488 -493 cop. chart. saec. 18 ex., ebenfalls aus „Re- gistrum 1“. Gedruckt bei Bianco, Die alte Universität Köln Teil 1 (Köln 1855), Anlagen S. 218-221 30 aus Vorlage B. Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata universalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis rectori et universitati studii a Coloniensis salutem et omnipotentis dei benedictionem. [1] magnus devotionum vestrarum zelus, quem ad fidem catholicam et universalem geritis ecclesiam, nobis jam diu est perspectus et cognitus extitit, siquidem vos in sinceritate fidei con- 35 tinuo perseverantes nunquam ad dextram vel sinistram declinastis, sed ut fortes Christi milites in hiis tribulationibus, que nunc (proch dolor) vexant ecclesiam, hostibus fidei et veritatis inimicis semper restitistis. nuper quoque relatum est, quomodo vos religiosum quendam2, qui tamen vere religionis a) om. B. Auf diesen Brief bezieht sich folgende wäh- rend der dritten Frage, feria 4 in festo pasce [April 4] bis feria 4. post Walpurgis [Mai 2] ge- machte Ausgabe Nürnbergs: item 1 lb. n. 3 sh. eim boten gen Augspurg, als wir dem rate daselbst schriben und baten, ob sie ich [sic] eigenschaft von unsers herren kunigs zukunft, zu in zu komen, westen oder erfüren, uns [Vorl. und] das auf unser kost in guter frewntschaft unverzogenlich zu verkundigen (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 462a not. 40 chart. coaeva). € Vielleicht ist der Provinzial der Kölner Pro- vinz des Minoritenordens gemeint. Am 19. Juli schrieb der Professor der heiligen Schrift [an der Universität Köln] Magister Johannes Tinctoris an 45 die Pröpste von St. Florin in Koblenz und St. Se- verin in Köln, Gesandte des Erzbischofs von Köln: es heißte, daf venerabilis pater et magister, non mi-
Strana 353
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 353 1442 ignarus erat, veritatis gladio retudistis, ita ut errores, quos contra generalium conciliorum auctoritatem predicaverat, coactus publice fuerit revocare, prout et alios ad id per vos compulsos fuisse alias nos non latet. ob quam rem laudamus plurimum vestram probitatem vosque summe commendamus, qui vestra in universitate nichil absonum nichil impium nichil, quod a vero deviet, audire potestis quique in hoc 5 afflictionis tempore constantes in bello perseveratis, facientes, quod vos decet quodque proprium est eorum, qui scientie sunt dediti studiis. namque quid magis convenit juris peritiam divini atque hu- mani a habentibus quam veritatem predicare tueri extollere? nempe idcirco viri literarum avidi studiorum universitates frequentant, ut bonum a malo et verum secernere sciant a falso. quod quidem parum esset ab eis cognosci, nisi et alii quoque per eosdem instruerentur, sicut nunc per vestram fieri uni- 10 versitatem videmus, que lumine scientiarum suarum non solum sibi ipsi, sed omnibus, quantum fieri potest, prodesse studet. qua ex re et ab hominibus preconia laudum et ab ipso deo, cujus res agitur, condigna reportabit premia meritorum. [2] verum, dilecti ac doctissimi, nune doctrine vestre splen- dorem patefieri oportet, nunc vos arma et scutum pro defensione fidei et auctoritatis ecclesie universalis et generalium conciliorum assumere necessarium est. instat enim inpresentiarum tempus conventionis 15 in Francfordiab celebrande, ubi de rebus ecclesie, ut credimus, tractatus habebitur inter prelatos et principes, qui illuc erunt. et licet sperandum sit eos, qui deliberare habebunt, pro eorum summa fide et bonitate omnia cum honore dei et ecclesie gesturos esse, quia tamen certiorati sumus complures illic veritatis et hujus sancte synodic adversarios conventuros esse, qui errantes ab utero matris sue loqui falsa et bonum malum ac malum bonum dicere non verentur1, pernecessarium esse videmus, ut et, 20 qui veritatem tueri sciant et velint, illic compareant utque veritatis discipuli magistros erroris confun- dant et falsum in vero ac malum in bono superent. inter alios autem, quos et missuri nos sumus, alii quoque principes nostre fidei mittent, vestros quoque oratores ibidem esse valde desideramus, qui no- mine vestro veritatem et auctoritatem pretactas tueri et honorem ecclesie promovere procurent, ne quid ibi per suggestionem illorum fiat, qui auctoritati et veritati hujusmodi adversantur. quod ut evitari 25 possit, devotiones vestras hortamur in domino et attente requirimus, quatenus ex universitate vestra aliquos ad prefatam conventionem oratores vestros destinare velitis, viros tam opere quam sermone potentes et fidos, quales apud vos plures esse non ignoramus. nec etiam ambigimus, quod ipsi oratores vestri propter magnam vestre universitatis auctoritatem et libenter audientur et multum perficient. [3] quid autem oratores vestros illie aut dicere aut facere cupiamusd, supervacaneum esset exponere. tritum est 30 enim sermone proverbium „mitte sapientem et nichil dicas ei“. nota vobis causa est, propter quam Gabriel, olim Eugenius nuncupatus, alienum se ab ecclesia fecit, nec vos latet, cur nos sibi et suis erroribus tanto tempore resistamus. de fide namque et auctoritate ecclesie certamen existit. nos, quod sancta synodus Constantiensis declaravit, observare atque tueri conamur, ille contra fidem et veritatem et prefatam synodum evertere satagit. et licet multa capita errorum suorum notari possint, in quibus 35 dei ecclesiam notorie scandalizat, hoc tamen et maximum est et precipuum et ad resistendum huic potissimum perseveramus in prelio, pestem famem et infinitas fere persecutiones tollerantes. nimis enim et durum et periculosum videbatur uni homini mortali et peccatori et nonnunquam hereticoe judicium de universali ecclesia permitti. quod nunc adversarii ecclesie apud prefatam conventionem obtinere posse nituntur. namque cum gesta per hoc sacrum concilium in dubium vertere studeant, cum Gabrielemf 40 non juste depositum dicantg ac sibi restitui obedientiam postulent, quid aliud agunt quam judicium universalis ecclesie perturbare, fidem orthodoxam maculare, generalem reformationem ecclesie sepelire et generalium conciliorum in perpetuum auctoritatem confundere, ita ut nemo deinceps vel ad concilia ire presumat vel generalis synodus Romano h pontifici criminoso et notorie scandalizanti dicere audeat „cur ita facis“2 possetque ille impune Christianum populum opprimere, leges evertere, de gente in 45 gentem imperium ac regna transferre et animas catervatim absque metu reprehensionis secum in ge- hennam trahere? quod nec sacra scriptura nec sancti doctores nec concilia generalia permittunt nec nos tanto tempore ac tam periculoso i errori consentiendum esse censemus. sciunt autem devotiones vestre, quomodo hec sancta synodus duorum Romanorum pontificum auctoritatibus fuerit congregata, quomodo clare memorie Sygismundus imperator et Albertus Romanorum reges eidem adherentes et per 50 suos oratores incorporati fuerint, quomodo et carissimus ecclesie filius Fredericus rex Romanorum illustris April 7 a) AB add. juris. b) B Francofordia. c) B add. contrarios et. d) B cupimus. e) A heritico. f) em.; AB Ga- briel. g) em.; AB dicunt. h) em.; AB Romani, i) em.; AB periculose. nister minorum provincie Coloniensis einen Traktat verfaßt habe, in dem multa contra veritatem catho- 55 licam per sacra concilia declaratam enthalten seien; er bitte sie, den Pater zu einer öffentlichen Dis- putation aufzufordern, respondendo aut opponendo, prout sibi libuerit, eciam coram regia majestate ac ceteris principibus, si opus fuerit; dat. Francfordie die 19. julii anno 1442 (Basel Univ.-Bibl. ms. E. I. 10 fol. 328a cop. chart. coaeva). Vgl. Jesaias 5, 20. Hiob 9, 12. 45*
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 353 1442 ignarus erat, veritatis gladio retudistis, ita ut errores, quos contra generalium conciliorum auctoritatem predicaverat, coactus publice fuerit revocare, prout et alios ad id per vos compulsos fuisse alias nos non latet. ob quam rem laudamus plurimum vestram probitatem vosque summe commendamus, qui vestra in universitate nichil absonum nichil impium nichil, quod a vero deviet, audire potestis quique in hoc 5 afflictionis tempore constantes in bello perseveratis, facientes, quod vos decet quodque proprium est eorum, qui scientie sunt dediti studiis. namque quid magis convenit juris peritiam divini atque hu- mani a habentibus quam veritatem predicare tueri extollere? nempe idcirco viri literarum avidi studiorum universitates frequentant, ut bonum a malo et verum secernere sciant a falso. quod quidem parum esset ab eis cognosci, nisi et alii quoque per eosdem instruerentur, sicut nunc per vestram fieri uni- 10 versitatem videmus, que lumine scientiarum suarum non solum sibi ipsi, sed omnibus, quantum fieri potest, prodesse studet. qua ex re et ab hominibus preconia laudum et ab ipso deo, cujus res agitur, condigna reportabit premia meritorum. [2] verum, dilecti ac doctissimi, nune doctrine vestre splen- dorem patefieri oportet, nunc vos arma et scutum pro defensione fidei et auctoritatis ecclesie universalis et generalium conciliorum assumere necessarium est. instat enim inpresentiarum tempus conventionis 15 in Francfordiab celebrande, ubi de rebus ecclesie, ut credimus, tractatus habebitur inter prelatos et principes, qui illuc erunt. et licet sperandum sit eos, qui deliberare habebunt, pro eorum summa fide et bonitate omnia cum honore dei et ecclesie gesturos esse, quia tamen certiorati sumus complures illic veritatis et hujus sancte synodic adversarios conventuros esse, qui errantes ab utero matris sue loqui falsa et bonum malum ac malum bonum dicere non verentur1, pernecessarium esse videmus, ut et, 20 qui veritatem tueri sciant et velint, illic compareant utque veritatis discipuli magistros erroris confun- dant et falsum in vero ac malum in bono superent. inter alios autem, quos et missuri nos sumus, alii quoque principes nostre fidei mittent, vestros quoque oratores ibidem esse valde desideramus, qui no- mine vestro veritatem et auctoritatem pretactas tueri et honorem ecclesie promovere procurent, ne quid ibi per suggestionem illorum fiat, qui auctoritati et veritati hujusmodi adversantur. quod ut evitari 25 possit, devotiones vestras hortamur in domino et attente requirimus, quatenus ex universitate vestra aliquos ad prefatam conventionem oratores vestros destinare velitis, viros tam opere quam sermone potentes et fidos, quales apud vos plures esse non ignoramus. nec etiam ambigimus, quod ipsi oratores vestri propter magnam vestre universitatis auctoritatem et libenter audientur et multum perficient. [3] quid autem oratores vestros illie aut dicere aut facere cupiamusd, supervacaneum esset exponere. tritum est 30 enim sermone proverbium „mitte sapientem et nichil dicas ei“. nota vobis causa est, propter quam Gabriel, olim Eugenius nuncupatus, alienum se ab ecclesia fecit, nec vos latet, cur nos sibi et suis erroribus tanto tempore resistamus. de fide namque et auctoritate ecclesie certamen existit. nos, quod sancta synodus Constantiensis declaravit, observare atque tueri conamur, ille contra fidem et veritatem et prefatam synodum evertere satagit. et licet multa capita errorum suorum notari possint, in quibus 35 dei ecclesiam notorie scandalizat, hoc tamen et maximum est et precipuum et ad resistendum huic potissimum perseveramus in prelio, pestem famem et infinitas fere persecutiones tollerantes. nimis enim et durum et periculosum videbatur uni homini mortali et peccatori et nonnunquam hereticoe judicium de universali ecclesia permitti. quod nunc adversarii ecclesie apud prefatam conventionem obtinere posse nituntur. namque cum gesta per hoc sacrum concilium in dubium vertere studeant, cum Gabrielemf 40 non juste depositum dicantg ac sibi restitui obedientiam postulent, quid aliud agunt quam judicium universalis ecclesie perturbare, fidem orthodoxam maculare, generalem reformationem ecclesie sepelire et generalium conciliorum in perpetuum auctoritatem confundere, ita ut nemo deinceps vel ad concilia ire presumat vel generalis synodus Romano h pontifici criminoso et notorie scandalizanti dicere audeat „cur ita facis“2 possetque ille impune Christianum populum opprimere, leges evertere, de gente in 45 gentem imperium ac regna transferre et animas catervatim absque metu reprehensionis secum in ge- hennam trahere? quod nec sacra scriptura nec sancti doctores nec concilia generalia permittunt nec nos tanto tempore ac tam periculoso i errori consentiendum esse censemus. sciunt autem devotiones vestre, quomodo hec sancta synodus duorum Romanorum pontificum auctoritatibus fuerit congregata, quomodo clare memorie Sygismundus imperator et Albertus Romanorum reges eidem adherentes et per 50 suos oratores incorporati fuerint, quomodo et carissimus ecclesie filius Fredericus rex Romanorum illustris April 7 a) AB add. juris. b) B Francofordia. c) B add. contrarios et. d) B cupimus. e) A heritico. f) em.; AB Ga- briel. g) em.; AB dicunt. h) em.; AB Romani, i) em.; AB periculose. nister minorum provincie Coloniensis einen Traktat verfaßt habe, in dem multa contra veritatem catho- 55 licam per sacra concilia declaratam enthalten seien; er bitte sie, den Pater zu einer öffentlichen Dis- putation aufzufordern, respondendo aut opponendo, prout sibi libuerit, eciam coram regia majestate ac ceteris principibus, si opus fuerit; dat. Francfordie die 19. julii anno 1442 (Basel Univ.-Bibl. ms. E. I. 10 fol. 328a cop. chart. coaeva). Vgl. Jesaias 5, 20. Hiob 9, 12. 45*
Strana 354
354 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April 7 1442 April 7 salvum conductum1 eidem prestiterit quomodoque omnes fere et reges et principes ac prelati Christia- nitatis aut per se aut per suos juramento se huic sancte synodo astrinxerint s. unde si de hujus sacri concilii potestate quovis modo oritur dubium, omnium quippe conciliorum, que unquam fuerunt vel futura sunt, auctoritas nutabit et vacillabit Christiana religio nec stabile aliquid vel firmum reperietur trahereturque b in exemplum, ut pro suo arbitrio Romani pontifices concilia transferant dissolvant et 5 dissipent, quia, si hoc de Basiliensi concilio (quod absit) permittatur tantis auctoritatibus solempnizato, id quoque in aliis prohiberi non poterit. cui malo ut obvietur, prefatos ambasciatores vestros, ut ibi cum nostris et aliis fidei zelatoribus se conjungant, ad prefatam conventionem destinari iterum atque iterum poscimus, certiores facientese devotiones vestras, quod nunquam per nos restabit, quominus pax detur ecclesie, dummodo salva fide et ecclesie et hujus Basiliensis et aliorum generalium conciliorum 10 auctoritate id fieri possit. et utinam adversarii ecclesie in idem concurrant, quia, cum nichil magis quam pacem ecclesie cupiamus, statim unione facta conquiescet religio Christiana. at si illi vel fidei mutilationem vel conciliorum generalium confusionem queritant, pacem cum hiis habere non possumus, qui d pacis jura pervertunt. sed, ut Iheronymus inquit2, „sit inter nos una fides et illico pax se- quetur". datum Basilee 7. idus aprilis anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadra- 15 gesimo secundo. [supra] Dilectis ecclesiee filiis rectori et uni- versitati Coloniensi. 1442 170. Augsburg an Bürgermeister und Rat von Nürnberg: schreibt über den Anlaß zur April 10 Verzögerung des Aufbruchs des Königs aus Innsbruck. 1442 April 10 [Augsburg]. 20 Aus Augsburg Stadt-A. Missivbuch IVa pag. 427-428 cop. chart. coaeva. April 7 1442 Apriůl 10 Schreibt: Die Adressaten hätten geschrieben, wie sie gehort hätten, daß der Römische König nach Augsburg kommen werde oder vielleicht jetzt dort sei. Darauf teilt es mit, das uns aigenlichen zü- geschriben was, wie sein kûniglich gnade sich uf den sampstag in der osterwochen nâchstvergangen zů Insprugg erheben und sich zû uns heruß fûgen wôllte. in dem ist uns warlichen zůgeschriben worden, 25 wie ain cardinal von dem concilii uf denselben sampstag zů seinen kûniglichen gnaden gen Insprugg kommen werd. darzů seie im ain platter an ainem füß gewachsen3. bei dem allem wol zû verstan sei, das sein kûniglich gnad uf denselben sampstag nit vertig werden můge. Es wisse deshalb nichts Ge- naues über sein Kommen. Sobald es aber durch die, die es darum ausgesandt habe, Näheres erfahre, werde es die Adressaten unverzüglich durch einen eigenen Boten benachrichtigen. Datum an after- 30 mântag nach dem suntag quasimodogeniti anno etc 42. 1442 171. Papst Felix V. an die Universität Köln: ermahnt, Gesandte zum Frankfurter Tage April I1 zu schicken. 1442 April 11 Basel. W aus Wien Hofbibl. cod. ms. 5104 fol. 100a cop. chart. coaeva. A coll. Köln Stadt-A. Universität nr. 61 fol. 140b-141 a cop. chart. saec. 18 ex., angefertigt 35 wie Vorlage A unserer nr. 169. Wir teilen aus dieser und der folgenden Vorlage nur die wesentlichen Abweichungen mit. B coll. ebenda Universität nr. 60 a pag. 493 494 cop. chart. saec. 18 ex. (vgl. Vorlage B unserer nr. 169). Gedruckt bei Bianco a. a. O. S. 222 aus Vorlage B. Erwähnt von Würdtwein Tom. 8 pag. e 85 und von Binterim, Pragmatische Geschichte der Deutschen Konzilien (Mainz 1848) S. 189. 40 a) em.; A astrinxerunt; B adstrinxerunt. b) B traheretque, c) om. AB. d) B quia. e) om. B. RTA. 15 nr. 163. Vgl. S. 299 Anm. 2. Am 8. April schrieben Jórg Leow von Ulm und Jacob Räcz von Memmingen an Nördlingen: Graf Johann von Otingen sei am Ostertag [April 1] in Ysbrug angekommen, habe aber noch nichts gegen Nördlingen unternommen; sonst hätten sie die Stadt verantwortet. Auf das Begehren nach etwas mâr teilen sie mit, daß der König ganz fertig was und wolt gestern [April 7] sich erhept haben, zü ziehen gen Ogspurg; den das im an aim fûs nit vast wol ist. Sie verständen aber nicht anders, als daßt er sich noch bi vier tagen erheben und gen Ogspurg 45 ziehen werde. Dorthin habe er etliche Fürsten und Herren beschieden; er habe auch sonst die lwt fast verwist und 5ch dahin [d. i. nach Augsburg] ge- zilet. Es seien viele Leute hier. Der Bebemburger habe die von Hall sehr verklagt und vor ihrer (der 50 Briefschreiber) Ankunft einen fwrbotbrief über sie erwirkt. Datum Ysbrug So. nach dem ostertag anno etc. 42 (Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.).
354 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 April 7 1442 April 7 salvum conductum1 eidem prestiterit quomodoque omnes fere et reges et principes ac prelati Christia- nitatis aut per se aut per suos juramento se huic sancte synodo astrinxerint s. unde si de hujus sacri concilii potestate quovis modo oritur dubium, omnium quippe conciliorum, que unquam fuerunt vel futura sunt, auctoritas nutabit et vacillabit Christiana religio nec stabile aliquid vel firmum reperietur trahereturque b in exemplum, ut pro suo arbitrio Romani pontifices concilia transferant dissolvant et 5 dissipent, quia, si hoc de Basiliensi concilio (quod absit) permittatur tantis auctoritatibus solempnizato, id quoque in aliis prohiberi non poterit. cui malo ut obvietur, prefatos ambasciatores vestros, ut ibi cum nostris et aliis fidei zelatoribus se conjungant, ad prefatam conventionem destinari iterum atque iterum poscimus, certiores facientese devotiones vestras, quod nunquam per nos restabit, quominus pax detur ecclesie, dummodo salva fide et ecclesie et hujus Basiliensis et aliorum generalium conciliorum 10 auctoritate id fieri possit. et utinam adversarii ecclesie in idem concurrant, quia, cum nichil magis quam pacem ecclesie cupiamus, statim unione facta conquiescet religio Christiana. at si illi vel fidei mutilationem vel conciliorum generalium confusionem queritant, pacem cum hiis habere non possumus, qui d pacis jura pervertunt. sed, ut Iheronymus inquit2, „sit inter nos una fides et illico pax se- quetur". datum Basilee 7. idus aprilis anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadra- 15 gesimo secundo. [supra] Dilectis ecclesiee filiis rectori et uni- versitati Coloniensi. 1442 170. Augsburg an Bürgermeister und Rat von Nürnberg: schreibt über den Anlaß zur April 10 Verzögerung des Aufbruchs des Königs aus Innsbruck. 1442 April 10 [Augsburg]. 20 Aus Augsburg Stadt-A. Missivbuch IVa pag. 427-428 cop. chart. coaeva. April 7 1442 Apriůl 10 Schreibt: Die Adressaten hätten geschrieben, wie sie gehort hätten, daß der Römische König nach Augsburg kommen werde oder vielleicht jetzt dort sei. Darauf teilt es mit, das uns aigenlichen zü- geschriben was, wie sein kûniglich gnade sich uf den sampstag in der osterwochen nâchstvergangen zů Insprugg erheben und sich zû uns heruß fûgen wôllte. in dem ist uns warlichen zůgeschriben worden, 25 wie ain cardinal von dem concilii uf denselben sampstag zů seinen kûniglichen gnaden gen Insprugg kommen werd. darzů seie im ain platter an ainem füß gewachsen3. bei dem allem wol zû verstan sei, das sein kûniglich gnad uf denselben sampstag nit vertig werden můge. Es wisse deshalb nichts Ge- naues über sein Kommen. Sobald es aber durch die, die es darum ausgesandt habe, Näheres erfahre, werde es die Adressaten unverzüglich durch einen eigenen Boten benachrichtigen. Datum an after- 30 mântag nach dem suntag quasimodogeniti anno etc 42. 1442 171. Papst Felix V. an die Universität Köln: ermahnt, Gesandte zum Frankfurter Tage April I1 zu schicken. 1442 April 11 Basel. W aus Wien Hofbibl. cod. ms. 5104 fol. 100a cop. chart. coaeva. A coll. Köln Stadt-A. Universität nr. 61 fol. 140b-141 a cop. chart. saec. 18 ex., angefertigt 35 wie Vorlage A unserer nr. 169. Wir teilen aus dieser und der folgenden Vorlage nur die wesentlichen Abweichungen mit. B coll. ebenda Universität nr. 60 a pag. 493 494 cop. chart. saec. 18 ex. (vgl. Vorlage B unserer nr. 169). Gedruckt bei Bianco a. a. O. S. 222 aus Vorlage B. Erwähnt von Würdtwein Tom. 8 pag. e 85 und von Binterim, Pragmatische Geschichte der Deutschen Konzilien (Mainz 1848) S. 189. 40 a) em.; A astrinxerunt; B adstrinxerunt. b) B traheretque, c) om. AB. d) B quia. e) om. B. RTA. 15 nr. 163. Vgl. S. 299 Anm. 2. Am 8. April schrieben Jórg Leow von Ulm und Jacob Räcz von Memmingen an Nördlingen: Graf Johann von Otingen sei am Ostertag [April 1] in Ysbrug angekommen, habe aber noch nichts gegen Nördlingen unternommen; sonst hätten sie die Stadt verantwortet. Auf das Begehren nach etwas mâr teilen sie mit, daß der König ganz fertig was und wolt gestern [April 7] sich erhept haben, zü ziehen gen Ogspurg; den das im an aim fûs nit vast wol ist. Sie verständen aber nicht anders, als daßt er sich noch bi vier tagen erheben und gen Ogspurg 45 ziehen werde. Dorthin habe er etliche Fürsten und Herren beschieden; er habe auch sonst die lwt fast verwist und 5ch dahin [d. i. nach Augsburg] ge- zilet. Es seien viele Leute hier. Der Bebemburger habe die von Hall sehr verklagt und vor ihrer (der 50 Briefschreiber) Ankunft einen fwrbotbrief über sie erwirkt. Datum Ysbrug So. nach dem ostertag anno etc. 42 (Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.).
Strana 355
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 355 Felix episcopus a servus servorum dei dilectis filiis rectori et universitati studii Coloniensis sa- 1442 April II lutem et apostolicam benedictionem. [1] gaudemus in domino et delectamur b plurimum super hiis, que nobis dietim de vestra universitate referuntur. vos siquidem c, ut intelligimus, in sancto proposito perseverantes maximam curam geritis, ne quid adversus catholicam fidem aut auctoritatem generalium 5 conciliorum perpetretur, nuperque, sicuti nobis relatum est, cum errores quidam contrarii fidei et auc- toritati detrahentes ecclesie predicati apud vos fuissent, universitas vestra zelo accensa fidei errores illos ab eodem ore d revocari coegit1, a quo prodierant. in qua re fecistis, prout veros divine legis peritiam habentes decet, dignique estis et a nobis et ab universali ecclesia quam plurimum commen- dari. [2] verum, filii nobis admodum dilecti, cum prelatorum et principum convencio quedam con- gregari de proximo Francfordie debeat futurusque ibi de rebus ecclesie tractatus credatur, devociones vestras hortamur, quatenus vestros illuc oratores mittere velitis, qui unacum aliis fidei zelatoribus, qui ibidem erunt, veritatem et justiciam tueantur. etenim licet principes et prelati, qui illic conventuri sunt, catholici et religiosi existant, quia tamen hostes ecclesie eciam suos ibi nuncios et pseudoprophetas habebunt et pervertere judicia conabuntur, opus est, ut malis e boni resistant utque per viros doctos 15 conatus perversorum elidantur. ad quam rem oportunos esse doctores vestre universitatis non ambi- gimus. ideoque, cum sacrum Basiliense concilium ad mittendum illuc vos requirat2, hortamur vos, ut et concilio prefato et nobis in f hoc complacere velitis. scitis enim, quod s causam fidei et honorem dei defendentes ad salutem eternam edificabitis h. datum Basilee 3. idus aprilis anno a nativitate domini millesimo i quadringentesimo quadragesimo secundo pontificatus nostri anno secundo. [supra] Dilectis filiis rectori et universitati studii Coloniensis. 10 1442 April II 20 172. Aachen an Frankfurt: bittet um Mitteilung über die Reisepläne des Königs. 1442 1442 April 13 [Aachen ]. April 18 25 Aus Frankfurt Stadt- A. Kaiserschreiben IV fol. 54 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unse fruntlige groisse mit alre gunst ind wat wir alzit liefs ind guetz vermogen. eirsame vursichtige. besonder lieve frunde. want uns vurkomen is, dat unse alregne- digste ind lieveste herre der Romische kûnig etc. gesteren avent zo Nuremberg komen Aprit 12 soile sin, umb aldae hude dat heilgdom zo sien ind sich dan vort bi uch zo vuegen ind April 1s so also vort herave k zo komen, als wir dan van vlochmeiren verstanden hain, darumb wir daran zwivelen ind uns zo uch vermoiden, dat ir wail eigentlich wissen sult, of sine kunigliche hoigenaiden itzunt zo Nuremberg of wae die daerumbtrint sin und wes man sich eigentlich versien moge van sinre kuniglicher zokompst herwert bi uch ind zo desen landen zo komen ind wie kortlich: daromb wir nû desen unsen boide zo urre liefden s5 schicken. so bidden wir uch, eirsame lieve frunde, sere fruntlich ind begerlich, uns nû bi desen selven unsen boide in guder heimlicheit overzoschriven, wes uch darvan vur- komen ind wissentlich is, in deme uch dat vuegt zo doen, want ir uns da-an sere lieve ind denklichen doen soilt ind gelich wir uch des ummer zogetruwen ind gerne wieder zo lieve doen sulden, wes wir uch zo willen vermuchten. onse herre got wille uch alzit 40 bewaren. datum mensis aprilis die 13. anno etc. 42. [in verso] Den vursichtigen eirsamen burgermeisteren scheffen ind raide der stat zo Franckfordt, unsern besonderen lieven ind guden frunden dari debet. Burgermeistere scheffen ind rait des kuniglichen stoils der stat Aiche. 1442 April 18 45 173. Nürnberg an Augsburg: hört, daß der König in Kürze nach Augsburg kommen soll; schickt deshalb seinen Diener Konrad Woltzen3 und bittet, diesem mitzu- 11442) April 14 a) om. AB. b) AB letamur. c) B om. siquidem — perseverantes. d) W errore. e) W mala bonis. f) W om. in hoc. g) em. ; WAB quia. h) em. ; WAB edificatis. i) W 1442; om. pontificatus — secundo. k) sm.; orig. heraüe. 1 Vgl. nr. 169 art. 1. 50 1 Vgl. nr. 169. s Woltz wurde am 14. April auch bei König Friedrich beglaubigt zu Mitteilungen über die Strei-
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 355 Felix episcopus a servus servorum dei dilectis filiis rectori et universitati studii Coloniensis sa- 1442 April II lutem et apostolicam benedictionem. [1] gaudemus in domino et delectamur b plurimum super hiis, que nobis dietim de vestra universitate referuntur. vos siquidem c, ut intelligimus, in sancto proposito perseverantes maximam curam geritis, ne quid adversus catholicam fidem aut auctoritatem generalium 5 conciliorum perpetretur, nuperque, sicuti nobis relatum est, cum errores quidam contrarii fidei et auc- toritati detrahentes ecclesie predicati apud vos fuissent, universitas vestra zelo accensa fidei errores illos ab eodem ore d revocari coegit1, a quo prodierant. in qua re fecistis, prout veros divine legis peritiam habentes decet, dignique estis et a nobis et ab universali ecclesia quam plurimum commen- dari. [2] verum, filii nobis admodum dilecti, cum prelatorum et principum convencio quedam con- gregari de proximo Francfordie debeat futurusque ibi de rebus ecclesie tractatus credatur, devociones vestras hortamur, quatenus vestros illuc oratores mittere velitis, qui unacum aliis fidei zelatoribus, qui ibidem erunt, veritatem et justiciam tueantur. etenim licet principes et prelati, qui illic conventuri sunt, catholici et religiosi existant, quia tamen hostes ecclesie eciam suos ibi nuncios et pseudoprophetas habebunt et pervertere judicia conabuntur, opus est, ut malis e boni resistant utque per viros doctos 15 conatus perversorum elidantur. ad quam rem oportunos esse doctores vestre universitatis non ambi- gimus. ideoque, cum sacrum Basiliense concilium ad mittendum illuc vos requirat2, hortamur vos, ut et concilio prefato et nobis in f hoc complacere velitis. scitis enim, quod s causam fidei et honorem dei defendentes ad salutem eternam edificabitis h. datum Basilee 3. idus aprilis anno a nativitate domini millesimo i quadringentesimo quadragesimo secundo pontificatus nostri anno secundo. [supra] Dilectis filiis rectori et universitati studii Coloniensis. 10 1442 April II 20 172. Aachen an Frankfurt: bittet um Mitteilung über die Reisepläne des Königs. 1442 1442 April 13 [Aachen ]. April 18 25 Aus Frankfurt Stadt- A. Kaiserschreiben IV fol. 54 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unse fruntlige groisse mit alre gunst ind wat wir alzit liefs ind guetz vermogen. eirsame vursichtige. besonder lieve frunde. want uns vurkomen is, dat unse alregne- digste ind lieveste herre der Romische kûnig etc. gesteren avent zo Nuremberg komen Aprit 12 soile sin, umb aldae hude dat heilgdom zo sien ind sich dan vort bi uch zo vuegen ind April 1s so also vort herave k zo komen, als wir dan van vlochmeiren verstanden hain, darumb wir daran zwivelen ind uns zo uch vermoiden, dat ir wail eigentlich wissen sult, of sine kunigliche hoigenaiden itzunt zo Nuremberg of wae die daerumbtrint sin und wes man sich eigentlich versien moge van sinre kuniglicher zokompst herwert bi uch ind zo desen landen zo komen ind wie kortlich: daromb wir nû desen unsen boide zo urre liefden s5 schicken. so bidden wir uch, eirsame lieve frunde, sere fruntlich ind begerlich, uns nû bi desen selven unsen boide in guder heimlicheit overzoschriven, wes uch darvan vur- komen ind wissentlich is, in deme uch dat vuegt zo doen, want ir uns da-an sere lieve ind denklichen doen soilt ind gelich wir uch des ummer zogetruwen ind gerne wieder zo lieve doen sulden, wes wir uch zo willen vermuchten. onse herre got wille uch alzit 40 bewaren. datum mensis aprilis die 13. anno etc. 42. [in verso] Den vursichtigen eirsamen burgermeisteren scheffen ind raide der stat zo Franckfordt, unsern besonderen lieven ind guden frunden dari debet. Burgermeistere scheffen ind rait des kuniglichen stoils der stat Aiche. 1442 April 18 45 173. Nürnberg an Augsburg: hört, daß der König in Kürze nach Augsburg kommen soll; schickt deshalb seinen Diener Konrad Woltzen3 und bittet, diesem mitzu- 11442) April 14 a) om. AB. b) AB letamur. c) B om. siquidem — perseverantes. d) W errore. e) W mala bonis. f) W om. in hoc. g) em. ; WAB quia. h) em. ; WAB edificatis. i) W 1442; om. pontificatus — secundo. k) sm.; orig. heraüe. 1 Vgl. nr. 169 art. 1. 50 1 Vgl. nr. 169. s Woltz wurde am 14. April auch bei König Friedrich beglaubigt zu Mitteilungen über die Strei-
Strana 356
356 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442) April 14 teilen, was Augsburg über das Kommen des Königs weiß 1. [1442] April 14 [Nürnberg]. Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 230 s cop. chart. coaeva. Datum sabbato ante dominicam misericordia domini. 1442 April 19 174. Augsburg an Frankfurt: teilt mit, daß der Römische König gestern, Mittwoch, zu 5 Nacht nach Landsberg, bei sechs Meilen von Augsburg gelegen, gekommen sei und, soviel es wisse, heute zu Nacht oder morgen, Freitag, nach Augsburg kommen werde. 1442 April 19 [Augsburg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 61 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Datum donrstag vor dem sunntag jubilate anno etc. 42. In Augsburg Stadt-A. Missivbuch IVa pag. 430 cop. chart. coaeva. Regest bei Janssen 2, 26 nr. 55. 10 11442/ 175. Nürnberg an Konrad Woltz: ersucht um Nachrichten, insbesondere über Aufenthalt April 20 des Königs in Augsburg und seine Weiterreise. [1442] April 20 [Nürnberg]. Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 232b-233a cop. chart. coaeva. Zu Anfang ist 15 links am Rande bemerkt Consilium supra2; in pappiro 3. Teilweise gedruckt in Chroniken d. D. Städte 3, 355 Anm. 4 ebendaher. Lieber Conradt. deinen brief uns itzund bei diesem gegenwurtigen botten zu- Aprit 19 gesand und auf gestern umb vesperzeit geantwurt haben wir woll vernomen und ist unser meinung, das du die ding also in acht habest und fleißlich warnemest, ob die nach 20 awßweisung deins briefs uns itz zugesant also gehandelt oder verandert werden und wie man es auch sust in andern sachen halde, und, ob sich unsers gnedigen hern des kungs zukumft gen Awßpurg verzuge, uns daz zu verschriben. aber wenn sein gnad zu Awß- purg ingeritten ist, wie man das gehalden habe, wie lang sein gnad daselbs zu beleiben und wo hinawß furbasser vermeine zu ziehen und waßt dir gut bedunket, von stund an 25 bei dem Jorgen4 oder sust verschreibest, uns darnach wissen zu richten, und daz du da harrest und sulch und ander notturftige mâre alzeit verkundest, als wir des ein getrowen zu dir haben. auch haben wir diesen boden 10 grossen geben5, wann er furgab, du tigisten fursten unsers gnedigisten herren des Ro- mischen kungs etc. zukunft nach Augsburg, indem 30 es (dies sollte auf einen Zettel geschrieben werden) bemerkt, daß es dem Augsburger Boten zwei Gul- den gegeben habe (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 232a cop. chart. coaeva). Auf diesen Augs- burger Brief bezieht sich der folgende Eintrag im 35 Nürnberger Jahresregister unter den Ausgaben der dritten Frage [vgl. S. 352 Anm. 1]: item 2 guldein der von Augspurg boten zu erung, als sie uns schriben und unsers herren kunigs zukunft gen Augspurg ver- kundoten (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 40 462a not. chart. coaeva). Das heißtt, der Titel des Rats sollte im Ori- ginal über den Text geschrieben werden. € Nürnberg benutzt in der Regel Pergament. Wurde Papier verwendet, so ist das im Brief- 45 buch 15 stets besonders angemerkt. 4Georg Stadler. Vgl. Zeile 43a. 5 Im Jahresregister ist unter den Ausgaben der dritten Frage svgl. S. 352 Anm. 1] angemerkt: item 11 sh. 8 hlr. eim boten von Augspurg, den uns 50 Conrat Wolcz her sant von unsers herren kunigs zu- tigkeiten Nürnbergs mit Hincko Crussina zu Swanen- berg und Alschen von Sternberg genant von Hollitz, desgleichen bei Bischof Silvester von Chiemsee und beim königlichen Protonotar und Domherrn zu Freising Wilhelm Tatz (Nürnberg Kreis-A. Brief- buch 15 fol. 230 ab zwei cop. und eine not. chart. coaeva). Uber die Kosten, die seine Sendung der Stadt verursachte, unterrichtet folgender Eintrag im Jahresregister unter den Ausgaben der dritten Frage ſvgl. S. 352 Anm. 1]: item 35 lb. 15 sh. 2 hlr., das dorauf gangen ist, als wir Conradt Woltz unsern schreiber santen gen Augspurg, als unser herre kunig dahin komen solte, da warzunemen seins einreitens, seiner rete und diener und ander sach warzunemen, und das auch Gorg Stadler, Sigmund Eschenwelder, Fritz Beyr und Ulrich Huter verzerten, in derselben sach hin und her zu reiten (Nürnberg Kreis- A. Jahresregister IV fol. 462b not. chart. coаevа). 1 Augsburg scheint der Bitte Nürnbergs zuvor- gekommen zu sein, denn letzteres dankt der Stadt feria 4. post misericordia domini [April 18] für briefliche Mitteilung von wegen des allerdurchluch-
356 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442) April 14 teilen, was Augsburg über das Kommen des Königs weiß 1. [1442] April 14 [Nürnberg]. Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 230 s cop. chart. coaeva. Datum sabbato ante dominicam misericordia domini. 1442 April 19 174. Augsburg an Frankfurt: teilt mit, daß der Römische König gestern, Mittwoch, zu 5 Nacht nach Landsberg, bei sechs Meilen von Augsburg gelegen, gekommen sei und, soviel es wisse, heute zu Nacht oder morgen, Freitag, nach Augsburg kommen werde. 1442 April 19 [Augsburg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 61 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Datum donrstag vor dem sunntag jubilate anno etc. 42. In Augsburg Stadt-A. Missivbuch IVa pag. 430 cop. chart. coaeva. Regest bei Janssen 2, 26 nr. 55. 10 11442/ 175. Nürnberg an Konrad Woltz: ersucht um Nachrichten, insbesondere über Aufenthalt April 20 des Königs in Augsburg und seine Weiterreise. [1442] April 20 [Nürnberg]. Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 232b-233a cop. chart. coaeva. Zu Anfang ist 15 links am Rande bemerkt Consilium supra2; in pappiro 3. Teilweise gedruckt in Chroniken d. D. Städte 3, 355 Anm. 4 ebendaher. Lieber Conradt. deinen brief uns itzund bei diesem gegenwurtigen botten zu- Aprit 19 gesand und auf gestern umb vesperzeit geantwurt haben wir woll vernomen und ist unser meinung, das du die ding also in acht habest und fleißlich warnemest, ob die nach 20 awßweisung deins briefs uns itz zugesant also gehandelt oder verandert werden und wie man es auch sust in andern sachen halde, und, ob sich unsers gnedigen hern des kungs zukumft gen Awßpurg verzuge, uns daz zu verschriben. aber wenn sein gnad zu Awß- purg ingeritten ist, wie man das gehalden habe, wie lang sein gnad daselbs zu beleiben und wo hinawß furbasser vermeine zu ziehen und waßt dir gut bedunket, von stund an 25 bei dem Jorgen4 oder sust verschreibest, uns darnach wissen zu richten, und daz du da harrest und sulch und ander notturftige mâre alzeit verkundest, als wir des ein getrowen zu dir haben. auch haben wir diesen boden 10 grossen geben5, wann er furgab, du tigisten fursten unsers gnedigisten herren des Ro- mischen kungs etc. zukunft nach Augsburg, indem 30 es (dies sollte auf einen Zettel geschrieben werden) bemerkt, daß es dem Augsburger Boten zwei Gul- den gegeben habe (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 232a cop. chart. coaeva). Auf diesen Augs- burger Brief bezieht sich der folgende Eintrag im 35 Nürnberger Jahresregister unter den Ausgaben der dritten Frage [vgl. S. 352 Anm. 1]: item 2 guldein der von Augspurg boten zu erung, als sie uns schriben und unsers herren kunigs zukunft gen Augspurg ver- kundoten (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 40 462a not. chart. coaeva). Das heißtt, der Titel des Rats sollte im Ori- ginal über den Text geschrieben werden. € Nürnberg benutzt in der Regel Pergament. Wurde Papier verwendet, so ist das im Brief- 45 buch 15 stets besonders angemerkt. 4Georg Stadler. Vgl. Zeile 43a. 5 Im Jahresregister ist unter den Ausgaben der dritten Frage svgl. S. 352 Anm. 1] angemerkt: item 11 sh. 8 hlr. eim boten von Augspurg, den uns 50 Conrat Wolcz her sant von unsers herren kunigs zu- tigkeiten Nürnbergs mit Hincko Crussina zu Swanen- berg und Alschen von Sternberg genant von Hollitz, desgleichen bei Bischof Silvester von Chiemsee und beim königlichen Protonotar und Domherrn zu Freising Wilhelm Tatz (Nürnberg Kreis-A. Brief- buch 15 fol. 230 ab zwei cop. und eine not. chart. coaeva). Uber die Kosten, die seine Sendung der Stadt verursachte, unterrichtet folgender Eintrag im Jahresregister unter den Ausgaben der dritten Frage ſvgl. S. 352 Anm. 1]: item 35 lb. 15 sh. 2 hlr., das dorauf gangen ist, als wir Conradt Woltz unsern schreiber santen gen Augspurg, als unser herre kunig dahin komen solte, da warzunemen seins einreitens, seiner rete und diener und ander sach warzunemen, und das auch Gorg Stadler, Sigmund Eschenwelder, Fritz Beyr und Ulrich Huter verzerten, in derselben sach hin und her zu reiten (Nürnberg Kreis- A. Jahresregister IV fol. 462b not. chart. coаevа). 1 Augsburg scheint der Bitte Nürnbergs zuvor- gekommen zu sein, denn letzteres dankt der Stadt feria 4. post misericordia domini [April 18] für briefliche Mitteilung von wegen des allerdurchluch-
Strana 357
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 357 5 hattest im ein schank versprochen uber das pottenlon. und waß du uns furbasser botten zuschickest, die richt gar awß. datum sub sigillo Pauli Vorchtel magistri civium feria 6. post misericordia domini. [supra] Conrado Woltzen unserm diener. Cetula inclusa. auch laß uns eigentlich wissen, wie die von Awßpurg es halden mit bestellung irer tor mit weppneren und sust in ir stat. auch verschreib uns in sunderheit, ob € die von Awßpurg unserm gnedigen hern dem rex huldung tun und wie es damit zugee und waßs dir sust bedunkt not zu sein, uns zu wissen tun. [1442] April 20 10 176. Frankfurt an Nürnberg: bittet um briefliche Mitteilung, ob der König in Augs- 1442 burg ist und ob er vorhat, sich nach Nürnberg zu begeben, ehe er an den Rhein zieht. 1442 April 24 [Frankfurt]. April 24 Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 63 conc. chart. mit Korrekturen. Datum feria tercia post dominicam jubilate anno 1442. 15 177. Nürnberg an Frankfurt: über den heute erfolgten Einzug des Königs in Nürnberg 1442 und dessen Begleitung. 1442 April 29 [Nürnberg]. April 29 20 F aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 62 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. N coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 237 ab cop. chart. coaeva. Datum an dem vor- genant suntag cantate. Die Unterschrift ist weggelassen; als Adresse über dem Text Frannckfurt. Regest bei Janssen 2, 26 nr. 56. — Benutzt in Chroniken d. D. Städte 3. 362 Anm. 2. Unserb willig früntlich dinste seind ewer ersamkeit zuvoran mit fleis bereit. er- samen und weisen. besunder lieben und gute fründe. als uns ewer liebe itzund ge- schrieben hatt 1 von unsers allergnedigsten" herren des Romischen kunigs etc. zukûnft, 25 tün wir ewer ersamen fruntschaft zu wissen, das derselbe unser gnedigster herre der Romisch konig auf heut suntag cantate d umb die dritten hor nach mittag hie bei uns zu April 29 Nûremberg lôblich eingeritten ist und hat als für sein selbs hofgesinde bei fünfhündert pferden. so seind mit seinen koniglichen gnaden eingeritten die hochwirdigen und hoch- geborn fursten unser gnedig herren herre Albrecht zu Aystet, her Peter zu Augspurg so bischove, her Ludwig pfalzgraf bei Reyn herzog in Beyren und graff zu Grayspach, der von Ottingen und etlich ander graven und herren. das wôlle ewer fürsichtikeit im besten von uns vernemen. wanne womit wir ° ewr lieb dinste und guten willen beweisen môchten, das teten wir geren. datum dominica cantate anno etc. 42. [in verso] Den fursichtigen ersamen und 35 weisen burgermeistern und rate der stat Franckfurt, unsern besunder lieben und guten fründen. Von dem rate zu Nüremberg. 1442 April 29 178. Frankfurt an Ebf. Dietrich von Köln 2: gibt Nachrichten über die Ankunft des Königs in Nürnberg, seine Begleitung und sein Befinden. 1442 Mai 2 [Frankfurt]. 1442 Mai 2 40 a) fehll in der Vorlage. b) N lieben fründe statt unser — fründe. c) N gnedigisten. d) in N korr. für jubilate. e) N om. wir — geren, add. etc. kunft wegen (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 462a not. chart. coaeva). 1 nr. 176. 45 2 Der Erzbischof bestätigt am 4. Mai den Empfang des Briefes und dankt für die Mitteilungen über den König; dat. Poppilstorp under unsem sigel Fri. n. Philipps ind Jacobs dage 42 (Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 59 orig. chart. lit clausa c. sig. in v. impr. del.).
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 357 5 hattest im ein schank versprochen uber das pottenlon. und waß du uns furbasser botten zuschickest, die richt gar awß. datum sub sigillo Pauli Vorchtel magistri civium feria 6. post misericordia domini. [supra] Conrado Woltzen unserm diener. Cetula inclusa. auch laß uns eigentlich wissen, wie die von Awßpurg es halden mit bestellung irer tor mit weppneren und sust in ir stat. auch verschreib uns in sunderheit, ob € die von Awßpurg unserm gnedigen hern dem rex huldung tun und wie es damit zugee und waßs dir sust bedunkt not zu sein, uns zu wissen tun. [1442] April 20 10 176. Frankfurt an Nürnberg: bittet um briefliche Mitteilung, ob der König in Augs- 1442 burg ist und ob er vorhat, sich nach Nürnberg zu begeben, ehe er an den Rhein zieht. 1442 April 24 [Frankfurt]. April 24 Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 63 conc. chart. mit Korrekturen. Datum feria tercia post dominicam jubilate anno 1442. 15 177. Nürnberg an Frankfurt: über den heute erfolgten Einzug des Königs in Nürnberg 1442 und dessen Begleitung. 1442 April 29 [Nürnberg]. April 29 20 F aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 62 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. N coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 237 ab cop. chart. coaeva. Datum an dem vor- genant suntag cantate. Die Unterschrift ist weggelassen; als Adresse über dem Text Frannckfurt. Regest bei Janssen 2, 26 nr. 56. — Benutzt in Chroniken d. D. Städte 3. 362 Anm. 2. Unserb willig früntlich dinste seind ewer ersamkeit zuvoran mit fleis bereit. er- samen und weisen. besunder lieben und gute fründe. als uns ewer liebe itzund ge- schrieben hatt 1 von unsers allergnedigsten" herren des Romischen kunigs etc. zukûnft, 25 tün wir ewer ersamen fruntschaft zu wissen, das derselbe unser gnedigster herre der Romisch konig auf heut suntag cantate d umb die dritten hor nach mittag hie bei uns zu April 29 Nûremberg lôblich eingeritten ist und hat als für sein selbs hofgesinde bei fünfhündert pferden. so seind mit seinen koniglichen gnaden eingeritten die hochwirdigen und hoch- geborn fursten unser gnedig herren herre Albrecht zu Aystet, her Peter zu Augspurg so bischove, her Ludwig pfalzgraf bei Reyn herzog in Beyren und graff zu Grayspach, der von Ottingen und etlich ander graven und herren. das wôlle ewer fürsichtikeit im besten von uns vernemen. wanne womit wir ° ewr lieb dinste und guten willen beweisen môchten, das teten wir geren. datum dominica cantate anno etc. 42. [in verso] Den fursichtigen ersamen und 35 weisen burgermeistern und rate der stat Franckfurt, unsern besunder lieben und guten fründen. Von dem rate zu Nüremberg. 1442 April 29 178. Frankfurt an Ebf. Dietrich von Köln 2: gibt Nachrichten über die Ankunft des Königs in Nürnberg, seine Begleitung und sein Befinden. 1442 Mai 2 [Frankfurt]. 1442 Mai 2 40 a) fehll in der Vorlage. b) N lieben fründe statt unser — fründe. c) N gnedigisten. d) in N korr. für jubilate. e) N om. wir — geren, add. etc. kunft wegen (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 462a not. chart. coaeva). 1 nr. 176. 45 2 Der Erzbischof bestätigt am 4. Mai den Empfang des Briefes und dankt für die Mitteilungen über den König; dat. Poppilstorp under unsem sigel Fri. n. Philipps ind Jacobs dage 42 (Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 59 orig. chart. lit clausa c. sig. in v. impr. del.).
Strana 358
358 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Mai 2 Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 57 conc. chart. mit Korrekturen, von denen nur die den Sinn ändernden von uns angegeben sind. Teilweise gedruckt bei Janssen 2, 26-27 nr. 57 aus unserer Vorlage. Unsern undertenigen willigen dinst zuvor. erwirdiger furste, gnediger lieber herre. [Dankt zunächst für gnädige Aufnahme und Abfertigung des Mitschöffen und Ratsgesellen Walther von Swarczen- 5 berg und teilt ihm dann auf seine Bitte um Nachrichten über das Kommen des Königs mit,] das April 29 uns iczunt gewisse und warhaftige botschaft komen ist, daz sin konigliche gnade uf son- dag nehstvergangen zu Nuremberg ingeriden und inkommen ist", und mit sinen konig- lichen gnaden" unsere gnedigen herren von Augspurg, von Kymsee und noch ein bischof 1, des namen man uns nit bescheiden mochte, und unser gnediger herre herzoge 10 Ludewig von Ingelstad der junge und etliche andere herschaft oben im lande. und vernemen, daz sin konigliche gnade uf vunf oder sehs dage zu Nuremberg meine zu be- harren und zu warten unsers gnedigen herren von Sassen, sins swagers, und siner hus- frawen, siner gnaden swester, und sich dann darafter herabe zu lande meine zu fugen. wir vernemen auch, daz sin konigliche persone etwas lidelich si von gesweres wegen an 15 sime libe 2; doch si eß sinen gnaden nit schedelich. das tun wir uwern furstlichen gnaden im besten also forter zu wissen. dan womide wir uwern gnaden dinst und behegelich- keit wisten zu tun und zu bewisen, daz teden wir mit ganzem flisse und gutem willen 1442 Mai 2 gerne. datum feria quarta post Walpurgis virginis anno 1442. [supra] Domino Coloniensi. 20 1442 Mai 3 179. Frankfurt an Nürnberg: dankt für die Mitteilung der Ankunft des Königs; bittet die Stadt um Benachrichtigung durch den gegenwärtigen Boten, sobald sie höre, daß der König aufbrechen wolle, auch wohin er sich zu wenden gedenke und was ihr sonst noch wissenswert erscheine. 1442 Mai 3 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 58 conc. chart. mit Korrekturen. Datum 25 feria quinta post Walpurgis virginfs anno 1442. 11442/ Mai 3 180. Johann Brakfogel, Gesandter Lübecks, an den Lübecker Stadtschreiber Hermann von Hagen: über des Königs Ankunft in Nürnberg, dortige Vorgänge, Erledigung seiner eigenen Aufträge und etwaige Entsendung von Ratsherren nach Frank- furt. [1442] Mai 3 Nürnberg. 30 Aus Lübeck Staats-A. Hanseatica Vol. I nr. 27 cop. chart. coaeva mit Schnitten. Gedruckt Hanserecesse 2. Abt. (1431-1476) Bd. 2 S. 499�500 aus unserer Vorlage und einer Abschrift des Lübecker Staatsarchivs. April 29 Post debitam salutacionem. leve mester Hermen. [1] ik was mit her Johann Giseler gereden to Owspurg to deme Romischen koning, de dar mer 5 dage was unde qwâm hir in to Nurenberge en 35 sondage negest vergangen unde wolde morgen oft overmôrgen van hir sin getogen. des kumpt hir hûden ofte môrgen de hertôge van Sassen mit siner furstinnen, de des koninges suster is. darumme he hire noch wol 8 dage blivet ofte mêr. [2] ik hebbe em mine credencien overgeven unde miner heren werf d gewôrven nach erer bevelinge und willen, unde mer dann eens ôfte twie vor em geweset unde en ântwerde begeret unde doch nôch nin bestendich antwerde van eme gehât. des ik mi doch 40 binnen twen ofte dren dâgen van em vormôde to krigende. hirumme so scriven ik minen heren deme rade nu tôr tit nicht, ere ik wât enkedes weit. hir is noch nimandes drepelikes gewest bi deme ko- ninge vân des mesters wegene van Prüßen, ane hir qwam gisteren ein van dem ôrden ût Prußen. ok so heft de mester enen doctorem gesant to Franckefort umme der zake willen des koninges dar to a) folgt durchgestrichen mit 200 perden oder dobi ungeverlich sinen gnaden zugehorende. b) folgt duerchgestrichen 45 dri bischoffe von Ky. c) und otliche — lande am Rande mit Verweisungszeichen. d) korr. ans breff. 1 Bischof Albrecht von Eichstätt. Vgl. nr. 177. Der Brief Nürnbergs war also, als nr. 178 ge- schrieben wurde, noch nicht eingetroffen und Frank- furt muß von anderer Seite rascher benachrichtigt worden sein. [O.] 2 Vgl. nr. 170.
358 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Mai 2 Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 57 conc. chart. mit Korrekturen, von denen nur die den Sinn ändernden von uns angegeben sind. Teilweise gedruckt bei Janssen 2, 26-27 nr. 57 aus unserer Vorlage. Unsern undertenigen willigen dinst zuvor. erwirdiger furste, gnediger lieber herre. [Dankt zunächst für gnädige Aufnahme und Abfertigung des Mitschöffen und Ratsgesellen Walther von Swarczen- 5 berg und teilt ihm dann auf seine Bitte um Nachrichten über das Kommen des Königs mit,] das April 29 uns iczunt gewisse und warhaftige botschaft komen ist, daz sin konigliche gnade uf son- dag nehstvergangen zu Nuremberg ingeriden und inkommen ist", und mit sinen konig- lichen gnaden" unsere gnedigen herren von Augspurg, von Kymsee und noch ein bischof 1, des namen man uns nit bescheiden mochte, und unser gnediger herre herzoge 10 Ludewig von Ingelstad der junge und etliche andere herschaft oben im lande. und vernemen, daz sin konigliche gnade uf vunf oder sehs dage zu Nuremberg meine zu be- harren und zu warten unsers gnedigen herren von Sassen, sins swagers, und siner hus- frawen, siner gnaden swester, und sich dann darafter herabe zu lande meine zu fugen. wir vernemen auch, daz sin konigliche persone etwas lidelich si von gesweres wegen an 15 sime libe 2; doch si eß sinen gnaden nit schedelich. das tun wir uwern furstlichen gnaden im besten also forter zu wissen. dan womide wir uwern gnaden dinst und behegelich- keit wisten zu tun und zu bewisen, daz teden wir mit ganzem flisse und gutem willen 1442 Mai 2 gerne. datum feria quarta post Walpurgis virginis anno 1442. [supra] Domino Coloniensi. 20 1442 Mai 3 179. Frankfurt an Nürnberg: dankt für die Mitteilung der Ankunft des Königs; bittet die Stadt um Benachrichtigung durch den gegenwärtigen Boten, sobald sie höre, daß der König aufbrechen wolle, auch wohin er sich zu wenden gedenke und was ihr sonst noch wissenswert erscheine. 1442 Mai 3 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 58 conc. chart. mit Korrekturen. Datum 25 feria quinta post Walpurgis virginfs anno 1442. 11442/ Mai 3 180. Johann Brakfogel, Gesandter Lübecks, an den Lübecker Stadtschreiber Hermann von Hagen: über des Königs Ankunft in Nürnberg, dortige Vorgänge, Erledigung seiner eigenen Aufträge und etwaige Entsendung von Ratsherren nach Frank- furt. [1442] Mai 3 Nürnberg. 30 Aus Lübeck Staats-A. Hanseatica Vol. I nr. 27 cop. chart. coaeva mit Schnitten. Gedruckt Hanserecesse 2. Abt. (1431-1476) Bd. 2 S. 499�500 aus unserer Vorlage und einer Abschrift des Lübecker Staatsarchivs. April 29 Post debitam salutacionem. leve mester Hermen. [1] ik was mit her Johann Giseler gereden to Owspurg to deme Romischen koning, de dar mer 5 dage was unde qwâm hir in to Nurenberge en 35 sondage negest vergangen unde wolde morgen oft overmôrgen van hir sin getogen. des kumpt hir hûden ofte môrgen de hertôge van Sassen mit siner furstinnen, de des koninges suster is. darumme he hire noch wol 8 dage blivet ofte mêr. [2] ik hebbe em mine credencien overgeven unde miner heren werf d gewôrven nach erer bevelinge und willen, unde mer dann eens ôfte twie vor em geweset unde en ântwerde begeret unde doch nôch nin bestendich antwerde van eme gehât. des ik mi doch 40 binnen twen ofte dren dâgen van em vormôde to krigende. hirumme so scriven ik minen heren deme rade nu tôr tit nicht, ere ik wât enkedes weit. hir is noch nimandes drepelikes gewest bi deme ko- ninge vân des mesters wegene van Prüßen, ane hir qwam gisteren ein van dem ôrden ût Prußen. ok so heft de mester enen doctorem gesant to Franckefort umme der zake willen des koninges dar to a) folgt durchgestrichen mit 200 perden oder dobi ungeverlich sinen gnaden zugehorende. b) folgt duerchgestrichen 45 dri bischoffe von Ky. c) und otliche — lande am Rande mit Verweisungszeichen. d) korr. ans breff. 1 Bischof Albrecht von Eichstätt. Vgl. nr. 177. Der Brief Nürnbergs war also, als nr. 178 ge- schrieben wurde, noch nicht eingetroffen und Frank- furt muß von anderer Seite rascher benachrichtigt worden sein. [O.] 2 Vgl. nr. 170.
Strana 359
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 359 beidende. unde krige ik van den koninge sodane antwarde nicht, dat he in der zake nichtes endon 11442) wille, ere he to Franckefort kômet, so is her Giselers rad, dat ik hir bi em blive, so langen dat wi to Frânckefort komen. unde binnen der tit so scal de mester van Prußen so véle nicht bestellen kônen, dat em de tollen confirmeret werde€. all nimpt men dat gelt hir gernen. unde krige ik des hir enen guden ende, so wil ik mit der hast to hus riden unde minen heren alle ding to kennende geven unde sundergen de enkede tit, wannere se to Franckefort wesen scolen. mach ik ok nicht van hir komen, so wil ik em dat binnen kort verseriven. unde her Gyselers rad is, dat se dat nine wis laten, se en besenden den dach io mit welken ût deme rade, wente se in velen sâken besecght sin, dar nicht en war wort ane is. [3] hir sint itzunt alle der overgen rikestede sendeboden2 bi deme koninge, mer 10 nicht vele fürsten noch tôr tit ane hertoge Lodewig de junge van Beyeren, markgrave Albrecht van Brandenburg unde de grave van Notygen°, van geistliken de erzebiscop van Trere, de van Owspurg, de van Eystat a unde twe andere bischoppe, de he mede ût Osterrich gebracht heft, alse den van Kempsen unde van Kuren4. ok so heft hir dat consilium van Basel enen biscop 5 gesant etc. [4] ik kan iw upe desse tit nicht anders sunderges scriven, wente id noch wilde steit in allen dingen. iodoch 15 id mochte kortes beter werden, wente morgen so wil de koning sin erste hoverecht holden 6 unde darna ok de cancellarie bestedigen ". hirmede vele guder nacht unde segget minen heren alle gude nacht. screven to Nurenberge in des hilgen cruces invencionis dage. [supra] Deme vorsichtigen unde wisen manne mester Hermen vamme Hagen, statscriver to 20 Lubeke, dari debet. Vester Joann Brakvogel. Mai 4 11442) Mai 8 Mai 3 181. Das Baseler Konzil an nicht gen. Gesandte der Universitäten Wien bezw. Erfurt auf dem Frankfurter Tage: beglaubigt drei gen. Kardinäle und deren Mitgesandte. 1442 Mai 3 Basel. 1442 Mai 8 An die Gesandten der Universität Wien: W aus Wien Univ.-A. Lade 41 nr. 37 orig. membr. 25 lit. clausa c. bulla plumb. pend. Auf der Rückseite steht rechts von den Einschnitten für die Bullen- schnur littere universitatum. — Teilweise gedruckt bei Kink, Geschichte der K. Universität zu Wien I,2 (Wien 1854) S. 72-73 ebendaher. — Regest bei Zeibig, Beiträge zur Gesch. des Baseler Konzils in Österreich (Sitzungsberichte d. phil.-hist. Kl. der Wiener Akademie Bd. 8 S. 615). An die Gesandten der Universität Erfurt: A coll. Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburg, so Geistlicher Schrank Lade 18 nr. 4 Libell II fol. 118ab cop. chart. coaeva. — In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburg, Geistlicher Schrank Lade 18 nr. 5 Libell III fol. 85 b-86a cop. chart. saec. 16 ca. med., Abschrift von A. — Gedruckt bei Würdtwein 8, 118-119, wohl aus A. Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legittime congregata uni- versalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis oratoribus universitatisb studii 35 Wiennensis€ apud Frankfordiam conventuris salutem et omnipotentis dei benedictio- nem. etsi omnes ecclesie filios in hoc necessitatis tempore matrem suam adjuvare opus sit, ne diutius sua conculcetur auctoritas nec veritas et justitia corruant, singulariter tamen litteratos et doctos viros, qui veritatem ipsam lucidius intuentur, ad id conari equum est ac ceteros erudire, ut unanimiter publicam salutem prosequanturd ad honorem dei et 40 hedificacioneme animarum. et licet hostis humani generis diversasf temptationes ac persecutiones excitaverit, ut ea, que in sacris synodis Constanciensi et hac Basiliensi pro reformatione ecclesie in capite et in menbris ac conciliorum auctoritate et catholica fide elaborata sunt, in nichilum redigeret 5, speramus tamen favente gratia dei et adjuvantibus vestris exhortationibus ac salubribus h doctrinis carissimum i ecclesie filium regem Roma- 45 norum illustrem cum prelatis ecclesiarum et principibus oratoribusque universitatum et a) Vorl. Gystat. b) om. A. c) A Erfordensis. d) A prosequamur. e) A salutem. f) A diversos temptatores, om. ac persecutiones. g) A redigent. h) A salutaribus. i) A clarissimum. 1 Vgl, nr. 152 art. 23. 2 Vgl. S. 155. 50" Dieser Graf, den der Herausgeber der Hanse- recesse nicht zu identifizieren vermochte, ist natür- lich der Graf von Ottingen. " Nicht der Bischof von Chur, sondern der von Gurk. 5 Der Bischof von Corneto. Vgl. S. 154. 8 Vgl. S. 156 Anm. 4. Vgl. S 156-157. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 46
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 359 beidende. unde krige ik van den koninge sodane antwarde nicht, dat he in der zake nichtes endon 11442) wille, ere he to Franckefort kômet, so is her Giselers rad, dat ik hir bi em blive, so langen dat wi to Frânckefort komen. unde binnen der tit so scal de mester van Prußen so véle nicht bestellen kônen, dat em de tollen confirmeret werde€. all nimpt men dat gelt hir gernen. unde krige ik des hir enen guden ende, so wil ik mit der hast to hus riden unde minen heren alle ding to kennende geven unde sundergen de enkede tit, wannere se to Franckefort wesen scolen. mach ik ok nicht van hir komen, so wil ik em dat binnen kort verseriven. unde her Gyselers rad is, dat se dat nine wis laten, se en besenden den dach io mit welken ût deme rade, wente se in velen sâken besecght sin, dar nicht en war wort ane is. [3] hir sint itzunt alle der overgen rikestede sendeboden2 bi deme koninge, mer 10 nicht vele fürsten noch tôr tit ane hertoge Lodewig de junge van Beyeren, markgrave Albrecht van Brandenburg unde de grave van Notygen°, van geistliken de erzebiscop van Trere, de van Owspurg, de van Eystat a unde twe andere bischoppe, de he mede ût Osterrich gebracht heft, alse den van Kempsen unde van Kuren4. ok so heft hir dat consilium van Basel enen biscop 5 gesant etc. [4] ik kan iw upe desse tit nicht anders sunderges scriven, wente id noch wilde steit in allen dingen. iodoch 15 id mochte kortes beter werden, wente morgen so wil de koning sin erste hoverecht holden 6 unde darna ok de cancellarie bestedigen ". hirmede vele guder nacht unde segget minen heren alle gude nacht. screven to Nurenberge in des hilgen cruces invencionis dage. [supra] Deme vorsichtigen unde wisen manne mester Hermen vamme Hagen, statscriver to 20 Lubeke, dari debet. Vester Joann Brakvogel. Mai 4 11442) Mai 8 Mai 3 181. Das Baseler Konzil an nicht gen. Gesandte der Universitäten Wien bezw. Erfurt auf dem Frankfurter Tage: beglaubigt drei gen. Kardinäle und deren Mitgesandte. 1442 Mai 3 Basel. 1442 Mai 8 An die Gesandten der Universität Wien: W aus Wien Univ.-A. Lade 41 nr. 37 orig. membr. 25 lit. clausa c. bulla plumb. pend. Auf der Rückseite steht rechts von den Einschnitten für die Bullen- schnur littere universitatum. — Teilweise gedruckt bei Kink, Geschichte der K. Universität zu Wien I,2 (Wien 1854) S. 72-73 ebendaher. — Regest bei Zeibig, Beiträge zur Gesch. des Baseler Konzils in Österreich (Sitzungsberichte d. phil.-hist. Kl. der Wiener Akademie Bd. 8 S. 615). An die Gesandten der Universität Erfurt: A coll. Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburg, so Geistlicher Schrank Lade 18 nr. 4 Libell II fol. 118ab cop. chart. coaeva. — In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburg, Geistlicher Schrank Lade 18 nr. 5 Libell III fol. 85 b-86a cop. chart. saec. 16 ca. med., Abschrift von A. — Gedruckt bei Würdtwein 8, 118-119, wohl aus A. Sacrosancta generalis synodus Basiliensis in spiritu sancto legittime congregata uni- versalem ecclesiam representans dilectis ecclesie filiis oratoribus universitatisb studii 35 Wiennensis€ apud Frankfordiam conventuris salutem et omnipotentis dei benedictio- nem. etsi omnes ecclesie filios in hoc necessitatis tempore matrem suam adjuvare opus sit, ne diutius sua conculcetur auctoritas nec veritas et justitia corruant, singulariter tamen litteratos et doctos viros, qui veritatem ipsam lucidius intuentur, ad id conari equum est ac ceteros erudire, ut unanimiter publicam salutem prosequanturd ad honorem dei et 40 hedificacioneme animarum. et licet hostis humani generis diversasf temptationes ac persecutiones excitaverit, ut ea, que in sacris synodis Constanciensi et hac Basiliensi pro reformatione ecclesie in capite et in menbris ac conciliorum auctoritate et catholica fide elaborata sunt, in nichilum redigeret 5, speramus tamen favente gratia dei et adjuvantibus vestris exhortationibus ac salubribus h doctrinis carissimum i ecclesie filium regem Roma- 45 norum illustrem cum prelatis ecclesiarum et principibus oratoribusque universitatum et a) Vorl. Gystat. b) om. A. c) A Erfordensis. d) A prosequamur. e) A salutem. f) A diversos temptatores, om. ac persecutiones. g) A redigent. h) A salutaribus. i) A clarissimum. 1 Vgl, nr. 152 art. 23. 2 Vgl. S. 155. 50" Dieser Graf, den der Herausgeber der Hanse- recesse nicht zu identifizieren vermochte, ist natür- lich der Graf von Ottingen. " Nicht der Bischof von Chur, sondern der von Gurk. 5 Der Bischof von Corneto. Vgl. S. 154. 8 Vgl. S. 156 Anm. 4. Vgl. S 156-157. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 46
Strana 360
360 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Mai 3 1442 Mai 8 aliis secum pariter affuturis talia ecclesie dei impensurum auxilia, ut merito ipsa ecclesia consolationem et ejus serenitas regia laudes immortales consequatur a. sic itaque jam b luceat lux vestra coram hominibus, ut in vestris fructuosis operibus glorificent patrem vestrum, qui in celis est, et ad justiciam erudiendo plurimos fulgere mereamini in per- petuas eternitates. quibus de rebus devotiones vestras plenius alloquentur dilectissimi ecclesie filii Ludovicus tituli sancte Cecilie Arelatensis, Nicolaus basilice duodecim aposto- lorum Panhormitanus vulgariter nuncupati et Johannes tituli sancti Calixti sancte Romane ecclesie cardinales, legati nostri et universalis ecclesie de latere, pariter cum collegis“ ip- sorum, quibus credere velint devotiones vestre, significantes nobis d beneplacita vestra, que pro viribus curabimus adimplere auxiliante spiritu paraclito, qui easdem devotiones 10 vestras feliciter conservare dignetur. datum Basilee 5. nonas maji anno a nativitate domini millesimoe quadringentesimo quadragesimo secundo. [in verso] Dilectis ecclesie filiis oratori- bus universitatis studii Wiennensis. Joannes Serra. 5 placet. Mai 6 1442 182. Papst Felix V. an die Gesandten der Universität Wien1 auf dem Frankfurter Tage: 15 beglaubigt drei gen. Kardinäle und deren Mitgesandte. 1442 Mai 6 Basel. Aus Wien Univ - A. Lade 41 nr. 44 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. Auf der Rückseite steht rechts von den Einschnitten für die Bullenschnur Eneas. Regest bei Zeibig a. a. O. 8, 615. — Erwähnt von Kink a. a. O. I, 2 S. 73. 1442 Mai 6 Felix episcopus servus servorum dei. dilecti filii. salutem et apostolicam bene- 20 dictionem. licet devotiones vestras saluti universe ecclesie et auctoritati sacrorum con- ciliorum justicieque et veritati bene affectas existimemus, quemadmodum studiosos viros decet, in quibus est timor dei et sacrarum peritia scripturarum, tamen ut ea, que nostre sunt pastoralis solicitudinis, non obmittamus exequi, injunximus dilectis filiis nostris Ludovico tituli sancte Cecilie Arelatensi, Nicolao basilice duodecim apostolorum Panor- 25 mitano vulgariter nuncupatis et Johanni tituli sancti Calixti sancte Romane ecclesie car- dinalibus, hujus sacri concilii et nostris legatis de latere, atque aliis collegis ipsorum, ut, dum vos in conventione Francfordensi repererint, plenius de cunctis cum vestris devo- tionibus conferant, quarum zelo et probitate non parvum auxilium ecclesie dei et ejus publice! saluti afferri speramus. eosdem itaque legatos et ambassiatores nostros benigne so audire et eis credere velint devotiones vestre, quas feliciter dirigat et conservet Jesus Christus. datum Basilee 2. nonas maji anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo pontificatus nostri anno secundo. [in verso] Dilectis filiis .. oratoribus universitatis studii Wiennensis in conven- tione Francfordensi constitutis. Nicolaus Bovis. 35 1442 183. Nürnberg an Frankfurt 2: über Aufenthalt und Reiseabsichten des Königs; über die Mas 7 anwesenden und noch erwarteten Fürsten. 1442 Mai 7 [Nürnberg]. a) A consequantur. b) A stellt um luceat jam. c) A collegiis. d) om. A. e) A 1442 statt millesimo — secundo. f) em.; orig. puplice. 40 1 Man darf annehmen, daß der Papst, dem Bei- spiel des Konzils folgend (vgl. nr. 181), auch an die Gesandten der Universität Erfurt schrieb. 2 In ähnlicher Weise schrieb Nürnberg am 7. Mai an Ulm, wie sich aus der folgenden Bemerkung er- gibt, die am Schluß unserer Vorlage N gemacht ist : Simili modo scribatur den von Ulme, außgenommen das wir in unsers herren kûngs abscheiden hiedann nicht verkunden etc., und in fine besließt mit den worten: auch haben uns ewer und unser gôt fründe die von Coln von der heimlichen geriente wegen zu Westfalen geschriben [vgl. nr. 134]. in massen als 45 ewer fürsichtikeit in abschrift irs briefs hirinne ver- slossen wol vernemen mag. das wir derselben ewer
360 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Mai 3 1442 Mai 8 aliis secum pariter affuturis talia ecclesie dei impensurum auxilia, ut merito ipsa ecclesia consolationem et ejus serenitas regia laudes immortales consequatur a. sic itaque jam b luceat lux vestra coram hominibus, ut in vestris fructuosis operibus glorificent patrem vestrum, qui in celis est, et ad justiciam erudiendo plurimos fulgere mereamini in per- petuas eternitates. quibus de rebus devotiones vestras plenius alloquentur dilectissimi ecclesie filii Ludovicus tituli sancte Cecilie Arelatensis, Nicolaus basilice duodecim aposto- lorum Panhormitanus vulgariter nuncupati et Johannes tituli sancti Calixti sancte Romane ecclesie cardinales, legati nostri et universalis ecclesie de latere, pariter cum collegis“ ip- sorum, quibus credere velint devotiones vestre, significantes nobis d beneplacita vestra, que pro viribus curabimus adimplere auxiliante spiritu paraclito, qui easdem devotiones 10 vestras feliciter conservare dignetur. datum Basilee 5. nonas maji anno a nativitate domini millesimoe quadringentesimo quadragesimo secundo. [in verso] Dilectis ecclesie filiis oratori- bus universitatis studii Wiennensis. Joannes Serra. 5 placet. Mai 6 1442 182. Papst Felix V. an die Gesandten der Universität Wien1 auf dem Frankfurter Tage: 15 beglaubigt drei gen. Kardinäle und deren Mitgesandte. 1442 Mai 6 Basel. Aus Wien Univ - A. Lade 41 nr. 44 orig. membr. lit. clausa c. bulla plumb. pend. Auf der Rückseite steht rechts von den Einschnitten für die Bullenschnur Eneas. Regest bei Zeibig a. a. O. 8, 615. — Erwähnt von Kink a. a. O. I, 2 S. 73. 1442 Mai 6 Felix episcopus servus servorum dei. dilecti filii. salutem et apostolicam bene- 20 dictionem. licet devotiones vestras saluti universe ecclesie et auctoritati sacrorum con- ciliorum justicieque et veritati bene affectas existimemus, quemadmodum studiosos viros decet, in quibus est timor dei et sacrarum peritia scripturarum, tamen ut ea, que nostre sunt pastoralis solicitudinis, non obmittamus exequi, injunximus dilectis filiis nostris Ludovico tituli sancte Cecilie Arelatensi, Nicolao basilice duodecim apostolorum Panor- 25 mitano vulgariter nuncupatis et Johanni tituli sancti Calixti sancte Romane ecclesie car- dinalibus, hujus sacri concilii et nostris legatis de latere, atque aliis collegis ipsorum, ut, dum vos in conventione Francfordensi repererint, plenius de cunctis cum vestris devo- tionibus conferant, quarum zelo et probitate non parvum auxilium ecclesie dei et ejus publice! saluti afferri speramus. eosdem itaque legatos et ambassiatores nostros benigne so audire et eis credere velint devotiones vestre, quas feliciter dirigat et conservet Jesus Christus. datum Basilee 2. nonas maji anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo pontificatus nostri anno secundo. [in verso] Dilectis filiis .. oratoribus universitatis studii Wiennensis in conven- tione Francfordensi constitutis. Nicolaus Bovis. 35 1442 183. Nürnberg an Frankfurt 2: über Aufenthalt und Reiseabsichten des Königs; über die Mas 7 anwesenden und noch erwarteten Fürsten. 1442 Mai 7 [Nürnberg]. a) A consequantur. b) A stellt um luceat jam. c) A collegiis. d) om. A. e) A 1442 statt millesimo — secundo. f) em.; orig. puplice. 40 1 Man darf annehmen, daß der Papst, dem Bei- spiel des Konzils folgend (vgl. nr. 181), auch an die Gesandten der Universität Erfurt schrieb. 2 In ähnlicher Weise schrieb Nürnberg am 7. Mai an Ulm, wie sich aus der folgenden Bemerkung er- gibt, die am Schluß unserer Vorlage N gemacht ist : Simili modo scribatur den von Ulme, außgenommen das wir in unsers herren kûngs abscheiden hiedann nicht verkunden etc., und in fine besließt mit den worten: auch haben uns ewer und unser gôt fründe die von Coln von der heimlichen geriente wegen zu Westfalen geschriben [vgl. nr. 134]. in massen als 45 ewer fürsichtikeit in abschrift irs briefs hirinne ver- slossen wol vernemen mag. das wir derselben ewer
Strana 361
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 361 F aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 60 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. 1449 Mai 7 impr. del. N coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 238b-239a cop. chart. coaeva. Datum feria 2. ante acsensionis domini. Die Unterschrift ist weggelassen, über dem Text als Adresse Frannckfurt. Zum Teil gedruckt bei Janssen 2, 27 nr. 58. — Erwähnt in Chroniken d. D. Städte 3, 364 Anm. 6. 10 15 20 Unser a willig früntlich dinste seind ewer ersamkeit zůvoran mit fleis berait. für- sichtigen ersamen und weisen. besünder lieben und gute fründe. [1] als uns ewr liebe itzund geschrieben hat 1 von unsers gnedigsten herren des Rômischen konigs wegen etc., das haben wir wol vernommen. und tun derselben ewr liebe zu wissen, das sein küng- lich majestat noch bei uns hie und auch in mainung ist, das wirdig heiligtum auf diesen nechstkunftigen heiligen auffarttag offenbar auf dem tabernackel vor dem volk zu sehen und lassen zu weisen 2. wie lang aber sein kunglich gnade darnach hie pleiben und verharren werde, kônnen wir nicht aigentlich gewißen. dann wenne wir warlich erfaren, das sich dieselbe sein künglich gnade hie erheben wôlle, das wollen wir ewer ersamkeit bei unser selbs potten schrieftlich verkünden. [2] auch hat sein künglich majestat am freitag nechstvergangen sein hofgerichte hie gehalden und den stab dem von Newenar bevolhen 8. [3] auch sein bei seinen gnaden hie die hochwirdigen und hochgeporn fürsten unser gnedig herren herr Jacob erzbischof zu Tryer, herr Ludwig pfalzgraff bei Rein herzog in Beyrn und graff ze Graispach, herre Albrecht margraff zu Brandburg b etc., herre Anthonij zü Bamberg, herre Albrecht zu Aistet und herr Fridrich zu Regenspurg bischove. so ist man unsers gnedigen herren von Sachsen und seiner gemaheln und herzogen Wilhelms seins prûders zukunft here gein Nuremberg auf morgen oder biß mitwoch wartend 4. darnach sich ewer fursichtikeit richten mag. danne womit wirc 25 ewer liebe dinste und wolgefallen beweisen mochten, das tetten wir geren. datum feria secunda post Johannis ante portam latinam anno etc. 42. [in verso] Den fursichtigen ersamen und weisen burgermeistern und rate der stat Franckfurt, unsern besunder lieben und guten frunden. Von dem rate zu Nurembergk. Mai 10 Mai 4 Mai 8 Mai 9 1442 Mai 7 so 184. Die Herzöge Friedrich und Wilhelm von Sachsen an den Rat zu Frankfurt: wollen 1442 mit dem Römischen König zur Krönung nach Aachen ziehen; schicken ihren Diener Hannsen Scheffer und bitten, diesem bequeme Herberge in Frankfurt für sie und die Ihrigen in der Stärke von 400 Pferden geben zu lassen. 1442 Mai 8 Forchheim. Mai 8 35 Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 66 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Datum Forchheim Di n. vocem jocunditatis 42. Regest bei Janssen 2, 27 nr. 59, aber mit dem falschen Datum „Mai 7“. 185. Nürnberg an Bürgermeister und Rat zu Frankfurt5: teilt mit, daß Hzg. Friedrich 1442 Mai 12 von Sachsen mit seinem Bruder Hzg. Wilhelm und mit seiner Gemahlin, des Königs a) N lieben fründe statt unser — fründe. b) N Branndenburg. c) N om. wir — geren, add. etc. 40 fürsichtikeit nicht verhalten, sunder im pesten ver- kunden wolten. wann wamit etc. datum ut supra [d. i. wie oben nr. 183]. (Nürnberg Kreis-A. Brief- buch 15 fol. 239a not. chart: coaeva). 1 Vgl. nr. 179. Vgl. Baader, Friedrich III. Einritt in Nürn- 2 berg 1442 (Zeitschrift für Deutsche Kulturgeschichte hrsg. von Müller und Falke, Jahrg. IV, Nürnberg 1859) S. 708-716 und Chroniken der Deutschen Städte 3, 366-370. 45 Vgl. S. 156. Vgl. S. 154 Anm. 5. Laut Bemerkung am Schluß unserer Nürn- berger Vorlage schrieb Nürnberg dasselbe, wie oben an Frankfurt, am 12. Mai auch an Windsheim (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 242a not. chart. coaeva). s " 46*
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 361 F aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 60 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. 1449 Mai 7 impr. del. N coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 238b-239a cop. chart. coaeva. Datum feria 2. ante acsensionis domini. Die Unterschrift ist weggelassen, über dem Text als Adresse Frannckfurt. Zum Teil gedruckt bei Janssen 2, 27 nr. 58. — Erwähnt in Chroniken d. D. Städte 3, 364 Anm. 6. 10 15 20 Unser a willig früntlich dinste seind ewer ersamkeit zůvoran mit fleis berait. für- sichtigen ersamen und weisen. besünder lieben und gute fründe. [1] als uns ewr liebe itzund geschrieben hat 1 von unsers gnedigsten herren des Rômischen konigs wegen etc., das haben wir wol vernommen. und tun derselben ewr liebe zu wissen, das sein küng- lich majestat noch bei uns hie und auch in mainung ist, das wirdig heiligtum auf diesen nechstkunftigen heiligen auffarttag offenbar auf dem tabernackel vor dem volk zu sehen und lassen zu weisen 2. wie lang aber sein kunglich gnade darnach hie pleiben und verharren werde, kônnen wir nicht aigentlich gewißen. dann wenne wir warlich erfaren, das sich dieselbe sein künglich gnade hie erheben wôlle, das wollen wir ewer ersamkeit bei unser selbs potten schrieftlich verkünden. [2] auch hat sein künglich majestat am freitag nechstvergangen sein hofgerichte hie gehalden und den stab dem von Newenar bevolhen 8. [3] auch sein bei seinen gnaden hie die hochwirdigen und hochgeporn fürsten unser gnedig herren herr Jacob erzbischof zu Tryer, herr Ludwig pfalzgraff bei Rein herzog in Beyrn und graff ze Graispach, herre Albrecht margraff zu Brandburg b etc., herre Anthonij zü Bamberg, herre Albrecht zu Aistet und herr Fridrich zu Regenspurg bischove. so ist man unsers gnedigen herren von Sachsen und seiner gemaheln und herzogen Wilhelms seins prûders zukunft here gein Nuremberg auf morgen oder biß mitwoch wartend 4. darnach sich ewer fursichtikeit richten mag. danne womit wirc 25 ewer liebe dinste und wolgefallen beweisen mochten, das tetten wir geren. datum feria secunda post Johannis ante portam latinam anno etc. 42. [in verso] Den fursichtigen ersamen und weisen burgermeistern und rate der stat Franckfurt, unsern besunder lieben und guten frunden. Von dem rate zu Nurembergk. Mai 10 Mai 4 Mai 8 Mai 9 1442 Mai 7 so 184. Die Herzöge Friedrich und Wilhelm von Sachsen an den Rat zu Frankfurt: wollen 1442 mit dem Römischen König zur Krönung nach Aachen ziehen; schicken ihren Diener Hannsen Scheffer und bitten, diesem bequeme Herberge in Frankfurt für sie und die Ihrigen in der Stärke von 400 Pferden geben zu lassen. 1442 Mai 8 Forchheim. Mai 8 35 Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 66 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Datum Forchheim Di n. vocem jocunditatis 42. Regest bei Janssen 2, 27 nr. 59, aber mit dem falschen Datum „Mai 7“. 185. Nürnberg an Bürgermeister und Rat zu Frankfurt5: teilt mit, daß Hzg. Friedrich 1442 Mai 12 von Sachsen mit seinem Bruder Hzg. Wilhelm und mit seiner Gemahlin, des Königs a) N lieben fründe statt unser — fründe. b) N Branndenburg. c) N om. wir — geren, add. etc. 40 fürsichtikeit nicht verhalten, sunder im pesten ver- kunden wolten. wann wamit etc. datum ut supra [d. i. wie oben nr. 183]. (Nürnberg Kreis-A. Brief- buch 15 fol. 239a not. chart: coaeva). 1 Vgl. nr. 179. Vgl. Baader, Friedrich III. Einritt in Nürn- 2 berg 1442 (Zeitschrift für Deutsche Kulturgeschichte hrsg. von Müller und Falke, Jahrg. IV, Nürnberg 1859) S. 708-716 und Chroniken der Deutschen Städte 3, 366-370. 45 Vgl. S. 156. Vgl. S. 154 Anm. 5. Laut Bemerkung am Schluß unserer Nürn- berger Vorlage schrieb Nürnberg dasselbe, wie oben an Frankfurt, am 12. Mai auch an Windsheim (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 242a not. chart. coaeva). s " 46*
Strana 362
362 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1142 Нai 12 Schwester, jetzt beim König ist; weiß nicht, an welchem Tage der König aufbrechen will; doch geht gemeine Rede, daß es in Kürze geschehen werde; will mit eigenem Boten schreiben, sobald es Genaues weiß. 1442 Mai 12 [Nürnberg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 55 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum sabbato post ascensionis domini anno etc. 42. In Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 242a cop. chart. coaeva. Regest bei Janssen 2, 27 nr. 60. 1442 186. Gf. Johann zu Öttingen an N.1, derzeitigen Bürgermeister der Stadt Frankfurt: Mai 18 hört, daß der Römische König in Kürze nach Frankfurt kommen wird; schickt des- halb den gegenwärtigen Boten zum Bürgermeister mit der Bitte, ihm zu einer guten 10 und gelegenen Herberge zu verhelfen. 1442 Mai 13 o. O. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 65 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum So. n. uffartag 42. Regest bei Janssen 2, 27 nr. 61. (1442) 187. Nürnberg an Rothenburg: über die Umgebung des Königs und dessen Reisepläne; 15 Mai 15 bisher ist keine Reichsangelegenheit verhandelt. [1442] Mai 15 [Nürnberg]. Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 243a cop. chart. coaeva. Erwähnt in Chroniken d. D. Städte 3, 373 Anm. 1. Lieben frunde. ewern brieve uns itzunt von des allerdurchluchtigisten fursten unsers gnedigisten herren des Romischen küngs und gelegenheit seines wesens zugesant 20 haben wir mit seiner inhalt wol vernommen etc. und tun ewer liebe zu wissen, das derselbe unser gnedigister herre der Romische küng und die hochwirdigen und hochge- bornen fûrsten unser gnedig herren herr Jacob erzbischof zu Trier, her Fridrich und her Wilhelm herzogen zu Sachsen etc., her Ludwig der jünger herzog in Beyrn und grave zu Graispach, her Albrecht margraf zu Branndenburg und sust etlich geistlich 25 fürsten graven und herren in einer redlichen menige hie bei uns sein. und 2 sein gemeine rede, das sein kunglich majestat gar kurzlich hie aufprechen werde, gen a Wirtzpurg Mas 15 und fürbaß gen Frannckfurt ze ziehen, wann auf hewt datum ditz briefs seiner kunig- leichen gnaden vorreiter von hinnen gen Wirtzpurg geritten sein. wir vermerken auch nicht, das bißher icht treffenlichs in des reichs sachen bei uns fürgenomen sei etc. hôrten so wir auch irgen ewer weisheit anders denn in gut gedenken, darzu wolten wir nach un- serm vermugen das beste gerne fürkern. denn wamit wir etc. datum feria 3. post dominicam exaudi. 11442) Mař 15 [supra] Rotemburg. 114427 Mai 19 188. Gen. Frankfurter Gesandte an Frankfurt: der König will am 21. Mai aufbrechen s5 und am 26. Mai in Frankfurt einreiten; bestellen Herberge für Nürnberger Ge- sandte. [1442] Mai 19 [Nürnberg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 64 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del., und fol. 64 a ced. chart. Regest bei Janssen 2, 27-28 nr. 62. 40 a) Vorl. und gen; diese Worte und die folgenden Wirtzpurg und sind von einer anderen gleichzeitigen Hand über der Zeile nachgetragen. b) wann — geritten sein ist ton der in Var. a genannten Hand am Rande hinsugefügt. Vgl. S. 320 Anm. 2. Nürnberg teilte das oben Folgende bis zum Schluß am 15. Mai auch an Windsheim mit. (Nürn- berg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 243 ab cop. chart. coaeva). Auch in diesem Briefe sind die in den 1 Varianten a und b erwähnten Stellen von der- selben Hand wie dort über der Zeile bezw. am Rande nachgetragen. In Var.b heißt es aber seiner 45 majestat vorreiter; das folgende von hinnen fehlt.
362 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1142 Нai 12 Schwester, jetzt beim König ist; weiß nicht, an welchem Tage der König aufbrechen will; doch geht gemeine Rede, daß es in Kürze geschehen werde; will mit eigenem Boten schreiben, sobald es Genaues weiß. 1442 Mai 12 [Nürnberg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 55 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum sabbato post ascensionis domini anno etc. 42. In Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 242a cop. chart. coaeva. Regest bei Janssen 2, 27 nr. 60. 1442 186. Gf. Johann zu Öttingen an N.1, derzeitigen Bürgermeister der Stadt Frankfurt: Mai 18 hört, daß der Römische König in Kürze nach Frankfurt kommen wird; schickt des- halb den gegenwärtigen Boten zum Bürgermeister mit der Bitte, ihm zu einer guten 10 und gelegenen Herberge zu verhelfen. 1442 Mai 13 o. O. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 65 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum So. n. uffartag 42. Regest bei Janssen 2, 27 nr. 61. (1442) 187. Nürnberg an Rothenburg: über die Umgebung des Königs und dessen Reisepläne; 15 Mai 15 bisher ist keine Reichsangelegenheit verhandelt. [1442] Mai 15 [Nürnberg]. Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 243a cop. chart. coaeva. Erwähnt in Chroniken d. D. Städte 3, 373 Anm. 1. Lieben frunde. ewern brieve uns itzunt von des allerdurchluchtigisten fursten unsers gnedigisten herren des Romischen küngs und gelegenheit seines wesens zugesant 20 haben wir mit seiner inhalt wol vernommen etc. und tun ewer liebe zu wissen, das derselbe unser gnedigister herre der Romische küng und die hochwirdigen und hochge- bornen fûrsten unser gnedig herren herr Jacob erzbischof zu Trier, her Fridrich und her Wilhelm herzogen zu Sachsen etc., her Ludwig der jünger herzog in Beyrn und grave zu Graispach, her Albrecht margraf zu Branndenburg und sust etlich geistlich 25 fürsten graven und herren in einer redlichen menige hie bei uns sein. und 2 sein gemeine rede, das sein kunglich majestat gar kurzlich hie aufprechen werde, gen a Wirtzpurg Mas 15 und fürbaß gen Frannckfurt ze ziehen, wann auf hewt datum ditz briefs seiner kunig- leichen gnaden vorreiter von hinnen gen Wirtzpurg geritten sein. wir vermerken auch nicht, das bißher icht treffenlichs in des reichs sachen bei uns fürgenomen sei etc. hôrten so wir auch irgen ewer weisheit anders denn in gut gedenken, darzu wolten wir nach un- serm vermugen das beste gerne fürkern. denn wamit wir etc. datum feria 3. post dominicam exaudi. 11442) Mař 15 [supra] Rotemburg. 114427 Mai 19 188. Gen. Frankfurter Gesandte an Frankfurt: der König will am 21. Mai aufbrechen s5 und am 26. Mai in Frankfurt einreiten; bestellen Herberge für Nürnberger Ge- sandte. [1442] Mai 19 [Nürnberg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Kaiserschreiben IV fol. 64 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del., und fol. 64 a ced. chart. Regest bei Janssen 2, 27-28 nr. 62. 40 a) Vorl. und gen; diese Worte und die folgenden Wirtzpurg und sind von einer anderen gleichzeitigen Hand über der Zeile nachgetragen. b) wann — geritten sein ist ton der in Var. a genannten Hand am Rande hinsugefügt. Vgl. S. 320 Anm. 2. Nürnberg teilte das oben Folgende bis zum Schluß am 15. Mai auch an Windsheim mit. (Nürn- berg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 243 ab cop. chart. coaeva). Auch in diesem Briefe sind die in den 1 Varianten a und b erwähnten Stellen von der- selben Hand wie dort über der Zeile bezw. am Rande nachgetragen. In Var.b heißt es aber seiner 45 majestat vorreiter; das folgende von hinnen fehlt.
Strana 363
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 363 wir laßen uwir Unßer wilighin dinst zůvor. ersamen hern unde gûden fründe. ersamen wißheid wißen, daz alz uf hûde samsdag allirirst € beslaßen ist, daz unßer herre der kûnnig uf mandag nest wirt ufbrechin, und genzlich in meinünge " ist, uf den nesten samßdag, ab got wil, ze e Francfurd inzeriden. wir weren auch uf hûde samßdag uf- 5 gebrachin, nûwe wollin wir beiden meister Heynrich 1 dez undirkanzeler unde ezlichir mee, umbe daz wir dezda sicherer mogen riden. sast za wollind wir uch wolle sagen, waz wir hi han vornomen, za wir, ab got wil, bi üch werden komen. wir werden uf morn den heilighin pingstag ufbrechin unde wollin auch, ab got wil e, balde bi uch sin. sagint Henczen Wißen, daz er dez radiz fründen von Nürenberg eine herberge bestelle uf 10 10 pherde. gegeiben under unßers wirthez beczeid ? uf den samßdag vor phingsdag etc. Walther von Swarczinberg [in verso] Den ersamen unde wißen den der alde und Hencze Wiße zuf burgermeistern scheffin unde rade zû den Wißen. Francfürd, unßern lieben hern und gudden fründen, sal dissir brief. [Auf einem Zettel:] Auch han wir dem boden gegeiben 12 beheimße uf den lon 5. daruf mogit ir ime follin lonnen. [1442/ Mai 19 Mai 19 Mai 21 Mas 26 Mai 19 Mai 20 11442) Mai 19 15 189. Martin Nawer an Nördlingen: über die Aufforderung des Königs an die Städte- boten, ihn nach Frankfurt zu begleiten u. a. m. 1442 Mai 21 [Nürnberg]. 1442 Mai 21 20 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Schreibt: [1] ich lauz euich wissen, daz unsere her der kûnig am pfingstag liez reden her Jacob Mai 20 Truchsezz, daz die botten mit im ritten gen Franckfurt. daz haûn sie im zůgesagt. also rit man zû Nuirenberg am pfingstmentag ûz. und waiz nichz, daz hie ûzgerich sie worden, wan alain der von Mas 21 Hall sach in maz, alz ich euich fur geschriben. [2] Man hat mit dem Markgrafen wegen des Land- 25 gerichts gesprochen. der will sich nichz daran keren und maint, unser her der kûnig hab im nichz zû pieten noch zû haissen nach siner frihait sag, die er dan darumb hab, und will fuir sich uz hin richten. [3 Ob Graf Hans von Ottingen in Nürnberg oder anderswos gegen Nördlingen geklagt habe, kann er nicht erfahren. [4] Sollte jemand nach Ulm reiten, so soll Nördlingen dafür sorgen, daßt der von Hall sach stattlich für werd genomen4. Die von Nuirenperg5 und andere Städteboten 3o sind der Ansicht, es sei besser, Hall antworte, da doch der König einen endtag gesetzt habe. daz doch sin genad die stett pilich paz darin angesehen hett, wan sie dez hart erschrocken sind. Datum am pfingstmentag ano h 42. 1442 Мai 21 35 190. Heg. Albrecht von Österreich an Bürgermeister und Rat zu Frankfurt: schickt jetzt seinen Rat Meister Hans von Eych, Lehrer beider Rechte und Propst zu Wetzflor, hinaus zu den Kurfürsten und anderen: bittet die Adressaten, ihm Gunst und Förde- rung zu erweisen, falls er mit irgend einem Begehren an sie herantreten sollte. 1442 Mai 22 Stein. 1442 Мai 29 40 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten fasc. 51 nr. 4001 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Datum zu Stain in Krain an eritag in den heiligen phingstveirtagen anno domini ete. quadragesimo secundo. Unterfertigung Dominus dux per se ipsum. 191. Die in Frankfurt befindlichen Gesandten von zehn gen. Reichsstädten an nicht ge- nannte Reichsstädte wegen Beschickung des Frankfurter Tages durch die Städte noch 1449 Juni 12 45 a) orig. allirist. b) orig. meyünge. c) orig. z mit hochgestelltem e oder o, wie nachher auch in inzeriden; vor ze stent im orig. haid willin, was wir als überflüssig gestrichen haben. d) am Rande mit Ferweisungszeichen. e) om. orig. f) orig. wriederholt zů. g) orig. bon. h) sic. 1 Heinrich Leubing. D. i. petscheit, Pettschaft. Vgl. S. 354 Anm. 3. s * 5 Vgl. S. 341 Anm. 4 und S. 354 Anm. 3. Vgl. S. 341 Anm. 3.
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 363 wir laßen uwir Unßer wilighin dinst zůvor. ersamen hern unde gûden fründe. ersamen wißheid wißen, daz alz uf hûde samsdag allirirst € beslaßen ist, daz unßer herre der kûnnig uf mandag nest wirt ufbrechin, und genzlich in meinünge " ist, uf den nesten samßdag, ab got wil, ze e Francfurd inzeriden. wir weren auch uf hûde samßdag uf- 5 gebrachin, nûwe wollin wir beiden meister Heynrich 1 dez undirkanzeler unde ezlichir mee, umbe daz wir dezda sicherer mogen riden. sast za wollind wir uch wolle sagen, waz wir hi han vornomen, za wir, ab got wil, bi üch werden komen. wir werden uf morn den heilighin pingstag ufbrechin unde wollin auch, ab got wil e, balde bi uch sin. sagint Henczen Wißen, daz er dez radiz fründen von Nürenberg eine herberge bestelle uf 10 10 pherde. gegeiben under unßers wirthez beczeid ? uf den samßdag vor phingsdag etc. Walther von Swarczinberg [in verso] Den ersamen unde wißen den der alde und Hencze Wiße zuf burgermeistern scheffin unde rade zû den Wißen. Francfürd, unßern lieben hern und gudden fründen, sal dissir brief. [Auf einem Zettel:] Auch han wir dem boden gegeiben 12 beheimße uf den lon 5. daruf mogit ir ime follin lonnen. [1442/ Mai 19 Mai 19 Mai 21 Mas 26 Mai 19 Mai 20 11442) Mai 19 15 189. Martin Nawer an Nördlingen: über die Aufforderung des Königs an die Städte- boten, ihn nach Frankfurt zu begleiten u. a. m. 1442 Mai 21 [Nürnberg]. 1442 Mai 21 20 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Schreibt: [1] ich lauz euich wissen, daz unsere her der kûnig am pfingstag liez reden her Jacob Mai 20 Truchsezz, daz die botten mit im ritten gen Franckfurt. daz haûn sie im zůgesagt. also rit man zû Nuirenberg am pfingstmentag ûz. und waiz nichz, daz hie ûzgerich sie worden, wan alain der von Mas 21 Hall sach in maz, alz ich euich fur geschriben. [2] Man hat mit dem Markgrafen wegen des Land- 25 gerichts gesprochen. der will sich nichz daran keren und maint, unser her der kûnig hab im nichz zû pieten noch zû haissen nach siner frihait sag, die er dan darumb hab, und will fuir sich uz hin richten. [3 Ob Graf Hans von Ottingen in Nürnberg oder anderswos gegen Nördlingen geklagt habe, kann er nicht erfahren. [4] Sollte jemand nach Ulm reiten, so soll Nördlingen dafür sorgen, daßt der von Hall sach stattlich für werd genomen4. Die von Nuirenperg5 und andere Städteboten 3o sind der Ansicht, es sei besser, Hall antworte, da doch der König einen endtag gesetzt habe. daz doch sin genad die stett pilich paz darin angesehen hett, wan sie dez hart erschrocken sind. Datum am pfingstmentag ano h 42. 1442 Мai 21 35 190. Heg. Albrecht von Österreich an Bürgermeister und Rat zu Frankfurt: schickt jetzt seinen Rat Meister Hans von Eych, Lehrer beider Rechte und Propst zu Wetzflor, hinaus zu den Kurfürsten und anderen: bittet die Adressaten, ihm Gunst und Förde- rung zu erweisen, falls er mit irgend einem Begehren an sie herantreten sollte. 1442 Mai 22 Stein. 1442 Мai 29 40 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten fasc. 51 nr. 4001 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Datum zu Stain in Krain an eritag in den heiligen phingstveirtagen anno domini ete. quadragesimo secundo. Unterfertigung Dominus dux per se ipsum. 191. Die in Frankfurt befindlichen Gesandten von zehn gen. Reichsstädten an nicht ge- nannte Reichsstädte wegen Beschickung des Frankfurter Tages durch die Städte noch 1449 Juni 12 45 a) orig. allirist. b) orig. meyünge. c) orig. z mit hochgestelltem e oder o, wie nachher auch in inzeriden; vor ze stent im orig. haid willin, was wir als überflüssig gestrichen haben. d) am Rande mit Ferweisungszeichen. e) om. orig. f) orig. wriederholt zů. g) orig. bon. h) sic. 1 Heinrich Leubing. D. i. petscheit, Pettschaft. Vgl. S. 354 Anm. 3. s * 5 Vgl. S. 341 Anm. 4 und S. 354 Anm. 3. Vgl. S. 341 Anm. 3.
Strana 364
364 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juni 12 vor der Rückkehr des Königs am 8. Juli. [Entwurf, vor Absendung noch geändert.] [ 1442 Juni 121/ Frankfurt. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614b conc. chart. Die in unseren Varianten angeführten Korrekturen und Zusätze rühren von einer anderen gleichzeitigen Hand her. Diese Hand hat auch über den Text geschrieben non transivit, sed est variata. 5 Juli 8 Unsere fruntliche willige dinst mit allem flisse zuvor. fursichtigen ersamen und wisen herren. besundern guden frunde. als wir itzünt unsere iglicher von sinen frunden her zu dem tage, den der allerdurchluchtigiste furste und herre unser gnedigister liebster herre der Romische konig umb gebrechen und notdorft willen der heilgen Cristenheid und gemeiner Dutscher lande her gen Franckefurt gesast hat, gesant sin und die2 leufe 10 des koniglichen hoffes, andere gemeinen hendele clage und anbrengunge sehen und ver- nemen und uns € in geheimde auch wol so merkliche sachen die gemeinen frien und richsstede berurende furkommen, die dan alle nach irer gestalt nit fuglich oder dogelich sin zu schriben: so han wir uns zu etlichen malen davon underrett 3 und duchte uns wol notdorftig nûcz und gud, das der stede botschaft folliclicher und mee hie wern, in 15 soliche und andere zufallende sachen, die noch begegenen mogen, zu raden und zu helfen. wand dan, ersamen lieben besundern frunde, der vorgenante unser gnedigister liebster herre der Romische konig von hinnen zu siner koniglichen eronunge gen Aiche gefaren ist und etliche von unsern frunden mit sinen gnaden und sich vor sant Kilians tag, das ist nemlich vierzehen tage nach sant Johans tag sonwenden nehstkomende, wider her gen 20 Franckenfurt meinet zu fugen, die sachen, darûmb her bescheiden ist, furhand zu nemen, und vor der zit sins ufbrochs sin konigliche majestad in meinunge was, den steden, die ir frunde hie zu Franckenfurt nit han, tûn zu schrieben 4, ir erbere radisbotschaft do- binnen auch her zu senden, als uns von siner koniglichen gnaden wegen zu versteende getan warte: obe soliche siner gnaden schrift an uch gelanget si, mogen wir nit eigent- 25 lich d gewissen. so biden wir uwer ersamkeid dinstlich mit ganzem flisse, das ir gestalt und gelegenheid des heilgen richs und gemeiner lande in ir selbs betrechtlich innemen und, so ferre uwerer liebde gelegen und zu tûnde ist, uwere erbere radsbotschaft zu andern der stede erbern radfrunden auch her gen Franckenfurt schicken wullet, das die Julss vor sant Kylians tag hie sin, in soliche vorberurte und andere " zufallende sachen im so besten zu helfen und zu raden, als uns des wol ein notdorft bedunket, und uch darinne so gutwillig erzeigen, als wir zu uwere fursichtikeit ein ganz getruwen und zuversicht han und mit willen gerne verdienen wollen, undf uns davon uwer gutliche beschrieben antwurt lassen wissen. geben zu Franckenfurt undir der stede Franckenfurt ingesiegel umb unser bede willen. Der 6 stede Straßburg Colne Augspurg Nuremberg Ulme h Nurdelingen Mencze Wormß Spijer und Franckfurt rads- botschaft, als die zu diser zit zu Franckfurt sin. 35 a) ist über der Zeile kinzugefügt. b) em.; Vorl. versteede. c) in der Vorl. korr. für ist. d) ist über der Zeils hin- sugefügt. e) ist über der Zeile hinzugefügt. f) und — wissen ist am Rande hinzugefügt. g) die Unterschrift sieht anf 40 tier Zeilen; nach Augspurg, nach und und nach die ist abgeteilt. h) Ulme und Nurdelingen sind am Rande hinzugefügt. 1 Der Brief muß mit dem Schreiben Frankfurts vom 12. Juni nr. 192 ungefähr gleichzeitig sein. Der hier vorliegende Text, ein noch geänderter Entwurf (s. Quellenangabe), wird der endgültigen Fassung von nr. 192 vorangegangen sein, vielleicht noch am gleichen Tage, wie der Herausgeber datiert hat, vielleicht etwas früher. Die Abreise des Königs, die am 6. Juni erfolgte, wird schon erwähnt. Was an dem Text nachträglich geändert wurde, zeigt in der Hauptsache wohl die Vergleichung mit nr. 192. Als Adressaten werden wir die gleichen Städte und Städtegruppen anzunchmen haben wie bei nr. 192, obschon in unserm Entwurf die für Bundesstädte be- rechnete Wendung (s. Anm. 7 zu nr. 192) fehlt. [O.J 45 € Die Worte die leufe — aubrengunge fehlen an dieser Stelle in nr. 192, sind dafür dort in anderem Zusammenhang weiter unten eingefügt. IO.] 8 Vgl. S. 117f., dazu auch nr. 119, nr. 137 und S. 333 Anm. 3. " Vgl. nr. 118. 50
364 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juni 12 vor der Rückkehr des Königs am 8. Juli. [Entwurf, vor Absendung noch geändert.] [ 1442 Juni 121/ Frankfurt. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614b conc. chart. Die in unseren Varianten angeführten Korrekturen und Zusätze rühren von einer anderen gleichzeitigen Hand her. Diese Hand hat auch über den Text geschrieben non transivit, sed est variata. 5 Juli 8 Unsere fruntliche willige dinst mit allem flisse zuvor. fursichtigen ersamen und wisen herren. besundern guden frunde. als wir itzünt unsere iglicher von sinen frunden her zu dem tage, den der allerdurchluchtigiste furste und herre unser gnedigister liebster herre der Romische konig umb gebrechen und notdorft willen der heilgen Cristenheid und gemeiner Dutscher lande her gen Franckefurt gesast hat, gesant sin und die2 leufe 10 des koniglichen hoffes, andere gemeinen hendele clage und anbrengunge sehen und ver- nemen und uns € in geheimde auch wol so merkliche sachen die gemeinen frien und richsstede berurende furkommen, die dan alle nach irer gestalt nit fuglich oder dogelich sin zu schriben: so han wir uns zu etlichen malen davon underrett 3 und duchte uns wol notdorftig nûcz und gud, das der stede botschaft folliclicher und mee hie wern, in 15 soliche und andere zufallende sachen, die noch begegenen mogen, zu raden und zu helfen. wand dan, ersamen lieben besundern frunde, der vorgenante unser gnedigister liebster herre der Romische konig von hinnen zu siner koniglichen eronunge gen Aiche gefaren ist und etliche von unsern frunden mit sinen gnaden und sich vor sant Kilians tag, das ist nemlich vierzehen tage nach sant Johans tag sonwenden nehstkomende, wider her gen 20 Franckenfurt meinet zu fugen, die sachen, darûmb her bescheiden ist, furhand zu nemen, und vor der zit sins ufbrochs sin konigliche majestad in meinunge was, den steden, die ir frunde hie zu Franckenfurt nit han, tûn zu schrieben 4, ir erbere radisbotschaft do- binnen auch her zu senden, als uns von siner koniglichen gnaden wegen zu versteende getan warte: obe soliche siner gnaden schrift an uch gelanget si, mogen wir nit eigent- 25 lich d gewissen. so biden wir uwer ersamkeid dinstlich mit ganzem flisse, das ir gestalt und gelegenheid des heilgen richs und gemeiner lande in ir selbs betrechtlich innemen und, so ferre uwerer liebde gelegen und zu tûnde ist, uwere erbere radsbotschaft zu andern der stede erbern radfrunden auch her gen Franckenfurt schicken wullet, das die Julss vor sant Kylians tag hie sin, in soliche vorberurte und andere " zufallende sachen im so besten zu helfen und zu raden, als uns des wol ein notdorft bedunket, und uch darinne so gutwillig erzeigen, als wir zu uwere fursichtikeit ein ganz getruwen und zuversicht han und mit willen gerne verdienen wollen, undf uns davon uwer gutliche beschrieben antwurt lassen wissen. geben zu Franckenfurt undir der stede Franckenfurt ingesiegel umb unser bede willen. Der 6 stede Straßburg Colne Augspurg Nuremberg Ulme h Nurdelingen Mencze Wormß Spijer und Franckfurt rads- botschaft, als die zu diser zit zu Franckfurt sin. 35 a) ist über der Zeile kinzugefügt. b) em.; Vorl. versteede. c) in der Vorl. korr. für ist. d) ist über der Zeils hin- sugefügt. e) ist über der Zeile hinzugefügt. f) und — wissen ist am Rande hinzugefügt. g) die Unterschrift sieht anf 40 tier Zeilen; nach Augspurg, nach und und nach die ist abgeteilt. h) Ulme und Nurdelingen sind am Rande hinzugefügt. 1 Der Brief muß mit dem Schreiben Frankfurts vom 12. Juni nr. 192 ungefähr gleichzeitig sein. Der hier vorliegende Text, ein noch geänderter Entwurf (s. Quellenangabe), wird der endgültigen Fassung von nr. 192 vorangegangen sein, vielleicht noch am gleichen Tage, wie der Herausgeber datiert hat, vielleicht etwas früher. Die Abreise des Königs, die am 6. Juni erfolgte, wird schon erwähnt. Was an dem Text nachträglich geändert wurde, zeigt in der Hauptsache wohl die Vergleichung mit nr. 192. Als Adressaten werden wir die gleichen Städte und Städtegruppen anzunchmen haben wie bei nr. 192, obschon in unserm Entwurf die für Bundesstädte be- rechnete Wendung (s. Anm. 7 zu nr. 192) fehlt. [O.J 45 € Die Worte die leufe — aubrengunge fehlen an dieser Stelle in nr. 192, sind dafür dort in anderem Zusammenhang weiter unten eingefügt. IO.] 8 Vgl. S. 117f., dazu auch nr. 119, nr. 137 und S. 333 Anm. 3. " Vgl. nr. 118. 50
Strana 365
F. Besuch des Tages nr. 154.199. 365 192. Frankfurt an Regensburg und andere gen. Städte und Städtegruppen (einzeln)1: 1442 Juni 12 wegen Beschickung des Frankfurter Tages durch die Städte noch vor der Rückkehr des Königs am 8. Juli. 1442 Juni 12 [Frankfurt]. 10 15 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614b orig. chart. sine sigillo. Das Schreiben war zur Absendung an Regensburg bestimmt, wurde aber aus dem unten in Anm. 7 genannten Grunde zurückbehalten und dann als Vorlage für die Schreiben an Regensburg und andere über dem Text genannte Städte bezw. Städtegruppen be- nutzt. Die über dem Text genannten Adressaten sind folgende: zunächst links, und zwar untereinander geschrieben, Costencze, Regenßpurg; rechts von diesen beiden steht die für jede von beiden Städten geltende Bemerkung allein juxta notulam [d. i. unsere Vorlage, so wie sie sich nach Streichung des in Anm. 7 angeführten Passus darstellt]; rechts von dieser Bemerkung sind dann auf je einer Zeile untereinander geschrieben die drei Adressen Hagenauwe und den andern steden im Elsaß, Ravenßpurg und den andern steden irer vereinigunge, Eßlingen und den andern steden irer vereingunge. Auf der Rückseite ist bemerkt Den steden, die ir botschaft hie nit han, auch geschriben, ir frunde her zu senden; dazu hat dann eine etwas spätere Hand hinzugefügt aber nit ußgedruckt, in waß sachen. Unsere fruntliche willige dinst mit ganzem flisse zuvor. fürsichtigen ersamen und wisen. lieben besundern frunde. als der allerdurchluchtigiste furste und herre, unser gnedigister liebster herre 20 der Romische konig fursten graven herren und steden einen tag umb gebrechen und notdorft willen der heiligen Cristenheit und gemeiner Dutscher lande her bi uns gesast und bescheiden hat, zû dem tage die stede gemeinlich ir botschaft doch nit so trefflich gesant han, als wir uns versehen hetten 2. wand dan der vorgenante unser gnedigister liebister herre der Romische konig iczûnt 3 bi uns ufgebrochen ist und sich ilingen gein Aiche zu siner koniglichen cronunge 25 und uf sant Kylians dag, das ist nemlich vierzehen tage nach sant Johans tag sonnewenden nest- komende, widder bi uns meinet zu fugen, die sachen, darumb der vorberurte dag bescheiden ist, furhand zu nemen: darzu sin konigliche wirdekeit begert hat etliche der stede frunden, mit sinen gnaden zu faren, und etliche, hie zu harren. und vor der zit sins ufbrochs sin koniglich majestad in meinunge was, den steden, die ir frunde hie zû Franckenfurt nit han, tûn zû schrieben 4, 30 ire erbere botschaft dobinnen auch her zu senden, als der stede frunden und uns von siner groß- mechtikeit wegen zu versteende getan wart. obe soliche siner gnaden schrift an uch gelanget si, mogen wir nit eigentlich gewissen. dann, ersamen lieben besundern fründe, nachdem der stede erbere radsbotschaft und auch wir die 5 leufe des koniglichen hoffs, gemeine clage, hendele und anbrengunge und andere merkeliche sachen gemeine frie und richsstede berurende, die alle nach 35 irer gestalt nit fuglich oder dogelich sind zu schrieben, angesehen und vernomen und sie und unsere frûnde sich davon zu etlichen malen underrett han, so were der stede erbere rads- botschefte, die noch hie bi uns zu Franckenfurt, und auch derihenen, die mit sinen koniglichen gnaden gein Aiche gefaren sin, und auch unsere meinunge und duchte sie und uns geraden nûtze und notdorft, das ir die sachen bedechtlich 6 innemen und uwere erbere rads- 40 botschaft zu andern der stede frunden auch her gein Franckenfurt schicken wuldet, das die vor sant Kylians tag nehstkommende hie weren, in soliche vorberurte und andere zufallende sachen, die Juli 8 noch begegenen mogen, im besten zu helfen und zu raden, als uns des wol ein notdorft bedûnket, und uch darinne so gutwillig erzeigen" wullet, als der stede erbere botschaft und wir zu uwerer 6 In nr. 191 betrechtlich. Hier folgen in unserer Vorlage noch die Worte und das den andern steden uwerer vereingunge im besten furter verkûndigen und zu wissen tün. Diese für ein Schreiben an Regensburg nicht passenden Worte sind durchgestrichen und es ist dazu am Rande bemerkt notandum den steden Hagenaû im Elsaß, Ravenßpurg und Eßlingen ist daz ußgetan in [Vorl. im] der notteln zugesast. Wir greifen gewift 1 Dem Briefe-liegt unsere nr. 191 zugrunde (vgl. 45 S. 364 Anm. 1). Die von dort herübergenommenen Teile sind oben in Petit gesetzt worden. 1 Man vergleiche die in nr. 200 abgedruckte Präsenzliste. Am 6. Juni. Vgl. S. 158. 50 4 Vgl. nr. 118. Diese Worte die leufe — anbrengunge in nr. 191 an früherer Stelle. 10.] Juli 8
F. Besuch des Tages nr. 154.199. 365 192. Frankfurt an Regensburg und andere gen. Städte und Städtegruppen (einzeln)1: 1442 Juni 12 wegen Beschickung des Frankfurter Tages durch die Städte noch vor der Rückkehr des Königs am 8. Juli. 1442 Juni 12 [Frankfurt]. 10 15 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614b orig. chart. sine sigillo. Das Schreiben war zur Absendung an Regensburg bestimmt, wurde aber aus dem unten in Anm. 7 genannten Grunde zurückbehalten und dann als Vorlage für die Schreiben an Regensburg und andere über dem Text genannte Städte bezw. Städtegruppen be- nutzt. Die über dem Text genannten Adressaten sind folgende: zunächst links, und zwar untereinander geschrieben, Costencze, Regenßpurg; rechts von diesen beiden steht die für jede von beiden Städten geltende Bemerkung allein juxta notulam [d. i. unsere Vorlage, so wie sie sich nach Streichung des in Anm. 7 angeführten Passus darstellt]; rechts von dieser Bemerkung sind dann auf je einer Zeile untereinander geschrieben die drei Adressen Hagenauwe und den andern steden im Elsaß, Ravenßpurg und den andern steden irer vereinigunge, Eßlingen und den andern steden irer vereingunge. Auf der Rückseite ist bemerkt Den steden, die ir botschaft hie nit han, auch geschriben, ir frunde her zu senden; dazu hat dann eine etwas spätere Hand hinzugefügt aber nit ußgedruckt, in waß sachen. Unsere fruntliche willige dinst mit ganzem flisse zuvor. fürsichtigen ersamen und wisen. lieben besundern frunde. als der allerdurchluchtigiste furste und herre, unser gnedigister liebster herre 20 der Romische konig fursten graven herren und steden einen tag umb gebrechen und notdorft willen der heiligen Cristenheit und gemeiner Dutscher lande her bi uns gesast und bescheiden hat, zû dem tage die stede gemeinlich ir botschaft doch nit so trefflich gesant han, als wir uns versehen hetten 2. wand dan der vorgenante unser gnedigister liebister herre der Romische konig iczûnt 3 bi uns ufgebrochen ist und sich ilingen gein Aiche zu siner koniglichen cronunge 25 und uf sant Kylians dag, das ist nemlich vierzehen tage nach sant Johans tag sonnewenden nest- komende, widder bi uns meinet zu fugen, die sachen, darumb der vorberurte dag bescheiden ist, furhand zu nemen: darzu sin konigliche wirdekeit begert hat etliche der stede frunden, mit sinen gnaden zu faren, und etliche, hie zu harren. und vor der zit sins ufbrochs sin koniglich majestad in meinunge was, den steden, die ir frunde hie zû Franckenfurt nit han, tûn zû schrieben 4, 30 ire erbere botschaft dobinnen auch her zu senden, als der stede frunden und uns von siner groß- mechtikeit wegen zu versteende getan wart. obe soliche siner gnaden schrift an uch gelanget si, mogen wir nit eigentlich gewissen. dann, ersamen lieben besundern fründe, nachdem der stede erbere radsbotschaft und auch wir die 5 leufe des koniglichen hoffs, gemeine clage, hendele und anbrengunge und andere merkeliche sachen gemeine frie und richsstede berurende, die alle nach 35 irer gestalt nit fuglich oder dogelich sind zu schrieben, angesehen und vernomen und sie und unsere frûnde sich davon zu etlichen malen underrett han, so were der stede erbere rads- botschefte, die noch hie bi uns zu Franckenfurt, und auch derihenen, die mit sinen koniglichen gnaden gein Aiche gefaren sin, und auch unsere meinunge und duchte sie und uns geraden nûtze und notdorft, das ir die sachen bedechtlich 6 innemen und uwere erbere rads- 40 botschaft zu andern der stede frunden auch her gein Franckenfurt schicken wuldet, das die vor sant Kylians tag nehstkommende hie weren, in soliche vorberurte und andere zufallende sachen, die Juli 8 noch begegenen mogen, im besten zu helfen und zu raden, als uns des wol ein notdorft bedûnket, und uch darinne so gutwillig erzeigen" wullet, als der stede erbere botschaft und wir zu uwerer 6 In nr. 191 betrechtlich. Hier folgen in unserer Vorlage noch die Worte und das den andern steden uwerer vereingunge im besten furter verkûndigen und zu wissen tün. Diese für ein Schreiben an Regensburg nicht passenden Worte sind durchgestrichen und es ist dazu am Rande bemerkt notandum den steden Hagenaû im Elsaß, Ravenßpurg und Eßlingen ist daz ußgetan in [Vorl. im] der notteln zugesast. Wir greifen gewift 1 Dem Briefe-liegt unsere nr. 191 zugrunde (vgl. 45 S. 364 Anm. 1). Die von dort herübergenommenen Teile sind oben in Petit gesetzt worden. 1 Man vergleiche die in nr. 200 abgedruckte Präsenzliste. Am 6. Juni. Vgl. S. 158. 50 4 Vgl. nr. 118. Diese Worte die leufe — anbrengunge in nr. 191 an früherer Stelle. 10.] Juli 8
Strana 366
1442 Juni 12 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 366 liebde ein besunder gut getruwen han und mit willen gerne verdienen wollen. und bidden davon uwer gutlich beschrieben antwurt. datům feria tercia post Barnabe apostoli anno 1442. Von uns dem rade zu Franckenfurt. [in verso] Den fursichtigen ersamen und wisen burgermeistern und rade zu Regens- purg, unsern lieben besundern fründen. 1442 193. Regensburg an Frankfurt: wird, der Aufforderung der Stadt und des Königs fol- Juní 20 gend, Gesandte zum 8. Juli schicken. 1442 Juni 20 [Regensburg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614b orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. 1442 Juní 20 Unser willig freüntlich dinst wißet allzeit voran. fürsichtigen ersamen und weisen. 10 lieben freünde. alz uns ewr weishait iecz 1 geschriben hat, daz wir unser ratsbotschaft zu ew und anderen der stete freûnten, so iecz bei ew gesammet sind und werdent, auf Juk s sand Kylians tag schirstkomend schicken sûllen etc., des danken wir ew mit allem fleiß und lassen ewr ersamkait wissen, daz uns der allerdürchleûchtigst fürst unser aller- gnâdigster herre der Rômisch etc. konig den benanten tag auch zugeschriben und darauf 15 gevodert hat 2. wir wellen auch des also willig sein, unser erber botschaft auf denselben tag dohin schicken, und pitten, ewr ersam weishait welle darob sein, domit unser bot- schaft in der herberg Alten Weinspergs, alz sie vor albeg gewesen sind, ieczûnd aber beleiben; mûg dez nicht gesein, daz si dann sûnst mit ainer guten herberg zu 10 pfarden fürgesehen werden. daz wellen wir umb ew und die ewren allzeit willielich verdinen. datum 20 am micken vor Johannis waptiste anno etc. 42. [in verso] Den fürsichtigen ersamen und weisen dem burgermaister und rate der stat zu Frannckfurtt, unsern besundern guten frewnten, dari debet. Rat der stat zu Regenspurg. 25 1442 194. Walther von Schwarzenberg der Altere an Frankfurt: über des Königs bevorstehende Juni e1 Rückkehr nach Frankfurt, Vorgänge in Aachen und Köln. 1442 Juni 21 Köln. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4003, 2 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Minen willigen dinst zuvor. eirsamen hern und guden frund. [1] alz mir uwer so eirsame wißheid haid tûn schriben, uwer schrift han ich wole verstanden. und lassen uch wissen, alz ich uch vor 4 geschreben han mit uwerm baden Henchin von Hanawe etc., also verstee ich noch niet anders, dan daz unser gnediger herre der konig werd widder zu uch komen gen Franckford, wand alle sache, die noch verhanden sust gewest, die ich vernomen han, daz merer teile widder bi uch gen Franckford bescheiden sint, und weiß s5 noch niet anders in den sachen, dan alz ich uch fare geschreben han. wurd ich aber ichtis anders gewar, daz fore genomen wurd, ich wolle iß uwer wißheid zu stund lassen wissen. [2] auch alz ir schribit von lehen die hern zu enphahen, versten ich noch niet anders, dan unser gnediger herr von Mancze sin lehen werd enphahen bi uch zu Franckford, wand ich bisonder darnoch gefraget han. auch versten ich, daz der langrave 40 von Hessen, der marggrave von Baden und min herr von Wirttemburg und andere auch ir lehen werden bi uch enphahen. doch so mocht sich der herrn sache uber nocht nicht fehl, wenn wir in dieser Korrektur den Grund sehen, aus dem unsere die Form des Originals tragende Vorlage zurückbehalten wurde (vgl. die Quellenbeschreibung). 1 Vgl. nr. 192. Vgl. nr. 118. Vgl. Battonn 4, 297. Vgl. nr. 108. 2 3 “ 45
1442 Juni 12 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 366 liebde ein besunder gut getruwen han und mit willen gerne verdienen wollen. und bidden davon uwer gutlich beschrieben antwurt. datům feria tercia post Barnabe apostoli anno 1442. Von uns dem rade zu Franckenfurt. [in verso] Den fursichtigen ersamen und wisen burgermeistern und rade zu Regens- purg, unsern lieben besundern fründen. 1442 193. Regensburg an Frankfurt: wird, der Aufforderung der Stadt und des Königs fol- Juní 20 gend, Gesandte zum 8. Juli schicken. 1442 Juni 20 [Regensburg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614b orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. 1442 Juní 20 Unser willig freüntlich dinst wißet allzeit voran. fürsichtigen ersamen und weisen. 10 lieben freünde. alz uns ewr weishait iecz 1 geschriben hat, daz wir unser ratsbotschaft zu ew und anderen der stete freûnten, so iecz bei ew gesammet sind und werdent, auf Juk s sand Kylians tag schirstkomend schicken sûllen etc., des danken wir ew mit allem fleiß und lassen ewr ersamkait wissen, daz uns der allerdürchleûchtigst fürst unser aller- gnâdigster herre der Rômisch etc. konig den benanten tag auch zugeschriben und darauf 15 gevodert hat 2. wir wellen auch des also willig sein, unser erber botschaft auf denselben tag dohin schicken, und pitten, ewr ersam weishait welle darob sein, domit unser bot- schaft in der herberg Alten Weinspergs, alz sie vor albeg gewesen sind, ieczûnd aber beleiben; mûg dez nicht gesein, daz si dann sûnst mit ainer guten herberg zu 10 pfarden fürgesehen werden. daz wellen wir umb ew und die ewren allzeit willielich verdinen. datum 20 am micken vor Johannis waptiste anno etc. 42. [in verso] Den fürsichtigen ersamen und weisen dem burgermaister und rate der stat zu Frannckfurtt, unsern besundern guten frewnten, dari debet. Rat der stat zu Regenspurg. 25 1442 194. Walther von Schwarzenberg der Altere an Frankfurt: über des Königs bevorstehende Juni e1 Rückkehr nach Frankfurt, Vorgänge in Aachen und Köln. 1442 Juni 21 Köln. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4003, 2 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Minen willigen dinst zuvor. eirsamen hern und guden frund. [1] alz mir uwer so eirsame wißheid haid tûn schriben, uwer schrift han ich wole verstanden. und lassen uch wissen, alz ich uch vor 4 geschreben han mit uwerm baden Henchin von Hanawe etc., also verstee ich noch niet anders, dan daz unser gnediger herre der konig werd widder zu uch komen gen Franckford, wand alle sache, die noch verhanden sust gewest, die ich vernomen han, daz merer teile widder bi uch gen Franckford bescheiden sint, und weiß s5 noch niet anders in den sachen, dan alz ich uch fare geschreben han. wurd ich aber ichtis anders gewar, daz fore genomen wurd, ich wolle iß uwer wißheid zu stund lassen wissen. [2] auch alz ir schribit von lehen die hern zu enphahen, versten ich noch niet anders, dan unser gnediger herr von Mancze sin lehen werd enphahen bi uch zu Franckford, wand ich bisonder darnoch gefraget han. auch versten ich, daz der langrave 40 von Hessen, der marggrave von Baden und min herr von Wirttemburg und andere auch ir lehen werden bi uch enphahen. doch so mocht sich der herrn sache uber nocht nicht fehl, wenn wir in dieser Korrektur den Grund sehen, aus dem unsere die Form des Originals tragende Vorlage zurückbehalten wurde (vgl. die Quellenbeschreibung). 1 Vgl. nr. 192. Vgl. nr. 118. Vgl. Battonn 4, 297. Vgl. nr. 108. 2 3 “ 45
Strana 367
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 367 1442 6 10 wenden. [3] und alz ir mir geschreben haid von der Juden wegen 1, were niet noit gewest, ir botschaft herabe zu schigken, alz ich in daz mit dem vorgenant baden auch geschreben han. doch alz ir mir geschreben haid, uch zu liebe dem rade wil ich gern daz beste tûn. [4] alz ir rorit in uweren schriften von dez herzogen wegen von Bur- gonie, daran ist nicht. [5] ißs hand sich anders wilde leife erlaffen zu Ache 2, die ich uch niet alle geschreben kan, alz ich uch, ab got wil, hernoch wole sagen wil. ißs sint auch von velen erbern stetten driftige batschaft hie zu Kolne. bi den muß ich etliche sache worten, alz wir dan hie heim geschriden sin. ich hoffe allis guttis. damit ein gute nacht. geben zu Colne uf sant Albans tag anno 1442. [in verso] Den eirsamen fursichtigen und wisen den burgermeistern scheffen und raid zu Franckford, minen lieben herrn und bisonder guden frunden. Walther von Swarczenberg der alde. 1442 Juni 21 Juni 21 1442 15 20 195. Bürgermeister und Rat zu Ravensburg an den Rat zu Frankfurt: danken im eigenen Namen und im Namen der ihnen befreundeten Städte für den Briefs, in dem die Adressaten und die in Frankfurt liegenden Städteboten ihnen raten, noch vor Sankt Kilians Tag [8. Juli] Gesandte nach Frankfurt zu schicken; wollen den befreundeten Städten so rasch wie möglich den Brief mitteilen und sich mit ihnen darüber unterreden. 1442 Juni 22 [Ravensburg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614b orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. lacso. Datum fritag vor sant Johans tag baptiste anno etc. 42. Juni 22 196. Konstans an Frankfurt: der König habe die Konstanzer Gesandten, die nach Frank- 1442 Juni 28 furt reisten, von Mainz aus zur Krönung nach Aachen mitgenommen; u. a. m. 1442 Juni 23 [Konstanz]. 25 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614b orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Fursichtigen ersamen und wisen. besunder lieben und güten frund. unser willig fruntlich dienst und was wir liebs und gücz vermúgen sie úch mit willen von úns zü- voran beraitet. [1] und als ir úns nach beger úwers und unsers allergnâdigisten herren so dez Rômischen kungs geschriben hand 4, haben wir mainung úwers briefs zû gûter maß wol verstanden. ist war, derselb unßer allergnâdigister herr der Rômisch kung hat uns a) orig. wol geschryden und nicht gescheyden. 1 Frankfurt hatte am 12. Juni an Schwarzen- berg geschrieben: es sin bi uns gewest Smohel und 35 Heffe, unsere Judenburgere, von iren und der andern Judescheit bi uns wonende wegen und han uns ge- saget, wie sie bi dir gewest sin, dir befolhen und ganze macht gegeben han, von ir aller wegen gein unserm allergnedigisten liebsten herren dem Romi- 40 schen konige zu tedingen uf achthundert gulden etc., nachdem wir dich und Herten Wissen ine zůgegeben han, gein dem vor genanten unserm gnedigisten herren dem konige helfen zu tedingen. want nû die vor ge- nanten unsere Juden uns dabi auch gesagt han, wie 45 sie bedunken wil und verstanden haben, daß dû mit solicher somme geltes von iren wegen nit geenden noch iren willen getedingen mogest, und sie der sachen gerne ein ende haben wulten, ee sin konig- liche gnade wider zu diesen landen komen wurde, so 50 han sie uns gebeden, dir zu schriben, das dû macht haben sullest, von iren wegen zu tedingen uf dusent gulden. darumb so biden wir dich fruntlichen, das dû dir die Judesheit bi uns und andere unsere sache, dar- umb wir dich mit andern der stede frunden, die bi uns gewest sin, gefertiget han, befolhen und darinne geraden und das beste tun wullest, als wir dir genz- lich und besundern wole getruwen. datum in die sanctorum Basilidis Cirini et Naboris martirum anno 1442. (Frankfurt Stadt-A. Untergewölb Lade E 56 E. nr. 25 conc. chart.). — Bei der vorgenannten Summe handelte es sich natürlich nicht um die Krönungs- steuer, sondern um den Loskauf von den in nr. 142 erwähnten Leistungen an Kanzlei, Hof, Küche und Amtleute des Königs. 2 Vgl. S. 200 Anm. 3. s Vom 12. Juni. Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 192. 4 Desgleichen. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 47
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 367 1442 6 10 wenden. [3] und alz ir mir geschreben haid von der Juden wegen 1, were niet noit gewest, ir botschaft herabe zu schigken, alz ich in daz mit dem vorgenant baden auch geschreben han. doch alz ir mir geschreben haid, uch zu liebe dem rade wil ich gern daz beste tûn. [4] alz ir rorit in uweren schriften von dez herzogen wegen von Bur- gonie, daran ist nicht. [5] ißs hand sich anders wilde leife erlaffen zu Ache 2, die ich uch niet alle geschreben kan, alz ich uch, ab got wil, hernoch wole sagen wil. ißs sint auch von velen erbern stetten driftige batschaft hie zu Kolne. bi den muß ich etliche sache worten, alz wir dan hie heim geschriden sin. ich hoffe allis guttis. damit ein gute nacht. geben zu Colne uf sant Albans tag anno 1442. [in verso] Den eirsamen fursichtigen und wisen den burgermeistern scheffen und raid zu Franckford, minen lieben herrn und bisonder guden frunden. Walther von Swarczenberg der alde. 1442 Juni 21 Juni 21 1442 15 20 195. Bürgermeister und Rat zu Ravensburg an den Rat zu Frankfurt: danken im eigenen Namen und im Namen der ihnen befreundeten Städte für den Briefs, in dem die Adressaten und die in Frankfurt liegenden Städteboten ihnen raten, noch vor Sankt Kilians Tag [8. Juli] Gesandte nach Frankfurt zu schicken; wollen den befreundeten Städten so rasch wie möglich den Brief mitteilen und sich mit ihnen darüber unterreden. 1442 Juni 22 [Ravensburg]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614b orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. lacso. Datum fritag vor sant Johans tag baptiste anno etc. 42. Juni 22 196. Konstans an Frankfurt: der König habe die Konstanzer Gesandten, die nach Frank- 1442 Juni 28 furt reisten, von Mainz aus zur Krönung nach Aachen mitgenommen; u. a. m. 1442 Juni 23 [Konstanz]. 25 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Nachträge nr. 1614b orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Fursichtigen ersamen und wisen. besunder lieben und güten frund. unser willig fruntlich dienst und was wir liebs und gücz vermúgen sie úch mit willen von úns zü- voran beraitet. [1] und als ir úns nach beger úwers und unsers allergnâdigisten herren so dez Rômischen kungs geschriben hand 4, haben wir mainung úwers briefs zû gûter maß wol verstanden. ist war, derselb unßer allergnâdigister herr der Rômisch kung hat uns a) orig. wol geschryden und nicht gescheyden. 1 Frankfurt hatte am 12. Juni an Schwarzen- berg geschrieben: es sin bi uns gewest Smohel und 35 Heffe, unsere Judenburgere, von iren und der andern Judescheit bi uns wonende wegen und han uns ge- saget, wie sie bi dir gewest sin, dir befolhen und ganze macht gegeben han, von ir aller wegen gein unserm allergnedigisten liebsten herren dem Romi- 40 schen konige zu tedingen uf achthundert gulden etc., nachdem wir dich und Herten Wissen ine zůgegeben han, gein dem vor genanten unserm gnedigisten herren dem konige helfen zu tedingen. want nû die vor ge- nanten unsere Juden uns dabi auch gesagt han, wie 45 sie bedunken wil und verstanden haben, daß dû mit solicher somme geltes von iren wegen nit geenden noch iren willen getedingen mogest, und sie der sachen gerne ein ende haben wulten, ee sin konig- liche gnade wider zu diesen landen komen wurde, so 50 han sie uns gebeden, dir zu schriben, das dû macht haben sullest, von iren wegen zu tedingen uf dusent gulden. darumb so biden wir dich fruntlichen, das dû dir die Judesheit bi uns und andere unsere sache, dar- umb wir dich mit andern der stede frunden, die bi uns gewest sin, gefertiget han, befolhen und darinne geraden und das beste tun wullest, als wir dir genz- lich und besundern wole getruwen. datum in die sanctorum Basilidis Cirini et Naboris martirum anno 1442. (Frankfurt Stadt-A. Untergewölb Lade E 56 E. nr. 25 conc. chart.). — Bei der vorgenannten Summe handelte es sich natürlich nicht um die Krönungs- steuer, sondern um den Loskauf von den in nr. 142 erwähnten Leistungen an Kanzlei, Hof, Küche und Amtleute des Königs. 2 Vgl. S. 200 Anm. 3. s Vom 12. Juni. Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 192. 4 Desgleichen. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 47
Strana 368
368 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juni 23 1442 Juní 28 vormals 1, únser rautzfrund zû sinen kúnglichen gnaden als gen Frankfurt zů senden, tûn schriben. das och wir also und billich getän haben. und als die gen Mencz komen sint, hat si sin kúnglich gnad, als si úns geschriben hand, mit ir als zû der kronnung gen Ach genommen2. die och mit sinen kunglichen gnaden widerumb zû úch in uwer statt komen und bi andern uwern und únßern frunden der stett botten sin werden, als 5 sich dann gepüren wirdet und in von úns zû tûnd bevolhen ist. das wir also úwer gûten fruntschaft zů wissen tûnd. dann in welhen sachen wir úwer liebi zů willen und gevallen werden múgen, sôllen ir úns alle zit willig und berait vinden sunder zwivels. [2] och, güten frúnd, hat uns úwer bott ankommen, wie im der zerung ge- breste. haben im úch zu lieb ain gulden tûn lihen. múgen ir in haißen, den unßern 10 botten widergeben. datum vigilia Johannis baptiste anno etc. 442. [in verso] Den fürsichtigen ersamen und wisen dem raute zů Frankenfurt, únßern lieben und besundern gûten frunden. Burgermaister und raute der statt Costencz. 1442 Juni 24 197. Walther von Schwarzenberg der Altere an Frankfurt: über bevorstehenden Aufbruch 15 des Königs; Verschiebung wichtiger Angelegenheiten auf dessen Aufenthalt in Frank- furt. 1442 Juni 24 Köln. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4003, 3 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v impr. del. Minen welighin dinst zůvor. ersamen hern unde guden frúnde. alz ir mer haid 2t schriben, in aller uwir schriff eine abschriff ich finden, di ûch di ersamen von Frede- berg geschriben han 3. und alza han ich uwir unde der von Frederberg" schrift volle a) sic: 1 Vgl. nr. 117. Der König war vom 6. bis 8. Juni in Mainz. Vgl. Seemüller S. 632. s Friedberg hatte am 18. Juni an Frankfurt ge- schrieben: als itzûnt unsers allirgnedigestin liebisten herren des konigis gnade in meinunge [orig. meinuge] ist, sin kongliche gnaden crone zû entphahen, und, so daz geschicht, ist versehinlich, daz er sich dar- nach hinden here fugen und here bi uns gein Fride- berg kommen werde, huldûnge von uns zu entphaen, als sich dan wirt gebûren, so haben wir vor Zeiten König Ruprecht und König Siegemund nach Laut zweier Eide gehuldigt, von denen wir euch eine Abschrift schicken. Darin ist die pantschaft vom riche an eime teile ußgesast worden. Wir wissen nun nicht, wie wir uns verhalten sollen, wenn der König kommt und die pantschaft nit ußsetzen will. Wir bitten euch, dese selbe noteln euern Rats- freunden, die jetzt beim König sind, zu schicken und ihnen zu befehlen, sich mit andern unsern gne- digen hern und junghern gnaden als von in selbs, die dan auch bi desselben unsers gnedigen herren des konigis gnaden sin, darum zu besprechen und auch die Antwort zu schreiben, auch, falls unser herre der konig sich hinden here fugen würde, daz sie uns daz dan bi eime boden zwene tage zuvor wissen lassen und uns den schicken; dem woln wir gerne lonen. Datum Mo. n. Justinen tag 1442 (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3979, 20 orig. ch. lit. cl. c.sig. in v. impr. del.). Die beiden Eide stehen auf einem eingelegten Blatt (nr. 3979, 21), 25 zuerst der in RTA. 4 nr. 224 abgedruckte, am 29. Oktober 1400 dem König Ruprecht geleistete, dann der in RTA. 7 nr. 175 nur dem Inhalt nach wiedergegebene, den K. Sigmund am 8. Dezember 1414 entgegennahm: wir hulden und swern dem 30 allirdurchluchtigisten fürsten und hern hern Siege- münde Romeschem konige zükunftigem keißer, unfterm rechtin hern, daz wir im getruwe gehorsam und ge- wertig sin und in habin und halten wollen sin leb- tage vor unßern rechtin hern und sinen schaden 85 warne und bestis werben an alliz geverde. also bit wir uns got zû helfen und die heiligen. — Nach Empfang des oben mitgeteilten Briefes Schwarzen- beris schrieb Frankfurt am 28. Juni an Fried- berg: es habe an Walthern von Swarczenberg den 40 alden geschrieben und ihm Abschrift der huldunge geschickt. Der habe geantwortet, daß er mit dem Herrn von Mencze darüber geredet habe. Dem ge- falle am besten K. Ruprechts huldunge; er meine aber, daß Friedberg die sache besteen lassen solle 45 bis zur Rückkehr des Königs nach Frankfurt. Denn der König werde zu Schiffe wieder dorthin kommen und habe seine Pferde gereide hinden uber gesandt. Datum in vigilia Petri et Pauli apostolorum anno 42 (Frankfurt a. a. O. nr. 3979, 22 conc. ch.). Die 50 Huldigung erfolgte am 15. August (rgl. Dieffenbach, Geschichte v. Friedberg, Darmstadt 1857, S. 133-134).
368 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juni 23 1442 Juní 28 vormals 1, únser rautzfrund zû sinen kúnglichen gnaden als gen Frankfurt zů senden, tûn schriben. das och wir also und billich getän haben. und als die gen Mencz komen sint, hat si sin kúnglich gnad, als si úns geschriben hand, mit ir als zû der kronnung gen Ach genommen2. die och mit sinen kunglichen gnaden widerumb zû úch in uwer statt komen und bi andern uwern und únßern frunden der stett botten sin werden, als 5 sich dann gepüren wirdet und in von úns zû tûnd bevolhen ist. das wir also úwer gûten fruntschaft zů wissen tûnd. dann in welhen sachen wir úwer liebi zů willen und gevallen werden múgen, sôllen ir úns alle zit willig und berait vinden sunder zwivels. [2] och, güten frúnd, hat uns úwer bott ankommen, wie im der zerung ge- breste. haben im úch zu lieb ain gulden tûn lihen. múgen ir in haißen, den unßern 10 botten widergeben. datum vigilia Johannis baptiste anno etc. 442. [in verso] Den fürsichtigen ersamen und wisen dem raute zů Frankenfurt, únßern lieben und besundern gûten frunden. Burgermaister und raute der statt Costencz. 1442 Juni 24 197. Walther von Schwarzenberg der Altere an Frankfurt: über bevorstehenden Aufbruch 15 des Königs; Verschiebung wichtiger Angelegenheiten auf dessen Aufenthalt in Frank- furt. 1442 Juni 24 Köln. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4003, 3 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v impr. del. Minen welighin dinst zůvor. ersamen hern unde guden frúnde. alz ir mer haid 2t schriben, in aller uwir schriff eine abschriff ich finden, di ûch di ersamen von Frede- berg geschriben han 3. und alza han ich uwir unde der von Frederberg" schrift volle a) sic: 1 Vgl. nr. 117. Der König war vom 6. bis 8. Juni in Mainz. Vgl. Seemüller S. 632. s Friedberg hatte am 18. Juni an Frankfurt ge- schrieben: als itzûnt unsers allirgnedigestin liebisten herren des konigis gnade in meinunge [orig. meinuge] ist, sin kongliche gnaden crone zû entphahen, und, so daz geschicht, ist versehinlich, daz er sich dar- nach hinden here fugen und here bi uns gein Fride- berg kommen werde, huldûnge von uns zu entphaen, als sich dan wirt gebûren, so haben wir vor Zeiten König Ruprecht und König Siegemund nach Laut zweier Eide gehuldigt, von denen wir euch eine Abschrift schicken. Darin ist die pantschaft vom riche an eime teile ußgesast worden. Wir wissen nun nicht, wie wir uns verhalten sollen, wenn der König kommt und die pantschaft nit ußsetzen will. Wir bitten euch, dese selbe noteln euern Rats- freunden, die jetzt beim König sind, zu schicken und ihnen zu befehlen, sich mit andern unsern gne- digen hern und junghern gnaden als von in selbs, die dan auch bi desselben unsers gnedigen herren des konigis gnaden sin, darum zu besprechen und auch die Antwort zu schreiben, auch, falls unser herre der konig sich hinden here fugen würde, daz sie uns daz dan bi eime boden zwene tage zuvor wissen lassen und uns den schicken; dem woln wir gerne lonen. Datum Mo. n. Justinen tag 1442 (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 3979, 20 orig. ch. lit. cl. c.sig. in v. impr. del.). Die beiden Eide stehen auf einem eingelegten Blatt (nr. 3979, 21), 25 zuerst der in RTA. 4 nr. 224 abgedruckte, am 29. Oktober 1400 dem König Ruprecht geleistete, dann der in RTA. 7 nr. 175 nur dem Inhalt nach wiedergegebene, den K. Sigmund am 8. Dezember 1414 entgegennahm: wir hulden und swern dem 30 allirdurchluchtigisten fürsten und hern hern Siege- münde Romeschem konige zükunftigem keißer, unfterm rechtin hern, daz wir im getruwe gehorsam und ge- wertig sin und in habin und halten wollen sin leb- tage vor unßern rechtin hern und sinen schaden 85 warne und bestis werben an alliz geverde. also bit wir uns got zû helfen und die heiligen. — Nach Empfang des oben mitgeteilten Briefes Schwarzen- beris schrieb Frankfurt am 28. Juni an Fried- berg: es habe an Walthern von Swarczenberg den 40 alden geschrieben und ihm Abschrift der huldunge geschickt. Der habe geantwortet, daß er mit dem Herrn von Mencze darüber geredet habe. Dem ge- falle am besten K. Ruprechts huldunge; er meine aber, daß Friedberg die sache besteen lassen solle 45 bis zur Rückkehr des Königs nach Frankfurt. Denn der König werde zu Schiffe wieder dorthin kommen und habe seine Pferde gereide hinden uber gesandt. Datum in vigilia Petri et Pauli apostolorum anno 42 (Frankfurt a. a. O. nr. 3979, 22 conc. ch.). Die 50 Huldigung erfolgte am 15. August (rgl. Dieffenbach, Geschichte v. Friedberg, Darmstadt 1857, S. 133-134).
Strana 369
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 369 vorstanden. dez ben ich bi mines gnedighin hern von Mencze " gnade gewest unde ime daz in den besten vorbracht unde inne laßen horren di zwa huldünge, di si vor haid gedan etc. laßen ich uch wißen, daz ime konig Rüpprachtes hûldünge wolle gefellit; dach ist siner gnaden meinüngeb, daz man di sache laße besten biz bi uch gen Franc- 5 fürd, wand unßer her der konig in kurz bi uch wirt sinne. sinne pherde sint gestern hinne ûf. ich vorseen mich nit lengirz leigers dan uf mitwochen adir dünrstdag, daz sinne kûnglich gnade werde ufbrechin. weßet, daz unßer herre von Mencze unde auch unßer herre von Trire ire lieen werden bi uch inphaeen unde auch ezliche ander. mine herre von Mencze der haid mer daz auch selbir gesagit, nachdem daz ich uch daz auch 1o vor 1 geschriben han. iz ist gûd, daz ir hulz unde daz darzû gehurrit habet. daz uf- slagen liz ich besten biz unserz hern zûkûnf. der konig illet in alle sachen, unde werden dez meist dile alle sache bi ûch bescheiden. di sache von allir gemeine stede iz nach bizher nit vorgenomen. ich weiß uch sonderlichiz zû dir zid nit zû schriben, dan be� sûnder alz ir mer hattet geschriben von der Jüuden ", dez ist herre Hans 2 ezlichir masse 15 swach, daz uf dir zid darzů nichtes zû dun ist. datum ipsa die sancted Johannis baptiste 42 jar etc. [in verso] Den ersamen unde vorsich- tigen den burgermeisteren scheffin unde rade der stad zû Francfurd, minen lieben 20 hern unde gudden frunden sol dißer briff. Walther von Swarczinberg der alde. Juni 27 Juni 28 1442 Juni 24 1442 Juni 24 198. Mühlhausen an Frankfurt: bittet, den Gesandten, die es nach Frankfurt schicken 1442 wird, etwa 1000 Gulden zu leihen. 1442 Juni 26 [Mühlhausen]. Juni 26 25 F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4011, 1 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. M coll. Mühlhausen Stadt-A. Akten, Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 246b cop. chart. coaeva. Unsern e fruntlichen dinst zuvor. ersammen wiesen manne 1 unde besundern guden frunde. wir begern uch wißen, das 5 wir ezliche unsere frunde bi uch fertigen werden von geheißes wegen unsers allerngnedigisten hern deß Romischen koninges unde ouch so von besundern unser stad notdorft unde gewerbis wegen 3. dorzu wir danne ein teil geldes bedorfen, das uns danne swerlichen ist here zuh brengen unde zu wagen. hir- umbe so beten wir uwere ersamkeit med ganzem dinste gutlichen, ir wullet denselbin unsern frunden von unser wegen behulfen sin med dhusint gulden minner adder mer, 35 a) em.; orig. Mecze. b) em.; orig. meiünge. c) sic. d) sic. e) M om. unsern — zuvor. f) M gunstigen frunde rad zu Franckenfurt statt manne — frunde. g) M wie das. h) M om. zu brengen unde. 1 Am 21. Juni, nr. 194. 2 Der Kammermeister Hans Ungnad. „ Ahnlich schrieb Mühlhausen am 26. Juni auch an den Dechanten, den Schulmeister, die Sänger 40 und das ganze Kapitel zu Heiligenstadt: es wolle Gesandte an den Römischen König nach Francke- furt fertigen, da es dar geheischet sei, von etzlicher unser stad notdorft unde geschickeniße wegen; es bitte sie, ihrem Stiftspropst Herrn Heinrich Leu- binge, Kanzler des Römischen Reichs, zu schreiben, ihn an Dienst und guten Willen zu erinnern, die es ihnen und ihrem Stift bewiesen habe, wo es nur konnte, und ihn zu ermahnen, den Gesandten in ihren Sachen und Gewerben geraten, behulfen und 50 forderlichen zu sein, das uf das beste vorzunemen 45 unde zu vollenbrengen; sie möchten den Brief dem gegënwärtigen Boten mitgeben; dat. Johannis et Pauli. (Mühlhausen Stadt-A. Akten, Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 246b cop. ch. co- aeva.) Ferner empfahl die Stadt ihre Gesandten am 26. Juni dem Vitztum Dr. Johannes von Allen- blunen : sie habe ihre Freunde, Zeiger dieses Briefes, nach Frankfurt wegen Sachen geschickt, über die sie ihm mündlich berichten würden, und besonders auch weil sie vom Römischen König dorthin geheischen sei; sie bitte ihn, den Freunden behilflich zu sein, ein solliches uf das beste vorzunemen unde zu vollen- brengen ; dat. ut supra, d. i. Johannis et Pauli, wie in dem oben angeführten Briefe (a. a. O. fol. 246b cop. ch. coaeva). 47*
F. Besuch des Tages nr. 154-199. 369 vorstanden. dez ben ich bi mines gnedighin hern von Mencze " gnade gewest unde ime daz in den besten vorbracht unde inne laßen horren di zwa huldünge, di si vor haid gedan etc. laßen ich uch wißen, daz ime konig Rüpprachtes hûldünge wolle gefellit; dach ist siner gnaden meinüngeb, daz man di sache laße besten biz bi uch gen Franc- 5 fürd, wand unßer her der konig in kurz bi uch wirt sinne. sinne pherde sint gestern hinne ûf. ich vorseen mich nit lengirz leigers dan uf mitwochen adir dünrstdag, daz sinne kûnglich gnade werde ufbrechin. weßet, daz unßer herre von Mencze unde auch unßer herre von Trire ire lieen werden bi uch inphaeen unde auch ezliche ander. mine herre von Mencze der haid mer daz auch selbir gesagit, nachdem daz ich uch daz auch 1o vor 1 geschriben han. iz ist gûd, daz ir hulz unde daz darzû gehurrit habet. daz uf- slagen liz ich besten biz unserz hern zûkûnf. der konig illet in alle sachen, unde werden dez meist dile alle sache bi ûch bescheiden. di sache von allir gemeine stede iz nach bizher nit vorgenomen. ich weiß uch sonderlichiz zû dir zid nit zû schriben, dan be� sûnder alz ir mer hattet geschriben von der Jüuden ", dez ist herre Hans 2 ezlichir masse 15 swach, daz uf dir zid darzů nichtes zû dun ist. datum ipsa die sancted Johannis baptiste 42 jar etc. [in verso] Den ersamen unde vorsich- tigen den burgermeisteren scheffin unde rade der stad zû Francfurd, minen lieben 20 hern unde gudden frunden sol dißer briff. Walther von Swarczinberg der alde. Juni 27 Juni 28 1442 Juni 24 1442 Juni 24 198. Mühlhausen an Frankfurt: bittet, den Gesandten, die es nach Frankfurt schicken 1442 wird, etwa 1000 Gulden zu leihen. 1442 Juni 26 [Mühlhausen]. Juni 26 25 F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4011, 1 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. M coll. Mühlhausen Stadt-A. Akten, Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 246b cop. chart. coaeva. Unsern e fruntlichen dinst zuvor. ersammen wiesen manne 1 unde besundern guden frunde. wir begern uch wißen, das 5 wir ezliche unsere frunde bi uch fertigen werden von geheißes wegen unsers allerngnedigisten hern deß Romischen koninges unde ouch so von besundern unser stad notdorft unde gewerbis wegen 3. dorzu wir danne ein teil geldes bedorfen, das uns danne swerlichen ist here zuh brengen unde zu wagen. hir- umbe so beten wir uwere ersamkeit med ganzem dinste gutlichen, ir wullet denselbin unsern frunden von unser wegen behulfen sin med dhusint gulden minner adder mer, 35 a) em.; orig. Mecze. b) em.; orig. meiünge. c) sic. d) sic. e) M om. unsern — zuvor. f) M gunstigen frunde rad zu Franckenfurt statt manne — frunde. g) M wie das. h) M om. zu brengen unde. 1 Am 21. Juni, nr. 194. 2 Der Kammermeister Hans Ungnad. „ Ahnlich schrieb Mühlhausen am 26. Juni auch an den Dechanten, den Schulmeister, die Sänger 40 und das ganze Kapitel zu Heiligenstadt: es wolle Gesandte an den Römischen König nach Francke- furt fertigen, da es dar geheischet sei, von etzlicher unser stad notdorft unde geschickeniße wegen; es bitte sie, ihrem Stiftspropst Herrn Heinrich Leu- binge, Kanzler des Römischen Reichs, zu schreiben, ihn an Dienst und guten Willen zu erinnern, die es ihnen und ihrem Stift bewiesen habe, wo es nur konnte, und ihn zu ermahnen, den Gesandten in ihren Sachen und Gewerben geraten, behulfen und 50 forderlichen zu sein, das uf das beste vorzunemen 45 unde zu vollenbrengen; sie möchten den Brief dem gegënwärtigen Boten mitgeben; dat. Johannis et Pauli. (Mühlhausen Stadt-A. Akten, Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 246b cop. ch. co- aeva.) Ferner empfahl die Stadt ihre Gesandten am 26. Juni dem Vitztum Dr. Johannes von Allen- blunen : sie habe ihre Freunde, Zeiger dieses Briefes, nach Frankfurt wegen Sachen geschickt, über die sie ihm mündlich berichten würden, und besonders auch weil sie vom Römischen König dorthin geheischen sei; sie bitte ihn, den Freunden behilflich zu sein, ein solliches uf das beste vorzunemen unde zu vollen- brengen ; dat. ut supra, d. i. Johannis et Pauli, wie in dem oben angeführten Briefe (a. a. O. fol. 246b cop. ch. coaeva). 47*
Strana 370
370 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juní 26 1442 Juni 26 was si der bedorften. unde wullet uns die usrichten unde den unsern antwurten, wann sie dorumbe bi uch kommen a. unde alsbalde si sollich gelt von uch entphan, so sullen b si uch des unsern uffin vorsegilten * brief gebin, das wird sollich gelt schuldig sind ° und uch des€ gutlichen med uwerer gunst unde willen bezalen wullen 5 uf disse nestkomende herbistmeße h noch gift disses briefes unde uch darumbe thun, als vele als reddelichen ist. 5 unde vorsaget uns sollicher gutlichen bete nuzemal nicht. deß gloubin wir uch bisun- dern wole unde wullen das gerne vordinen. unde k begern des uwerer gutlichen rich- tigen antwerte 1 bi disseme keginwertigen. gigebin under unserme secrete am dinstage noch Johannis baptiste anno etc. 42. [in verso] Den ersammen wiesen mannen ratismeistern unde rate zu Franckefurde, unsern bisundern gunstigen unde guden debet. frunden Der rad zu Molhusen. 10 1442 199. Schweinfurt2 an Bürgermeister und Rat zu Frankfurt: schickt nicht gen. Ratsherren Juli 7 nach Frankfurt mit Vollmacht, über Angelegenheiten der Stadt vor dem König und dem 15 Hofgericht zu verhandeln; bittet, ihnen auf Ansuchen beizustehen, zu raten und zu helfen oder ihnen einige ihrer Freunde beizugeben. 1442 Juli 7 [Schweinfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4012 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum am sonnabende sant Kilians und seiner gesellen obende anno domini millesimo quadragesimo 42. 20 G. Präsenzlisten nr. 200-203. (1442 200. Liste der Fürsten, Grafen, Herren und Gesandtschaften, die zur Zeit, da K. Friedrich Mai 29] zur Krönung nach Aachen zog, in Frankfurt anwesend waren. [1442 Mai 293 Frankfurt.] Aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II. pag. 186t-186x not. chart. coaeva, vom 25 Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner geschrieben und mit Berichtigungen und Nachträgen verschen. Das Städteverzeichnis ist durchstrichen. Man vergleiche das in der Ein- leitung S. 228 Bemerkte. Die nachgeschrieben fursten bischoffe botschefte graven und herren sin zu Francken- furt gewest zu der zit, als unser herre konig Friderich do waz, als er gen Aiche zu so siner cronunge zoch. Zum ersten unser allergnedigister herre der konig mit etwe fasten bischoffen und fursten und 1 herren ein teil hernach benant wol uf 1000 perde, die man nit alle nem- lich weiß. a) M quemen, korr. für kommen. b) M sulden. c) om. M. d) M add. uch. e) M weren, korr. für sind. f) M das. g) M wulden. h) Mom. herbist. i) om. M. k) in M lautet der Schluf von hier an so: datum am dinstage 35 noch Johannis baptiste, unde begern des uwere gutlichen antwerte bi disseme keginwertigen, der wir uns noch gerichten mogen. 1) und herren ist über der Zeile nachgetragen. 1 Der Frankfurter Rat antwortete am 30. Juni: er habe jetzt mit mancherlei bestellunge und in der Stadt sachen in zukonft und biwesen des Römischen Königs faste geldes ußgegeben, so daßt er das ge- wünschte Geld nicht leihen könne, wie er sonst gern getan hätte; dat. sabato post Petri et Pauli apostolorum anno 1442 (Frankfurt Stadt-A. Reichs- sachen-Akten nr. 4011, 2 conc. ch.). 2 Der Brief ist zwar nicht vom Schweinfurter Rat unterschrieben, daß aber dieser der Absender ist, ergibt sich aus dem über der Adresse stehen- 40 den gleichzeitigen Frankfurter Vermerk Die von Swinfurt umb die frunde, vor unserm herren dem konige oder sime hoffegerichte zu tedingen. s Vgl. S. 228.
370 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juní 26 1442 Juni 26 was si der bedorften. unde wullet uns die usrichten unde den unsern antwurten, wann sie dorumbe bi uch kommen a. unde alsbalde si sollich gelt von uch entphan, so sullen b si uch des unsern uffin vorsegilten * brief gebin, das wird sollich gelt schuldig sind ° und uch des€ gutlichen med uwerer gunst unde willen bezalen wullen 5 uf disse nestkomende herbistmeße h noch gift disses briefes unde uch darumbe thun, als vele als reddelichen ist. 5 unde vorsaget uns sollicher gutlichen bete nuzemal nicht. deß gloubin wir uch bisun- dern wole unde wullen das gerne vordinen. unde k begern des uwerer gutlichen rich- tigen antwerte 1 bi disseme keginwertigen. gigebin under unserme secrete am dinstage noch Johannis baptiste anno etc. 42. [in verso] Den ersammen wiesen mannen ratismeistern unde rate zu Franckefurde, unsern bisundern gunstigen unde guden debet. frunden Der rad zu Molhusen. 10 1442 199. Schweinfurt2 an Bürgermeister und Rat zu Frankfurt: schickt nicht gen. Ratsherren Juli 7 nach Frankfurt mit Vollmacht, über Angelegenheiten der Stadt vor dem König und dem 15 Hofgericht zu verhandeln; bittet, ihnen auf Ansuchen beizustehen, zu raten und zu helfen oder ihnen einige ihrer Freunde beizugeben. 1442 Juli 7 [Schweinfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4012 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum am sonnabende sant Kilians und seiner gesellen obende anno domini millesimo quadragesimo 42. 20 G. Präsenzlisten nr. 200-203. (1442 200. Liste der Fürsten, Grafen, Herren und Gesandtschaften, die zur Zeit, da K. Friedrich Mai 29] zur Krönung nach Aachen zog, in Frankfurt anwesend waren. [1442 Mai 293 Frankfurt.] Aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II. pag. 186t-186x not. chart. coaeva, vom 25 Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner geschrieben und mit Berichtigungen und Nachträgen verschen. Das Städteverzeichnis ist durchstrichen. Man vergleiche das in der Ein- leitung S. 228 Bemerkte. Die nachgeschrieben fursten bischoffe botschefte graven und herren sin zu Francken- furt gewest zu der zit, als unser herre konig Friderich do waz, als er gen Aiche zu so siner cronunge zoch. Zum ersten unser allergnedigister herre der konig mit etwe fasten bischoffen und fursten und 1 herren ein teil hernach benant wol uf 1000 perde, die man nit alle nem- lich weiß. a) M quemen, korr. für kommen. b) M sulden. c) om. M. d) M add. uch. e) M weren, korr. für sind. f) M das. g) M wulden. h) Mom. herbist. i) om. M. k) in M lautet der Schluf von hier an so: datum am dinstage 35 noch Johannis baptiste, unde begern des uwere gutlichen antwerte bi disseme keginwertigen, der wir uns noch gerichten mogen. 1) und herren ist über der Zeile nachgetragen. 1 Der Frankfurter Rat antwortete am 30. Juni: er habe jetzt mit mancherlei bestellunge und in der Stadt sachen in zukonft und biwesen des Römischen Königs faste geldes ußgegeben, so daßt er das ge- wünschte Geld nicht leihen könne, wie er sonst gern getan hätte; dat. sabato post Petri et Pauli apostolorum anno 1442 (Frankfurt Stadt-A. Reichs- sachen-Akten nr. 4011, 2 conc. ch.). 2 Der Brief ist zwar nicht vom Schweinfurter Rat unterschrieben, daß aber dieser der Absender ist, ergibt sich aus dem über der Adresse stehen- 40 den gleichzeitigen Frankfurter Vermerk Die von Swinfurt umb die frunde, vor unserm herren dem konige oder sime hoffegerichte zu tedingen. s Vgl. S. 228.
Strana 371
G. Präsenzlisten nr. 200-203. 371 11442 10 15 20 25 Item unsers heilgen vaters babst Eugenii treffenliche botschaft. Item babst Felicis treffenliche botschaft. Item cardinalis Aralatensis. Item cardinalis sancti Calixti. Item cardinalis Barnorbitanus und andere mee des heilgen concilii botschaft. Item " unser herre erzbischof von Mencze. Item unser herre erzbischof von Colne. Item unser herre erzbischof von Triere. Item unser herre herzoge zu Sassen. Item ist man noch wartende des palzgraven bi Rijne 1. Item ist man noch wartende margrave Friderichs von Brandenburg Item der € margrave von Baden. Bischof von Wirtzpurg. Item der bischof von Regenßpurg 3. Item der bischof von Augspurg. Item der bischof von Kymsee. Item der bischof von Gorkeym. Item ein bischof von Engeland" Item ein mechtiger prelate Item ein mechtiger apt Item ein mechtige treffliche botschaft des jungen herzogen von Saphoe. Item der apt von Fulde. Item der apt von Selgenstad. Item der hoemeister Dutsches ordens von Dutschen und Welschen landen, und fast vil mee gebieder uf 40. Item der dumprobst von Wurczburg, des bischoffen von Triere bruder. Capitel von Mencze. Herzoge Ludewiges rad von Ingelstad. Item faste epte und prelaten doctores und botschefte, der namen man nit weiß d. Iteme margrave Wilhelm von Hochberg herre zu Roteln 4. Item f dri graven von Hanauwe. Item ein grave von Renecke. Item grave Bernhart s grave zu Solms. Item graven Heinrich von Swarczburg und sin son h. Item grave Johanns Item grave Jorgen Item grave Wilhelm Engeland. Mai 29] 35 graven zu Wertheym. 40 45 a) swischen diesem und dem vorhergehenden Absatz ist ein mässiger Zwischenraum gelassen. b) zuerst stand da des margraven; des ist in der korrigiert, der Uberstrich über e in margrave aber geblieben, sodaß eigentlich der margraven zu lesen ist. c) wir folgen der Vorlage, obschon Engeland von Uffsteiner durch das zweite, wie die Hinweisungsstriche zeigen, für alle drei Gesandte geltende Engeland überflüssig gemacht ist d) hier endigt pag. 186 u; die obere Hälfte von pag. 186 V ist leer gelassen, auf der untern wird mit dem Verseichnis fortgefabren, wie oben folgt. e) in der Vorlage folgt durchgestrichen der. f) diese Zeile lautete ursprünglich item grave Reinhart herre zu Hanauwe der junge. g) ist korrigiert für Diederich. h) es folgt darchgestrichen item zwene graven von Glichen (vgl. S. 372, Z. 14). 1 Der Pfalzgraf kam nicht nach Frankfurt, son- dern traf mit dem König am 6. Juni in Mainz zusammen. Vgl. Seemüller S. 632. 2 Auch Mf. Friedrich erschien nicht in Frank- 50 furt. Er ritt nach Aachen und traf dort am 16. Juni ein. Vgl. nr. 107 art. 2 und nr. 109 art. 7. 8 Der Bischof vertrat den Herzog Albrecht von Baiern. Vgl. nr. 259 art. 1. “Es folgen nun in der Hauptsache Grafen und Herren, in nr. 203 durch besondere Uberschrift ab- gehoben; hier stehen aber noch zwei fürstliche Ge- sandtschaften dazwischen, 8. S. 375 Z. 16 u. 17.
G. Präsenzlisten nr. 200-203. 371 11442 10 15 20 25 Item unsers heilgen vaters babst Eugenii treffenliche botschaft. Item babst Felicis treffenliche botschaft. Item cardinalis Aralatensis. Item cardinalis sancti Calixti. Item cardinalis Barnorbitanus und andere mee des heilgen concilii botschaft. Item " unser herre erzbischof von Mencze. Item unser herre erzbischof von Colne. Item unser herre erzbischof von Triere. Item unser herre herzoge zu Sassen. Item ist man noch wartende des palzgraven bi Rijne 1. Item ist man noch wartende margrave Friderichs von Brandenburg Item der € margrave von Baden. Bischof von Wirtzpurg. Item der bischof von Regenßpurg 3. Item der bischof von Augspurg. Item der bischof von Kymsee. Item der bischof von Gorkeym. Item ein bischof von Engeland" Item ein mechtiger prelate Item ein mechtiger apt Item ein mechtige treffliche botschaft des jungen herzogen von Saphoe. Item der apt von Fulde. Item der apt von Selgenstad. Item der hoemeister Dutsches ordens von Dutschen und Welschen landen, und fast vil mee gebieder uf 40. Item der dumprobst von Wurczburg, des bischoffen von Triere bruder. Capitel von Mencze. Herzoge Ludewiges rad von Ingelstad. Item faste epte und prelaten doctores und botschefte, der namen man nit weiß d. Iteme margrave Wilhelm von Hochberg herre zu Roteln 4. Item f dri graven von Hanauwe. Item ein grave von Renecke. Item grave Bernhart s grave zu Solms. Item graven Heinrich von Swarczburg und sin son h. Item grave Johanns Item grave Jorgen Item grave Wilhelm Engeland. Mai 29] 35 graven zu Wertheym. 40 45 a) swischen diesem und dem vorhergehenden Absatz ist ein mässiger Zwischenraum gelassen. b) zuerst stand da des margraven; des ist in der korrigiert, der Uberstrich über e in margrave aber geblieben, sodaß eigentlich der margraven zu lesen ist. c) wir folgen der Vorlage, obschon Engeland von Uffsteiner durch das zweite, wie die Hinweisungsstriche zeigen, für alle drei Gesandte geltende Engeland überflüssig gemacht ist d) hier endigt pag. 186 u; die obere Hälfte von pag. 186 V ist leer gelassen, auf der untern wird mit dem Verseichnis fortgefabren, wie oben folgt. e) in der Vorlage folgt durchgestrichen der. f) diese Zeile lautete ursprünglich item grave Reinhart herre zu Hanauwe der junge. g) ist korrigiert für Diederich. h) es folgt darchgestrichen item zwene graven von Glichen (vgl. S. 372, Z. 14). 1 Der Pfalzgraf kam nicht nach Frankfurt, son- dern traf mit dem König am 6. Juni in Mainz zusammen. Vgl. Seemüller S. 632. 2 Auch Mf. Friedrich erschien nicht in Frank- 50 furt. Er ritt nach Aachen und traf dort am 16. Juni ein. Vgl. nr. 107 art. 2 und nr. 109 art. 7. 8 Der Bischof vertrat den Herzog Albrecht von Baiern. Vgl. nr. 259 art. 1. “Es folgen nun in der Hauptsache Grafen und Herren, in nr. 203 durch besondere Uberschrift ab- gehoben; hier stehen aber noch zwei fürstliche Ge- sandtschaften dazwischen, 8. S. 375 Z. 16 u. 17.
Strana 372
[1412 Mai 29] 372 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Grave * Philips von Kaczenelnbogen. Grave Johanns von Nassaw. Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item grave Gumpolt * von Nuwenare hofferichter. ein grave von Schauwenberg. ein grave von Liningen. 5 ein grave von Lisenecke *, ein grave von Morse. ein grave von Sarwerde. ein herre von Riferschijd. grave Heinrich von Nassæw herre zu Vianden. 10 ein herre von Saffenberg. ein herre von Renenberg. grave Hans von Bechelingen. zwen graven von Glichen 1, der* grave! von Henenberg *. 16 herzoge Heinrichen von Beyern botschaft. des bischoffen von Salezpurg botschaft. h her Caspar Slick i der von Bickenbach. ein herre von Ileberg. 20 Conrat herre zu Winsperg. zwen herren von Gerauwe. ein herre von Schonenberg. grave Heinrich von Wijda herre zum Hauwenstein, der marschalk von Papenheym. 25 faste graven und herren, der namen man * nit weiß. ein! gude menge rittere und" knechte, der namen man nit weiß oder man not ist 1, Grave ° von Monfort. Her Wilhelm von Rechberg P. 30 Der 4 nachgeschrieben stede botechaft 1, Straßburg: bi" Heilman Schiltknecht ?. Colne ist * man wartende. AugBpurg: zum Einhorn 3, Wormie. sò a) in der Vorlage stand zuerst der grave; der ist gestrichen und Philips úder die Zeile geschrieben. b) sic (vgl. S. 878 Var. d). c) es folgt durchgestrichen item ein grave von Bichingen (vgl. Z. 18). d) hinter Glichen (at ein Ver- treisungszeichen angebracht, das auf eine Stelle hindeutet, die auf der jetzt abgeriasenen unteren Hälfle von pag. 186 X stand. e) ist korrigiert aus die oder Ari. f) em.; Yorl. graven. g) hier folgt durchgestrichen mit et- lichen prelaten und herren von dew bischoffen von Wirezburg wegon. NW) zwischen diesem und dem vorher- 40 gehenden Absatz isi ein kleiner Zwischenraum gelassen. i) hier folgt durchgestrichen item der von Wunnenberg. k) man nit weiB isć von «ns ergánst; die Worte standen wahrvachetulich awf einem jetzt abgerissenen Stück der unteren Hälfle von. pag. 180 W. 1) ein gude menge ist Korrektur für etwevil. m) und knechte (si über der Zeile nachgetragen. n) ob auf ist noch einige Worte folgten, bleibt unsicher, da, wie in Var, k erwähnt, ein Stück von pag. 156W abgerissen ist. o) dieser und der folgends Name sind auf pag. 186% am Schlug der oben folgen- 45 den Städteliste nachgetragen. p) die Fortsetzung fehlt, da die uniere Hálfie von pag. 186 x abgerissen ist. q) die Überschrift lautete ursprünglich sur. Stede; die andern drei. Worle hut Uffsteiner nachträglich hinzugefügt. r) die Herberge ist hier und auch im Folgenden von Uffsteinor erst. nachtragiich hinsugefigt. 8) ist man wartende ist durchgestrichen. 1 Man beachte, daß dieses ganze Städteverzeich- Battonn, Ort!. Beschreibung der Stadt Frankfurt 3, 50 nia durchgestrichen ist. Vgl. S. 228. 140-142 und 176-177. 2 Über Heilmann Schiliknechts Haus handelt 3 Vgl. Reiffenstein S. 359, Battonn 4, 311-312.
[1412 Mai 29] 372 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Grave * Philips von Kaczenelnbogen. Grave Johanns von Nassaw. Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item grave Gumpolt * von Nuwenare hofferichter. ein grave von Schauwenberg. ein grave von Liningen. 5 ein grave von Lisenecke *, ein grave von Morse. ein grave von Sarwerde. ein herre von Riferschijd. grave Heinrich von Nassæw herre zu Vianden. 10 ein herre von Saffenberg. ein herre von Renenberg. grave Hans von Bechelingen. zwen graven von Glichen 1, der* grave! von Henenberg *. 16 herzoge Heinrichen von Beyern botschaft. des bischoffen von Salezpurg botschaft. h her Caspar Slick i der von Bickenbach. ein herre von Ileberg. 20 Conrat herre zu Winsperg. zwen herren von Gerauwe. ein herre von Schonenberg. grave Heinrich von Wijda herre zum Hauwenstein, der marschalk von Papenheym. 25 faste graven und herren, der namen man * nit weiß. ein! gude menge rittere und" knechte, der namen man nit weiß oder man not ist 1, Grave ° von Monfort. Her Wilhelm von Rechberg P. 30 Der 4 nachgeschrieben stede botechaft 1, Straßburg: bi" Heilman Schiltknecht ?. Colne ist * man wartende. AugBpurg: zum Einhorn 3, Wormie. sò a) in der Vorlage stand zuerst der grave; der ist gestrichen und Philips úder die Zeile geschrieben. b) sic (vgl. S. 878 Var. d). c) es folgt durchgestrichen item ein grave von Bichingen (vgl. Z. 18). d) hinter Glichen (at ein Ver- treisungszeichen angebracht, das auf eine Stelle hindeutet, die auf der jetzt abgeriasenen unteren Hälfle von pag. 186 X stand. e) ist korrigiert aus die oder Ari. f) em.; Yorl. graven. g) hier folgt durchgestrichen mit et- lichen prelaten und herren von dew bischoffen von Wirezburg wegon. NW) zwischen diesem und dem vorher- 40 gehenden Absatz isi ein kleiner Zwischenraum gelassen. i) hier folgt durchgestrichen item der von Wunnenberg. k) man nit weiB isć von «ns ergánst; die Worte standen wahrvachetulich awf einem jetzt abgerissenen Stück der unteren Hälfle von. pag. 180 W. 1) ein gude menge ist Korrektur für etwevil. m) und knechte (si über der Zeile nachgetragen. n) ob auf ist noch einige Worte folgten, bleibt unsicher, da, wie in Var, k erwähnt, ein Stück von pag. 156W abgerissen ist. o) dieser und der folgends Name sind auf pag. 186% am Schlug der oben folgen- 45 den Städteliste nachgetragen. p) die Fortsetzung fehlt, da die uniere Hálfie von pag. 186 x abgerissen ist. q) die Überschrift lautete ursprünglich sur. Stede; die andern drei. Worle hut Uffsteiner nachträglich hinzugefügt. r) die Herberge ist hier und auch im Folgenden von Uffsteinor erst. nachtragiich hinsugefigt. 8) ist man wartende ist durchgestrichen. 1 Man beachte, daß dieses ganze Städteverzeich- Battonn, Ort!. Beschreibung der Stadt Frankfurt 3, 50 nia durchgestrichen ist. Vgl. S. 228. 140-142 und 176-177. 2 Über Heilmann Schiliknechts Haus handelt 3 Vgl. Reiffenstein S. 359, Battonn 4, 311-312.
Strana 373
G. Präsenzlisten nr. 200.203. 373 11442 10 Mencze: bi Henne Humbrecht. Spijer. Nurenberg: in der Buchissen huß. Winßheym " und Wissenburg. Ulmeb Nurdelingen Von Zurche: Friedeberg: Wissenburg. Aiche d. Wirtzpurg 3. Brisach 4. von ° gemeiner stede wegen der vereinunge in Swaben: zum Wissen 1. bi Hartmud Becker. zum Grale 2. Mai 29] 15 201. Liste der Städte, die Gesandte in Frankfurt hatten, skurz ehe K. Friedrich von 1144 Aachen zurückkehrte]. [1442 Juli 75 Frankfurt.] Juli Aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 186z not. chart. coaeva, vom Stadt- schreiber Nikolaus Uffsteiner geschrieben und mit Berichtigungen und Nachträgen ver- sehen. Man vergleiche das in der Einleitung S. 228 f. Bemerkte. 25 30 Der stede e botschaft. Straßburg: bi Heilman Schiltknecht. Colne. Augspurg: zum Einhorn. Nurenberg von irenf und der von Winßheym und von Wissenburg.wegen: bi der Buchissen. Ulme und 8 Nûrdelingen von iren und der gemeinen stede wegen der vereingunge in Swaben: zum Wissen 6. Aiche. Dorpmunde h. Mencze. Wormß. Spijer zumi Affen 7. Zurche Wissenburg in Elsaß k. Hagenauwe. Costencz: zum Swalbecher 8. 20 35 40 a) Windsheim und Weistenburg sind nachträglich swischen Nürnberg und Zürich eingeschoben. b) Ulm und Nórd- lingen sind rechts von Nürnberg und Zürich und früher als Windsheim und Weistenburg nachgetragen. c) von — Swaben ist gleichseitig mit Winßheym und Wissenburg hinsugefügt. d) Aachen, Würzburg und Breisach sind nachgetragen. e) Vorl. hat r-Haken am zweiten e; also eigentlich stedere. f) iren und ist über der Zeile hinzu- gefügt. g) und Nürdelingen desgleichen. h) ist nachträglich rechts von Aiche und Mencze hintugefügt. i) zum Affen ist nachgetragen. k) auf Weisteniburg foloten ursprünglich Wirczpurg und Brisach; beide sind durch- gestrichen und es ist sunächst Hagenauwe zwischen Weißsenburg und Würsburg geschrieben und dann Konstans Schaffhausen und Rheinfelden rechts von Würzburg und Breisach zugesetst. 45 1 In Frankfurt gab es zwei Häuser zum Wissen, vgl. einerseits Battonn 4, 320 Anm. 357 und 5, 57 und anderseits ebenda 5, 18-19. 2 Vgl. Battonn 5, 15-16, auch 30-31. Auffallend ist das Erscheinen Würzburgs unter 50 den Reichsstädten. [B.] 4 Breisach erhält am 1. Juni die Bestätigung aller der Stadt verliehenen Rechte und Freiheiten und besonders des Rheinzolls, ferner am 9. Juli das Privileg, fremde Schiffe, die dorthin kommen, mit den eigenen Schiffsleuten abzufertigen (Urkk.- buch d. St. Basel 7, 16 und 17; vgl. Chmel nr. 663). Uber Beteiligung Breisachs an Reichstagen vgl. Bd. 8 und 9. 5 Vgl. S. 228 f. 6 Vgl. Anm. 1. Vgl. Battonn 5, 29-30. Vgl. S. 329 Anm. 33. 8
G. Präsenzlisten nr. 200.203. 373 11442 10 Mencze: bi Henne Humbrecht. Spijer. Nurenberg: in der Buchissen huß. Winßheym " und Wissenburg. Ulmeb Nurdelingen Von Zurche: Friedeberg: Wissenburg. Aiche d. Wirtzpurg 3. Brisach 4. von ° gemeiner stede wegen der vereinunge in Swaben: zum Wissen 1. bi Hartmud Becker. zum Grale 2. Mai 29] 15 201. Liste der Städte, die Gesandte in Frankfurt hatten, skurz ehe K. Friedrich von 1144 Aachen zurückkehrte]. [1442 Juli 75 Frankfurt.] Juli Aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 186z not. chart. coaeva, vom Stadt- schreiber Nikolaus Uffsteiner geschrieben und mit Berichtigungen und Nachträgen ver- sehen. Man vergleiche das in der Einleitung S. 228 f. Bemerkte. 25 30 Der stede e botschaft. Straßburg: bi Heilman Schiltknecht. Colne. Augspurg: zum Einhorn. Nurenberg von irenf und der von Winßheym und von Wissenburg.wegen: bi der Buchissen. Ulme und 8 Nûrdelingen von iren und der gemeinen stede wegen der vereingunge in Swaben: zum Wissen 6. Aiche. Dorpmunde h. Mencze. Wormß. Spijer zumi Affen 7. Zurche Wissenburg in Elsaß k. Hagenauwe. Costencz: zum Swalbecher 8. 20 35 40 a) Windsheim und Weistenburg sind nachträglich swischen Nürnberg und Zürich eingeschoben. b) Ulm und Nórd- lingen sind rechts von Nürnberg und Zürich und früher als Windsheim und Weistenburg nachgetragen. c) von — Swaben ist gleichseitig mit Winßheym und Wissenburg hinsugefügt. d) Aachen, Würzburg und Breisach sind nachgetragen. e) Vorl. hat r-Haken am zweiten e; also eigentlich stedere. f) iren und ist über der Zeile hinzu- gefügt. g) und Nürdelingen desgleichen. h) ist nachträglich rechts von Aiche und Mencze hintugefügt. i) zum Affen ist nachgetragen. k) auf Weisteniburg foloten ursprünglich Wirczpurg und Brisach; beide sind durch- gestrichen und es ist sunächst Hagenauwe zwischen Weißsenburg und Würsburg geschrieben und dann Konstans Schaffhausen und Rheinfelden rechts von Würzburg und Breisach zugesetst. 45 1 In Frankfurt gab es zwei Häuser zum Wissen, vgl. einerseits Battonn 4, 320 Anm. 357 und 5, 57 und anderseits ebenda 5, 18-19. 2 Vgl. Battonn 5, 15-16, auch 30-31. Auffallend ist das Erscheinen Würzburgs unter 50 den Reichsstädten. [B.] 4 Breisach erhält am 1. Juni die Bestätigung aller der Stadt verliehenen Rechte und Freiheiten und besonders des Rheinzolls, ferner am 9. Juli das Privileg, fremde Schiffe, die dorthin kommen, mit den eigenen Schiffsleuten abzufertigen (Urkk.- buch d. St. Basel 7, 16 und 17; vgl. Chmel nr. 663). Uber Beteiligung Breisachs an Reichstagen vgl. Bd. 8 und 9. 5 Vgl. S. 228 f. 6 Vgl. Anm. 1. Vgl. Battonn 5, 29-30. Vgl. S. 329 Anm. 33. 8
Strana 374
374 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Schaffhusen, Rinfelden: bi Prussen 1. Franckfürd. Basel: zum “ Hanauwe 2. Berne: zum Eßlinger 3. Friedeberg. Solutern. Sweycze. Regenßpurg Ravenspurg. Lubicke. Lunenberg. Erffurd 4. 10 1442 202. Liste der Städte, die nach der Rückkehr K. Friedrichs von Aachen Gesandte in (zu Juli 14] Frankfurt hatten. 1442 ſzu Juli 145] Frankfurt. Aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 186n-186° cop. chart. coaeva ; vgl. Ein- 15 leitung S. 229. Gedruckt bei Janssen 2, 45 nr. 67 aus unserer Vorlage. 1449 Juli 8 Die b stede, die zu Franckfurt waren, als unser herre konig Friderich von siner cronunge von Aiche qwam Kiliani“ anno 42. 20 Colne. Straßburg. Regenßburg. Aiche. Augspurg. Nurenberg von iren und der von Wissenburg und Windßheim wegen. Swinfurd. Ulme von iren und von der andern stede wegen irer vereingünge in Swaben. Nurdelingen. Dinckelßbohel. Halle. Oberlingen. Lindauwe. Buchhorn. Rotenburg. Rotwijl. Eßlingen. Rutlingen 6. 25 30 35 Heilpronne. a) zum Hanauwe und zum Eßlinger sind nachgetragen. b) die Uberschrift ist vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner hinzugefügt. c) Vorl. Kiliann oder Kiliami. 40 1 Vgl. Battonn 6, 297. Vgl. Battonn 3, 132-133. Vgl. Battonn 3, 130. Die beiden letzten keine Reichsstädte. [B] 5 Vgl. S. 229. 8 Der König bestätigte am 11. Juli der Stadt Rútlingen, deren Botschaft vor ihn gekommen sei, alle Gnaden, Freiheiten, Rechte, Briefe, Privilegien und Hantfesten, die ihr von seinen Vorgängern verliehen worden seien; dat. Franckfort 1442 Mi. v. Margarethen tag r. 3. Unterfertigung Ad m. d. r. 1 Hermannus Hecht (Stuttgart Geh. Haus- u. Staats-A. Reutlingen, Kaiserliche Privilegien orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend.; auf der Rück- 45 seite Registrata Jacobus Widerl; auch in Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 57a not. chart. coaeva; vgl. Chmel nr. 892).
374 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Schaffhusen, Rinfelden: bi Prussen 1. Franckfürd. Basel: zum “ Hanauwe 2. Berne: zum Eßlinger 3. Friedeberg. Solutern. Sweycze. Regenßpurg Ravenspurg. Lubicke. Lunenberg. Erffurd 4. 10 1442 202. Liste der Städte, die nach der Rückkehr K. Friedrichs von Aachen Gesandte in (zu Juli 14] Frankfurt hatten. 1442 ſzu Juli 145] Frankfurt. Aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 186n-186° cop. chart. coaeva ; vgl. Ein- 15 leitung S. 229. Gedruckt bei Janssen 2, 45 nr. 67 aus unserer Vorlage. 1449 Juli 8 Die b stede, die zu Franckfurt waren, als unser herre konig Friderich von siner cronunge von Aiche qwam Kiliani“ anno 42. 20 Colne. Straßburg. Regenßburg. Aiche. Augspurg. Nurenberg von iren und der von Wissenburg und Windßheim wegen. Swinfurd. Ulme von iren und von der andern stede wegen irer vereingünge in Swaben. Nurdelingen. Dinckelßbohel. Halle. Oberlingen. Lindauwe. Buchhorn. Rotenburg. Rotwijl. Eßlingen. Rutlingen 6. 25 30 35 Heilpronne. a) zum Hanauwe und zum Eßlinger sind nachgetragen. b) die Uberschrift ist vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner hinzugefügt. c) Vorl. Kiliann oder Kiliami. 40 1 Vgl. Battonn 6, 297. Vgl. Battonn 3, 132-133. Vgl. Battonn 3, 130. Die beiden letzten keine Reichsstädte. [B] 5 Vgl. S. 229. 8 Der König bestätigte am 11. Juli der Stadt Rútlingen, deren Botschaft vor ihn gekommen sei, alle Gnaden, Freiheiten, Rechte, Briefe, Privilegien und Hantfesten, die ihr von seinen Vorgängern verliehen worden seien; dat. Franckfort 1442 Mi. v. Margarethen tag r. 3. Unterfertigung Ad m. d. r. 1 Hermannus Hecht (Stuttgart Geh. Haus- u. Staats-A. Reutlingen, Kaiserliche Privilegien orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend.; auf der Rück- 45 seite Registrata Jacobus Widerl; auch in Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 57a not. chart. coaeva; vgl. Chmel nr. 892).
Strana 375
G. Präsenzlisten nr. 200-203. 375 1442 10 15 20 Winphen. Mencze. Wormße. Spier. Franckenfurt. Frideberg. Weczflar. Geilnhusen. Zurche. Costencze. Rinfelden. Schaffhusen. Basel. Berne. Lucerne. Soloterne. Swijcze. Wissenburg. Hagenauwe Colmar Sliczstad Lubicke. Lunenburg. Molnhusen. Northusen. von iren und der andern richstede wegen zu Elsaß. Ian Juli 14] 25 203. Liste der Kardinäle, Fürsten, Bischöfe, Grafen, Herren und Städte, die zur Zeit des Aufenthalts K. Friedrichs in Frankfurt persönlich dort anwesend waren oder Gesandte dort hatten. [1442 Ende Juli 1 Frankfurt.] 11442 Juli ex.) 30 35 Aus Frankfurt Stadt- A. Wahltagsacta Tom. II fol. 1860-1861 und 1862-1861 not. chart. coaeva, von derselben Hand geschrieben, die die in der Vorlage C der nr. 144 ent- haltene Reinschrift der Vorlage E anfertigte (vgl. S. 220), und vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner hier und da korrigiert und mit Zusätzen versehen. Man vergleiche das in der Einleitung S. 229 Bemerkte, auch über das Verhältnis zu den beiden Listen nr. 200 und nr. 201. Ubereinstimmendes ist in Petit gedruckt, unter Vernachlässigung kleiner stilistischer Abweichungen, so 375, 39 graven herren; 41 bischoffen fursten; 376, 3 des concilii. 377, 1 fast me ; 5 epte prelaten ; 378,7 grave Solms ; 378,8 grave; 380, 1 grave ; 381, 13 iren, der. Umstellungen in der Reihenfolge der Namen wurden nicht beachtet. Gedruckt (mit Ausnahme der Städteliste) bei Janssen 2, 42-44 nr. 67 aus unserer Vorlage. Die nachgeschrieben fursten bischoffe botschefte graven herren und stede sin zů Franckfurt gewest 40 zu der zit, als unser herre konig Frederich da was und gein Aiche zu siner kronunge zoch. Zum ersten unser allergnedigister herre der konig mit etwie fast bischoffen fursten und herren einsteils hernach benant, wale uf 1000 perde, die man nit alle nemlich weiß 2. Item unsers heiligen vatters babst Eugenii treffenliche botschafts. Item babst Felicis treffenliche botschaft 4. 45 1 Vgl. S. 229f. 2 Eine Liste der Fürsten, Prälaten, Bischöfe, Grafen, Freiherren, Ritter und Knechte, die zum Gefolge des Königs gehörten, ist dem S. 154 f. be- sprochenen Bericht über die Krönungsfahrt beige- 50 geben und bei Seemüller S. 659-664 abgedruckt. Deutsche Reichstags-Akten XVI. Manche der dort Genannten werden auch oben hier und da erwähnt. Man vergleiche ferner die in nr. 146 abgedruckte Quartierliste. s Vgl. S. 212 Z. 24f. * Zu den Gesandtschaften von Papst Felix und Konzil vgl. nr. 165 art. 1. 48
G. Präsenzlisten nr. 200-203. 375 1442 10 15 20 Winphen. Mencze. Wormße. Spier. Franckenfurt. Frideberg. Weczflar. Geilnhusen. Zurche. Costencze. Rinfelden. Schaffhusen. Basel. Berne. Lucerne. Soloterne. Swijcze. Wissenburg. Hagenauwe Colmar Sliczstad Lubicke. Lunenburg. Molnhusen. Northusen. von iren und der andern richstede wegen zu Elsaß. Ian Juli 14] 25 203. Liste der Kardinäle, Fürsten, Bischöfe, Grafen, Herren und Städte, die zur Zeit des Aufenthalts K. Friedrichs in Frankfurt persönlich dort anwesend waren oder Gesandte dort hatten. [1442 Ende Juli 1 Frankfurt.] 11442 Juli ex.) 30 35 Aus Frankfurt Stadt- A. Wahltagsacta Tom. II fol. 1860-1861 und 1862-1861 not. chart. coaeva, von derselben Hand geschrieben, die die in der Vorlage C der nr. 144 ent- haltene Reinschrift der Vorlage E anfertigte (vgl. S. 220), und vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner hier und da korrigiert und mit Zusätzen versehen. Man vergleiche das in der Einleitung S. 229 Bemerkte, auch über das Verhältnis zu den beiden Listen nr. 200 und nr. 201. Ubereinstimmendes ist in Petit gedruckt, unter Vernachlässigung kleiner stilistischer Abweichungen, so 375, 39 graven herren; 41 bischoffen fursten; 376, 3 des concilii. 377, 1 fast me ; 5 epte prelaten ; 378,7 grave Solms ; 378,8 grave; 380, 1 grave ; 381, 13 iren, der. Umstellungen in der Reihenfolge der Namen wurden nicht beachtet. Gedruckt (mit Ausnahme der Städteliste) bei Janssen 2, 42-44 nr. 67 aus unserer Vorlage. Die nachgeschrieben fursten bischoffe botschefte graven herren und stede sin zů Franckfurt gewest 40 zu der zit, als unser herre konig Frederich da was und gein Aiche zu siner kronunge zoch. Zum ersten unser allergnedigister herre der konig mit etwie fast bischoffen fursten und herren einsteils hernach benant, wale uf 1000 perde, die man nit alle nemlich weiß 2. Item unsers heiligen vatters babst Eugenii treffenliche botschafts. Item babst Felicis treffenliche botschaft 4. 45 1 Vgl. S. 229f. 2 Eine Liste der Fürsten, Prälaten, Bischöfe, Grafen, Freiherren, Ritter und Knechte, die zum Gefolge des Königs gehörten, ist dem S. 154 f. be- sprochenen Bericht über die Krönungsfahrt beige- 50 geben und bei Seemüller S. 659-664 abgedruckt. Deutsche Reichstags-Akten XVI. Manche der dort Genannten werden auch oben hier und da erwähnt. Man vergleiche ferner die in nr. 146 abgedruckte Quartierliste. s Vgl. S. 212 Z. 24f. * Zu den Gesandtschaften von Papst Felix und Konzil vgl. nr. 165 art. 1. 48
Strana 376
[1442 Juli ez.] 376 Item cardinalis Aralatensis. Jtem cardinalis sancti Calixti. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Item cardinalis Barnorbitanis und andere me des concilii botschaft. Item der bischof von Meneze 1. Item der bischof von Colne. Item der bischof von Triere 2, Item zwene * herzogen von Sachsen. Item herzog Ludewig? palzgrave bi Rine 4. Item der margrave von Baden 5. Item der bischof von Wirezpurg. Item der bischof von Regenspurg. Item der bischof von Augspurg 6. Item der margrave von Roteln”. Item der bischof von Kemsche. Item der bischof von Gorkeym. Item ein bischof 8 Item ein mechtiger prelate 9 Item ein mechtiger apt 10 uB Engelant. 15 Item ein mechtige ‘treffenliche botschaft des jungen herzogen von Saphae 11, Item der apt von Fulde. Item der apt von Seligenstat. Item der hoemeister Dutschordens in Dutschen und Welschen landen 12. a) isć vom. Schreiber korrigiert aus der herzogo. 1 K. Friedrich gebietet am 15. Juli allen Unter- tanen des Stifts Mentze, dem Ebf. Dieterich als ihrem rechten Herrn gehorsam zu sein; dat. Franck- furt 1442 So. im der heil. zwolfbotten scheidung r. 3; Unterfertigung Ad m. d. r. | Hermannus Hecht (Würzburg Kr. A. Mainzer Ingrossaturbuch 24 fol, 283 » cop. mb. coaeva ; Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- buch O fol. 15025 cop. ch. coaeva). ? K. Friedrich bestätigt am 15. August dem Erz- bischof die ihm und der Trierer Kirche verliehenen Freiheiten, Konzessionen und Schenkungen; dat, Franckfordie decima quinta die mensis aug. a. d. 1442 r. 3; Unterfertigung wie in Anm. 1 (Koblenz St. A. Kurtrier Urkk. nr. 1730 orig. mb. c. sig. maj. pend.). — Am gleichen Tage transsumiert er gleichartige Ur- kunden K. Karls IV. und K. Wenzels; dat. etc. wie oben (ebenda nr. 1731 orig. mb. c. sig. maj. pend.). — Ferner gibt er dem Erzbischof am 17. Aug.. die Regalien und belehnt thn mit den Reichslehen des Erzstifts, bes. mit der Grafschaft Diez; dat. Franckfurt 1442 Fr. n. frawn tag assumpc. r. 3; Unterfertigung wie oben (ebenda nr. 1732 or. mb. c. sig.maj. pend.; in Wien H. H.St. A. Reichsregistratur- buch N fol. 1039 not. ch coaeva; vgl. Chmel nr. 989). ? Df. Ludwig, der in der älteren Liste noch er- wartet wird, kam am 10. Juli (vgl. nr. 245 art. 1. Er erhielt. So. n. Jacobs tag [Juli 29] eine Neu- ausfertigung der ihm am 17 Mai 1440 erteilten Privilegienbestätigung (RTA. 15 nr. 111), diesmal unter dem Majestiitssiegel (vgl. RTA. 15, 197 Anm. 1); ferner wurde an demselben Tage das ihm am 20. Mai 1440 gegebene Verfügungsrecht über die Reichslehen im Niederelsaß (vgl. RTA. 15, 194 Anm. 1) um drei Jahre verlängert (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 158? cop. ch. coaeva; Unterfertigung Ad m. d. r. Wilhelmus || Tacz ca- 25 nonicus Frisingensis). * In aw. 200 folgt hier, dad Mf. Friedrich von Brandenburg erwartet wird. An seiner Statt er- scheint oben (S. 377 Z. 17) einer seiner Räte. 5 Mf. Jakob erhält vom König am 29, Juli die 30 Bestätigung der Markgrafschaft Baden und aller seiner Reichslehen, am 30. Juli das Privüeg de non evocando, und am 7. August die Bestätigung aller Privilegien. Vgl. Chmel nrr. 818 und 824; Witte nrr. 6188, 6189 und 6194. 35 9 K. Friedrich lieh dem Bischof am 1. August die Regalien, die weltlichen Lehen und den Bann und bestätigte ihm, dem Domkapitel und dem Stift Augsburg alle Privilegien usw.; dat. Franckfurt uff dem Meyn 1442 an sanct Peters tag ad vincula 40 r. 3; Unterfertigung Ad m. d. r. | Henricus Leubing doctor prothonotarius (München Reichs- A. Urkk., Augsburg, Domkapitel fase. 196 orig. mb. c. sig. majest. pend , zwei Exemplare, beide mit dem Re- gistraturvermerk Registrata Jacobus Widerl; in. Wien 45 H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 955-96» cop. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 915). * Mf. Wilhelm von Hachberg, Herr zu Rôteln und Sausenberg. 8 Bf. Johannes von St. Asaph (vgl. S. 225 und to nr. 215 art. 6). ? Der Dechant von Salisbury Dr. legum Adam Moleyns. Vgl. nr. 215 art. 6. 10 Abt Reginald von St. Peter in Gloucester. Vgl. nr. 215 art. 6. 55 " Herzog Ludwig LI, Sohn des Papstes Felix. 12 Der Deutschmeister Eberhard von. Seinsheim.
[1442 Juli ez.] 376 Item cardinalis Aralatensis. Jtem cardinalis sancti Calixti. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Item cardinalis Barnorbitanis und andere me des concilii botschaft. Item der bischof von Meneze 1. Item der bischof von Colne. Item der bischof von Triere 2, Item zwene * herzogen von Sachsen. Item herzog Ludewig? palzgrave bi Rine 4. Item der margrave von Baden 5. Item der bischof von Wirezpurg. Item der bischof von Regenspurg. Item der bischof von Augspurg 6. Item der margrave von Roteln”. Item der bischof von Kemsche. Item der bischof von Gorkeym. Item ein bischof 8 Item ein mechtiger prelate 9 Item ein mechtiger apt 10 uB Engelant. 15 Item ein mechtige ‘treffenliche botschaft des jungen herzogen von Saphae 11, Item der apt von Fulde. Item der apt von Seligenstat. Item der hoemeister Dutschordens in Dutschen und Welschen landen 12. a) isć vom. Schreiber korrigiert aus der herzogo. 1 K. Friedrich gebietet am 15. Juli allen Unter- tanen des Stifts Mentze, dem Ebf. Dieterich als ihrem rechten Herrn gehorsam zu sein; dat. Franck- furt 1442 So. im der heil. zwolfbotten scheidung r. 3; Unterfertigung Ad m. d. r. | Hermannus Hecht (Würzburg Kr. A. Mainzer Ingrossaturbuch 24 fol, 283 » cop. mb. coaeva ; Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- buch O fol. 15025 cop. ch. coaeva). ? K. Friedrich bestätigt am 15. August dem Erz- bischof die ihm und der Trierer Kirche verliehenen Freiheiten, Konzessionen und Schenkungen; dat, Franckfordie decima quinta die mensis aug. a. d. 1442 r. 3; Unterfertigung wie in Anm. 1 (Koblenz St. A. Kurtrier Urkk. nr. 1730 orig. mb. c. sig. maj. pend.). — Am gleichen Tage transsumiert er gleichartige Ur- kunden K. Karls IV. und K. Wenzels; dat. etc. wie oben (ebenda nr. 1731 orig. mb. c. sig. maj. pend.). — Ferner gibt er dem Erzbischof am 17. Aug.. die Regalien und belehnt thn mit den Reichslehen des Erzstifts, bes. mit der Grafschaft Diez; dat. Franckfurt 1442 Fr. n. frawn tag assumpc. r. 3; Unterfertigung wie oben (ebenda nr. 1732 or. mb. c. sig.maj. pend.; in Wien H. H.St. A. Reichsregistratur- buch N fol. 1039 not. ch coaeva; vgl. Chmel nr. 989). ? Df. Ludwig, der in der älteren Liste noch er- wartet wird, kam am 10. Juli (vgl. nr. 245 art. 1. Er erhielt. So. n. Jacobs tag [Juli 29] eine Neu- ausfertigung der ihm am 17 Mai 1440 erteilten Privilegienbestätigung (RTA. 15 nr. 111), diesmal unter dem Majestiitssiegel (vgl. RTA. 15, 197 Anm. 1); ferner wurde an demselben Tage das ihm am 20. Mai 1440 gegebene Verfügungsrecht über die Reichslehen im Niederelsaß (vgl. RTA. 15, 194 Anm. 1) um drei Jahre verlängert (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 158? cop. ch. coaeva; Unterfertigung Ad m. d. r. Wilhelmus || Tacz ca- 25 nonicus Frisingensis). * In aw. 200 folgt hier, dad Mf. Friedrich von Brandenburg erwartet wird. An seiner Statt er- scheint oben (S. 377 Z. 17) einer seiner Räte. 5 Mf. Jakob erhält vom König am 29, Juli die 30 Bestätigung der Markgrafschaft Baden und aller seiner Reichslehen, am 30. Juli das Privüeg de non evocando, und am 7. August die Bestätigung aller Privilegien. Vgl. Chmel nrr. 818 und 824; Witte nrr. 6188, 6189 und 6194. 35 9 K. Friedrich lieh dem Bischof am 1. August die Regalien, die weltlichen Lehen und den Bann und bestätigte ihm, dem Domkapitel und dem Stift Augsburg alle Privilegien usw.; dat. Franckfurt uff dem Meyn 1442 an sanct Peters tag ad vincula 40 r. 3; Unterfertigung Ad m. d. r. | Henricus Leubing doctor prothonotarius (München Reichs- A. Urkk., Augsburg, Domkapitel fase. 196 orig. mb. c. sig. majest. pend , zwei Exemplare, beide mit dem Re- gistraturvermerk Registrata Jacobus Widerl; in. Wien 45 H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 955-96» cop. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 915). * Mf. Wilhelm von Hachberg, Herr zu Rôteln und Sausenberg. 8 Bf. Johannes von St. Asaph (vgl. S. 225 und to nr. 215 art. 6). ? Der Dechant von Salisbury Dr. legum Adam Moleyns. Vgl. nr. 215 art. 6. 10 Abt Reginald von St. Peter in Gloucester. Vgl. nr. 215 art. 6. 55 " Herzog Ludwig LI, Sohn des Papstes Felix. 12 Der Deutschmeister Eberhard von. Seinsheim.
Strana 377
G. Prüsenzlisten nr. 200-203. Item fast me gebiedere, wole uf 40. . Item der domprobst zu Wirczpurg, des bischofen von Triere brüder !. Item das capitel von Meneze?. Item herzoge Ludewigs rat von Ingelstat. Item faste epte prelaten doctores und botschefte, der namen man nit weil. Item herzoge Henrichen von Beyern botscha/t. Item der herzogen botschaft von Brunswig *. Item des bischofen von Salezpurg botschaft. 377 Item der apt von Wissenburg. 10 Item der apt von Ochsenhusen. Item der apt von Mulbronne. Item bischof von Wormße. Item bischof von Spire *. Item ein 18 Item der Item der Item des Item der apt von Brunne '. Item ein Welsch bischof 8. 20 Item * der herzoge vom Berge *. bischof von Costencze. apt von Salmenswile. herzoge u$ der Slesie van der Sagen, genant herzoge Rudolf 5. margraven rat von Brandenburg *. a) zwischen diesem und dem vorhergehenden Alsatz steht durchgestrichen item der herzoge von Cleve. 1 Vgl. S. 243. ? K. Friedrich nimmt am 5. August die Geist- lichkeit des Bistums Mentze in seinen Schutz, be- 25 stätigt ihnen alle Privilegien und gibt ihnen zu Schirmherren, Ebf. Dietrich von, Mentze, Jakob von Triere und Dietrich von Collen, Pf. Ludewig, die Grafen zu Catzelnbogen und zu Hanaww und die [Herren] von Eppenstein, Konigstein und Ysen- 30 burg; dat. Franckfurdt 1442 So. n Petri ad vinc. r. 8 (Würzburg Kr. A. Mainz Domkapitel, Urkk.: Clerus K. 18 nr. 41, Vid. v. 1465 Di. n. Scolasticen tag [Febr. 12] orig. mb. c. 2 sigg. pend.; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 1073-1088 ss cop. ch. coaeva; vgl Chmel nr. 934). * Es handelte sich wm eine gemeinsame Gesandt- schaft der Herzöge Otto, Wilhelm, Friedrich und Heinrich zu Braunschweig und Lüneburg, die be- auftragt war, beim König die Belehnung der Her- 40 zöge mit Braunschweig und Lüneburg und andern Reichslehennachzusuchen Die Lehensurkunde wurde in Frannckfort Mi. n. divisionis apostolorum [Juli 18] 1442 r. 3 ausgestellt; ihr zufolge durften die Her- zöge die bůldunge glubde und eyde dem Kf. Fried- 45 rich von Brandenburg an des Kónigs Statt leisten (Wolfenbüttel Landes- Haupt- A Fürstl. Gesamt- archiv nr. 97 orig. mb. c sig. majest. pend. ; Unter- fertigung und Registraturvermerk wie S. 376 Anm. 6; inWien H. H St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 652 60 cop. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 736, auch nr. 760). * Bf Reinhard von Speier erhilt So. n. Marga- rethen tag [Juli 15] einen Lehenbrief und zugleich die Bestitigung dér Privilegien seines Stifts (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 675.682 55 cop. ch. coaeva; gedr. Remling, Urkk.-buch zur Gesch. der Bischófe zu Speyer Bd: 2, S. 236 - 238; vgl. Chmel nr. 699). 5 Hzg. Rudolf von Sagan, Sohn Hzg. Johanns I. und der Herzogin Scholastika, einer Tochter des Kurfürsten Rudolf von Sachsen, gest. am 17. Sep- tember 1454. 8 Als Gesandte des Markgrafen von Branden- burg werden in der S. 270 Anm. 4 erwähnten In- struktion der Propst von Brandenburg und Meister Heinrich. genannt. ' Abt Johann von Prim erhielt vom König an der zwelfpotten schiedung tag [Juli 15] die Be- státigung aller Regalien, Lehen und Privilegien seines Klosters; zugleich nahm der König das Kloster im seinen besonderen Schutz (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 682% cop. ch. co- aeva; vgl. Arch. der Ges. f. à. D. Geschichtkunde 11, 446 und Chmel mr. 701). 8 Vielleicht der bei Seemüller S. 659 genannte Bischof von Rasol. ® Hzg. Gerhard von Jülich, Geldern und Berg. Er wird am 25. Juli als Zeuge in der Urkunde genannt, in der K. Friedrich die Privilegien des Erzhauses Österreich bestätigt (vgl. Chmel nr. 789 und, Witte nr. 6187). Am 1. August bestätigte ihm der König die von K. Sigmund über Arnold von Egmont, der sich Herzog zu Geldern nennt, das Land Geldern wnd die Grafschaft Zütphen ver- hängte Acht und Aberacht; dat. Franckfurt 1442 uff sent Peters tag ad vincula v. 3; Unterfertigung Ad m. d. r. | Hermannus Hecht (Wien H. H. St. A. Urkk. Niederlande orig. mb. c. sig. majest. pend.; auf der Rückseite Registrata Jacobus Widerl; ebenda Reichsregistraturbuch N fol. 86* cop. ch. coaeva ; vgl. 48* [1442 Juli ez.]
G. Prüsenzlisten nr. 200-203. Item fast me gebiedere, wole uf 40. . Item der domprobst zu Wirczpurg, des bischofen von Triere brüder !. Item das capitel von Meneze?. Item herzoge Ludewigs rat von Ingelstat. Item faste epte prelaten doctores und botschefte, der namen man nit weil. Item herzoge Henrichen von Beyern botscha/t. Item der herzogen botschaft von Brunswig *. Item des bischofen von Salezpurg botschaft. 377 Item der apt von Wissenburg. 10 Item der apt von Ochsenhusen. Item der apt von Mulbronne. Item bischof von Wormße. Item bischof von Spire *. Item ein 18 Item der Item der Item des Item der apt von Brunne '. Item ein Welsch bischof 8. 20 Item * der herzoge vom Berge *. bischof von Costencze. apt von Salmenswile. herzoge u$ der Slesie van der Sagen, genant herzoge Rudolf 5. margraven rat von Brandenburg *. a) zwischen diesem und dem vorhergehenden Alsatz steht durchgestrichen item der herzoge von Cleve. 1 Vgl. S. 243. ? K. Friedrich nimmt am 5. August die Geist- lichkeit des Bistums Mentze in seinen Schutz, be- 25 stätigt ihnen alle Privilegien und gibt ihnen zu Schirmherren, Ebf. Dietrich von, Mentze, Jakob von Triere und Dietrich von Collen, Pf. Ludewig, die Grafen zu Catzelnbogen und zu Hanaww und die [Herren] von Eppenstein, Konigstein und Ysen- 30 burg; dat. Franckfurdt 1442 So. n Petri ad vinc. r. 8 (Würzburg Kr. A. Mainz Domkapitel, Urkk.: Clerus K. 18 nr. 41, Vid. v. 1465 Di. n. Scolasticen tag [Febr. 12] orig. mb. c. 2 sigg. pend.; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 1073-1088 ss cop. ch. coaeva; vgl Chmel nr. 934). * Es handelte sich wm eine gemeinsame Gesandt- schaft der Herzöge Otto, Wilhelm, Friedrich und Heinrich zu Braunschweig und Lüneburg, die be- auftragt war, beim König die Belehnung der Her- 40 zöge mit Braunschweig und Lüneburg und andern Reichslehennachzusuchen Die Lehensurkunde wurde in Frannckfort Mi. n. divisionis apostolorum [Juli 18] 1442 r. 3 ausgestellt; ihr zufolge durften die Her- zöge die bůldunge glubde und eyde dem Kf. Fried- 45 rich von Brandenburg an des Kónigs Statt leisten (Wolfenbüttel Landes- Haupt- A Fürstl. Gesamt- archiv nr. 97 orig. mb. c sig. majest. pend. ; Unter- fertigung und Registraturvermerk wie S. 376 Anm. 6; inWien H. H St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 652 60 cop. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 736, auch nr. 760). * Bf Reinhard von Speier erhilt So. n. Marga- rethen tag [Juli 15] einen Lehenbrief und zugleich die Bestitigung dér Privilegien seines Stifts (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 675.682 55 cop. ch. coaeva; gedr. Remling, Urkk.-buch zur Gesch. der Bischófe zu Speyer Bd: 2, S. 236 - 238; vgl. Chmel nr. 699). 5 Hzg. Rudolf von Sagan, Sohn Hzg. Johanns I. und der Herzogin Scholastika, einer Tochter des Kurfürsten Rudolf von Sachsen, gest. am 17. Sep- tember 1454. 8 Als Gesandte des Markgrafen von Branden- burg werden in der S. 270 Anm. 4 erwähnten In- struktion der Propst von Brandenburg und Meister Heinrich. genannt. ' Abt Johann von Prim erhielt vom König an der zwelfpotten schiedung tag [Juli 15] die Be- státigung aller Regalien, Lehen und Privilegien seines Klosters; zugleich nahm der König das Kloster im seinen besonderen Schutz (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 682% cop. ch. co- aeva; vgl. Arch. der Ges. f. à. D. Geschichtkunde 11, 446 und Chmel mr. 701). 8 Vielleicht der bei Seemüller S. 659 genannte Bischof von Rasol. ® Hzg. Gerhard von Jülich, Geldern und Berg. Er wird am 25. Juli als Zeuge in der Urkunde genannt, in der K. Friedrich die Privilegien des Erzhauses Österreich bestätigt (vgl. Chmel nr. 789 und, Witte nr. 6187). Am 1. August bestätigte ihm der König die von K. Sigmund über Arnold von Egmont, der sich Herzog zu Geldern nennt, das Land Geldern wnd die Grafschaft Zütphen ver- hängte Acht und Aberacht; dat. Franckfurt 1442 uff sent Peters tag ad vincula v. 3; Unterfertigung Ad m. d. r. | Hermannus Hecht (Wien H. H. St. A. Urkk. Niederlande orig. mb. c. sig. majest. pend.; auf der Rückseite Registrata Jacobus Widerl; ebenda Reichsregistraturbuch N fol. 86* cop. ch. coaeva ; vgl. 48* [1442 Juli ez.]
Strana 378
378 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 Juli ex.] Item des herzogen rat von Burgundien 1. Item grave* Wilhelm von Henenberg2, gefursteter grave. Item der bischof von Utrecht °. Item die herzoginne von Lutzelnburgb 4. Graven und herren. Item dri graven von Hanauwe. Item° grave Bernhart grave Solms. Item grave Heinrich von Swarczburg und grave Henrich sin sone. Item grave Johanns Item grave Jorge Item grave Wilhelm Item grave Philipps von Katzenelnbogen. Item grave Johann von Nassauwe 6. Item grave Gomprechtd von Nuwenare hofferichter. Item ein grave von Schauwenberg 7. Item ein gravee von Linyngen. Item ein grave von Lisenecke. Item ein grave von Morse 8. Item ein grave von Sarwerde. Item ein herre von Riverschijt. Item grave Henrich von Nassauwe, herre zu Vianden. Item ein herre von Saffenberg 9. Item ein herre von Renenberg. Item grave Hans von Bichelingen. Item zwene graven von Glichen 10. Item grave Eberhart von Kirchberg 11. graven zu Wertheim 5. 15 25 a) Uffsteiner hat tber die Zeile geschrieben zwene (rgl. S. 879 Variante a). b) hier folgt mit besonderem Alinsa item der bischof von Regenspurg; der Bischof ist schon weiter oben erwähnt. c) zwischen diesem und dem vorhergehenden Absats steht wis in nr. 200 item ein grave von Renecke; der Graf wird auch weiter unten (S. 880 Z. I) ge- nannt. d) ist von Uffsteiner korrigiert für Gompolt. e) Uffsteiner hat Hesse über der Zeile nachgetragen, aber 30 wieder gestrichen (ugl. oben S. 380 Z. 16). Chmel nr. 914; der bei Lünig, Cod. dipl. Germ. 2, 1811-1812 abgedruckte lateinische Text ist in vigilia sancti Petri ad vincula [Juli 31] datiert). — Ferner erneuerte und bestätigte er ihm am 7. August alle seine Privilegien usw. und die Briefe, die K. Sig- mund seinem (Gerhards) Oheim Hzg. Adolf über das Herzogtum Jülich, Geldern und Berg und die Grafschaften Zütphen und Ravensberg gegeben svgl. Altmann nrr. 12079; 12090 und 12091]; dat. Franck- furt Di. n Peters tag ad vincula anno etc. 42 r. 3 (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 70b cop. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 942). 1 Vgl. nr. 260a. 1 Wilhelm Gf. zu Hennemberg quittiert am 20. Juli dem Ebf. Dietrich von Mentze, der ihn am Mo. n. u. herren lichnams tag [Juni 4] zu seinem Rat und Diener angenommen hat, 100 Gulden Dienst- geld; dat. Franckfurt Fr. n. der zwolf botten schie- dunge 1442 (Würzburg Kr. A. Mainzer Ingrossatur- buch 24 fol. 255ab cop. mb. coaeva). 8 Bf. Walram von Mörs. Er erhält am 8. August vom König die Regalien und in einer zweiten Ur- kunde die Bestätigung der Privilegien seines Bis- tums; dat. Franckfordie die octava mensis augusti anno etc. 42 (Wien H H St. A. Reichsregistratur- buch N. fol. 98 a und 99 ab cop. ch. coaeva ; vgl. Chmel nr. 975). — Am 11. August befichlt der König allen Reichsuntertanen, dem Bischof gegen den Eindring- ling Rudolph von Diepholt gemäßt den Briefen und 35 Prozessen des Baseler Konzils beizustehen; dat. Franckfordie die undecima mensis augusti anno etc. 43 [sic] (ebenda fol. 98a. 99 a cop. ch coaeva ; vgl. Chmel nr. 975). “ Elisabeth von Görlitz, Tochter K. Johanns von 40 Böhmen, Witwe der Herzöge Anton von Brabant und Johann von Straubing. Die drei Grafen erhalten am 31. Mai eine Be- stätigung ihrer Privilegien. Vgl Chmel nr. 561, auch nrr. 560 und 840. 6 Vgl. Chmel nrr. 719; 727; 879. Gf. Bernhard von Schaumburg. Vgl. Seemüller S. 660. 8 Wohl Gf. Friedrich IV. von Mörs, der Bruder des Erzbischofs von Köln. Vgl. nr 246 art. 5. 50 Johann von Saffenberg, Herr zu Landskron. Vgl. Chmel nr. 768. 10 Bei Seemüller S. 644 wird Gf. Ernst von Gleichen genannt. 11 Die Brüder Grafen Konrad und Eberhard zu 55 Kirchberg erhielten vom König am 20. Juli die Er- 45
378 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 Juli ex.] Item des herzogen rat von Burgundien 1. Item grave* Wilhelm von Henenberg2, gefursteter grave. Item der bischof von Utrecht °. Item die herzoginne von Lutzelnburgb 4. Graven und herren. Item dri graven von Hanauwe. Item° grave Bernhart grave Solms. Item grave Heinrich von Swarczburg und grave Henrich sin sone. Item grave Johanns Item grave Jorge Item grave Wilhelm Item grave Philipps von Katzenelnbogen. Item grave Johann von Nassauwe 6. Item grave Gomprechtd von Nuwenare hofferichter. Item ein grave von Schauwenberg 7. Item ein gravee von Linyngen. Item ein grave von Lisenecke. Item ein grave von Morse 8. Item ein grave von Sarwerde. Item ein herre von Riverschijt. Item grave Henrich von Nassauwe, herre zu Vianden. Item ein herre von Saffenberg 9. Item ein herre von Renenberg. Item grave Hans von Bichelingen. Item zwene graven von Glichen 10. Item grave Eberhart von Kirchberg 11. graven zu Wertheim 5. 15 25 a) Uffsteiner hat tber die Zeile geschrieben zwene (rgl. S. 879 Variante a). b) hier folgt mit besonderem Alinsa item der bischof von Regenspurg; der Bischof ist schon weiter oben erwähnt. c) zwischen diesem und dem vorhergehenden Absats steht wis in nr. 200 item ein grave von Renecke; der Graf wird auch weiter unten (S. 880 Z. I) ge- nannt. d) ist von Uffsteiner korrigiert für Gompolt. e) Uffsteiner hat Hesse über der Zeile nachgetragen, aber 30 wieder gestrichen (ugl. oben S. 380 Z. 16). Chmel nr. 914; der bei Lünig, Cod. dipl. Germ. 2, 1811-1812 abgedruckte lateinische Text ist in vigilia sancti Petri ad vincula [Juli 31] datiert). — Ferner erneuerte und bestätigte er ihm am 7. August alle seine Privilegien usw. und die Briefe, die K. Sig- mund seinem (Gerhards) Oheim Hzg. Adolf über das Herzogtum Jülich, Geldern und Berg und die Grafschaften Zütphen und Ravensberg gegeben svgl. Altmann nrr. 12079; 12090 und 12091]; dat. Franck- furt Di. n Peters tag ad vincula anno etc. 42 r. 3 (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 70b cop. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 942). 1 Vgl. nr. 260a. 1 Wilhelm Gf. zu Hennemberg quittiert am 20. Juli dem Ebf. Dietrich von Mentze, der ihn am Mo. n. u. herren lichnams tag [Juni 4] zu seinem Rat und Diener angenommen hat, 100 Gulden Dienst- geld; dat. Franckfurt Fr. n. der zwolf botten schie- dunge 1442 (Würzburg Kr. A. Mainzer Ingrossatur- buch 24 fol. 255ab cop. mb. coaeva). 8 Bf. Walram von Mörs. Er erhält am 8. August vom König die Regalien und in einer zweiten Ur- kunde die Bestätigung der Privilegien seines Bis- tums; dat. Franckfordie die octava mensis augusti anno etc. 42 (Wien H H St. A. Reichsregistratur- buch N. fol. 98 a und 99 ab cop. ch. coaeva ; vgl. Chmel nr. 975). — Am 11. August befichlt der König allen Reichsuntertanen, dem Bischof gegen den Eindring- ling Rudolph von Diepholt gemäßt den Briefen und 35 Prozessen des Baseler Konzils beizustehen; dat. Franckfordie die undecima mensis augusti anno etc. 43 [sic] (ebenda fol. 98a. 99 a cop. ch coaeva ; vgl. Chmel nr. 975). “ Elisabeth von Görlitz, Tochter K. Johanns von 40 Böhmen, Witwe der Herzöge Anton von Brabant und Johann von Straubing. Die drei Grafen erhalten am 31. Mai eine Be- stätigung ihrer Privilegien. Vgl Chmel nr. 561, auch nrr. 560 und 840. 6 Vgl. Chmel nrr. 719; 727; 879. Gf. Bernhard von Schaumburg. Vgl. Seemüller S. 660. 8 Wohl Gf. Friedrich IV. von Mörs, der Bruder des Erzbischofs von Köln. Vgl. nr 246 art. 5. 50 Johann von Saffenberg, Herr zu Landskron. Vgl. Chmel nr. 768. 10 Bei Seemüller S. 644 wird Gf. Ernst von Gleichen genannt. 11 Die Brüder Grafen Konrad und Eberhard zu 55 Kirchberg erhielten vom König am 20. Juli die Er- 45
Strana 379
G. Präsenzlisten nr. 200-203. Item der grave von Wydde !. Item ein herre von Winnenberg ?. Item die Truchsessen von Walpurg 3. Item ein herre zu Eppenstein 4. 5 Item ein herre zu Myntzenberg. Item ein herre von Konigestein 5, Item* grave Jorge grave zu Henenburg 6. 319 Item her Caspar Slicke 7 herre ^ zur Wissenstad, Item vier graven von Monteffort Ulrich © Heinrich Hug und Rudolff. 10 Item grave Henrich von Wyda herre zu Hauwenstein. Item zwene graven von Gerauwe 8, Item ein herre von Bickenbach 9. Item ein herre von Ileberg. ltem Conrat herre zu Winsperg. 15 Item à her Heinrich Conrad Berenhart Sigmunt Item her Wilhelm von Rechberg. 20 Item Item Item Item Item 36 Item Item ein grave von Orlemunde. grave Rudolff von Solcze. ein herre von Brandes. der von Stauff mit zwein sonen. schenke Conrat herre zu Erpach. zwene graven von Wirtenberg !°. grave Henrich von Furstenberg !!. zu Bappenheim des heilige Romischen richs erbmarschalk. а) én der Vorlage stand zuerst item der grave von Henenberg; der Schreiber korrigierte dann zwene graven; nach- her strich Uffsteiner zwene und von und schrieb aber das letstere Jorge grave zu. b) herre zur Wissenstad ist von Uffsieiner hinzugefügt. c) Ulrich — Rudolf desgleichen. d) in der Vorlage stand zuerst Item der marschalk 80 von Bappenheim des; Ufsteiner strich der marschalk durch und schrieb darüber her Heinrich zu emd darunter heiligen Romischen richs erbmarschalk ; zuletzt schrieb er die drei anderen Vornamen untereinander an den Rand und vorsah sie met Hinweisungssirichen auf heiligen Romischen richs erbmarschalk, neuerung und Bestätigung ihrer Privilegien; dat. Franckfurt Frei. v. Marie Magdalenen tag anno 36 ele. 42 r. 3 (Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- buch N fol. 822 cop. ch. coaeva ; vgl. Chmel nr. 756). An demselben Tage erhielten sie einen. Lehenbrief über die Grafschaft Kirchperg; dat. Franckfurt 1443 Fri. v. Marien Magdalenen tag r. 3; Unter- 40 fertigung Ad m. d. r. | Hermannus Hecht (München Reichs - A. Grafschaft Kirchberg- Weiftenhorn, Urkk. fase. 1, Vid. des Abts Johann zu Elchingen von Fri. v. Johans baptisten tag [Juni 22] 1459, orig. mb. lit. pat. c. sig. pend.). ! Gf. Wilhelm II. von Wied. * Johann Herr zu Wirmenburg und Beilstein. Vgl. Chmel nr. 933 * Der Landvogt Jakob Truchseß von Waldburg gehórte zu den Urteilsprechern, die am 28. Juli 50 einen. Streit des. Pfalzgrafen Otto und der Herren von Venningen entschieden (Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch N fol. 861-875 cop ch. coaeva; gedr. Chmel, Reg. Friderici IIL, Anhang S XXX-XXXI). Neben ihm wird. bei Seemüller S. 661 noch Georg 65 Truchseß von Waldburg genannt. 45 * Wohl Werner von Eppenstein. nr. 807. 5 Eberhard von Eppenstein, Herr zu Königstein. Vgl. Chmel nr. 858. $ Vgl Chmel nrr. 741 und 742. " Er erhált am 8. August im drei Urkunden die Bestätigung mehrerer, ihm von K. Sigmund ver- lichener Privilegien. Vgl. Chmel nrr. 946 ; 947 u. 972. 8 In nr. 200 folgt ein Herr von Schonenberg, der mer fehlt. 9 Konrad von Bickenbach. Vgl. Chmel nr 569. © Die Grafen Ulrich und Ludwig kamen am 9. Juli nach Frankfurt. Vgl. nr. 245 art 1, auch Chmel nrr. 734 und 735 ^ Die Vettern Grafen Hans, Egon und Heinrich von Fiirstenberg, Landgrafen in Bar, erhielten 4n Frankfurt Fry. v. Marie Magdalenen tage [Juli 20] 1442 von K. Friedrich einen dem von K. Sigmund am 19. Januar 1425 ausgestellten gleichlautenden Freiheitsbrief (Fürstenberg. Urkk.-buch 8, 250 mr. 334; vgl. ebenda nr. 333, Chmel nr. 753). Vgl. Chmel [1442 Juli ez.)
G. Präsenzlisten nr. 200-203. Item der grave von Wydde !. Item ein herre von Winnenberg ?. Item die Truchsessen von Walpurg 3. Item ein herre zu Eppenstein 4. 5 Item ein herre zu Myntzenberg. Item ein herre von Konigestein 5, Item* grave Jorge grave zu Henenburg 6. 319 Item her Caspar Slicke 7 herre ^ zur Wissenstad, Item vier graven von Monteffort Ulrich © Heinrich Hug und Rudolff. 10 Item grave Henrich von Wyda herre zu Hauwenstein. Item zwene graven von Gerauwe 8, Item ein herre von Bickenbach 9. Item ein herre von Ileberg. ltem Conrat herre zu Winsperg. 15 Item à her Heinrich Conrad Berenhart Sigmunt Item her Wilhelm von Rechberg. 20 Item Item Item Item Item 36 Item Item ein grave von Orlemunde. grave Rudolff von Solcze. ein herre von Brandes. der von Stauff mit zwein sonen. schenke Conrat herre zu Erpach. zwene graven von Wirtenberg !°. grave Henrich von Furstenberg !!. zu Bappenheim des heilige Romischen richs erbmarschalk. а) én der Vorlage stand zuerst item der grave von Henenberg; der Schreiber korrigierte dann zwene graven; nach- her strich Uffsteiner zwene und von und schrieb aber das letstere Jorge grave zu. b) herre zur Wissenstad ist von Uffsieiner hinzugefügt. c) Ulrich — Rudolf desgleichen. d) in der Vorlage stand zuerst Item der marschalk 80 von Bappenheim des; Ufsteiner strich der marschalk durch und schrieb darüber her Heinrich zu emd darunter heiligen Romischen richs erbmarschalk ; zuletzt schrieb er die drei anderen Vornamen untereinander an den Rand und vorsah sie met Hinweisungssirichen auf heiligen Romischen richs erbmarschalk, neuerung und Bestätigung ihrer Privilegien; dat. Franckfurt Frei. v. Marie Magdalenen tag anno 36 ele. 42 r. 3 (Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- buch N fol. 822 cop. ch. coaeva ; vgl. Chmel nr. 756). An demselben Tage erhielten sie einen. Lehenbrief über die Grafschaft Kirchperg; dat. Franckfurt 1443 Fri. v. Marien Magdalenen tag r. 3; Unter- 40 fertigung Ad m. d. r. | Hermannus Hecht (München Reichs - A. Grafschaft Kirchberg- Weiftenhorn, Urkk. fase. 1, Vid. des Abts Johann zu Elchingen von Fri. v. Johans baptisten tag [Juni 22] 1459, orig. mb. lit. pat. c. sig. pend.). ! Gf. Wilhelm II. von Wied. * Johann Herr zu Wirmenburg und Beilstein. Vgl. Chmel nr. 933 * Der Landvogt Jakob Truchseß von Waldburg gehórte zu den Urteilsprechern, die am 28. Juli 50 einen. Streit des. Pfalzgrafen Otto und der Herren von Venningen entschieden (Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch N fol. 861-875 cop ch. coaeva; gedr. Chmel, Reg. Friderici IIL, Anhang S XXX-XXXI). Neben ihm wird. bei Seemüller S. 661 noch Georg 65 Truchseß von Waldburg genannt. 45 * Wohl Werner von Eppenstein. nr. 807. 5 Eberhard von Eppenstein, Herr zu Königstein. Vgl. Chmel nr. 858. $ Vgl Chmel nrr. 741 und 742. " Er erhált am 8. August im drei Urkunden die Bestätigung mehrerer, ihm von K. Sigmund ver- lichener Privilegien. Vgl. Chmel nrr. 946 ; 947 u. 972. 8 In nr. 200 folgt ein Herr von Schonenberg, der mer fehlt. 9 Konrad von Bickenbach. Vgl. Chmel nr 569. © Die Grafen Ulrich und Ludwig kamen am 9. Juli nach Frankfurt. Vgl. nr. 245 art 1, auch Chmel nrr. 734 und 735 ^ Die Vettern Grafen Hans, Egon und Heinrich von Fiirstenberg, Landgrafen in Bar, erhielten 4n Frankfurt Fry. v. Marie Magdalenen tage [Juli 20] 1442 von K. Friedrich einen dem von K. Sigmund am 19. Januar 1425 ausgestellten gleichlautenden Freiheitsbrief (Fürstenberg. Urkk.-buch 8, 250 mr. 334; vgl. ebenda nr. 333, Chmel nr. 753). Vgl. Chmel [1442 Juli ez.)
Strana 380
[1442 Juli ez.] 380 Item grave a Philipps von Renecke 1. Item ein herre von Gernantsecke ?, Item ein herre von Lutzelnstein 8, Item ein probst von Uterich 4. Item schenke Otto von Erpach. Item ein herre von Nipurg 5. Item ein herre von Zellekyngen *. Item Item Item Item Item ein herre von Steffel ". grave Ulrich von Otingen 5. grave Hans von Werdenburg. ein grave von Hoenloch ?, Item grave Sigmunt von Hoenberg. Item ein grave von Helffenstein. Item der Ringrave 10, Item grave Hesse von Lyningen !!, Item ein grave von Assenstein. herre Cristoffel von Lichtenstein. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 10 15 Item jungher Diether von Isenburg herre zu Budingen. Item ein grave von Metsche 12. a) in der Vorlage sland suersi der grave von; damn strich der Schreiber der und schrieb Philipps zwischen grave 30 end von über die Zeile. 1 Vgl. Chmel nr. 577 und 578. * Vermutlich. Diebolt von Hohengeroldseck, der in den vierziger Jahren zu den Rüten des Mark- grafen Jakob von Baden gehórt. * Junker Jakob von Liitzelstein. Vgl. nr. 255 wt 7. “ Heinrich Raiscop, Propst von Unserer Lieben Frauen zu Utrecht. Vgl. Chmel nr. 1004. 5 Der Haushofmeister des Königs Hans von Neip- perg. Vgl. Seemůller S. 660. * Erhard von Crelking, Rat des Königs. Vgl. Seemůller S. 660. * Hans Ulrich von Stoffel. K. Friedrich belehnt ihn am 5. August mit dem Schloß Stoffel, das er seinerzeit von Houpten Marschalk, von Pappenhein gekauft und von K. Sigmund zu Lehen empfangen hatte; dat. Frankfurt 1442 an s. Offwalds tag r. 3 (Zürich Staats- A. Urkk. der Stadt und Landech. Zürich nr. 1047! cop. ch. saec. 15). * Vgl. nr. 252 art. 1 und S. 229, auch Chmel nr. 755. ® Kraft von Hohenlohe erhielt für sich und seinen Bruder Albrecht am So n. Margarethen tag [Juli 15] vom König die Bestätigung aller Reichs- lehen, (Óhringen Hohenl. H. A. lad. XI. nr. 94 orig. mb. c. sig. maj. pend.; Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch N fol. 84b cop. ch. coaeva ; vgl. Chmel nr. 704). '% Den Wildgrafen Johann zu Dune und zu Kirch- perg belehnte der Kónig am 14. Juli mit dem Zoll zu Gysenheim auf dem Ryne wie bisher; dat. F'ranckfurt Sa. n. Margarethe anno etc. 42 (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 805-81a not. ch coaeva mit Vermerk sub majestate; vgl. Chmel mr. 694). Am 16. Juli erhielt er vom König das vom Reich zu Lehen gehende drittail an dem haus und stat Lympurg mit allem Zubehór; dat. Franckfurt Mo. n. Margarethen tag ammo etc. 42 96 (Wien a. a. O. fol. 805 not. ch. coaeva mit Vermerk sub majestate; vgl. Chmel nr. 716). — Oder ist oben Wildgraf Friedrich zu Daun, Rheingraf zum Stein, gemeint? Er beklagte sich am 16. Juli in einem Briefe an Frankfurt über Nichtachtung von Forde- 30 rungen, die er an Ebf. Dietrich von Mainz und dessen Stift habe. Er habe den Rheinischen Kur- fürsten und nachher dem König, als dieser ins Land gekommen sei, darüber geschrieben, aber der BErzbischof habe sich micht darum gekümmert; er 35 warne Frankfurt, 'dem Erzbischof zu glauben, falls es etwas mit ihm zu tun habe. Jetzt habe er sich abermals beim König und den Kurfürsten, die zu Frankfurt seien, und bei andern Herren und .der Ritterschaft beklagt. Sollte er nun solcher vor- 40 brengunge und lesten schriften an den König und Frankfurt nit gevieBen, des der obgenant erzbischof Diederich sich doch billich schamen solte, so wolle er dem Erzbischof sine waepen verkerlich laiBen maelen und die n Frankfurt und anderswo in steden 45 kirchen klusen und lantstraefen uf dán slahen und daz also lange beharren, bis ihm vom Erzbischof glich und recht gewährt werde. Datum Rijngreffen- stein nostro sub sigillo feria 2. post divisionis aposto- lorum a. d. ete. 42 (Frankfurt Stadt- A. Reichs- 50 sachen-Akten nr. 4014 orig. ch. lit. clausa c. sig. in v.. impr. del.). * Vgl. Chmel nr. 713. 12 Gf. Ulrich von Mátsch. Vgl. Seemüller S. 660.
[1442 Juli ez.] 380 Item grave a Philipps von Renecke 1. Item ein herre von Gernantsecke ?, Item ein herre von Lutzelnstein 8, Item ein probst von Uterich 4. Item schenke Otto von Erpach. Item ein herre von Nipurg 5. Item ein herre von Zellekyngen *. Item Item Item Item Item ein herre von Steffel ". grave Ulrich von Otingen 5. grave Hans von Werdenburg. ein grave von Hoenloch ?, Item grave Sigmunt von Hoenberg. Item ein grave von Helffenstein. Item der Ringrave 10, Item grave Hesse von Lyningen !!, Item ein grave von Assenstein. herre Cristoffel von Lichtenstein. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 10 15 Item jungher Diether von Isenburg herre zu Budingen. Item ein grave von Metsche 12. a) in der Vorlage sland suersi der grave von; damn strich der Schreiber der und schrieb Philipps zwischen grave 30 end von über die Zeile. 1 Vgl. Chmel nr. 577 und 578. * Vermutlich. Diebolt von Hohengeroldseck, der in den vierziger Jahren zu den Rüten des Mark- grafen Jakob von Baden gehórt. * Junker Jakob von Liitzelstein. Vgl. nr. 255 wt 7. “ Heinrich Raiscop, Propst von Unserer Lieben Frauen zu Utrecht. Vgl. Chmel nr. 1004. 5 Der Haushofmeister des Königs Hans von Neip- perg. Vgl. Seemůller S. 660. * Erhard von Crelking, Rat des Königs. Vgl. Seemůller S. 660. * Hans Ulrich von Stoffel. K. Friedrich belehnt ihn am 5. August mit dem Schloß Stoffel, das er seinerzeit von Houpten Marschalk, von Pappenhein gekauft und von K. Sigmund zu Lehen empfangen hatte; dat. Frankfurt 1442 an s. Offwalds tag r. 3 (Zürich Staats- A. Urkk. der Stadt und Landech. Zürich nr. 1047! cop. ch. saec. 15). * Vgl. nr. 252 art. 1 und S. 229, auch Chmel nr. 755. ® Kraft von Hohenlohe erhielt für sich und seinen Bruder Albrecht am So n. Margarethen tag [Juli 15] vom König die Bestätigung aller Reichs- lehen, (Óhringen Hohenl. H. A. lad. XI. nr. 94 orig. mb. c. sig. maj. pend.; Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch N fol. 84b cop. ch. coaeva ; vgl. Chmel nr. 704). '% Den Wildgrafen Johann zu Dune und zu Kirch- perg belehnte der Kónig am 14. Juli mit dem Zoll zu Gysenheim auf dem Ryne wie bisher; dat. F'ranckfurt Sa. n. Margarethe anno etc. 42 (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 805-81a not. ch coaeva mit Vermerk sub majestate; vgl. Chmel mr. 694). Am 16. Juli erhielt er vom König das vom Reich zu Lehen gehende drittail an dem haus und stat Lympurg mit allem Zubehór; dat. Franckfurt Mo. n. Margarethen tag ammo etc. 42 96 (Wien a. a. O. fol. 805 not. ch. coaeva mit Vermerk sub majestate; vgl. Chmel nr. 716). — Oder ist oben Wildgraf Friedrich zu Daun, Rheingraf zum Stein, gemeint? Er beklagte sich am 16. Juli in einem Briefe an Frankfurt über Nichtachtung von Forde- 30 rungen, die er an Ebf. Dietrich von Mainz und dessen Stift habe. Er habe den Rheinischen Kur- fürsten und nachher dem König, als dieser ins Land gekommen sei, darüber geschrieben, aber der BErzbischof habe sich micht darum gekümmert; er 35 warne Frankfurt, 'dem Erzbischof zu glauben, falls es etwas mit ihm zu tun habe. Jetzt habe er sich abermals beim König und den Kurfürsten, die zu Frankfurt seien, und bei andern Herren und .der Ritterschaft beklagt. Sollte er nun solcher vor- 40 brengunge und lesten schriften an den König und Frankfurt nit gevieBen, des der obgenant erzbischof Diederich sich doch billich schamen solte, so wolle er dem Erzbischof sine waepen verkerlich laiBen maelen und die n Frankfurt und anderswo in steden 45 kirchen klusen und lantstraefen uf dán slahen und daz also lange beharren, bis ihm vom Erzbischof glich und recht gewährt werde. Datum Rijngreffen- stein nostro sub sigillo feria 2. post divisionis aposto- lorum a. d. ete. 42 (Frankfurt Stadt- A. Reichs- 50 sachen-Akten nr. 4014 orig. ch. lit. clausa c. sig. in v.. impr. del.). * Vgl. Chmel nr. 713. 12 Gf. Ulrich von Mátsch. Vgl. Seemüller S. 660.
Strana 381
G. Präsenzlisten nr. 200-203. 381 [1442 Item ein herre a zu Ronckel. Item ein herre von Zymmern 1. Item zwene graven von Nassauwe, grave Philipps seligen sone. Item dri graven von Luppe 2. Item ein herre von Westerburg 3. Item der lantgrave vom Luchtenberg 4. Item Ruprecht“ grave zud Firnburg5. Item Johann grave zu Ziegenhain. Juli ex.] Stede. 10 Item Straßpurg 6: zue Schiltknecht. Item Colne7: bif der Zelisen. Item Augspurg8: zums Einhorn. Item Nurenberg" von iren, der von Winsheim und von Wissenburg wegen: bih Heinrices 1°. 15 a) herre zu ist vom Schreiber korr. aus junker von. b) ist vom Schreiber korrigiert für der. c) desgleichen für ein. d) desgleichen aus von. e) zu Schiltknecht ist von Uffsteiner hinzugefügt. fy bi der Zelisen desgleichen. g) zum Einhorn desgleichen. h) bi Heinrices desgleichen. K. Friedrich erneuerte und bestätigte dem Edeln Wernher von Zymern zu Meißskirch und seinem Bruder Gotfrid alle ihre Privilegien usw. und be- 20 stimmte, daß alle in ihren Städten und Gerichten Seßhaften ihnen wie andere ihre Hintersassen ge- horsam sein sollten; dat. Franckfurt s. d. (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 56b cop. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 891). Die Grafen Eberhard, Heinrich und Hans von Lupfen. Vgl. Seemüller S. 660. Reinhard Herr zu Westerburg und Schauwen- burg. Vgl. Chmel nrr. 817 und 821. Lgf. Leopold von Leuchtenberg, Gf. zu Hals. 30 Er gehörte zu den Urteilsprechern in der S. 229 Anm. 3 erwähnten Klage der Stadt Chur gegen Rudolf von Underwegen. Der Grund seiner An- wesenheit in Frankfurt dürste aus seinem offenen Schreiben vom 9. Aug. hervorgehen, worin er vor 35 Ebf. Dietrich von Mainz wegen eines von diesem nicht anerkannten Schadens, den er im Dienste Bf. Konrads und des Stiftes Mainz gein und von Behaim wider die keczer am leczten zuge erlitten habe, als einem rechtfliher warnt; dat. Do. v. Laurentii 40 1442 (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4019 orig. ch. lit. pat. c. sig. subtus impr.). Gf. Ruprecht V. von Virneburg. Am 4. August schrieb K. Friedrich an Hzg. Gerhard von Jülich, Geldern und Berg: er habe Hzg. Adolffen von Cleve, 45 Grafen zû der Marck, auf die Forderung und Zu- sprache hin, die Gf. Rupert zu Virnemberg an ihn zu haben meine, geladen, vor ihn zu kommen oder bevollmächtigte Prokuratoren und Anwälte zu schicken, um sich zu verantworten und dem Recht 50 ußezůwarten und genugzutun. und wann nů noch gewonheit und herkomen des heiligen rychs ye und ye gewesen ist, wann man eynen fursten ladet, daß 25 man soliche unser kuniglich furbotbriefe demselben fursten durch eynen fryen edeln mann furder pfleget czu antworten lassen, darum gebiete er dem Herzog, durch einen seiner fryhen edeln mann den Ladungs- brief seinem (Friedrichs) Oheim von Cleve czu huse und ezû hove antworten zu lassen und ihm (Fried- rich) zu schreiben, uff welichen dag er imme solichen ladungbrieff geantwordt habe, damit er (Friedrich) sich danach richten könne; dat. Francfurt .. . 1442 Sa. n. Peters dag ad vincula r. 3; Unter- fertigung Ad m. d. r. I Hermannus Hecht (Düssel- dorf St.-A. Jülich-Berg, Landes-A., Urkk. nr. 2231 orig mb. lit. pat. c. sig. in v. impr.). Straßburgs Gesandte waren im Mai der Stadt- meister Ritter Burkhard der Altere von Müllheim, Ulrich Bock der Altere und der Altammanmeister Adam Riff. Am 3. Juli kam, wohl an Stelle Adam Riffs, Altammanmeister Klaus Schanlit (s. oben S. 261). Man vergleiche ihre Berichte in lit. J. Die Stadt wurde vertreten durch den Bürger- meister Johann von Heinbach, Gotthard van dem Wasserfass, den geschworenen Rat Herrn Johann van Stommel und Wilhelm van Lijskirchen. Vgl. die einschlägige Anmerkung zu art. 37 der nr. 263. Augsburg hatte den Bürgermeister Peter Egen von Argon und Stephan Hangenor entsandt. Vgl. nr. 252 art. 5 und nr. 261, über Peter Egen auch Chroniken der Deutschen Städte 3, 395-420. * Für Nürnberg waren der Bürgermeister Niko- laus Muffel und die Ratsherren Karl Holzschuher und Berthold Volkmer in Frankfurt. Vgl nrr. 110; 233; 265 art. 4a; ferner S. 343 Anm. 3. 10 Wahrscheinlich ist der in nr. 260 art. 10 ge- nannte Heinrice Buchener gemeint. Vgl. die in den nrr. 200 und 201 genannte Herberge.
G. Präsenzlisten nr. 200-203. 381 [1442 Item ein herre a zu Ronckel. Item ein herre von Zymmern 1. Item zwene graven von Nassauwe, grave Philipps seligen sone. Item dri graven von Luppe 2. Item ein herre von Westerburg 3. Item der lantgrave vom Luchtenberg 4. Item Ruprecht“ grave zud Firnburg5. Item Johann grave zu Ziegenhain. Juli ex.] Stede. 10 Item Straßpurg 6: zue Schiltknecht. Item Colne7: bif der Zelisen. Item Augspurg8: zums Einhorn. Item Nurenberg" von iren, der von Winsheim und von Wissenburg wegen: bih Heinrices 1°. 15 a) herre zu ist vom Schreiber korr. aus junker von. b) ist vom Schreiber korrigiert für der. c) desgleichen für ein. d) desgleichen aus von. e) zu Schiltknecht ist von Uffsteiner hinzugefügt. fy bi der Zelisen desgleichen. g) zum Einhorn desgleichen. h) bi Heinrices desgleichen. K. Friedrich erneuerte und bestätigte dem Edeln Wernher von Zymern zu Meißskirch und seinem Bruder Gotfrid alle ihre Privilegien usw. und be- 20 stimmte, daß alle in ihren Städten und Gerichten Seßhaften ihnen wie andere ihre Hintersassen ge- horsam sein sollten; dat. Franckfurt s. d. (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 56b cop. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 891). Die Grafen Eberhard, Heinrich und Hans von Lupfen. Vgl. Seemüller S. 660. Reinhard Herr zu Westerburg und Schauwen- burg. Vgl. Chmel nrr. 817 und 821. Lgf. Leopold von Leuchtenberg, Gf. zu Hals. 30 Er gehörte zu den Urteilsprechern in der S. 229 Anm. 3 erwähnten Klage der Stadt Chur gegen Rudolf von Underwegen. Der Grund seiner An- wesenheit in Frankfurt dürste aus seinem offenen Schreiben vom 9. Aug. hervorgehen, worin er vor 35 Ebf. Dietrich von Mainz wegen eines von diesem nicht anerkannten Schadens, den er im Dienste Bf. Konrads und des Stiftes Mainz gein und von Behaim wider die keczer am leczten zuge erlitten habe, als einem rechtfliher warnt; dat. Do. v. Laurentii 40 1442 (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4019 orig. ch. lit. pat. c. sig. subtus impr.). Gf. Ruprecht V. von Virneburg. Am 4. August schrieb K. Friedrich an Hzg. Gerhard von Jülich, Geldern und Berg: er habe Hzg. Adolffen von Cleve, 45 Grafen zû der Marck, auf die Forderung und Zu- sprache hin, die Gf. Rupert zu Virnemberg an ihn zu haben meine, geladen, vor ihn zu kommen oder bevollmächtigte Prokuratoren und Anwälte zu schicken, um sich zu verantworten und dem Recht 50 ußezůwarten und genugzutun. und wann nů noch gewonheit und herkomen des heiligen rychs ye und ye gewesen ist, wann man eynen fursten ladet, daß 25 man soliche unser kuniglich furbotbriefe demselben fursten durch eynen fryen edeln mann furder pfleget czu antworten lassen, darum gebiete er dem Herzog, durch einen seiner fryhen edeln mann den Ladungs- brief seinem (Friedrichs) Oheim von Cleve czu huse und ezû hove antworten zu lassen und ihm (Fried- rich) zu schreiben, uff welichen dag er imme solichen ladungbrieff geantwordt habe, damit er (Friedrich) sich danach richten könne; dat. Francfurt .. . 1442 Sa. n. Peters dag ad vincula r. 3; Unter- fertigung Ad m. d. r. I Hermannus Hecht (Düssel- dorf St.-A. Jülich-Berg, Landes-A., Urkk. nr. 2231 orig mb. lit. pat. c. sig. in v. impr.). Straßburgs Gesandte waren im Mai der Stadt- meister Ritter Burkhard der Altere von Müllheim, Ulrich Bock der Altere und der Altammanmeister Adam Riff. Am 3. Juli kam, wohl an Stelle Adam Riffs, Altammanmeister Klaus Schanlit (s. oben S. 261). Man vergleiche ihre Berichte in lit. J. Die Stadt wurde vertreten durch den Bürger- meister Johann von Heinbach, Gotthard van dem Wasserfass, den geschworenen Rat Herrn Johann van Stommel und Wilhelm van Lijskirchen. Vgl. die einschlägige Anmerkung zu art. 37 der nr. 263. Augsburg hatte den Bürgermeister Peter Egen von Argon und Stephan Hangenor entsandt. Vgl. nr. 252 art. 5 und nr. 261, über Peter Egen auch Chroniken der Deutschen Städte 3, 395-420. * Für Nürnberg waren der Bürgermeister Niko- laus Muffel und die Ratsherren Karl Holzschuher und Berthold Volkmer in Frankfurt. Vgl nrr. 110; 233; 265 art. 4a; ferner S. 343 Anm. 3. 10 Wahrscheinlich ist der in nr. 260 art. 10 ge- nannte Heinrice Buchener gemeint. Vgl. die in den nrr. 200 und 201 genannte Herberge.
Strana 382
[1442 Juli ez.] 382 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Item Ulme' und Nordelingen? Dinckel&bohel* von irer und der gemeinen stede wegen der vereinigunge in Swaben 3. Halle b, Rotenburg an der Tuber. Rotwile 4. Oberlingen 5, Item Aiche. Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Dorpmunde. Meneze. Wormfe. Spire 6, Zurche 7. Wissenberg in Elsas. Hagenauwe 8. Costeneze 9. Rinfelden. Schaffhusen. Basel 10, Berne 11, 10 15 a) ist von Uffsteiner über der Zeile nachgelragen. — b) diese und. die. drei. folgenden Sládia sind. vom Schreiber nach- 20 träglich rechts neben Aiche bis Mencze geschrieben ; darum. ohne item, 1 Als Ulms Gesandte werden der Bürgermeister Walter Ehinger und Jórg Leo genamnt (vgl. nvr. 206; 219; 252 art. 1). Ehinger kam aber erst Anfang Juli nach Frankfurt. Er schrieb am 2. Juli seinem Schwager Jeronimus von Bopfingen, Bürgermeister zu Nórdlingen, w. a.: die hier [d. i. in Ulm] ver- sammelt gewesenen Städteboten hätten nicht anders gewollt, als daß er der bott gen Fraukfurtt were; deshalb wolle er heute dorthin reiten; dat. guttemiag nach Peter und Pauls tag 42 (Nördlingen Stadi- A. Missiven fasc. 37 orig. ch. lit. cl. c. sig. im v. impr. laeso). — Die Gesandten erhielten laut Eintrag im Reichsregistraturbuch O (Wien H. H. 8t. A. L.c. fol. 1572 not. ch coaeva) am 24. Juli die Bestätigung der Privilegien des Schwäb. Städtebundes und der einzelnen Mitglieder, ? Nördlingen ließ sich durch Martin Nawer ver- treten. Vgl. seine Berichte in lit. J. 8 Hier und weiterhin sind die in den Vorlagen (nrr. 200 und 201) ab und zu genannten Herbergen der Gesandten weggelassen. “ K. Friedrich bestätigt der Stadt Rotweil am 13. Juli die Privilegien K. Albrechts und K. Sig- munds; dat. Franckfurt 1442 an s. Marg. r. 3; Unterfertigung Ad m. d. r. Wilhelmus Tacz (Stutt- gart Geh. H.- u. St.-A. Reichsstadt Rottweil K. 28 F. 9 B. 4, Vid. vom 23. Juli 1442 orig. mb. c. sig. pend.; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. T6b-788 cop. ch. coaeva ; vgl. Chmel mr. 684). 5 Überlingens Gesandter war Ulrich Rösch. Vgl. mr. 206 und 257. * Als Vertreter Speiers wird in nr. 206 Konrad Eyerer. genannt. * Zürich hatte den Bürgermeister Ritter Hein- rich Schwendi und den Stadischreiber Michael Graf 36 geschickt. Vgl. Amtliche Sammlung der älteren eid- genössischen Abschiede 2, 159. 9 Für Hagenau war der nicht mit Namen ge- namnie Stadtschreiber anwesend (vgl. nr. 206). ® Die Konstanzer Gesandten waren Hans von so Cappel und, Ulrich Blaweter. Vgl. wrr. 206 und 219. 10 Im Baseler Offnungsbuch ist angemerkt: unser botten füren gen Frangfurt sabato post corporis Christi secunda die junii (Basel Staats- A. Protokolle: Öff- nungebuch I pag. 143 not. orig. chart.); ferner im ss Jahrrechnungsbuch: item geben 28 guldin umb zwei schiff, ala die botten gen Franckfurt fürent zem künig; facit 32 lb. 4 sh. (ebenda Finanzacten C. 3: Jahrrechnungsbuch 1430-1464 pag. 323 mot. orig. chart). Die Gesandtschaft verwrsachte der Stadt 10 mit schiffung zerung und rollon 515 lb. 11,9. Aus- gaben (ebenda pag. 345 mot. orig. chart.). — Zu den Boten gehôrte laut nvr. 206 und 219 Henmann Offenburg. Der König bestätigte der Stadt an s. Marien Magdalenen abend [Juli 21] in zwei Ur- 45 Kunden die ihr von K. Sigmund am 12. August 1433 verlichenen Privilegien (Urkundenbuch der Stadt Basel 7, 18-19; vgl. Chmel wr. 765 und 766). HU Bern hatte als seine Vertreter den Ratsherrn Ritter Heinrich von Bubenberg und den Seckel- 50 meister Peter von Wabren geschickt. Vgl. amr. 206 und 251.
[1442 Juli ez.] 382 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Item Ulme' und Nordelingen? Dinckel&bohel* von irer und der gemeinen stede wegen der vereinigunge in Swaben 3. Halle b, Rotenburg an der Tuber. Rotwile 4. Oberlingen 5, Item Aiche. Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Item Dorpmunde. Meneze. Wormfe. Spire 6, Zurche 7. Wissenberg in Elsas. Hagenauwe 8. Costeneze 9. Rinfelden. Schaffhusen. Basel 10, Berne 11, 10 15 a) ist von Uffsteiner über der Zeile nachgelragen. — b) diese und. die. drei. folgenden Sládia sind. vom Schreiber nach- 20 träglich rechts neben Aiche bis Mencze geschrieben ; darum. ohne item, 1 Als Ulms Gesandte werden der Bürgermeister Walter Ehinger und Jórg Leo genamnt (vgl. nvr. 206; 219; 252 art. 1). Ehinger kam aber erst Anfang Juli nach Frankfurt. Er schrieb am 2. Juli seinem Schwager Jeronimus von Bopfingen, Bürgermeister zu Nórdlingen, w. a.: die hier [d. i. in Ulm] ver- sammelt gewesenen Städteboten hätten nicht anders gewollt, als daß er der bott gen Fraukfurtt were; deshalb wolle er heute dorthin reiten; dat. guttemiag nach Peter und Pauls tag 42 (Nördlingen Stadi- A. Missiven fasc. 37 orig. ch. lit. cl. c. sig. im v. impr. laeso). — Die Gesandten erhielten laut Eintrag im Reichsregistraturbuch O (Wien H. H. 8t. A. L.c. fol. 1572 not. ch coaeva) am 24. Juli die Bestätigung der Privilegien des Schwäb. Städtebundes und der einzelnen Mitglieder, ? Nördlingen ließ sich durch Martin Nawer ver- treten. Vgl. seine Berichte in lit. J. 8 Hier und weiterhin sind die in den Vorlagen (nrr. 200 und 201) ab und zu genannten Herbergen der Gesandten weggelassen. “ K. Friedrich bestätigt der Stadt Rotweil am 13. Juli die Privilegien K. Albrechts und K. Sig- munds; dat. Franckfurt 1442 an s. Marg. r. 3; Unterfertigung Ad m. d. r. Wilhelmus Tacz (Stutt- gart Geh. H.- u. St.-A. Reichsstadt Rottweil K. 28 F. 9 B. 4, Vid. vom 23. Juli 1442 orig. mb. c. sig. pend.; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. T6b-788 cop. ch. coaeva ; vgl. Chmel mr. 684). 5 Überlingens Gesandter war Ulrich Rösch. Vgl. mr. 206 und 257. * Als Vertreter Speiers wird in nr. 206 Konrad Eyerer. genannt. * Zürich hatte den Bürgermeister Ritter Hein- rich Schwendi und den Stadischreiber Michael Graf 36 geschickt. Vgl. Amtliche Sammlung der älteren eid- genössischen Abschiede 2, 159. 9 Für Hagenau war der nicht mit Namen ge- namnie Stadtschreiber anwesend (vgl. nr. 206). ® Die Konstanzer Gesandten waren Hans von so Cappel und, Ulrich Blaweter. Vgl. wrr. 206 und 219. 10 Im Baseler Offnungsbuch ist angemerkt: unser botten füren gen Frangfurt sabato post corporis Christi secunda die junii (Basel Staats- A. Protokolle: Öff- nungebuch I pag. 143 not. orig. chart.); ferner im ss Jahrrechnungsbuch: item geben 28 guldin umb zwei schiff, ala die botten gen Franckfurt fürent zem künig; facit 32 lb. 4 sh. (ebenda Finanzacten C. 3: Jahrrechnungsbuch 1430-1464 pag. 323 mot. orig. chart). Die Gesandtschaft verwrsachte der Stadt 10 mit schiffung zerung und rollon 515 lb. 11,9. Aus- gaben (ebenda pag. 345 mot. orig. chart.). — Zu den Boten gehôrte laut nvr. 206 und 219 Henmann Offenburg. Der König bestätigte der Stadt an s. Marien Magdalenen abend [Juli 21] in zwei Ur- 45 Kunden die ihr von K. Sigmund am 12. August 1433 verlichenen Privilegien (Urkundenbuch der Stadt Basel 7, 18-19; vgl. Chmel wr. 765 und 766). HU Bern hatte als seine Vertreter den Ratsherrn Ritter Heinrich von Bubenberg und den Seckel- 50 meister Peter von Wabren geschickt. Vgl. amr. 206 und 251.
Strana 383
G. Präsenzlisten nr. 200-203. Lucerne *. Item Friedeberg !. Item Solotern ?. Item Switze. 5 Item Regenspurg 3. Item Ravenspurg ¢. Item " Lunenburg 5. Item Erfurt 6. Item Wirtzpůrg. 10 Item Limpurg * 7. Item Mecze. Item Friburg 8. 383 [1448 Julí ez.] a) vom Schreiber naüchgelragen, daher ohne iem; vgl. S. 884 Var, d. b) zwischen diesem und dem vorhergehenden Absatz steht item Lubicke; es ist durchgestrichen (vgl. oben S. 884 Z. 15); edenso sind item Lunenbarg und die 15 sachs folgenden Absûtee durchgestrichen. ©) zwischen Limburg und Mets ist ein kleiner Zwischenraum gelassen. 1 Friedberg erhält an u. I. fr. abend assump- tionis [Aug. 14] die Bestätigung des der Stadt von K. Karl IV. am 23. April 1350 verliehenen Privilegs der Befreiung von fremden. Gerichten $0 (Lümnig, Reichsarchiv, Pars specialis Bd. 9, d. i. IV. Continuation Teil 1, S. 753). * Als Solothurns Gesandter wird im nr. 219 Jo- hann von Spigelberg genannt. Die Stadt erhielt Di. n. Kyliani [Juli 10] die Bestätigung ihrer 25 Privilegien (Solothurn Staats- A. Urkunden orig. mb. c. sig. majest. pend. del; Unterfevtigung Ad m. d. f. || Jacobus de Lynf decretorum doctor; auf der Rückseite Registrata Jacobus Widerl; 4m Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 925-93 * cop. 80 ch. coaeva; gedr. Solothurner Wochenblatt 1814 S. 438 aus dem Orig ; vgl. Chmel nr. 679). * Regensburg hatte am 28. Jumi Lucas Ingol- stádter und. Erhard Reich nach Frankfurt. abge- ordnet. Vgl. Gemeiner, Regensburgische Chronik 3, 35 121, auch unsere mr. 206 und 267 art. 3. * K. Friedrich belehnte am 10. August den Bürger- meister Josen Huntpiss und dessen Vetter Ytal Huntpiss d. À. als die die Stadt vertretenden Lehens- träger mit den Ravensburger Reichslehen (Münze, 40 Zoll, Wage und dem obersten Forstamt über den Alttorffer Wald. und andere Forste darin); dat. Frankfurt 1442 an s. Lawrenczien tag r. 3 (Stuttgart Geh. H.- und St.-A. Reichsstadt Ravensburg K. 58 F. 16 B. 16 orig. mb. c. sig. majest. pend.; Unter- 45 fertigung und Registraturvermerk wie in Anm. 2; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 127» mot. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 970). Am gleichen Tage bestätigte der Kônig die Privilegien der Stadt; dat, wie oben; Unterfertigung Ad m. d. r. domino 50 Jacobo Druhsess [| referente Wilhelmus Tacz canonicus Frisingensis (ebenda K. 24 F. 3 B. 5 orig. mb. c. sig. majest.pend ; Registraturvermerk wie in Anm. 2; Wien a. a. O. fol. 127b mot. ch. coaeva). 5 Lüneburg erhielt Sa. n. Jacobs tage [Juli 28] die 66 Bestätigung seiner Privilegien (Lüneburg Stadt- A. Urkunden, Format a, orig. mb. c. sig. majest. pend.; Deutsoha Beichstags-Akten XVI. Unterfertigung Ad m. d. r. | Hermannus Hecht, ohne Registraturvermerk) und am 8. August die Be- státigung seiner Salehandelsfreiheiten (ebenda orig. mb. c. sig. majest. pend.; Unterfertigung und Re- gistraturvermerk wie in Anm. 2; Wien H. H. St. A. Reicheregistraturbuch N fol. 65b-66* cop. ch. co- aeva; vgl. Chmel wr. 949). Aufler der Privilegien- bestätigung vom 28. Juli ist noch eine andere, aus Franckfort an dem Meyn 1442 6. julii v. 3 datierte vorhanden, also von einem Tage, an dem der Kónig noch gar nicht in Frankfurt war (Lüneburg a. a. O. orig. membr. c. sig. majest. pend. ; Unterschrift und Registraturvermerk wie in Anm. 5; gedr. Lünig, Reichsarchiv, Pars specialis Bd. 10, d. i. IV. Con- tinuation Teil II, 2, S. 648 - 649). 8 K Friedrich erteilte der Stadt Erford Do. n. Kylians tag [Juli 12] die Bestitigung ihrer Pri- vilegien (Erfurt Stadt- A. Urkk., Magdeburger Zu- gang A. 1 or. 31 orig. mb. c. sig. majest. pend. laeso; Unterfertigung wmd Registraturvermerk wie in Anm. 2; Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- buch O fol. 1643 not. ch. coaeva). ' Die Stadt erhielt un 8. Margarethen abend [Juli 12] die Bestätigung ihrer Privilegien (vgl. das auf dem Original im Limburger Stadt- A. fußende Regest in den Forschungen z. D. Gesch. 18, 127; im Reichsregistraturbuch O fol. 161* kurze Notiz über die Urkunde, aber datiert Franckfort sub majestate an sand Margarethen tag [Juli 13] a. d. etc. 42; so auch Chmel nr. 681). 8 K. Friedrich bestätigte am 8. Juli der Stadt Friburg im Brißgow alle Privilegien, die ihr die Römischen Kaiser und Könige, die Grafen von Friburg und die Herrschaft Osterreich erteilt hàtten ; dat. Franckfurt 1442 S». an s. Kylians tag r. 3; Unterfertigung Ad m. d. r. | Hermannus Hecht (Frei- burg 4. Br. Stadt-A. Urkunden der Stadt nr. XIII, 78 orig. mb. c. sig. majest. pend.; Registratur- vermerk wie in Anm. 2; Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch O fol. 163^ mot. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 653). 49
G. Präsenzlisten nr. 200-203. Lucerne *. Item Friedeberg !. Item Solotern ?. Item Switze. 5 Item Regenspurg 3. Item Ravenspurg ¢. Item " Lunenburg 5. Item Erfurt 6. Item Wirtzpůrg. 10 Item Limpurg * 7. Item Mecze. Item Friburg 8. 383 [1448 Julí ez.] a) vom Schreiber naüchgelragen, daher ohne iem; vgl. S. 884 Var, d. b) zwischen diesem und dem vorhergehenden Absatz steht item Lubicke; es ist durchgestrichen (vgl. oben S. 884 Z. 15); edenso sind item Lunenbarg und die 15 sachs folgenden Absûtee durchgestrichen. ©) zwischen Limburg und Mets ist ein kleiner Zwischenraum gelassen. 1 Friedberg erhält an u. I. fr. abend assump- tionis [Aug. 14] die Bestätigung des der Stadt von K. Karl IV. am 23. April 1350 verliehenen Privilegs der Befreiung von fremden. Gerichten $0 (Lümnig, Reichsarchiv, Pars specialis Bd. 9, d. i. IV. Continuation Teil 1, S. 753). * Als Solothurns Gesandter wird im nr. 219 Jo- hann von Spigelberg genannt. Die Stadt erhielt Di. n. Kyliani [Juli 10] die Bestätigung ihrer 25 Privilegien (Solothurn Staats- A. Urkunden orig. mb. c. sig. majest. pend. del; Unterfevtigung Ad m. d. f. || Jacobus de Lynf decretorum doctor; auf der Rückseite Registrata Jacobus Widerl; 4m Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 925-93 * cop. 80 ch. coaeva; gedr. Solothurner Wochenblatt 1814 S. 438 aus dem Orig ; vgl. Chmel nr. 679). * Regensburg hatte am 28. Jumi Lucas Ingol- stádter und. Erhard Reich nach Frankfurt. abge- ordnet. Vgl. Gemeiner, Regensburgische Chronik 3, 35 121, auch unsere mr. 206 und 267 art. 3. * K. Friedrich belehnte am 10. August den Bürger- meister Josen Huntpiss und dessen Vetter Ytal Huntpiss d. À. als die die Stadt vertretenden Lehens- träger mit den Ravensburger Reichslehen (Münze, 40 Zoll, Wage und dem obersten Forstamt über den Alttorffer Wald. und andere Forste darin); dat. Frankfurt 1442 an s. Lawrenczien tag r. 3 (Stuttgart Geh. H.- und St.-A. Reichsstadt Ravensburg K. 58 F. 16 B. 16 orig. mb. c. sig. majest. pend.; Unter- 45 fertigung und Registraturvermerk wie in Anm. 2; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 127» mot. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 970). Am gleichen Tage bestätigte der Kônig die Privilegien der Stadt; dat, wie oben; Unterfertigung Ad m. d. r. domino 50 Jacobo Druhsess [| referente Wilhelmus Tacz canonicus Frisingensis (ebenda K. 24 F. 3 B. 5 orig. mb. c. sig. majest.pend ; Registraturvermerk wie in Anm. 2; Wien a. a. O. fol. 127b mot. ch. coaeva). 5 Lüneburg erhielt Sa. n. Jacobs tage [Juli 28] die 66 Bestätigung seiner Privilegien (Lüneburg Stadt- A. Urkunden, Format a, orig. mb. c. sig. majest. pend.; Deutsoha Beichstags-Akten XVI. Unterfertigung Ad m. d. r. | Hermannus Hecht, ohne Registraturvermerk) und am 8. August die Be- státigung seiner Salehandelsfreiheiten (ebenda orig. mb. c. sig. majest. pend.; Unterfertigung und Re- gistraturvermerk wie in Anm. 2; Wien H. H. St. A. Reicheregistraturbuch N fol. 65b-66* cop. ch. co- aeva; vgl. Chmel wr. 949). Aufler der Privilegien- bestätigung vom 28. Juli ist noch eine andere, aus Franckfort an dem Meyn 1442 6. julii v. 3 datierte vorhanden, also von einem Tage, an dem der Kónig noch gar nicht in Frankfurt war (Lüneburg a. a. O. orig. membr. c. sig. majest. pend. ; Unterschrift und Registraturvermerk wie in Anm. 5; gedr. Lünig, Reichsarchiv, Pars specialis Bd. 10, d. i. IV. Con- tinuation Teil II, 2, S. 648 - 649). 8 K Friedrich erteilte der Stadt Erford Do. n. Kylians tag [Juli 12] die Bestitigung ihrer Pri- vilegien (Erfurt Stadt- A. Urkk., Magdeburger Zu- gang A. 1 or. 31 orig. mb. c. sig. majest. pend. laeso; Unterfertigung wmd Registraturvermerk wie in Anm. 2; Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- buch O fol. 1643 not. ch. coaeva). ' Die Stadt erhielt un 8. Margarethen abend [Juli 12] die Bestätigung ihrer Privilegien (vgl. das auf dem Original im Limburger Stadt- A. fußende Regest in den Forschungen z. D. Gesch. 18, 127; im Reichsregistraturbuch O fol. 161* kurze Notiz über die Urkunde, aber datiert Franckfort sub majestate an sand Margarethen tag [Juli 13] a. d. etc. 42; so auch Chmel nr. 681). 8 K. Friedrich bestätigte am 8. Juli der Stadt Friburg im Brißgow alle Privilegien, die ihr die Römischen Kaiser und Könige, die Grafen von Friburg und die Herrschaft Osterreich erteilt hàtten ; dat. Franckfurt 1442 S». an s. Kylians tag r. 3; Unterfertigung Ad m. d. r. | Hermannus Hecht (Frei- burg 4. Br. Stadt-A. Urkunden der Stadt nr. XIII, 78 orig. mb. c. sig. majest. pend.; Registratur- vermerk wie in Anm. 2; Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch O fol. 163^ mot. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 653). 49
Strana 384
384 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. [1442 Juliex.] Item Nuwenburg 1. Item Keysersberg. Item Sletzstat. Item Colmar 2. Item Esselingen. Item Oppenheim a 3 Item Bacherach. Item Masemonster. Molehusen b 4. Northusen 5. Wesel °. Weczflar. Geilnhusen. Swinfurd. Lubicke °. Heilpronne ". Wymphen d. 10 a) diese und die beiden folgenden Städte sind einzeln durchgestrichen. b) diese tnd die folgenden acht berw. neun Städte sind vom Schreiber wahrscheinlich erst nachträglich hinsugefügt; darauf deutet das Fehlen ton item und die Wiederholung von Lübeck (vgl. S. 383 Var. b) hin. c) ist durchgestrichen. d) anf Wymphen folgt durch- 20 gestrichen Lucerne (rgl. S. 883 Z. 1). 1 Neuenburg erhielt am So. 8. Kilians tag [Juli 8] die Bestätigung seiner Privilegien (Mitteilungen der Bad. Hist. Komm. Nr. 7 S. 10). Colmars Vertreter war Meister Andreas von Westhaus. Vgl. nr. 266 artt. 5 und 6. 3 Oppenheim, Bacherach, Maßlmünster und Wesel keine Reichsstädte, vielleicht deshalb durchstrichen. [B.] 4 K. Friedrich bestätigte der Stadt Molhusen Do. n. Kylians tag [Juli 12] ihre Privilegien (Mühl- hausen Stadt-A. Urkk. nr. 874 orig. mb. c. sig. majest. pend.; Unterfertigung und Registratur- vermerk wie S. 383 Anm. 2; Wien H H. St. A. Reichs- registraturbuch N fol. 92 b not. ch. coaeva ; vgl. Chmel nr. 678). Auf das Original der Urkunde ist ein Pergamentstreifen aufgenäht mit folgender Bemer- kung: Diße confirmacio unde bestetigunge sted 300 gul- den unde 6 gulden mit geschenke unde zerunge etc., unde haben geholt Friczsche von Northusen unde Hans Hessewalt zu Franckefurt. Die Stadt erhielt vom König am Margreten tag [Juli 13] die Bestätigung ihrer Privilegien, um die sie durch eine Gesandtschaft svgl. Anm. 3] hatte bitten lassen (Nordhausen Stadt-A. I. A. 37 orig. mb. c. sig. majest. pend.; Unterfertigung Ad m. d. r. u Henricus Leubing doctor prothonotarius ; Registraturvermerk wie S. 383 Anm. 2; Wien H. H. St A. Reichsregistraturbuch N fol. 69b not. ch. coaeva; gedr. Lesser, Hist. Nachrichten von Nordhausen 1740, S. 234; vgl. Chmel nr. 683). 6 Lübecks Gesandte waren Hermann Brakfogel und Doktor Dietrich Sukau, wie sich teils aus nr. 180 art. 2 teils aus der folgenden Stelle in einem Briefe des Hofgerichtsschreibers Hans Geisler an Lübeck vom 1. Februar 1443 ergibt : und als ir meldt von der Westfelischen gericht wegen etc., wisst, das vil stete im reich, wiewol sie dofûr gefreit sind, 25 domit vast angelangt und umbgetriben werden. idoch so haben mein herren die kurfursten mit meins gne- digisten hern des kûnigs reten zu Francfort dovon und anderer des reichs notorft ein reformacien ge- macht und beslossen, als ir des von meister Dieth- 30 rich Sukawen seligen, dem got gnad, wol berichtet seid. wann nw solchs ausgen wirt, so wil ich euch das under meins hern des kûngs insigil schicken. Dat. Wienn an u. fr. abent purificacionis anno etc. 43 (Lübeck St.-A. Privilegia vol. I fasc. 2 orig. ch. lit. 35 cl. c. sig in v. impr.; gedr. Lübeck. Urkk.-Buch I, 8 S. 149-150). Man vergleiche auch den Brief Dan- zigs an Lübeck, wohl Januar 1443; gedr. Hanse- rezesse II, 2 S. 560 f. — Die Privilegien der Stadt wurden am Mo. n. Margrethen tag [Juli 16] be-40 stätigt (gedr. Lübeck. Urkk.-Buch I, 8 S. 113-115 aus dem Original; vgl. Chmel nr 708). 1 Heilbronn ließ sich durch Ulrich Nenninger vertreten (vgl. nr. 206). Diesem wurde am 5. August vom König ein Wappen verliehen (vgl. Chmel nr. 929, 45 auch nr. 999). Die Stadt erhielt am Frei n. Mar- garethen tag [Juli 20] die Bestätigung aller Pri- vilegien (Stuttgart H.- u. St.-A. Heilbronn K. 13 B. 6 orig mb. c. sig. majest. pend.; Unterfertigung Ad m. d. r. referente domino Conrado | de Weyns- 50 perg Jacobus de Lynß decretorum doctor ; Registratur- vermerk wie S. 383 Anm. 2; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 153b not. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 748).
384 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. [1442 Juliex.] Item Nuwenburg 1. Item Keysersberg. Item Sletzstat. Item Colmar 2. Item Esselingen. Item Oppenheim a 3 Item Bacherach. Item Masemonster. Molehusen b 4. Northusen 5. Wesel °. Weczflar. Geilnhusen. Swinfurd. Lubicke °. Heilpronne ". Wymphen d. 10 a) diese und die beiden folgenden Städte sind einzeln durchgestrichen. b) diese tnd die folgenden acht berw. neun Städte sind vom Schreiber wahrscheinlich erst nachträglich hinsugefügt; darauf deutet das Fehlen ton item und die Wiederholung von Lübeck (vgl. S. 383 Var. b) hin. c) ist durchgestrichen. d) anf Wymphen folgt durch- 20 gestrichen Lucerne (rgl. S. 883 Z. 1). 1 Neuenburg erhielt am So. 8. Kilians tag [Juli 8] die Bestätigung seiner Privilegien (Mitteilungen der Bad. Hist. Komm. Nr. 7 S. 10). Colmars Vertreter war Meister Andreas von Westhaus. Vgl. nr. 266 artt. 5 und 6. 3 Oppenheim, Bacherach, Maßlmünster und Wesel keine Reichsstädte, vielleicht deshalb durchstrichen. [B.] 4 K. Friedrich bestätigte der Stadt Molhusen Do. n. Kylians tag [Juli 12] ihre Privilegien (Mühl- hausen Stadt-A. Urkk. nr. 874 orig. mb. c. sig. majest. pend.; Unterfertigung und Registratur- vermerk wie S. 383 Anm. 2; Wien H H. St. A. Reichs- registraturbuch N fol. 92 b not. ch. coaeva ; vgl. Chmel nr. 678). Auf das Original der Urkunde ist ein Pergamentstreifen aufgenäht mit folgender Bemer- kung: Diße confirmacio unde bestetigunge sted 300 gul- den unde 6 gulden mit geschenke unde zerunge etc., unde haben geholt Friczsche von Northusen unde Hans Hessewalt zu Franckefurt. Die Stadt erhielt vom König am Margreten tag [Juli 13] die Bestätigung ihrer Privilegien, um die sie durch eine Gesandtschaft svgl. Anm. 3] hatte bitten lassen (Nordhausen Stadt-A. I. A. 37 orig. mb. c. sig. majest. pend.; Unterfertigung Ad m. d. r. u Henricus Leubing doctor prothonotarius ; Registraturvermerk wie S. 383 Anm. 2; Wien H. H. St A. Reichsregistraturbuch N fol. 69b not. ch. coaeva; gedr. Lesser, Hist. Nachrichten von Nordhausen 1740, S. 234; vgl. Chmel nr. 683). 6 Lübecks Gesandte waren Hermann Brakfogel und Doktor Dietrich Sukau, wie sich teils aus nr. 180 art. 2 teils aus der folgenden Stelle in einem Briefe des Hofgerichtsschreibers Hans Geisler an Lübeck vom 1. Februar 1443 ergibt : und als ir meldt von der Westfelischen gericht wegen etc., wisst, das vil stete im reich, wiewol sie dofûr gefreit sind, 25 domit vast angelangt und umbgetriben werden. idoch so haben mein herren die kurfursten mit meins gne- digisten hern des kûnigs reten zu Francfort dovon und anderer des reichs notorft ein reformacien ge- macht und beslossen, als ir des von meister Dieth- 30 rich Sukawen seligen, dem got gnad, wol berichtet seid. wann nw solchs ausgen wirt, so wil ich euch das under meins hern des kûngs insigil schicken. Dat. Wienn an u. fr. abent purificacionis anno etc. 43 (Lübeck St.-A. Privilegia vol. I fasc. 2 orig. ch. lit. 35 cl. c. sig in v. impr.; gedr. Lübeck. Urkk.-Buch I, 8 S. 149-150). Man vergleiche auch den Brief Dan- zigs an Lübeck, wohl Januar 1443; gedr. Hanse- rezesse II, 2 S. 560 f. — Die Privilegien der Stadt wurden am Mo. n. Margrethen tag [Juli 16] be-40 stätigt (gedr. Lübeck. Urkk.-Buch I, 8 S. 113-115 aus dem Original; vgl. Chmel nr 708). 1 Heilbronn ließ sich durch Ulrich Nenninger vertreten (vgl. nr. 206). Diesem wurde am 5. August vom König ein Wappen verliehen (vgl. Chmel nr. 929, 45 auch nr. 999). Die Stadt erhielt am Frei n. Mar- garethen tag [Juli 20] die Bestätigung aller Pri- vilegien (Stuttgart H.- u. St.-A. Heilbronn K. 13 B. 6 orig mb. c. sig. majest. pend.; Unterfertigung Ad m. d. r. referente domino Conrado | de Weyns- 50 perg Jacobus de Lynß decretorum doctor ; Registratur- vermerk wie S. 383 Anm. 2; Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 153b not. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 748).
Strana 385
H. Verhandlungen und Beschlüsse. a) Städtebund nr. 204-205. 385 H. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 204-230. a. Bündnisverhandlungen der Städte nr. 204-205. 204. Artikel für ein Bündnis der Frei- und Reichsstädte zu gegenseitigem Schutz. [Ent- 11442 zw. [ 1442 zwischen Juni 6 und 12 1] Frankfurt. wurf.] Juni 6 u. 12] Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4017, 4 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. An der Spitze bemerkt eine zeitgenössische Hand est alienata. Die in Petit gesetzten Teile sind den Vorschlägen zu einer Städteeinung vom 30. März 1438 entlehnt, und zwar artt. 1 und 2 aus RTA 13 nr. 19 artt. 2 und 3, art. 3 aus nr. 20 art. 2a und nr. 19 art. 4 (vgl. S. 232). 10 Zů Frankfort unvergriffenlich geratschlagt sich von der fremden landßlowffe wegen diser hernoch geschriben artikele uf einer iglichen statt verbesserungen zû vereinen. [1 Des ersten daz die stett alle einander mit gûten truwen meinen, auch wider einander nicht sin sôlten, und ob ein statt icht erfüre oder gewar wurde, daz einer andern statt oder stetten genútzen oder geschaden môcht, daz furderlich und one verziehen einander zů verkônden. [2] Sonder daz alle und iglich stette wol geflissen sôlten sin, sich vor sprúchen zů hûten und erber redlich ding furzûnemen. [3] Und ob darúber imandes, wer der were, dehein fri- oder richsstatt von dem heiligen riche dringen oder nôtten oder wider gelich billich sachen úberziehen oder belegern wôlt, dar- durch si von dem riche kommen môcht, durch was nott oder sach daz zůgienge oder bescheen 20 môcht, oder ob ein statt oder mere mit gewalte also bestalt wurde oder were, daz si ir selbs darinnen nicht zû hilfe kommen und ir côste spise oder ander ir notdurft nicht zü noch von gen môcht, daz dann alle ander stette und parthien derselben statt oder stetten in dem allem und dawider getruwelich beraten und beholfen sin und si bi und an dem riche behalten sôlten. 15 25 1442 205. Abschied der auf dem Frankfurter Reichstage versammelten städtischen Gesandten: ſzw. machen Vorschläge für ein Bündnis der Frei- und Reichsstädte zu gegenseitigem Aug. 9 Schutz und verabreden, hierüber auf einem Tage zu Speier am 16. Oktober Beschluß u. Il) zu fassen. 1442 [zwischen August 9 und 112] Frankfurt. 30 35 40 45 F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4017, 3 cop. chart coaeva, ein Folio- bogen. Diese Abschrift, die Abschriften N und U und die Vorlage der Abschriften B und C gehen auf eine gemeinsame Quelle, den nicht mehr vorhandenen Entwurf s des Abschiedes, zurück. Die in Petit gesetzten Stellen der artt. 1-3 stammen aus dem in nr. 204 abgedruckten Entwurf (vgl. S. 234). G coll. ebenda Reichssachen-Akten nr. 4017, 2 cop. chart. coaeva, ein Foliobogen. Die Ab- schrift geht auf die erste Fassung des unter F erwähnten Entwurfs zurück 4. Die an dieser im Lauf der Verhandlungen erfolgten Anderungen sind nachgetragen (vgl. die Varianten). N coll. Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 9 (früher Braun O 8) fol. 137 a - 138b cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. U coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 (früher: Einungen mit Adel und Reichsstädten fasc. 5d nr. 30) cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. Uberschrift einer Ulmer Hand: hat Walther Ehinger von Frank- furt gebraucht vor Bartlomey 5 [Aug. 24] anno 42. S coll. ebenda Prälat von Schmid’sche Manuskript-Sammlung fasc. 2 : Aktenstücke und Original- urkunden betr. Bundessachen 1386-1534 nr. 9 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. Dieser Abschrift und der folgenden O liegt die Vorlage U zugrunde. O coll. Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 (vom Jahre 1442) nr. 40 cop. chart. coaeva, mit Schnitten, Beischluß zu nr. 274. 50 1 Diese Datierung ergibt sich ohne weiteres aus dem S. 232 f. Gesagten. 2 Vgl. S. 233 f. Sein Wortlaut liegt in Vorl. G vor. [B.] Oder G ist dieser Entwurf. [B.] 5 Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 207 unter U. 49* 3 4
H. Verhandlungen und Beschlüsse. a) Städtebund nr. 204-205. 385 H. Verhandlungen und Beschlüsse nr. 204-230. a. Bündnisverhandlungen der Städte nr. 204-205. 204. Artikel für ein Bündnis der Frei- und Reichsstädte zu gegenseitigem Schutz. [Ent- 11442 zw. [ 1442 zwischen Juni 6 und 12 1] Frankfurt. wurf.] Juni 6 u. 12] Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4017, 4 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. An der Spitze bemerkt eine zeitgenössische Hand est alienata. Die in Petit gesetzten Teile sind den Vorschlägen zu einer Städteeinung vom 30. März 1438 entlehnt, und zwar artt. 1 und 2 aus RTA 13 nr. 19 artt. 2 und 3, art. 3 aus nr. 20 art. 2a und nr. 19 art. 4 (vgl. S. 232). 10 Zů Frankfort unvergriffenlich geratschlagt sich von der fremden landßlowffe wegen diser hernoch geschriben artikele uf einer iglichen statt verbesserungen zû vereinen. [1 Des ersten daz die stett alle einander mit gûten truwen meinen, auch wider einander nicht sin sôlten, und ob ein statt icht erfüre oder gewar wurde, daz einer andern statt oder stetten genútzen oder geschaden môcht, daz furderlich und one verziehen einander zů verkônden. [2] Sonder daz alle und iglich stette wol geflissen sôlten sin, sich vor sprúchen zů hûten und erber redlich ding furzûnemen. [3] Und ob darúber imandes, wer der were, dehein fri- oder richsstatt von dem heiligen riche dringen oder nôtten oder wider gelich billich sachen úberziehen oder belegern wôlt, dar- durch si von dem riche kommen môcht, durch was nott oder sach daz zůgienge oder bescheen 20 môcht, oder ob ein statt oder mere mit gewalte also bestalt wurde oder were, daz si ir selbs darinnen nicht zû hilfe kommen und ir côste spise oder ander ir notdurft nicht zü noch von gen môcht, daz dann alle ander stette und parthien derselben statt oder stetten in dem allem und dawider getruwelich beraten und beholfen sin und si bi und an dem riche behalten sôlten. 15 25 1442 205. Abschied der auf dem Frankfurter Reichstage versammelten städtischen Gesandten: ſzw. machen Vorschläge für ein Bündnis der Frei- und Reichsstädte zu gegenseitigem Aug. 9 Schutz und verabreden, hierüber auf einem Tage zu Speier am 16. Oktober Beschluß u. Il) zu fassen. 1442 [zwischen August 9 und 112] Frankfurt. 30 35 40 45 F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4017, 3 cop. chart coaeva, ein Folio- bogen. Diese Abschrift, die Abschriften N und U und die Vorlage der Abschriften B und C gehen auf eine gemeinsame Quelle, den nicht mehr vorhandenen Entwurf s des Abschiedes, zurück. Die in Petit gesetzten Stellen der artt. 1-3 stammen aus dem in nr. 204 abgedruckten Entwurf (vgl. S. 234). G coll. ebenda Reichssachen-Akten nr. 4017, 2 cop. chart. coaeva, ein Foliobogen. Die Ab- schrift geht auf die erste Fassung des unter F erwähnten Entwurfs zurück 4. Die an dieser im Lauf der Verhandlungen erfolgten Anderungen sind nachgetragen (vgl. die Varianten). N coll. Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets nr. 9 (früher Braun O 8) fol. 137 a - 138b cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. U coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 (früher: Einungen mit Adel und Reichsstädten fasc. 5d nr. 30) cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. Uberschrift einer Ulmer Hand: hat Walther Ehinger von Frank- furt gebraucht vor Bartlomey 5 [Aug. 24] anno 42. S coll. ebenda Prälat von Schmid’sche Manuskript-Sammlung fasc. 2 : Aktenstücke und Original- urkunden betr. Bundessachen 1386-1534 nr. 9 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. Dieser Abschrift und der folgenden O liegt die Vorlage U zugrunde. O coll. Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 (vom Jahre 1442) nr. 40 cop. chart. coaeva, mit Schnitten, Beischluß zu nr. 274. 50 1 Diese Datierung ergibt sich ohne weiteres aus dem S. 232 f. Gesagten. 2 Vgl. S. 233 f. Sein Wortlaut liegt in Vorl. G vor. [B.] Oder G ist dieser Entwurf. [B.] 5 Vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 207 unter U. 49* 3 4
Strana 386
386 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 ſzw. Aug. 9 u. 11] B coll. Basel Staats- A. Deutschland B. 4: Städtetage und Städtebünde 1384-1492 nr. 27 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. Uberschrift einer gleichzeitigen Baseler Hand: Rat- schlagunge der stetten zu Franckfurt bescheen anno etc. 42 nach kunig Fridrichs cronunge. Von derselben Hand ist auf der sonst unbeschriebenen vierten Seite des Bogens be- merkt Franckenfort anno etc. 42. Die beiden Abschriften B und C gehen auf eine ge- 5 meinsame, wahrscheinlich Hagenauer oder Colmarer Vorlage zurück. C coll. Straßtburg Stadt-A. Série AA fasc. 173 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. Von * solicher unbillichkeit und widerwertikeit wegen, als b des heiligen richs frien und richsteten manigfeldielich zugezogen werden , ist nach unsers gnedigisten herren des Romischen konigs cronunge zu Franckfort von d der stete erbern ratesboten unvergriffen- 10 lich uf besserunge" und 1 hindersichzubrengen geratslagt, wie deshalb den steden einer zemelichen fruntschaft und einunge anzugeende 5 were etliche jareh uf die artikele her- nach1 berurt. [1] Des ersten das die stede alle sich einander mit guten truwen meinen, auch mit kriege in der zit wider einander nit sin solten k, und obe ein stat icht erfure oder gewar wurde, das einer 15 andern stat oder steten genutzen oder geschaden mochte, das sie das furderlich und ane! verziehen der oder den andern steten verkunden und zu wissen tun solten, so ferre sie das mit gelimph und bescheidenheit zubrengen mochten. [2] Item das alle und igliche stete wole geflissen solten sin, sich vor ansprachen zu huten und erbere redeliche dinge vorzunemende. [3 Und obe daruber imant, wer der were, dheine fri- oder richstat von dem heiligen riche dringen oder noten oder widir m gliche billiche sachen uberziehen oder belegern wulte, dardurch sie von dem riche kommen mochte, durch was not oder sache das zuginge oder bescheen mochte, oder obe ein stat oder me mit gewalt also bestalt wurde oder were, das sie ir selbs darinne nicht zu helfe kommen und ir koste spise oder andere ire nottorft nicht n1 zu noch von geen mochte, das dan alle andere 25 stede und parthien derselben stat oder steten in dem allen und darwider getruwelichen beraten und beholfen sin und sie bi und an dem riche behalten solten. [4] Und daruf ist geratslagt, das die stete in funf teile und kreisse geteilt sollen ° werden2, als mit namen Colne AicheP Dorpmunden " Mentze Wormße Spire Franck- furt1 und die richstete da umb zu eim teile. items Straßburg Basel und die stete so im Elsas zum andern teile. item Zurche Costentze Bernet Lutzerne Solotern " Zuch und ire bontgenossen, darzu Rinfelden Schaffhusen und die stete umb den Sehe ", die in einunge sin, zum dritten teile item Augspurg Ulme Esselingen und die stete irs bundes zum vierden teile. item Regenspurg Nurenberg Rotemburg" Windsheim Wissen- bürg Swinfürt etc. 1 und 7 die z richstede in Francken zum funften teile. dach obe s5 eincher stat gelegener und beqwemer as were, in eim andern teile zu sin, dan ) darinne sie als vor steet€c benant und begriffen were, sodd mochteee sie sich wole zu dem andern teile ziehen ane geverde. [5] Vorbaß sal man ratslagen und eins werden, obe einche stat oder me solicher vorberurten widerwertikeit not angeen wurde, was wie vil und womide ein igliche stat 40 20 a) in 9 ist der ganse erste Absats von — berurt von einer zweiten Hand geschrieben oder nachträglich hinsugefügt. b) BC so. c) om. S. d) O und. e) BC verbesserunge. f) BC add. uf. g) USO inzůgend. h) BC jarzale. i) O hienach; C add. geschrieben. k) O sullen. 1) GNBC unverziehen statt ane verziehen. m) F uber. ni om. FGNUSOBC. o) BC solden. p) O Auch ; US Auche. q) 0 Derpunt r) G hatte zuerst und Francken- furt zu eime teile; eine zweite Hand strich und und trig und die richstete do umb über der Zeile nach. 45 s) FGNUSOBC haben Alinea, und so weiterhin innerhalb dieses Artikels überall da, wo wir durch Spatium trennen. t) in G ist Berne — Schaffhusen von der zweiten Hand teils über der Zeile teils am Rands nachgetragen. 1) G Solnterne ; NBC Soluterne ; O Solettern. v) GUSOB See ; N Sehee. w) GBC Rotemberg. x) om. F. y) om. GNBC. z) in 6 ist die — Francken von der zweiten Hand über der Zeile nachgetragen. an) USO bequemlicher. bb) om. USO. oc) om. USO. dd) C die, om. sie. ee) N mochten. 50 1 Die Notwendigkeit dieser Ergänzung ergibt sich aus nr. 204 art. 3. 2 Für die Kreiseinteilung dürfte die im Kon- stanzer Städtebundsentwurf vom 25. Januar 1429 enthaltene als Muster gedient haben. Vgl. S. 82 Anm. 6.
386 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 ſzw. Aug. 9 u. 11] B coll. Basel Staats- A. Deutschland B. 4: Städtetage und Städtebünde 1384-1492 nr. 27 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. Uberschrift einer gleichzeitigen Baseler Hand: Rat- schlagunge der stetten zu Franckfurt bescheen anno etc. 42 nach kunig Fridrichs cronunge. Von derselben Hand ist auf der sonst unbeschriebenen vierten Seite des Bogens be- merkt Franckenfort anno etc. 42. Die beiden Abschriften B und C gehen auf eine ge- 5 meinsame, wahrscheinlich Hagenauer oder Colmarer Vorlage zurück. C coll. Straßtburg Stadt-A. Série AA fasc. 173 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. Von * solicher unbillichkeit und widerwertikeit wegen, als b des heiligen richs frien und richsteten manigfeldielich zugezogen werden , ist nach unsers gnedigisten herren des Romischen konigs cronunge zu Franckfort von d der stete erbern ratesboten unvergriffen- 10 lich uf besserunge" und 1 hindersichzubrengen geratslagt, wie deshalb den steden einer zemelichen fruntschaft und einunge anzugeende 5 were etliche jareh uf die artikele her- nach1 berurt. [1] Des ersten das die stede alle sich einander mit guten truwen meinen, auch mit kriege in der zit wider einander nit sin solten k, und obe ein stat icht erfure oder gewar wurde, das einer 15 andern stat oder steten genutzen oder geschaden mochte, das sie das furderlich und ane! verziehen der oder den andern steten verkunden und zu wissen tun solten, so ferre sie das mit gelimph und bescheidenheit zubrengen mochten. [2] Item das alle und igliche stete wole geflissen solten sin, sich vor ansprachen zu huten und erbere redeliche dinge vorzunemende. [3 Und obe daruber imant, wer der were, dheine fri- oder richstat von dem heiligen riche dringen oder noten oder widir m gliche billiche sachen uberziehen oder belegern wulte, dardurch sie von dem riche kommen mochte, durch was not oder sache das zuginge oder bescheen mochte, oder obe ein stat oder me mit gewalt also bestalt wurde oder were, das sie ir selbs darinne nicht zu helfe kommen und ir koste spise oder andere ire nottorft nicht n1 zu noch von geen mochte, das dan alle andere 25 stede und parthien derselben stat oder steten in dem allen und darwider getruwelichen beraten und beholfen sin und sie bi und an dem riche behalten solten. [4] Und daruf ist geratslagt, das die stete in funf teile und kreisse geteilt sollen ° werden2, als mit namen Colne AicheP Dorpmunden " Mentze Wormße Spire Franck- furt1 und die richstete da umb zu eim teile. items Straßburg Basel und die stete so im Elsas zum andern teile. item Zurche Costentze Bernet Lutzerne Solotern " Zuch und ire bontgenossen, darzu Rinfelden Schaffhusen und die stete umb den Sehe ", die in einunge sin, zum dritten teile item Augspurg Ulme Esselingen und die stete irs bundes zum vierden teile. item Regenspurg Nurenberg Rotemburg" Windsheim Wissen- bürg Swinfürt etc. 1 und 7 die z richstede in Francken zum funften teile. dach obe s5 eincher stat gelegener und beqwemer as were, in eim andern teile zu sin, dan ) darinne sie als vor steet€c benant und begriffen were, sodd mochteee sie sich wole zu dem andern teile ziehen ane geverde. [5] Vorbaß sal man ratslagen und eins werden, obe einche stat oder me solicher vorberurten widerwertikeit not angeen wurde, was wie vil und womide ein igliche stat 40 20 a) in 9 ist der ganse erste Absats von — berurt von einer zweiten Hand geschrieben oder nachträglich hinsugefügt. b) BC so. c) om. S. d) O und. e) BC verbesserunge. f) BC add. uf. g) USO inzůgend. h) BC jarzale. i) O hienach; C add. geschrieben. k) O sullen. 1) GNBC unverziehen statt ane verziehen. m) F uber. ni om. FGNUSOBC. o) BC solden. p) O Auch ; US Auche. q) 0 Derpunt r) G hatte zuerst und Francken- furt zu eime teile; eine zweite Hand strich und und trig und die richstete do umb über der Zeile nach. 45 s) FGNUSOBC haben Alinea, und so weiterhin innerhalb dieses Artikels überall da, wo wir durch Spatium trennen. t) in G ist Berne — Schaffhusen von der zweiten Hand teils über der Zeile teils am Rands nachgetragen. 1) G Solnterne ; NBC Soluterne ; O Solettern. v) GUSOB See ; N Sehee. w) GBC Rotemberg. x) om. F. y) om. GNBC. z) in 6 ist die — Francken von der zweiten Hand über der Zeile nachgetragen. an) USO bequemlicher. bb) om. USO. oc) om. USO. dd) C die, om. sie. ee) N mochten. 50 1 Die Notwendigkeit dieser Ergänzung ergibt sich aus nr. 204 art. 3. 2 Für die Kreiseinteilung dürfte die im Kon- stanzer Städtebundsentwurf vom 25. Januar 1429 enthaltene als Muster gedient haben. Vgl. S. 82 Anm. 6.
Strana 387
H. Verhandlungen und Beschlüsse. a) Städtebund nr. 204.205. 387 1442 lzw. Aug. 9 u. II) 15 20 odera iglicher teile der stete vorgerurt der-oder denselben steten, die also angefertiget wurden b, zu staden und zu€ helfe kommen sulte. [6] Und obe sich fugete, das einched stat solicher vorgemelten stücke not angeen wurde, dieselbe stat sulde der nesten stat irs kreisses das mit aller gelegenheit gruntlich 5 schriben oder sost zu wissen tun, die dan ane alles verziehen die andern stete irs kreisses forter darumb beschriben und verbotscheften sulde, zusamen zû schicken, uber solichen" sachen zu siczen und zu wiegenf, wie die vorzunemen und zu handeln sin. und wer’ es dan, das dieselben stetefründe nach gelegenheit und gestalt der sachen 8 erkenten uf ire eide und ere, das not und billich were, der angefertigeten stat in solichem zu helfe 10 zu kommen, so sulten h die stete irs i kreisses alle und igliche besunder ir zu helfe kommen und schicken mit eim solichen, als vorberurtk sie angeslagen weren 1, und von stontme ane verziehen den andern vier kreissen soliches auch schriben und verkunden. die alle und ir igliche besunder das daruf dan auch tûn ir zu helfe kommen sulten, nachdem und sie dan angeslagen weren ". [7] Item in iglichem kreisse eine stat zu benennen, dahin sich die stete desselben kreisses verbotscheften mogen, und welche stat under ine das tun sulle °. [8] Item eine stat zu benennen, dahin man von allen funf kreissen verbotscheften moge, und welche stat zû nottorft die verbodunge tûn sulle ?, die 1 man darumb wissen moge zu ersuchen. [9] Item sich zu unterreden zu setzen und anzuslagen, obe koste mit gezuge boten- lonen oder andern notdorftigen € sachen von eincher stat oder kreisse der vorberurten 8 sache halbt ußgegeben oder dargelacht oder geluhen wurde, wie vil" ein iglicher kreiß und stat daran auchv anzalen und darzů geben sulte, soliches wider zu bezalen. [10] Item" von den ungeburlichen vornemungen der heimelichen gerichte zu West- 25 valen und der lantgerichte wegen sich zu underreden, wie man sich darinne halten moge und was dargein vorzunemende si, als dan * guter masse hie€ geludet hat. [11) Und umb das, wie vorz geschriben steet, sal sich ein igliche stataa in irme rade eigentlich underreden und dan die stede eins iglichen kreisses sich zusamen verbot- scheften in die gelegenste stat irs kreisses, uß den vor geschriben stucken und artikeln so zu reden und eins zu werden, wie die vorzunemen anzugeenbb und zu besliessen since. und sal dan darnach ein iglicher der funf kreissen ire botschaft haben zu Spire uf sant Gallen tag zu abende nestkomende, da vorzubrengen, was in den stucken der stede irs 0kt. 16 kreisses meinunge und wille si anzugeende"d, auch obe einche ee stat irs kreisses sich da- von ziehen und wie vil der andern stede desf midess angeen€h wulden ij. [12] Wurdekk dan" uf dem tage zu Spire der stedemm aller funf kreissen wille und meinunge in ein luden und zusamen ziehen, so wurde man die vorberurten "n pûncte mit redelichem anfange und guter besliessunge wole in ein beqweme°° wesenlichepp forme setzen, als gepurlich were. 35 40 45 a) O add. ain. b) BC wurde. c) om. NUSOBC. d) US dehain. e) GNUSBC soliche; O sôlich. 1) T wegen. g) GNC sache. h) B sollen. i) irs kreisses folgt in C nach besunder. 1) in N ist von einer anderen Hand mit hellerer Tinte über der Zeile ist hinzugefügt. 1) O waren. m) O add. an. n) O weren. 0) F sulte. p) desgleichen. q) om. C. r) BC notdortigen. s) O vorgerürten. t) om. O u) USO wol. v) ist in G von der zweiten Hand am Rande nachgetragen; om. USOBC w) der ganze art. 10 ist in G von der sweiten Hand am Rande nachgetragen. x) USO das. y) O hievor. z) om. C. aa) bis hierher hat in G die erste Hand ge- schrieben; alles Folgende rührt von der zweiten Hand her. bb) USO inzůgan. cc) USO sien. dd) USO inzůgand. ee) US dehain. ff. om. US. gg) 0 add in. ih) USO ingan. ii) US wôllen. kki SOC haben kein Alinea. 1l) C stellt um uf dan. mm) USOBC add. und. nn) USO vorgerürten; om. C. 00) USO bequemlich. pp) om. S.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. a) Städtebund nr. 204.205. 387 1442 lzw. Aug. 9 u. II) 15 20 odera iglicher teile der stete vorgerurt der-oder denselben steten, die also angefertiget wurden b, zu staden und zu€ helfe kommen sulte. [6] Und obe sich fugete, das einched stat solicher vorgemelten stücke not angeen wurde, dieselbe stat sulde der nesten stat irs kreisses das mit aller gelegenheit gruntlich 5 schriben oder sost zu wissen tun, die dan ane alles verziehen die andern stete irs kreisses forter darumb beschriben und verbotscheften sulde, zusamen zû schicken, uber solichen" sachen zu siczen und zu wiegenf, wie die vorzunemen und zu handeln sin. und wer’ es dan, das dieselben stetefründe nach gelegenheit und gestalt der sachen 8 erkenten uf ire eide und ere, das not und billich were, der angefertigeten stat in solichem zu helfe 10 zu kommen, so sulten h die stete irs i kreisses alle und igliche besunder ir zu helfe kommen und schicken mit eim solichen, als vorberurtk sie angeslagen weren 1, und von stontme ane verziehen den andern vier kreissen soliches auch schriben und verkunden. die alle und ir igliche besunder das daruf dan auch tûn ir zu helfe kommen sulten, nachdem und sie dan angeslagen weren ". [7] Item in iglichem kreisse eine stat zu benennen, dahin sich die stete desselben kreisses verbotscheften mogen, und welche stat under ine das tun sulle °. [8] Item eine stat zu benennen, dahin man von allen funf kreissen verbotscheften moge, und welche stat zû nottorft die verbodunge tûn sulle ?, die 1 man darumb wissen moge zu ersuchen. [9] Item sich zu unterreden zu setzen und anzuslagen, obe koste mit gezuge boten- lonen oder andern notdorftigen € sachen von eincher stat oder kreisse der vorberurten 8 sache halbt ußgegeben oder dargelacht oder geluhen wurde, wie vil" ein iglicher kreiß und stat daran auchv anzalen und darzů geben sulte, soliches wider zu bezalen. [10] Item" von den ungeburlichen vornemungen der heimelichen gerichte zu West- 25 valen und der lantgerichte wegen sich zu underreden, wie man sich darinne halten moge und was dargein vorzunemende si, als dan * guter masse hie€ geludet hat. [11) Und umb das, wie vorz geschriben steet, sal sich ein igliche stataa in irme rade eigentlich underreden und dan die stede eins iglichen kreisses sich zusamen verbot- scheften in die gelegenste stat irs kreisses, uß den vor geschriben stucken und artikeln so zu reden und eins zu werden, wie die vorzunemen anzugeenbb und zu besliessen since. und sal dan darnach ein iglicher der funf kreissen ire botschaft haben zu Spire uf sant Gallen tag zu abende nestkomende, da vorzubrengen, was in den stucken der stede irs 0kt. 16 kreisses meinunge und wille si anzugeende"d, auch obe einche ee stat irs kreisses sich da- von ziehen und wie vil der andern stede desf midess angeen€h wulden ij. [12] Wurdekk dan" uf dem tage zu Spire der stedemm aller funf kreissen wille und meinunge in ein luden und zusamen ziehen, so wurde man die vorberurten "n pûncte mit redelichem anfange und guter besliessunge wole in ein beqweme°° wesenlichepp forme setzen, als gepurlich were. 35 40 45 a) O add. ain. b) BC wurde. c) om. NUSOBC. d) US dehain. e) GNUSBC soliche; O sôlich. 1) T wegen. g) GNC sache. h) B sollen. i) irs kreisses folgt in C nach besunder. 1) in N ist von einer anderen Hand mit hellerer Tinte über der Zeile ist hinzugefügt. 1) O waren. m) O add. an. n) O weren. 0) F sulte. p) desgleichen. q) om. C. r) BC notdortigen. s) O vorgerürten. t) om. O u) USO wol. v) ist in G von der zweiten Hand am Rande nachgetragen; om. USOBC w) der ganze art. 10 ist in G von der sweiten Hand am Rande nachgetragen. x) USO das. y) O hievor. z) om. C. aa) bis hierher hat in G die erste Hand ge- schrieben; alles Folgende rührt von der zweiten Hand her. bb) USO inzůgan. cc) USO sien. dd) USO inzůgand. ee) US dehain. ff. om. US. gg) 0 add in. ih) USO ingan. ii) US wôllen. kki SOC haben kein Alinea. 1l) C stellt um uf dan. mm) USOBC add. und. nn) USO vorgerürten; om. C. 00) USO bequemlich. pp) om. S.
Strana 388
388 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. b. Verhandlungen und Beschlüsse über die Landfriedensfrage nr. 206-209. 1442 206. Verzeichnis der städtischen Gesandten, die an den Beratungen [über Reichsange- 2. legenheiten] teilnahmen. [1442 zwischen Juni 14 und August 14 1 Frankfurt.] Juni 14 und Ang. 14] Aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 186m not. chart. coaeva, von derselben Hand geschrieben wie unsere nr. 203. Gedruckt bei Janssen 2, 44 nr. 67 aus unserer Vorlage. Benutzt von Keussen S. 21. Der hernachgeschrieben stede sin diese personen zum" ratslagen gemacht: Meister Johann von Stommel Johann von Heynbach Ulrich Bocke von Straßpürg. Der Ingelsteder von Regenspürg. Der Hangenare von Augspurg. Her Hanman Offenburg von Basel. Ulrich Blaweter von Costentze. Her Henrich von Bornberg von Berne. Der statschriber von Zurche. Karle Holtzschuwer von Nurenberg. Conrat Eyerer von Spire. Der schriber von Hagenaûwe. Walther Ehinger von Ulme. Ulrich Risch von Oberlingen. Ulrich Nennynger von Heilpronne. Walther von Swarczenberg. Wyker Frosche von Franckfurt. von Colne. 10 15 20 25 1442 (zw. 207. Vorschläge für die Erneuerung und Erweiterung der Goldenen Bulle K. Karls IV. Juli 8 und für die Reform des Gerichtswesens und der Veme, [von den Herren zusammen- und gestellt für die Landfriedensverhandlungen des Königs und der Reichsstände2]. 1442 Aug. 2] [zwischen Juli 8 und August 2 3] Frankfurt. F aus Frankfurt Stadt- A. Reichssachen-Akten nr. 4017, 1 cop. chart. coaeva, Heft von s0 vier ineinander gelegten Foliobogen. Das letzte Blatt, das wohl unbeschrieben war, ist weggeschnitten. Uberschrift Der begriff als zu Frankfurt begriffen wart in der zit, als konig Friderich da was und sine kronunge zu Ache enphangen hatte. Von gleichzeitiger Hand scheinen auch die Randbemerkungen zu stammen, die wir in den Varianten an- führen. Auch die Numerierung der artt. 1-39 (artt. 1-3a mit arabischen, artt. 35-30 35 mit römischen Ziffern) dürfte von ihr herrühren. Andere Artikel nicht numeriert. B coll. Basel Staats-A. Deutschland B. 1: Reichstage 1407-1528 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte, Heft von drei ineinander gelegten Foliobogen. Zu jedem der artt. 4-5 hat der Schreiber ein h. an den linken Rand geschrieben. Auf der Rückseite des letzten Blattes ist von zwei gleichzeitigen Händen bemerkt: Item 42 jare zu Frangfurt ll von 40 landfriden wegen geratschlaget umb luterunge etlicher artikel in keiser Sigmunds gulden Nurenberg geben anno 30. a) em.; Vorl zun. 1 Wegen des Terminus post quem vergleiche man das S. 234f. Gesagte. Der Terminus ante quem ist das Datum des Landfriedensgesetzes vom 14. August (nr. 209) 2 Der Herausgeber hatte in der Uberschrift auf eine Beteiligung der reichsstädtischen Gesandten an diesen Vorschlägen Bezug genommen. Zweifel daran sind von ihm selbst schon in der Einleitung (S. 238) geäußert. Uns scheint die Verschärfung der Bestimmungen bezüglich der Pfahlbürger in art. 2-2c städtischen Einfluß auszuschließten, zumal 45 der Schluß von art. 2c dagegen spricht, daß Sig- munds Pfahlbürgergesetz von 1431 damit beseitigt sein soll. Man beachte auch die Haltung der Städte 1437 und 1438 und das Frankfurter non placet zu art. 1. [B. Q.] 3 Vgl. S. 238. 50
388 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. b. Verhandlungen und Beschlüsse über die Landfriedensfrage nr. 206-209. 1442 206. Verzeichnis der städtischen Gesandten, die an den Beratungen [über Reichsange- 2. legenheiten] teilnahmen. [1442 zwischen Juni 14 und August 14 1 Frankfurt.] Juni 14 und Ang. 14] Aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 186m not. chart. coaeva, von derselben Hand geschrieben wie unsere nr. 203. Gedruckt bei Janssen 2, 44 nr. 67 aus unserer Vorlage. Benutzt von Keussen S. 21. Der hernachgeschrieben stede sin diese personen zum" ratslagen gemacht: Meister Johann von Stommel Johann von Heynbach Ulrich Bocke von Straßpürg. Der Ingelsteder von Regenspürg. Der Hangenare von Augspurg. Her Hanman Offenburg von Basel. Ulrich Blaweter von Costentze. Her Henrich von Bornberg von Berne. Der statschriber von Zurche. Karle Holtzschuwer von Nurenberg. Conrat Eyerer von Spire. Der schriber von Hagenaûwe. Walther Ehinger von Ulme. Ulrich Risch von Oberlingen. Ulrich Nennynger von Heilpronne. Walther von Swarczenberg. Wyker Frosche von Franckfurt. von Colne. 10 15 20 25 1442 (zw. 207. Vorschläge für die Erneuerung und Erweiterung der Goldenen Bulle K. Karls IV. Juli 8 und für die Reform des Gerichtswesens und der Veme, [von den Herren zusammen- und gestellt für die Landfriedensverhandlungen des Königs und der Reichsstände2]. 1442 Aug. 2] [zwischen Juli 8 und August 2 3] Frankfurt. F aus Frankfurt Stadt- A. Reichssachen-Akten nr. 4017, 1 cop. chart. coaeva, Heft von s0 vier ineinander gelegten Foliobogen. Das letzte Blatt, das wohl unbeschrieben war, ist weggeschnitten. Uberschrift Der begriff als zu Frankfurt begriffen wart in der zit, als konig Friderich da was und sine kronunge zu Ache enphangen hatte. Von gleichzeitiger Hand scheinen auch die Randbemerkungen zu stammen, die wir in den Varianten an- führen. Auch die Numerierung der artt. 1-39 (artt. 1-3a mit arabischen, artt. 35-30 35 mit römischen Ziffern) dürfte von ihr herrühren. Andere Artikel nicht numeriert. B coll. Basel Staats-A. Deutschland B. 1: Reichstage 1407-1528 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte, Heft von drei ineinander gelegten Foliobogen. Zu jedem der artt. 4-5 hat der Schreiber ein h. an den linken Rand geschrieben. Auf der Rückseite des letzten Blattes ist von zwei gleichzeitigen Händen bemerkt: Item 42 jare zu Frangfurt ll von 40 landfriden wegen geratschlaget umb luterunge etlicher artikel in keiser Sigmunds gulden Nurenberg geben anno 30. a) em.; Vorl zun. 1 Wegen des Terminus post quem vergleiche man das S. 234f. Gesagte. Der Terminus ante quem ist das Datum des Landfriedensgesetzes vom 14. August (nr. 209) 2 Der Herausgeber hatte in der Uberschrift auf eine Beteiligung der reichsstädtischen Gesandten an diesen Vorschlägen Bezug genommen. Zweifel daran sind von ihm selbst schon in der Einleitung (S. 238) geäußert. Uns scheint die Verschärfung der Bestimmungen bezüglich der Pfahlbürger in art. 2-2c städtischen Einfluß auszuschließten, zumal 45 der Schluß von art. 2c dagegen spricht, daß Sig- munds Pfahlbürgergesetz von 1431 damit beseitigt sein soll. Man beachte auch die Haltung der Städte 1437 und 1438 und das Frankfurter non placet zu art. 1. [B. Q.] 3 Vgl. S. 238. 50
Strana 389
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 389 10 15 20 M. coll. München Reichs-A. Gemeiners Nachlaß Serie II nr. 19 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte, Heft von vier ineinander gelegten Foliobogen. S coll. Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 196 fol. 1-4 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. U coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Einungen mit Adel und Reichsstädten fasc. 5d nr. 45 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. Uberschrift von einer zeitgenössischen Hand bracht Walther Ehinger burgermeister von Frankfurt mitwoch vor Bartlomey [Aug. 22] anno 42 und ist nie gehôrt worden. Das Stück stammt also aus dem Ulmer Archiv. Gedruckt bei Wencker, Disquisitio de ussburgeriis (Argentorati 1698), Continuation pag. 102-103 und Apparatus et instructus archivorum (Argentorati 1713) pag. 343-349 aus S; an jener Stelle sind die artt. 1-2c, an dieser die artt. 3-5 mitgeteilt. — Neue und vollständigere Sammlung der Reichs-Abschiede Teil 1 (Frankfurt, Koch 1747) S. 160-163 aus Wencker (Disquisitio). Benutzt von Franklin, Das Reichshofgericht im M.-A. Bd. 1 (Weimar 1867) S 321-322 und Bd. 2 (Weimar 1869) S. 154. — Böhm, Friedrich Reisers Reformation des K. Sigmund (Leipzig 1876) S. 100. — Lindner S. 437; 504; 652; 571. — Kraus 1, 22 Anm. 2 und 24�25. — Schmidt, Die Pfalbürger (Zeitschrift f. Kulturgesch. Bd. 9) S. 313. — Wostry, König Albrecht II. Bd. 2 (Prag 1907) S. 32-36. — Hartung, Gesch. des Fränkischen Kreises Bd. 1 (Veröffentlichungen der Ges. f. Fränk. G. II, 1, Leipzig 1910) S. 39. — Kiesewetter, Das deutsche Königtum Albrechts II. (Jahresbericht des Staatsgymnasiums in Troppau 1910-1911) S. 17. Erwähnt von Werner, Die Reform des weltlichen Standes etc. (D. Geschichtsblätter hrsg. von A. Tille, Bd. 4) S. 212, von Beckmann in RTA. 13, 664 und von Gerber, Drei Jahre reichsstädt. Politik etc., 1437-1439 (Marburger Diss. 1914) S. 51 Anm. 4. 1442 ſzw. Juli 8 und Aug. 2] 30 Item von des richs sachen ist geratslagt uf ein besserunga: [1 Seindenmal b all vehde und zugriff in dem rich gewonlich geschehen von vermessner ansprûch e wegen, die ein persone oder partei gein der andern furzuget ader zu haben vermeinetd, und von verkürzung oder ußgangse wegen billichs rechtens, hir- umb ist notdurftig zu f ercleren luteren und ordineren einen gemeinen und gnûg samen ußtrag, das niemands des rechtes ir gee oder gehindert werde. [2] Und uf das, das icht widerwertekeit in Romischen keiserlichen und koniglichen saczûngen und ordnungeng gefunden wurde odir eine durch die ander icht gekrenket werde, ist geratslagt, das unser herre der konig mit rate und gehelüng siner kurfursten und fursten vor allen dingen die guldein bullen keisers Karls h selgen des vierden zu Nurenberg und zu Mecze gemachet vernewe in allen iren stucken i pünkten und artikeln, s5 nichtes k ußgnomen, wie die1 dann vormals geseczt geordent und befestigtm ist. [2a] Darnach in sunderheid umb die zwen artikel in der obgenanten " gulden bullen begriffen, der einer 1 ludet von ° absagüng dreier naturlichen tage vor der tat, der ander? von der pfalburgere wegen, ist geratslagt?, das dieselben artikele bede mit eime zusacz einer nemlichen pene als hundert marg goldes oder wie man des 1 zu 4o rade wurde uber alle alde pener, die vors daruf gesaczt sint, verpenet vernůwet und befestiget " wurden, nemliche: als uft darwidder getan wurde und der teter ersucht worden were und die tat nit wandelte und v wider tete, als uft die pene verfallen" sin X. [25] Item uf das, das y imants z dadurch furgenemen mûge, das vehde as recht oder billich si oder nach solicher abesagünge erleubt oder unstrefflich si, so geburet 45 sich und ist noit, das mit eigentlichen worten zu verhuten, also nemelich mit einer vorrede uf eine soliche lute: „wiewole vehde kein recht ist, idoch so frevel gewalt oder unrecht, die ane abesagebb unde€e verkundigunge geschicht, ganze widder ere ist, hirumbdd etc.“ 25 50 a) BS verbesserung b) zn diesem Artikel ist in F am Rande bemerkt non placet ; SU haben kein Alinea. c. MS ansprach. d) BS meinet. e) BS ußtrags. f) BS stellt um zů erlúteren zů ercleren. g) FU ordnugen. h) B Karlen. i) BS sachen k) BS nit. 1) om S. m) BS bestêtiget n) BS vorgnanten. o) BS add. der. p) F geratslag. q) MS das. r) BS penen s) om. BS. t. BS sien. u) B bestêtigt. v) BS oder. w) FMU add. zu. x) BS sien. y) om. BS. z) BS nieman. aa) BS add. dädurch. bb) BS abesagung. cc) S oder. dd) M om. hirumb etc. Сар. 17. 2 Сар. 16.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 389 10 15 20 M. coll. München Reichs-A. Gemeiners Nachlaß Serie II nr. 19 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte, Heft von vier ineinander gelegten Foliobogen. S coll. Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 196 fol. 1-4 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. U coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Einungen mit Adel und Reichsstädten fasc. 5d nr. 45 cop. chart. coaeva, ohne Schnitte. Uberschrift von einer zeitgenössischen Hand bracht Walther Ehinger burgermeister von Frankfurt mitwoch vor Bartlomey [Aug. 22] anno 42 und ist nie gehôrt worden. Das Stück stammt also aus dem Ulmer Archiv. Gedruckt bei Wencker, Disquisitio de ussburgeriis (Argentorati 1698), Continuation pag. 102-103 und Apparatus et instructus archivorum (Argentorati 1713) pag. 343-349 aus S; an jener Stelle sind die artt. 1-2c, an dieser die artt. 3-5 mitgeteilt. — Neue und vollständigere Sammlung der Reichs-Abschiede Teil 1 (Frankfurt, Koch 1747) S. 160-163 aus Wencker (Disquisitio). Benutzt von Franklin, Das Reichshofgericht im M.-A. Bd. 1 (Weimar 1867) S 321-322 und Bd. 2 (Weimar 1869) S. 154. — Böhm, Friedrich Reisers Reformation des K. Sigmund (Leipzig 1876) S. 100. — Lindner S. 437; 504; 652; 571. — Kraus 1, 22 Anm. 2 und 24�25. — Schmidt, Die Pfalbürger (Zeitschrift f. Kulturgesch. Bd. 9) S. 313. — Wostry, König Albrecht II. Bd. 2 (Prag 1907) S. 32-36. — Hartung, Gesch. des Fränkischen Kreises Bd. 1 (Veröffentlichungen der Ges. f. Fränk. G. II, 1, Leipzig 1910) S. 39. — Kiesewetter, Das deutsche Königtum Albrechts II. (Jahresbericht des Staatsgymnasiums in Troppau 1910-1911) S. 17. Erwähnt von Werner, Die Reform des weltlichen Standes etc. (D. Geschichtsblätter hrsg. von A. Tille, Bd. 4) S. 212, von Beckmann in RTA. 13, 664 und von Gerber, Drei Jahre reichsstädt. Politik etc., 1437-1439 (Marburger Diss. 1914) S. 51 Anm. 4. 1442 ſzw. Juli 8 und Aug. 2] 30 Item von des richs sachen ist geratslagt uf ein besserunga: [1 Seindenmal b all vehde und zugriff in dem rich gewonlich geschehen von vermessner ansprûch e wegen, die ein persone oder partei gein der andern furzuget ader zu haben vermeinetd, und von verkürzung oder ußgangse wegen billichs rechtens, hir- umb ist notdurftig zu f ercleren luteren und ordineren einen gemeinen und gnûg samen ußtrag, das niemands des rechtes ir gee oder gehindert werde. [2] Und uf das, das icht widerwertekeit in Romischen keiserlichen und koniglichen saczûngen und ordnungeng gefunden wurde odir eine durch die ander icht gekrenket werde, ist geratslagt, das unser herre der konig mit rate und gehelüng siner kurfursten und fursten vor allen dingen die guldein bullen keisers Karls h selgen des vierden zu Nurenberg und zu Mecze gemachet vernewe in allen iren stucken i pünkten und artikeln, s5 nichtes k ußgnomen, wie die1 dann vormals geseczt geordent und befestigtm ist. [2a] Darnach in sunderheid umb die zwen artikel in der obgenanten " gulden bullen begriffen, der einer 1 ludet von ° absagüng dreier naturlichen tage vor der tat, der ander? von der pfalburgere wegen, ist geratslagt?, das dieselben artikele bede mit eime zusacz einer nemlichen pene als hundert marg goldes oder wie man des 1 zu 4o rade wurde uber alle alde pener, die vors daruf gesaczt sint, verpenet vernůwet und befestiget " wurden, nemliche: als uft darwidder getan wurde und der teter ersucht worden were und die tat nit wandelte und v wider tete, als uft die pene verfallen" sin X. [25] Item uf das, das y imants z dadurch furgenemen mûge, das vehde as recht oder billich si oder nach solicher abesagünge erleubt oder unstrefflich si, so geburet 45 sich und ist noit, das mit eigentlichen worten zu verhuten, also nemelich mit einer vorrede uf eine soliche lute: „wiewole vehde kein recht ist, idoch so frevel gewalt oder unrecht, die ane abesagebb unde€e verkundigunge geschicht, ganze widder ere ist, hirumbdd etc.“ 25 50 a) BS verbesserung b) zn diesem Artikel ist in F am Rande bemerkt non placet ; SU haben kein Alinea. c. MS ansprach. d) BS meinet. e) BS ußtrags. f) BS stellt um zů erlúteren zů ercleren. g) FU ordnugen. h) B Karlen. i) BS sachen k) BS nit. 1) om S. m) BS bestêtiget n) BS vorgnanten. o) BS add. der. p) F geratslag. q) MS das. r) BS penen s) om. BS. t. BS sien. u) B bestêtigt. v) BS oder. w) FMU add. zu. x) BS sien. y) om. BS. z) BS nieman. aa) BS add. dädurch. bb) BS abesagung. cc) S oder. dd) M om. hirumb etc. Сар. 17. 2 Сар. 16.
Strana 390
390 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [2 ] Item " auch in dem artikeln von der pfalburgere wegen ist geratslagt, /2I. Julss das er gezogen werde mit der glichen pene uf alle die, die eigen leût oder leute, und die nochvolgende " herren haben, innemen und sie iren rechten nochvolgenden herren Aug. 2] nach redelicher kontlicher ersuchunge und ermanunge fürhalden, als uft das geschicht, in eine nemliche pene verfallen zu sin, als obgeschriben° ist, als sulchs auch keiser Sig-5 mund loblicher gedechtniß zu Nurenberg auch in einer gulden bullen zugeseczt d gelutert und geordent hat 1. [3] Darnach von der gericht und eins glichen e billichen ußtrags wegen ist geratslagt: von irsten als von ligends guts wegen erbe eigen rein stein oder was das ist, das grûnt und bodem anrûret, in was stads wirde oder wesens der cleger oder 10 der 1 antwurter si, solichs alles sal in den gerichten verrechtet und ußgetragen werden, darunder oder darinne solich gût gelegen sin 5, es si zent, dorfgericht oder stadgericht, ußgnomen abe soliche guter zentfri oder stad- oder dorfsgerichtsfri weren ader in keiner zent dorf-h oder stadgericht gelegen weren. alsdann sal soliche sache vor dem lantgericht, darinne soliche gutere gehoren, verrechtet und ußgetragen werden. 15 ob aber soliche gutere auch in keim lantgerichte gelegen weren, so solt man solich sache verrechten und ußtragen vor dem landsherren des i landes oder kreiß, darinne die gude gelegen weren, oder wem er das ungeverlich nach gelegenheid der personen und der guter bevelhe, ußgnomen was lehen antreffe, sal man vor den lehenherren ußtragen, als von alter herkommen ist. [3a] Item k uf das, das alle gerichte und urteil, die daran gesprochen werden, dester wirdiclicher gehalden und volliclicher innegebracht werden, ist geratslagt worden, das kein lantgericht nach 1 zint, stad- oder dorfgericht ferrer richten sulle, dann desselben lantß fursten oder hern zent stad oder dorfs furstenthûm herschaft mark gemerke oder grenicz begriffet, und das ie eigentlichm hie gelutert und be�25 zeichent werde, wie wit und ferre die lantgericht griffen und richten sollen, nemelich Francken Nuremberg und Rotwil n. und abe imants furneme, das ime gerichts und rechtes versaget oder geweigert were, der sal und mag darumb vor desselben gerichts, do ime recht versaget worden ist, nehst obrer ° gericht und nicht anders zuflucht haben. und was daruber oder dowidder gescheeP, sal alles vernichtiget sin und € der richter 3o 10 marg golds verfallen sin und, wann 1 er ermanet und ersucht wirdet und des nit abetût, als uft 10 mark golds verfallen sin unde nach der dritten manunge des gerichts vellig sin und aller gnaden und friheit etc.s 35] Furter ein ansprache, die eine persone oder parthie zu der andern meinet zu haben, das nit grûnt oder bodem, erbe oder eigen sunder sprucht oder€ forde- 35 runge an die persone des antwürters berurt, ist geratslagt uf besserunge: ob ein furste grave oder herre, der keinen andern obrern hat dann das Romische riche, einen andern fursten graven oder herren, der auch keinen herren uber sich hette dann das riche, meinte anzusprechen, warumb das were, es treffe an lib ere oder gut, wenig odir vil, mochten die " dann des rechtens under iren reten oder frunden 40 nit ubereinkomen, so sal der antwurter dem cleger gerecht werden vor dem Romischen konig oder wem er das ungeverlich bevelhet. doch were es, das es des geschuldigitten fursten oder hern, als obgerurt ist, herlichkeit oder regalia anrürt, so solt das gericht 20 a) au diesem Artikel ist in F am Rande bemerkt non videtur. b) FU nachvolgenden. c) BS vor geschriben. d) BS gesetzt. e) om. BS. f) om. BS. g) S sien. h) BS dorfgerichte. i) BS om. des landes. k) zu 45 diesem Artikel ist in F am Rande bemerkt nota, soferre nie sache eigen erbe und bodem antriffet. 1) om. BS. m) BS stellen um hie eigentliche. n) B Rätwil. o) BS obergericht statt obrer gericht. p) BS beschee. q) und — golds verfallen sin (Z 32) in U am Rande nachgetragen. r) BS om. wann — sin unde. s) om M. t) B8 sprúche; M zuspruch. u) M und. v) U stelll um dann die. 1 Am 25. März 1431. Vgl RTA. 9 nr. 429 art. 2. 50
390 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [2 ] Item " auch in dem artikeln von der pfalburgere wegen ist geratslagt, /2I. Julss das er gezogen werde mit der glichen pene uf alle die, die eigen leût oder leute, und die nochvolgende " herren haben, innemen und sie iren rechten nochvolgenden herren Aug. 2] nach redelicher kontlicher ersuchunge und ermanunge fürhalden, als uft das geschicht, in eine nemliche pene verfallen zu sin, als obgeschriben° ist, als sulchs auch keiser Sig-5 mund loblicher gedechtniß zu Nurenberg auch in einer gulden bullen zugeseczt d gelutert und geordent hat 1. [3] Darnach von der gericht und eins glichen e billichen ußtrags wegen ist geratslagt: von irsten als von ligends guts wegen erbe eigen rein stein oder was das ist, das grûnt und bodem anrûret, in was stads wirde oder wesens der cleger oder 10 der 1 antwurter si, solichs alles sal in den gerichten verrechtet und ußgetragen werden, darunder oder darinne solich gût gelegen sin 5, es si zent, dorfgericht oder stadgericht, ußgnomen abe soliche guter zentfri oder stad- oder dorfsgerichtsfri weren ader in keiner zent dorf-h oder stadgericht gelegen weren. alsdann sal soliche sache vor dem lantgericht, darinne soliche gutere gehoren, verrechtet und ußgetragen werden. 15 ob aber soliche gutere auch in keim lantgerichte gelegen weren, so solt man solich sache verrechten und ußtragen vor dem landsherren des i landes oder kreiß, darinne die gude gelegen weren, oder wem er das ungeverlich nach gelegenheid der personen und der guter bevelhe, ußgnomen was lehen antreffe, sal man vor den lehenherren ußtragen, als von alter herkommen ist. [3a] Item k uf das, das alle gerichte und urteil, die daran gesprochen werden, dester wirdiclicher gehalden und volliclicher innegebracht werden, ist geratslagt worden, das kein lantgericht nach 1 zint, stad- oder dorfgericht ferrer richten sulle, dann desselben lantß fursten oder hern zent stad oder dorfs furstenthûm herschaft mark gemerke oder grenicz begriffet, und das ie eigentlichm hie gelutert und be�25 zeichent werde, wie wit und ferre die lantgericht griffen und richten sollen, nemelich Francken Nuremberg und Rotwil n. und abe imants furneme, das ime gerichts und rechtes versaget oder geweigert were, der sal und mag darumb vor desselben gerichts, do ime recht versaget worden ist, nehst obrer ° gericht und nicht anders zuflucht haben. und was daruber oder dowidder gescheeP, sal alles vernichtiget sin und € der richter 3o 10 marg golds verfallen sin und, wann 1 er ermanet und ersucht wirdet und des nit abetût, als uft 10 mark golds verfallen sin unde nach der dritten manunge des gerichts vellig sin und aller gnaden und friheit etc.s 35] Furter ein ansprache, die eine persone oder parthie zu der andern meinet zu haben, das nit grûnt oder bodem, erbe oder eigen sunder sprucht oder€ forde- 35 runge an die persone des antwürters berurt, ist geratslagt uf besserunge: ob ein furste grave oder herre, der keinen andern obrern hat dann das Romische riche, einen andern fursten graven oder herren, der auch keinen herren uber sich hette dann das riche, meinte anzusprechen, warumb das were, es treffe an lib ere oder gut, wenig odir vil, mochten die " dann des rechtens under iren reten oder frunden 40 nit ubereinkomen, so sal der antwurter dem cleger gerecht werden vor dem Romischen konig oder wem er das ungeverlich bevelhet. doch were es, das es des geschuldigitten fursten oder hern, als obgerurt ist, herlichkeit oder regalia anrürt, so solt das gericht 20 a) au diesem Artikel ist in F am Rande bemerkt non videtur. b) FU nachvolgenden. c) BS vor geschriben. d) BS gesetzt. e) om. BS. f) om. BS. g) S sien. h) BS dorfgerichte. i) BS om. des landes. k) zu 45 diesem Artikel ist in F am Rande bemerkt nota, soferre nie sache eigen erbe und bodem antriffet. 1) om. BS. m) BS stellen um hie eigentliche. n) B Rätwil. o) BS obergericht statt obrer gericht. p) BS beschee. q) und — golds verfallen sin (Z 32) in U am Rande nachgetragen. r) BS om. wann — sin unde. s) om M. t) B8 sprúche; M zuspruch. u) M und. v) U stelll um dann die. 1 Am 25. März 1431. Vgl RTA. 9 nr. 429 art. 2. 50
Strana 391
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 391 mit genossen gesaczt werden, als des heiligen richs recht und herkomen ist 1, unschede- lich auch andern herren und prelaten an iren lehenrechten, obe die schuldigung anrûrte solich lehen, die von einem andern herren oder prelaten zu lehen rurten, wann solich sach auch fur sulichen herren oder prelaten gehort a, als gemein recht und gewonheit ist. [3e] Hette b aber ein minnerer° person, die nit also ane mittel des richs furst grave oder herre were, oder ob ein stad oder gemeinschaft zu einem sulchen fursten graven oder herren zu clagen meinte, so sal der furst grave oder herre, sobalde er darumb ersucht und erfordert wirdet, in 14 tagen dem cleger an ein gelegen stad, dahin er sicher kommen moge und do er mit geleit versichert sei, bescheiden und 10 daselbst sin erber rete, die dem cleger unverdechtlich d sin e, zum rechten niderseczen und vor ine gerecht werden ane weigerunge und 5 verzog, doch also: welch unter den reten dem cleger verdechtlich weren, die mag er wol verslahen und das recht vorh den ubrigen nemen, die ime dasi auch ane inrede und verzog sollen gedien lassen k. [34] Ob 1 aber imant zu einemm graven herren ritter oder knecht, der 15 einen andern herren dan das Romische" riche hette, zuspruch vermeinte zu haben, der sal ine fur sinen nehsten oberherren, darunder er wonhaftig ist oder des er rat oder diener ist, zu recht fordern. daselbst sal er gerecht werden und auch der- selb nehst oberherre dem cleger rechts helfen ane verzog und wegerung. geschee des nit nach der andern ermanung ° und forderung, so mag der cleger furter an den nehsten 20 oberherren zuflucht haben und furbaß biß an den konig oder weme er das befilhet. do mag dan der antwurter oder auch sin oberherre kein friheit furzihen, das man den ant- wurter wisen solle, oder ichts, damit das recht verzogen verhindert odir in dheine wise geweigert werde. [3e] Wer ? aber zu einem burger oder gebuer zu sprechen hette, der sal 25 ine 1 fur desselben burgers oder gebuers stad- oder dorfgericht furwenden und rech- vertigen €; doch, ob icht verdechtlicher person an dem rechten sessen, das die der cleger moge verslahen. ime sal auch ane verzůgniße der beruffünge und alle verdingnûß s recht widerfaren, also daz er sich der beruffen moge, als recht ist. [3/] Ob t aber imands zu einer stad gemeinlich zu sprechen hette, das sal so auch vor derselben stad herren oder sinen unverdechtlichen reten ußgetragen werden, als obgeschriben 2 steet. [3e] Sunder " umb des richs stete, ob imands zu einer richstad oder mer in gemeinschaft zu sprechen hette, were dann unser herre der konig personlich in demselben land, so were es billich, das solich sins reichs stete nindert dann vor ime s5 oder wem er das befulhe berechtet" wurde x. ob aber unser herre der konig in dem- selben land nit were, so wurde es armen luten zu swere, den koniglichen hoff darumb zu suchen odir commissarien zu erwerben. hirumb ist daruf geratslagt uf verbeßrung, das sin gnade in den vier heubtlanden, das ist Francken Swaben Sachsen Beyren, vier commissarien setzet€, da man vor iglichem moge dieselben reichsstete recht- 4o wertigen, die in sime kreiß gelegen weren 3. solich commissarien solten auch macht haben, zu verhoren und entscheiden alle sach der beruffung, die von den gerichten und urteilen 1442 [zw. Juli 8 und Aug. 2] 45 a) BS gehôren. b) zu diesem Artikel ist in F am Rande bemerkt notd. her. c) MS minner. d) F unverdechlich. e) BS sien. f) M nidersiczen. g) BS add. ane. h) BS von. i) BS stellen um ouch daz. k) hier ist in F am Rande bemerkt nota. beruffunge zuzuseczen und eide ledig zu sagen in den sachen. 1) desgleichen nota her. m) om. U. n) om. BS. o) BS manunge. p) su diesem Artikel ist in F am Rande bemerkt burgere und gebuere sunderlich. q) BS ime. r) B rechtvertigen korr. für rechvertigen. s) B verdingnisse. t) su diesem Artikel ist in F am Rande bemerkt nota. herren-stede gemeinlich. u) desgleichen F nota. richstede gemein- lich. v) Bes. w) BS verrechtet. x) sic. y) BS setzete. 1 Vgl. Franklin, Das Reichshofgericht im Mittel- 50 alter Bd. 2 S. 134-157, besonders 143 ff. Vgl. art. 3c. 8 Hier am ehesten Einfluß der Reichsstädte? Die Herren dachten aber vielleicht, daß der König die Kommissare aus ihren Reihen nehmen würde. IQ.] Deutsche Reichstags-Akten XVI. 50
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 391 mit genossen gesaczt werden, als des heiligen richs recht und herkomen ist 1, unschede- lich auch andern herren und prelaten an iren lehenrechten, obe die schuldigung anrûrte solich lehen, die von einem andern herren oder prelaten zu lehen rurten, wann solich sach auch fur sulichen herren oder prelaten gehort a, als gemein recht und gewonheit ist. [3e] Hette b aber ein minnerer° person, die nit also ane mittel des richs furst grave oder herre were, oder ob ein stad oder gemeinschaft zu einem sulchen fursten graven oder herren zu clagen meinte, so sal der furst grave oder herre, sobalde er darumb ersucht und erfordert wirdet, in 14 tagen dem cleger an ein gelegen stad, dahin er sicher kommen moge und do er mit geleit versichert sei, bescheiden und 10 daselbst sin erber rete, die dem cleger unverdechtlich d sin e, zum rechten niderseczen und vor ine gerecht werden ane weigerunge und 5 verzog, doch also: welch unter den reten dem cleger verdechtlich weren, die mag er wol verslahen und das recht vorh den ubrigen nemen, die ime dasi auch ane inrede und verzog sollen gedien lassen k. [34] Ob 1 aber imant zu einemm graven herren ritter oder knecht, der 15 einen andern herren dan das Romische" riche hette, zuspruch vermeinte zu haben, der sal ine fur sinen nehsten oberherren, darunder er wonhaftig ist oder des er rat oder diener ist, zu recht fordern. daselbst sal er gerecht werden und auch der- selb nehst oberherre dem cleger rechts helfen ane verzog und wegerung. geschee des nit nach der andern ermanung ° und forderung, so mag der cleger furter an den nehsten 20 oberherren zuflucht haben und furbaß biß an den konig oder weme er das befilhet. do mag dan der antwurter oder auch sin oberherre kein friheit furzihen, das man den ant- wurter wisen solle, oder ichts, damit das recht verzogen verhindert odir in dheine wise geweigert werde. [3e] Wer ? aber zu einem burger oder gebuer zu sprechen hette, der sal 25 ine 1 fur desselben burgers oder gebuers stad- oder dorfgericht furwenden und rech- vertigen €; doch, ob icht verdechtlicher person an dem rechten sessen, das die der cleger moge verslahen. ime sal auch ane verzůgniße der beruffünge und alle verdingnûß s recht widerfaren, also daz er sich der beruffen moge, als recht ist. [3/] Ob t aber imands zu einer stad gemeinlich zu sprechen hette, das sal so auch vor derselben stad herren oder sinen unverdechtlichen reten ußgetragen werden, als obgeschriben 2 steet. [3e] Sunder " umb des richs stete, ob imands zu einer richstad oder mer in gemeinschaft zu sprechen hette, were dann unser herre der konig personlich in demselben land, so were es billich, das solich sins reichs stete nindert dann vor ime s5 oder wem er das befulhe berechtet" wurde x. ob aber unser herre der konig in dem- selben land nit were, so wurde es armen luten zu swere, den koniglichen hoff darumb zu suchen odir commissarien zu erwerben. hirumb ist daruf geratslagt uf verbeßrung, das sin gnade in den vier heubtlanden, das ist Francken Swaben Sachsen Beyren, vier commissarien setzet€, da man vor iglichem moge dieselben reichsstete recht- 4o wertigen, die in sime kreiß gelegen weren 3. solich commissarien solten auch macht haben, zu verhoren und entscheiden alle sach der beruffung, die von den gerichten und urteilen 1442 [zw. Juli 8 und Aug. 2] 45 a) BS gehôren. b) zu diesem Artikel ist in F am Rande bemerkt notd. her. c) MS minner. d) F unverdechlich. e) BS sien. f) M nidersiczen. g) BS add. ane. h) BS von. i) BS stellen um ouch daz. k) hier ist in F am Rande bemerkt nota. beruffunge zuzuseczen und eide ledig zu sagen in den sachen. 1) desgleichen nota her. m) om. U. n) om. BS. o) BS manunge. p) su diesem Artikel ist in F am Rande bemerkt burgere und gebuere sunderlich. q) BS ime. r) B rechtvertigen korr. für rechvertigen. s) B verdingnisse. t) su diesem Artikel ist in F am Rande bemerkt nota. herren-stede gemeinlich. u) desgleichen F nota. richstede gemein- lich. v) Bes. w) BS verrechtet. x) sic. y) BS setzete. 1 Vgl. Franklin, Das Reichshofgericht im Mittel- 50 alter Bd. 2 S. 134-157, besonders 143 ff. Vgl. art. 3c. 8 Hier am ehesten Einfluß der Reichsstädte? Die Herren dachten aber vielleicht, daß der König die Kommissare aus ihren Reihen nehmen würde. IQ.] Deutsche Reichstags-Akten XVI. 50
Strana 392
392 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 geschehen weren an den gerichten und steten, die ane mittel under" das rich gehortenb, ſri. Juli 8 nemlich € iglicher in sinem kreiß, also, ob imand beswert wurd an eim gericht, das keinen und andern oberhern hette dann das reich, das er fur den koniglichen commissarien appelliren Aug. 2] mocht und daselbst der beruffung nachkumen und biß zu der zit urteil vollfuren mocht ane verzog und weigrung. [35] Daruf solt alle vehde, die itzunt offen ist, abgesprochen und abegetan werden und, wer daruber imants beschedigt " mit vehde oder ane vehde, der solt in des heilgen richs acht sin und zu ime gegriffen werden als zu des reichs echter und solte gerechtvertigit werden, als des reichs recht ist, und kein geleit haben. [3° Und wider die obgeschriben artikel solt niemands schuczen noch schirmen kein 10 gnad friheid und ' gewonheit etc., sunder es solt ane ußzog also 8 gehalten werden 10 jar nehst nach einander volgende etc. und solt daruf ein lantfrid gemacht werden uf ein forme, als hernach h1 geschriben steet i. [4] Item von der heimlichen gericht wegen, die leider mit bosen unacht- barn luden besaczt sint, auch gar vil unendelicher verlumigter* schoffen gemacht sin 15 und teglich gemacht werden, sollen nû die gericht reformert€ werden, so mûß man ie tuglich person haben, die desm zu tûn haben. hirumb were not, das man die ge- heim 2 verendert und einer € andern geheim uberkeme under den obersten heubten der gericht und dann fürdar ° in die geheim oder zu schoffen ufneme tuglich per- sone, die ezwas vernûnft hetten, und auch bestellt P, das die stulherren nit macht hetten, 20 frigrafen zu machen iglicher nach siner begir s, sunder tuglich lude von geburt und ver- nünft nach rat der nehsten zweier stulherren, die dar stossen. und ob der stul ein minner zall gemacht wurde, das were auch gut, derwarten das man sie dester baß mit redelichen personen besetzen mocht. [4 a] Item sintdemal mit andern gerichten geordent und auch " gemein recht ist, das 28 ein iglich ordenlich gericht sinen kreiß und gemerke haben und eins in das ander nit richten sal, ist geratslagt, das solich fristul mit irem r kreiß auch ußgemessen werden sollen, das ein iglich frigrave wiß s, wie ferre er griffent sulle. daruber er nit zu griffen hab, ußgnomen die stul, die ubir ander stul sind ". die solden macht haben zu verhorn und " entscheiden die sachen, die von den underen" stulen durch redelich 30 beruffung an sie geschaben werden. oder ob ein 1 underer stul rechts versagt hette oder an dem rechten sûmig worden were, so wurd die sach an den nehsten oberen stul ane beruffung geschaben. die solte dan von dem nehsten oberen stul gehandelt und ent- schiden werden und nirgen anders, also das ein stul oder gericht des andern sins ge� nossen verzog oder I versuminiß z nit zû bussen hab, sunder ie der nehst oberst biß an 85 den aa Romischen konig also staffelbiß ufzusteigen bb. [45] Item das man auch umb kein sach fur dheinen c freienstul laden oder furheischen sal, dan die darfur gehoren und dadurch die gericht erst erfunden und ufgebracht sin. und ab wol ein geltschult oder ander sach oder verdinge, das dan von eigener natuer an die frienstul nit gehort 4, bi guten truwen verschriben were, darumb 4o sal doch solich sach nit vor die frienstul gezogen werden, wann dd man billicher den grûnt und ursprung der sachen darinne prufen sal dann den zusacz der befestigüng der schuld. a) BS an. b) M gehoren. c) S nemmelicher. d) BS srhêdigite. s) BS add. ouch. f) M oder. g) om. BS. h) B8 hienâch. i) U add. etc. k) BS belúmter. I) U cereformieret. m) S daz. n) Uainen. o) Ufurbaßer. p) S bestellete. q) om. B. r) BS iren kreissen statt irem kreiß. s) BS weiß. t) BS richten. 1) BS sigen. 45 v) BS add zů. w) M andern. x) M einer understule statt ein underer stul. y) M und. z) BS súmnisse. aa) BS einen. bb) FMU uszusteigen. oc) BS den. dd) BS dann. 1 Dieser Landfriede ist in keiner von unsern fünf Vorlagen enthalten. Man vergleiche nr. 242 art. 3, auch oben die Quellenbeschreibung unter B. 2 3 " Vgl. Lindner S. 480-487. Vgl. ebenda S. 497-500. Vgl. ebenda S. 561-566. 50
392 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 geschehen weren an den gerichten und steten, die ane mittel under" das rich gehortenb, ſri. Juli 8 nemlich € iglicher in sinem kreiß, also, ob imand beswert wurd an eim gericht, das keinen und andern oberhern hette dann das reich, das er fur den koniglichen commissarien appelliren Aug. 2] mocht und daselbst der beruffung nachkumen und biß zu der zit urteil vollfuren mocht ane verzog und weigrung. [35] Daruf solt alle vehde, die itzunt offen ist, abgesprochen und abegetan werden und, wer daruber imants beschedigt " mit vehde oder ane vehde, der solt in des heilgen richs acht sin und zu ime gegriffen werden als zu des reichs echter und solte gerechtvertigit werden, als des reichs recht ist, und kein geleit haben. [3° Und wider die obgeschriben artikel solt niemands schuczen noch schirmen kein 10 gnad friheid und ' gewonheit etc., sunder es solt ane ußzog also 8 gehalten werden 10 jar nehst nach einander volgende etc. und solt daruf ein lantfrid gemacht werden uf ein forme, als hernach h1 geschriben steet i. [4] Item von der heimlichen gericht wegen, die leider mit bosen unacht- barn luden besaczt sint, auch gar vil unendelicher verlumigter* schoffen gemacht sin 15 und teglich gemacht werden, sollen nû die gericht reformert€ werden, so mûß man ie tuglich person haben, die desm zu tûn haben. hirumb were not, das man die ge- heim 2 verendert und einer € andern geheim uberkeme under den obersten heubten der gericht und dann fürdar ° in die geheim oder zu schoffen ufneme tuglich per- sone, die ezwas vernûnft hetten, und auch bestellt P, das die stulherren nit macht hetten, 20 frigrafen zu machen iglicher nach siner begir s, sunder tuglich lude von geburt und ver- nünft nach rat der nehsten zweier stulherren, die dar stossen. und ob der stul ein minner zall gemacht wurde, das were auch gut, derwarten das man sie dester baß mit redelichen personen besetzen mocht. [4 a] Item sintdemal mit andern gerichten geordent und auch " gemein recht ist, das 28 ein iglich ordenlich gericht sinen kreiß und gemerke haben und eins in das ander nit richten sal, ist geratslagt, das solich fristul mit irem r kreiß auch ußgemessen werden sollen, das ein iglich frigrave wiß s, wie ferre er griffent sulle. daruber er nit zu griffen hab, ußgnomen die stul, die ubir ander stul sind ". die solden macht haben zu verhorn und " entscheiden die sachen, die von den underen" stulen durch redelich 30 beruffung an sie geschaben werden. oder ob ein 1 underer stul rechts versagt hette oder an dem rechten sûmig worden were, so wurd die sach an den nehsten oberen stul ane beruffung geschaben. die solte dan von dem nehsten oberen stul gehandelt und ent- schiden werden und nirgen anders, also das ein stul oder gericht des andern sins ge� nossen verzog oder I versuminiß z nit zû bussen hab, sunder ie der nehst oberst biß an 85 den aa Romischen konig also staffelbiß ufzusteigen bb. [45] Item das man auch umb kein sach fur dheinen c freienstul laden oder furheischen sal, dan die darfur gehoren und dadurch die gericht erst erfunden und ufgebracht sin. und ab wol ein geltschult oder ander sach oder verdinge, das dan von eigener natuer an die frienstul nit gehort 4, bi guten truwen verschriben were, darumb 4o sal doch solich sach nit vor die frienstul gezogen werden, wann dd man billicher den grûnt und ursprung der sachen darinne prufen sal dann den zusacz der befestigüng der schuld. a) BS an. b) M gehoren. c) S nemmelicher. d) BS srhêdigite. s) BS add. ouch. f) M oder. g) om. BS. h) B8 hienâch. i) U add. etc. k) BS belúmter. I) U cereformieret. m) S daz. n) Uainen. o) Ufurbaßer. p) S bestellete. q) om. B. r) BS iren kreissen statt irem kreiß. s) BS weiß. t) BS richten. 1) BS sigen. 45 v) BS add zů. w) M andern. x) M einer understule statt ein underer stul. y) M und. z) BS súmnisse. aa) BS einen. bb) FMU uszusteigen. oc) BS den. dd) BS dann. 1 Dieser Landfriede ist in keiner von unsern fünf Vorlagen enthalten. Man vergleiche nr. 242 art. 3, auch oben die Quellenbeschreibung unter B. 2 3 " Vgl. Lindner S. 480-487. Vgl. ebenda S. 497-500. Vgl. ebenda S. 561-566. 50
Strana 393
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 393 1442 [zw. Juli 8 und Aug. 2) 4 ] Item welcher frigreve uber a sulich ordenung furbot warnung ladüng oder anderlei gerichtsbriefe erkennet oder ußgeen lest, wann er darumb ersucht wirdet, und es nit abetut, so sal er des gerichtsstuls und alles gewalfs entsecztsin. und ob er des nit tedeb oder nach der manung fortfurte, wann er den d zum andern mal 5 darumb ersucht wurd e und es verachtet, so sal er an allen gerichten untuglich sin, so lang biß er von eim Romischen kaiser oder konig wider ingeseczet wirdet. [4 4] Item so gemein keiserlich recht saget, das man usserhalb des richters banne und zwanks nit plichtig ist gehorsam zu sein, und aber das keiserrecht saget, das ein iglicher richter sin selbs gericht und sinen€ gerichteskreiß und gerichtsgewald hant- 10 haben und schuczen sullen, ist geratslaget: ob imands ein persone oder gemeind fur einen frienstul lude oder furhiesche anders, dan geburlich ist und als obgeschriben steet, so sal und mag der richter nach 8 derselben person, die sollich ladung und furgebot un- nüczlich und ungeburlich von dem frienstul erworben und ußgebracht hat, griefen und sie behalten und darzu brengen, das sie sûlich ladung€ und was furdar 15 mer geschehen were abschafft k und der geladen und furgeheischen person alle kostüng und schaden widerkere, den sie dadurch geliden hette, und ime auch des fug und wandel schaffen nach sines gerichts erkentniß mocht aber der richter der person nit gehaben, so sal er aber zu allem sinem gut, das er gehaben mag, in obgeschribner maß greifen. ob er des1 villicht nit het, so sal und mag er ine ußm sins gerichts zwank ver- 20 achten. es " sal auch ein iglicher richter, der darumb von der vorgeladen person wegen ersucht wirdet mit bannen und urkunden ° des herrn oder richters der P vorgeladen personen, greifen nach des q lib und gut, der solich ungeburlich furbot er- worben und ußbracht hette, so lang biß solich schad gewandelt und gekart und alles das abegetan und widerbracht ist, wie vor geschriben stet, also das solich unbillich fur- 25 heischung ie gestrafft werde an der person, die1 sie erworben hette, uber das, das die ladung und alles furtfaren s, das daruber geschicht, tot und craftloiß ist. [4e] Item wann nu ußwendigt der frienstul kreiß durch das ganz reich fursten- gericht landgericht hoffegericht holzgericht und ander gericht sin, die uber lieb gut und ere zu richten haben, so ist nit billich, das eingerlei sach ußwendig der frien- so stul kreiß und gemerk dahin gezogen werde, darumb sie die ere berurt, wann solichs auch wol an des richs offenbaren gericht" erkannt und ußgetragen mag" werden. und ab der richter sumig oder verzogen" were oder der antwurter1 fluchtig were 1, so mag doch der cleger ein zuflucht zu dem obersten haben und auch den antwurter ie und ie vor dem andern richter oder dem nehsten obern nachfolgen, es were z das ein 85 Romischer konig uber berg oder in aa so ferren landen were, das es zu swere were, die sachen vor ime zu handeln, der mocht dem cleger einenbb commissarium€e geben oder iem die heimlichen oder ander gericht offenendd und erleuben, wie inee das am " besten beducht [5] Item von der heimlichen gericht wegen eins ander ratslag, der 4o lichter und luterer ist, der auch der €h herren allen wol zu sinne was, doch uf unsers gnedigistenii herren des koniges und siner kurfursten und kk fursten verbesserung, ist €1 betracht worden, das solich stule und gericht anders nit erdacht und mm ufgebracht sin denne im on lande zu Westfalen °° zu richten, wanne andere land und furstenthům ire Pp 45 50 a) F add. odir. b) BS endête. c) MSU furtfure. d) BMSU dann. e) B wirt. f) BS sins. g) em.; FBMSU den- selben personen, die --- hat, nach solicher person griefen statt nachgriefen. h) S ladungen. i) U furbaß. k) Mabeschaff. 1) om. M. m) U uf. n) FBMSU haben hier Alinea. o) B verkunden. p) FBSU des. q) om. BS. r) BS der. s) BS fürfaren. t) M uß. u) BS gerichten. v) BS stellen um werden mag. w) BS ver- zôgig. x) BS verantwúrter. y) om. BS. z) BS add. dann. aa) B stellt um so in. bb) Meiner. ec) S com missarien. dd) BS 8ffenen; M uff-nen. ee) B in; S innen. fr) S an dem. gg) BS einen andern. hh) MSU den. ii) M gnedigen. kk) U om. und fursten. Il) in FBMS beginnt mil ist eine neue Zeile; ziischen dieser neuen Zeile und der vorhergehenden ist €in kleiner Zwischenraum gelassen. mm) BS oder. nn) BS in dem. 00) BS Westfolhen. pp) BS ir offembar gerichte. 50
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 393 1442 [zw. Juli 8 und Aug. 2) 4 ] Item welcher frigreve uber a sulich ordenung furbot warnung ladüng oder anderlei gerichtsbriefe erkennet oder ußgeen lest, wann er darumb ersucht wirdet, und es nit abetut, so sal er des gerichtsstuls und alles gewalfs entsecztsin. und ob er des nit tedeb oder nach der manung fortfurte, wann er den d zum andern mal 5 darumb ersucht wurd e und es verachtet, so sal er an allen gerichten untuglich sin, so lang biß er von eim Romischen kaiser oder konig wider ingeseczet wirdet. [4 4] Item so gemein keiserlich recht saget, das man usserhalb des richters banne und zwanks nit plichtig ist gehorsam zu sein, und aber das keiserrecht saget, das ein iglicher richter sin selbs gericht und sinen€ gerichteskreiß und gerichtsgewald hant- 10 haben und schuczen sullen, ist geratslaget: ob imands ein persone oder gemeind fur einen frienstul lude oder furhiesche anders, dan geburlich ist und als obgeschriben steet, so sal und mag der richter nach 8 derselben person, die sollich ladung und furgebot un- nüczlich und ungeburlich von dem frienstul erworben und ußgebracht hat, griefen und sie behalten und darzu brengen, das sie sûlich ladung€ und was furdar 15 mer geschehen were abschafft k und der geladen und furgeheischen person alle kostüng und schaden widerkere, den sie dadurch geliden hette, und ime auch des fug und wandel schaffen nach sines gerichts erkentniß mocht aber der richter der person nit gehaben, so sal er aber zu allem sinem gut, das er gehaben mag, in obgeschribner maß greifen. ob er des1 villicht nit het, so sal und mag er ine ußm sins gerichts zwank ver- 20 achten. es " sal auch ein iglicher richter, der darumb von der vorgeladen person wegen ersucht wirdet mit bannen und urkunden ° des herrn oder richters der P vorgeladen personen, greifen nach des q lib und gut, der solich ungeburlich furbot er- worben und ußbracht hette, so lang biß solich schad gewandelt und gekart und alles das abegetan und widerbracht ist, wie vor geschriben stet, also das solich unbillich fur- 25 heischung ie gestrafft werde an der person, die1 sie erworben hette, uber das, das die ladung und alles furtfaren s, das daruber geschicht, tot und craftloiß ist. [4e] Item wann nu ußwendigt der frienstul kreiß durch das ganz reich fursten- gericht landgericht hoffegericht holzgericht und ander gericht sin, die uber lieb gut und ere zu richten haben, so ist nit billich, das eingerlei sach ußwendig der frien- so stul kreiß und gemerk dahin gezogen werde, darumb sie die ere berurt, wann solichs auch wol an des richs offenbaren gericht" erkannt und ußgetragen mag" werden. und ab der richter sumig oder verzogen" were oder der antwurter1 fluchtig were 1, so mag doch der cleger ein zuflucht zu dem obersten haben und auch den antwurter ie und ie vor dem andern richter oder dem nehsten obern nachfolgen, es were z das ein 85 Romischer konig uber berg oder in aa so ferren landen were, das es zu swere were, die sachen vor ime zu handeln, der mocht dem cleger einenbb commissarium€e geben oder iem die heimlichen oder ander gericht offenendd und erleuben, wie inee das am " besten beducht [5] Item von der heimlichen gericht wegen eins ander ratslag, der 4o lichter und luterer ist, der auch der €h herren allen wol zu sinne was, doch uf unsers gnedigistenii herren des koniges und siner kurfursten und kk fursten verbesserung, ist €1 betracht worden, das solich stule und gericht anders nit erdacht und mm ufgebracht sin denne im on lande zu Westfalen °° zu richten, wanne andere land und furstenthům ire Pp 45 50 a) F add. odir. b) BS endête. c) MSU furtfure. d) BMSU dann. e) B wirt. f) BS sins. g) em.; FBMSU den- selben personen, die --- hat, nach solicher person griefen statt nachgriefen. h) S ladungen. i) U furbaß. k) Mabeschaff. 1) om. M. m) U uf. n) FBMSU haben hier Alinea. o) B verkunden. p) FBSU des. q) om. BS. r) BS der. s) BS fürfaren. t) M uß. u) BS gerichten. v) BS stellen um werden mag. w) BS ver- zôgig. x) BS verantwúrter. y) om. BS. z) BS add. dann. aa) B stellt um so in. bb) Meiner. ec) S com missarien. dd) BS 8ffenen; M uff-nen. ee) B in; S innen. fr) S an dem. gg) BS einen andern. hh) MSU den. ii) M gnedigen. kk) U om. und fursten. Il) in FBMS beginnt mil ist eine neue Zeile; ziischen dieser neuen Zeile und der vorhergehenden ist €in kleiner Zwischenraum gelassen. mm) BS oder. nn) BS in dem. 00) BS Westfolhen. pp) BS ir offembar gerichte. 50
Strana 394
394 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 offenbare gericht haben uber ere leib und gut. wiewol wir a, etlicheb fursten oder e [zw. Julss herren und andere lude sich mit iren personen darein geben haben, das sie scheffen and worden sin, dodurch€ sin doch die heimlichen gericht nit ferrer ußgebreitet worden an Aug. 2] iren kreisen, sunder allein die personen sin° dodurch verplichtet worden, als vil als f des ist. hirumb s ist nit billich, das ußwendig Vestfalenh iemands gein Vest- 5 falen i geladen werde, der sich an solich gericht nit ergeben hat, es rure an leib ere oder gut; denne k er ie1 mit andern gerichten wolm zu rechtvertigen steet, ie von dem undern biß an den obern. ist" geratslagt, das unser herre der konig mit sinen" kurfursten und fursten verbuten, das niemant scheffen werde, derP nit ein Vest- feling were, bi sweren penen, und die, die vor scheffen weren, bliben also und hetten 10 doch keinen gewald, denne sich under einander zu rechvertigen € nach iren € rechten etc. * 1442 208. K. Friedrich gibt die Vereinbarungen bekannt, die in seinem Auftrage Ebf. Diet- Aug. 9 rich von Köln und nicht gen. königliche Räte mit gen. Rittern und Reichsstädten zum Zweck der Beilegung der beiderseitigen Zwistigkeiten getroffen haben; er gebietet den beiden Parteien, die Vereinbarungen unweigerlich zu befolgen. 1442 August 9 15 Frankfurt. N aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 (vom Jahre 1442) nr. 30 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem Briefe Ulms an Nördlingen vom 22. August 1442, unserer nr. 270. B coll. ebenda nr. 31 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Benutzt von Kanter 1, 361, der aber das Aktenstück irrtümlich als ein Friedensgebot des Erzbischofs von Köln bezeichnet und es vom 10. August datiert. 20 Wir Fridrich von gottes gnâden Rômischer kunig, zû allen ziten merer des richs, herzog zů Osterrich zů Steir' zû Kernden und zů Krain, grave zû Tirol etc. tund kunt offenlich mit disem briefe allen den, die in sechent oder hôrent. [I von sôlcher spenn en zwaiung mißhellung stôße und vechte wegen, die da gewesen sind zwuschent unsern und des richs lieben getruwen Hainrich " Conraten und Hannsen von Gerolczeggk gebrüdern, Cunraten und Penthelin von Haymenhofen gebrüdern, Viten von Asch, Syfriden von Zulnhart dem eltern, Bernharten Bôklin, Wolffen Hôrnig", allen iren helfern, helfers- helfern und allen den, so zû den vor genanten parthien gehafft verdacht oder in einichen so weg gewant sind, an ainem und an dem andern tail unsern und des richs lieben ge� truwen den stetten Ulme, Kempten und iren puntgenoßen ", Uberlingen, Ravenspurg und iren puntgenoßen, Rotwil 5 und Zelle und allen andern stetten, die in sôliche spenne und mißhellunge komen oder darin begriffen sind, ouch allen iren dienern, helfern, helfers- helfern und mit namen Gorge 7 von Núwnegkz und allen den, die zû inen gehafft ver- 85 dacht oder gewant sind, niemant úberal ußgeseczet, darumb wir den obgenanten baiden parthien her gen Frankfurt fur unser kunigliche majestat, zů versûchen , ob wir si güttlich und früntlichbb gerichten môchtent, geschriben habent1 ze komende, die ouch also, und besunder die obgeschriben houptlúte der genanten parthien, komen sind: also nachdem und wir nû mit mânigerlai großer swarer treffenlicher sache die hailigen Cristen- 40 hait und ouch das rich berürende iecz sunderlich beladen sind, haben wir dem erwirdigen Dietrich erzbischof ze Colne €c etc., unserm lieben kurfúrsten, mitsampt etlichen andern unsern râten ernstlich bevolhen, zwúschent den obgemelten parthien früntlich wege ze a) om. M. b) U etlichen. c) BS und. d) BS darumbe sigen statt dodurch sin. e) S add. do. f) om. BMS. g) BS add. so. h) B Westvolhen ; S Westfolhen. i) BS Westfolhen. k) M dan. I) M add. wol. m) om. M. 45 n) FBMS haben hier Alinea. o) FB siner. p) M des. q BMS rechtvertigen. r) B irem. s) om. BU. t) B Styre. u) B add. Jêrigen. v) B Húrning. w) N puntgeneßen. x) B Rotwyle. 5) B Jêrigen. z) B Núnegg. aa) N besůchen. bb) N güttlich. ce) B Kölne. 1 Vgl. nr. 119.
394 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 offenbare gericht haben uber ere leib und gut. wiewol wir a, etlicheb fursten oder e [zw. Julss herren und andere lude sich mit iren personen darein geben haben, das sie scheffen and worden sin, dodurch€ sin doch die heimlichen gericht nit ferrer ußgebreitet worden an Aug. 2] iren kreisen, sunder allein die personen sin° dodurch verplichtet worden, als vil als f des ist. hirumb s ist nit billich, das ußwendig Vestfalenh iemands gein Vest- 5 falen i geladen werde, der sich an solich gericht nit ergeben hat, es rure an leib ere oder gut; denne k er ie1 mit andern gerichten wolm zu rechtvertigen steet, ie von dem undern biß an den obern. ist" geratslagt, das unser herre der konig mit sinen" kurfursten und fursten verbuten, das niemant scheffen werde, derP nit ein Vest- feling were, bi sweren penen, und die, die vor scheffen weren, bliben also und hetten 10 doch keinen gewald, denne sich under einander zu rechvertigen € nach iren € rechten etc. * 1442 208. K. Friedrich gibt die Vereinbarungen bekannt, die in seinem Auftrage Ebf. Diet- Aug. 9 rich von Köln und nicht gen. königliche Räte mit gen. Rittern und Reichsstädten zum Zweck der Beilegung der beiderseitigen Zwistigkeiten getroffen haben; er gebietet den beiden Parteien, die Vereinbarungen unweigerlich zu befolgen. 1442 August 9 15 Frankfurt. N aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 (vom Jahre 1442) nr. 30 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem Briefe Ulms an Nördlingen vom 22. August 1442, unserer nr. 270. B coll. ebenda nr. 31 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Benutzt von Kanter 1, 361, der aber das Aktenstück irrtümlich als ein Friedensgebot des Erzbischofs von Köln bezeichnet und es vom 10. August datiert. 20 Wir Fridrich von gottes gnâden Rômischer kunig, zû allen ziten merer des richs, herzog zů Osterrich zů Steir' zû Kernden und zů Krain, grave zû Tirol etc. tund kunt offenlich mit disem briefe allen den, die in sechent oder hôrent. [I von sôlcher spenn en zwaiung mißhellung stôße und vechte wegen, die da gewesen sind zwuschent unsern und des richs lieben getruwen Hainrich " Conraten und Hannsen von Gerolczeggk gebrüdern, Cunraten und Penthelin von Haymenhofen gebrüdern, Viten von Asch, Syfriden von Zulnhart dem eltern, Bernharten Bôklin, Wolffen Hôrnig", allen iren helfern, helfers- helfern und allen den, so zû den vor genanten parthien gehafft verdacht oder in einichen so weg gewant sind, an ainem und an dem andern tail unsern und des richs lieben ge� truwen den stetten Ulme, Kempten und iren puntgenoßen ", Uberlingen, Ravenspurg und iren puntgenoßen, Rotwil 5 und Zelle und allen andern stetten, die in sôliche spenne und mißhellunge komen oder darin begriffen sind, ouch allen iren dienern, helfern, helfers- helfern und mit namen Gorge 7 von Núwnegkz und allen den, die zû inen gehafft ver- 85 dacht oder gewant sind, niemant úberal ußgeseczet, darumb wir den obgenanten baiden parthien her gen Frankfurt fur unser kunigliche majestat, zů versûchen , ob wir si güttlich und früntlichbb gerichten môchtent, geschriben habent1 ze komende, die ouch also, und besunder die obgeschriben houptlúte der genanten parthien, komen sind: also nachdem und wir nû mit mânigerlai großer swarer treffenlicher sache die hailigen Cristen- 40 hait und ouch das rich berürende iecz sunderlich beladen sind, haben wir dem erwirdigen Dietrich erzbischof ze Colne €c etc., unserm lieben kurfúrsten, mitsampt etlichen andern unsern râten ernstlich bevolhen, zwúschent den obgemelten parthien früntlich wege ze a) om. M. b) U etlichen. c) BS und. d) BS darumbe sigen statt dodurch sin. e) S add. do. f) om. BMS. g) BS add. so. h) B Westvolhen ; S Westfolhen. i) BS Westfolhen. k) M dan. I) M add. wol. m) om. M. 45 n) FBMS haben hier Alinea. o) FB siner. p) M des. q BMS rechtvertigen. r) B irem. s) om. BU. t) B Styre. u) B add. Jêrigen. v) B Húrning. w) N puntgeneßen. x) B Rotwyle. 5) B Jêrigen. z) B Núnegg. aa) N besůchen. bb) N güttlich. ce) B Kölne. 1 Vgl. nr. 119.
Strana 395
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 395 1442 sûchen, damit solich spenn und mißhellunge betragen und gericht wúrden. die also a ouch unserm bevelhen gnûg gewesen sind. und nachdem als b sich mânigerlai rede und ta- dinge verlouffen hand, das zû erzellent nit not ist, so ist doch zeletst ain sôlicher weg getroffen durch die undertâdinger, als derd harnach geschriben stat. [2] des ersten 5 so ist alsus berett und vertädinget zwúschent den obgenanten parthien, allen iren helfern, helfershelfern, dienern und allen den, die zû den sachen gehafte oder gewant sind, nie- mand ußgelaußen, das iecz von stund an alle vientschaft und vechte ab sin und ain ge- richte geschlichte und geainbârte sache haißen und sin sol, und was sich in der vient- schaft oder vor und nach verlouffen und gemacht hât, es sie mit schloßen- oder husen- 1o brechen roub brand namen und todschlegen, das sol genzlich hingeleit und sunderlich ouch schade gen schaden ab sin, also das deweder tail dem andern darumb noch umb die vorgenanten stucke alle€ und ieglichs kains wandels noch bekerung schuldig noch pflichtig ze tûnde ist noch sin sol in inichen weg. und darzů so sôllent ouch alle ge- fangen uf allen parthien ganz ledig und loß haißen und gezalt werden an allen s furzug 15 uf ain schlechte alt urfecht. es sol ouch uf allen obgenanten parthien alles schaczgelt hin und ab sin. [3] item was aber dhain parthie da vor genant zû der andern von der houptsachen wegen zû sprechende hät h, es si ain i oder mer, si k alle oder ieglicher besunder, darumb habent wir inen allen und ieglichen besunder von Rômischer kunig- licherm machtvolkomenhait ainen gemainen " gegeben, mit namen den hochgebornen marg- 20 graff Jacob zů Baden graven zû Sponhain °, unsern lieben ôhem fursten und raut. derselb die obgenanten baide parthien, weliche des begerent, fur sich berüffen sol und si in der güttlichait hôren, und mag er si in der früntschaft mit ir willen und wißen gerichten, darin sol er sin ganz vermúgen tûn und des ouch gewalt haben. môcht aber das nicht gesin, so sol derselb marggraff Jacob, unser lieber ôhem, und » fürste zwen siner râten, 25 weliche er wil, zû im niemen und seczen und ietweder parthie sol ouch zwen zû inen seczen. dieselben alle sôllent denn baidertail ains vor das ander nach anklag rede wider- rede und nachrede verhôren nach nottdurft, und mag ouch da iederman im rechten fur- wenden und furbringen, wes er getruwet zû genießen. und wann € si also gehôrt und die sachen uf si beschloßen werdent, so sol derselb marggraff Jacob, unser lieber ôhem so und fúrste, sin râte und die schiedlúte, so bi inen siczent, des rechten und der minne gewaltig sin, also was si alle gmainlich oder der mertail under inen im rechten oder in der minne oder im rechten mitsampt der minne, in ieglichem besunder oder in baiden mitainander, umb die sachen, so fúr si komen sind, sprechent, dabi sôllent alle tail genz- lich bliben, dem getruwlich nachgan und gnůg tûn àne furwort und widersprechen, alle s5 geverde harin genzlich ußgeseczet. [3"] und ob ouch Hanns von Haymenhofen mainte, spruch€ und vorderungt zû haben zů Cûnraten und Pennthelin von Haymenhofen, oder ob Cûnrat und Pennthelin von Haymenhofen vorderung“ zû ime mainten zû haben, der sôllen si bliben und nachgän uf dem margraffen als umb ander stucke in dem anlauß da vor begriffen. es sol ouch daruf alles das absin, das sich zwuschent inen vor und 40 nach ergangen haut, denn allain die houptsache sol furgenomen werden von baiden tailen in der mauß, als das v da vor in den andern artikeln zwúschent andern parthien beredt ist und wie das denn geschriben stat. [35] were ouch das dhain tail under den vor genanten parthien rechts von iemant begerte, der berüfftw wurde, und aber derselb tail nit kême, so sol doch der parthie, die rechts begert haut, vor dem obgenanten marg- graffen und sinen zwen râten, die er zû ime nimpt, recht und minne gän nach siner klage in mauße, als vor geschriben ist, àn alles verziechen. [3e] es ist ouch sunder- Ang. 9 45 50 a) B stellt um och also. b) B und. c) N undertäniger. d) N die. e) B add. verdacht. f) om N. g) N alle. h) B hett. i) N aim k) om. B. 1 B iegliche m) N kúmiglicher. n) N gmainen. o) B Spanhain. p) N om. und — niemen und seczen. ") B wenne. r) B an. s) B sprúche. t) B vordrunge. u) desgleichen. v) om, B. w) N brüfft.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 395 1442 sûchen, damit solich spenn und mißhellunge betragen und gericht wúrden. die also a ouch unserm bevelhen gnûg gewesen sind. und nachdem als b sich mânigerlai rede und ta- dinge verlouffen hand, das zû erzellent nit not ist, so ist doch zeletst ain sôlicher weg getroffen durch die undertâdinger, als derd harnach geschriben stat. [2] des ersten 5 so ist alsus berett und vertädinget zwúschent den obgenanten parthien, allen iren helfern, helfershelfern, dienern und allen den, die zû den sachen gehafte oder gewant sind, nie- mand ußgelaußen, das iecz von stund an alle vientschaft und vechte ab sin und ain ge- richte geschlichte und geainbârte sache haißen und sin sol, und was sich in der vient- schaft oder vor und nach verlouffen und gemacht hât, es sie mit schloßen- oder husen- 1o brechen roub brand namen und todschlegen, das sol genzlich hingeleit und sunderlich ouch schade gen schaden ab sin, also das deweder tail dem andern darumb noch umb die vorgenanten stucke alle€ und ieglichs kains wandels noch bekerung schuldig noch pflichtig ze tûnde ist noch sin sol in inichen weg. und darzů so sôllent ouch alle ge- fangen uf allen parthien ganz ledig und loß haißen und gezalt werden an allen s furzug 15 uf ain schlechte alt urfecht. es sol ouch uf allen obgenanten parthien alles schaczgelt hin und ab sin. [3] item was aber dhain parthie da vor genant zû der andern von der houptsachen wegen zû sprechende hät h, es si ain i oder mer, si k alle oder ieglicher besunder, darumb habent wir inen allen und ieglichen besunder von Rômischer kunig- licherm machtvolkomenhait ainen gemainen " gegeben, mit namen den hochgebornen marg- 20 graff Jacob zů Baden graven zû Sponhain °, unsern lieben ôhem fursten und raut. derselb die obgenanten baide parthien, weliche des begerent, fur sich berüffen sol und si in der güttlichait hôren, und mag er si in der früntschaft mit ir willen und wißen gerichten, darin sol er sin ganz vermúgen tûn und des ouch gewalt haben. môcht aber das nicht gesin, so sol derselb marggraff Jacob, unser lieber ôhem, und » fürste zwen siner râten, 25 weliche er wil, zû im niemen und seczen und ietweder parthie sol ouch zwen zû inen seczen. dieselben alle sôllent denn baidertail ains vor das ander nach anklag rede wider- rede und nachrede verhôren nach nottdurft, und mag ouch da iederman im rechten fur- wenden und furbringen, wes er getruwet zû genießen. und wann € si also gehôrt und die sachen uf si beschloßen werdent, so sol derselb marggraff Jacob, unser lieber ôhem so und fúrste, sin râte und die schiedlúte, so bi inen siczent, des rechten und der minne gewaltig sin, also was si alle gmainlich oder der mertail under inen im rechten oder in der minne oder im rechten mitsampt der minne, in ieglichem besunder oder in baiden mitainander, umb die sachen, so fúr si komen sind, sprechent, dabi sôllent alle tail genz- lich bliben, dem getruwlich nachgan und gnůg tûn àne furwort und widersprechen, alle s5 geverde harin genzlich ußgeseczet. [3"] und ob ouch Hanns von Haymenhofen mainte, spruch€ und vorderungt zû haben zů Cûnraten und Pennthelin von Haymenhofen, oder ob Cûnrat und Pennthelin von Haymenhofen vorderung“ zû ime mainten zû haben, der sôllen si bliben und nachgän uf dem margraffen als umb ander stucke in dem anlauß da vor begriffen. es sol ouch daruf alles das absin, das sich zwuschent inen vor und 40 nach ergangen haut, denn allain die houptsache sol furgenomen werden von baiden tailen in der mauß, als das v da vor in den andern artikeln zwúschent andern parthien beredt ist und wie das denn geschriben stat. [35] were ouch das dhain tail under den vor genanten parthien rechts von iemant begerte, der berüfftw wurde, und aber derselb tail nit kême, so sol doch der parthie, die rechts begert haut, vor dem obgenanten marg- graffen und sinen zwen râten, die er zû ime nimpt, recht und minne gän nach siner klage in mauße, als vor geschriben ist, àn alles verziechen. [3e] es ist ouch sunder- Ang. 9 45 50 a) B stellt um och also. b) B und. c) N undertäniger. d) N die. e) B add. verdacht. f) om N. g) N alle. h) B hett. i) N aim k) om. B. 1 B iegliche m) N kúmiglicher. n) N gmainen. o) B Spanhain. p) N om. und — niemen und seczen. ") B wenne. r) B an. s) B sprúche. t) B vordrunge. u) desgleichen. v) om, B. w) N brüfft.
Strana 396
396 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Aug. 9 1443 März 81 lich harin berett, das sollich recht und ußtrag umb alle vergangen sachen zwuschent allen parthien vor a dem obgenanten marggraff Jacoben beschechen sol zwúschent hie und mittervasten schierstkunftig und von dhainem tail lenger nit verzogen werden. wer aber, das dhain parthie under inen allen sinen zuspruchen nit nachgienge in dem iecz- genantenb zile€ uf die form, als vor geschriben stat, und das lenger verzuge, derselb s tail und die parthie sol denn genzlich von irr ansprach sin, also daz imed nieman ge- bunden ist, fúrbaß darzû ze antwurtend in kainen weg weder mit recht in der minne noch àne recht úber kurz noch lang fürbaß hin ewiklich in der mauß, als ob er kain vordrunge noch ansprache nie gehept hette, es were denn, das ieman sollich ernstlich anligend groß sachen irrtend und er das furbringen môchte, die in im rechten billich 10 schirmtent. darumb mag sich der obgenant margraff Jacob erkennen, und was er sich darumb im rechten erkennt, dabi sol es aber genzlich bliben. [4] und wann uns sôllich tâding und beredniße ganz wolgevellig und allen parthien nach gestalt der sache glich und gemain e ist, als uns bedunkt, so wellen wir, das das' dabi bestande und blibe. darumb gebieten wir den obgeschriben 8 parthien allen gemainlich und ieglicher sunder- 18 lich bi unsern und des richs hulden, sôlichem unserm anlauß, wie der da vor geschriben stät, getruwlich und ungevarlich nachzegande und gnůg ze tûnde an alle weigerung, wend wir die spenn mißhellung und vechte also geschlicht gericht und geainbert haben wollent ane allen intrag h, als lieb ieglichem sie unser und des richs swâre ungnäd zû vermeiden. denn welicher tail also wider unser mainung und disen anlauß richtung und tâting tâte 20 mit worten oderi werken haimlich oder offenlich, schuffe oder verhangte ze tünde, den wôllen wir fúrniemen hertenklich ze straffend als ainen ungehorsamen unser und des richs nach rat unser fursten graven frien ritter knechten und stetten, wie denn des richs und unser recht ist [5] und umb das disem anlauß und unser mainung aigentlich und redlich nachgegangen werde, so haben wir dem benempten marggraff Jacoben von 25 Baden diser beredniß ainen besigelten brief gesant mit ainer sunderlichen commission, darin wir im ernstlich bevelhend, die sachen also uf sich ze niemen, den in dem vor geschriben zilk ende und ußtrag ze€ geben uf die forme, als vor geschriben ist, nach- dem und wir sunderlich getruwen zû ime hand, das er dem redlich nachkomen und ge- truwlichm gnůg tûn werde. darzů haben wir ouch diser anlauß zwen glich gehaißen " s0 machen, der ritterschaft ainen und den stetten den andern úbergeben, umb ° das ieder tail wißle ? dem nachzekomen und genzlich gnûg ze tünde, als denn unser ganz wille und luter mainung ist. mit urkúnde dicz briefs versigelt mit unserm kuniglichen an- hangendem insigel. geben zû Frankfurt nach Cristi gepurt vierzechenhundert € und im zwai und vierzigisten jaren an sant Laurencien aubent unsers richs im dritten jare. 35 1442 Aug. 9 1442 209. K. Friedrich erläßt eine Verordnung für das Reich zur Regelung des Verfahrens Aug. 14 bei Streitigkeiten und Schuldforderungen, des Landfriedens, der heimlichen Gerichte und des Münzwesens. [Reformatio Friderici1.] 1442 August 14 Frankfurt. I. Ausfertigungen vom Jahre 1442: A aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1729 orig. membr. lit. pat. 40 c. sig. majest. pend. lacso. Das Pergament ist an fünf Stellen durchlöchert. Die da- durch hervorgerufene Unterbrechung des Textes (es handelt sich überall nur um wenige Buchstaben) wurde von uns mit Hilfe der andern Originale beseitigt. Der Text selbst ist hier und in allen andern Vorlagen, außer R, ohne Absätze geschrieben. Die ein- a) N von. b) B ieczigen. c) om. N. d) B inen. e) N gmain. f) om. NB. g) Nobschriben. h) B add. und 45 irrung. i) B add. mit. k) em ; NB zit. 1) N gegeben statt ze geben. m) om. B. n) B haissen. o) B und umbe. p) B stellt um dem wisse. q) B 1442 statt vierzechenhundert — jaren. 1 Wie in Einleitung schon bemerkt, gebraucht s. unsere Vorlagen TUVW und die Münchner Hand- K. Friedrich selbst den Ausdruck „Reformation“, schrift gemein reformation und ordnunge. fO]
396 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Aug. 9 1443 März 81 lich harin berett, das sollich recht und ußtrag umb alle vergangen sachen zwuschent allen parthien vor a dem obgenanten marggraff Jacoben beschechen sol zwúschent hie und mittervasten schierstkunftig und von dhainem tail lenger nit verzogen werden. wer aber, das dhain parthie under inen allen sinen zuspruchen nit nachgienge in dem iecz- genantenb zile€ uf die form, als vor geschriben stat, und das lenger verzuge, derselb s tail und die parthie sol denn genzlich von irr ansprach sin, also daz imed nieman ge- bunden ist, fúrbaß darzû ze antwurtend in kainen weg weder mit recht in der minne noch àne recht úber kurz noch lang fürbaß hin ewiklich in der mauß, als ob er kain vordrunge noch ansprache nie gehept hette, es were denn, das ieman sollich ernstlich anligend groß sachen irrtend und er das furbringen môchte, die in im rechten billich 10 schirmtent. darumb mag sich der obgenant margraff Jacob erkennen, und was er sich darumb im rechten erkennt, dabi sol es aber genzlich bliben. [4] und wann uns sôllich tâding und beredniße ganz wolgevellig und allen parthien nach gestalt der sache glich und gemain e ist, als uns bedunkt, so wellen wir, das das' dabi bestande und blibe. darumb gebieten wir den obgeschriben 8 parthien allen gemainlich und ieglicher sunder- 18 lich bi unsern und des richs hulden, sôlichem unserm anlauß, wie der da vor geschriben stät, getruwlich und ungevarlich nachzegande und gnůg ze tûnde an alle weigerung, wend wir die spenn mißhellung und vechte also geschlicht gericht und geainbert haben wollent ane allen intrag h, als lieb ieglichem sie unser und des richs swâre ungnäd zû vermeiden. denn welicher tail also wider unser mainung und disen anlauß richtung und tâting tâte 20 mit worten oderi werken haimlich oder offenlich, schuffe oder verhangte ze tünde, den wôllen wir fúrniemen hertenklich ze straffend als ainen ungehorsamen unser und des richs nach rat unser fursten graven frien ritter knechten und stetten, wie denn des richs und unser recht ist [5] und umb das disem anlauß und unser mainung aigentlich und redlich nachgegangen werde, so haben wir dem benempten marggraff Jacoben von 25 Baden diser beredniß ainen besigelten brief gesant mit ainer sunderlichen commission, darin wir im ernstlich bevelhend, die sachen also uf sich ze niemen, den in dem vor geschriben zilk ende und ußtrag ze€ geben uf die forme, als vor geschriben ist, nach- dem und wir sunderlich getruwen zû ime hand, das er dem redlich nachkomen und ge- truwlichm gnůg tûn werde. darzů haben wir ouch diser anlauß zwen glich gehaißen " s0 machen, der ritterschaft ainen und den stetten den andern úbergeben, umb ° das ieder tail wißle ? dem nachzekomen und genzlich gnûg ze tünde, als denn unser ganz wille und luter mainung ist. mit urkúnde dicz briefs versigelt mit unserm kuniglichen an- hangendem insigel. geben zû Frankfurt nach Cristi gepurt vierzechenhundert € und im zwai und vierzigisten jaren an sant Laurencien aubent unsers richs im dritten jare. 35 1442 Aug. 9 1442 209. K. Friedrich erläßt eine Verordnung für das Reich zur Regelung des Verfahrens Aug. 14 bei Streitigkeiten und Schuldforderungen, des Landfriedens, der heimlichen Gerichte und des Münzwesens. [Reformatio Friderici1.] 1442 August 14 Frankfurt. I. Ausfertigungen vom Jahre 1442: A aus Koblenz Staats-A. Kurtrier, Staatsarchiv, Urkunden nr. 1729 orig. membr. lit. pat. 40 c. sig. majest. pend. lacso. Das Pergament ist an fünf Stellen durchlöchert. Die da- durch hervorgerufene Unterbrechung des Textes (es handelt sich überall nur um wenige Buchstaben) wurde von uns mit Hilfe der andern Originale beseitigt. Der Text selbst ist hier und in allen andern Vorlagen, außer R, ohne Absätze geschrieben. Die ein- a) N von. b) B ieczigen. c) om. N. d) B inen. e) N gmain. f) om. NB. g) Nobschriben. h) B add. und 45 irrung. i) B add. mit. k) em ; NB zit. 1) N gegeben statt ze geben. m) om. B. n) B haissen. o) B und umbe. p) B stellt um dem wisse. q) B 1442 statt vierzechenhundert — jaren. 1 Wie in Einleitung schon bemerkt, gebraucht s. unsere Vorlagen TUVW und die Münchner Hand- K. Friedrich selbst den Ausdruck „Reformation“, schrift gemein reformation und ordnunge. fO]
Strana 397
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 397 10 15 20 25 30 35 40 zelnen Artikel sind jedoch durch Spatien und großte Anfangsbuchstaben kenntlich ge- 1442 macht; nur in LN ist dies nicht der Fall. — Diejenigen Teile des Gesetzes, die aus K. Ruprechts Landfriedensgesetzen vom 26. August 1403 und vom 11. Juli 1404 (RTA. 5 nrr. 425 art. 4 und 426 art. 29), aus dem kurfürstlichen Landfriedensbund vom 21. März 1438 (RTA. 13 nr. 102) und aus dem im November 1438 in Nürnberg vorgelegten Gesetzentwurf (RTA. 13 nr. 346) stammen, sind durch Petitdruck kennt- lich gemacht. Man vergleiche dazu S. 239. B coll. Basel Staats-A. Städtische Urkunden nr. 1260 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Unterfertigung Ad mandatum domini regis i Wilhelmus Tacz. Auf der Rückseite Registrata. C coll. Frankfurt Stadt-A. Privilegien nr. 338 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Unterfertigung Ad mandatum dominiI regis in consilio. D coll. ebenda Reichssachen-Urkunden nr. 238b orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Unterfertigung Ad mandatum domini regis I Udalricus Waltzli. Der Registratur- vermerk fehlt. E coll. Karlsruhe Gen.-Landes-A. Select der Kaiser- und Königs-Urkunden nr. 792 orig. membr. lit pat. c sig. majest. pend. Unterfertigung wie in D; Registraturvermerk wie in B. Die Urkunde stammt aus Kloster Salem. coll. ebenda nr. 793 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Datum geben zu Frankfurt under unserm kuniglichem anhangundem insigel an unserr lieben frawn abent assumtionis [Aug. 14] nach Crists geburd viertzehenhundert und darr ach in dem zwayundvierczigistem und unsers richs im dritten jare. Unterfertigung wie in D. Der Registraturvermerk fehlt. Die Urkunde stammt aus dem Konstanzer Stadtarchiv. G coll. Kaysersberg Stadt-A. Abt. A. nr. 27 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Unterfertigung wie in D. Der Registraturvermerk fehlt. H coll. Köln Stadt-A. Köln und das Reich nr. 416 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Unter- fertigung und Registraturvermerk fehlen. J coll. Königsberg Staats-A. Schbl. XXV nr. 1 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Unter- fertigung Ad mandatum ! domini regis. K coll. Lübeck Staats-A. Cesarea nr. 185 orig. membr. lit. pat. c sig. pend. lacso. Unter- fertigung wie in J. Der Registraturvermerk fehlt. L coll. Lüneburg Stadt-A. Urkunden, Format a orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Unterfertigung De mandato I domini regis. M. coll. Passau Stadt-A. Urkunden nr. 649 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. del. Unter- fertigung wie in J. N coll. Speyer Stadt-A. Urkunden nr. 115 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Die Unterfertigung fehlt. Registraturvermerk wie in B. O coll. ebenda nr. 116 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Unterfertigung wie in J; Registraturvermerk wie in B. P coll. Weimar Gesamt-A. Registrande E fol. 1 nr. 2 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Unterfertigung wie in J. R coll. Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 19b�21b cop. chart. coaeva. Der Text ist in Absätzen geschrieben, mit denen die in unserem Abdruck angewendeten übereinstimmen (vgl. jedoch Varianten zu artt. 2k, 10a und 10b). Die Unterfertigung ist nicht angedeutet. Eine Randbemerkung am Anfang der Abschrift besagt: Ordnung in dem rich gemacht. Am Schluß folgt noch: Nota. es ist geratslagt, das mein herrn die kurfürsten mit unserem herrn dem konig mit versigellen sullen. € Mer ist geratslagt, das man ein were machen sol in ieden kreissen, die die buberei werten. S coll. Würzburg Kreis-A. Würzburger Urkunden Kasten 47 nr. 100 a orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Unterfertigung Ad mandatum domini regis Michahel de Pfullendorff. Re- gistraturvermerk wie in B. F Aug. 14 50 55 II. Wiederholungen aus den Jahren 1454, 1462 und 1465 und aus nicht angegebener Zeit: T coll. Hannover Staats-A. Urkunden, Calenberg nr. 31: Auswartige Staaten und Herr- schaften, Kaiser 1392-1794 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Beginnt: Wir Friderich von gottes gnaden Rômischer keyser zu allen zeitten merer des reichs zu Hungern Dal- matien Croatien etc. kûnig, hertzog zu Osterreich zu Steyr zu Kêrnden und zu Crain grave zû Tirol etc. bekennen und tun kunt allermêniclich mit disem brief, daz wir mit ratte und beywesen unser und des heiligen Rômischen reichs geistlichen und werntlichen cur- fürsten fürsten graven herren und stotte und ander unser und desselben reichs lieben ge- trewen in den zeitten unser kûnigclichen wirde dise nachgeschriben gemein reformation
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 397 10 15 20 25 30 35 40 zelnen Artikel sind jedoch durch Spatien und großte Anfangsbuchstaben kenntlich ge- 1442 macht; nur in LN ist dies nicht der Fall. — Diejenigen Teile des Gesetzes, die aus K. Ruprechts Landfriedensgesetzen vom 26. August 1403 und vom 11. Juli 1404 (RTA. 5 nrr. 425 art. 4 und 426 art. 29), aus dem kurfürstlichen Landfriedensbund vom 21. März 1438 (RTA. 13 nr. 102) und aus dem im November 1438 in Nürnberg vorgelegten Gesetzentwurf (RTA. 13 nr. 346) stammen, sind durch Petitdruck kennt- lich gemacht. Man vergleiche dazu S. 239. B coll. Basel Staats-A. Städtische Urkunden nr. 1260 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Unterfertigung Ad mandatum domini regis i Wilhelmus Tacz. Auf der Rückseite Registrata. C coll. Frankfurt Stadt-A. Privilegien nr. 338 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Unterfertigung Ad mandatum dominiI regis in consilio. D coll. ebenda Reichssachen-Urkunden nr. 238b orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Unterfertigung Ad mandatum domini regis I Udalricus Waltzli. Der Registratur- vermerk fehlt. E coll. Karlsruhe Gen.-Landes-A. Select der Kaiser- und Königs-Urkunden nr. 792 orig. membr. lit pat. c sig. majest. pend. Unterfertigung wie in D; Registraturvermerk wie in B. Die Urkunde stammt aus Kloster Salem. coll. ebenda nr. 793 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Datum geben zu Frankfurt under unserm kuniglichem anhangundem insigel an unserr lieben frawn abent assumtionis [Aug. 14] nach Crists geburd viertzehenhundert und darr ach in dem zwayundvierczigistem und unsers richs im dritten jare. Unterfertigung wie in D. Der Registraturvermerk fehlt. Die Urkunde stammt aus dem Konstanzer Stadtarchiv. G coll. Kaysersberg Stadt-A. Abt. A. nr. 27 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Unterfertigung wie in D. Der Registraturvermerk fehlt. H coll. Köln Stadt-A. Köln und das Reich nr. 416 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Unter- fertigung und Registraturvermerk fehlen. J coll. Königsberg Staats-A. Schbl. XXV nr. 1 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Unter- fertigung Ad mandatum ! domini regis. K coll. Lübeck Staats-A. Cesarea nr. 185 orig. membr. lit. pat. c sig. pend. lacso. Unter- fertigung wie in J. Der Registraturvermerk fehlt. L coll. Lüneburg Stadt-A. Urkunden, Format a orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Unterfertigung De mandato I domini regis. M. coll. Passau Stadt-A. Urkunden nr. 649 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. del. Unter- fertigung wie in J. N coll. Speyer Stadt-A. Urkunden nr. 115 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Die Unterfertigung fehlt. Registraturvermerk wie in B. O coll. ebenda nr. 116 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Unterfertigung wie in J; Registraturvermerk wie in B. P coll. Weimar Gesamt-A. Registrande E fol. 1 nr. 2 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Unterfertigung wie in J. R coll. Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 19b�21b cop. chart. coaeva. Der Text ist in Absätzen geschrieben, mit denen die in unserem Abdruck angewendeten übereinstimmen (vgl. jedoch Varianten zu artt. 2k, 10a und 10b). Die Unterfertigung ist nicht angedeutet. Eine Randbemerkung am Anfang der Abschrift besagt: Ordnung in dem rich gemacht. Am Schluß folgt noch: Nota. es ist geratslagt, das mein herrn die kurfürsten mit unserem herrn dem konig mit versigellen sullen. € Mer ist geratslagt, das man ein were machen sol in ieden kreissen, die die buberei werten. S coll. Würzburg Kreis-A. Würzburger Urkunden Kasten 47 nr. 100 a orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Unterfertigung Ad mandatum domini regis Michahel de Pfullendorff. Re- gistraturvermerk wie in B. F Aug. 14 50 55 II. Wiederholungen aus den Jahren 1454, 1462 und 1465 und aus nicht angegebener Zeit: T coll. Hannover Staats-A. Urkunden, Calenberg nr. 31: Auswartige Staaten und Herr- schaften, Kaiser 1392-1794 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Beginnt: Wir Friderich von gottes gnaden Rômischer keyser zu allen zeitten merer des reichs zu Hungern Dal- matien Croatien etc. kûnig, hertzog zu Osterreich zu Steyr zu Kêrnden und zu Crain grave zû Tirol etc. bekennen und tun kunt allermêniclich mit disem brief, daz wir mit ratte und beywesen unser und des heiligen Rômischen reichs geistlichen und werntlichen cur- fürsten fürsten graven herren und stotte und ander unser und desselben reichs lieben ge- trewen in den zeitten unser kûnigclichen wirde dise nachgeschriben gemein reformation
Strana 398
398 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis itte August 1442. 1442 Aug. 14 1462 Jan. 28 1165 Juli 18 1454 Dez. 28 und ordnunge durch gemeines nutzes und frides willen geordnet gemachet und beslossen haben nach lautt unser kunigelichen majestat brievs, der von wortt zu wortt hienach ge- schriben steet und also lauttet: [nun folgt die hier abgedruckte Urkunde, aber ohne Beifügung von Unterfertigung und Registraturvermerk; dann heißtt es weiter:] mit ur- kund diß briefs besigelt mit unserm keyserlichen majestatt anhangendem insigel. geben 5 zu Grecz am sambstag vor sant Pauls tag der bekerung [Jan. 23] 1462 r. 22 i. 10 H. 3. Die Urkunde hat also weder Unterfertigung noch Registraturvermerk. U coll. Weimar Gesamt-A. Registrande E fol. 1 nr. 1 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Beginnt wie T; doch fehlen die Worte zu Hungern bis kûnig. Der Schluß lautet mit urkund dis briefs mit unser keyserlichen majestat anhangendem insigel besigelt. Datum 10 und Registraturvermerk fehlen. Unterfertigung Ad mandatum domini imperatoris] in consilio Ulricus Weltzli. coll. Wien H. H. St. A. Urkunden, Österreich orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Beginnt und schließt wie U; aber auch hier fehlt das Datum. Unterfertigung Ad mandatum domini imperatoris ! Ulricus Weltzli. Der Registraturvermerk fehlt. coll. ebenda Urkunden, Österreich orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. laeso. Be- ginnt und schließt wie T. Datum geben zu der Newenstatt am pfintztag vor sannt Maria Magdalena tage 1465 r. 26 i. 14 H. 7. Unterfertigung Ad mandatum domini im- peratoris j Udalricus episcopus Pataviensis cancellarius. Der Registraturvermerk fehlt. In München Staatsbibl. cod. lat. 5895 fol. 281 a-288b cop. chart. anni 1475. Beginnt Wir 20 Fridrich von gottes genaden Romischer kunig [sic] zu allen zeiten merer des reichs, herzog ze Osterrich ze Steyr in Chârnten und ze Khrain, grave ze Tyrol [also wie in U und V, ohne zu Hungern kunigl, bekennen und thun kund [weiter genau wie in TUVW.] mit urkunde ditz briefs versiget mit unserm kaiserlichem majestat anhangundem insigel geben zu der Newenstat am montag vor dem heiligen weichennacht tag nach Christi gebûrde 25 vierzehenhundert und darnach in dem vierundfünfzigistem jare unsers reichs in dem fünf- zehnten und des keisertumbs in dem dritten jare. V W 15 III. Transsumpte und Vidimus: X coll. Mühlhausen Stadt-A. Urkunden nr. 876 Transsumpt Kaiser Friedrichs, ausgefertigt auf Bitten von Bürgermeister und Rat von Mühlhausen, orig. membr. lit. pat. c. sig. so majest. pend., datiert zur Newenstatt Mo. n. quasimodogeniti 1454 r. 15 i. 3. Unter- fertigung (des Transsumpts) wie in V; Registraturvermerk wie in B. In Ludwigsburg Staats-Filialarchiv Reichstagsakten und Reichshandlungen (früher in Stutt- gart Geh. Haus- und Staats-A. Württembergische Reichstagsakten Lade A Büschel 1) Vidimus des Grafen Konrad zu Kirchberg und des Abts Ulrich vom Benediktiner- 35 kloster Wiblingen, ausgestellt auf Bitte von Bürgermeister und Rat zu Ulm, orig. membr. lit. pat. c. 2 sigg. pend absc., datiert uf gutemtage vor fröwen tage zů liecht- miß [Jan. 28] 1443. — In München Reichs-A. Kloster Steingaden, Urkunden fasc. 31 Vidimus des Bischofs Peter von Augsburg, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso, datiert Mo. n. Geôrien tage [April 29] 1443. — Ebenda Bayerns Verhältnisse zum 40 Reich nr. 37 Vidimus des Bischofs Peter von Augsburg, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. lacso, datiert Mo. n. Geôrien tag [April 20] 1443. — In Wien H. H. St. A. Ur- kunden Transsumpt des Schultheißlen Brun Wantsleve und der Schöffen Ludeke vom Kelre, Ebeling Beveltin, Hans Lindaw, Hinrik Aleman, Hans von Emden, Hans Bilring und Tile Wolterstorp zu Magdeburg, ausgefertigt auf Antrag des Bürger- 45 meisters Gere vom Kelre und unterzeichnet vom Notar Stephann Randow, orig. membr. lit. pat. c. 2 sigg. pend., datiert 1446 Di. n. Bartholomei [Aug. 30] ind. 9 bi nonen tid oder darbi r. Frederici a. 7. — In Münster Staats-A. Stadt Minden nr. 308 Trans- sumpt des bischöflichen Generalvikars und Offizials der Mindener Kurie Domherrn zu St. Martin Nicolaus Worman, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso, datiert Minde 50 1448 ind. 11 die vero lune 22. mensis januarii hora primarum vel quasi pont. Nicolai pape quinti anno 1. — In Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6715b Transsumpt des Offi- zials der Propstei Meißten Heinricus Ostirburg, ausgefertigt auf Bitten des Meißtener Domdechanten Caspar de Schonenberg, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert 1448 die quinta mensis februarii in stuba minori decanatus Misnensis. — In Karlsruhe 55 Gen.-Landes-A. Baden Generalia, Urkunden Conv. 77 Vidimus der Grafen Philipp von Katzenellenbogen, Bernhard von Solms, Wilhelm von Wied und Gumprecht von Nuenar orig. membr. lit. pat. c. 4 sigg. pend. partim laesis, datiert Mi. n. Laurencius tage [Aug. 14] 1448. — In Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6715a Vidimus des Erzbischofs 1454 April 29
398 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis itte August 1442. 1442 Aug. 14 1462 Jan. 28 1165 Juli 18 1454 Dez. 28 und ordnunge durch gemeines nutzes und frides willen geordnet gemachet und beslossen haben nach lautt unser kunigelichen majestat brievs, der von wortt zu wortt hienach ge- schriben steet und also lauttet: [nun folgt die hier abgedruckte Urkunde, aber ohne Beifügung von Unterfertigung und Registraturvermerk; dann heißtt es weiter:] mit ur- kund diß briefs besigelt mit unserm keyserlichen majestatt anhangendem insigel. geben 5 zu Grecz am sambstag vor sant Pauls tag der bekerung [Jan. 23] 1462 r. 22 i. 10 H. 3. Die Urkunde hat also weder Unterfertigung noch Registraturvermerk. U coll. Weimar Gesamt-A. Registrande E fol. 1 nr. 1 orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Beginnt wie T; doch fehlen die Worte zu Hungern bis kûnig. Der Schluß lautet mit urkund dis briefs mit unser keyserlichen majestat anhangendem insigel besigelt. Datum 10 und Registraturvermerk fehlen. Unterfertigung Ad mandatum domini imperatoris] in consilio Ulricus Weltzli. coll. Wien H. H. St. A. Urkunden, Österreich orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. Beginnt und schließt wie U; aber auch hier fehlt das Datum. Unterfertigung Ad mandatum domini imperatoris ! Ulricus Weltzli. Der Registraturvermerk fehlt. coll. ebenda Urkunden, Österreich orig. membr. lit. pat. c. sig. majest. pend. laeso. Be- ginnt und schließt wie T. Datum geben zu der Newenstatt am pfintztag vor sannt Maria Magdalena tage 1465 r. 26 i. 14 H. 7. Unterfertigung Ad mandatum domini im- peratoris j Udalricus episcopus Pataviensis cancellarius. Der Registraturvermerk fehlt. In München Staatsbibl. cod. lat. 5895 fol. 281 a-288b cop. chart. anni 1475. Beginnt Wir 20 Fridrich von gottes genaden Romischer kunig [sic] zu allen zeiten merer des reichs, herzog ze Osterrich ze Steyr in Chârnten und ze Khrain, grave ze Tyrol [also wie in U und V, ohne zu Hungern kunigl, bekennen und thun kund [weiter genau wie in TUVW.] mit urkunde ditz briefs versiget mit unserm kaiserlichem majestat anhangundem insigel geben zu der Newenstat am montag vor dem heiligen weichennacht tag nach Christi gebûrde 25 vierzehenhundert und darnach in dem vierundfünfzigistem jare unsers reichs in dem fünf- zehnten und des keisertumbs in dem dritten jare. V W 15 III. Transsumpte und Vidimus: X coll. Mühlhausen Stadt-A. Urkunden nr. 876 Transsumpt Kaiser Friedrichs, ausgefertigt auf Bitten von Bürgermeister und Rat von Mühlhausen, orig. membr. lit. pat. c. sig. so majest. pend., datiert zur Newenstatt Mo. n. quasimodogeniti 1454 r. 15 i. 3. Unter- fertigung (des Transsumpts) wie in V; Registraturvermerk wie in B. In Ludwigsburg Staats-Filialarchiv Reichstagsakten und Reichshandlungen (früher in Stutt- gart Geh. Haus- und Staats-A. Württembergische Reichstagsakten Lade A Büschel 1) Vidimus des Grafen Konrad zu Kirchberg und des Abts Ulrich vom Benediktiner- 35 kloster Wiblingen, ausgestellt auf Bitte von Bürgermeister und Rat zu Ulm, orig. membr. lit. pat. c. 2 sigg. pend absc., datiert uf gutemtage vor fröwen tage zů liecht- miß [Jan. 28] 1443. — In München Reichs-A. Kloster Steingaden, Urkunden fasc. 31 Vidimus des Bischofs Peter von Augsburg, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso, datiert Mo. n. Geôrien tage [April 29] 1443. — Ebenda Bayerns Verhältnisse zum 40 Reich nr. 37 Vidimus des Bischofs Peter von Augsburg, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. lacso, datiert Mo. n. Geôrien tag [April 20] 1443. — In Wien H. H. St. A. Ur- kunden Transsumpt des Schultheißlen Brun Wantsleve und der Schöffen Ludeke vom Kelre, Ebeling Beveltin, Hans Lindaw, Hinrik Aleman, Hans von Emden, Hans Bilring und Tile Wolterstorp zu Magdeburg, ausgefertigt auf Antrag des Bürger- 45 meisters Gere vom Kelre und unterzeichnet vom Notar Stephann Randow, orig. membr. lit. pat. c. 2 sigg. pend., datiert 1446 Di. n. Bartholomei [Aug. 30] ind. 9 bi nonen tid oder darbi r. Frederici a. 7. — In Münster Staats-A. Stadt Minden nr. 308 Trans- sumpt des bischöflichen Generalvikars und Offizials der Mindener Kurie Domherrn zu St. Martin Nicolaus Worman, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso, datiert Minde 50 1448 ind. 11 die vero lune 22. mensis januarii hora primarum vel quasi pont. Nicolai pape quinti anno 1. — In Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6715b Transsumpt des Offi- zials der Propstei Meißten Heinricus Ostirburg, ausgefertigt auf Bitten des Meißtener Domdechanten Caspar de Schonenberg, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert 1448 die quinta mensis februarii in stuba minori decanatus Misnensis. — In Karlsruhe 55 Gen.-Landes-A. Baden Generalia, Urkunden Conv. 77 Vidimus der Grafen Philipp von Katzenellenbogen, Bernhard von Solms, Wilhelm von Wied und Gumprecht von Nuenar orig. membr. lit. pat. c. 4 sigg. pend. partim laesis, datiert Mi. n. Laurencius tage [Aug. 14] 1448. — In Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6715a Vidimus des Erzbischofs 1454 April 29
Strana 399
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 399 10 15 20 25 30 85 40 Jakob von Trier, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Erembreytstein s. Michels 1442 tag [Sept. 29] 1448. — In Hildesheim Stadt-A. Urkunden nr. 775 Transsumpt des Hof- richters Michael Burggrafen zu Magdeburg und Grafen zu Hardeck, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Wien 1450 Frei. v. invocavit [Febr. 20]. — In Basel Staats-A. Städtische Urkunden nrr. 1479 und 1480 zwei Vidimus des Offizials der Baseler Kurie, ausgefertigt auf Antrag des vom Baseler Rat beauftragten Stadtschreibers Konrad [Kienlin], orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. bezw. c. sig. pend. del., datiert Mo. n. Johanns baptisten tag zu sunnwenden [Juni 28] 1451; auf dem Bug jedes Vidimus ist bemerkt Nomine Friderici Winterlinger Johannes David hec scripsit. — In Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Ravensburg Kasten 10 Büschel 5 Vidimus des Hofrichters Grafen Johann von Sulz, ausgefertigt im Hofgericht zu Rottweil auf Begehren von Bürgermeister und Rat der Stadt Ravensburg, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., da- tiert Do. v. Laurencien tag [Aug. 5] 1451. — In Ludwigsburg a. a. O. Vidimus des Hofrichters Grafen Johann von Sulz, ausgefertigt im Hofgericht zu Rottweil auf Be- gehren von Bürgermeister und Rat der Stadt Biberach, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Do. v. Laurencien tag [Aug. 5] 1451. — Ebenda Vidimus des Hof- richters Grafen Johann von Sulz, ausgefertigt auf Bitten der Grafen Ludwig und Eberhard von Württemberg und Mömpelgard und ihrer Räte, Diener, Bürger und Untersassen, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Do. v. Laurencien tag [Aug. 5] 1451. — In München Reichs-A. Baierns Verhältnisse zum Reich Nr. 41 Vidimus des Landgerichts des Burggrafentums zu Nürnberg, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. absc., datiert an der heiligen dreier kunig abent [Jan. 5] 1452; Unterfertigung Jo- annes Ulmer. — In Würzburg Kreis-A. Würzburger Urkunden Kasten 47 nr. 100b Vidimus des Landrichters des Herzogtums Franken und Domherrn zu Würzburg Heinrich Truchsses, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Mo. n. cantate [Mai 20] 1454. — In Mühlhausen Stadt-A. Urkunden nr. 877 Transsumpt des kaiserlichen Notars Cristanus Heroldi, ausgefertigt auf Grund eines von Bürgermeister und Rat der Stadt Mühlhausen vorgelegten kaiserlichen Transsumpts, unserer Vorlage W, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso, datiert 1454 ind. 2 pont. Nicolai pape quinti anno 8. die 4. decembris hora primarum vel quasi in majori estuario pretorii opidi imperialis Mol- husensis. — In Straßburg Stadt-A. G. U. P. u. lad. 210-211 Vidimus des nicht gen. Richters der Straßburger Kurie über ein vom 5. August 1451 datiertes Vidimus des Hofrichters Grafen Johann von Sulz, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso, datiert die sabbati proxima post festum beati Sixti pape [Aug. 7] 1456. — In Worms Stadt-A. Urkunden nr. 423 Vidimus von Bürgermeister und Rat der Stadt Speier, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso, datiert sabbato die post festum sancti Laurencii martiris [Aug. 13] a. d. 1457. — In Ludwigsburg a. a. O. Vidimus des Grafen Konrad zu Kirchberg und des Abts Ulrich vom Benediktinerkloster Wiblingen über ein von Kaiser Friedrich zu der Newenstatt Mo. v. weihennahttag [Dez. 23] 1454 r. 15 i. 3 gegebenes Vidimus, aus- gefertigt auf Bitten von Bürgermeister und Rat der Stadt Ulm, orig. membr. lit. pat. c. 2 sigg. pend. absc., datiert Mo. n. Johanns tag des hailigen toffers zü sunnwenden [Juni 25] 1459. — In Hamburg Staats-A. Trese D 16 Vidimus von Bürgermeister und Ratmannen der Stadt Lübeck, orig. membr. lit pat. c. sig. pend., datiert 1462 Do. v. frouwen daghe assumpcionis [Aug. 12]. — In Berlin Geh. Staats-A. Kästchen 465 nr. 162 Transsumpt eines von Kurfürst Friedrich von Brandenburg vorgelegten Originals durch Erzbischof Johannes von Magdeburg, orig. membr. lit pat. c. sig. pend, datiert in pretorio Quedlingburgensi Halbirstadensis diocesis 1467 ind. 15 die martis 26. mensis maji pont. Pauli secundi a. 3. Ang. 14 45 50 55 IV. Abschriften: In München Reichs-A. Fürstensachen Nr. 3 fol. 26 a-31 b cop. chart. saec. 15, eingefügt der Abschrift einer erneuten Bekanntmachung des Gesetzes durch Kaiser Friedrich zu der Newenstat Frei. v. oculi [März 15] 1465 r. 25 i. 13 H. 7. — Ebenda Staatsbibl. cod. germ. 568 fol. 217a�220b cop. chart. de anno 1469. Diese von Johann Erlinger in Augsburg angefertigte Abschrift liegt allem Anschein nach dem Bämlerschen Druck vom Jahre 1476 zugrunde, da hier wie dort in den Uberschriften Nürnberg als Ent- stehungsort der Verordnung bezeichnet wird. — In Wien Hofbibl. cod. ms. 2949 fol. 252b�263a Vidimus der Richter der bischöflichen Kurie in Augsburg über die er- neute Bekanntmachung der [dieser inserierten] Verordnung durch Kaiser Friedrich zu 1456 der Newnstat an sambstag vor unser lieben frawn tag nativitatis [Sept. 4] 1400 und im Sept. 4 51 1465 März 15 Deutsche Reichstags-Akten XVI.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 399 10 15 20 25 30 85 40 Jakob von Trier, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Erembreytstein s. Michels 1442 tag [Sept. 29] 1448. — In Hildesheim Stadt-A. Urkunden nr. 775 Transsumpt des Hof- richters Michael Burggrafen zu Magdeburg und Grafen zu Hardeck, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Wien 1450 Frei. v. invocavit [Febr. 20]. — In Basel Staats-A. Städtische Urkunden nrr. 1479 und 1480 zwei Vidimus des Offizials der Baseler Kurie, ausgefertigt auf Antrag des vom Baseler Rat beauftragten Stadtschreibers Konrad [Kienlin], orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. bezw. c. sig. pend. del., datiert Mo. n. Johanns baptisten tag zu sunnwenden [Juni 28] 1451; auf dem Bug jedes Vidimus ist bemerkt Nomine Friderici Winterlinger Johannes David hec scripsit. — In Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Ravensburg Kasten 10 Büschel 5 Vidimus des Hofrichters Grafen Johann von Sulz, ausgefertigt im Hofgericht zu Rottweil auf Begehren von Bürgermeister und Rat der Stadt Ravensburg, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., da- tiert Do. v. Laurencien tag [Aug. 5] 1451. — In Ludwigsburg a. a. O. Vidimus des Hofrichters Grafen Johann von Sulz, ausgefertigt im Hofgericht zu Rottweil auf Be- gehren von Bürgermeister und Rat der Stadt Biberach, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Do. v. Laurencien tag [Aug. 5] 1451. — Ebenda Vidimus des Hof- richters Grafen Johann von Sulz, ausgefertigt auf Bitten der Grafen Ludwig und Eberhard von Württemberg und Mömpelgard und ihrer Räte, Diener, Bürger und Untersassen, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Do. v. Laurencien tag [Aug. 5] 1451. — In München Reichs-A. Baierns Verhältnisse zum Reich Nr. 41 Vidimus des Landgerichts des Burggrafentums zu Nürnberg, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. absc., datiert an der heiligen dreier kunig abent [Jan. 5] 1452; Unterfertigung Jo- annes Ulmer. — In Würzburg Kreis-A. Würzburger Urkunden Kasten 47 nr. 100b Vidimus des Landrichters des Herzogtums Franken und Domherrn zu Würzburg Heinrich Truchsses, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Mo. n. cantate [Mai 20] 1454. — In Mühlhausen Stadt-A. Urkunden nr. 877 Transsumpt des kaiserlichen Notars Cristanus Heroldi, ausgefertigt auf Grund eines von Bürgermeister und Rat der Stadt Mühlhausen vorgelegten kaiserlichen Transsumpts, unserer Vorlage W, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso, datiert 1454 ind. 2 pont. Nicolai pape quinti anno 8. die 4. decembris hora primarum vel quasi in majori estuario pretorii opidi imperialis Mol- husensis. — In Straßburg Stadt-A. G. U. P. u. lad. 210-211 Vidimus des nicht gen. Richters der Straßburger Kurie über ein vom 5. August 1451 datiertes Vidimus des Hofrichters Grafen Johann von Sulz, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso, datiert die sabbati proxima post festum beati Sixti pape [Aug. 7] 1456. — In Worms Stadt-A. Urkunden nr. 423 Vidimus von Bürgermeister und Rat der Stadt Speier, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. laeso, datiert sabbato die post festum sancti Laurencii martiris [Aug. 13] a. d. 1457. — In Ludwigsburg a. a. O. Vidimus des Grafen Konrad zu Kirchberg und des Abts Ulrich vom Benediktinerkloster Wiblingen über ein von Kaiser Friedrich zu der Newenstatt Mo. v. weihennahttag [Dez. 23] 1454 r. 15 i. 3 gegebenes Vidimus, aus- gefertigt auf Bitten von Bürgermeister und Rat der Stadt Ulm, orig. membr. lit. pat. c. 2 sigg. pend. absc., datiert Mo. n. Johanns tag des hailigen toffers zü sunnwenden [Juni 25] 1459. — In Hamburg Staats-A. Trese D 16 Vidimus von Bürgermeister und Ratmannen der Stadt Lübeck, orig. membr. lit pat. c. sig. pend., datiert 1462 Do. v. frouwen daghe assumpcionis [Aug. 12]. — In Berlin Geh. Staats-A. Kästchen 465 nr. 162 Transsumpt eines von Kurfürst Friedrich von Brandenburg vorgelegten Originals durch Erzbischof Johannes von Magdeburg, orig. membr. lit pat. c. sig. pend, datiert in pretorio Quedlingburgensi Halbirstadensis diocesis 1467 ind. 15 die martis 26. mensis maji pont. Pauli secundi a. 3. Ang. 14 45 50 55 IV. Abschriften: In München Reichs-A. Fürstensachen Nr. 3 fol. 26 a-31 b cop. chart. saec. 15, eingefügt der Abschrift einer erneuten Bekanntmachung des Gesetzes durch Kaiser Friedrich zu der Newenstat Frei. v. oculi [März 15] 1465 r. 25 i. 13 H. 7. — Ebenda Staatsbibl. cod. germ. 568 fol. 217a�220b cop. chart. de anno 1469. Diese von Johann Erlinger in Augsburg angefertigte Abschrift liegt allem Anschein nach dem Bämlerschen Druck vom Jahre 1476 zugrunde, da hier wie dort in den Uberschriften Nürnberg als Ent- stehungsort der Verordnung bezeichnet wird. — In Wien Hofbibl. cod. ms. 2949 fol. 252b�263a Vidimus der Richter der bischöflichen Kurie in Augsburg über die er- neute Bekanntmachung der [dieser inserierten] Verordnung durch Kaiser Friedrich zu 1456 der Newnstat an sambstag vor unser lieben frawn tag nativitatis [Sept. 4] 1400 und im Sept. 4 51 1465 März 15 Deutsche Reichstags-Akten XVI.
Strana 400
400 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Ang. 14 56 jar r. 17 i. 5, ausgefertigt auf Bitten des Edlen Conrad von Gumpenberg zu Schernegk, cop. chart. saec. 15 ex., datiert Sa. v. Lamprechts des heiligen bischof tag [Sept. 10] 1457. — Die Aufzählung der übrigen uns bekannt gewordenen Abschriften kann unter- bleiben; sie sind für die Textgestaltung ohne Belang und bieten auch sonst nichts Be- merkenswertes. Einige wenige sind bei Lindner, Veme S. 201�211 angeführt. V. Drucke: Die im letzten Viertel des 15. Jahrhunderts erschienenen Drucke sind zum Teil undatiert, so der von Potthast, Bibliotheca historica medii aevi (2. Aufl.) 1, 471 erwähnte Druck in der Wiener Hof- bibliothek 1. Datierbar oder datiert 2 sind folgende: Druck ohne Titel, Druckort, Drucker und Jahr, aber vermutlich Impressum per Fridericum 10 Creusner de Nuremberga 1 Anno domini milesimo 400 septuagesimo quarto (Hain 4077; rgl. 4075) [Bei- druck zur Goldenen Bulle]. — Hie nach volget die kunigklich reformation, so der] allerdurchleichtigist Großmâchtigist fürst und herre, I herr Fridrich Rômischer keyser etc. in seinen künigklichen ] wirden, mitsambt seinen und des heyligen reichs cur I fürsten, fursten und andern des heyligen reichs verwand ! ten zů Nürmberg angesehen, auffgericht und zû halten I geboten hat. 1 Getruckt von Johanne Bâmler zů 15 Augspurg ! Am freytag vor Simonis und jude in dem 76. jar. (Hain 9792; vgl. 4078 und Chroniken der Deutschen Städte 8, 192). [Beidruck zur Chronik Königshofens.] — Hye hebt sich an keyser FrydeI richs briffe genant dye keyserlich l Reformacion. [Beidruck zur Goldenen Bulle, darum am Schluß:] Bulla aurea Caroli quarti Ro] manorum imperatoris impensa I atque industria Nicolai Jen 1 son Gallici impressa Venetiis 1477 (vgl. Hain 4079). — Druck mit Titel wie bei Bämler. I Ge- 20 truckt und vollendet von Anthonio Sorgi in der keyserlichen stat Augspurg auf sampstag! nächst nach unser frawen gepurt, do man zalt i nach Christi gebrut [sic] 1480 jar. (Hain 9793). [Beidruck zur Chronik Königshofens.] — Künig Fridrichs reformacion und ordnung] tzů Franckfurt gemacht. Ge- druckt und volendet tzů Ulm durch Lien] hart Hollen am montag vor unser frawenil geburt im vier- undachtzigosten jare. (Hain 4080). [Beidruck zur Goldenen Bulle.] — Druck mit Titel wie bei Bämler, 25 aber mit anderer Zeilenteilung. I Gedruckt unnd volendet czû Augspurg [durch Johann Schónsperger]. Am Freitag! nach Judica in der vasten. Anno domini etc. im 84. jar [Beidruck zur sogenannten Re- formation K. Sigmunds] — Künig Friderich reformation.] Getruckt zů Straßburg I Johannes Prüsß. Anno il Domini 1485. (Hain 4081). [Beidruck zur Goldenen Bulle und zu K. Sigmunds Pfalbürger- gesetz vom Jahre 1431]. Aus den folgenden Jahrhunderten sind zunächst die 39 Reichstagsaktensammlungen zu nennen, die in den Jahren 1501 bis 1747 erschienen und von Weizsäcker auf S. IX-XLII des Vorworts zum 1. Bande beschrieben sind. Das Gesetz ist in den vier ältesten Sammlungen als erstes, in den Samm- lungen 5-38 als zweites Stück abgedruckt. Die 39. Sammlung dagegen von 1747 bringt es erst als 45 Stück (Band 1 S. 170-174); als Quelle ist hier ein Mainzer, also wohl ein dem ehemaligen Kur- 35 erzkanzlerarchiv entlehntes Manuskript genannt; außerdem ist auf dem Bämlerschen Druck von 1476 und auf Goldast, Kulpis und Müller hingewiesen. — Des weiteren sind anzuführen: Keyser Friderichs Re i formacion aller Ständ. Gmeynem nutz] zû gût und Friden. Im jar 1400 und zwei] undviertzig auffgericht. 1 Franckfurt am Meyn, Christian Egenolph, 1531 [Beidruck zur Goldenen Bulle]. — Re- formation oder Ordnung aller Standen, Geistlicher und Weltlicher, der Allerdurchleuchtigsten und 40 Großmechtigsten etc. Rôm. Keyser pag. CCXI-CCXL: Die kônigklich Reformation usw. [wie im Bämler- schen Druck von 1476]. Basel, Sebastian Henricpetri, 1577. — Goldast, Imperatorum etc. statuta et rescripta (Francofurti 1607) pag. 203-207 und Collectio constitutionum imp. (3. Aufl., Francofurti und vollständigeren Sammlung der Reichsabschiede Dieser Druck enthält wie der Prüßsche von 1485 die Goldene Bulle, K. Sigmunds Pfalbürger- S. 47 angeführte Augsburger Druck von 1487 wird 45 gesetz und die Reformatio Friderici. wohl mit dem Sorgschen Druck von 1480 identisch 2 Goldast, Collectio constitutionum imperialium sein, da nur in ihm und dem Bämlerschen die Reformatio mit Königshofens Chronik verbunden IV, 2 pag. 113 nennt einen Augsburger Druck ist. Aus der Reihe der von Potthast, Bibliotheca Bämlers von 1472 und einen Nürnberger Druck historica medii aevi (2. Aufl) 1, 471 angeführten 50 von 1475. Beide sind unbekannt. Wahrscheinlich handelt es sich bei jenem um den von 1476 und späteren Drucke ist der bei Maximilian Philos von bei diesem um den Creussnerschen Druck von 1474. Trier, Examen und Inquisition der Papisten und Jesuiten (o O. 1607) S. 194-199, zu streichen; er Die von ihm erwähnten, aber nicht näher be- schriebenen Speierer und Mainzer Drucke sind jeden- bietet nur einen Auszug aus der sogenannten Magna charta, die, wie schon in RTA. 15, 541-542 gesagt 55 falls identisch mit den von Weizsäcker im Vorwort zu Bd. 1 der Reichstagsakten unter den Nummern 7 wurde, ein Erzeugnis des 16. Jahrhunderts ist und mit der Reformatio Friderici nichts zu tun hat. und 13�24 besprochenen Drucken von Reichstags- aktensammlungen. Der in der Einleitung zur Neuen 30
400 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Ang. 14 56 jar r. 17 i. 5, ausgefertigt auf Bitten des Edlen Conrad von Gumpenberg zu Schernegk, cop. chart. saec. 15 ex., datiert Sa. v. Lamprechts des heiligen bischof tag [Sept. 10] 1457. — Die Aufzählung der übrigen uns bekannt gewordenen Abschriften kann unter- bleiben; sie sind für die Textgestaltung ohne Belang und bieten auch sonst nichts Be- merkenswertes. Einige wenige sind bei Lindner, Veme S. 201�211 angeführt. V. Drucke: Die im letzten Viertel des 15. Jahrhunderts erschienenen Drucke sind zum Teil undatiert, so der von Potthast, Bibliotheca historica medii aevi (2. Aufl.) 1, 471 erwähnte Druck in der Wiener Hof- bibliothek 1. Datierbar oder datiert 2 sind folgende: Druck ohne Titel, Druckort, Drucker und Jahr, aber vermutlich Impressum per Fridericum 10 Creusner de Nuremberga 1 Anno domini milesimo 400 septuagesimo quarto (Hain 4077; rgl. 4075) [Bei- druck zur Goldenen Bulle]. — Hie nach volget die kunigklich reformation, so der] allerdurchleichtigist Großmâchtigist fürst und herre, I herr Fridrich Rômischer keyser etc. in seinen künigklichen ] wirden, mitsambt seinen und des heyligen reichs cur I fürsten, fursten und andern des heyligen reichs verwand ! ten zů Nürmberg angesehen, auffgericht und zû halten I geboten hat. 1 Getruckt von Johanne Bâmler zů 15 Augspurg ! Am freytag vor Simonis und jude in dem 76. jar. (Hain 9792; vgl. 4078 und Chroniken der Deutschen Städte 8, 192). [Beidruck zur Chronik Königshofens.] — Hye hebt sich an keyser FrydeI richs briffe genant dye keyserlich l Reformacion. [Beidruck zur Goldenen Bulle, darum am Schluß:] Bulla aurea Caroli quarti Ro] manorum imperatoris impensa I atque industria Nicolai Jen 1 son Gallici impressa Venetiis 1477 (vgl. Hain 4079). — Druck mit Titel wie bei Bämler. I Ge- 20 truckt und vollendet von Anthonio Sorgi in der keyserlichen stat Augspurg auf sampstag! nächst nach unser frawen gepurt, do man zalt i nach Christi gebrut [sic] 1480 jar. (Hain 9793). [Beidruck zur Chronik Königshofens.] — Künig Fridrichs reformacion und ordnung] tzů Franckfurt gemacht. Ge- druckt und volendet tzů Ulm durch Lien] hart Hollen am montag vor unser frawenil geburt im vier- undachtzigosten jare. (Hain 4080). [Beidruck zur Goldenen Bulle.] — Druck mit Titel wie bei Bämler, 25 aber mit anderer Zeilenteilung. I Gedruckt unnd volendet czû Augspurg [durch Johann Schónsperger]. Am Freitag! nach Judica in der vasten. Anno domini etc. im 84. jar [Beidruck zur sogenannten Re- formation K. Sigmunds] — Künig Friderich reformation.] Getruckt zů Straßburg I Johannes Prüsß. Anno il Domini 1485. (Hain 4081). [Beidruck zur Goldenen Bulle und zu K. Sigmunds Pfalbürger- gesetz vom Jahre 1431]. Aus den folgenden Jahrhunderten sind zunächst die 39 Reichstagsaktensammlungen zu nennen, die in den Jahren 1501 bis 1747 erschienen und von Weizsäcker auf S. IX-XLII des Vorworts zum 1. Bande beschrieben sind. Das Gesetz ist in den vier ältesten Sammlungen als erstes, in den Samm- lungen 5-38 als zweites Stück abgedruckt. Die 39. Sammlung dagegen von 1747 bringt es erst als 45 Stück (Band 1 S. 170-174); als Quelle ist hier ein Mainzer, also wohl ein dem ehemaligen Kur- 35 erzkanzlerarchiv entlehntes Manuskript genannt; außerdem ist auf dem Bämlerschen Druck von 1476 und auf Goldast, Kulpis und Müller hingewiesen. — Des weiteren sind anzuführen: Keyser Friderichs Re i formacion aller Ständ. Gmeynem nutz] zû gût und Friden. Im jar 1400 und zwei] undviertzig auffgericht. 1 Franckfurt am Meyn, Christian Egenolph, 1531 [Beidruck zur Goldenen Bulle]. — Re- formation oder Ordnung aller Standen, Geistlicher und Weltlicher, der Allerdurchleuchtigsten und 40 Großmechtigsten etc. Rôm. Keyser pag. CCXI-CCXL: Die kônigklich Reformation usw. [wie im Bämler- schen Druck von 1476]. Basel, Sebastian Henricpetri, 1577. — Goldast, Imperatorum etc. statuta et rescripta (Francofurti 1607) pag. 203-207 und Collectio constitutionum imp. (3. Aufl., Francofurti und vollständigeren Sammlung der Reichsabschiede Dieser Druck enthält wie der Prüßsche von 1485 die Goldene Bulle, K. Sigmunds Pfalbürger- S. 47 angeführte Augsburger Druck von 1487 wird 45 gesetz und die Reformatio Friderici. wohl mit dem Sorgschen Druck von 1480 identisch 2 Goldast, Collectio constitutionum imperialium sein, da nur in ihm und dem Bämlerschen die Reformatio mit Königshofens Chronik verbunden IV, 2 pag. 113 nennt einen Augsburger Druck ist. Aus der Reihe der von Potthast, Bibliotheca Bämlers von 1472 und einen Nürnberger Druck historica medii aevi (2. Aufl) 1, 471 angeführten 50 von 1475. Beide sind unbekannt. Wahrscheinlich handelt es sich bei jenem um den von 1476 und späteren Drucke ist der bei Maximilian Philos von bei diesem um den Creussnerschen Druck von 1474. Trier, Examen und Inquisition der Papisten und Jesuiten (o O. 1607) S. 194-199, zu streichen; er Die von ihm erwähnten, aber nicht näher be- schriebenen Speierer und Mainzer Drucke sind jeden- bietet nur einen Auszug aus der sogenannten Magna charta, die, wie schon in RTA. 15, 541-542 gesagt 55 falls identisch mit den von Weizsäcker im Vorwort zu Bd. 1 der Reichstagsakten unter den Nummern 7 wurde, ein Erzeugnis des 16. Jahrhunderts ist und mit der Reformatio Friderici nichts zu tun hat. und 13�24 besprochenen Drucken von Reichstags- aktensammlungen. Der in der Einleitung zur Neuen 30
Strana 401
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 401 1713) Bd. IV, 1 pag. 203�207 aus dem Venetianer Druck von 1477. — Kulpis, Diplomata et docu- 1442 menta varia rebus Friderici III. illustrandis etc. (Argentorati 1685) pag. 129-133 aus „des Hoff- gerichts zu Rotwil Buch 1451“, also vermutlich aus einer Abschrift des obengenannten Vidimus für Biberach, außterdem mit Hinweis auf Goldast. — Lünig, Teutsches Reichsarchiv Bd. 2 (= Partis gen. Contin. I, Leipzig 1713) S. 62-66 und Bd 6 (= Partis spec. Contin. I, Leipzig 1711) S. 64-67 aus nicht näher bezeichnetem Original; auch Bd. 13 (= Partis spec. Contin. IV, 1, Leipzig 1714) S. 191-195 (vgl. auch S. 474), wahrscheinlich aus derselben Quelle wie Kulpis. — Müller, Reichstagstheatrum unter Kaiser Friedrich V. Bd. 1 (Jena 1713) S. 163-168 ohne Quellenangabe. — Schneider, Historie und Stamm-Tafel des Hauses Erbach (Frankfurt a. M. 1736), Urkunden S. 209-212 ohne Quellenangabe, 10 aber jedenfalls aus Müller. — Treuer, Gründliche Geschlechts-Historie des Hauses von Münchhausen (Göttingen 1741), Anhang S 76-80 aus einem Gerichtsurteil von 1467, Abschrift der oben unter II ange- führten Wiederholung vom 23. Jan. 1462. — Chmel, Regesta Friderici IV. (Wien 1838), Anhang S. XXXVII-XLI aus V. — Lübeckisches Urkundenbuch I, 8 (Lübeck 1889) S. 120-126 aus K. — Altmann und Bernheim, Ausgewählte Urkunden 2. Aufl. (Berlin 1895) S. 248�254 aus V und mit Hin- 15 weis auf die oben genannte 39. Sammlung. — Zeumer, Quellensammlung 2. Aufl. (Tübingen 1913) S. 260-265 aus Altmann und Bernheim (2. Aufl.). Teilweise gedruckt: Andlern, Corpus constitutionum imp. Tom. 1 (Francofurti 1700) pag. 401; 406; 408; 425; 444; 475; 552; 659; 846; Fiedeler, Zur Geschichte der Vehmgerichte (Zeitschr. d. Hist. V. f. Niedersachsen 1854 S. 188-189), nach einer „aus der kaiserl. Kanzlei herrührenden Original- 20 ausfertigung" im Stadt-A. Hannover; Archiv d. Hist. V. v. Unterfranken und Aschaffenburg 13, 3 (Würzburg 1855) S. 207-208, aus Urk. Bf. Rudolfs v. Würzburg von Mi. n. Andree [Dez. 2] 1467, in der die Befolgung der Verordnung, insb. der artt. 10, 10a und 10b eingeschärft wird. Aug. 14 VI. Regesten usw.: Regest bei Georgisch, Regesta chron.-dipl. 2, 1107; Chmel nrr. 982 und 4229; Lichnowsky Bd. 6 25 nr. 364; Urkundenbuch d. St. Hildesheim hrsg. von Döbner 4, 606 ; Mitteilungen aus d. Kölner Stadt-A. 24, 166. — Benutzt von Müller a. a. O. 1, 78-163; Böhmer, K. Friedrichs III. Entwurf einer Magna Charta vom J. 1441 (Göttingen 1818) S. LXXII und 40; Chmel, Friedrich IV. 2, 161-163 ; Homeyer, Uber die Formel „der Minne und des Rechts eines Andern mächtig sein“ (Phil. u. Hist. Abhandlungen der Berl. Ak. d. Wiss., Berlin 1867 S. 47); Ennen, Gesch. d. St. Köln Bd. 3 (Köln und Neuß 1869) s0 S. 416-417; Mummenhoff, Nürnberg im Kampf mit der Vehme (Mitteilungen d. V. f. G. d. St. Nürn- berg Heft 1, Nürnberg 1879 S. 30); Ranke, D. G. im Zeitalter d. Reformation Bd. 1 (6. Aufl., Leipzig 1881) S. 45 Anm. 1 und S. 48; Keussen S. 22�23; Lindner S. 246�247 und 441; Kraus S. 94; Hartung, Gesch. d. Fränk. Kreises Bd 1 (Veröffentlichungen der Ges. f. Fränk. G. II, 1, Leipzig 1910) S. 49. — Erwähnt von Datt, De pace imp. publica libri V (Ulmae 1698) pag. 115, 731 und 758; Schiesser, 35 Summar. Extract derer von Anno 1400 bis 1578 vorgegangener Reichs-Tags-Handlungen usw. (bei Fels, Zweyter Beytrag zu der Deutschen Reichstags-Geschichte, Lindau und Chur 1769 S. 7 und 85); Ge- meiner, Regensb. Chronik Bd. 3 (Regensburg 1821) S. 121; Pückert S. 181; Chroniken der D. Städte 3, 379 Anm. 3; Bachmann S. 100; Becker, Teilnahme der Städte an den Reichsversammlungen (Diss. Bonn 1891) S. 13; Bemmann, Zur Gesch. d. Reichstages im 15. Jahrh. (Leipz. Hist. Abhandlungen 40 Heft 7, Leipzig 1907) S. 13. Wir 1 Fridreich“ von b gotes gnaden Rômischer kunig zu allen czeiten merer des reichs, herezog zu Osterreich zu Steir zu Kèrnden€ und zu Krain, grave d zu Tirol etc. embieten allen und yeglichen den e erwirdigen und hochgebornen unsern und des heiligen Rômischen f reichs kurfursten, fursten (geistlichen und weltlichen), grafen, frein herren 5, dienstleuten, rittern, knechten, burg- graven, vogten, burgermeistern, schultheissen, reten, richtern, ambtleuten und gemeinden aller und yeglicher stete merkte dôrffere h und allen andern, in welhen i wirden k state oder wesen 1 die sein, unsern und des heiligenm reichs undertanen und lieben getrewn, unser gnad und alles gût. seidemalen wir von den n gnaden des almechtigen gotes unverdienter sachen zu der o wirde Rômischs P kûniglichen u gewalts erhohet und geseczt sein, so bedunket uns wol pillichen, daz 50 wir unser phlichte gen mênielichr also beweisen, damit man in dem heiligen s reiche frids und ge- 45 55 a) BEGPSTUWX Fridorich ; DFJLNR Fridrich. b) R om. von — Tirol. c) BCFHKMPRSTVX Kernden ; D Körnnten; EGU Kernnten; V Kerenden; W Kerndten. d) E herr auff der Winndischen March und zů Port- naw, grave zů Habspurg zů Tirol zů Phirt und zů Kyburg, marggrave zů Burgaw und lanntgräf im Ellsaß statt grave zu Tirol etc. e) om. FG. f) om M. g) om. U h) D dorffern. i) P wilcher. k) L wirde. 1) TW wesens. m) om. M. n) om. F. o) EGSUVX den wirden. p) DEFG des Römischen ; HMNOR Römisch q) BH-SUVX kunigelichs. r) EGSVW meniclichem. s) om. L ; EGSTVWX add. Römischen. Die Herkunft der in Petit gedruckten Stellen ist aus der Quellenbeschreibung unter A ersichtlich. 51*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 401 1713) Bd. IV, 1 pag. 203�207 aus dem Venetianer Druck von 1477. — Kulpis, Diplomata et docu- 1442 menta varia rebus Friderici III. illustrandis etc. (Argentorati 1685) pag. 129-133 aus „des Hoff- gerichts zu Rotwil Buch 1451“, also vermutlich aus einer Abschrift des obengenannten Vidimus für Biberach, außterdem mit Hinweis auf Goldast. — Lünig, Teutsches Reichsarchiv Bd. 2 (= Partis gen. Contin. I, Leipzig 1713) S. 62-66 und Bd 6 (= Partis spec. Contin. I, Leipzig 1711) S. 64-67 aus nicht näher bezeichnetem Original; auch Bd. 13 (= Partis spec. Contin. IV, 1, Leipzig 1714) S. 191-195 (vgl. auch S. 474), wahrscheinlich aus derselben Quelle wie Kulpis. — Müller, Reichstagstheatrum unter Kaiser Friedrich V. Bd. 1 (Jena 1713) S. 163-168 ohne Quellenangabe. — Schneider, Historie und Stamm-Tafel des Hauses Erbach (Frankfurt a. M. 1736), Urkunden S. 209-212 ohne Quellenangabe, 10 aber jedenfalls aus Müller. — Treuer, Gründliche Geschlechts-Historie des Hauses von Münchhausen (Göttingen 1741), Anhang S 76-80 aus einem Gerichtsurteil von 1467, Abschrift der oben unter II ange- führten Wiederholung vom 23. Jan. 1462. — Chmel, Regesta Friderici IV. (Wien 1838), Anhang S. XXXVII-XLI aus V. — Lübeckisches Urkundenbuch I, 8 (Lübeck 1889) S. 120-126 aus K. — Altmann und Bernheim, Ausgewählte Urkunden 2. Aufl. (Berlin 1895) S. 248�254 aus V und mit Hin- 15 weis auf die oben genannte 39. Sammlung. — Zeumer, Quellensammlung 2. Aufl. (Tübingen 1913) S. 260-265 aus Altmann und Bernheim (2. Aufl.). Teilweise gedruckt: Andlern, Corpus constitutionum imp. Tom. 1 (Francofurti 1700) pag. 401; 406; 408; 425; 444; 475; 552; 659; 846; Fiedeler, Zur Geschichte der Vehmgerichte (Zeitschr. d. Hist. V. f. Niedersachsen 1854 S. 188-189), nach einer „aus der kaiserl. Kanzlei herrührenden Original- 20 ausfertigung" im Stadt-A. Hannover; Archiv d. Hist. V. v. Unterfranken und Aschaffenburg 13, 3 (Würzburg 1855) S. 207-208, aus Urk. Bf. Rudolfs v. Würzburg von Mi. n. Andree [Dez. 2] 1467, in der die Befolgung der Verordnung, insb. der artt. 10, 10a und 10b eingeschärft wird. Aug. 14 VI. Regesten usw.: Regest bei Georgisch, Regesta chron.-dipl. 2, 1107; Chmel nrr. 982 und 4229; Lichnowsky Bd. 6 25 nr. 364; Urkundenbuch d. St. Hildesheim hrsg. von Döbner 4, 606 ; Mitteilungen aus d. Kölner Stadt-A. 24, 166. — Benutzt von Müller a. a. O. 1, 78-163; Böhmer, K. Friedrichs III. Entwurf einer Magna Charta vom J. 1441 (Göttingen 1818) S. LXXII und 40; Chmel, Friedrich IV. 2, 161-163 ; Homeyer, Uber die Formel „der Minne und des Rechts eines Andern mächtig sein“ (Phil. u. Hist. Abhandlungen der Berl. Ak. d. Wiss., Berlin 1867 S. 47); Ennen, Gesch. d. St. Köln Bd. 3 (Köln und Neuß 1869) s0 S. 416-417; Mummenhoff, Nürnberg im Kampf mit der Vehme (Mitteilungen d. V. f. G. d. St. Nürn- berg Heft 1, Nürnberg 1879 S. 30); Ranke, D. G. im Zeitalter d. Reformation Bd. 1 (6. Aufl., Leipzig 1881) S. 45 Anm. 1 und S. 48; Keussen S. 22�23; Lindner S. 246�247 und 441; Kraus S. 94; Hartung, Gesch. d. Fränk. Kreises Bd 1 (Veröffentlichungen der Ges. f. Fränk. G. II, 1, Leipzig 1910) S. 49. — Erwähnt von Datt, De pace imp. publica libri V (Ulmae 1698) pag. 115, 731 und 758; Schiesser, 35 Summar. Extract derer von Anno 1400 bis 1578 vorgegangener Reichs-Tags-Handlungen usw. (bei Fels, Zweyter Beytrag zu der Deutschen Reichstags-Geschichte, Lindau und Chur 1769 S. 7 und 85); Ge- meiner, Regensb. Chronik Bd. 3 (Regensburg 1821) S. 121; Pückert S. 181; Chroniken der D. Städte 3, 379 Anm. 3; Bachmann S. 100; Becker, Teilnahme der Städte an den Reichsversammlungen (Diss. Bonn 1891) S. 13; Bemmann, Zur Gesch. d. Reichstages im 15. Jahrh. (Leipz. Hist. Abhandlungen 40 Heft 7, Leipzig 1907) S. 13. Wir 1 Fridreich“ von b gotes gnaden Rômischer kunig zu allen czeiten merer des reichs, herezog zu Osterreich zu Steir zu Kèrnden€ und zu Krain, grave d zu Tirol etc. embieten allen und yeglichen den e erwirdigen und hochgebornen unsern und des heiligen Rômischen f reichs kurfursten, fursten (geistlichen und weltlichen), grafen, frein herren 5, dienstleuten, rittern, knechten, burg- graven, vogten, burgermeistern, schultheissen, reten, richtern, ambtleuten und gemeinden aller und yeglicher stete merkte dôrffere h und allen andern, in welhen i wirden k state oder wesen 1 die sein, unsern und des heiligenm reichs undertanen und lieben getrewn, unser gnad und alles gût. seidemalen wir von den n gnaden des almechtigen gotes unverdienter sachen zu der o wirde Rômischs P kûniglichen u gewalts erhohet und geseczt sein, so bedunket uns wol pillichen, daz 50 wir unser phlichte gen mênielichr also beweisen, damit man in dem heiligen s reiche frids und ge- 45 55 a) BEGPSTUWX Fridorich ; DFJLNR Fridrich. b) R om. von — Tirol. c) BCFHKMPRSTVX Kernden ; D Körnnten; EGU Kernnten; V Kerenden; W Kerndten. d) E herr auff der Winndischen March und zů Port- naw, grave zů Habspurg zů Tirol zů Phirt und zů Kyburg, marggrave zů Burgaw und lanntgräf im Ellsaß statt grave zu Tirol etc. e) om. FG. f) om M. g) om. U h) D dorffern. i) P wilcher. k) L wirde. 1) TW wesens. m) om. M. n) om. F. o) EGSUVX den wirden. p) DEFG des Römischen ; HMNOR Römisch q) BH-SUVX kunigelichs. r) EGSVW meniclichem. s) om. L ; EGSTVWX add. Römischen. Die Herkunft der in Petit gedruckten Stellen ist aus der Quellenbeschreibung unter A ersichtlich. 51*
Strana 402
402 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 142 Aug. 14 maches sêliglich emphinde. wan wir nů in anbegynu unsers regiments, auch yecz nach unserr kûniglichen krônung aigentlich und manigveltielich underweiset sein und vernomen haben, daz in dem heiligen Rômischem a reiche und sunderlich in Deutschen b lannden vil unrates e, gewêltic- licher d, auch e anderr unzymlicher " und unerlicher angriffe und beschedigung geschehen g sint und noch têglich h geschehen i mit raub k mordt 1 und brannt, davon das heilig reiche, des wir 5 ain merer genant sein, gar schedlich gemynnert und vil des reichs undertan und getrewn, geistlich und weltlich persone, gross not verderbnûss m und schêden têglich n leiden, als dann laider grozze klag durch die lannde geet, dadurch gemainer nucz grozzlichen geirret ° geswechet p und undergedrukt wirdet, so haben wir uns von der burde wegen unsers kûniglichen € ambtes, die wir gote zu lob, dem heiligen reiche zu eern und durch gemeines nuczs willen auf uns genomen haben, darczü ergeben, daz 10 wir mit allem fleizze sôlh unrat und bôß sachen mit zeitlichem rate und 1 mit der hilffe gotes, auch beystand s unserr t und des reichs getrewn nach allem unserm vermugen zu tilgen arbaiten wellen. und darumb durch anbringung, auch mit beywesen und rate unserr u und des heiligen v reichs kurfürsten, anderr w fursten (geistlicher und weltlicher), grafen, freyen herren, rittere 1, knechte und stete, die wir dann durch sy selbs oder ir mêchtig y senndboten darumb in sunderheit her zu 15 uns zez komen verpodt und geheischen haben, seczen wellen und gebieten wir von Rômischer kûniglicher macht krafft und gewalt ernstlich und vesticlich mit disem brieve und ermonen auch“s ew all und yeglich unserbb und des heiligen ce reichs undertan, in welhen wirden stat oder wesendd ir seit, solher trew und phlicht, als ir gote, dem heiligen reiche, auch uns als ainem“ Romischen" kunige, ewerm obristen herren, gemainem€5 nucze und ew zo selbs hh schuldig phlichtigi und gebunden k seit, daz ir alle und yegliche stükh půncte und artikel diser" nachgeschriben unserr ordnung genczlich getrewlich aufrechtlich mm und ungevêrlich haltent €n volfürnt und lobent, auch mit allen den ewern und die ew zuge- hôrn oder der ir mêchtig seyet sôlhs also gênczlich und getrewlich zu halten ernstlich schaffet ordnet und bestellet, als lieb ew sey unser und des reichs swère ungnad und 25 die pene hernach€° in diser unserr ordnung begriffen zu vermeiden. [1] Zum ersten daz nyemand dem andern pp schaden tün oder zûfügen sol, er hab in dann zuvor zu geleichen €1 billichen lanntlêuffigen rechten ervordert. und ob im sôlh recht villeicht nicht so balde, als er wolt oder begeerte, gedeihen und widerfarn mocht, so sol er dannoch den nicht angreiffen noch beschedigen, er hab€r dann vor alles das vôlliclich und gancz getan und so volbracht, das kayser Karls des 's vierden sêliger't gedêchtnüss "u, unsers vorvarn am reiche, guldein bulle in dem capitel von dem V widersagen 1 aigentlichen"w ynnhelt und ausweiset. [2] Item ob yemand zu dem andern kuntlich und unlaugenbar schuld hette, hette dann der schuldvordrer I1 bûrgen oder brieve, so môchte er sein schulde vordern und ynbringen "y nach laut und sage sölher seiner brieve und als im versprochen ist zu beczaln. [2"] môcht s5 aber ainer nicht beczalt werden nach seiner brieve laut oder als im versprochen wêre, daz man in beczaln solte, und im " alsdann zu aaa phenden darum geburte bbb, der sol es doch mit den€e phanden halten, so hernach geschriben steet, doch darinne unvergriffen der kauffman. die sullenddd einander beczaln, auch yederman sein zynnse gülte und a) om. M. b) G Düttschen. c) NO add. und. d) DEFGU gewelticlichen. e) BS und. 1) DEFGU unczimlich 40 und unerlich. g) EFGMPSTVWX bescheen ; L beschehns. h) EFSVWX teglichs. i) LM beschehn. k) U stellt um mord raub. 1) om. P. m) DHKLNOR verderbnüsse. n) L tôglichs. of L gewentt. p) U gesmeht. q) L kuniglichs. r) om. NO. s) L bestand. t) LPSEX unsers. u) PSVX unsers. v) om. KM. w) H�MP-X und anderr; NO und andern. x) EP ritteru. y) FNO volmêchtig. 2) om. L. na) FK stellen um euch auch. bb) PSVX unsers. cc) om. M. dd) STYWX wesens. ee) BCDHLR aim. ft) C 45 Rômischem. gg) JL gemainen. bh) DJK selb. ii) om. NOU. kk) U verpunden. Hl) C add. unserr. mim) E aufrechticlichen : JLPSUWX aufrichtiklich. nn) om. V: F halten volfůrn und loben. o0) EGHJMR hier nach; P hiernoch; STYWX hienach. pp) J add. kain. qq) LNO gleichem. rr) L habn. ss) DG der. tt) P seligen. un) P gedechnuß vv) H den. ww) NOV eigentlicher. Ix) JL schulvordrer. yy) L anbringen. zz) L in. ana) V stellt unt darumb zu pfenden. bbb) U gepuret. ccc) PSTEWX dem plande. 50 ddd) DEGJ—MP-X add. an. 1 Cap. 17. Vgl. Zeumer, Goldene Bulle 1, 80-81 und 2, 33.
402 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 142 Aug. 14 maches sêliglich emphinde. wan wir nů in anbegynu unsers regiments, auch yecz nach unserr kûniglichen krônung aigentlich und manigveltielich underweiset sein und vernomen haben, daz in dem heiligen Rômischem a reiche und sunderlich in Deutschen b lannden vil unrates e, gewêltic- licher d, auch e anderr unzymlicher " und unerlicher angriffe und beschedigung geschehen g sint und noch têglich h geschehen i mit raub k mordt 1 und brannt, davon das heilig reiche, des wir 5 ain merer genant sein, gar schedlich gemynnert und vil des reichs undertan und getrewn, geistlich und weltlich persone, gross not verderbnûss m und schêden têglich n leiden, als dann laider grozze klag durch die lannde geet, dadurch gemainer nucz grozzlichen geirret ° geswechet p und undergedrukt wirdet, so haben wir uns von der burde wegen unsers kûniglichen € ambtes, die wir gote zu lob, dem heiligen reiche zu eern und durch gemeines nuczs willen auf uns genomen haben, darczü ergeben, daz 10 wir mit allem fleizze sôlh unrat und bôß sachen mit zeitlichem rate und 1 mit der hilffe gotes, auch beystand s unserr t und des reichs getrewn nach allem unserm vermugen zu tilgen arbaiten wellen. und darumb durch anbringung, auch mit beywesen und rate unserr u und des heiligen v reichs kurfürsten, anderr w fursten (geistlicher und weltlicher), grafen, freyen herren, rittere 1, knechte und stete, die wir dann durch sy selbs oder ir mêchtig y senndboten darumb in sunderheit her zu 15 uns zez komen verpodt und geheischen haben, seczen wellen und gebieten wir von Rômischer kûniglicher macht krafft und gewalt ernstlich und vesticlich mit disem brieve und ermonen auch“s ew all und yeglich unserbb und des heiligen ce reichs undertan, in welhen wirden stat oder wesendd ir seit, solher trew und phlicht, als ir gote, dem heiligen reiche, auch uns als ainem“ Romischen" kunige, ewerm obristen herren, gemainem€5 nucze und ew zo selbs hh schuldig phlichtigi und gebunden k seit, daz ir alle und yegliche stükh půncte und artikel diser" nachgeschriben unserr ordnung genczlich getrewlich aufrechtlich mm und ungevêrlich haltent €n volfürnt und lobent, auch mit allen den ewern und die ew zuge- hôrn oder der ir mêchtig seyet sôlhs also gênczlich und getrewlich zu halten ernstlich schaffet ordnet und bestellet, als lieb ew sey unser und des reichs swère ungnad und 25 die pene hernach€° in diser unserr ordnung begriffen zu vermeiden. [1] Zum ersten daz nyemand dem andern pp schaden tün oder zûfügen sol, er hab in dann zuvor zu geleichen €1 billichen lanntlêuffigen rechten ervordert. und ob im sôlh recht villeicht nicht so balde, als er wolt oder begeerte, gedeihen und widerfarn mocht, so sol er dannoch den nicht angreiffen noch beschedigen, er hab€r dann vor alles das vôlliclich und gancz getan und so volbracht, das kayser Karls des 's vierden sêliger't gedêchtnüss "u, unsers vorvarn am reiche, guldein bulle in dem capitel von dem V widersagen 1 aigentlichen"w ynnhelt und ausweiset. [2] Item ob yemand zu dem andern kuntlich und unlaugenbar schuld hette, hette dann der schuldvordrer I1 bûrgen oder brieve, so môchte er sein schulde vordern und ynbringen "y nach laut und sage sölher seiner brieve und als im versprochen ist zu beczaln. [2"] môcht s5 aber ainer nicht beczalt werden nach seiner brieve laut oder als im versprochen wêre, daz man in beczaln solte, und im " alsdann zu aaa phenden darum geburte bbb, der sol es doch mit den€e phanden halten, so hernach geschriben steet, doch darinne unvergriffen der kauffman. die sullenddd einander beczaln, auch yederman sein zynnse gülte und a) om. M. b) G Düttschen. c) NO add. und. d) DEFGU gewelticlichen. e) BS und. 1) DEFGU unczimlich 40 und unerlich. g) EFGMPSTVWX bescheen ; L beschehns. h) EFSVWX teglichs. i) LM beschehn. k) U stellt um mord raub. 1) om. P. m) DHKLNOR verderbnüsse. n) L tôglichs. of L gewentt. p) U gesmeht. q) L kuniglichs. r) om. NO. s) L bestand. t) LPSEX unsers. u) PSVX unsers. v) om. KM. w) H�MP-X und anderr; NO und andern. x) EP ritteru. y) FNO volmêchtig. 2) om. L. na) FK stellen um euch auch. bb) PSVX unsers. cc) om. M. dd) STYWX wesens. ee) BCDHLR aim. ft) C 45 Rômischem. gg) JL gemainen. bh) DJK selb. ii) om. NOU. kk) U verpunden. Hl) C add. unserr. mim) E aufrechticlichen : JLPSUWX aufrichtiklich. nn) om. V: F halten volfůrn und loben. o0) EGHJMR hier nach; P hiernoch; STYWX hienach. pp) J add. kain. qq) LNO gleichem. rr) L habn. ss) DG der. tt) P seligen. un) P gedechnuß vv) H den. ww) NOV eigentlicher. Ix) JL schulvordrer. yy) L anbringen. zz) L in. ana) V stellt unt darumb zu pfenden. bbb) U gepuret. ccc) PSTEWX dem plande. 50 ddd) DEGJ—MP-X add. an. 1 Cap. 17. Vgl. Zeumer, Goldene Bulle 1, 80-81 und 2, 33.
Strana 403
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 403 1442 zehende € inbringen b, als dann bisher herkomen ist. [25] und der also phennden wil, sol vor, ee er darumb phenndet, an den, der im die schuld schuldig ist, schrifftlich müntlich oder under augen ervordern, in umb€ sein schuld gûtlich oder mit lannt- leuffigen d billichen rechten unklaghafft zu € machen in € den nachsten zwayn moneden nach 5 sölher ermonung geleich nach einander volgende. [2e] und ob er in solher zeit in g obgeschribner masse nicht unklaghafft€ gemacht wurd, so mag er den, der im schuldig ist, und desselben hab i und gût darnach phennden und angreiffen. doch daz er alsdann mit den phannden phendlich gebare k, also daz er dieselben phannde alle ungevêrlich in die nachsten stat oder sloss treybe 1, da ain gericht inne sey, daz des, der angreiffet und phenndet, noch 10 des, der gephandt wirdet, nicht sey. und man sol auchm in und die habe in demselben slozze stat oder gerichte innemen und darin treiben lassen und im des nicht wern. er sol auch dieweil mit denselben phannden frid und geleit darinne haben ungevêrlich. und sein es dann essunde phannd, so sol er die steen lassen drei tag und drey nacht. wêrn es aber andere phannde, so sol er die vier wochen nach einander die něchsten steen lassen. und sol auch kain mitreiter n weder bêwt noch 15 tail davon nemen noch nemen lassen, sunder dieselb habe sol also ° unverrukt bey einander be- leiben [2 d] und ist dann, daz yemand kumbt, der dieselben name und pfand ausnemen wil, dem sol man P sy q auf recht und gewissheit ausgeben mit kuntschafft des richters oder des ambt- mans, in des gerichte sy sein, oder sol ander erber lêute darczû nemen, die dabey sein. [2e] wolt aber nyemant die phannd ausnemen in der vorgenanten r zeit, so mag der phennder dieselben phannde 20 darnach verkauffen ungevêrlich, so er tewrist mag, auch s mit kuntschafft des ambtmans, in des gerichte sy t gefürt sein, oder ander erber lêute u daselbs. und dasselb v gelt sol dann demselben w, der gephenndet hat, an seiner schuld abgeen. und was er auch kostung x auf dieselben y phanndung gelegt hat, die redlich ist und die er vor dem herren oder ambtman des gerichtes kuntlich machet, die sol im auch daran abgeen. [2f wêr’ es auch, daz von 2 sôlher phanndung wegen 25 yemand gefangen wurd, dieselben gefangen sûllen auch all auf recht und gewisheit ausgegeben aa werden. und ob sy der burgschafft und gewisheit nicht aynig werdenbb môchten, was dann das gerichte, darinne cc dasdd ist, erkennet, dabei sol es beleiben. die auch sôlhs, ob sein not wirdet, erkennen sûllen. [2" wêre es auch, daz der phender dieselben phannde nicht in das nachste slosse oder stat, da ain gerichte inne wêre, tribe und die darinne hielt, als vor geschriben steet, 30 so soltee man das fürbass if fur ain raub halten. und wurd dann der herre oder ambtman desselben slosses oder ander umbsêssen angerüffet, so soltensg sy mit irn gehulffen getrewlich beholffen hh sein, zu frischer tate il nacheylen und darczů tûn, ob sy dieselben phennder, auch phannde, inkk ir oder andere sloss oder gerichte bringen möchten. da môcht man dann mit in gefarn nach des reichs rechten 11. das man auch gestatten sol. [2"] wêre es auch, 35 daz ain phennder mit den phannden an ain sloss kême und vordertemm, sich damit inzulazzen "n, wurde er dann °° damit nicht ingelassen, das er kuntlich machte Pp, so mocht er die phannde daselbs steen lassen oder die fürbass aber in das nachste gericht treiben. und was er des qq dann schaden nême, der redlich und ungevêrlich wêre und den er kuntlich machterr, den sol ss im der herre oder die lêute desselben slosses, die in nicht ingelassen hetten, ausrichten. [2i] es sol 40 auch nyemand den"t, die die phennder in ire slozze und gerichte inlassen, darumb argen uu willen beweisen oder schaden zûziehen" in dhain weise. [25] wêre"w es auch, obye- mand anders, dann obgeschriben stat, yemand zûgriffxx oder angriff'y tete, so sol Ang 14 45 50 a) GP zehenden. b) HJKLMNO inzugen; so snerst auch R. c) H und. d) U lanntleuffigem. e) om. JKMP; in R durchgestrichen. I) P wiederholt in. g) Kund. h) GPVX unclaghafftig. i) Phaben. k) EG-AM—TYWX ge- fare ; in W korr. aus gebare. I) HJLM tribo. m) om. STVWX. n) P mitritere. o) om. STVWX. p) om. L. q A die; E sey. r) N vorgenanter. s) om. W. t) G sei. u) K lautt. v) N daselb. w) H denselben. x) H kostund. y) F dieselb ; NO dieselbe. z) L umb. aa) BDEH-X außgeben. bb) L stellt um mochten werden. cc) L om. darinne das ist. dd) JKMNOP om das ist. ee) V sol ff) Wfurbaser. gg) KMPSTYWX sollen: ebenso R, aber korr. aus solten. hihi) KL geholfen. ii) EG getät. kk) NO wiederholen in. 11) BCH—LN—TVK rechte ; MW recht. mm) N widerte ; U vordert. nn) E wiederholt und vorderte, sich damit inzůlaßen. 00) K aber. pp) BCDH-U macht. q.) FGMSUVX stellen um dann des rr) BHJKLMNOPRU macht. ss) CMW solt. tt) om. U. un) Haigen. VV) EGSVX zûfůgen. Ww) R hat Alinea. xx) U angriffe. yy) so auch U.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 403 1442 zehende € inbringen b, als dann bisher herkomen ist. [25] und der also phennden wil, sol vor, ee er darumb phenndet, an den, der im die schuld schuldig ist, schrifftlich müntlich oder under augen ervordern, in umb€ sein schuld gûtlich oder mit lannt- leuffigen d billichen rechten unklaghafft zu € machen in € den nachsten zwayn moneden nach 5 sölher ermonung geleich nach einander volgende. [2e] und ob er in solher zeit in g obgeschribner masse nicht unklaghafft€ gemacht wurd, so mag er den, der im schuldig ist, und desselben hab i und gût darnach phennden und angreiffen. doch daz er alsdann mit den phannden phendlich gebare k, also daz er dieselben phannde alle ungevêrlich in die nachsten stat oder sloss treybe 1, da ain gericht inne sey, daz des, der angreiffet und phenndet, noch 10 des, der gephandt wirdet, nicht sey. und man sol auchm in und die habe in demselben slozze stat oder gerichte innemen und darin treiben lassen und im des nicht wern. er sol auch dieweil mit denselben phannden frid und geleit darinne haben ungevêrlich. und sein es dann essunde phannd, so sol er die steen lassen drei tag und drey nacht. wêrn es aber andere phannde, so sol er die vier wochen nach einander die něchsten steen lassen. und sol auch kain mitreiter n weder bêwt noch 15 tail davon nemen noch nemen lassen, sunder dieselb habe sol also ° unverrukt bey einander be- leiben [2 d] und ist dann, daz yemand kumbt, der dieselben name und pfand ausnemen wil, dem sol man P sy q auf recht und gewissheit ausgeben mit kuntschafft des richters oder des ambt- mans, in des gerichte sy sein, oder sol ander erber lêute darczû nemen, die dabey sein. [2e] wolt aber nyemant die phannd ausnemen in der vorgenanten r zeit, so mag der phennder dieselben phannde 20 darnach verkauffen ungevêrlich, so er tewrist mag, auch s mit kuntschafft des ambtmans, in des gerichte sy t gefürt sein, oder ander erber lêute u daselbs. und dasselb v gelt sol dann demselben w, der gephenndet hat, an seiner schuld abgeen. und was er auch kostung x auf dieselben y phanndung gelegt hat, die redlich ist und die er vor dem herren oder ambtman des gerichtes kuntlich machet, die sol im auch daran abgeen. [2f wêr’ es auch, daz von 2 sôlher phanndung wegen 25 yemand gefangen wurd, dieselben gefangen sûllen auch all auf recht und gewisheit ausgegeben aa werden. und ob sy der burgschafft und gewisheit nicht aynig werdenbb môchten, was dann das gerichte, darinne cc dasdd ist, erkennet, dabei sol es beleiben. die auch sôlhs, ob sein not wirdet, erkennen sûllen. [2" wêre es auch, daz der phender dieselben phannde nicht in das nachste slosse oder stat, da ain gerichte inne wêre, tribe und die darinne hielt, als vor geschriben steet, 30 so soltee man das fürbass if fur ain raub halten. und wurd dann der herre oder ambtman desselben slosses oder ander umbsêssen angerüffet, so soltensg sy mit irn gehulffen getrewlich beholffen hh sein, zu frischer tate il nacheylen und darczů tûn, ob sy dieselben phennder, auch phannde, inkk ir oder andere sloss oder gerichte bringen möchten. da môcht man dann mit in gefarn nach des reichs rechten 11. das man auch gestatten sol. [2"] wêre es auch, 35 daz ain phennder mit den phannden an ain sloss kême und vordertemm, sich damit inzulazzen "n, wurde er dann °° damit nicht ingelassen, das er kuntlich machte Pp, so mocht er die phannde daselbs steen lassen oder die fürbass aber in das nachste gericht treiben. und was er des qq dann schaden nême, der redlich und ungevêrlich wêre und den er kuntlich machterr, den sol ss im der herre oder die lêute desselben slosses, die in nicht ingelassen hetten, ausrichten. [2i] es sol 40 auch nyemand den"t, die die phennder in ire slozze und gerichte inlassen, darumb argen uu willen beweisen oder schaden zûziehen" in dhain weise. [25] wêre"w es auch, obye- mand anders, dann obgeschriben stat, yemand zûgriffxx oder angriff'y tete, so sol Ang 14 45 50 a) GP zehenden. b) HJKLMNO inzugen; so snerst auch R. c) H und. d) U lanntleuffigem. e) om. JKMP; in R durchgestrichen. I) P wiederholt in. g) Kund. h) GPVX unclaghafftig. i) Phaben. k) EG-AM—TYWX ge- fare ; in W korr. aus gebare. I) HJLM tribo. m) om. STVWX. n) P mitritere. o) om. STVWX. p) om. L. q A die; E sey. r) N vorgenanter. s) om. W. t) G sei. u) K lautt. v) N daselb. w) H denselben. x) H kostund. y) F dieselb ; NO dieselbe. z) L umb. aa) BDEH-X außgeben. bb) L stellt um mochten werden. cc) L om. darinne das ist. dd) JKMNOP om das ist. ee) V sol ff) Wfurbaser. gg) KMPSTYWX sollen: ebenso R, aber korr. aus solten. hihi) KL geholfen. ii) EG getät. kk) NO wiederholen in. 11) BCH—LN—TVK rechte ; MW recht. mm) N widerte ; U vordert. nn) E wiederholt und vorderte, sich damit inzůlaßen. 00) K aber. pp) BCDH-U macht. q.) FGMSUVX stellen um dann des rr) BHJKLMNOPRU macht. ss) CMW solt. tt) om. U. un) Haigen. VV) EGSVX zûfůgen. Ww) R hat Alinea. xx) U angriffe. yy) so auch U.
Strana 404
404 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 yederman, der des ermonet oder sust innen wirdet, zu frischer tat a eylen und Aug. 14 sôlh€ genomen hab mitsambt den, die das getan habent, zu rechte helffen behalten. [3] Item so sol der akherman und weingartman ausser seinem hause mit seiner habe, die man zu den êkhern wisen und weingarten, die e ze bawen, bedarf d, es sei in vintschaft oder on vintschafft, auch auf den èkhern wisen und e weingarten und wider heim f zu hause und als 6 man die frucht sneiden, wisen 5 mâen h, auch i den k wein lesen und 1 dasm infüern sol, sicher und fridlich sein. und sol au h nyemand prennen n oder ° pranndschêczen, feur schiessen oder feur inlegen P weder tags 1 noch nachtes, es sey in offner vehde veintschafft oder one veintschafft. [4] Item es sullen alle geistlich lêute kyndelbetterin 1 und auch die s, die in swèrer krankeit sein, auch pilgreime lanntfarer t kaufflèute " und fürlêwte mit irer w hab" und kaufman- 10 schafft � sicher sein und nicht beschediget werden. [5] Item es sullen kirchen kirchhove und widemhôve auch sicher sein und daraus nicht y genomen werden noch auch kain were daraus geschehen z. doch ob yemand die oder die darinne wèrn sich understünd aa zu stürmen oder notten, so môcht man sich daraus wern. [6] Item es sol auch fürbazzer kain geraisigerbb knecht sein, der sein aigen phêrde cc 15 hab, er hab dann ainen herren oder jungherren oder sey ainer stat diener, des oder der ge- brôterdd und gedingter knechtee er sei. und ob der knecht ichts tête wider die vor- und nach- geschriben stûkh, das sol sein herrschafft verantwurten und widerkern. und was sust geraisiger €f knechte wêrn, die aigen phêrde ss und nicht herren oder hh jungherren hetten, als li vor geschriben steet, dieselben, auch ander knechte, die nicht herren hetten oder die herren hetten, die ir zum 20 rechten nicht mêchtig wêrn, sullen kk nyrgen ll frid trost mm noch geleit haben. [7] Item so sûllen all kurfursten, ander2n fürsten (geistlich und weltlich), graven, frein herren, ritterschafft, stete und mêniclich o° unser und des reichs undertan Pr mit allen den irn und den sy zu gebieten haben, es seyn edel oder €1 unedel, reisig knechte, hanntwerchknechte, dienstknechte, paursknechte€r oder ander ernstlich und vesticlich 25 schaffen und bestellen, daz der dhainer in reis weise yemands oder auf yemands diene, angriffss oder zûgriffet helffun zuw tün, es sey auf wazzer oder auf lannde, an seiner herrschafft wissen willen und gunst. sôlhs wir auch den obgemelten ww und allen andern, die nicht herren hetten, den sy in sunders zu versprechen stûnden, zu halten vesticlich gebieten. [8] Item es sol auch mêniclich, es sein fürsten herren oder stete, in welhem stat €x oder wesen die sein, als ob begriffen" iszz, in irn lannden steten und gebieten mit irn ambtlewten, auch sust ernstlich und vesticlich aa bestellen bbb, daz füro cee dhain gewachsner knecht, der mit merklicher krankeit seins leibs nicht beladen ddd und ain müssiggenger sei, auch nicht erber redlicher und begenglicher leipnarung für sich selber hab, in irn s5 lannden steten und gebieten nicht €ee gehalten noch geliten fft, sunder versmâcht und ausgetriben werden. 30 [9] Item es sol nyemand an dhainen 588 ennden hhh gelaite haben noch yemand iii a) EGP getät. b) M add. vorgenante. c) L om. die ze. d) L om. bedarf — weingarten und. e) om. F. 1)om. J. g) KMRTW wismad. h) EGP mayen; S meien; V meyen. i) X und. k) V die. I) S om. und das intüern. 40 m) om. P. n) BHJKNOR burnen ; M bornen. o) EGSVX noch. p) M einlegel. q) JL tag. r) H kinde- wetterin. s) om. B t) Rcher lanntfurer. u) om. A. v) EG-KNOPSVX iren. W) EGSVX haben. x) BF kauffmanschacz. y) L nichts. z) M geschoe. aa) EGMSUVX understunden. bb) BCEG-KM-RU raisiger. cc) C-FHJL-SU-X phêrd. dd) NO gefrumter oder statt gebrôter und. ee) K knechtner stati knecht er. ft) B-EO-KM-RT-Y raisiger. gg) BEH�X pherd. hh) NO noch ii) Hom. als — herren hetten. kk) SVX 45 die sôllen noch môgen weder statt sullen nyrgen. I1) MTW ankeinen ennden; ebenso R, aber korr. von einer Hand des 15. Jabrhunderis für nyergen. mm) GV trostung. nn) H�RW und; om. T. 00) M gemänigklich. pp) L understan. qq) om H-TV�X. rr) H-R oder pawrsknecht. ss) GNO angreif; X angriffe. tt) NO zu- greiffe uu) L hilff. vv) om MW. ww) J obgenanten. Xx) KLP stannd. yy) J geschriben; K gerurt. zz) Jstat. aaa) D-GJKMPS-X add. schaffen und; i R ist schaffen und bestellen erst später am Rande hin- 50 angefägt. bbb) H dorob sein; om. LNO. cec) CDF fürbass; KM furter; L furan ; R fürter korr. aus füro ddd) GSUVX add. ist. eee) NO noch ; SVX weder. Iff) NO gelaitten. ggg) DEG-OR-X dheinem enude. hhh) MP ennde. iii) FO nyemant.
404 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 yederman, der des ermonet oder sust innen wirdet, zu frischer tat a eylen und Aug. 14 sôlh€ genomen hab mitsambt den, die das getan habent, zu rechte helffen behalten. [3] Item so sol der akherman und weingartman ausser seinem hause mit seiner habe, die man zu den êkhern wisen und weingarten, die e ze bawen, bedarf d, es sei in vintschaft oder on vintschafft, auch auf den èkhern wisen und e weingarten und wider heim f zu hause und als 6 man die frucht sneiden, wisen 5 mâen h, auch i den k wein lesen und 1 dasm infüern sol, sicher und fridlich sein. und sol au h nyemand prennen n oder ° pranndschêczen, feur schiessen oder feur inlegen P weder tags 1 noch nachtes, es sey in offner vehde veintschafft oder one veintschafft. [4] Item es sullen alle geistlich lêute kyndelbetterin 1 und auch die s, die in swèrer krankeit sein, auch pilgreime lanntfarer t kaufflèute " und fürlêwte mit irer w hab" und kaufman- 10 schafft � sicher sein und nicht beschediget werden. [5] Item es sullen kirchen kirchhove und widemhôve auch sicher sein und daraus nicht y genomen werden noch auch kain were daraus geschehen z. doch ob yemand die oder die darinne wèrn sich understünd aa zu stürmen oder notten, so môcht man sich daraus wern. [6] Item es sol auch fürbazzer kain geraisigerbb knecht sein, der sein aigen phêrde cc 15 hab, er hab dann ainen herren oder jungherren oder sey ainer stat diener, des oder der ge- brôterdd und gedingter knechtee er sei. und ob der knecht ichts tête wider die vor- und nach- geschriben stûkh, das sol sein herrschafft verantwurten und widerkern. und was sust geraisiger €f knechte wêrn, die aigen phêrde ss und nicht herren oder hh jungherren hetten, als li vor geschriben steet, dieselben, auch ander knechte, die nicht herren hetten oder die herren hetten, die ir zum 20 rechten nicht mêchtig wêrn, sullen kk nyrgen ll frid trost mm noch geleit haben. [7] Item so sûllen all kurfursten, ander2n fürsten (geistlich und weltlich), graven, frein herren, ritterschafft, stete und mêniclich o° unser und des reichs undertan Pr mit allen den irn und den sy zu gebieten haben, es seyn edel oder €1 unedel, reisig knechte, hanntwerchknechte, dienstknechte, paursknechte€r oder ander ernstlich und vesticlich 25 schaffen und bestellen, daz der dhainer in reis weise yemands oder auf yemands diene, angriffss oder zûgriffet helffun zuw tün, es sey auf wazzer oder auf lannde, an seiner herrschafft wissen willen und gunst. sôlhs wir auch den obgemelten ww und allen andern, die nicht herren hetten, den sy in sunders zu versprechen stûnden, zu halten vesticlich gebieten. [8] Item es sol auch mêniclich, es sein fürsten herren oder stete, in welhem stat €x oder wesen die sein, als ob begriffen" iszz, in irn lannden steten und gebieten mit irn ambtlewten, auch sust ernstlich und vesticlich aa bestellen bbb, daz füro cee dhain gewachsner knecht, der mit merklicher krankeit seins leibs nicht beladen ddd und ain müssiggenger sei, auch nicht erber redlicher und begenglicher leipnarung für sich selber hab, in irn s5 lannden steten und gebieten nicht €ee gehalten noch geliten fft, sunder versmâcht und ausgetriben werden. 30 [9] Item es sol nyemand an dhainen 588 ennden hhh gelaite haben noch yemand iii a) EGP getät. b) M add. vorgenante. c) L om. die ze. d) L om. bedarf — weingarten und. e) om. F. 1)om. J. g) KMRTW wismad. h) EGP mayen; S meien; V meyen. i) X und. k) V die. I) S om. und das intüern. 40 m) om. P. n) BHJKNOR burnen ; M bornen. o) EGSVX noch. p) M einlegel. q) JL tag. r) H kinde- wetterin. s) om. B t) Rcher lanntfurer. u) om. A. v) EG-KNOPSVX iren. W) EGSVX haben. x) BF kauffmanschacz. y) L nichts. z) M geschoe. aa) EGMSUVX understunden. bb) BCEG-KM-RU raisiger. cc) C-FHJL-SU-X phêrd. dd) NO gefrumter oder statt gebrôter und. ee) K knechtner stati knecht er. ft) B-EO-KM-RT-Y raisiger. gg) BEH�X pherd. hh) NO noch ii) Hom. als — herren hetten. kk) SVX 45 die sôllen noch môgen weder statt sullen nyrgen. I1) MTW ankeinen ennden; ebenso R, aber korr. von einer Hand des 15. Jabrhunderis für nyergen. mm) GV trostung. nn) H�RW und; om. T. 00) M gemänigklich. pp) L understan. qq) om H-TV�X. rr) H-R oder pawrsknecht. ss) GNO angreif; X angriffe. tt) NO zu- greiffe uu) L hilff. vv) om MW. ww) J obgenanten. Xx) KLP stannd. yy) J geschriben; K gerurt. zz) Jstat. aaa) D-GJKMPS-X add. schaffen und; i R ist schaffen und bestellen erst später am Rande hin- 50 angefägt. bbb) H dorob sein; om. LNO. cec) CDF fürbass; KM furter; L furan ; R fürter korr. aus füro ddd) GSUVX add. ist. eee) NO noch ; SVX weder. Iff) NO gelaitten. ggg) DEG-OR-X dheinem enude. hhh) MP ennde. iii) FO nyemant.
Strana 405
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 405 geben " werden dan zu rechte, ausgenomenb zu offen têgen hoven und versprochen 1442 kempfen. Aug. 14 [10] Item von der heimlichen gerichte wegen, nachdem und sich vil ungeburlicher e sachen, die da nicht daran gehorn, an denselben gerichten verlauffen und bisher manigveltichen d ge- 5 machet haben, dadurch, woe das lenger besteen solt, gemeiner nucz und fride in dem heiligen reiche nicht wenig gekrenket f und geirret werden môcht, und darumb sôlhen unrat zu fürkomen, so haben wir mit rate, als ob g geschriben steet, unser und des heiligen reichs kurfürsten, fürsten, stete und ander obgemelt geseczt und geordnet, seczen ordnen und gebieten von Romischer kûniglicher macht in krafft diss h briefs, daz sôlh heimlich gerichte fürbassi mit fromen verstendigen und erfarn 10 lêuten beseczet und nicht durch bânnisch, verâchtet, uneelich geborn, maineydig k oder aigen lêute gehalten werde und daz es damit dieselben anders1 nicht halten, dan als das von anbegynnem durch den heiligen kayser Karlen" den Grozzen° 1, unsern ? vorfarn am reiche, auch durch die reformacion 2, so der erwirdig Dietrich erczbischof zu Côlne °, unser lieber nefe und kurfurst, als im das durch kayser Sigmunden loblicher gedêchtnûss, unserm vorvarn, bevolhen€ was, zu Arnsperg" in beywesen€ vil graven freyen herren ritter- schafft stülherren freygrêven und freyschephen gemacht hat, geordnet und geseczt ist, be- sunder daz manu nyemand dahin vordere v heisch oder lade dan die und umb die sachen, die dahin gehôrentw oder der man zu den eern nicht mêchtig sein môcht. wan ob yemand dahin gevordert wurd, des sein herre 1 oder richter mêchtig wêre zu den eern vor im oder andern lannt- leuffigen gerichten, und daz y derselb herre oder richter dem freygrêfen oder richter solhs zu wissen tête oder schrib, ainen sôlhen abvorderte und er mit zwain oder drein andern unver- sprochen mannen dem freygrêven oder richter trôstung" zu den eern€" obgemelter masse under irn sigelnbb zûschriben€c, so sol alsdan solh ladung ab sein und der sachen nach- gegangen werden vor dem herren oder richter, da die sach hingehôret und dd gevordert wurde, one in- 25 trag des freygreven oder heimlichen richters. wo aber dem also ee nicht nachgegangen wurd, so sûllen all process ervolgung und gerichte, die darûber geschehen wêrn oder geschehen wurden, gancz krafftlos tod und ab sein. die wir auch yeczund ff als dann und dann als yeczund gg von Romischer kuniglicher macht krafftlos sprechen und urteilen. [10�] es hh sol auch dhaind freygrêve dhainen freyschophen machen dan die, die daskk von rechts wegen werden so mûgen und die sôlh ir tuglicheit durch genugsame kuntschafft fürbringen. němlich süllen sy kainen zu schephen machen, der uneelich" geborn, yemands aygen mm oder sust verbundig€n oder zugehorig sey. die auch in des heiligen reichs acht aberacht oder bênnen (geistlichen° oder weltlichen) sein, sullen sy auch dhains wegs schôphen machen. [105] sôlhs Pp so von dem "€ heimlichen gerichte ob geschriben steet, wellen s5 wir von mêniclich€ vesticlich und ss unzerbrochenlich gehalten werden. und gebieten dar- umb allen und yeglichen stülherren freygreven und allen andern, in welhem tt wesen oder stat un die sind, ernstlich und vesticlich mit disem brieve, daz sy sôlhs auf irn stüln und gerichten bestellen ordenlich gehalten werden. wan wo icht dawider oder anders geschêhe vv, so soltww 15 20 40 45 a) CEFGSTVWX gegeben. b) P add. dann. c) ELNOSVX unpillicher. d) BCDH-MP-UX manigvelticlichen ; EG manigfaltenclich ; FNO manigvëlticlich ; VW menigvelticlich. e) L was. f) EPSVX bekrencket; G be- kreckt. g) U vor. h) U des. i) W fürbaser. k) C meyeidig. 1) CDFNOU stellen um nicht anders. m) L abbegynne n) BDH—SW Karl; EGTVX Karle; U Karel. o) EHJNOPVX Grossern. p) D unserm. q) DSVW Côllen; EG Côlln; FU Côln; HKNPTX Collen; L Kôlen; M Colln; O Köllen; R Kollen; D—GJS-X add. etc. r) N empholhen. s) KR Arensperg. t) K beweysen. u) om. H. v) C stelll um heische vordere. w) W ge- hôrende. x) KM herren. y) H�TVWX da. z) HP tröstund; in P auscheinend korr. aus tristund aa) U add. in. bb) CDEFGMU insigeln. cc) G züschrib. dd) ET oder. ee) K stellt um nicht also. ff) FG yetz; Nycz. gg) FGU yetz ; N ycz. hh) Mitem es; R hat Alinsa ii) DEFGU kein, kk) om. H—TVWX. 11) J von eelich. mm) H wiederholt eygen. nn) H-PSTVWX verpunden. 00) U geistliche; A geistlich oder welt- lich, pp) R hat Alinea. qq) EG den heimlichen gerichten. rr) B add. und. ss) om. K. tt) P welchen. uu) P stant. vv) DEHJK geschee. Ww) NO sol. 50 1 wort S. XLVII-XLIX und 15, 273-274 mit den Vgl. Lindner S. 466-472. Vgl. ebenda S. 230-245; ferner RTA. 12 Vor- nrr. 168 und 169.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. b) Landfriedensfrage nr. 206-209. 405 geben " werden dan zu rechte, ausgenomenb zu offen têgen hoven und versprochen 1442 kempfen. Aug. 14 [10] Item von der heimlichen gerichte wegen, nachdem und sich vil ungeburlicher e sachen, die da nicht daran gehorn, an denselben gerichten verlauffen und bisher manigveltichen d ge- 5 machet haben, dadurch, woe das lenger besteen solt, gemeiner nucz und fride in dem heiligen reiche nicht wenig gekrenket f und geirret werden môcht, und darumb sôlhen unrat zu fürkomen, so haben wir mit rate, als ob g geschriben steet, unser und des heiligen reichs kurfürsten, fürsten, stete und ander obgemelt geseczt und geordnet, seczen ordnen und gebieten von Romischer kûniglicher macht in krafft diss h briefs, daz sôlh heimlich gerichte fürbassi mit fromen verstendigen und erfarn 10 lêuten beseczet und nicht durch bânnisch, verâchtet, uneelich geborn, maineydig k oder aigen lêute gehalten werde und daz es damit dieselben anders1 nicht halten, dan als das von anbegynnem durch den heiligen kayser Karlen" den Grozzen° 1, unsern ? vorfarn am reiche, auch durch die reformacion 2, so der erwirdig Dietrich erczbischof zu Côlne °, unser lieber nefe und kurfurst, als im das durch kayser Sigmunden loblicher gedêchtnûss, unserm vorvarn, bevolhen€ was, zu Arnsperg" in beywesen€ vil graven freyen herren ritter- schafft stülherren freygrêven und freyschephen gemacht hat, geordnet und geseczt ist, be- sunder daz manu nyemand dahin vordere v heisch oder lade dan die und umb die sachen, die dahin gehôrentw oder der man zu den eern nicht mêchtig sein môcht. wan ob yemand dahin gevordert wurd, des sein herre 1 oder richter mêchtig wêre zu den eern vor im oder andern lannt- leuffigen gerichten, und daz y derselb herre oder richter dem freygrêfen oder richter solhs zu wissen tête oder schrib, ainen sôlhen abvorderte und er mit zwain oder drein andern unver- sprochen mannen dem freygrêven oder richter trôstung" zu den eern€" obgemelter masse under irn sigelnbb zûschriben€c, so sol alsdan solh ladung ab sein und der sachen nach- gegangen werden vor dem herren oder richter, da die sach hingehôret und dd gevordert wurde, one in- 25 trag des freygreven oder heimlichen richters. wo aber dem also ee nicht nachgegangen wurd, so sûllen all process ervolgung und gerichte, die darûber geschehen wêrn oder geschehen wurden, gancz krafftlos tod und ab sein. die wir auch yeczund ff als dann und dann als yeczund gg von Romischer kuniglicher macht krafftlos sprechen und urteilen. [10�] es hh sol auch dhaind freygrêve dhainen freyschophen machen dan die, die daskk von rechts wegen werden so mûgen und die sôlh ir tuglicheit durch genugsame kuntschafft fürbringen. němlich süllen sy kainen zu schephen machen, der uneelich" geborn, yemands aygen mm oder sust verbundig€n oder zugehorig sey. die auch in des heiligen reichs acht aberacht oder bênnen (geistlichen° oder weltlichen) sein, sullen sy auch dhains wegs schôphen machen. [105] sôlhs Pp so von dem "€ heimlichen gerichte ob geschriben steet, wellen s5 wir von mêniclich€ vesticlich und ss unzerbrochenlich gehalten werden. und gebieten dar- umb allen und yeglichen stülherren freygreven und allen andern, in welhem tt wesen oder stat un die sind, ernstlich und vesticlich mit disem brieve, daz sy sôlhs auf irn stüln und gerichten bestellen ordenlich gehalten werden. wan wo icht dawider oder anders geschêhe vv, so soltww 15 20 40 45 a) CEFGSTVWX gegeben. b) P add. dann. c) ELNOSVX unpillicher. d) BCDH-MP-UX manigvelticlichen ; EG manigfaltenclich ; FNO manigvëlticlich ; VW menigvelticlich. e) L was. f) EPSVX bekrencket; G be- kreckt. g) U vor. h) U des. i) W fürbaser. k) C meyeidig. 1) CDFNOU stellen um nicht anders. m) L abbegynne n) BDH—SW Karl; EGTVX Karle; U Karel. o) EHJNOPVX Grossern. p) D unserm. q) DSVW Côllen; EG Côlln; FU Côln; HKNPTX Collen; L Kôlen; M Colln; O Köllen; R Kollen; D—GJS-X add. etc. r) N empholhen. s) KR Arensperg. t) K beweysen. u) om. H. v) C stelll um heische vordere. w) W ge- hôrende. x) KM herren. y) H�TVWX da. z) HP tröstund; in P auscheinend korr. aus tristund aa) U add. in. bb) CDEFGMU insigeln. cc) G züschrib. dd) ET oder. ee) K stellt um nicht also. ff) FG yetz; Nycz. gg) FGU yetz ; N ycz. hh) Mitem es; R hat Alinsa ii) DEFGU kein, kk) om. H—TVWX. 11) J von eelich. mm) H wiederholt eygen. nn) H-PSTVWX verpunden. 00) U geistliche; A geistlich oder welt- lich, pp) R hat Alinea. qq) EG den heimlichen gerichten. rr) B add. und. ss) om. K. tt) P welchen. uu) P stant. vv) DEHJK geschee. Ww) NO sol. 50 1 wort S. XLVII-XLIX und 15, 273-274 mit den Vgl. Lindner S. 466-472. Vgl. ebenda S. 230-245; ferner RTA. 12 Vor- nrr. 168 und 169.
Strana 406
406 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Ang. 14 der stulherre zehen markh goldes, in unser kûniglich" camern" unlêsslich“ zu bezalen, und der freygreve sein ambt der freygrafschafft vervallen sein, auch der, der also unrecht vordrung oder€ verbotung erwürbe, sich selbs verurteilt und e seinen leib verwürket und ir yeglicher€ wider eere getan haben und sol mêniclich zu in 8 richten, als sich gebûret h. [11] Item wan auch dem heiligen Romischen i reiche und Deutschen lannden an der guldein k 5 und silbrein müncz gross ligt und notdurfftig1 ist, daz die ordenlich geslagen m und gehalten werde n: und darumb so seczen wir mit rate und in masse als vor, daz die guldein mûncz bey den newnzehen graden veines golds zu gemeiner lanndswerung beleibe, als dann ettlich zeit gewesen ist. und sol auch die nicht geringer ° noch hôher gemünczt werden. wan wer anders tête, in welhen wirden state oder wesen der wêre, der sol darumb swèrlich gestraffet werden, als sich dann P 10 geburn wirdet. [12] Item von der silbrein müncz wegen, wan dieselb € durch gelegenhait der lannde und manigerlay sachr wegen nicht s uff ain t gemain korn durch alle lannd u zu bringen ist: darumb so wellen und gebieten wir, daz all diejhene, die sôlh silbrein müncz slahen, stêticlich und ordenlich schaffen geslagen und gehanndelt werden". wan wo das anders geslagen w 15 oder€ gehandelt wurd, dan als billich wêre, so wellen wir das strenglich und y vestielich straffen und gestrafft z werden schaffen, auch nachdem aa und sich geburen wirdet. [13] Item werbb der vor geschriben stükh ains oder mer ce uberfüere, dawider tête oder darczů hulff, daz dawider getan wurd, oder der dieselben, die dawider têten, mit willen wissen oderdd gevêrden ee hauste ff hofete hielde oder in zûschûb, der oder die sullent wider eer und 20 recht getan haben, auch in unser und des reichs swère ungnad und darczů a in pene, nêmlich hundert markh lôtigs 85 golds, halb in unser und des reichs kamern hh und halb dem klager oder beschedigten€i unlesslich und on gnad zu beczaln, ver- vallen sein, welh€ auch die wêrn, die sôlh pene an gold oder gelde nicht zu beczaln hetten, die sullen ir missetat an irn leiben erornenmm und solnu zu in nach des reichs 25 rechte°° gerichtet werden. es sûllen auch pp, die zu verliern 1 hetten, alle" ire lehen und freyheit, so sy von uns und dem reiche oder andern geistlichen oder ss weltlichen herr- schefften oder personen hetten, zusambt der obgenanten" pene gancz, als ob sôlhs mit recht ervolget€€ wêre, verlorn haben. und sûllen auch der oder die sôlhs teten oder sy ge- vèrlich hauseten", in zulegten oder sy hinschûben, kainerlay trostung frid oder geleite haben 30 an kainen steten oder ennden, sunder es sol und mag mêniclich zu dem-ww oder denselben macht haben, sy an leib und gût anzugreiffen, und daran nichtxx gefrêvelt haben, geleicher weise und in aller der vy massezz als ob sy mit des aaa reichs hofgericht oder andern zimlichen gerichten geheischen bbb und cee mit rechtem urteil verachtet und in die achte und aberacht getan wêrn. und darczů so sol derselben leib und güte nyemand verantwurtten noch beschirmen in dhainen ddd weg. und in welhen e° gerichten 85 sy begriffen werden, so sol man sy on allen intrag behalten und uber sy richten, alles bey der pene und wie vor geschriben steet fft. [13"] doch behalten wir uns als ainem Römischem 58k kûnige, ob ichtzit in diser unser ordnung hinfür zu verêndern, zu meern "hh, zu mynnern, darczû oder davon zu seczen oder die gancz oder der iii ain tail abzetun a) om. P. b) anßor is ACF überall camer. c) UW unabläßlich, d) OL und. e) om. EG. 1) Fyeder. g) V im. 40 h) JL verpûrt. i) CR Romischem. k) M guldein munss und ouch an der silbrein statt guldein — müncz. 1) E nôtturft. m) EGSVX stellen um gehalten und geslagen. n) KP werden. o) EGNOPS-X geringert. p) K gepuret stall dann — wirdet. �) F die, r) EGM sachen. s) om. F. t) om. H-P; in R über der Zeile nachgetragen. u) F add. nit. v) B werde. w) EGSUX gehandelt und geslagen statt geslagen oder ge- handelt, x) NOP und. y) K om. und vesticlich. z) H gestrfft; P getrauft, aa) K dem. bb) E add. auch. 45 cc) F menigers. dd) O und. ee) OPSU-X geferde. ft) L behauste behofte behielte. gg) om. H-R. hh) vgl. Var. b. ii) CF beschedigtem. kk) STVWX add alle. I1) H�Rom. welh — erornen. mm) Berarmen; DEGU erarnen ; STVWX erordnen. nn) K add. dann. 00) DFGS-X rechten. pp) 6 add. die. qq) ODFG verliesen. rr) J-Pals ss) A und. 1t) U obgemelten. uu) K verfolget. Vv) EG haußte; L behausten; P husete. ww) U den. xx) G nichtzit. yy) om. FPSVX. zz) EG massen. aaa) U add. heiligen. 50 bbb) H—SX geistlichen, coc) P oder. ddd F dhainem. eee) NO welichem gericht. ftt) in CD folgen hier die S. 407 Z. 3 stehenden Worte all arglist — hindangesaczt. ggg) so uur ACF; alle andern Vorlagen Rô- mischen. hlih) DU add. oder. iil) om. K: HJL.-R die.
406 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Ang. 14 der stulherre zehen markh goldes, in unser kûniglich" camern" unlêsslich“ zu bezalen, und der freygreve sein ambt der freygrafschafft vervallen sein, auch der, der also unrecht vordrung oder€ verbotung erwürbe, sich selbs verurteilt und e seinen leib verwürket und ir yeglicher€ wider eere getan haben und sol mêniclich zu in 8 richten, als sich gebûret h. [11] Item wan auch dem heiligen Romischen i reiche und Deutschen lannden an der guldein k 5 und silbrein müncz gross ligt und notdurfftig1 ist, daz die ordenlich geslagen m und gehalten werde n: und darumb so seczen wir mit rate und in masse als vor, daz die guldein mûncz bey den newnzehen graden veines golds zu gemeiner lanndswerung beleibe, als dann ettlich zeit gewesen ist. und sol auch die nicht geringer ° noch hôher gemünczt werden. wan wer anders tête, in welhen wirden state oder wesen der wêre, der sol darumb swèrlich gestraffet werden, als sich dann P 10 geburn wirdet. [12] Item von der silbrein müncz wegen, wan dieselb € durch gelegenhait der lannde und manigerlay sachr wegen nicht s uff ain t gemain korn durch alle lannd u zu bringen ist: darumb so wellen und gebieten wir, daz all diejhene, die sôlh silbrein müncz slahen, stêticlich und ordenlich schaffen geslagen und gehanndelt werden". wan wo das anders geslagen w 15 oder€ gehandelt wurd, dan als billich wêre, so wellen wir das strenglich und y vestielich straffen und gestrafft z werden schaffen, auch nachdem aa und sich geburen wirdet. [13] Item werbb der vor geschriben stükh ains oder mer ce uberfüere, dawider tête oder darczů hulff, daz dawider getan wurd, oder der dieselben, die dawider têten, mit willen wissen oderdd gevêrden ee hauste ff hofete hielde oder in zûschûb, der oder die sullent wider eer und 20 recht getan haben, auch in unser und des reichs swère ungnad und darczů a in pene, nêmlich hundert markh lôtigs 85 golds, halb in unser und des reichs kamern hh und halb dem klager oder beschedigten€i unlesslich und on gnad zu beczaln, ver- vallen sein, welh€ auch die wêrn, die sôlh pene an gold oder gelde nicht zu beczaln hetten, die sullen ir missetat an irn leiben erornenmm und solnu zu in nach des reichs 25 rechte°° gerichtet werden. es sûllen auch pp, die zu verliern 1 hetten, alle" ire lehen und freyheit, so sy von uns und dem reiche oder andern geistlichen oder ss weltlichen herr- schefften oder personen hetten, zusambt der obgenanten" pene gancz, als ob sôlhs mit recht ervolget€€ wêre, verlorn haben. und sûllen auch der oder die sôlhs teten oder sy ge- vèrlich hauseten", in zulegten oder sy hinschûben, kainerlay trostung frid oder geleite haben 30 an kainen steten oder ennden, sunder es sol und mag mêniclich zu dem-ww oder denselben macht haben, sy an leib und gût anzugreiffen, und daran nichtxx gefrêvelt haben, geleicher weise und in aller der vy massezz als ob sy mit des aaa reichs hofgericht oder andern zimlichen gerichten geheischen bbb und cee mit rechtem urteil verachtet und in die achte und aberacht getan wêrn. und darczů so sol derselben leib und güte nyemand verantwurtten noch beschirmen in dhainen ddd weg. und in welhen e° gerichten 85 sy begriffen werden, so sol man sy on allen intrag behalten und uber sy richten, alles bey der pene und wie vor geschriben steet fft. [13"] doch behalten wir uns als ainem Römischem 58k kûnige, ob ichtzit in diser unser ordnung hinfür zu verêndern, zu meern "hh, zu mynnern, darczû oder davon zu seczen oder die gancz oder der iii ain tail abzetun a) om. P. b) anßor is ACF überall camer. c) UW unabläßlich, d) OL und. e) om. EG. 1) Fyeder. g) V im. 40 h) JL verpûrt. i) CR Romischem. k) M guldein munss und ouch an der silbrein statt guldein — müncz. 1) E nôtturft. m) EGSVX stellen um gehalten und geslagen. n) KP werden. o) EGNOPS-X geringert. p) K gepuret stall dann — wirdet. �) F die, r) EGM sachen. s) om. F. t) om. H-P; in R über der Zeile nachgetragen. u) F add. nit. v) B werde. w) EGSUX gehandelt und geslagen statt geslagen oder ge- handelt, x) NOP und. y) K om. und vesticlich. z) H gestrfft; P getrauft, aa) K dem. bb) E add. auch. 45 cc) F menigers. dd) O und. ee) OPSU-X geferde. ft) L behauste behofte behielte. gg) om. H-R. hh) vgl. Var. b. ii) CF beschedigtem. kk) STVWX add alle. I1) H�Rom. welh — erornen. mm) Berarmen; DEGU erarnen ; STVWX erordnen. nn) K add. dann. 00) DFGS-X rechten. pp) 6 add. die. qq) ODFG verliesen. rr) J-Pals ss) A und. 1t) U obgemelten. uu) K verfolget. Vv) EG haußte; L behausten; P husete. ww) U den. xx) G nichtzit. yy) om. FPSVX. zz) EG massen. aaa) U add. heiligen. 50 bbb) H—SX geistlichen, coc) P oder. ddd F dhainem. eee) NO welichem gericht. ftt) in CD folgen hier die S. 407 Z. 3 stehenden Worte all arglist — hindangesaczt. ggg) so uur ACF; alle andern Vorlagen Rô- mischen. hlih) DU add. oder. iil) om. K: HJL.-R die.
Strana 407
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 407 sich gebürn a wurd nach gelegenheit der zeit und der sache b, daz wir das, als doch für sich selbs “ billich ist, mit rate unserr und des reichs getrewn ze tün haben und tun mûgen, all d arglist und gevêrde in allen und yeglichen e vor geschriben pûncten und artikeln genczlich ußgeslozzen und hindangesaczt. Geben zu Frankfurtf versigelt5 mit unserr h küniglichen majestati anhangun- dem k insigel nach Krists1 geburd vierczehenhundertm und darnach" in° dem zway- undvierczigistem ? jare an unserr 1 lieben frawn abent assumcionis unsers reichs im dritten jares. 1442 Aug. 14 1449 Aug. 14 10 [in verso] Registrata Jacobus Widerl. Ad mandatum domini regis Hermannus Hecht. c. Verhandlungen und Beschlüsse über die Kirchenfrage nr. 210-230. 210. Denkschrift des päpstlichen Gesandten Nikolaus von Cusa über die Kirchenfrage [nachträgliche Aufzeichnung seiner vom 21. bis 23. Juni gehaltenen Rede] 1. 1442 [zwischen Juni 24 und 282] Frankfurt. 1442 [210. Juni 24 u. 28] 20 25 30 35 40 Meaus München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 415b.431b cop. chart. coaeva mit der Uber- schrift Summa dictorum Nicolai de Cusa Francfordie 1442 21. junii cum duobus diebus sequentibus contra olim Panormitanum et defensores scismatis Basilee facti. Die in den Varianten mitgeteilten Randbemerkungen rühren vom Abschreiber her. Man vergleiche im übrigen S. 247f. coll. Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 1522 fol. 54a-68b cop. chart. coaeva mit der Über- schrift Replica Nicolai de Cusa cardinalis infectiva in eundem [d. i. den Erzbischof von Palermo, dessen Rede, nr. 212, in der Handschrift unmittelbar vorangeht]. Diese Uber- schrift, auch vereinzelte Textberichtigungen und einige an den Rändern gemachte In- haltsangaben rühren von dem in der Quellenbeschreibung nr. 212 unter P erwähnten ersten Leser her, andere Inhaltsangaben von dem ebenda genannten zweiten Leser. H. coll. Wolfenbüttel Herzogl. Bibl. cod. Helmst. 367 fol. 18 a.26b cop. chart. saec. 15 mit derselben Uberschrift wie M. Am Schluß ist bemerkt Tractatus Nicolai de Cußta. Diese Vor- lage und die Vorlage P stehen einander sehr nahe, sind aber nicht voneinander abhängig, sondern aus einer gemeinsamen Vorlage abgeleitet. Die Texte beider sind überaus mangel- haft. In unseren Varianten ist nur ein Bruchteil der vorhandenen Abweichungen erwähnt. coll. Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Geistli her Schrank Lade 18 nr. 4 Libell V. fol. 1a. 25a cop. chart. coaeva mit derselben Uberschrift wie M. Auf dem Umschlag des Libells ist von einem Zeitgenossen bemerkt Cusa cardinalis pro Eugenio contra con- cilium Basiliense. Wie M, so ist auch W mit zahlreichen Randbemerkungen verschen, die bei den artt. 1-7 meist wörtlich übereinstimmen, so daß beiden eine gemeinsame Vorlage zugrunde liegen dürfte. Der von W gebotene Text ist im allgemeinen der bessere. In Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 264b-270b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 33-38) cop membr. saec. 15. — In London British Museum ms. Cotton Caligula A. I fol. 105b-113a cop. chart. saec. 15 mit ähnlicher Uberschrift wie M (doch heift es 29. junii statt 21. junii) eine unvollständige, von uns nicht näher untersuchte Abschrift, an die sich gegnerische Ausführungen anschließen. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 293 a-300b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. et membr. saec. 15. — Ebenda cod. Vatic. lat. 4183 fol. 234a-239a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Wien H. H. St. A. Handschriften cod. 784 pag. 213�237 cop. chart. saec. 15 mit derselben Uberschrift wie M. Uber dieser Überschrift steht aber noch eine andere, vom Schreiber nachträglich hinzugefügte: Tractatus magistri Nycolai de Cusa editus Franckfordie pro P W 15 45 50 a) HENOR gebürden. b) NO sachen. c) CGHMRU selb. d) ugl. S. 406 Var. fff. e) F yeden. f) BGLM Franck- fort ; EHKO—S Franckfurt; N Frannckfurt; TYWX Franckfurtt; U Franckford. g) om. FG. h) BG-ORS unserm ; Punsern. i) om, BFHJKMS. k) om. DGH; NS anhanngunden. I) BEGMS Cristi. m) HK add jar. n) om. DJ. o) DEJPSVX im statt in dem. p) DEGJLN-TYWX zwayundvierczigisten. q) D unsers. r) BGK in dem. s) V jaren. 1 Uber den Inhalt der Denkschrift vergleiche man unsere Einleitung S. 247f. 2 Vgl. S. 248 Z. 5—15. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 52
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 407 sich gebürn a wurd nach gelegenheit der zeit und der sache b, daz wir das, als doch für sich selbs “ billich ist, mit rate unserr und des reichs getrewn ze tün haben und tun mûgen, all d arglist und gevêrde in allen und yeglichen e vor geschriben pûncten und artikeln genczlich ußgeslozzen und hindangesaczt. Geben zu Frankfurtf versigelt5 mit unserr h küniglichen majestati anhangun- dem k insigel nach Krists1 geburd vierczehenhundertm und darnach" in° dem zway- undvierczigistem ? jare an unserr 1 lieben frawn abent assumcionis unsers reichs im dritten jares. 1442 Aug. 14 1449 Aug. 14 10 [in verso] Registrata Jacobus Widerl. Ad mandatum domini regis Hermannus Hecht. c. Verhandlungen und Beschlüsse über die Kirchenfrage nr. 210-230. 210. Denkschrift des päpstlichen Gesandten Nikolaus von Cusa über die Kirchenfrage [nachträgliche Aufzeichnung seiner vom 21. bis 23. Juni gehaltenen Rede] 1. 1442 [zwischen Juni 24 und 282] Frankfurt. 1442 [210. Juni 24 u. 28] 20 25 30 35 40 Meaus München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 415b.431b cop. chart. coaeva mit der Uber- schrift Summa dictorum Nicolai de Cusa Francfordie 1442 21. junii cum duobus diebus sequentibus contra olim Panormitanum et defensores scismatis Basilee facti. Die in den Varianten mitgeteilten Randbemerkungen rühren vom Abschreiber her. Man vergleiche im übrigen S. 247f. coll. Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 1522 fol. 54a-68b cop. chart. coaeva mit der Über- schrift Replica Nicolai de Cusa cardinalis infectiva in eundem [d. i. den Erzbischof von Palermo, dessen Rede, nr. 212, in der Handschrift unmittelbar vorangeht]. Diese Uber- schrift, auch vereinzelte Textberichtigungen und einige an den Rändern gemachte In- haltsangaben rühren von dem in der Quellenbeschreibung nr. 212 unter P erwähnten ersten Leser her, andere Inhaltsangaben von dem ebenda genannten zweiten Leser. H. coll. Wolfenbüttel Herzogl. Bibl. cod. Helmst. 367 fol. 18 a.26b cop. chart. saec. 15 mit derselben Uberschrift wie M. Am Schluß ist bemerkt Tractatus Nicolai de Cußta. Diese Vor- lage und die Vorlage P stehen einander sehr nahe, sind aber nicht voneinander abhängig, sondern aus einer gemeinsamen Vorlage abgeleitet. Die Texte beider sind überaus mangel- haft. In unseren Varianten ist nur ein Bruchteil der vorhandenen Abweichungen erwähnt. coll. Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Geistli her Schrank Lade 18 nr. 4 Libell V. fol. 1a. 25a cop. chart. coaeva mit derselben Uberschrift wie M. Auf dem Umschlag des Libells ist von einem Zeitgenossen bemerkt Cusa cardinalis pro Eugenio contra con- cilium Basiliense. Wie M, so ist auch W mit zahlreichen Randbemerkungen verschen, die bei den artt. 1-7 meist wörtlich übereinstimmen, so daß beiden eine gemeinsame Vorlage zugrunde liegen dürfte. Der von W gebotene Text ist im allgemeinen der bessere. In Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 264b-270b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 33-38) cop membr. saec. 15. — In London British Museum ms. Cotton Caligula A. I fol. 105b-113a cop. chart. saec. 15 mit ähnlicher Uberschrift wie M (doch heift es 29. junii statt 21. junii) eine unvollständige, von uns nicht näher untersuchte Abschrift, an die sich gegnerische Ausführungen anschließen. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 293 a-300b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. et membr. saec. 15. — Ebenda cod. Vatic. lat. 4183 fol. 234a-239a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Wien H. H. St. A. Handschriften cod. 784 pag. 213�237 cop. chart. saec. 15 mit derselben Uberschrift wie M. Uber dieser Überschrift steht aber noch eine andere, vom Schreiber nachträglich hinzugefügte: Tractatus magistri Nycolai de Cusa editus Franckfordie pro P W 15 45 50 a) HENOR gebürden. b) NO sachen. c) CGHMRU selb. d) ugl. S. 406 Var. fff. e) F yeden. f) BGLM Franck- fort ; EHKO—S Franckfurt; N Frannckfurt; TYWX Franckfurtt; U Franckford. g) om. FG. h) BG-ORS unserm ; Punsern. i) om, BFHJKMS. k) om. DGH; NS anhanngunden. I) BEGMS Cristi. m) HK add jar. n) om. DJ. o) DEJPSVX im statt in dem. p) DEGJLN-TYWX zwayundvierczigisten. q) D unsers. r) BGK in dem. s) V jaren. 1 Uber den Inhalt der Denkschrift vergleiche man unsere Einleitung S. 247f. 2 Vgl. S. 248 Z. 5—15. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 52
Strana 408
408 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitto August 1442. 1442 [zw. Iuni 24 u. 28) parte olim Eugenii adver us sacrum Basili nse concilium et dominum papam Felicem cujus tractatus falsitas clarissime claret ex tractatu domini Panormitani ex adverso edito. — Ebenda Hofbibl. cod. ms. 4701 fol. 397 b- 407a cop. chart. coaeva, Auszug von Thomas Ebendorfers Hand, mit der Überschrift Proposita per Nicolaum de Cußa 1442 21. junii et duobus sequentibus in dieta Frankfordensi (die letzten drei Worte sind von Ebendorfer erst nachträglich hinzugefügt). Am Schluß explicit 29. junii Frankfordensi in dieta ex- tracta 1442. Vgl. S. 247. — Ebenda cod. ms. 5049 fol. 321 b. 328b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Geistl. Schrank Lade 18 nr. 5 Libell III fol. 99a. 115a cop. chart. saec. 16 med., Abschrift von W. Gedruckt Würdtwein, Subsidia diplomatica Tom. 9 (Heidelbergae 1776) pag. 1-56 aus der 10 oben angeführten Würzburger Abschrift von W. — Mon. conc. 3, 1126-1152 aus den Wiener und Baseler Exemplaren der Chronik Segovias. Benutzt von Wessenberg, Die großen Kirchenversammlungen des 15. und 16. Jahrhunderts Bd. 2 (Konstanz 1840) S. 440. — Binterim, Pragmatische Geschichte der Deutschen Koncilien Bd. 7 (Mainz 1848) S. 188. — Chmel, Friedrich IV. 2, 158 Anm. 2; Voigt 1, 267; 15 Hefele 7, 799; Pückert S. 179 Erwähnt von Valois 2, 248 Anm. 4. [1] Dampnatis Amedistis in magna ycumenica synodo, cui sanctissimus dominus noster Eugenius papa legitima a successione post mortem Martini pape sancti Petri sedem tenens presedit, non putabatur ipsos judicatos amplius audiri debere, prohi- 20 bente hoc omni jure ecclesiastico et imperiali, maxime cum ipsi, qui „os in celum po- suerunt, lingua eorum transeunte super terram"1, exemplo Calcedonensis' sinodi2 audiri vetantur (21. di. „in tantum“ 3), sic et ex eo, quia scisma fecerunt (23. q. 5. „non vos“4) et suum intrusum defendere moliuntur (3. q. 1. § „patet“ 5). hiis enim casibus audiencia denegatur, ut notat glosa 23. di. „in nomine domini" 6 super verbo „audiencia“, quoniam 2e nichil subsistencie aut coloris contra ista enormia scelera jured adduci posse presuppo- suerunt e. nec credebamus nos servuli apostolice sedis, illos, qui‘ more eorum, qui re- cencia fundamenta inprimere satagunt, verbis deceptoriis abundant, post tot concessas publicas et privatas audiencias in hac dieta, ubi conclusio pollicita est, denuo s audiri ad repeticionemque sepissime dictorum redeundum. credimus, hanc ipsam omnium eciam so fuisse sentenciam garrulacionibus finem datum. sed postquam importunissima et invere- cunda instancia eorum vicit clementissimum et invictissimum regem nostrum et glorio- sissimos principes electores, ut datis deputatis, coram quibus iterum et finaliter, que vellent, dicerent, ad hoc deventum est, ut vos, reverendissimi patres et magnifici et vene- rabiles domini ad hoc deputati, eos triduo audiretis. Deinde preter propositum, ne s5 gloriarentur ex taciturnitate nostra, justiciam ecclesie per orbem disperse non posse ostendi, in simplicitate sermonis veritatem rei geste atque pene omnibus notissime pari triduo, eciam lectis publicis k documentis, adeo dei gracia me ostendisse gaudeo. ut presump- tuosissima injusticia eorum 1, qui Christi ecclesiam in partes scindere moliuntur, omnibus dominacionibus vestris patefacta sit. verum quia in fine visi estis memoriale in scriptis 4o desiderare de hiis auditis pro subsidio faciende relacionis, quamvis nichil putem omnium prudentissimas dominaciones vestras latere posse de omnibus per me enarratis, cum nichil alienum aut incognitum adduxerim, hic nunc pareo, ista succinctissime annotando, que memoria administrat, non ista offerens, quasi ecclesia per orbem dispersa aut sancta Romana ecclesia vel ycumenica synodus opus habeat defensorem alio quam sua auctori- 45 a) M legitimus. b) M in celum os. c) H Calsidonensis. d) em.; M jura; P mora; H mera. e) PH presump- serunt. 1) M quibus ; in W korr. aus quibus. g) M om. denno audiri. h) M om. que. i) PH demum. k) M publicatis. 1) M eorundem. m) H defensari. 1 Vgl. Ps. 72, 9. Das vierte allgemeine Konzil zu Chalcedon vom Jahre 451. c. 9 D. 21. с. 42 С. 23 q. 5. c. 6 С. 3 q. 1. c. 1 D. 23. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 32b. 50
408 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitto August 1442. 1442 [zw. Iuni 24 u. 28) parte olim Eugenii adver us sacrum Basili nse concilium et dominum papam Felicem cujus tractatus falsitas clarissime claret ex tractatu domini Panormitani ex adverso edito. — Ebenda Hofbibl. cod. ms. 4701 fol. 397 b- 407a cop. chart. coaeva, Auszug von Thomas Ebendorfers Hand, mit der Überschrift Proposita per Nicolaum de Cußa 1442 21. junii et duobus sequentibus in dieta Frankfordensi (die letzten drei Worte sind von Ebendorfer erst nachträglich hinzugefügt). Am Schluß explicit 29. junii Frankfordensi in dieta ex- tracta 1442. Vgl. S. 247. — Ebenda cod. ms. 5049 fol. 321 b. 328b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Geistl. Schrank Lade 18 nr. 5 Libell III fol. 99a. 115a cop. chart. saec. 16 med., Abschrift von W. Gedruckt Würdtwein, Subsidia diplomatica Tom. 9 (Heidelbergae 1776) pag. 1-56 aus der 10 oben angeführten Würzburger Abschrift von W. — Mon. conc. 3, 1126-1152 aus den Wiener und Baseler Exemplaren der Chronik Segovias. Benutzt von Wessenberg, Die großen Kirchenversammlungen des 15. und 16. Jahrhunderts Bd. 2 (Konstanz 1840) S. 440. — Binterim, Pragmatische Geschichte der Deutschen Koncilien Bd. 7 (Mainz 1848) S. 188. — Chmel, Friedrich IV. 2, 158 Anm. 2; Voigt 1, 267; 15 Hefele 7, 799; Pückert S. 179 Erwähnt von Valois 2, 248 Anm. 4. [1] Dampnatis Amedistis in magna ycumenica synodo, cui sanctissimus dominus noster Eugenius papa legitima a successione post mortem Martini pape sancti Petri sedem tenens presedit, non putabatur ipsos judicatos amplius audiri debere, prohi- 20 bente hoc omni jure ecclesiastico et imperiali, maxime cum ipsi, qui „os in celum po- suerunt, lingua eorum transeunte super terram"1, exemplo Calcedonensis' sinodi2 audiri vetantur (21. di. „in tantum“ 3), sic et ex eo, quia scisma fecerunt (23. q. 5. „non vos“4) et suum intrusum defendere moliuntur (3. q. 1. § „patet“ 5). hiis enim casibus audiencia denegatur, ut notat glosa 23. di. „in nomine domini" 6 super verbo „audiencia“, quoniam 2e nichil subsistencie aut coloris contra ista enormia scelera jured adduci posse presuppo- suerunt e. nec credebamus nos servuli apostolice sedis, illos, qui‘ more eorum, qui re- cencia fundamenta inprimere satagunt, verbis deceptoriis abundant, post tot concessas publicas et privatas audiencias in hac dieta, ubi conclusio pollicita est, denuo s audiri ad repeticionemque sepissime dictorum redeundum. credimus, hanc ipsam omnium eciam so fuisse sentenciam garrulacionibus finem datum. sed postquam importunissima et invere- cunda instancia eorum vicit clementissimum et invictissimum regem nostrum et glorio- sissimos principes electores, ut datis deputatis, coram quibus iterum et finaliter, que vellent, dicerent, ad hoc deventum est, ut vos, reverendissimi patres et magnifici et vene- rabiles domini ad hoc deputati, eos triduo audiretis. Deinde preter propositum, ne s5 gloriarentur ex taciturnitate nostra, justiciam ecclesie per orbem disperse non posse ostendi, in simplicitate sermonis veritatem rei geste atque pene omnibus notissime pari triduo, eciam lectis publicis k documentis, adeo dei gracia me ostendisse gaudeo. ut presump- tuosissima injusticia eorum 1, qui Christi ecclesiam in partes scindere moliuntur, omnibus dominacionibus vestris patefacta sit. verum quia in fine visi estis memoriale in scriptis 4o desiderare de hiis auditis pro subsidio faciende relacionis, quamvis nichil putem omnium prudentissimas dominaciones vestras latere posse de omnibus per me enarratis, cum nichil alienum aut incognitum adduxerim, hic nunc pareo, ista succinctissime annotando, que memoria administrat, non ista offerens, quasi ecclesia per orbem dispersa aut sancta Romana ecclesia vel ycumenica synodus opus habeat defensorem alio quam sua auctori- 45 a) M legitimus. b) M in celum os. c) H Calsidonensis. d) em.; M jura; P mora; H mera. e) PH presump- serunt. 1) M quibus ; in W korr. aus quibus. g) M om. denno audiri. h) M om. que. i) PH demum. k) M publicatis. 1) M eorundem. m) H defensari. 1 Vgl. Ps. 72, 9. Das vierte allgemeine Konzil zu Chalcedon vom Jahre 451. c. 9 D. 21. с. 42 С. 23 q. 5. c. 6 С. 3 q. 1. c. 1 D. 23. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 32b. 50
Strana 409
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 409 1442 [zw. Juní 24 u. 28) tate aut quod hoc a onus michi creditum quisque putet b inter eos infinicies e docciores pericioresque sancte ecclesie filios, solum pro modulo meo hoc ostendere cupiens, quod tam parvi momenti sunt Amedistarum fundamenta, ut vir parvus ingenio et pericia facile omnia comminuat, alciora et sublimiorad majoribus remittens. [2] incipio igitur sub influencia Christi capitis ecclesiam suam defensurus et dico: recepto per universam e ecclesiam sanctissimo domino nostro Eugenio pro unico indubitato pontifice, post plures annos regiminis ejus quidam pauci Basilee residentes Amedeum, Sabaudie' tunc ducem, antipapam erexerunt. hos scismaticos, a jure et homine anathematizatos, mandat apostolica sedes per hanc inclitam nacionem vitari, sicut alie 1o Christiane naciones illis communionem subtraxerunt, omnibus illis non obstantibus, que per eos allegantur. nam sermo eorum fumus est caligine plenus, oculos stolidorum obte- nebrans, nichil habens de veritatis subsistencia 1. si 5 enim spiritum Christi, qui veritas est, haberent, ejus corpus, quod est ecclesia, non tanto opere dilaniare studerent (24. q. 1. „ubi sana" et c. „hereticus“ 2). Christus enim „in eorum cordibus habitare non potest, 15 qui se a corporis Christi compage abrumpunt“ (eadem causa et questione c. „audivimus“3). erat enim unitas ecclesie ex capite Eugenio et membris fidelibus compaginata, et ibi post connexam€ et undique conjunctam ecclesie unitatem alium Novacianum i erigentes ex- ecrandum scisma fecerunt (7. q. 1. „Novacianus k“4, ubi de hoc 24. q. 1. „didicimus“ 5). hoc solum sufficit omnibus eorum fabulacionibus satisfaciens. scisma enim nullam habet 20 defensionem, cum nulla sit dabilis causa ad scisma necessitans, ut optime deducit sanctus Augustinus contra Parmenianum ". eo ipso enim 1, quod scisma fecerunt, se ipsos impios injustos atque dampnatos esse ostenderunt (23. q. 5. „si vos“ 7). et hec est prohibicionis causa, cur scismatici audiri non debeant, cum causam haberem nequeant excusantem ; habet enim scisma intra se anathema inexcusabile. [3] sed quoniam Amediste quodam 25 caliginoso fumo defensionis utuntur, dicentes se concilium universale fuisse ecclesiam representasse et cum auctoritate plena conciliarin ab ipsis dominum nostrum depositum esse et Amedeum electum, ostendam hec omnia a veritate aliena. primo° quidem patefaciam dudum omnem conciliarem P auctoritatem desiisse Basilee ob concilii translacionem aut secundum ordinacionem olim Basiliensis concilii aut 3o conventum patrum in Ferraria animo ycumenicum concilium celebrandi aut per recessum presidentum et aliorum de Basilea aut per Grecorum unionem aut translacionem per dominum nostrum factam, secundo " loco subiciam eciam, si hec non obstarent, processum contra dominum nostrum nequaquam fuisse synodicum: primo quidem ipsum arrogantem ostendam et presumptuosum, cum nondum sit per universam ecclesiam admissum contra e5 unicum pontificem € Romanum talem fieri posse; secundo, etsi fieri posset, non erat ille legitimus et synodicus, solvendo objectionem de heresi. tercio s contra eligentes Amedeum atque de inhabilitatet electi et nullitate pauca adiciam. in omnibus plane et succincte progredi curabo premittam autem summarium casum rerum gestarum, ex quo omnia, que intendo, apparebunt, parvam quandam justificacionem peticionis sanctissimi domini 40 nostri annectendo, ut sic ordinacius cetera attingam. 45 a) om. M. b) PH putat. c) H infini os doctores felicioresque statt infinicies docciores pericioresque. d) PHW subtiliora. e) M universalem. 1) MH Subaudie. g) in M am Rande conclusio „scisma est indefensibile“, hic infra. h) PH annexam. i) P Novacionem. k) PH Novacius. I) om. PH. m) M neq. hab. n) P con- ciliariter ; H concilialiter. of in M am Rande annotacio dicendorum. primo. p) H concilialem. q) in M am Rande 2. r) M Rom pont. s) in M am Rande 3. t) Minabilitate. 50 1 Vgl. die Actio sexta des siebenten, im Jahre 787 in Nicäa gehaltenen Konzils (Mansi 13, 210). c. 29 und c. 30 C. 24 q. 1. Ebenda c. 4. с. 6 С. 7 q. 1. * c. 31 С. 24 q. 1. 6 Vgl. Augustin, Contra epistolam Parmeniam lib. 2 cap. 11 (Corpus script. eccl. lat. 51, 76; Migne 43, 69). С. 35 С. 23 q. 5. 52*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 409 1442 [zw. Juní 24 u. 28) tate aut quod hoc a onus michi creditum quisque putet b inter eos infinicies e docciores pericioresque sancte ecclesie filios, solum pro modulo meo hoc ostendere cupiens, quod tam parvi momenti sunt Amedistarum fundamenta, ut vir parvus ingenio et pericia facile omnia comminuat, alciora et sublimiorad majoribus remittens. [2] incipio igitur sub influencia Christi capitis ecclesiam suam defensurus et dico: recepto per universam e ecclesiam sanctissimo domino nostro Eugenio pro unico indubitato pontifice, post plures annos regiminis ejus quidam pauci Basilee residentes Amedeum, Sabaudie' tunc ducem, antipapam erexerunt. hos scismaticos, a jure et homine anathematizatos, mandat apostolica sedes per hanc inclitam nacionem vitari, sicut alie 1o Christiane naciones illis communionem subtraxerunt, omnibus illis non obstantibus, que per eos allegantur. nam sermo eorum fumus est caligine plenus, oculos stolidorum obte- nebrans, nichil habens de veritatis subsistencia 1. si 5 enim spiritum Christi, qui veritas est, haberent, ejus corpus, quod est ecclesia, non tanto opere dilaniare studerent (24. q. 1. „ubi sana" et c. „hereticus“ 2). Christus enim „in eorum cordibus habitare non potest, 15 qui se a corporis Christi compage abrumpunt“ (eadem causa et questione c. „audivimus“3). erat enim unitas ecclesie ex capite Eugenio et membris fidelibus compaginata, et ibi post connexam€ et undique conjunctam ecclesie unitatem alium Novacianum i erigentes ex- ecrandum scisma fecerunt (7. q. 1. „Novacianus k“4, ubi de hoc 24. q. 1. „didicimus“ 5). hoc solum sufficit omnibus eorum fabulacionibus satisfaciens. scisma enim nullam habet 20 defensionem, cum nulla sit dabilis causa ad scisma necessitans, ut optime deducit sanctus Augustinus contra Parmenianum ". eo ipso enim 1, quod scisma fecerunt, se ipsos impios injustos atque dampnatos esse ostenderunt (23. q. 5. „si vos“ 7). et hec est prohibicionis causa, cur scismatici audiri non debeant, cum causam haberem nequeant excusantem ; habet enim scisma intra se anathema inexcusabile. [3] sed quoniam Amediste quodam 25 caliginoso fumo defensionis utuntur, dicentes se concilium universale fuisse ecclesiam representasse et cum auctoritate plena conciliarin ab ipsis dominum nostrum depositum esse et Amedeum electum, ostendam hec omnia a veritate aliena. primo° quidem patefaciam dudum omnem conciliarem P auctoritatem desiisse Basilee ob concilii translacionem aut secundum ordinacionem olim Basiliensis concilii aut 3o conventum patrum in Ferraria animo ycumenicum concilium celebrandi aut per recessum presidentum et aliorum de Basilea aut per Grecorum unionem aut translacionem per dominum nostrum factam, secundo " loco subiciam eciam, si hec non obstarent, processum contra dominum nostrum nequaquam fuisse synodicum: primo quidem ipsum arrogantem ostendam et presumptuosum, cum nondum sit per universam ecclesiam admissum contra e5 unicum pontificem € Romanum talem fieri posse; secundo, etsi fieri posset, non erat ille legitimus et synodicus, solvendo objectionem de heresi. tercio s contra eligentes Amedeum atque de inhabilitatet electi et nullitate pauca adiciam. in omnibus plane et succincte progredi curabo premittam autem summarium casum rerum gestarum, ex quo omnia, que intendo, apparebunt, parvam quandam justificacionem peticionis sanctissimi domini 40 nostri annectendo, ut sic ordinacius cetera attingam. 45 a) om. M. b) PH putat. c) H infini os doctores felicioresque statt infinicies docciores pericioresque. d) PHW subtiliora. e) M universalem. 1) MH Subaudie. g) in M am Rande conclusio „scisma est indefensibile“, hic infra. h) PH annexam. i) P Novacionem. k) PH Novacius. I) om. PH. m) M neq. hab. n) P con- ciliariter ; H concilialiter. of in M am Rande annotacio dicendorum. primo. p) H concilialem. q) in M am Rande 2. r) M Rom pont. s) in M am Rande 3. t) Minabilitate. 50 1 Vgl. die Actio sexta des siebenten, im Jahre 787 in Nicäa gehaltenen Konzils (Mansi 13, 210). c. 29 und c. 30 C. 24 q. 1. Ebenda c. 4. с. 6 С. 7 q. 1. * c. 31 С. 24 q. 1. 6 Vgl. Augustin, Contra epistolam Parmeniam lib. 2 cap. 11 (Corpus script. eccl. lat. 51, 76; Migne 43, 69). С. 35 С. 23 q. 5. 52*
Strana 410
410 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [I. Narratio conflictus inter concilium Basiliense et Eugenium papam quartum occasione I2w. unionis Grecorum exorti.] Juni 24 u. 28) [4] Sanctissimus " dominus noster, dum esset in minoribus, reductionem orientalis ecclesie diligenter sollicitans, deinde ad Petri cathedram superna disposicione perveniens, ex apostolico officio sibi nunc hanc curam commissam considerans, talem egit diligenciam, ut conclusio capta esset de mittendo apostolico legato 1 Constantinopolim cum necessariis personis pro felici et facili consumacione unionis ecclesiarum dei. [5] sed eo nostro pontifice inscio per patres, qui Basilee concilii causa convenerant b, cum Grecis alii trac- tatus initi sunt. anno enim domini 1434 ° septimo idus septembris in concilio Basiliensi cum oratoribus Grecorum de unione eorum actum est2. qui cum eam extra ycumenicam 10 synodum fieri non posse dixissent, fuit diucius tractatum, ut in Basileam pro loco con- sentirent. et quia obstantibus instructionibus hoc facere non poterant, judicavit concilium non expedire, quod propter locum tantum bonum negligeretur, sed " obligavit se per juramentum nomine concilii per apostolicum legatum et presidentem prestitume sollemp- niter ad faciendum concilium ycumenicum in Calabria Ancona vel alio loco maritimo 15 aut in Bononia? Mediolano vel alio loco in Ytalia, extra Ytaliam in Buda in Ungaria aut in Wienna5 in Austria et ad ultimum in Sabaudiah, sic quod illud ycumenicum con- cilium in uno ex locisi prefatis per concilium eligendo fiat ac quod oratores mit- tendi pro Grecis adducant quatuor galeas et tricentos balistarios pro custodia civitatis Constantinopolitane k et nominent imperatori Grecorum locum unum ex nominatis cum 20 oblacione salvi conductus dicti loci et civitatis, similiter et portum, ad quem ultimo de- bebit applicare, ad quem, dum pervenerit, concilium Basiliense1 infra mensem ad nomi- natum locum se transferetm, accedente in omnibus expresso consensu Romani pontificis, qui eciam per se vel suos ad hoc constitutos cum aliis patriarchis et episcopis, qui similiter ibi esse debent, vere vel representative hoc concilium ycumenicum celebrabit. [6] veni- 25 enten igitur tempore electionis loci in concilio magnus numerus, qui tunc studiose pro factione hujus rei noviter ex coactione adversariorum sanctissimi" domini nostri ad- venerat? ad hunc actum, de personis infimis et ad res synodicas tractandas ineptissimis inclinabatur pocius ad Avinionem ", que civitas eciam pecunias obtulit necessarias mu- tuare. addiderunt autem illi Basileam jam a Grecis refutatam et, quia Avinio non fuit 30 nominata, addiderunt et Sabaudiam. hec autem duo loca ob fraudem adjunxerunt, ut postea compertum est. presidentes' apostolici et alii plures misteria intelligentes restiterunt. Avinionenses eciam petiverunt pro securitate suarum pecuniarum exponendarum decre- tacionem loci et portus et decime imponende. multist resistentibus, ne hoc fieret, finaliter quidam domini pro concordia patrum conceperunt unum avisamentum4, continens, quod 3s ambasiatores in Constantinopolim ituri de Basilea versus Avinionem pergerent ac quod Avinionenses infra 30 dies post recessum ipsorum deberent contentare capitaneum galearum de 30800 florenis " et residuum usque ad summam 70000 florenorum exsolverent ipsis a) in M am Rande casus bene notetur. b) H convenerunt. c) em.; MPHW 1438. d) in Mam Rande concilium indicavit translacionem faciendam. e) M prefatum. f) PH Banonia. g) P Bienna : H Vyenna. h) MH Sub- 40 audia, und so auch reiterhin u statt a in der ersten Silbe. i) M pref. locis. k) P Constantiorum: H Constan- tinopolitensis. I) in Mam Rande hic notetur, quod Basilienses tenebantur Grecos accedere. m) H transferret. n) in Mam Rande ista omnia in 19. sessione Basiliensi. o) om. PHW. p) PH advenerant. q) H Avionem. r) M obt. pec. s) PH add. autem. t) H pluribus. u) om. M. 1 Der Gesandte war der päpstliche Datarius Christoforus Garatoni. Vgl. die Briefe des Papstes an ihn und an seine Präsidenten im Baseler Konzil vom 13. Juli und 31. August 1434 bei Mansi 30, 848-849 und Cecconi I, 2 pag. LXVI-LXVII bezw. XCIII-XCV, auch Haller im Conc. Bas. 1, 128. Vgl. dus Dekret „,Sicut pia mater “ der 19. Session vom 7. September 1434 (gedr. Mansi 29, 92-98; 45 Mon. conc. 2, 752-757, auch RTA. 15, 458 Anm. 1 und Hefele 7, 587-589). 8 Vgl. nr. 212 art. 7. " Die sogenannte Cedula convencionalis. Vgl. nr. 212 art. 9. 50
410 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [I. Narratio conflictus inter concilium Basiliense et Eugenium papam quartum occasione I2w. unionis Grecorum exorti.] Juni 24 u. 28) [4] Sanctissimus " dominus noster, dum esset in minoribus, reductionem orientalis ecclesie diligenter sollicitans, deinde ad Petri cathedram superna disposicione perveniens, ex apostolico officio sibi nunc hanc curam commissam considerans, talem egit diligenciam, ut conclusio capta esset de mittendo apostolico legato 1 Constantinopolim cum necessariis personis pro felici et facili consumacione unionis ecclesiarum dei. [5] sed eo nostro pontifice inscio per patres, qui Basilee concilii causa convenerant b, cum Grecis alii trac- tatus initi sunt. anno enim domini 1434 ° septimo idus septembris in concilio Basiliensi cum oratoribus Grecorum de unione eorum actum est2. qui cum eam extra ycumenicam 10 synodum fieri non posse dixissent, fuit diucius tractatum, ut in Basileam pro loco con- sentirent. et quia obstantibus instructionibus hoc facere non poterant, judicavit concilium non expedire, quod propter locum tantum bonum negligeretur, sed " obligavit se per juramentum nomine concilii per apostolicum legatum et presidentem prestitume sollemp- niter ad faciendum concilium ycumenicum in Calabria Ancona vel alio loco maritimo 15 aut in Bononia? Mediolano vel alio loco in Ytalia, extra Ytaliam in Buda in Ungaria aut in Wienna5 in Austria et ad ultimum in Sabaudiah, sic quod illud ycumenicum con- cilium in uno ex locisi prefatis per concilium eligendo fiat ac quod oratores mit- tendi pro Grecis adducant quatuor galeas et tricentos balistarios pro custodia civitatis Constantinopolitane k et nominent imperatori Grecorum locum unum ex nominatis cum 20 oblacione salvi conductus dicti loci et civitatis, similiter et portum, ad quem ultimo de- bebit applicare, ad quem, dum pervenerit, concilium Basiliense1 infra mensem ad nomi- natum locum se transferetm, accedente in omnibus expresso consensu Romani pontificis, qui eciam per se vel suos ad hoc constitutos cum aliis patriarchis et episcopis, qui similiter ibi esse debent, vere vel representative hoc concilium ycumenicum celebrabit. [6] veni- 25 enten igitur tempore electionis loci in concilio magnus numerus, qui tunc studiose pro factione hujus rei noviter ex coactione adversariorum sanctissimi" domini nostri ad- venerat? ad hunc actum, de personis infimis et ad res synodicas tractandas ineptissimis inclinabatur pocius ad Avinionem ", que civitas eciam pecunias obtulit necessarias mu- tuare. addiderunt autem illi Basileam jam a Grecis refutatam et, quia Avinio non fuit 30 nominata, addiderunt et Sabaudiam. hec autem duo loca ob fraudem adjunxerunt, ut postea compertum est. presidentes' apostolici et alii plures misteria intelligentes restiterunt. Avinionenses eciam petiverunt pro securitate suarum pecuniarum exponendarum decre- tacionem loci et portus et decime imponende. multist resistentibus, ne hoc fieret, finaliter quidam domini pro concordia patrum conceperunt unum avisamentum4, continens, quod 3s ambasiatores in Constantinopolim ituri de Basilea versus Avinionem pergerent ac quod Avinionenses infra 30 dies post recessum ipsorum deberent contentare capitaneum galearum de 30800 florenis " et residuum usque ad summam 70000 florenorum exsolverent ipsis a) in M am Rande casus bene notetur. b) H convenerunt. c) em.; MPHW 1438. d) in Mam Rande concilium indicavit translacionem faciendam. e) M prefatum. f) PH Banonia. g) P Bienna : H Vyenna. h) MH Sub- 40 audia, und so auch reiterhin u statt a in der ersten Silbe. i) M pref. locis. k) P Constantiorum: H Constan- tinopolitensis. I) in Mam Rande hic notetur, quod Basilienses tenebantur Grecos accedere. m) H transferret. n) in Mam Rande ista omnia in 19. sessione Basiliensi. o) om. PHW. p) PH advenerant. q) H Avionem. r) M obt. pec. s) PH add. autem. t) H pluribus. u) om. M. 1 Der Gesandte war der päpstliche Datarius Christoforus Garatoni. Vgl. die Briefe des Papstes an ihn und an seine Präsidenten im Baseler Konzil vom 13. Juli und 31. August 1434 bei Mansi 30, 848-849 und Cecconi I, 2 pag. LXVI-LXVII bezw. XCIII-XCV, auch Haller im Conc. Bas. 1, 128. Vgl. dus Dekret „,Sicut pia mater “ der 19. Session vom 7. September 1434 (gedr. Mansi 29, 92-98; 45 Mon. conc. 2, 752-757, auch RTA. 15, 458 Anm. 1 und Hefele 7, 587-589). 8 Vgl. nr. 212 art. 7. " Die sogenannte Cedula convencionalis. Vgl. nr. 212 art. 9. 50
Strana 411
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 411 1442 [zw. Juní 24 u. 28) ambasiatoribus realiter in pecunia numerata. de quibus omnibus b infra 12 dies post 30 predictos certificari deberet ipsum concilium per litteras ambasiatorum predictorum; alioquin extunc posset et teneretur concilium procedere ad electionem alterius loci et aliunde universali" ecclesie providere. hoc avisamentum fuit conclusum per deputaciones 5 et congregacionem generalem. [7] oratores Avinionem perrexerunt cum bullis 1 et in- structionibus 2 dominis presidentibus et eis adherentibus ignotis d, inter cetera habentes potestatem portum nominandi, sicut eis videretur. unde cum Avinionem venissent et Avinionenses multum dubitarent 3, an Greci ad eos venturi essent propter contradictionem, quam audierant Basilee factam, hoc argumento seducebantur, quia dicebatur ipsis Sa- 10 baudiam nominatam, quam Greci refutare non possent, esseque in potestate ipsorum ora- torum portum ultimum nominare, et per hanc potestatem Grecos Avinionem conducerent, quia eos ad portum propinquum circa Avinionem, scilicet Aquas Mortuas, conducerent ete, quando ita ad Avinionem fatigati? Greci pervenirent, non instarent plus fatigari et ad Sabaudiam vehi, maxime cum in Sabaudia nulla civitas specialiter nominata aut ad hoc accomoda esset, que preponeretur Avinioni cum incomodo itineris et fatige s. unde ipsi oratores de non nominando alium portum se per juramentum et alias solemp- niter Avinionensibus astrinxerunt. sed adhuc non bene securi pecuniam infra statutum terminum non exbursarunt, immo lapso termino ut prius instabant pro decretacione loci et decime et portus. fraus hec de portu occulte tenebatur, quia dabat pars illa Almanis 20 ad intelligendum, quomodo cum pecuniis Avinionensium concilium ycumenicum finaliter Basilee constitueretur. hec quidem fraudulenter dicebant, ut sic Almanos ad favores allicerent. [8] dum igitur hec sic Avinione agerentur, supervenit 4 ex Grecia orator imperatoris Johannes Dissipatus, in generali congregacione protestandoh nullum i Gre- corum per mare Siculum seu Tyrenum venturum. cum ipsis enim bona fide actum esset. 25 sed illud mare tale foret, quod imperator et patriarcha et alii senes prelati sine periculo vite per illud duci non possent. nec unquam in hoc consensissent neque consentirent, neque Avinionem approbassent, sed 1 refutassent. protestando, quod per hanc viam ! ne- gocium unionis destrueretur, expense perderentur, fides eism data et jurata non servaretur. et multa circa hoc dixit. [9] videntes igitur domini presidentes negocium illud penitus so in fumum ire cum ignominia ecclesie nostre, nisi ad aliam electionem procederetur, pro- posuerunt5 in generali congregacione juxta concordata in concilio, quia Avinionenses infra terminum non satisfecissent, ad alterius loci electionem procedendum esse; nam electio illa, eciamsi Avinio eligibilis fuisset, per ordinacionem concilii Avinionensibus intimatam cassa et irrita facta esset per fluxum temporis, ita quod opus foret alia electione, ex- s5 hortando, ut illa fieret de loco Grecis grato et rebus gerendis accomodo. post hanc exhortacionem aliquociens repetitam domini de duodecim secundum conciliin formam avisarunt juxta exhortacionem illam ° negociis Grecorum providendum esse. atque ita 15 a) in M am Rande verba ordinacionis concilii, si Avinionenses deficerent. b) om. M. c) M eccl. univ. d) WV ignaris. e) in Mam Rande fraus magna. f) M Greci fatigati venirent. g) PH fatigie. h) in M am Rande protestacio Grecorum. i) H wiederholt nullum. k) Mom. sed refut. I) om. M. m) PHei. n) Mcommunem. o) Mistam. 1 Vgl. Segovia lib. 10 cap. 32 (Mon. conc. 2, 937-940). 2 Die Instruktionen sind abgedruckt im Conc. 45 Bas. 5, 185-205. » Über die Verhandlungen in Avignon, die vom 27. März bis zum 19. Juni 1437 dauerten, vergleiche man den Bericht der Konzilsgesandten, den der sie begleitende Notar Jakob Hüglin am 1. Februar 1438 50 in der Generalkongregation des Konzils vorlas (gedr. Conc. Bas. 5, 285-303; vgl. Mon. conc. 3, 37 und Zlocisti S. 13-23). 4 Vgl. nr. 212 art. 8. 5 Die Verhandlungen, ob ein neuer Konzilsort zu wählen sei oder nicht, dauerten rom 12. April bis zum 6. Mai 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 4-8 (Mon. conc. 2, 955-965) und die bei Cecconi I, 2 pag CCCVIII-CCCXVI abgedruckten Aktenstücke.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 411 1442 [zw. Juní 24 u. 28) ambasiatoribus realiter in pecunia numerata. de quibus omnibus b infra 12 dies post 30 predictos certificari deberet ipsum concilium per litteras ambasiatorum predictorum; alioquin extunc posset et teneretur concilium procedere ad electionem alterius loci et aliunde universali" ecclesie providere. hoc avisamentum fuit conclusum per deputaciones 5 et congregacionem generalem. [7] oratores Avinionem perrexerunt cum bullis 1 et in- structionibus 2 dominis presidentibus et eis adherentibus ignotis d, inter cetera habentes potestatem portum nominandi, sicut eis videretur. unde cum Avinionem venissent et Avinionenses multum dubitarent 3, an Greci ad eos venturi essent propter contradictionem, quam audierant Basilee factam, hoc argumento seducebantur, quia dicebatur ipsis Sa- 10 baudiam nominatam, quam Greci refutare non possent, esseque in potestate ipsorum ora- torum portum ultimum nominare, et per hanc potestatem Grecos Avinionem conducerent, quia eos ad portum propinquum circa Avinionem, scilicet Aquas Mortuas, conducerent ete, quando ita ad Avinionem fatigati? Greci pervenirent, non instarent plus fatigari et ad Sabaudiam vehi, maxime cum in Sabaudia nulla civitas specialiter nominata aut ad hoc accomoda esset, que preponeretur Avinioni cum incomodo itineris et fatige s. unde ipsi oratores de non nominando alium portum se per juramentum et alias solemp- niter Avinionensibus astrinxerunt. sed adhuc non bene securi pecuniam infra statutum terminum non exbursarunt, immo lapso termino ut prius instabant pro decretacione loci et decime et portus. fraus hec de portu occulte tenebatur, quia dabat pars illa Almanis 20 ad intelligendum, quomodo cum pecuniis Avinionensium concilium ycumenicum finaliter Basilee constitueretur. hec quidem fraudulenter dicebant, ut sic Almanos ad favores allicerent. [8] dum igitur hec sic Avinione agerentur, supervenit 4 ex Grecia orator imperatoris Johannes Dissipatus, in generali congregacione protestandoh nullum i Gre- corum per mare Siculum seu Tyrenum venturum. cum ipsis enim bona fide actum esset. 25 sed illud mare tale foret, quod imperator et patriarcha et alii senes prelati sine periculo vite per illud duci non possent. nec unquam in hoc consensissent neque consentirent, neque Avinionem approbassent, sed 1 refutassent. protestando, quod per hanc viam ! ne- gocium unionis destrueretur, expense perderentur, fides eism data et jurata non servaretur. et multa circa hoc dixit. [9] videntes igitur domini presidentes negocium illud penitus so in fumum ire cum ignominia ecclesie nostre, nisi ad aliam electionem procederetur, pro- posuerunt5 in generali congregacione juxta concordata in concilio, quia Avinionenses infra terminum non satisfecissent, ad alterius loci electionem procedendum esse; nam electio illa, eciamsi Avinio eligibilis fuisset, per ordinacionem concilii Avinionensibus intimatam cassa et irrita facta esset per fluxum temporis, ita quod opus foret alia electione, ex- s5 hortando, ut illa fieret de loco Grecis grato et rebus gerendis accomodo. post hanc exhortacionem aliquociens repetitam domini de duodecim secundum conciliin formam avisarunt juxta exhortacionem illam ° negociis Grecorum providendum esse. atque ita 15 a) in M am Rande verba ordinacionis concilii, si Avinionenses deficerent. b) om. M. c) M eccl. univ. d) WV ignaris. e) in Mam Rande fraus magna. f) M Greci fatigati venirent. g) PH fatigie. h) in M am Rande protestacio Grecorum. i) H wiederholt nullum. k) Mom. sed refut. I) om. M. m) PHei. n) Mcommunem. o) Mistam. 1 Vgl. Segovia lib. 10 cap. 32 (Mon. conc. 2, 937-940). 2 Die Instruktionen sind abgedruckt im Conc. 45 Bas. 5, 185-205. » Über die Verhandlungen in Avignon, die vom 27. März bis zum 19. Juni 1437 dauerten, vergleiche man den Bericht der Konzilsgesandten, den der sie begleitende Notar Jakob Hüglin am 1. Februar 1438 50 in der Generalkongregation des Konzils vorlas (gedr. Conc. Bas. 5, 285-303; vgl. Mon. conc. 3, 37 und Zlocisti S. 13-23). 4 Vgl. nr. 212 art. 8. 5 Die Verhandlungen, ob ein neuer Konzilsort zu wählen sei oder nicht, dauerten rom 12. April bis zum 6. Mai 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 4-8 (Mon. conc. 2, 955-965) und die bei Cecconi I, 2 pag CCCVIII-CCCXVI abgedruckten Aktenstücke.
Strana 412
412 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 statuto die 1 in deputacionibus ad alterius loci electionem deventum est, eligentibus quidem Urto. Juni 24 dominis presidentibus et aliis nonnullis regum et principum oratoribus et viris gravissimis u.28) et tribus presidentibus trium“ deputacionum electionem concludentibus, aliis multis do- minis deputacionibus interessentibus et non eligentibus, sed vota dantibus. pro peticione Avinionensium, scilicet decretacione loci et decime etc., interposuit se Germanica nacio s et cives Basilienses. et 12 fuerunt media oblata et aliqua ex illis per olim archiepiscopum Panormitanum b, qui favere tamen videbatur parti, que eligebat Avinionem, licet ipse palam allegasset solempniter ipsam non esse eligibilem tamquam non nominatam nec comprehensam in decreto convencionali. omnia media per presidentes et eis adherentes admissa fuerunt cum una exuberantissima adjectione, quod omnis modus excogitabilis 10 placeret pro desiderio' alterius partis, sic quod negocium Grecorum non perderetur cum ignominia et infamia ecclesie et promissorum ejus. [10] sed quia pars alia concordiam noluit, ita ut mala intencio ducum illius multitudinis facile intelligeretur, honor dei et ecclesie unitas et promissio bonos artabat, ne caderent d. quare cum illa pars olim Are- latensis? ad decretacionem festinaret, opus erat, ne veritas occumberet, quod ipsi domini 15 presidentes pariformiter agerent. decretata' est2 igitur electio Utini s et Florencie aut alterius loci ex nominatis grati Romano pontifici et Grecis, qui prius necessaria para- verith. [11] missum est hoc decretum ad sanctissimum dominum nostrum. qui, audito processu instante, oratore Grecorum conmunicato, consilioi dominorum cardinalium et prelatorum, qui in majori numero eciam ex Basilee quondam incorporatis in curia tunc 20 erant quam Basilee, gratam habuit ipsam electionem et eam in publico consistorio so- lempniter confirmavit3 atque ad exequendum * eam ut caput ecclesie et concilii cum hiis, qui decretum illud sanctitati sue presentarunt4, oratores 5 Constantinopolim misit. [12] qui dum aliquamdiu in eadem! civitate Constantinopolitana fuissent, ex Avinionem galeas venisse audiverunt, sine tamen balistariis. unde, ne ob hoc Greci retraherentur a veni- 25 endo, dabant ipsi oratores sanctissimi domini nostri et partis" sue ad hoc speciale man- datum habentes Grecis potestatem cum illis galeis Avinionem veniendi aut per alium omnem modum eis gratum, sic tamen, quod omnino ad aliquam quamcunque civitatem ecclesie occidentalis venire non recusarent°. practicavit imperator Grecorum aliquibus diebus cum illis, et quia non poterant ad aliam viam consentire, quam quod per mare so Tyrenum ad Aquas Mortuas descenderent in ultimum portum, ad quod Greci induci non poterant, redierunt ipsi vacui, Grecis P Ferrariam venientibus, intimacione facta omnibus (que eciam ad noticiam Basilee remanencium " pervenit) ex ultimo portu Veneciarum de eorum adventu 6. [13] venit 7 igitur dominus Julianus, cardinalis legatus apostolicus a) M omnium. b) in M am Rande ecce contra Panormitanum. c) in M nach partis. d) W rederetur. e) P a 35 relacione ; H arlectencium, I) em.; MPHW decreta. g) M Utine. h) PH paraverint i) PH concilio. k) HW exequendam. 1) PHW ea. m) M Avinone. n) MH parti. o) M recusaret. p) in M am fande de fundacione concilii Ferrariensis. q) om. M. Am 17. April 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 6 (Mon. conc. 2, 959-960). 2 Vgl. das Dekret der Minorität des Konzils „Hec sacrosancta synodus“ (gedr. Cecconi I, 2 pag. COCXVII-CCCXIX; Mon conc 2, 980-981), auch Hefele 7, 644 ff. Vgl. die Bulle „Salvatoris et dei nostri" vom 30. Mai 1437 (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCXLI bis CCCXLV, auch Hefele 7, 648). € Die Überbringer des Dekrets waren Bischof Petrus von Digne, Bischof Antonius von Oporto und Nikolaus von Cusa. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 13 und 15 (Mon. conc 2, 976 und 981). 5 Als Gesandte des Papstes werden genannt der Erzbischof Johannes von Tarentaise und der S. 410 40 Anm. 1 erwähnte, inzwischen zum Bischof von Coron beförderte Datar Garatoni. Vgl. die Berichte der Konzilsgesandten (Conc. Bas. 5, 311) und des Jo- hannes von Ragusa (Cecconi I, 2 pag. DVII und DIX). 6 Vgl. den Brief des Kaisers Johannes an das Baseler Konzil vom 25. Februar 1438 (gedr. Cec- coni I, 2 pag. DLXI-DLXII; Mon. conc. 3, 61-62). Am 20. Februar 1438. Vgl. Zhishman S. 245, auch nr. 212 art. 22. 45 50
412 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 statuto die 1 in deputacionibus ad alterius loci electionem deventum est, eligentibus quidem Urto. Juni 24 dominis presidentibus et aliis nonnullis regum et principum oratoribus et viris gravissimis u.28) et tribus presidentibus trium“ deputacionum electionem concludentibus, aliis multis do- minis deputacionibus interessentibus et non eligentibus, sed vota dantibus. pro peticione Avinionensium, scilicet decretacione loci et decime etc., interposuit se Germanica nacio s et cives Basilienses. et 12 fuerunt media oblata et aliqua ex illis per olim archiepiscopum Panormitanum b, qui favere tamen videbatur parti, que eligebat Avinionem, licet ipse palam allegasset solempniter ipsam non esse eligibilem tamquam non nominatam nec comprehensam in decreto convencionali. omnia media per presidentes et eis adherentes admissa fuerunt cum una exuberantissima adjectione, quod omnis modus excogitabilis 10 placeret pro desiderio' alterius partis, sic quod negocium Grecorum non perderetur cum ignominia et infamia ecclesie et promissorum ejus. [10] sed quia pars alia concordiam noluit, ita ut mala intencio ducum illius multitudinis facile intelligeretur, honor dei et ecclesie unitas et promissio bonos artabat, ne caderent d. quare cum illa pars olim Are- latensis? ad decretacionem festinaret, opus erat, ne veritas occumberet, quod ipsi domini 15 presidentes pariformiter agerent. decretata' est2 igitur electio Utini s et Florencie aut alterius loci ex nominatis grati Romano pontifici et Grecis, qui prius necessaria para- verith. [11] missum est hoc decretum ad sanctissimum dominum nostrum. qui, audito processu instante, oratore Grecorum conmunicato, consilioi dominorum cardinalium et prelatorum, qui in majori numero eciam ex Basilee quondam incorporatis in curia tunc 20 erant quam Basilee, gratam habuit ipsam electionem et eam in publico consistorio so- lempniter confirmavit3 atque ad exequendum * eam ut caput ecclesie et concilii cum hiis, qui decretum illud sanctitati sue presentarunt4, oratores 5 Constantinopolim misit. [12] qui dum aliquamdiu in eadem! civitate Constantinopolitana fuissent, ex Avinionem galeas venisse audiverunt, sine tamen balistariis. unde, ne ob hoc Greci retraherentur a veni- 25 endo, dabant ipsi oratores sanctissimi domini nostri et partis" sue ad hoc speciale man- datum habentes Grecis potestatem cum illis galeis Avinionem veniendi aut per alium omnem modum eis gratum, sic tamen, quod omnino ad aliquam quamcunque civitatem ecclesie occidentalis venire non recusarent°. practicavit imperator Grecorum aliquibus diebus cum illis, et quia non poterant ad aliam viam consentire, quam quod per mare so Tyrenum ad Aquas Mortuas descenderent in ultimum portum, ad quod Greci induci non poterant, redierunt ipsi vacui, Grecis P Ferrariam venientibus, intimacione facta omnibus (que eciam ad noticiam Basilee remanencium " pervenit) ex ultimo portu Veneciarum de eorum adventu 6. [13] venit 7 igitur dominus Julianus, cardinalis legatus apostolicus a) M omnium. b) in M am Rande ecce contra Panormitanum. c) in M nach partis. d) W rederetur. e) P a 35 relacione ; H arlectencium, I) em.; MPHW decreta. g) M Utine. h) PH paraverint i) PH concilio. k) HW exequendam. 1) PHW ea. m) M Avinone. n) MH parti. o) M recusaret. p) in M am fande de fundacione concilii Ferrariensis. q) om. M. Am 17. April 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 6 (Mon. conc. 2, 959-960). 2 Vgl. das Dekret der Minorität des Konzils „Hec sacrosancta synodus“ (gedr. Cecconi I, 2 pag. COCXVII-CCCXIX; Mon conc 2, 980-981), auch Hefele 7, 644 ff. Vgl. die Bulle „Salvatoris et dei nostri" vom 30. Mai 1437 (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCXLI bis CCCXLV, auch Hefele 7, 648). € Die Überbringer des Dekrets waren Bischof Petrus von Digne, Bischof Antonius von Oporto und Nikolaus von Cusa. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 13 und 15 (Mon. conc 2, 976 und 981). 5 Als Gesandte des Papstes werden genannt der Erzbischof Johannes von Tarentaise und der S. 410 40 Anm. 1 erwähnte, inzwischen zum Bischof von Coron beförderte Datar Garatoni. Vgl. die Berichte der Konzilsgesandten (Conc. Bas. 5, 311) und des Jo- hannes von Ragusa (Cecconi I, 2 pag. DVII und DIX). 6 Vgl. den Brief des Kaisers Johannes an das Baseler Konzil vom 25. Februar 1438 (gedr. Cec- coni I, 2 pag. DLXI-DLXII; Mon. conc. 3, 61-62). Am 20. Februar 1438. Vgl. Zhishman S. 245, auch nr. 212 art. 22. 45 50
Strana 413
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 413 primus et ultimus, qui Basilee auctoritate apostolica presedit, et cum eo ex incorporatis prelatis Basilee multi viri doctissimi ad civitatem Ferrariensem, ita ut in fundacione illius ycumenici concilii in prima sessione 1 plus quam in duplo plures prelati eciam ex olim Basilee incorporatis cum capite ecclesie et conciliia, quam Basilee remanserint, reperti sint b. [14] verum quia olim Arelatensis “ et sui in finem, ut sanctissimum dominum nostrum eciam apud Grecos diffamarent, ad inpediendum eorum adventum, audito d, quod sanctitas sua confirmasset electionem partis presidencium, quoddam injuriosissimum monitorium? de facto decreverunt contra sanctitatem suam et° hujus copiam oratores eorum Con- stantinopolim attulerunt, restiterunt presidentes apostolici atque alii gravissimi domini, 1o eciam sancte memorie dominus imperator Sigismundus3 atque alii principes, ne tantum scandalosum scisma resuscitaret et quia furori illorum, quem in multis ostenderunt, obviari nulla prece aut racione potuit, sanctissimus s dominus noster, ammonitus per re- verendissimos dominos cardinales et aliosh prelatos, ut ipsis furiosis gladium de manu tolleret, in cujus confidencia hoc attemptabant, scilicet auctoritatem conciliii ab ipsis 15 demeret, in finem, ne scisma fieret ac ne unio Grecorum impediretur, concilium eciam ante Grecorum adventum k transtulit 4 cum condicione, si non desisterent ab illis! pre- sumptuosissimis scandalis, adiciens m: „in quo eciam sic translato talia auctore deo pro- ponere et agere intendimus, ex quibus nostram innocenciam orbis " totus cognoscere o poterit etc.“ et quoniam illi ad cessandum et impetum refrenandum nulla prece prin- cipum induci poterant, immo ? intellecto Grecorum adventu ad Ytaliam magis" inar- descebant, hic1 sanctissimus dominus noster, congregatis non paucis prelatis Ferrarie, presidente domino cardinali sancte Crucis, cognosci fecit, an apud Basilee residentes et talia in fidei prejudicium et scismatis fomentum attemptantes concilii* maneret auctoritas t vel non. tunc concilium legitime translatum fore de Basilea ad Ferrariam communi om- 25 nium sentencia diffinitum est5 ac quod per lapsum termini ad hoc statuti concilium esset legitime Ferrarie stabilitum. [15] post hec illi, qui in Basilea erant, hiis omnibus non obstantibus, postquam ad ora Ytalie Grecos adventasse senserant, sanctissimum “ dominum nostrum nisi sunt diabolica presumpcione ab omni administracione suspendere“ et sibi ipsis v papalem administracionem sub privacionis pena vendicare, citando omnes cardi- so nales et alios, ut ad Basileam concurrant, precipiendo omnibus prelatis et principibus, ne eidem domino nostro pareant aut obediant. [16] inchoata est autem felicissima sancta ycumenica sinodus, sathanicis illis impedimentis" non obstantibus, secundum ordinacionem olim Basiliensis concilii et de reductione Grecorum diligencia facta est, qualis in tali arduissima materia fieri debuit, ita quod dei dono inmenso orientalis ecclesia ad fidem 35 Romane ecclesie cum pace conducta est 7, ut nunc una sit Romane ecclesie atque Con- 20 1442 ſzw. nui 2. n. 28/ 40 a) M concilio. b) H sunt ; in W korr. ans sunt. c) H Arlectensis, und so auch weiterhin. d) PH auditoque (H auditaque) sanctitate statt audito, quod sanctitas. e) in M am Rande contra Basilienses de magna ribaldaria eorum. f) em.; MPHW scandalum. g) om. M. h) M add. dominos et. i) M conciliarem. k) H unionem. 1) H ipsis. m) in M am Rande de purgacione domini Eugenii. n) M totus orbis. o) W agnoscere. p) W add. magis. q) om. W. r) W hinc. s) M concilium. t) MPH auctoritate. 1) HW dom. n. sanct. v) PH ipsi: W ipsam. w) in M korr. für impedientibus. Am 10. Januar 1438. Vgl. Hefele 7, 660. 2 Vgl. das Dekret „Cum Christi ecclesia“ der 26. Session vom 31. Juli 1437 (gedr. Mansi 29, 45 137-141; Mon. conc. 2, 1010-1013), auch Hefele 7, 649-650. 8 Vgl. Segovia lib. 12 cap. 13 (Mon. conc. 2, 1040 -1041) und RTA. 12, 113-114; auch Weber, Die selbständige Vermittlungspolitik der Kurfürsten 50 im Konflikt zwischen Papst und Konzil 1437-1438 (Historische Studien, veröffentlicht von Ebering, Heft 127, Berlin 1915) S. 19-21. 4 Vgl. die Bulle „Doctoris gentium“ vom 18. Sept. 1437 (gedr. Cecconi I,2 pag. COCCXIIICCCCXXV; Mon. conc. 2, 1033-1040), auch Hefele 7, 651. 5 In der 1. Session vom 10. Januar 1438. Vgl. das Dekret „Ad laudem omnipotentis dei“ (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCCLXXI-CCCCLXXIV; Mon. conc. 3, 8-10). 6 Am 24. Januar 1438. Vgl. das Dekret „Au- divit omnis ecclesia“ (gedr. Mansi 29, 165-169; Мon. conc. 3, 25.30) Uber die Unionsverhandlungen in Ferrara und
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 413 primus et ultimus, qui Basilee auctoritate apostolica presedit, et cum eo ex incorporatis prelatis Basilee multi viri doctissimi ad civitatem Ferrariensem, ita ut in fundacione illius ycumenici concilii in prima sessione 1 plus quam in duplo plures prelati eciam ex olim Basilee incorporatis cum capite ecclesie et conciliia, quam Basilee remanserint, reperti sint b. [14] verum quia olim Arelatensis “ et sui in finem, ut sanctissimum dominum nostrum eciam apud Grecos diffamarent, ad inpediendum eorum adventum, audito d, quod sanctitas sua confirmasset electionem partis presidencium, quoddam injuriosissimum monitorium? de facto decreverunt contra sanctitatem suam et° hujus copiam oratores eorum Con- stantinopolim attulerunt, restiterunt presidentes apostolici atque alii gravissimi domini, 1o eciam sancte memorie dominus imperator Sigismundus3 atque alii principes, ne tantum scandalosum scisma resuscitaret et quia furori illorum, quem in multis ostenderunt, obviari nulla prece aut racione potuit, sanctissimus s dominus noster, ammonitus per re- verendissimos dominos cardinales et aliosh prelatos, ut ipsis furiosis gladium de manu tolleret, in cujus confidencia hoc attemptabant, scilicet auctoritatem conciliii ab ipsis 15 demeret, in finem, ne scisma fieret ac ne unio Grecorum impediretur, concilium eciam ante Grecorum adventum k transtulit 4 cum condicione, si non desisterent ab illis! pre- sumptuosissimis scandalis, adiciens m: „in quo eciam sic translato talia auctore deo pro- ponere et agere intendimus, ex quibus nostram innocenciam orbis " totus cognoscere o poterit etc.“ et quoniam illi ad cessandum et impetum refrenandum nulla prece prin- cipum induci poterant, immo ? intellecto Grecorum adventu ad Ytaliam magis" inar- descebant, hic1 sanctissimus dominus noster, congregatis non paucis prelatis Ferrarie, presidente domino cardinali sancte Crucis, cognosci fecit, an apud Basilee residentes et talia in fidei prejudicium et scismatis fomentum attemptantes concilii* maneret auctoritas t vel non. tunc concilium legitime translatum fore de Basilea ad Ferrariam communi om- 25 nium sentencia diffinitum est5 ac quod per lapsum termini ad hoc statuti concilium esset legitime Ferrarie stabilitum. [15] post hec illi, qui in Basilea erant, hiis omnibus non obstantibus, postquam ad ora Ytalie Grecos adventasse senserant, sanctissimum “ dominum nostrum nisi sunt diabolica presumpcione ab omni administracione suspendere“ et sibi ipsis v papalem administracionem sub privacionis pena vendicare, citando omnes cardi- so nales et alios, ut ad Basileam concurrant, precipiendo omnibus prelatis et principibus, ne eidem domino nostro pareant aut obediant. [16] inchoata est autem felicissima sancta ycumenica sinodus, sathanicis illis impedimentis" non obstantibus, secundum ordinacionem olim Basiliensis concilii et de reductione Grecorum diligencia facta est, qualis in tali arduissima materia fieri debuit, ita quod dei dono inmenso orientalis ecclesia ad fidem 35 Romane ecclesie cum pace conducta est 7, ut nunc una sit Romane ecclesie atque Con- 20 1442 ſzw. nui 2. n. 28/ 40 a) M concilio. b) H sunt ; in W korr. ans sunt. c) H Arlectensis, und so auch weiterhin. d) PH auditoque (H auditaque) sanctitate statt audito, quod sanctitas. e) in M am Rande contra Basilienses de magna ribaldaria eorum. f) em.; MPHW scandalum. g) om. M. h) M add. dominos et. i) M conciliarem. k) H unionem. 1) H ipsis. m) in M am Rande de purgacione domini Eugenii. n) M totus orbis. o) W agnoscere. p) W add. magis. q) om. W. r) W hinc. s) M concilium. t) MPH auctoritate. 1) HW dom. n. sanct. v) PH ipsi: W ipsam. w) in M korr. für impedientibus. Am 10. Januar 1438. Vgl. Hefele 7, 660. 2 Vgl. das Dekret „Cum Christi ecclesia“ der 26. Session vom 31. Juli 1437 (gedr. Mansi 29, 45 137-141; Mon. conc. 2, 1010-1013), auch Hefele 7, 649-650. 8 Vgl. Segovia lib. 12 cap. 13 (Mon. conc. 2, 1040 -1041) und RTA. 12, 113-114; auch Weber, Die selbständige Vermittlungspolitik der Kurfürsten 50 im Konflikt zwischen Papst und Konzil 1437-1438 (Historische Studien, veröffentlicht von Ebering, Heft 127, Berlin 1915) S. 19-21. 4 Vgl. die Bulle „Doctoris gentium“ vom 18. Sept. 1437 (gedr. Cecconi I,2 pag. COCCXIIICCCCXXV; Mon. conc. 2, 1033-1040), auch Hefele 7, 651. 5 In der 1. Session vom 10. Januar 1438. Vgl. das Dekret „Ad laudem omnipotentis dei“ (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCCLXXI-CCCCLXXIV; Mon. conc. 3, 8-10). 6 Am 24. Januar 1438. Vgl. das Dekret „Au- divit omnis ecclesia“ (gedr. Mansi 29, 165-169; Мon. conc. 3, 25.30) Uber die Unionsverhandlungen in Ferrara und
Strana 414
414 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 14e stantinopolitane, immo et Armenorum a Yberorum Afrorum Jacubinorumb atque Indorum /2w. Jini 24 fides. [17] illi vero, qui Basilee remanserunt, in profundum malorum continue plus u. 28] ruentes, bono unitatis invidentes, ad horrendum scisma sua sponte properarunt, contra- dicentibus omnibus nacionibus et prelatis, regum et principum oratoribus de contrario in faciem eorum protestantibus ', cum hiis bene omnibus et multo" majori parte prelatorum, s qui tunc Basilee erant, concurrentibus ete de congregacionibus se absentantibus, ita quod inter omnes cardinales archiepiscopos et episcopos, qui tunc Basilee erant quasi ad nume- rum triginta, minus quam decem passionatissimi emuli', quorum vix quatuor aliud, quam nudum usurpatum titulum habebant, nisi sunt sanctissimum s dominum nostrum depo- nere 1 et universamh per i orbem dispersam ecclesiam scandalizare. inter eos autem, 10 qui huic nefarie faccioni se opposuerunt, post cardinalem Teraconensem ", archiepiscopum Mediolanensem1 et alios maximos viros fuit ille olim Panormitanusm, qui singulariter et in scriptis de injusticia protestatus est 2. ingratissimus vir, tot juramentorum apostolice" sedi prestitorum, sue doctrine et protestacionum ° inmemor, partem scismaticam assumpsit, nunc hic pro defensione capelli pseudocardinalatus? sui s cum ignominia militans. posu- 15 erunt ! autem in pretensa sentencia dominum nostrum hereticum esse ex eo, quia con- cilium transtulit Ferrariam, licet neque super heresi citatus esset neque ante citacionem concilium transtulisset, sibi Amedeum olim ducem Sabaudie in caput preficientes4 (no- vam rem, ex laico quem ad monarchiam ecclesie velle erigere!), ecclesia per orbem diffusa dissenciente, immo anathematizante, nichilominus eciam omnes cujuscunque di- 20 gnitatis, ecclesiasticet seu secularis, ac universitates honoribus privantes et anathemati- zantes tamquam heresis " et scismatis fautores, qui domino nostro depost favores v in pontificatu prestarent. sed Deus, qui non sinit veritatem opprimi, ecclesiam suam per orbem dispersam, cui inspiravit, ut Basiliensibus contradicerent", conservavit absque scismate, ita, ut omnes naciones usque in istam horam * Basiliensem factionem tamquam 25 presumptuosissimam dampnent. [II. Justificatio petitionis Eugenii pape, ut rex Romanorum et electores suspensionem animorum demedio tollant et sibi obedientiam prestent.] [18] In y hac autem nacione z, in qua propter dubium translacionis tempore electionis so bone memorie regis Alberti deliberacio ad tempus capta fuit cum protestacione 5 bonis respectibus, maxime ne interim aut electio illa cavillaretur, aut nacio Germanica scin- deretur, nunc agitur de conclusione illius deliberacionis et declaracione obediencie, cum continuacio perniciem pariat. unde sanctissimus dominus noster serenissimum Roma- norum regem nostrum et reverendissimos patres et illustrissimos principes electores ex- 35 a) in M am Rande reductio multorum ad fidem. b) PHW Jncobinorum. c) in M am Rande de protestacionibus Basilee factis. d) M multum. e) om. MPH f) in M am Rande ecce deponentes papam. gl om. PHW h)M per universum ; H universum. i) om. PH. k) P Terraconensem ; W Taraconensem. 1) H Medolonensem. m) in M am Rande ecce inconstantissimum Panormitanum. n) M sedi apost. o) MHP protestacioni. p) H phendocardinalatus. q) in M am Rande contra sentenciam Basiliensium. r) H add. eciam. s) W aliquem. 40 1) PH ecclesiastica sen seculari u) PHheresum et scismaticorum. V) in Mnach pontificatu. w) W contra- diceret. 1) MPW hanc. y) in M am Rande de neutralitate et contra eam. z) P dampnacione. aa) in Wist von einer sweiten Hand übergeschrieben scilicet regis Alberti. Florenz vergleiche man Hefele 7, 673-761; 788-790; 793-797. Vgl. das Dekret „Prospexit dominus" der 34. Session vom 25. Juni 1439 (gedr. Mansi 29, 179-181; Mon. conc. 3, 325-327; Conc. Bas. 6, 527-529). Vgl. Segovia lib. 13 cap. 45 und lib. 14 cap. 30-32 und 34-36 (Mon. conc. 3, 163-164; 257-269;270-277), auch Preiswerk S. 59-60 und 70 ff. 8 Tudeschi war von Papst Felix V. am 12. No- vember 1440 zum Kardinalpriester tit. sanctorum 45 12 apostolorum ernannt worden. Vgl. Conc. Bas. 7, 282-283 und Mon. conc. 3, 516. " Vgl. die in RTA. 15, 6 Anm. 3 angeführte Literatur. 5 Vgl. RTA. 13 nr. 130. 50
414 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 14e stantinopolitane, immo et Armenorum a Yberorum Afrorum Jacubinorumb atque Indorum /2w. Jini 24 fides. [17] illi vero, qui Basilee remanserunt, in profundum malorum continue plus u. 28] ruentes, bono unitatis invidentes, ad horrendum scisma sua sponte properarunt, contra- dicentibus omnibus nacionibus et prelatis, regum et principum oratoribus de contrario in faciem eorum protestantibus ', cum hiis bene omnibus et multo" majori parte prelatorum, s qui tunc Basilee erant, concurrentibus ete de congregacionibus se absentantibus, ita quod inter omnes cardinales archiepiscopos et episcopos, qui tunc Basilee erant quasi ad nume- rum triginta, minus quam decem passionatissimi emuli', quorum vix quatuor aliud, quam nudum usurpatum titulum habebant, nisi sunt sanctissimum s dominum nostrum depo- nere 1 et universamh per i orbem dispersam ecclesiam scandalizare. inter eos autem, 10 qui huic nefarie faccioni se opposuerunt, post cardinalem Teraconensem ", archiepiscopum Mediolanensem1 et alios maximos viros fuit ille olim Panormitanusm, qui singulariter et in scriptis de injusticia protestatus est 2. ingratissimus vir, tot juramentorum apostolice" sedi prestitorum, sue doctrine et protestacionum ° inmemor, partem scismaticam assumpsit, nunc hic pro defensione capelli pseudocardinalatus? sui s cum ignominia militans. posu- 15 erunt ! autem in pretensa sentencia dominum nostrum hereticum esse ex eo, quia con- cilium transtulit Ferrariam, licet neque super heresi citatus esset neque ante citacionem concilium transtulisset, sibi Amedeum olim ducem Sabaudie in caput preficientes4 (no- vam rem, ex laico quem ad monarchiam ecclesie velle erigere!), ecclesia per orbem diffusa dissenciente, immo anathematizante, nichilominus eciam omnes cujuscunque di- 20 gnitatis, ecclesiasticet seu secularis, ac universitates honoribus privantes et anathemati- zantes tamquam heresis " et scismatis fautores, qui domino nostro depost favores v in pontificatu prestarent. sed Deus, qui non sinit veritatem opprimi, ecclesiam suam per orbem dispersam, cui inspiravit, ut Basiliensibus contradicerent", conservavit absque scismate, ita, ut omnes naciones usque in istam horam * Basiliensem factionem tamquam 25 presumptuosissimam dampnent. [II. Justificatio petitionis Eugenii pape, ut rex Romanorum et electores suspensionem animorum demedio tollant et sibi obedientiam prestent.] [18] In y hac autem nacione z, in qua propter dubium translacionis tempore electionis so bone memorie regis Alberti deliberacio ad tempus capta fuit cum protestacione 5 bonis respectibus, maxime ne interim aut electio illa cavillaretur, aut nacio Germanica scin- deretur, nunc agitur de conclusione illius deliberacionis et declaracione obediencie, cum continuacio perniciem pariat. unde sanctissimus dominus noster serenissimum Roma- norum regem nostrum et reverendissimos patres et illustrissimos principes electores ex- 35 a) in M am Rande reductio multorum ad fidem. b) PHW Jncobinorum. c) in M am Rande de protestacionibus Basilee factis. d) M multum. e) om. MPH f) in M am Rande ecce deponentes papam. gl om. PHW h)M per universum ; H universum. i) om. PH. k) P Terraconensem ; W Taraconensem. 1) H Medolonensem. m) in M am Rande ecce inconstantissimum Panormitanum. n) M sedi apost. o) MHP protestacioni. p) H phendocardinalatus. q) in M am Rande contra sentenciam Basiliensium. r) H add. eciam. s) W aliquem. 40 1) PH ecclesiastica sen seculari u) PHheresum et scismaticorum. V) in Mnach pontificatu. w) W contra- diceret. 1) MPW hanc. y) in M am Rande de neutralitate et contra eam. z) P dampnacione. aa) in Wist von einer sweiten Hand übergeschrieben scilicet regis Alberti. Florenz vergleiche man Hefele 7, 673-761; 788-790; 793-797. Vgl. das Dekret „Prospexit dominus" der 34. Session vom 25. Juni 1439 (gedr. Mansi 29, 179-181; Mon. conc. 3, 325-327; Conc. Bas. 6, 527-529). Vgl. Segovia lib. 13 cap. 45 und lib. 14 cap. 30-32 und 34-36 (Mon. conc. 3, 163-164; 257-269;270-277), auch Preiswerk S. 59-60 und 70 ff. 8 Tudeschi war von Papst Felix V. am 12. No- vember 1440 zum Kardinalpriester tit. sanctorum 45 12 apostolorum ernannt worden. Vgl. Conc. Bas. 7, 282-283 und Mon. conc. 3, 516. " Vgl. die in RTA. 15, 6 Anm. 3 angeführte Literatur. 5 Vgl. RTA. 13 nr. 130. 50
Strana 415
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 415 1442 [zw. Juni 24 u. 28) hortatur, ut tollant de medio animorum suspensionem et in obediencia, qua a erant quoad apostolicam sedem et sanctitatem suam, ut decet constantes fideles principes, se remanere declarent, hiis non obstantibus, que Basilee presumpta sunt. quod autem necessarium sit pro dei honore, salute animarum, ecclesie unitate ac inclite hujus nacionis honoris 5 conservacione declaracionem absque protractione ulteriori b fieri, ex hoc mani- festissimum “ est, quia, cum obediencia sit de neccessitate salutis quoad apostolicam sedem et Romanum pontificem (81. di. „si qui presbiteri" 1 de majoritate et obedientia „so- lite" 2, et in extravagante „unam sanctam" § „porro"3 cum similibus) tum d, cum prin- cipes nostri Germanice e nacionis cum aliis orbis regibus ea, que Basilee contra dominum 10 nostrum acta sunt, tamquam scandalosa et scismatica juste non receperint, non possunt ex eo, contra quod protestati sunt, cum aliquo honore occasionem non obediendi recipere. immo si suarum protestacionum inmemores esse vellent, tunc, adhuc attento, quod pene universa Christianitas illis, que Basilee acta sunt, non obstantibus dominum nostrum Eugenium pro indubitato papa colit, non possuntf dicere non esse dubium, an Basilienses 15 rite processerint s. sed in dubio nequaquam, qui fuit indubitatus, deserendus est (8. q. 4. „nonne" 4). et est conciliariter diffinitum (17. di. § „hinc eciam" 5), quod recedentes ob h dubium ab obediencia scisma faciunt (ubi conjunctis i §. „item Symachus" 2. q. 7. „item cum Balaam"6 et glosa casus esse k videtur, probatur idem 1 24. q. 1. „scisma" 7, ubi de hoc). hinem concluditur peticionem domini nostri non solum essen justam et honestam, 20 sed et necessariam detestandosque esse Amedistas, quoniam „omnis catholicus securus eam partem detestatur, cui ecclesiam universalem apostolicis sedibus roboratam non com- municare cognoscit“ (sunt verba° Augustini posita in c. allegato). communicare enim illis est ecclesiam destruere, ut optime sanctus Petrus Clementem instruxit ? (93. di. „si inimicus“ s). [19] dudum autem cessasse dubium, propter quod suspensio 25 animorum facta fuit, manifestum est. nam dubitabant domini principes, an Basilee esset concilium, obstante translacione, que eis per dominum episcopum Urbinatensem fuit eo tunc Frankvordie insinuata ?. si 1 enim concilium Basiliense pro indubitato habuissent, quomodo fuisset justum protestari de non obediendo eidem? si autem translacio certa fuisset, non minus injustum fuisset de non obediendo mandatis domini pape protestari. so causa igitur protestacionis fuit ambiguitas translacionis. sed quando post hoc Basilienses ab universa ecclesia per orbem dispersa ac a nostris principibus de contrario protestantibus et a capite ecclesie Romano pontifice se scismatice separaverunt, Amedeum ducem sibi in caput preficiendo r, cessavit dubium, an Basilee sit concilium, apud prin- cipes nostros et universam ecclesiam, que Amedeum non recepit. una enim ecclesia non 35 habet nisi unum pastorem (7. q. 1. „non autem" 10 in glosa) et ecclesia est grex pastori unitus (ibidem in c. „scire debes" 11). quare illi nec ecclesia nec concilium esse potuerunt (24. q. 1. „didicimus“ 12 et s q. 3. „clericus“ et c. „cum quibus“ 13). cessare igitur debuit protestacio ab eo tempore citra. sed quia hoc per dominos principes hucusque declarari 40 a) W in qua. b) PHW taliter. c) H manifestissimus. d) in M korr. für tunc ; PHW tunc. e) PH Germanie, W Germani statt Germanice nacionis. 1) H potest, om. dicere g) PHW processerunt. h) Hom. ob dubium. i) PHW conjuncto. k) M videtur esse. 1) om. M. m) M et ; Het ubi. n) Mjustam esse. o) W add. sancti. p) P destruxit. q) in M am Rande contra omnes nostri conventiculi presupponentes concilium continuatum. ecce quales sunt neutrales. r) M prefigendo. s) Mut. c. 15 D. 81. 45 2 c. 6 de majoritate et obedientia X. I. 33. c. 1 de majoritate et obedientia I. 8 in Extrav. comm. 4 c. un. C. 8 q. 5. 5 с. 6 D. 17. 50 6 § 10 c. 41 C. 2 q. 7. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 221a. c. 34 С. 24 q. 1. 8 с. 1 D. 93. 9 Vgl. RTA. 13 nrr. 126 und 127. 10 c. 12 C. 7 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 258b. 11 c. 7 С. 7 q. 1. c. 31 С. 24 q. 1. c. 35 und c. 36 C. 24 q. 1. 12 13 Dentsche Reichstags-Akten XVI. 53
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 415 1442 [zw. Juni 24 u. 28) hortatur, ut tollant de medio animorum suspensionem et in obediencia, qua a erant quoad apostolicam sedem et sanctitatem suam, ut decet constantes fideles principes, se remanere declarent, hiis non obstantibus, que Basilee presumpta sunt. quod autem necessarium sit pro dei honore, salute animarum, ecclesie unitate ac inclite hujus nacionis honoris 5 conservacione declaracionem absque protractione ulteriori b fieri, ex hoc mani- festissimum “ est, quia, cum obediencia sit de neccessitate salutis quoad apostolicam sedem et Romanum pontificem (81. di. „si qui presbiteri" 1 de majoritate et obedientia „so- lite" 2, et in extravagante „unam sanctam" § „porro"3 cum similibus) tum d, cum prin- cipes nostri Germanice e nacionis cum aliis orbis regibus ea, que Basilee contra dominum 10 nostrum acta sunt, tamquam scandalosa et scismatica juste non receperint, non possunt ex eo, contra quod protestati sunt, cum aliquo honore occasionem non obediendi recipere. immo si suarum protestacionum inmemores esse vellent, tunc, adhuc attento, quod pene universa Christianitas illis, que Basilee acta sunt, non obstantibus dominum nostrum Eugenium pro indubitato papa colit, non possuntf dicere non esse dubium, an Basilienses 15 rite processerint s. sed in dubio nequaquam, qui fuit indubitatus, deserendus est (8. q. 4. „nonne" 4). et est conciliariter diffinitum (17. di. § „hinc eciam" 5), quod recedentes ob h dubium ab obediencia scisma faciunt (ubi conjunctis i §. „item Symachus" 2. q. 7. „item cum Balaam"6 et glosa casus esse k videtur, probatur idem 1 24. q. 1. „scisma" 7, ubi de hoc). hinem concluditur peticionem domini nostri non solum essen justam et honestam, 20 sed et necessariam detestandosque esse Amedistas, quoniam „omnis catholicus securus eam partem detestatur, cui ecclesiam universalem apostolicis sedibus roboratam non com- municare cognoscit“ (sunt verba° Augustini posita in c. allegato). communicare enim illis est ecclesiam destruere, ut optime sanctus Petrus Clementem instruxit ? (93. di. „si inimicus“ s). [19] dudum autem cessasse dubium, propter quod suspensio 25 animorum facta fuit, manifestum est. nam dubitabant domini principes, an Basilee esset concilium, obstante translacione, que eis per dominum episcopum Urbinatensem fuit eo tunc Frankvordie insinuata ?. si 1 enim concilium Basiliense pro indubitato habuissent, quomodo fuisset justum protestari de non obediendo eidem? si autem translacio certa fuisset, non minus injustum fuisset de non obediendo mandatis domini pape protestari. so causa igitur protestacionis fuit ambiguitas translacionis. sed quando post hoc Basilienses ab universa ecclesia per orbem dispersa ac a nostris principibus de contrario protestantibus et a capite ecclesie Romano pontifice se scismatice separaverunt, Amedeum ducem sibi in caput preficiendo r, cessavit dubium, an Basilee sit concilium, apud prin- cipes nostros et universam ecclesiam, que Amedeum non recepit. una enim ecclesia non 35 habet nisi unum pastorem (7. q. 1. „non autem" 10 in glosa) et ecclesia est grex pastori unitus (ibidem in c. „scire debes" 11). quare illi nec ecclesia nec concilium esse potuerunt (24. q. 1. „didicimus“ 12 et s q. 3. „clericus“ et c. „cum quibus“ 13). cessare igitur debuit protestacio ab eo tempore citra. sed quia hoc per dominos principes hucusque declarari 40 a) W in qua. b) PHW taliter. c) H manifestissimus. d) in M korr. für tunc ; PHW tunc. e) PH Germanie, W Germani statt Germanice nacionis. 1) H potest, om. dicere g) PHW processerunt. h) Hom. ob dubium. i) PHW conjuncto. k) M videtur esse. 1) om. M. m) M et ; Het ubi. n) Mjustam esse. o) W add. sancti. p) P destruxit. q) in M am Rande contra omnes nostri conventiculi presupponentes concilium continuatum. ecce quales sunt neutrales. r) M prefigendo. s) Mut. c. 15 D. 81. 45 2 c. 6 de majoritate et obedientia X. I. 33. c. 1 de majoritate et obedientia I. 8 in Extrav. comm. 4 c. un. C. 8 q. 5. 5 с. 6 D. 17. 50 6 § 10 c. 41 C. 2 q. 7. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 221a. c. 34 С. 24 q. 1. 8 с. 1 D. 93. 9 Vgl. RTA. 13 nrr. 126 und 127. 10 c. 12 C. 7 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 258b. 11 c. 7 С. 7 q. 1. c. 31 С. 24 q. 1. c. 35 und c. 36 C. 24 q. 1. 12 13 Dentsche Reichstags-Akten XVI. 53
Strana 416
416 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 non potuit, quia eis “ oportunitas conveniendi cum serenissimo rege nostro data non fuit, ſzw. Juni 24 excusati habiti sunt apud sanctitatem domini nostri. nunc autem omnis occasio b retar- “. 28) dacionis finem cepit. hinc id fieri supplicatur, quod statuta dies promittit. 1487 Mai 15 [III. Probatio concilium Basiliense Eugenium papam nullo modo deponere potuisse, quia omnis conciliaris auctoritas desiit Basilee ob translationem concilii in Ferrariam.] [20] Quamvis hoc solum sufficeret in° proposito nostro, maxime quando injusticiam Amedistarum fructus eorum pandunt, qui post promissionem augmenti fidei pacis et re- formacionis in turpissimam ecclesie divisionem ruentes, hiis omnibus sacris premissis amplius sathanice invidentes d, ut casus habet, see spiritum domini caritatis et unitatis perdidisse opere manifestarunt (ut dicit textus 24. q. 1. „ubi sana" c. „heretici" c. „audi- 10 vimus" et c. „scisma"1, ubi ostenditur scissuram procurantes spiritum Christi non habere, cujus corpus dilaniant, 23. q. 5. „de Liguribus"? cum similibus) et ipsum spiritum sanctum in ycumenica sinodo cum domino nostro fuisse, qui tam admirabilem! unitatis fructum operatus est, tamen ad hoc, ut garrulacionibus eorum sufficientissime videatur satisfactum, dico, quod, Romanus pontifex si judicari posset, in s concilio uni- 15 versalih tantum hoc possibile est (2. q. 7. „sicut inquit“ 3 in glosa, 5. q. 4. „nullus episcopus“ 4). [21] sed nullum fuit universale concilium Basilee tempore, quo Amediste sanctissimum i dominum nostrum nisi sunt deponere, quia fuit translatum secundum ordinacionem concilii ad Ferrariam, ut patet ex casu 5. igitur irrita est deposicio, que translacionem secuta est. non possunt Amediste casum negare, 20 quem in ea parte cedule concordate 6 ac k nonsatisfactione Avinionensium infra terminum confessi sunt, quando anno domini 1437 in1 Reysism7 feria quarta ante pentecosten ma- gistrum Thomam de Corcellis" ad principes nostros dominos electores miserunt ad im- petrandum assistenciam pro Avinione; cum quo pro parte presidencium concurrebat dominus Johannes senior abbas de Maulbrunn °. sed ? soliti sunt dicere numerum " eorum 25 quoad Avinionem debuisse prevalere. dicitur eis, quod, si post illam concilii ordina- cionem, per quam Avinionensis civitatis electio in eventum nonsolucionis cassabatur et ante electionem presidencium et eis adherencium8 per novam ordinacionem prima immutata fuisset, hoc forte possent allegare. sed, ut casus habet ?, nulla conciliari mutacione facta de prima ordinacione ad electionem deventum est. si igitur ipsi ad electionem per con-so ciliis presidentes vocati et moniti in deputacionibus existentes non voluerunt eligere, quando potuerunt, hoc eligentibus non obest (de electione „quia propter“ 1°, ibi: qui volunt et possunt, ubi glosa concordanciamt allegat). ipsi non negant se eligere noluisse. sed quod potuerunt, concilium dicit u in cedula concordata v 11, quoniam Avinionensibus defi- cientibus concilium „potest et tenetur", potuerunt igitur cum aliis eligere alium locum. 35 et quia non fecerunt, sibi imputent! et per hoc omnia sophismata eorum sunt so- luta. [21a] unde" cum dicunt concilium* potuisse inmutasse ordinacionem a) om. M. b) M retard. occ. c) om. PHW. d) in M am Rande de scismaticis qualem spiritum habent. e) om. M; in P von anderer Hand hinsugefügt; H sen. f) M mirabilem. g) Wa. h) in Meam Rande ubi judicatur papa. i) PH sanctitatem domini nostri. k) M ad nonsatisfactionem. I) M om. in Reysis. m) P Rensis; 40 W Rense. n) HW Carcellis. o) P Manlprun ; H Müsbronno ; W Mülbrunno. p) in M am Rande de parvo et majori decreto. q) MH om. numerum eorum. r) Mord. conc. s) M concilio; H concilium. t) H concor- diter. n) Pom. dicit — potuerunt. v) om. M. w) in M am Rande ecce qualiter concilium potuit mutare ordinacionem cedule convencionalis. x) om. M. c. 29; 30; 4; 34 C. 24 q. 1. Identisch mit der Tagung zu Lahnstein v. 12. Mai 45 c. 43 C. 23 q. 5. 1437, vgl. RTA. 12, 122 Z. 18-21 u. 13, 803 Z. 33 ff. 8 Vgl. das S. 413 Anm. 2 genannte Dekret. c. 46 C. 2 q. 7. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 222a. „ c. 1 С. 5 q. 4. Vgl. art. 9. 10 Vgl. art. 14. c. 42 de electione etc. X. I. 6. Vgl. Theutonicus Es ist die Cedula convencionalis vom 23. Februar vol. 2 fol. 56a. 11 Vgl. Anm. 6. 1437. Vgl. nr. 212 art. 9. 5 50
416 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 non potuit, quia eis “ oportunitas conveniendi cum serenissimo rege nostro data non fuit, ſzw. Juni 24 excusati habiti sunt apud sanctitatem domini nostri. nunc autem omnis occasio b retar- “. 28) dacionis finem cepit. hinc id fieri supplicatur, quod statuta dies promittit. 1487 Mai 15 [III. Probatio concilium Basiliense Eugenium papam nullo modo deponere potuisse, quia omnis conciliaris auctoritas desiit Basilee ob translationem concilii in Ferrariam.] [20] Quamvis hoc solum sufficeret in° proposito nostro, maxime quando injusticiam Amedistarum fructus eorum pandunt, qui post promissionem augmenti fidei pacis et re- formacionis in turpissimam ecclesie divisionem ruentes, hiis omnibus sacris premissis amplius sathanice invidentes d, ut casus habet, see spiritum domini caritatis et unitatis perdidisse opere manifestarunt (ut dicit textus 24. q. 1. „ubi sana" c. „heretici" c. „audi- 10 vimus" et c. „scisma"1, ubi ostenditur scissuram procurantes spiritum Christi non habere, cujus corpus dilaniant, 23. q. 5. „de Liguribus"? cum similibus) et ipsum spiritum sanctum in ycumenica sinodo cum domino nostro fuisse, qui tam admirabilem! unitatis fructum operatus est, tamen ad hoc, ut garrulacionibus eorum sufficientissime videatur satisfactum, dico, quod, Romanus pontifex si judicari posset, in s concilio uni- 15 versalih tantum hoc possibile est (2. q. 7. „sicut inquit“ 3 in glosa, 5. q. 4. „nullus episcopus“ 4). [21] sed nullum fuit universale concilium Basilee tempore, quo Amediste sanctissimum i dominum nostrum nisi sunt deponere, quia fuit translatum secundum ordinacionem concilii ad Ferrariam, ut patet ex casu 5. igitur irrita est deposicio, que translacionem secuta est. non possunt Amediste casum negare, 20 quem in ea parte cedule concordate 6 ac k nonsatisfactione Avinionensium infra terminum confessi sunt, quando anno domini 1437 in1 Reysism7 feria quarta ante pentecosten ma- gistrum Thomam de Corcellis" ad principes nostros dominos electores miserunt ad im- petrandum assistenciam pro Avinione; cum quo pro parte presidencium concurrebat dominus Johannes senior abbas de Maulbrunn °. sed ? soliti sunt dicere numerum " eorum 25 quoad Avinionem debuisse prevalere. dicitur eis, quod, si post illam concilii ordina- cionem, per quam Avinionensis civitatis electio in eventum nonsolucionis cassabatur et ante electionem presidencium et eis adherencium8 per novam ordinacionem prima immutata fuisset, hoc forte possent allegare. sed, ut casus habet ?, nulla conciliari mutacione facta de prima ordinacione ad electionem deventum est. si igitur ipsi ad electionem per con-so ciliis presidentes vocati et moniti in deputacionibus existentes non voluerunt eligere, quando potuerunt, hoc eligentibus non obest (de electione „quia propter“ 1°, ibi: qui volunt et possunt, ubi glosa concordanciamt allegat). ipsi non negant se eligere noluisse. sed quod potuerunt, concilium dicit u in cedula concordata v 11, quoniam Avinionensibus defi- cientibus concilium „potest et tenetur", potuerunt igitur cum aliis eligere alium locum. 35 et quia non fecerunt, sibi imputent! et per hoc omnia sophismata eorum sunt so- luta. [21a] unde" cum dicunt concilium* potuisse inmutasse ordinacionem a) om. M. b) M retard. occ. c) om. PHW. d) in M am Rande de scismaticis qualem spiritum habent. e) om. M; in P von anderer Hand hinsugefügt; H sen. f) M mirabilem. g) Wa. h) in Meam Rande ubi judicatur papa. i) PH sanctitatem domini nostri. k) M ad nonsatisfactionem. I) M om. in Reysis. m) P Rensis; 40 W Rense. n) HW Carcellis. o) P Manlprun ; H Müsbronno ; W Mülbrunno. p) in M am Rande de parvo et majori decreto. q) MH om. numerum eorum. r) Mord. conc. s) M concilio; H concilium. t) H concor- diter. n) Pom. dicit — potuerunt. v) om. M. w) in M am Rande ecce qualiter concilium potuit mutare ordinacionem cedule convencionalis. x) om. M. c. 29; 30; 4; 34 C. 24 q. 1. Identisch mit der Tagung zu Lahnstein v. 12. Mai 45 c. 43 C. 23 q. 5. 1437, vgl. RTA. 12, 122 Z. 18-21 u. 13, 803 Z. 33 ff. 8 Vgl. das S. 413 Anm. 2 genannte Dekret. c. 46 C. 2 q. 7. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 222a. „ c. 1 С. 5 q. 4. Vgl. art. 9. 10 Vgl. art. 14. c. 42 de electione etc. X. I. 6. Vgl. Theutonicus Es ist die Cedula convencionalis vom 23. Februar vol. 2 fol. 56a. 11 Vgl. Anm. 6. 1437. Vgl. nr. 212 art. 9. 5 50
Strana 417
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 417 suam (et in hoc est resolucio omnium suorum argumentorum), dicitur: eciamsi major pars concilii hoc potuisset, conciliariter a tamen hoc anteb electionem actum non est, immo tres presidentes trium deputacionum pro electione concluserunt, ut casus habet 1. si habent inmutacionem ante factam conciliariter , illam in medium deducant d; sed 5 quia non habent, fumus est caligine plenus obtenebrans oculos stolidorum sermo eorum 2. sed advertendum, quod eciam illud verum non est ipsos contradicentibus presidentibus ete eis adherentibus potuisse illam concordem ordinacionem immutasse. primo', cum vigor conciliaris s dependeat a consensu omnium (15. di. „canones“ § „synodus" et c. „sicut sancti" 3 in fine cum similibus), non potuisset fuisse tanta potestas ad tollendum 10 ordinacionem contradicentibus primis et eis adherentibus, sicut fuit in ordinacione unanimi. secundo, quia expressus consensus domini nostri pape debebat intervenire, ut habet casus" et ponitur in decreto convencionali 19. sessionis 5. sed quia constat ex omnibus bullis domini nostri, quod solum id promittith ratum et gratum se i habiturum, quod per k presidentes cum consilio1 aut consensu concilii ordinatur aut concluditur6, igitur in hoc 15 casu numerus major contradicentibus presidentibus et partem eis adherente locum non habuisset. unde quia ad primum et supremum privilegium apostolice sedis spectare dignoscitur concilia indicere (17. di. „regula" cum c. sequentibus 7 3.n q. 6. „dudum“s, de electione „significasti"9 cum similibus) et hoc erat in pactum deductum, quod erat juris quoad constitucionem novi ycumenici concilii, hinc nequaquam major numerus con- 2o cilii, papa non consenciente, hoc casu prevaluisset. ubi enim concilium eligere debuit et papa expresse consentire, minor pars cum papa necessario° prevaluisset, ut quisque pal- pabiliter conspicit P. sed quia papa consensit " et approbavit electionem dominorum presi- dencium et 1 adherencium, qui hoc casu totum concilium fecerunts in execucione ordi- natorum per concilium aliis nolentibus, hinc patet concilium ycumenicum secundum 25 ordinacionem concilii Basiliensis rite fundatum, et cum duo universalia concilia universalem ecclesiam representancia esse non possint simul et semel, ut est clarum et adversarii fa- tentur, hinc inchoato concilio ycumenico Ferrarie Basilienset concilium defecisse est u manifestum. [215] ad hoc adicio, quod, si fortassis nulla loci electio per con- cilium valida fuisset, nichilominus y cumenici concilii constitucio perpapam so tantum facta v ordinacione concilii facta fuisset. nam, ut ex casu patet 10 (et in bulla domini nostri ubi electio loci confirmatur 11, id w ipsum continetur), dominus noster ordinaverat reductionem in Constantinopoli fieri debere. sed concilium Basiliense, cui papa x acquievit y 12, voluit, quod in hiis occidentalibus partibus fieret in uno ex nominatis locis. et quamvis ipsum concilium in 11. sessione 13 exhortaretur omnes incorporatos, ne 35 ante reformacionem in concilii translacionem consentirent, judicabat nichilominus in 19. sessione 14 causam reductionis Grecorum esse talem, quod eciam ob ipsam concilium 1442 [zi. Juni 24 n. 28/ n) concilialiter. b) M actum nou est ante electionem. c) H consilialiter. d) PH deducunt; W ducant. e) P om. et — adherentibus. I) in M am Rande a quo dependeat vigor conciliorum. ecce contra Amedistas. g) M conciliorum ; H consiliaris. h) in M am Rande ecce promissio pape concilio facta, de qua laici aliqui garriunt. i) om. M. k) om. P; H quodam. 1) PH concilio. m) PHW parti eorum (PH eis) adherentibus. n) M c. „dudum" 3 q. 6. o) Pom. necessario — quia papa. p) M conspexisset. q) PH concessit. r) W add. eis. s) Pom. fecerunt — patet concilium. t) W Basilee. u) M man. est. v) in M am Rande ecce quod eciam absque parvo decreto concilium fuit Ferrarie. W) Willud. x) Wipse korr. aus papa. y) M aquievit. 1 Vgl. art. 9. 3 Vgl. S. 409 Anm. 1. s § 7 c. 1 und c. 2 D. 15. 4 Vgl. art. 11. 5 Vgl. S. 410 Anm. 2. 6 Vgl. die Bulle „Alta nos cura" vom 15. De- 50 zember 1433 (gedr. Mansi 29, 575-577; Mon. conc. 2, 602-604). c. 2-5 D. 17. 45 с. 9 С. 3 q. 6. c. 4 de electione etc. X. I. 6. Vgl art. 4. Vgl. S. 412 Anm. 3. 12 Vgl. nr. 212 art. 4. 18 Vgl. das Dekret „Quoniam frequens“ vom 27. April 1433 (gedr. Mansi 29, 52-56; Mon. conc. 2, 352-355; dazu RTA. 10, 636 Anm. 1). 14 Vgl. S. 410 Anm. 2. 9 10 11 53*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 417 suam (et in hoc est resolucio omnium suorum argumentorum), dicitur: eciamsi major pars concilii hoc potuisset, conciliariter a tamen hoc anteb electionem actum non est, immo tres presidentes trium deputacionum pro electione concluserunt, ut casus habet 1. si habent inmutacionem ante factam conciliariter , illam in medium deducant d; sed 5 quia non habent, fumus est caligine plenus obtenebrans oculos stolidorum sermo eorum 2. sed advertendum, quod eciam illud verum non est ipsos contradicentibus presidentibus ete eis adherentibus potuisse illam concordem ordinacionem immutasse. primo', cum vigor conciliaris s dependeat a consensu omnium (15. di. „canones“ § „synodus" et c. „sicut sancti" 3 in fine cum similibus), non potuisset fuisse tanta potestas ad tollendum 10 ordinacionem contradicentibus primis et eis adherentibus, sicut fuit in ordinacione unanimi. secundo, quia expressus consensus domini nostri pape debebat intervenire, ut habet casus" et ponitur in decreto convencionali 19. sessionis 5. sed quia constat ex omnibus bullis domini nostri, quod solum id promittith ratum et gratum se i habiturum, quod per k presidentes cum consilio1 aut consensu concilii ordinatur aut concluditur6, igitur in hoc 15 casu numerus major contradicentibus presidentibus et partem eis adherente locum non habuisset. unde quia ad primum et supremum privilegium apostolice sedis spectare dignoscitur concilia indicere (17. di. „regula" cum c. sequentibus 7 3.n q. 6. „dudum“s, de electione „significasti"9 cum similibus) et hoc erat in pactum deductum, quod erat juris quoad constitucionem novi ycumenici concilii, hinc nequaquam major numerus con- 2o cilii, papa non consenciente, hoc casu prevaluisset. ubi enim concilium eligere debuit et papa expresse consentire, minor pars cum papa necessario° prevaluisset, ut quisque pal- pabiliter conspicit P. sed quia papa consensit " et approbavit electionem dominorum presi- dencium et 1 adherencium, qui hoc casu totum concilium fecerunts in execucione ordi- natorum per concilium aliis nolentibus, hinc patet concilium ycumenicum secundum 25 ordinacionem concilii Basiliensis rite fundatum, et cum duo universalia concilia universalem ecclesiam representancia esse non possint simul et semel, ut est clarum et adversarii fa- tentur, hinc inchoato concilio ycumenico Ferrarie Basilienset concilium defecisse est u manifestum. [215] ad hoc adicio, quod, si fortassis nulla loci electio per con- cilium valida fuisset, nichilominus y cumenici concilii constitucio perpapam so tantum facta v ordinacione concilii facta fuisset. nam, ut ex casu patet 10 (et in bulla domini nostri ubi electio loci confirmatur 11, id w ipsum continetur), dominus noster ordinaverat reductionem in Constantinopoli fieri debere. sed concilium Basiliense, cui papa x acquievit y 12, voluit, quod in hiis occidentalibus partibus fieret in uno ex nominatis locis. et quamvis ipsum concilium in 11. sessione 13 exhortaretur omnes incorporatos, ne 35 ante reformacionem in concilii translacionem consentirent, judicabat nichilominus in 19. sessione 14 causam reductionis Grecorum esse talem, quod eciam ob ipsam concilium 1442 [zi. Juni 24 n. 28/ n) concilialiter. b) M actum nou est ante electionem. c) H consilialiter. d) PH deducunt; W ducant. e) P om. et — adherentibus. I) in M am Rande a quo dependeat vigor conciliorum. ecce contra Amedistas. g) M conciliorum ; H consiliaris. h) in M am Rande ecce promissio pape concilio facta, de qua laici aliqui garriunt. i) om. M. k) om. P; H quodam. 1) PH concilio. m) PHW parti eorum (PH eis) adherentibus. n) M c. „dudum" 3 q. 6. o) Pom. necessario — quia papa. p) M conspexisset. q) PH concessit. r) W add. eis. s) Pom. fecerunt — patet concilium. t) W Basilee. u) M man. est. v) in M am Rande ecce quod eciam absque parvo decreto concilium fuit Ferrarie. W) Willud. x) Wipse korr. aus papa. y) M aquievit. 1 Vgl. art. 9. 3 Vgl. S. 409 Anm. 1. s § 7 c. 1 und c. 2 D. 15. 4 Vgl. art. 11. 5 Vgl. S. 410 Anm. 2. 6 Vgl. die Bulle „Alta nos cura" vom 15. De- 50 zember 1433 (gedr. Mansi 29, 575-577; Mon. conc. 2, 602-604). c. 2-5 D. 17. 45 с. 9 С. 3 q. 6. c. 4 de electione etc. X. I. 6. Vgl art. 4. Vgl. S. 412 Anm. 3. 12 Vgl. nr. 212 art. 4. 18 Vgl. das Dekret „Quoniam frequens“ vom 27. April 1433 (gedr. Mansi 29, 52-56; Mon. conc. 2, 352-355; dazu RTA. 10, 636 Anm. 1). 14 Vgl. S. 410 Anm. 2. 9 10 11 53*
Strana 418
418 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 transferri deberet. si igitur hoc ita est, quomodo poterit negari papam in uno ex locis “ ſzw. Junsi 24 electis b concilio“ in electione deficiente constituere potuisse sinodum, cum sit caput concilii “. 28/ et ecclesie d, ut ipsum concilium fatetur in responsione, que incipit „Cogitanti“ 1, et e in 14. sessione 2? nam dicere papam! non posse uti omni potestate constituendi ad edi- ficacionem ecclesie, hereticum est, ut notant doctores (19. di. „nulli phas“ 3, de electione 5 „generali" libro 6.4, 25. q. 2. „si quis dogmata“ 5). pascenciam 8 enim in fide illimitate h a deo habet, ita quod nulla conciliari potestate in i hoc impediri potest. si igitur se- cundum ordinacionem concilii necessarium erat concilium in uno ex locis congregari propter hanc laudatissimam causam et approbatam in 19. et 24. sessionibus 6, nemo sane mentis dicere potest papam id, quod per k concilium in edificacionem ecclesie judicatum1 10 est omnino fieri debere, facere idm non potuisse in defectum eciam concilii. [21e] adhuc dico: si hec differencia, que erat ob locum inter patres concilii, discuti debuit, ad caput concilii, scilicet Romanum pontificem, appellacione re- mota recurrendum erat (17. di. „multis" 7, 6. q. 4. „si inter“ s). si enim dissen- siones ° episcoporum ad caput concilii, in p provinciali synodo " ad caput provincie 15 mandantur referri, tunc eciams dissensiones episcoporum in universali concilio ad caput ejus, scilicet Romanum pontificem. hoc enim argumentum facit sinodus 96. di. „bene quidem"9 et glosa in allegato c. „multis" 10 scilicet quod ea habitudine se habet metro- politanus ad provinciale" concilium, qua papa ad universale u; et pro hoc est textus optimus 23. q. 5. „de Liguribus" 11. et ita' in hoc casu, quando de constitucione ycu- 20 menici concilii agebatur, hoc est indubitatum penitus, cum sit de maximis illi sedi pro- priis privilegiis (2. q. 6. „ideo“ 12, ubi de hoc, et in allegato c. „multis“ 17. di. 13). quare ejus consultum" intervenire debuit, ut ibidem et c. „huic sedi" et c. „concilia" 1 eadem 14 di. [22] demum", si nec concilium Basiliense nec Romanus pontifex locum Grecis deputassent, quomodo potest negari concilium ycumenicum fuisse, quando persone necessarie 25 secundum determinacionem 19. sessionis 15 animo concilium celebrandi concurrerunt? si enim papa et patriarche et alii episcopi per se aut representative animo cele- brandi concilium ycumenicum Ferrarie conveniebant, nonne omnia ne- cessaria ad concilii illius celebracionem concurrebant secundum determinata in illa sessione? hinc impugnacio est frivola. non est enim de essencia concilii, quod sit so in tali vel z tali loco, sed quod sint tales persone animo concilium celebrandi et concilia- riter procedant, sicut Ferrarie actum est. [23] preterea si Basiliense concilium millesies ordinasset, quod dissolvi non deberet, nonne, si de facto illi necessarii ad concilii cele- a) M add. in concilio. b) om. PW. c) om. H; M om. concilio — deficiente. d) in M am Rande ecce papa caput concilii et ecclesie. e) om. M. f) om. H ; W eum, g) M pascencia h) M om. illimitate — Labet, add. etc. 35 i) M om. in hoc. k) om PH. 1) H jud caverit statt judicatum e t. m) om PW. n) in M ant Rande aliud fundamentum translacionis et sic tere um. 0) M in dissensionitus. p) in H ist über die Zeile geschrieben als nach in einsufügen concilio vel sinodo q) om. PH ; W concilio. r) M mandatur s) PHW et. t) PHW pro- vincialem sinodum. u) PHW universulem. V) omr. PHW. w) M consilium. X) MH consilia y) W deinde ; in M am Rande alind fundamentum quartum. z) PH add. in. 40 1 Vom 3. September 1432 (gedr. Mansi 29,239-267; Mon. conc. 2, 234-258). Vgl. RTA. 10, 310 Anm. 6. Vgl. das Dekret „Terminum sexaginta dierum“ vom 7. November 1433 (gedr. Mansi 29, 72-74; Mon. conc. 2, 509-511). с. 5 D. 19. c. 13 de electione etc. I. 6 in VI. 5 c. 18 C. 25 q. 2. 6 Vgl. das S. 410 Anm 2 genannte Dekret und das Dekret „Vox illa jocunditatis“ der 24. Session vom 14. April 1436 (Basel Staats-A. Ecclesiastica varia nr. 5 orig. membr. lit. pat. c. bulla plumb. pend.; gedr. Mansi 29, 128�133; Cecconi I, 2 pag CCXXIV-CCXXX; Mon. conc. 2, 877-882). с. 5 D. 17. c. 3 С. 6 q. 4. 3 с. 1 D. 96. 10 Vgl. Thentonicus vol. 1 fol. 21b. 11 c. 43 С. 23 q. 5. 12 c 17 С. 2 q 6. Vgl. Anm. 7. c. 3 und c. 6 D. 17. Vgl. S. 410 Anm. 2. 13 14 15 45 50
418 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 transferri deberet. si igitur hoc ita est, quomodo poterit negari papam in uno ex locis “ ſzw. Junsi 24 electis b concilio“ in electione deficiente constituere potuisse sinodum, cum sit caput concilii “. 28/ et ecclesie d, ut ipsum concilium fatetur in responsione, que incipit „Cogitanti“ 1, et e in 14. sessione 2? nam dicere papam! non posse uti omni potestate constituendi ad edi- ficacionem ecclesie, hereticum est, ut notant doctores (19. di. „nulli phas“ 3, de electione 5 „generali" libro 6.4, 25. q. 2. „si quis dogmata“ 5). pascenciam 8 enim in fide illimitate h a deo habet, ita quod nulla conciliari potestate in i hoc impediri potest. si igitur se- cundum ordinacionem concilii necessarium erat concilium in uno ex locis congregari propter hanc laudatissimam causam et approbatam in 19. et 24. sessionibus 6, nemo sane mentis dicere potest papam id, quod per k concilium in edificacionem ecclesie judicatum1 10 est omnino fieri debere, facere idm non potuisse in defectum eciam concilii. [21e] adhuc dico: si hec differencia, que erat ob locum inter patres concilii, discuti debuit, ad caput concilii, scilicet Romanum pontificem, appellacione re- mota recurrendum erat (17. di. „multis" 7, 6. q. 4. „si inter“ s). si enim dissen- siones ° episcoporum ad caput concilii, in p provinciali synodo " ad caput provincie 15 mandantur referri, tunc eciams dissensiones episcoporum in universali concilio ad caput ejus, scilicet Romanum pontificem. hoc enim argumentum facit sinodus 96. di. „bene quidem"9 et glosa in allegato c. „multis" 10 scilicet quod ea habitudine se habet metro- politanus ad provinciale" concilium, qua papa ad universale u; et pro hoc est textus optimus 23. q. 5. „de Liguribus" 11. et ita' in hoc casu, quando de constitucione ycu- 20 menici concilii agebatur, hoc est indubitatum penitus, cum sit de maximis illi sedi pro- priis privilegiis (2. q. 6. „ideo“ 12, ubi de hoc, et in allegato c. „multis“ 17. di. 13). quare ejus consultum" intervenire debuit, ut ibidem et c. „huic sedi" et c. „concilia" 1 eadem 14 di. [22] demum", si nec concilium Basiliense nec Romanus pontifex locum Grecis deputassent, quomodo potest negari concilium ycumenicum fuisse, quando persone necessarie 25 secundum determinacionem 19. sessionis 15 animo concilium celebrandi concurrerunt? si enim papa et patriarche et alii episcopi per se aut representative animo cele- brandi concilium ycumenicum Ferrarie conveniebant, nonne omnia ne- cessaria ad concilii illius celebracionem concurrebant secundum determinata in illa sessione? hinc impugnacio est frivola. non est enim de essencia concilii, quod sit so in tali vel z tali loco, sed quod sint tales persone animo concilium celebrandi et concilia- riter procedant, sicut Ferrarie actum est. [23] preterea si Basiliense concilium millesies ordinasset, quod dissolvi non deberet, nonne, si de facto illi necessarii ad concilii cele- a) M add. in concilio. b) om. PW. c) om. H; M om. concilio — deficiente. d) in M am Rande ecce papa caput concilii et ecclesie. e) om. M. f) om. H ; W eum, g) M pascencia h) M om. illimitate — Labet, add. etc. 35 i) M om. in hoc. k) om PH. 1) H jud caverit statt judicatum e t. m) om PW. n) in M ant Rande aliud fundamentum translacionis et sic tere um. 0) M in dissensionitus. p) in H ist über die Zeile geschrieben als nach in einsufügen concilio vel sinodo q) om. PH ; W concilio. r) M mandatur s) PHW et. t) PHW pro- vincialem sinodum. u) PHW universulem. V) omr. PHW. w) M consilium. X) MH consilia y) W deinde ; in M am Rande alind fundamentum quartum. z) PH add. in. 40 1 Vom 3. September 1432 (gedr. Mansi 29,239-267; Mon. conc. 2, 234-258). Vgl. RTA. 10, 310 Anm. 6. Vgl. das Dekret „Terminum sexaginta dierum“ vom 7. November 1433 (gedr. Mansi 29, 72-74; Mon. conc. 2, 509-511). с. 5 D. 19. c. 13 de electione etc. I. 6 in VI. 5 c. 18 C. 25 q. 2. 6 Vgl. das S. 410 Anm 2 genannte Dekret und das Dekret „Vox illa jocunditatis“ der 24. Session vom 14. April 1436 (Basel Staats-A. Ecclesiastica varia nr. 5 orig. membr. lit. pat. c. bulla plumb. pend.; gedr. Mansi 29, 128�133; Cecconi I, 2 pag CCXXIV-CCXXX; Mon. conc. 2, 877-882). с. 5 D. 17. c. 3 С. 6 q. 4. 3 с. 1 D. 96. 10 Vgl. Thentonicus vol. 1 fol. 21b. 11 c. 43 С. 23 q. 5. 12 c 17 С. 2 q 6. Vgl. Anm. 7. c. 3 und c. 6 D. 17. Vgl. S. 410 Anm. 2. 13 14 15 45 50
Strana 419
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 419 bracionem recessissent, concilium de facto fuisset dissolutum? hoc enim dicitur in concilio Toletano a era b 581 celebrato 1, quod nemo concilium solvat ante expedicionem agen- 581 dorum, hoc est recedat; recedere enim est dissolvere concilia, si igitur presidentes apostolici cardinalesc et alii maximi et primi et necessarii ad concilii celebracionem 5 et qui concilium fundarunt et rexerunt recesserunt de Basilea concurrentes d pro celebrando ycumenico concilio Grecis in ultimo portu existentibus, quomodo dici po- test concilium Basiliense tunc non fuisse dissolutum, quamvis civitas Ba- siliensis remanserate et aliqui prelati in ea? absque enim isto loco Basiliensi et sine omnibus illis personis, que ibi remanserant, potuit 5 esse concilium? nichil enim re- 10 mansit, quod de essencia esset concilii. nam aliquando fuit Basilee b concilium sine om- nibus illis prelatis i, qui remanseruntk, sed non sine illis presidentibus, qui recesserunt. ubi enim papa non est presens nec ejus legacio, non est regulare con- cilium (17. di. „regula" et c. „concilia" 2, ubi de hoc), sed 1 pocius est acephalum (21. di. „submittitur"3, 93m di. „nulla" 4), maxime in hoc casu, ubi legitima causa, 15 scilicet reductionis Grecorum, et concilii Basiliensis ordinacio in convencionali decreto 5 legatos abire compulit. defecit igitur conciliaris " auctoritas Basilee necessariis personis abeuntibus. [24] postremo ° dico, quod Grecis reductis qualitercunque non po- tuit Basilee concilium esse universalem ecclesiam militantem representans. solum enim plenarium tocius orbis concilium tale est, quod ex tota Christianitate colligitur, ut 20 ait sanctus Augustinus „De unico baptismo“ 6. Greci autem non P recognoverunt Basi- liense concilium nisi pro Romano et patriarchali, ut in bulla patriarche 7 habetur, que inseritur 19. sessioni. quapropter ", si nos Grecos pro catholicis habuissemus, ab inicio eis non concurrentibus, incongrue dixissemus Basiliense concilium universalem r ecclesiam representare, cum solum occidentalem representasset, ita et post Grecorum reductionem 25 non potuit universam ecclesiam representare, eciamsi concilium fuisset. sed cum solum concilium universam militantem ecclesiam representans sit illud plenarium, de quo loquitur concilium Constanciense 8, cui omnis, eciamsi papalis dignitatis fuerit, obedire s tenetur, ut" eciam Basilienses semper confessi sunt, hinc patet ipsos post Grecorum unionem eciam secundum sua principia in dominum nostrum papam nichil potuisse. [24a] scientes so hoc se evadere " aliter non posse, non verentur spiritum sanctum, sanctam Romanam ecclesiam et sacram ycumenicam sinodum de mendacio arguere, dicentes boc non esse verum, quod Greci sint reducti. sed bulla aurea imperatoris Grecorum? cum sub- scripcione apocrisariorum et 28 archiepiscoporum Grecorum et bulla sanctissimi domini nostri pape 10 atque diffinicio 11 synodica ycumenici concilii, quam principes nostri ab s5 apostolica sede receperunt, contrarium ostendunt. quibus pocius credendum est quam 40 a) P Taletano ; H Tholicano. b) MPH neretici 81 di. (H om. di.) statt era 581. c) om. M. d) M recurrentes. e) P remanserant ; W remanserit. f) Mistis. g) M poterat. h) om. M. i) om. M. k) MP remanserant. 1) om. MPH. m) H 33. n) M auct. conc o) in M am Rande aliud fundamentum concilii translacionis. p) om. M. q) in M am Rande ecce forte argumentum de congregacione universalis ecclesie. r) PHW uni- versam. s) M ten. obed t) H om. ut — unionem eciam. 1) in M nach posse. V) in M am Rande de re- ductione Grecorum et fide adhibenda. Dies ist ein Irrtum Cusas. Die von ihm an- gezogene Verordnung wurde erst von der vierten Synode zu Toledo im Jahre 633 erlassen (Mansi 10, 45 618; Hinschius S. 365; vgl. Hefele 1, 71). c. 2 und c. 6. D. 17. c. 8 D. 21. c. 8 D. 93. 5 Vgl. S 410 Anm. 2. 50 6 Nicht in De unico baptismo, sondern in De baptismo contra Donatistas lib. 2 cap 3 (Corpus script. eccl. lat. 51, 178; Migne 43, 129). Vom 15. Oktober 1433 (gedr. Mansi 29, 97; Cecconi I, 2 pag. XXXVI-XXXVII; Mon. conc. 2, 756-757). 8 Im Dekret der 5. Session. Vgl. S. 58 Anm. 1. 9 Vom 6. Juli 1439 (gedr. Hefele 7, 750-753; Mon. conc. 3, 334-337). 10 Ebenfalls vom 6. Juli 1439 (gedr. Hefele 7, 746-749). 11 Vgl. Hefele 7, 741 ff.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 419 bracionem recessissent, concilium de facto fuisset dissolutum? hoc enim dicitur in concilio Toletano a era b 581 celebrato 1, quod nemo concilium solvat ante expedicionem agen- 581 dorum, hoc est recedat; recedere enim est dissolvere concilia, si igitur presidentes apostolici cardinalesc et alii maximi et primi et necessarii ad concilii celebracionem 5 et qui concilium fundarunt et rexerunt recesserunt de Basilea concurrentes d pro celebrando ycumenico concilio Grecis in ultimo portu existentibus, quomodo dici po- test concilium Basiliense tunc non fuisse dissolutum, quamvis civitas Ba- siliensis remanserate et aliqui prelati in ea? absque enim isto loco Basiliensi et sine omnibus illis personis, que ibi remanserant, potuit 5 esse concilium? nichil enim re- 10 mansit, quod de essencia esset concilii. nam aliquando fuit Basilee b concilium sine om- nibus illis prelatis i, qui remanseruntk, sed non sine illis presidentibus, qui recesserunt. ubi enim papa non est presens nec ejus legacio, non est regulare con- cilium (17. di. „regula" et c. „concilia" 2, ubi de hoc), sed 1 pocius est acephalum (21. di. „submittitur"3, 93m di. „nulla" 4), maxime in hoc casu, ubi legitima causa, 15 scilicet reductionis Grecorum, et concilii Basiliensis ordinacio in convencionali decreto 5 legatos abire compulit. defecit igitur conciliaris " auctoritas Basilee necessariis personis abeuntibus. [24] postremo ° dico, quod Grecis reductis qualitercunque non po- tuit Basilee concilium esse universalem ecclesiam militantem representans. solum enim plenarium tocius orbis concilium tale est, quod ex tota Christianitate colligitur, ut 20 ait sanctus Augustinus „De unico baptismo“ 6. Greci autem non P recognoverunt Basi- liense concilium nisi pro Romano et patriarchali, ut in bulla patriarche 7 habetur, que inseritur 19. sessioni. quapropter ", si nos Grecos pro catholicis habuissemus, ab inicio eis non concurrentibus, incongrue dixissemus Basiliense concilium universalem r ecclesiam representare, cum solum occidentalem representasset, ita et post Grecorum reductionem 25 non potuit universam ecclesiam representare, eciamsi concilium fuisset. sed cum solum concilium universam militantem ecclesiam representans sit illud plenarium, de quo loquitur concilium Constanciense 8, cui omnis, eciamsi papalis dignitatis fuerit, obedire s tenetur, ut" eciam Basilienses semper confessi sunt, hinc patet ipsos post Grecorum unionem eciam secundum sua principia in dominum nostrum papam nichil potuisse. [24a] scientes so hoc se evadere " aliter non posse, non verentur spiritum sanctum, sanctam Romanam ecclesiam et sacram ycumenicam sinodum de mendacio arguere, dicentes boc non esse verum, quod Greci sint reducti. sed bulla aurea imperatoris Grecorum? cum sub- scripcione apocrisariorum et 28 archiepiscoporum Grecorum et bulla sanctissimi domini nostri pape 10 atque diffinicio 11 synodica ycumenici concilii, quam principes nostri ab s5 apostolica sede receperunt, contrarium ostendunt. quibus pocius credendum est quam 40 a) P Taletano ; H Tholicano. b) MPH neretici 81 di. (H om. di.) statt era 581. c) om. M. d) M recurrentes. e) P remanserant ; W remanserit. f) Mistis. g) M poterat. h) om. M. i) om. M. k) MP remanserant. 1) om. MPH. m) H 33. n) M auct. conc o) in M am Rande aliud fundamentum concilii translacionis. p) om. M. q) in M am Rande ecce forte argumentum de congregacione universalis ecclesie. r) PHW uni- versam. s) M ten. obed t) H om. ut — unionem eciam. 1) in M nach posse. V) in M am Rande de re- ductione Grecorum et fide adhibenda. Dies ist ein Irrtum Cusas. Die von ihm an- gezogene Verordnung wurde erst von der vierten Synode zu Toledo im Jahre 633 erlassen (Mansi 10, 45 618; Hinschius S. 365; vgl. Hefele 1, 71). c. 2 und c. 6. D. 17. c. 8 D. 21. c. 8 D. 93. 5 Vgl. S 410 Anm. 2. 50 6 Nicht in De unico baptismo, sondern in De baptismo contra Donatistas lib. 2 cap 3 (Corpus script. eccl. lat. 51, 178; Migne 43, 129). Vom 15. Oktober 1433 (gedr. Mansi 29, 97; Cecconi I, 2 pag. XXXVI-XXXVII; Mon. conc. 2, 756-757). 8 Im Dekret der 5. Session. Vgl. S. 58 Anm. 1. 9 Vom 6. Juli 1439 (gedr. Hefele 7, 750-753; Mon. conc. 3, 334-337). 10 Ebenfalls vom 6. Juli 1439 (gedr. Hefele 7, 746-749). 11 Vgl. Hefele 7, 741 ff.
Strana 420
420 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 illis talibus viris, qui eciam fingunt dominum nostrum omnia simulate cum Grecis egisse Szw. Juni 24 propter destruere auctoritatem conciliorum, cum constet, ut eciam casus habet 1, preter u. 28) intencionem domini nostri concilium in occidente habitum, quoniam ordinaverat in Con- stantinopoli reductionem fieri, si concilium Basiliense acquievisset a. [25] solent obi- cere dominum nostrum ante Grecorum adventum concilium transtulisses Ferrariam. sed “ casus ? tollit argumentum. nemo sane mentis negare d potest summo pontifici ine tali casu pro conservacione unitatis et ne Grecorum reductio impediretur hoc' potuisse, maxime qui ad casum et ad translacionis bullam3 advertit, quando enim ecclesia per orbem diffusa et principes contradixerunt, ne hoc fieret, et illi pauci emuli passionatissimi propter confirmacionem electionis partis presidencium in suum caput ita 10 sevire sub nomine concilii attemptarunt et se scismaticos in illa particularitate constituerunt, in summum pontificem judicis et actoris partes sua sponte sibi vendicando, se ipsos ad concilii celebracionem inhabilitando, universalis ecclesie consensu eis deficiente, dominus noster pocius ostendit eos non facere concilium, qui ad scisma properarunt, quam ab eis conciliarem auctoritatem auferret, qua se indignos effecerunt. et ut eciam 8 ecclesia € sciret, 15 pontificem injuste diffamari, adjecit i papa se velle ostendere innocenciam in concilio, ad quod eos, qui ipsum diffamarunt, cum salvo conductu advocavit. non igitur facta est translacio illa sine causa, sed ob urgentissimas necessarias et laudatissimas vi- tandi scismatis causas per omnes orbis Christiani naciones reges et principes acceptas. nec fugere voluit, qui se obtulit id acturum, per quod de sua innocencia constaret, et in 20 eo loco, ubi k hoc potuit. nam non tenetur accusatus accusatores sequi, sed e converso, dicit textus 3. q. 6.1 „neminem"m 4 cum sequentibus, ubi de hoc. ita egit Gregorius papa sanctus (2. q. 7. „si quis“ 5). unde, postquam hoc solum viderant illi viri pre- sumptuosissimi, gaudere debuerant de principis ecclesie piissima mansuetudine et, dum nullam notorietatem incorrigibilitatis in eo invenirent, deum laudare debuerant et amplius 25 a processu abstinere, eciamsi crimina ficta non fuissent. omnium" enim doctorum una est sentencia, concilium nichil posse in pontificem corrigibilem, ut notat glosa 40. di. „si papa" 6, ubi de hoc. sed ipsi ostenderunt se nec salutem ecclesie nec capitis ejus querere, sed factiones diabolicas scismaticas. hine nulla racione aut prece principum furor eorum sedari potuit. [25a] obiciunt° 11. sessionem 7, que suspendit transferen - so tem, quam dicunts dominum nostrum per bullam approbasse. dico sessionem illam non loqui in casu nostro sed de futuris conciliis juxta disposicionem capituli „Fre- quens" 9, ut patet in textu, nec ligasse pontificis manus ad conservacionem unitatis ecclesie. intelligi enim debuit, si absque causa racionabili hoc ageret. nec fuit illa sessio accepta aut approbata per p dominum nostrum. nam forma data sanctitati s5 sue in 14. sessione 10 habet ", quomodo sanctitas sua declaret concilium prosecucionem ha- buisse in illis tribus, scilicet fide scismate et reformacione, non approbando sessiones. fuit eciam approbacio illa per dominum nostrum facta, concilio se offerente in illa 14. sessione, quod eum pro capite 1 haberet et ejus pedes ut Petri oscularetur. sed postquam illi pauci se erexerunt contra caput, inmemores eorums, quet concilium unanimiter tunc 40 a) M aquievisset. b) in M am Rande quomodo papa transtulit ante adventum Grecorum. c) om. M. d) PH ne- gari. e) M om. in tali casu. f) H add. non. g) om. PW. h) om. H. i) in M am Rande de purgacione papo et salvo conductu emulorum suorum. k) H om. ubi hoc. I) M 7. m) MH nemine. n) in M am Rande ecce papa corrigibilis non judicatur a concilio. o) in M am Rande nota. ad decretum 11. sessionis de suspensione. P) M om. per — nostrum. q) in M am Rande ecce quomodo papa approbavit concilium et 45 ejus decreta. r) in M am Rande ecce papa caput concilii. s) MPH add. jure. t) om. MH. 1 2 3 Vgl. art. 4. Vgl art. 14. Vgl. S. 413 Anm. 4. c. 16 С. 3 q. 6. c. 42 С. 2 q. 7. 8 8 10 c. 6 D. 40. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. Vgl. S. 417 Anm. 13. Vgl. nr. 212 art. 20. Vgl. 8. 291 Anm. 1. Vgl. S. 418 Anm. 2. 50
420 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 illis talibus viris, qui eciam fingunt dominum nostrum omnia simulate cum Grecis egisse Szw. Juni 24 propter destruere auctoritatem conciliorum, cum constet, ut eciam casus habet 1, preter u. 28) intencionem domini nostri concilium in occidente habitum, quoniam ordinaverat in Con- stantinopoli reductionem fieri, si concilium Basiliense acquievisset a. [25] solent obi- cere dominum nostrum ante Grecorum adventum concilium transtulisses Ferrariam. sed “ casus ? tollit argumentum. nemo sane mentis negare d potest summo pontifici ine tali casu pro conservacione unitatis et ne Grecorum reductio impediretur hoc' potuisse, maxime qui ad casum et ad translacionis bullam3 advertit, quando enim ecclesia per orbem diffusa et principes contradixerunt, ne hoc fieret, et illi pauci emuli passionatissimi propter confirmacionem electionis partis presidencium in suum caput ita 10 sevire sub nomine concilii attemptarunt et se scismaticos in illa particularitate constituerunt, in summum pontificem judicis et actoris partes sua sponte sibi vendicando, se ipsos ad concilii celebracionem inhabilitando, universalis ecclesie consensu eis deficiente, dominus noster pocius ostendit eos non facere concilium, qui ad scisma properarunt, quam ab eis conciliarem auctoritatem auferret, qua se indignos effecerunt. et ut eciam 8 ecclesia € sciret, 15 pontificem injuste diffamari, adjecit i papa se velle ostendere innocenciam in concilio, ad quod eos, qui ipsum diffamarunt, cum salvo conductu advocavit. non igitur facta est translacio illa sine causa, sed ob urgentissimas necessarias et laudatissimas vi- tandi scismatis causas per omnes orbis Christiani naciones reges et principes acceptas. nec fugere voluit, qui se obtulit id acturum, per quod de sua innocencia constaret, et in 20 eo loco, ubi k hoc potuit. nam non tenetur accusatus accusatores sequi, sed e converso, dicit textus 3. q. 6.1 „neminem"m 4 cum sequentibus, ubi de hoc. ita egit Gregorius papa sanctus (2. q. 7. „si quis“ 5). unde, postquam hoc solum viderant illi viri pre- sumptuosissimi, gaudere debuerant de principis ecclesie piissima mansuetudine et, dum nullam notorietatem incorrigibilitatis in eo invenirent, deum laudare debuerant et amplius 25 a processu abstinere, eciamsi crimina ficta non fuissent. omnium" enim doctorum una est sentencia, concilium nichil posse in pontificem corrigibilem, ut notat glosa 40. di. „si papa" 6, ubi de hoc. sed ipsi ostenderunt se nec salutem ecclesie nec capitis ejus querere, sed factiones diabolicas scismaticas. hine nulla racione aut prece principum furor eorum sedari potuit. [25a] obiciunt° 11. sessionem 7, que suspendit transferen - so tem, quam dicunts dominum nostrum per bullam approbasse. dico sessionem illam non loqui in casu nostro sed de futuris conciliis juxta disposicionem capituli „Fre- quens" 9, ut patet in textu, nec ligasse pontificis manus ad conservacionem unitatis ecclesie. intelligi enim debuit, si absque causa racionabili hoc ageret. nec fuit illa sessio accepta aut approbata per p dominum nostrum. nam forma data sanctitati s5 sue in 14. sessione 10 habet ", quomodo sanctitas sua declaret concilium prosecucionem ha- buisse in illis tribus, scilicet fide scismate et reformacione, non approbando sessiones. fuit eciam approbacio illa per dominum nostrum facta, concilio se offerente in illa 14. sessione, quod eum pro capite 1 haberet et ejus pedes ut Petri oscularetur. sed postquam illi pauci se erexerunt contra caput, inmemores eorums, quet concilium unanimiter tunc 40 a) M aquievisset. b) in M am Rande quomodo papa transtulit ante adventum Grecorum. c) om. M. d) PH ne- gari. e) M om. in tali casu. f) H add. non. g) om. PW. h) om. H. i) in M am Rande de purgacione papo et salvo conductu emulorum suorum. k) H om. ubi hoc. I) M 7. m) MH nemine. n) in M am Rande ecce papa corrigibilis non judicatur a concilio. o) in M am Rande nota. ad decretum 11. sessionis de suspensione. P) M om. per — nostrum. q) in M am Rande ecce quomodo papa approbavit concilium et 45 ejus decreta. r) in M am Rande ecce papa caput concilii. s) MPH add. jure. t) om. MH. 1 2 3 Vgl. art. 4. Vgl art. 14. Vgl. S. 413 Anm. 4. c. 16 С. 3 q. 6. c. 42 С. 2 q. 7. 8 8 10 c. 6 D. 40. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. Vgl. S. 417 Anm. 13. Vgl. nr. 212 art. 20. Vgl. 8. 291 Anm. 1. Vgl. S. 418 Anm. 2. 50
Strana 421
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 421 promisit, eciamsi dominus noster approbasset illam sessionem, eam tamen servare fidei fractoribus non tenebatur nec quovis modo debebat, nisi et ipsi ab istis a scandalis cessassent b. videbitur eciam statim infra, quam iniquus atque nullus ille citacionis seue monicionis actus fuerit, ut luce clarius constetd objectionem illam non esse nisi „fumum 5 caligine plenum oculos stolidorum obtenebrantem"e. et hoc de primo. 1449 ſzw. Juni 24 n. 28) [IV. Probatio processum a concilio Basiliensi contra Eugenium papam factum nequaquam fuisse sinodicum.] [1. Unicus et indubitatus pontifex sinodica auctoritate judicari non potest, nisi se sponte submiserit.] [26] Circa‘ secundum est s primo considerandum, si in summum pontificem unicum 10 et indubitatum, qui se non submisit, sentencia per sinodum ferri potest extra casum, ubi in dampnatam heresim incidit. hoc oportet absque hesitacione certum esse ; in dubio enim hoc non licere manifestum est. oportet enim judicis cujuscunque fundatam esse judicandi potestatem. sed quia Basilienses dicunt universali concilio hanc esse indultam potestatem, ipsi habent hoc probare, cum hoc nondum sit notorium nec per universam 15 ecclesiam sit receptum nec sit in practica, de qua constet, hoc visum, quod scilicet umquam synodus unicum indubitatum pontificem synodica auctoritate judicaverit, nisi se sponte submitteret. adducunt eciam illi hujus sentencie pro se ritum patrum atque synodicas h diffiniciones simul et raciones. nam i papam ad jus vocari posse per synodum, non legitur in canonibus; sed ipsi sunt canones, qui dicunt 20 Romanum pontificem ad nullius commeare judicium (9. q. 3. „ipsi sunt“1 et 22. di. „qua tradicione" k 2), et sanctus Julius papa in epistola ad orientales, que incipit ,decuerat"1 s, hoem ostendit. non enim potest judicari princeps et caput ecclesie et concilii a concilio ; tale enim acephalum concilium foret (21. di. „submittitur“ 4). totum enim corpus ecclesie habet auctoritatem ab illo principatu, quem deus posuit in pontifice Romano (11. di. 25 „nolite errare" 5, de consecratione di. 1. „basilicas" 6), et nichil est in ecclesia, quod non sit prioriter » in Petro et ejus successore et per ejus medium in aliis (19. di. „ita domi- minus“ 7). fluit igitur a capite ecclesie, ubi est plenitudo potestatis (de usu pallii „ad 2. q. 6. „decreto" et c. „qui se scit“ 9), omnis potestas contractaque est in honorem“ 8 ecclesia, ut probatur ibidem et optime in c. „significasti“ de eléctione 1°. ipse enim im- so ponit prelaturas aliis atque ipse est caput illius ° ecclesie prelatorum, qui regimen ecclesie habent, et omnes rectores ejus membra, ut ibidem. si in ecclesia est judicandi potestas, in ipso est ut in principe et fonte P. ob hoc Marcellus papa et martir dicit in 2." capitulo suorum decretorum 11, ipsum esse judicem tocius ecclesie. non est igitur intelligibile, quo- modo judex judicetur ab hiis, quorum jurisdictio ab r ipso primo derivatur seu medio ejus, s5 cujus potestas ligandi et solvendi a deo est inmediate et in aliis nonnisi eo mediante, ut ait sanctus Leo 12. ita nemo nisi in unitate cum eo videtur aliquid posse, cum ipse sit in omnibus principatum tenens, que in ecclesia reperiuntur (facit 24. q. 1. „quicunque“ 13, a) Mipsis. b) M add. videtur. c) M et ammonicionis stait sen mon. d) MPH constat. e) MPH obtenebrans ; in W korr. aus obtenebrans. f) in M am Rande secunda pars principalis. g) om. M. h) M sucatas. i) in M am Runde an papa vocari in jus possit per synodum. k) MPW contradictione. I) MH decurat, m) M ostendunt hoc. n) M primordialiter. o) M eccl. illius ; H tocins. p) PW forte. q) em.; MPHW 5. r) M primo ab ipso. 45 50 с. 16 С. 9 q. 3. с. 5 D 22. Vgl. Jaffé nr. 195. c. 8 D. 21. c. 3 D. 11. c. 6 D. 1 de consecratione. с. 7 D. 19. 8 c 4 de auctoritate et usu pallii X. I. 8. 3 5 6 c. 11 und c. 12 C. 2 q. 6. 10 c. 4 de electione etc. X. I. 6. 11 Vgl. den Brief „Solicitudinem" an die Bischöfe der Provinz Antiochien (Jaffé nr 160) 12 Wahrscheinlich ist an Sermo 4 cap. 3 (Migne 54, 151) gedacht. 13 c. 27 C. 24 q. 1.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 421 promisit, eciamsi dominus noster approbasset illam sessionem, eam tamen servare fidei fractoribus non tenebatur nec quovis modo debebat, nisi et ipsi ab istis a scandalis cessassent b. videbitur eciam statim infra, quam iniquus atque nullus ille citacionis seue monicionis actus fuerit, ut luce clarius constetd objectionem illam non esse nisi „fumum 5 caligine plenum oculos stolidorum obtenebrantem"e. et hoc de primo. 1449 ſzw. Juni 24 n. 28) [IV. Probatio processum a concilio Basiliensi contra Eugenium papam factum nequaquam fuisse sinodicum.] [1. Unicus et indubitatus pontifex sinodica auctoritate judicari non potest, nisi se sponte submiserit.] [26] Circa‘ secundum est s primo considerandum, si in summum pontificem unicum 10 et indubitatum, qui se non submisit, sentencia per sinodum ferri potest extra casum, ubi in dampnatam heresim incidit. hoc oportet absque hesitacione certum esse ; in dubio enim hoc non licere manifestum est. oportet enim judicis cujuscunque fundatam esse judicandi potestatem. sed quia Basilienses dicunt universali concilio hanc esse indultam potestatem, ipsi habent hoc probare, cum hoc nondum sit notorium nec per universam 15 ecclesiam sit receptum nec sit in practica, de qua constet, hoc visum, quod scilicet umquam synodus unicum indubitatum pontificem synodica auctoritate judicaverit, nisi se sponte submitteret. adducunt eciam illi hujus sentencie pro se ritum patrum atque synodicas h diffiniciones simul et raciones. nam i papam ad jus vocari posse per synodum, non legitur in canonibus; sed ipsi sunt canones, qui dicunt 20 Romanum pontificem ad nullius commeare judicium (9. q. 3. „ipsi sunt“1 et 22. di. „qua tradicione" k 2), et sanctus Julius papa in epistola ad orientales, que incipit ,decuerat"1 s, hoem ostendit. non enim potest judicari princeps et caput ecclesie et concilii a concilio ; tale enim acephalum concilium foret (21. di. „submittitur“ 4). totum enim corpus ecclesie habet auctoritatem ab illo principatu, quem deus posuit in pontifice Romano (11. di. 25 „nolite errare" 5, de consecratione di. 1. „basilicas" 6), et nichil est in ecclesia, quod non sit prioriter » in Petro et ejus successore et per ejus medium in aliis (19. di. „ita domi- minus“ 7). fluit igitur a capite ecclesie, ubi est plenitudo potestatis (de usu pallii „ad 2. q. 6. „decreto" et c. „qui se scit“ 9), omnis potestas contractaque est in honorem“ 8 ecclesia, ut probatur ibidem et optime in c. „significasti“ de eléctione 1°. ipse enim im- so ponit prelaturas aliis atque ipse est caput illius ° ecclesie prelatorum, qui regimen ecclesie habent, et omnes rectores ejus membra, ut ibidem. si in ecclesia est judicandi potestas, in ipso est ut in principe et fonte P. ob hoc Marcellus papa et martir dicit in 2." capitulo suorum decretorum 11, ipsum esse judicem tocius ecclesie. non est igitur intelligibile, quo- modo judex judicetur ab hiis, quorum jurisdictio ab r ipso primo derivatur seu medio ejus, s5 cujus potestas ligandi et solvendi a deo est inmediate et in aliis nonnisi eo mediante, ut ait sanctus Leo 12. ita nemo nisi in unitate cum eo videtur aliquid posse, cum ipse sit in omnibus principatum tenens, que in ecclesia reperiuntur (facit 24. q. 1. „quicunque“ 13, a) Mipsis. b) M add. videtur. c) M et ammonicionis stait sen mon. d) MPH constat. e) MPH obtenebrans ; in W korr. aus obtenebrans. f) in M am Rande secunda pars principalis. g) om. M. h) M sucatas. i) in M am Runde an papa vocari in jus possit per synodum. k) MPW contradictione. I) MH decurat, m) M ostendunt hoc. n) M primordialiter. o) M eccl. illius ; H tocins. p) PW forte. q) em.; MPHW 5. r) M primo ab ipso. 45 50 с. 16 С. 9 q. 3. с. 5 D 22. Vgl. Jaffé nr. 195. c. 8 D. 21. c. 3 D. 11. c. 6 D. 1 de consecratione. с. 7 D. 19. 8 c 4 de auctoritate et usu pallii X. I. 8. 3 5 6 c. 11 und c. 12 C. 2 q. 6. 10 c. 4 de electione etc. X. I. 6. 11 Vgl. den Brief „Solicitudinem" an die Bischöfe der Provinz Antiochien (Jaffé nr 160) 12 Wahrscheinlich ist an Sermo 4 cap. 3 (Migne 54, 151) gedacht. 13 c. 27 C. 24 q. 1.
Strana 422
422 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 7. q. 1. „scire debes" 1, 93. di. „qui cathedram" 2). et“ ob hoc ait Optatus Milevitanus [zwo. Juni 24 contra Parmenianum libro 2.s, quod, qui contra Petri cathedram militant, se a potestate u. 28) ligandi et solvendi subtrahunt, quia inde fluitb. et ob hoc, ut scribit Leo nonus contra presumpciones Michaelis Constantinopolitani in 10. 4 c., „sacra Nicena synodus statuit Romanum pontificem non posse judicari a quoquam". hoc probatur 2. q. 7. „in sancta s Nicena“5, ubi racio ponitur illius Nicene constitucionis, cur summus pontifex judicari non possit. idem probatur 17. di. „hinc eciam"6, 21. di. „nunc autem"7, ubi concilia fatentur papam judicari non posse et in ipsum sentenciam proferre non licere, sed causam ejus aut deo aut sibi remittendam, ita dicit glosa 2. q. 5. „mandastis"8 et legitur in Romano concilio° presidente Silvestro, ubi et Constantinus imperator interfuit cum 283 episcopis, 10 hoc diffinitum per racionem, quia nemo judicari debet, nisi accusetur. accusari autem superior ab inferiore " non debet, sed a pari, ut est textus 2. q. 7. „clericus" 10 ejusdem concilii Silvestri et c. „ipsi apostoli" 11. quapropter summus judicari nequit. hoc eciam ex sentencia sancti Dyonisii ad Demofilum 12 probatur, qui ait non esse justiciam in per- versitate ordinis, scilicet, ubi eciam criminosus a minori in gradu judicaretur. et ob hoc 15 ait textus 96. di. „quis dubitet“ 13: „nonned miserabilis insanie esse cognoscitur, si filius patrem, discipulus magistrum sibi conetur subjugare et iniquis obligacionibus illum sue potestati subicere, a quo credite non solum in terra, sed in celis se ligari posse?" hinc! presumptuositatem Dyoscori in Ephesina secunda synodo 14 presidentis s concessione im- periali et sibi adherencium in tantum dampnavit sancta Calcedonensis synodus (21. di. 20 „in tantum“ 15). et Augustinus ait 16 Sardicense concilium pocius hereticorum fuisse quam catholicorum, quia in sanctum Julium papam sentenciam dare presumpsit. [27 multos doctissimos viros hujus sentencie esse constat, pro hac parte scribentes et allegantes, maxime occasionem recipientes ex scissura, que Basilee concilii nomine facta est, dicentes multo consulcius esse in unitate ecclesie pati malum prelatum, quam audaciam z5 auctoritativam prestare cuicunque congregacioni rebellandi et ecclesiam scindendi et se ipsos in regimen intrudendi, ut nunc factum est. illi ea, que ab adversa parte obiciuntur, faciliter solvi posse arbitrantur. [27"] nam b ubi alia pars ait omnia illa dicta, quod nemo judicare potest primam sedem, intelligi debere distributive, non collective seu synodice, respondent illam glosam non posse stare. so nam i diffinitum fuit in Nicena synodo, quomodo accusaciones clericorum in conciliis diffiniri debent k (3. q. 6. „neminem" 17, similiter 1 5. q 4. „nullus episcopus" 18 cum si- a) in M am Rande papa non judicatur. b) Madd. potestas a cathedra. c) MPH inferiori. d) in Mam Rande contra avisamenta nostra rejecta. e) M non credit. f) in M am Runde ecce reprobantur concilia. g) MPH presi- dente. h) in M am Rande ad illa „nemo primam sedem judicat". i) in M am Rande qualiter clerici in 35 conciliis judicantur et episcopi. k) M deberent. 1) W simile. с. 7 С. 7 q. 1. с. 3 D. 93. 3 Vermutlich ist lib. 2 cap. 5 gemeint (Corpus script. eccl lat. 26, 39; Migne 11, 956). * Vgl den Brief „In terra pax“ Leos IX. an die Bischöfe Michael von Konstantinopel und Leo von Ochrida aus dem Jahre 1053 (Mansi 19, 641; Jaffé nr. 4302). c. 4 С. 2 q. 7. 6 с. 6 D. 17. с. 7 D. 21. 8 c 10 C. 2 q. 5. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 202a. „ Vom Jahre 324. Vgl. Hinschius S. 449 und Hefele 1, 440-441. 10 с. 10 С. 2 q. 7. 11 Ebenda c. 38. 12 Das Zitat ist in dieser Form offenbar un- richtig. Wir haben seine Herkunft nicht ermitteln können. 13 с. 9 D. 96. 14 Die sogenannte Räubersynode vom Jahre 449. Vgl. Hefele 2, 368 ff. und Loofs in der Real- encyklopädie 5, 642-644. 15 c 9 D. 21. Vgl. RTA. 15, 674 Anm. 11. 16 Cusa meint vermutlich cap. 3 von Augustins 45 Brief an Eleusius, Glorius und andere (Corpus script eccl. lat. 34, 2 S. 113-114; Migne 33, 176). Doch vergleiche man auch lib. 4 cap 44 der Schrift Contra Cresconium Donatistam (ebenda 52, 550 bezw. 43, 576). 17 c 16 C. 3 q. 6. 18 c. 1С. 5 q 4. 40 50
422 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 7. q. 1. „scire debes" 1, 93. di. „qui cathedram" 2). et“ ob hoc ait Optatus Milevitanus [zwo. Juni 24 contra Parmenianum libro 2.s, quod, qui contra Petri cathedram militant, se a potestate u. 28) ligandi et solvendi subtrahunt, quia inde fluitb. et ob hoc, ut scribit Leo nonus contra presumpciones Michaelis Constantinopolitani in 10. 4 c., „sacra Nicena synodus statuit Romanum pontificem non posse judicari a quoquam". hoc probatur 2. q. 7. „in sancta s Nicena“5, ubi racio ponitur illius Nicene constitucionis, cur summus pontifex judicari non possit. idem probatur 17. di. „hinc eciam"6, 21. di. „nunc autem"7, ubi concilia fatentur papam judicari non posse et in ipsum sentenciam proferre non licere, sed causam ejus aut deo aut sibi remittendam, ita dicit glosa 2. q. 5. „mandastis"8 et legitur in Romano concilio° presidente Silvestro, ubi et Constantinus imperator interfuit cum 283 episcopis, 10 hoc diffinitum per racionem, quia nemo judicari debet, nisi accusetur. accusari autem superior ab inferiore " non debet, sed a pari, ut est textus 2. q. 7. „clericus" 10 ejusdem concilii Silvestri et c. „ipsi apostoli" 11. quapropter summus judicari nequit. hoc eciam ex sentencia sancti Dyonisii ad Demofilum 12 probatur, qui ait non esse justiciam in per- versitate ordinis, scilicet, ubi eciam criminosus a minori in gradu judicaretur. et ob hoc 15 ait textus 96. di. „quis dubitet“ 13: „nonned miserabilis insanie esse cognoscitur, si filius patrem, discipulus magistrum sibi conetur subjugare et iniquis obligacionibus illum sue potestati subicere, a quo credite non solum in terra, sed in celis se ligari posse?" hinc! presumptuositatem Dyoscori in Ephesina secunda synodo 14 presidentis s concessione im- periali et sibi adherencium in tantum dampnavit sancta Calcedonensis synodus (21. di. 20 „in tantum“ 15). et Augustinus ait 16 Sardicense concilium pocius hereticorum fuisse quam catholicorum, quia in sanctum Julium papam sentenciam dare presumpsit. [27 multos doctissimos viros hujus sentencie esse constat, pro hac parte scribentes et allegantes, maxime occasionem recipientes ex scissura, que Basilee concilii nomine facta est, dicentes multo consulcius esse in unitate ecclesie pati malum prelatum, quam audaciam z5 auctoritativam prestare cuicunque congregacioni rebellandi et ecclesiam scindendi et se ipsos in regimen intrudendi, ut nunc factum est. illi ea, que ab adversa parte obiciuntur, faciliter solvi posse arbitrantur. [27"] nam b ubi alia pars ait omnia illa dicta, quod nemo judicare potest primam sedem, intelligi debere distributive, non collective seu synodice, respondent illam glosam non posse stare. so nam i diffinitum fuit in Nicena synodo, quomodo accusaciones clericorum in conciliis diffiniri debent k (3. q. 6. „neminem" 17, similiter 1 5. q 4. „nullus episcopus" 18 cum si- a) in M am Rande papa non judicatur. b) Madd. potestas a cathedra. c) MPH inferiori. d) in Mam Rande contra avisamenta nostra rejecta. e) M non credit. f) in M am Runde ecce reprobantur concilia. g) MPH presi- dente. h) in M am Rande ad illa „nemo primam sedem judicat". i) in M am Rande qualiter clerici in 35 conciliis judicantur et episcopi. k) M deberent. 1) W simile. с. 7 С. 7 q. 1. с. 3 D. 93. 3 Vermutlich ist lib. 2 cap. 5 gemeint (Corpus script. eccl lat. 26, 39; Migne 11, 956). * Vgl den Brief „In terra pax“ Leos IX. an die Bischöfe Michael von Konstantinopel und Leo von Ochrida aus dem Jahre 1053 (Mansi 19, 641; Jaffé nr. 4302). c. 4 С. 2 q. 7. 6 с. 6 D. 17. с. 7 D. 21. 8 c 10 C. 2 q. 5. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 202a. „ Vom Jahre 324. Vgl. Hinschius S. 449 und Hefele 1, 440-441. 10 с. 10 С. 2 q. 7. 11 Ebenda c. 38. 12 Das Zitat ist in dieser Form offenbar un- richtig. Wir haben seine Herkunft nicht ermitteln können. 13 с. 9 D. 96. 14 Die sogenannte Räubersynode vom Jahre 449. Vgl. Hefele 2, 368 ff. und Loofs in der Real- encyklopädie 5, 642-644. 15 c 9 D. 21. Vgl. RTA. 15, 674 Anm. 11. 16 Cusa meint vermutlich cap. 3 von Augustins 45 Brief an Eleusius, Glorius und andere (Corpus script eccl. lat. 34, 2 S. 113-114; Migne 33, 176). Doch vergleiche man auch lib. 4 cap 44 der Schrift Contra Cresconium Donatistam (ebenda 52, 550 bezw. 43, 576). 17 c 16 C. 3 q. 6. 18 c. 1С. 5 q 4. 40 50
Strana 423
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 423 15 20 milibus). si igitur diffinitum est generaliter, nullum episcopum nisi in legitima synodo 1442 zw. Juní 24 judicari posse, et dicitur papam a nemine judicandum, manifestum est hoc necessario eciam u. 28] de concilio intelligendum, uti concilia intellexerunt (17. di. § „hinc eciam"1, ibi: „cognita auctoritate Symachi pape etc.“; et 21. di. „nunc autem" 2, ubi pro causa concilia illa [275] ad id vero, quod alia pars octavam synodum allegat in c. „diffini- 5 allegant). mus“ in a § „porro" 3, ubi dicitur „si universalis synodus fuerit congregata et quevis ambiguitas de Romanab ecclesia exorta, oportet eam cum convenienti reverencia“ dis- cutere et in ea proficere aut profectum facere“, respondent isti, id d, quod sequitur, sol- vere argumentum. nam additur: „non tamen audacter sentenciam dicere in Romanum" 1o papam.“ nam discutere et videre possunt patres cum convenienti reverencia ea, que obiciuntur, ut dicitur eciam 2. q. 5. „mandastis"4, sed non sentenciam ferre, quia deus sibi reservavit potestatem sentenciandi, ut dicit textus 9. q. 3. „aliorum" et c. „facta“ 5. et ob hoc patres in concilio, de quo in § „hinc eciam"6 causam deo remiserunt per viam statuti, ut patet in subscripcione ibidem posita. probatur illud optime 3. q. 6. „quamvis"7, ubi concilium discutere potest, sed non sentenciare, quia papa, quif est supra concilium, illud sibi reservavit, potestatem sentenciandi et terminandi. [27 ] ad hoc autem, quod de Augustino obicitur, ad Glorium et Eleusium 8 scribente h 8, quomodo „restabat plenarium concilium" post judicium Melchiadis pape, in quo de ipso judice et judicio ejus judicari potuisset etc, respondent non illam fuisse intencionem Augustini, quasi judicandi potestas supra summum pontificem sit in plenario concilio. nam ipse fatetur, post Christum omnes causas magisterii in Petro principe ecclesie esse, ut in libro „Questionum veteris et novi testamenti" q. 79.3 ait. si igitur in Petro et ejus successore eadem est potestas (ut idem videtur affirmare in epistola, quam ipse Alipius et Fortunatus scribunt ad Generosum i 10, et per omnes hoc tenetur 19. di. „sic omnes" 11, 24. q. 1. „quoniam 25 vetus" et c. „hec est fides" 12, 7. q. 1. „factus est“ 13 cum infinitis similibus), tunc omnis potestas, que est explicata in ecclesia, est in papa ut in principio causalik complicatorie, ut ipse possit omnia, que omnes et plures, si essent. quare non est sentencia Augustini superioritatem esse in concilio supra papam, sed pocius videtur voluisse in ea questione allegata, omnem concilii potestatem in suo magisterio a causa omnis magisterii Petri so fluere, ut dicit c. „significasti“ 14 et veteres doctores theologi 1 pene omnes. sed de Mel- chiade hoc dixit, quia datus fuit commissarius a Constantino et post sentenciam heresimm obiciebant Melchiadi. poterant igitur in hoc recursum habuisse ad universalem synodum, cujus hec sunt verba „De unico baptismo" quasi circa finem 15: „huc accedit, quia Mel- chiade tunc episcopo Romane ecclesie presidente ex precepto Constantini imperatoris, ad 35 quem totam illam causam accusatores episcopi Cartaginensis ecclesie Ceciliani per Anulli- a) om. M. b) em.; MPHW Romanorum. c) in M am Rande o qualis reverencia habita est Basilee, docet eorum monitorium scandalosum. d) om H. e) MH Romanorum. I) in M am Rande ecce papa supra concilium. g) em.; M Elesium ; PHW Elusium. 1) em.; MPHW scribens. i) H Genorosum. k) M casus explicatur statt causali complicatorie. 1) M pene omnes theologi. m) M heresis. 40 1Vgl. S. 422 Anm. 6 Die Stelle ist oben falsch wie- dergegeben; sie lautet: episcopi vero in sinodo residentes congregata auctoritate ejusdem Simachi dixerunt usw. 2 Vgl. S. 422 Anm. 7. s Vgl. den 21. Kanon des 8. allgemeinen Konzils 45 zu Konstantinopel (Mansi 16, 174). 4 Vgl. S. 422 Anm. 8. 5 c. 14 und c. 15 С. 9 q. 3. 6 Vgl. S. 422 Anm. 6. c. 7 С. 3 q. 6. 8 Vgl. den Brief „Dixit quidem“ an Glorius, Eleusius und andere cap. 7 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 101; Migne 33, 169). Dentsche Reichstags-Akten XVI. 50 9 Pscudo-Augustin, Questiones veteris et novi testamenti cap. 79 (Corpus script. eccl. lat. 50, 135; Migne 35, 2270). 10 Vgl. den Brief „Quoniam nobis“ des Fortu- natus, Alypius und Augustin an Generosus cap. 1 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 153-154; Migne 33, 196). 11 с. 2 D. 19. 12 c. 25 und c. 13 C. 24 q. 1. 13 c. 5 С. 7 q. 1. 14 Vgl. S. 421 Anm. 10. 15 Augustin, De unico baptismo cap. 16 (Corpus script. eccl. lat. 53, 29; Migne 43, 610). 54
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 423 15 20 milibus). si igitur diffinitum est generaliter, nullum episcopum nisi in legitima synodo 1442 zw. Juní 24 judicari posse, et dicitur papam a nemine judicandum, manifestum est hoc necessario eciam u. 28] de concilio intelligendum, uti concilia intellexerunt (17. di. § „hinc eciam"1, ibi: „cognita auctoritate Symachi pape etc.“; et 21. di. „nunc autem" 2, ubi pro causa concilia illa [275] ad id vero, quod alia pars octavam synodum allegat in c. „diffini- 5 allegant). mus“ in a § „porro" 3, ubi dicitur „si universalis synodus fuerit congregata et quevis ambiguitas de Romanab ecclesia exorta, oportet eam cum convenienti reverencia“ dis- cutere et in ea proficere aut profectum facere“, respondent isti, id d, quod sequitur, sol- vere argumentum. nam additur: „non tamen audacter sentenciam dicere in Romanum" 1o papam.“ nam discutere et videre possunt patres cum convenienti reverencia ea, que obiciuntur, ut dicitur eciam 2. q. 5. „mandastis"4, sed non sentenciam ferre, quia deus sibi reservavit potestatem sentenciandi, ut dicit textus 9. q. 3. „aliorum" et c. „facta“ 5. et ob hoc patres in concilio, de quo in § „hinc eciam"6 causam deo remiserunt per viam statuti, ut patet in subscripcione ibidem posita. probatur illud optime 3. q. 6. „quamvis"7, ubi concilium discutere potest, sed non sentenciare, quia papa, quif est supra concilium, illud sibi reservavit, potestatem sentenciandi et terminandi. [27 ] ad hoc autem, quod de Augustino obicitur, ad Glorium et Eleusium 8 scribente h 8, quomodo „restabat plenarium concilium" post judicium Melchiadis pape, in quo de ipso judice et judicio ejus judicari potuisset etc, respondent non illam fuisse intencionem Augustini, quasi judicandi potestas supra summum pontificem sit in plenario concilio. nam ipse fatetur, post Christum omnes causas magisterii in Petro principe ecclesie esse, ut in libro „Questionum veteris et novi testamenti" q. 79.3 ait. si igitur in Petro et ejus successore eadem est potestas (ut idem videtur affirmare in epistola, quam ipse Alipius et Fortunatus scribunt ad Generosum i 10, et per omnes hoc tenetur 19. di. „sic omnes" 11, 24. q. 1. „quoniam 25 vetus" et c. „hec est fides" 12, 7. q. 1. „factus est“ 13 cum infinitis similibus), tunc omnis potestas, que est explicata in ecclesia, est in papa ut in principio causalik complicatorie, ut ipse possit omnia, que omnes et plures, si essent. quare non est sentencia Augustini superioritatem esse in concilio supra papam, sed pocius videtur voluisse in ea questione allegata, omnem concilii potestatem in suo magisterio a causa omnis magisterii Petri so fluere, ut dicit c. „significasti“ 14 et veteres doctores theologi 1 pene omnes. sed de Mel- chiade hoc dixit, quia datus fuit commissarius a Constantino et post sentenciam heresimm obiciebant Melchiadi. poterant igitur in hoc recursum habuisse ad universalem synodum, cujus hec sunt verba „De unico baptismo" quasi circa finem 15: „huc accedit, quia Mel- chiade tunc episcopo Romane ecclesie presidente ex precepto Constantini imperatoris, ad 35 quem totam illam causam accusatores episcopi Cartaginensis ecclesie Ceciliani per Anulli- a) om. M. b) em.; MPHW Romanorum. c) in M am Rande o qualis reverencia habita est Basilee, docet eorum monitorium scandalosum. d) om H. e) MH Romanorum. I) in M am Rande ecce papa supra concilium. g) em.; M Elesium ; PHW Elusium. 1) em.; MPHW scribens. i) H Genorosum. k) M casus explicatur statt causali complicatorie. 1) M pene omnes theologi. m) M heresis. 40 1Vgl. S. 422 Anm. 6 Die Stelle ist oben falsch wie- dergegeben; sie lautet: episcopi vero in sinodo residentes congregata auctoritate ejusdem Simachi dixerunt usw. 2 Vgl. S. 422 Anm. 7. s Vgl. den 21. Kanon des 8. allgemeinen Konzils 45 zu Konstantinopel (Mansi 16, 174). 4 Vgl. S. 422 Anm. 8. 5 c. 14 und c. 15 С. 9 q. 3. 6 Vgl. S. 422 Anm. 6. c. 7 С. 3 q. 6. 8 Vgl. den Brief „Dixit quidem“ an Glorius, Eleusius und andere cap. 7 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 101; Migne 33, 169). Dentsche Reichstags-Akten XVI. 50 9 Pscudo-Augustin, Questiones veteris et novi testamenti cap. 79 (Corpus script. eccl. lat. 50, 135; Migne 35, 2270). 10 Vgl. den Brief „Quoniam nobis“ des Fortu- natus, Alypius und Augustin an Generosus cap. 1 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 153-154; Migne 33, 196). 11 с. 2 D. 19. 12 c. 25 und c. 13 C. 24 q. 1. 13 c. 5 С. 7 q. 1. 14 Vgl. S. 421 Anm. 10. 15 Augustin, De unico baptismo cap. 16 (Corpus script. eccl. lat. 53, 29; Migne 43, 610). 54
Strana 424
424 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 num * proconsulem detulerunt, idem Cecilianus innocens pronunciatus est; de quo judicio ſzw. Juni 24 cum majores istorum importunissima pervicacia memorato imperatori quererentur, quomodo u. 28) non plene neque recte fueritb examinatum atque depromptum, nichil de Melchiadis tra- dicione vel thurificacione dixerunt, ad cujus audienciam nec venire utique debuerunt, hoc pocius ante suggerentes imperatori aut ut suggereretur e, instantes, quod apud traditorem “ codicum divinorum et idolorum sacrificiis coinquinatum causam suam agere non deberent.“ hec ibi. de hoc idem Augustinus contra Parmenianum 1 et in aliis locis. [27"] ad e id autem 1, quod de Constanciensi concilio obiciunt, quomodo ibidem s diffinitum sit? eum, qui papalis dignitatis est, obedire debere concilio in fide scismate et reformacione et, ubi contumaciter resisteret eum puniri posse ad juris remedia recurrendo, respondent 10 illud intelligendum esse secundum tunc currentem casum, quia dicit in presenti scismate et de reformacione in capite et in h membris quoad tempus illud i scismatis. nam tunc omnia remedia, ut ad unitatem deveniretur, juris k fuere propter dubium juris contenden- cium. obediendum1 enim erat tunc in illo antiquo scismate, quando universa per orbem ecclesia nullum contendencium umquam pro unico pontifice receperat, ut in eo dubio ad 15 unitatem devenirim posset. si igitur illa ordinacio facta fuit, ut facilius et securius ad unitatem deveniretur, ut dicit sessio quinta ejusdem concilii, ubi hec acta sunt (quo casu intelligi debet illud n, quod dicitur ibidem de punicione et remediis juris), non debet hoc ibi pro remedio inventum tempore scismatis ad tempus unitatis extendi (1. q. 7. „quod pro remedio"3), ne pariat contrarium effectum, scilicet ne id, quod pro unitate adipiscenda 20 ordinatum fuit, scisma faciat, uti modo vidimus Basilee. et ita visi sunt patres illud intellexisse; eciam Martinus papa°, qui propter illam ordinacionem non mutavit formam celebrandi concilia, quando dedit potestatem presidentibus Senis 4, ut sua auctoritate con- cilium dissolverent aut transferrent, et quando non aliud gratum habere voluit, quam quod sui presidentes de consilio concilii aut consensu diffinirent. ex quibus clare con- 25 spicitur Martinum papam non intellexisse per illam ordinacionem observanciam antiquam mutatam et se nunc plus concilio subesse, quam ante concilium Constanciense Romani pontifices subfuerunt?, quorum vestigiis inherebat. nec tamen ob hoc, quasi male in- telligeret Constanciense concilium, reprehensus legitur. dicunt igitur, si ille ordinaciones tempore unitatis locum habere debent, tunc oportet, ut referantur termini ad papam et so alios, secundum cujusque condicionem. nam juris remedium in papa criminoso non reperitur esse sentencie prolacio, que sepius pareret scisma quam remedium. si igitur hoc reme- dium prolacionis sentencie non reperitur in jure aliquo cautum, non possumus hoc ita contra juris determinacionem interpretari. unde cum juris ! remedium sit, non obedire prelato in hiis, que contra deum et universalem statum ecclesie Christi existunt, ut est s5 concors omnium sentencia, tunc prelato ecclesie eciam pessimo per nonobedienciam resi- stitur, ubi ecclesiam destruere vellet, et hoc est remedium sine scismatis periculo et est optimum et equissimum. quare illi conclusioni, papam judicari non posse non propter personam pontificis, sed conservacionem unitatis ecclesie, nichil, ut illi aiunt, videtur ob- stare posse. [27e] cum autem causam superioritatis concilii supra papam vel Basilienses 40 vel alii assignare volunt, dicunt: Christo convenit indeviabilitas ex natura, ecclesie ex a) em.; MPH Amilium ; W Anulium. b) em.; MPHW fuerat. c) Msuggeretur. d) M tradicionem, s) in Mam Rande ad decreta concilti Constanciensis de superioritate etc. f) om. M. g) PHW ibi. h) om PHW. i) H illius. k) M fuere juris. 1) P om. obediendum — contendencium. m) M devenitur ; PHW devenit statt deveniri posset. n) PW id. o) in M am Rande ecce papa Martinus sensit de decretis Constanciensibus aliter 45 quam Basilienses. p) M suffuerunt. q) om. M. Augustin, Contra epistolam Parmeniani lib. 1 cap. 5 (Corpus script. eccl. lat 51, 29; Migne 43, 40). Vgl. S. 419 Anm. 8. с. 7 С. 1 q. 7. 4 Vgl. die Bulle ,Nuper siquidem“ vom 22. Februar 1423 im Dekret ,Ad omnipotentis dei gloriam" der 1. Session des Baseler Konzils (gedr. Mansi 29, 8-9; Mon. conc. 2, 51-52). 50
424 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 num * proconsulem detulerunt, idem Cecilianus innocens pronunciatus est; de quo judicio ſzw. Juni 24 cum majores istorum importunissima pervicacia memorato imperatori quererentur, quomodo u. 28) non plene neque recte fueritb examinatum atque depromptum, nichil de Melchiadis tra- dicione vel thurificacione dixerunt, ad cujus audienciam nec venire utique debuerunt, hoc pocius ante suggerentes imperatori aut ut suggereretur e, instantes, quod apud traditorem “ codicum divinorum et idolorum sacrificiis coinquinatum causam suam agere non deberent.“ hec ibi. de hoc idem Augustinus contra Parmenianum 1 et in aliis locis. [27"] ad e id autem 1, quod de Constanciensi concilio obiciunt, quomodo ibidem s diffinitum sit? eum, qui papalis dignitatis est, obedire debere concilio in fide scismate et reformacione et, ubi contumaciter resisteret eum puniri posse ad juris remedia recurrendo, respondent 10 illud intelligendum esse secundum tunc currentem casum, quia dicit in presenti scismate et de reformacione in capite et in h membris quoad tempus illud i scismatis. nam tunc omnia remedia, ut ad unitatem deveniretur, juris k fuere propter dubium juris contenden- cium. obediendum1 enim erat tunc in illo antiquo scismate, quando universa per orbem ecclesia nullum contendencium umquam pro unico pontifice receperat, ut in eo dubio ad 15 unitatem devenirim posset. si igitur illa ordinacio facta fuit, ut facilius et securius ad unitatem deveniretur, ut dicit sessio quinta ejusdem concilii, ubi hec acta sunt (quo casu intelligi debet illud n, quod dicitur ibidem de punicione et remediis juris), non debet hoc ibi pro remedio inventum tempore scismatis ad tempus unitatis extendi (1. q. 7. „quod pro remedio"3), ne pariat contrarium effectum, scilicet ne id, quod pro unitate adipiscenda 20 ordinatum fuit, scisma faciat, uti modo vidimus Basilee. et ita visi sunt patres illud intellexisse; eciam Martinus papa°, qui propter illam ordinacionem non mutavit formam celebrandi concilia, quando dedit potestatem presidentibus Senis 4, ut sua auctoritate con- cilium dissolverent aut transferrent, et quando non aliud gratum habere voluit, quam quod sui presidentes de consilio concilii aut consensu diffinirent. ex quibus clare con- 25 spicitur Martinum papam non intellexisse per illam ordinacionem observanciam antiquam mutatam et se nunc plus concilio subesse, quam ante concilium Constanciense Romani pontifices subfuerunt?, quorum vestigiis inherebat. nec tamen ob hoc, quasi male in- telligeret Constanciense concilium, reprehensus legitur. dicunt igitur, si ille ordinaciones tempore unitatis locum habere debent, tunc oportet, ut referantur termini ad papam et so alios, secundum cujusque condicionem. nam juris remedium in papa criminoso non reperitur esse sentencie prolacio, que sepius pareret scisma quam remedium. si igitur hoc reme- dium prolacionis sentencie non reperitur in jure aliquo cautum, non possumus hoc ita contra juris determinacionem interpretari. unde cum juris ! remedium sit, non obedire prelato in hiis, que contra deum et universalem statum ecclesie Christi existunt, ut est s5 concors omnium sentencia, tunc prelato ecclesie eciam pessimo per nonobedienciam resi- stitur, ubi ecclesiam destruere vellet, et hoc est remedium sine scismatis periculo et est optimum et equissimum. quare illi conclusioni, papam judicari non posse non propter personam pontificis, sed conservacionem unitatis ecclesie, nichil, ut illi aiunt, videtur ob- stare posse. [27e] cum autem causam superioritatis concilii supra papam vel Basilienses 40 vel alii assignare volunt, dicunt: Christo convenit indeviabilitas ex natura, ecclesie ex a) em.; MPH Amilium ; W Anulium. b) em.; MPHW fuerat. c) Msuggeretur. d) M tradicionem, s) in Mam Rande ad decreta concilti Constanciensis de superioritate etc. f) om. M. g) PHW ibi. h) om PHW. i) H illius. k) M fuere juris. 1) P om. obediendum — contendencium. m) M devenitur ; PHW devenit statt deveniri posset. n) PW id. o) in M am Rande ecce papa Martinus sensit de decretis Constanciensibus aliter 45 quam Basilienses. p) M suffuerunt. q) om. M. Augustin, Contra epistolam Parmeniani lib. 1 cap. 5 (Corpus script. eccl. lat 51, 29; Migne 43, 40). Vgl. S. 419 Anm. 8. с. 7 С. 1 q. 7. 4 Vgl. die Bulle ,Nuper siquidem“ vom 22. Februar 1423 im Dekret ,Ad omnipotentis dei gloriam" der 1. Session des Baseler Konzils (gedr. Mansi 29, 8-9; Mon. conc. 2, 51-52). 50
Strana 425
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 425 1442 [zto. Juni 24 u. 28) gracia et ita concilio “ ecclesiam representantib; papa autem hoc privilegium non habet, quia peccare et deviare potest, sicut aliqui deviarunt. ad hoc respondent: quoniam certum est multa concilia errasse, sed concilia universalem ecclesie e consensum habencia in hiis, que sunt de necessitate salutis, non errant" (immo si errarent, adhuc est ibi salus; non 5 enim potest fidelis ad impossibile obligari), hinc decipi nequit in eo, quod tota ecclesia recepite, eciamsi alio tempore hoc" correccionem reciperet s. concilia autem posteriora corrigere priora h admittit Augustinus „De unico baptismo" 1. sed sicut papa est devia- bilis, ita quisque aliorum; immo presumi debet papam minus deviabilem. pro Petro enim rogavit Christus 2. que efficax oracio obtinuit doctrinam veritatis in sede Petri nunquam 10 defecisse (24. q. 1. „quodcunque“3 in glosa et c. „a recta“ eadem i causa et questione 4). quapropter, si papa est deviabilis, qui est caput concilii, omnia alia membra deviare posse non est negandum, ut optime probatur ex dicto Augustini „De nupciis et concu- piscencia“5 dicentis k: „id, quod dicitur ecclesiam non habere maculam neque rugam, de futura non de ista intelligendum est; nam qui modo eam talem esse dicunt, et tamen in 15 illa sunt, quoniam et ipsi fatentur habere peccata. si verum dicunt, profecto, quoniam mundi non sunt a peccatis, habet in hiis ecclesia maculam. si autem falsum dicunt, quia corde duplici loquuntur, habet in hiis ecclesia rugam. si autem se dicunt habere ista, non ipsam, ergo se non esse membra ejus nec se ad corpus ejus pertinere fatentur, ut eciam sua confessione dampnentur.“ hec ille. ecce quod patres in concilio, qui sunt 2o membra concilii peccabilia, non possunt dicere concilium esse ecclesiam non habentem maculam neque rugam aut indeviabilitatem, cum 1 concilium non sit corpus mathematicum, sed ex membris peccabilibus unitum, ita quod concilium in ipsis habet deviabilitatem. nec prodest eis allegacio beatim Jeronimi 24. q. 1. „omnibus consideratis“6, quoniam, si hoc dictum de sacerdocio, quod est in ecclesia, intelligitur, tunc de officio sacerdotali, 25 a quo procedit ligandi solvendique potestas, intelligi necesse est, quoniam est sine macula et " ruga, cum Christus per ministros operetur° eciam malos, ut optime probatur de consecratione di. 4. „baptismus"7, ita scilicet, quod illi in hiis, que sunt de necessi- tate salutis, non errant, in quibus consenserint. sed quod quisque tamen eorum atque omnes sint peccabiles et deviabiles, probatur per eundem Jeronimum 11. q. 3.» „quando“ s so et 32. q. 5.q „si Paulus"9, ubi ex dictis Jeronimi clare habetur r injusticias et impietates in ea, que est domus domini, esse posse. [28] nonne hec sentencia gravissimorum" virorum talis est, quod adhuc non videtur certum sentenciam dari posse in unicum Ro- manum pontificem? immot aliis, quibus videtur papam subesse et judicari posse, quia canonibus sanctorum tanquam membrum ecclesie subest et penis in eis contentis subicitur, s5 excepto casu epycaie, ubi ut princeps ecclesie dispensatorie agit ob " alciorem finem uti- litatis vel necessitatis ecclesiam edificando, tamen hoc non potest equum videri, nisi ubi ex hoc judicio subinferretur major publica ecclesie utilitas sicut et primatus v. nam quamvis papa primus" fuerit filius ecclesie et sit sub legibus matris, antequam in prin- 40 45 a) in M am Rande ecce nonsuperioritas concilii supra papam. b) em.; MPHW representante. c) in M am Rande et quomodo ecclesia non errat, d) desgleichen quando concilia non errant. e) M recipit. f) H hec vor alio. g) PH receperunt ; W receperit. h) in M am Rande ecce concilia sequencia precedencia corrigunt. i) em.; MPHW 1. q. 1 quali statt endem — questione. k) MPH dicens. 1) Pom. cum - deviabilitatem. m) H sancti. n) M add. sine. o) M operaretur. p) em.; MPHW 1. q) em.; MPHW 2. 1) PW habes ; H habens. s) M pravissimorum. t) in M am Rande alia opinio, quod papa judicari possit. u) M hoc. V) so Segoria; MPHW primis. w) om. ; MPHW prins. 50 1 Nicht in De unico baptismo, sondern an der S. 419 Anm. 6 genannten Stelle. 2 Vgl. Luc. 22, 32. c. 6 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 435a. 4 c. 9 C. 24 q. 1. 5 Vgl. Augustin, De nuptiis et concupiscentia lib. 1 cap. 34 (Corpus script. eccl. lat. 42, 250-251; Migne 44, 455). 6 c 20 C. 24 q. 1. c. 26 D. 4 de consecratione. c. 23 С. 11 q. 3. c. 11 С. 32 q. 5. 54*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 425 1442 [zto. Juni 24 u. 28) gracia et ita concilio “ ecclesiam representantib; papa autem hoc privilegium non habet, quia peccare et deviare potest, sicut aliqui deviarunt. ad hoc respondent: quoniam certum est multa concilia errasse, sed concilia universalem ecclesie e consensum habencia in hiis, que sunt de necessitate salutis, non errant" (immo si errarent, adhuc est ibi salus; non 5 enim potest fidelis ad impossibile obligari), hinc decipi nequit in eo, quod tota ecclesia recepite, eciamsi alio tempore hoc" correccionem reciperet s. concilia autem posteriora corrigere priora h admittit Augustinus „De unico baptismo" 1. sed sicut papa est devia- bilis, ita quisque aliorum; immo presumi debet papam minus deviabilem. pro Petro enim rogavit Christus 2. que efficax oracio obtinuit doctrinam veritatis in sede Petri nunquam 10 defecisse (24. q. 1. „quodcunque“3 in glosa et c. „a recta“ eadem i causa et questione 4). quapropter, si papa est deviabilis, qui est caput concilii, omnia alia membra deviare posse non est negandum, ut optime probatur ex dicto Augustini „De nupciis et concu- piscencia“5 dicentis k: „id, quod dicitur ecclesiam non habere maculam neque rugam, de futura non de ista intelligendum est; nam qui modo eam talem esse dicunt, et tamen in 15 illa sunt, quoniam et ipsi fatentur habere peccata. si verum dicunt, profecto, quoniam mundi non sunt a peccatis, habet in hiis ecclesia maculam. si autem falsum dicunt, quia corde duplici loquuntur, habet in hiis ecclesia rugam. si autem se dicunt habere ista, non ipsam, ergo se non esse membra ejus nec se ad corpus ejus pertinere fatentur, ut eciam sua confessione dampnentur.“ hec ille. ecce quod patres in concilio, qui sunt 2o membra concilii peccabilia, non possunt dicere concilium esse ecclesiam non habentem maculam neque rugam aut indeviabilitatem, cum 1 concilium non sit corpus mathematicum, sed ex membris peccabilibus unitum, ita quod concilium in ipsis habet deviabilitatem. nec prodest eis allegacio beatim Jeronimi 24. q. 1. „omnibus consideratis“6, quoniam, si hoc dictum de sacerdocio, quod est in ecclesia, intelligitur, tunc de officio sacerdotali, 25 a quo procedit ligandi solvendique potestas, intelligi necesse est, quoniam est sine macula et " ruga, cum Christus per ministros operetur° eciam malos, ut optime probatur de consecratione di. 4. „baptismus"7, ita scilicet, quod illi in hiis, que sunt de necessi- tate salutis, non errant, in quibus consenserint. sed quod quisque tamen eorum atque omnes sint peccabiles et deviabiles, probatur per eundem Jeronimum 11. q. 3.» „quando“ s so et 32. q. 5.q „si Paulus"9, ubi ex dictis Jeronimi clare habetur r injusticias et impietates in ea, que est domus domini, esse posse. [28] nonne hec sentencia gravissimorum" virorum talis est, quod adhuc non videtur certum sentenciam dari posse in unicum Ro- manum pontificem? immot aliis, quibus videtur papam subesse et judicari posse, quia canonibus sanctorum tanquam membrum ecclesie subest et penis in eis contentis subicitur, s5 excepto casu epycaie, ubi ut princeps ecclesie dispensatorie agit ob " alciorem finem uti- litatis vel necessitatis ecclesiam edificando, tamen hoc non potest equum videri, nisi ubi ex hoc judicio subinferretur major publica ecclesie utilitas sicut et primatus v. nam quamvis papa primus" fuerit filius ecclesie et sit sub legibus matris, antequam in prin- 40 45 a) in M am Rande ecce nonsuperioritas concilii supra papam. b) em.; MPHW representante. c) in M am Rande et quomodo ecclesia non errat, d) desgleichen quando concilia non errant. e) M recipit. f) H hec vor alio. g) PH receperunt ; W receperit. h) in M am Rande ecce concilia sequencia precedencia corrigunt. i) em.; MPHW 1. q. 1 quali statt endem — questione. k) MPH dicens. 1) Pom. cum - deviabilitatem. m) H sancti. n) M add. sine. o) M operaretur. p) em.; MPHW 1. q) em.; MPHW 2. 1) PW habes ; H habens. s) M pravissimorum. t) in M am Rande alia opinio, quod papa judicari possit. u) M hoc. V) so Segoria; MPHW primis. w) om. ; MPHW prins. 50 1 Nicht in De unico baptismo, sondern an der S. 419 Anm. 6 genannten Stelle. 2 Vgl. Luc. 22, 32. c. 6 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 435a. 4 c. 9 C. 24 q. 1. 5 Vgl. Augustin, De nuptiis et concupiscentia lib. 1 cap. 34 (Corpus script. eccl. lat. 42, 250-251; Migne 44, 455). 6 c 20 C. 24 q. 1. c. 26 D. 4 de consecratione. c. 23 С. 11 q. 3. c. 11 С. 32 q. 5. 54*
Strana 426
426 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 cipem erigatur (68. di. „quorum vices" 1), et quamvis eciam ipse principatus non eximat (zw. Jun 24 eum ab observancia legum matris ecclesie, nisi ubi in casu dato non servit lex fini “. 28) principatus, qui est edificare, tamen non est recedendum a papa ante sentenciam (ut 8. q. 4 „nonne"2 et in sepe allegato § „hinc eciam" 17 di.3) excepta heresi notoria, ut infra dicetur b. sentencia autem nunquam potest juste ferri in eum, quando habet sociam multitudinem, ut scisma timeatur (23. q. 4. „cum quisquis“ 4). quare ante omnium concordanciam, ita ut scismatis periculum sit sublatum, non potest juste sentencia ferri. injuriaretur enim ecclesie, que ob correccionem cujuscunque scindi non meretur, maxime attento, quod malus“ prelatus non d potest ecclesie tantum obesse quantum scissura. et quia raro potest hoc accidere, quod pontifex non habeat defensores 10 adherentes et sociam multitudinem, ita ut vix cum pace ecclesie judicari possit, hinc eciam secundum illorum opinionem rarissime sentencia dari potest in eum. concluditur igitur: cum in unum Romanum pontificem propter hoc aut quia non putabant veteres, hoc fieri posse, aut propter evitare periculum non reperitur efficaciter sentenciam con- ciliarem datam, sed datam pocius reprehensam, omnino Basilienses hoc tempore exemplis 15 majorum abstinere debuissent. 5 [2. Processus a concilio Basiliensi contra Eugenium papam factus neque fuit legitimus neque sinodicus, sed scismaticus ] [29] Processum" illum Amedistarum, si fieri potuisset, prefatis non obstantibus, adhuc scismaticum fuisse, ex hoc habetur. [29a] nam f universalia concilia uni 20 versali tradicione et consensu fiunt et recipiuntur, ut olim Basiliense con- cilium diffinitive posuit in responsione illa famosa, que incipit „Cogitanti“b, allegans ad hoc dictum sancti Gregorii 15 di „sicut sancti“6 in fine, adiciens ibidem, quod unitas ecclesie conciliaris ex eo multo major et perfectior est, quam unitas regis unius aut im- peratoris terreni. hic enim et errat et in varias sepe sentencias scinditur. ecclesia autem 25 nec errat nec sibi ipsi contradicit. hoc idem dicit textus „canones" 15. di." in fine, dicens dissencientes non facere concilium. ita diffinitum est in octava sinodo 8 oportere omnia illa, que de ecclesiasticis rebus synodice aguntur, omnium consensu et unanimitate fieri. ait enim imperator Basilius ad synodum : "dicat nunc sancta et universalis synodus, si omnibus sanctissimis episcopis concordantibus atque consencientibus presens terminus so depromptus est; oportet enim divina queque cum universorum consensu et concordancia in ecclesiasticis predicari et confirmari collegiis.“ sacra sinodus dixit: „omnes ita sapi- mus, omnes ita predicamus, omnes concinentes et consencientes sponte subscribimus; hoc est veritatis judicium, hoc est justicie decretum." ad idem legitur ? in concilio Toletano h tempore Sismandi i regis celebrato, ubi post ordinem additur: „concilium k autem nullus s5 solvere audeat, nisi fuerint cuncta determinata, ita ut, quecunque deliberacione communi finiuntur, episcoporum singulorum! manibus subscribantur. tunc enim deus suorum sacer- dotum interesse credendus est conventuim, si tumultu omni abjecto sollicite atque tran- quille ecclesiastica negocia terminentur.“ hec ibi facit 5. q. 4. „in loco benedictionis“ 10. ad idem legitur in concilio sancti Martini pape tempore Constantini tercii celebrato Rome 11, 40 a) M sui. b) W dicitur. c) Mnullus. d) om. M. e) H hat kein Alinea. f) in Mam Rande ecce concilia uni- versalia que sint. g) H concordia. h) H Tholnitano. i) H Scismandi. k) in M am Rande contra disso- lucionem conciliorum. I) M signorum. m) PHW conventu. s 5 c. 6 D. 68. c. 1 С. 8 q. 4. Vgl. S. 422 Anm. 6. c. 19 C. 23 q. 4. Vgl. S. 418 Anm. 1. c. 2 D. 15. c. 1 D. 15. 8 In der 10. Sitzung am 28. Februar 870. Vgl. Mansi 16, 185. 2 In cap. 4 der Beschlüsse des S. 419 Anm. 1 genannten Konzils. 10 c. 3 С. 5 q. 4. 11 In der ersten Sitzung vom 5. Oktober 649. Vgl. Mansi 10, 875. 45 50
426 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 cipem erigatur (68. di. „quorum vices" 1), et quamvis eciam ipse principatus non eximat (zw. Jun 24 eum ab observancia legum matris ecclesie, nisi ubi in casu dato non servit lex fini “. 28) principatus, qui est edificare, tamen non est recedendum a papa ante sentenciam (ut 8. q. 4 „nonne"2 et in sepe allegato § „hinc eciam" 17 di.3) excepta heresi notoria, ut infra dicetur b. sentencia autem nunquam potest juste ferri in eum, quando habet sociam multitudinem, ut scisma timeatur (23. q. 4. „cum quisquis“ 4). quare ante omnium concordanciam, ita ut scismatis periculum sit sublatum, non potest juste sentencia ferri. injuriaretur enim ecclesie, que ob correccionem cujuscunque scindi non meretur, maxime attento, quod malus“ prelatus non d potest ecclesie tantum obesse quantum scissura. et quia raro potest hoc accidere, quod pontifex non habeat defensores 10 adherentes et sociam multitudinem, ita ut vix cum pace ecclesie judicari possit, hinc eciam secundum illorum opinionem rarissime sentencia dari potest in eum. concluditur igitur: cum in unum Romanum pontificem propter hoc aut quia non putabant veteres, hoc fieri posse, aut propter evitare periculum non reperitur efficaciter sentenciam con- ciliarem datam, sed datam pocius reprehensam, omnino Basilienses hoc tempore exemplis 15 majorum abstinere debuissent. 5 [2. Processus a concilio Basiliensi contra Eugenium papam factus neque fuit legitimus neque sinodicus, sed scismaticus ] [29] Processum" illum Amedistarum, si fieri potuisset, prefatis non obstantibus, adhuc scismaticum fuisse, ex hoc habetur. [29a] nam f universalia concilia uni 20 versali tradicione et consensu fiunt et recipiuntur, ut olim Basiliense con- cilium diffinitive posuit in responsione illa famosa, que incipit „Cogitanti“b, allegans ad hoc dictum sancti Gregorii 15 di „sicut sancti“6 in fine, adiciens ibidem, quod unitas ecclesie conciliaris ex eo multo major et perfectior est, quam unitas regis unius aut im- peratoris terreni. hic enim et errat et in varias sepe sentencias scinditur. ecclesia autem 25 nec errat nec sibi ipsi contradicit. hoc idem dicit textus „canones" 15. di." in fine, dicens dissencientes non facere concilium. ita diffinitum est in octava sinodo 8 oportere omnia illa, que de ecclesiasticis rebus synodice aguntur, omnium consensu et unanimitate fieri. ait enim imperator Basilius ad synodum : "dicat nunc sancta et universalis synodus, si omnibus sanctissimis episcopis concordantibus atque consencientibus presens terminus so depromptus est; oportet enim divina queque cum universorum consensu et concordancia in ecclesiasticis predicari et confirmari collegiis.“ sacra sinodus dixit: „omnes ita sapi- mus, omnes ita predicamus, omnes concinentes et consencientes sponte subscribimus; hoc est veritatis judicium, hoc est justicie decretum." ad idem legitur ? in concilio Toletano h tempore Sismandi i regis celebrato, ubi post ordinem additur: „concilium k autem nullus s5 solvere audeat, nisi fuerint cuncta determinata, ita ut, quecunque deliberacione communi finiuntur, episcoporum singulorum! manibus subscribantur. tunc enim deus suorum sacer- dotum interesse credendus est conventuim, si tumultu omni abjecto sollicite atque tran- quille ecclesiastica negocia terminentur.“ hec ibi facit 5. q. 4. „in loco benedictionis“ 10. ad idem legitur in concilio sancti Martini pape tempore Constantini tercii celebrato Rome 11, 40 a) M sui. b) W dicitur. c) Mnullus. d) om. M. e) H hat kein Alinea. f) in Mam Rande ecce concilia uni- versalia que sint. g) H concordia. h) H Tholnitano. i) H Scismandi. k) in M am Rande contra disso- lucionem conciliorum. I) M signorum. m) PHW conventu. s 5 c. 6 D. 68. c. 1 С. 8 q. 4. Vgl. S. 422 Anm. 6. c. 19 C. 23 q. 4. Vgl. S. 418 Anm. 1. c. 2 D. 15. c. 1 D. 15. 8 In der 10. Sitzung am 28. Februar 870. Vgl. Mansi 16, 185. 2 In cap. 4 der Beschlüsse des S. 419 Anm. 1 genannten Konzils. 10 c. 3 С. 5 q. 4. 11 In der ersten Sitzung vom 5. Oktober 649. Vgl. Mansi 10, 875. 45 50
Strana 427
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 427 1142 [zur. Juni 24 u. 28) ubi ita de concilio Calcedonensi ponitur: „sancta Calcedonensis synodus diffinivit, hoc est dicere omnium sanctorum chorus, quoniam, quod una sanctorum patrum synodus judicare videtur, tam omnes synodi quam universi omnino patres confirmare noscuntur, utpote in eodem unoque verbo sibi vicissim per indissolubilem concordiam concordantes." 5 hec ibi. sinodus igitur est consonancia (1. q. 7. „convenientibus“ § „item Tharasius“ b 1 ibi: „si vero synodalis consonancia"; et c. „si qui voluerint"2, ibi: „fateantur se com- muni consensu catholice ecclesie statuta observaturos“; et Augustinus 2. q. 7. „puto“ s, ibi: „per universe ecclesie statuta firmatum“; 79. di. „si duo contra phas" 4, ubi com- munis consensus est idem, quod concilium. idem probatur 24. q. 1. „majores“ 5, ibi: no „coacta synodus“; et c. „Achaciuse“ 2 6 et 25. q. 1: „confidimus"7 et optime 50. di. „de eo" s, 20. di. „de quibus“ 9). [295] oportet igitur, quod personed, que con- sensum cum subscripcione prebent, sint tales, quod ecclesiam ipsam, cujus hoc est concilium, representent, scilicet si est concilium provinciale, interesse debent persone provinciam representantes. legitur enim in c. 8. Affricani concilii 10: „placuit is propter ecclesiasticas causas, que ad perniciem plebium sepe veterescunt, concilium fieri, ad quod omnes provincie, que primas sedes habent, de conciliis suis binos aut quantos" elegerint 8 episcopos legatos mittant, ut congregato conventu plena possit esse auctoritas“ ita diffinitum est in octava sinodo 11, in patriarchalibus synodis metropolitanos per se vel representative esse debere, in universalibus autem papam et patriarchas cum aliis, ut in 20 19. sessione 12 olim Basiliensis concilii eciam habetur. legitur enim in actione nona octavi concilii 13, in adventu vicarii troni h Allexandrini 14 synodum1 dixisse: „glorificamus deum universorum, qui, quod deerat universali synodo, supplevit et nunc fecit eam perfectissi- mam.“ representacio autem per legatos fit 94. di. c. 1.15, ubi Symachus papa ait: "ubi nos presentes esse non possumus, nostra per nostros representetur auctoritas.“ facit 93. 25 di. c. finalis 16. et ob hoc in Affricano concilio 17 statutum legitur et in omnibus conciliis observatum, quod patres se propriis manibus in sentenciis et statutis cum titulo suo subscripserunt ad ostendendum consensum eorum intervenisse, qui ecclesiam representabant, cujus k erat concilium. legitur enim in fine 8. concilii 18 vicarios 19 senioris 1 Rome dixisse: „quoniam providencia dei in prosperum finem omnia devenerunt negocia, oportet nos in so scriptis manu propria hec roborare secundum synodicam consequenciam." hec ibi. ecce quomodo subscripcio quasi de essencia videturm esse synodi propter ostensionem con- sensus. [29°] est autem hic consensus in hoc judicio presertim necessarius, quoniam non vincit major pars (6. q. 4. c. 1. 2. et 3. 20, 65. di. „episcopum" in glosa 21). sed ubi episcopus a synodo venit judicandus, concors omnium sentencia requiritur (6. q. 4. „si 35 a) P uno quoque. b) em.; MPH Cerasius ; W Terasius. c) H Achasius; W Acacius. d) M add. per consensum. e) in M am Rande de consensu concordi et subscripcione in conciliis. f) so W; MPH quartos. g) PHWeli- gerunt. h) M troie Alexandrine. i) MH synodi. k) M quibus. I) em.; MPHW seniorum. m) M syn. vid. esse. 1 § 17 c. 4 С. 1 q. 7. c. 8 С. 1 q. 7. c. 35 С. 2 q. 7. c. 8 D. 79. c. 2 C. 24 q. 1. c. 3 С. 24 q. 1. с. 1 С. 25, q. 1. 45 8 С. 35 D. 50. с. 3 D. 20. 10 Die Vorschrift findet sich im 18. Kanon des Codex canonum ecclesie Africane (Mansi 3, 719). 11 Wahrscheinlich ist der 17. Kanon gemeint. Vgl. 50 Mansi 16, 170-172. 12 Vgl. den Schluß des Vertrages mit den Griechen in dem S. 410 Anm. 2 genannten Dekret. 40 18 Vgl. Mansi 16, 147. 14 Der Mönch und Archidiakon Joseph, Bevoll- mächtigter des Patriarchen Michael von Alexan- drien. 15 c. 1 D. 94, wo es aber statt per nostros heißt : per eum, cui precipimus. 16 c. 26 D. 93. 17 Wahrscheinlich ist der 85. Kanon des Codex canonum ecclesie Africane gemeint (Mansi 3, 783). 18 Vgl. Mansi 16, 188. 19 Die Bevollmächtigten Papst Hadrians II. waren die Bischöfe Donatus von Ostia und Stephan von Nepi und der Diakon Marinus. Vgl. Hefele 4, 388. 20 c. 1-3 С. 6 q. 4. 21 c. 3 D. 65. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 106b.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 427 1142 [zur. Juni 24 u. 28) ubi ita de concilio Calcedonensi ponitur: „sancta Calcedonensis synodus diffinivit, hoc est dicere omnium sanctorum chorus, quoniam, quod una sanctorum patrum synodus judicare videtur, tam omnes synodi quam universi omnino patres confirmare noscuntur, utpote in eodem unoque verbo sibi vicissim per indissolubilem concordiam concordantes." 5 hec ibi. sinodus igitur est consonancia (1. q. 7. „convenientibus“ § „item Tharasius“ b 1 ibi: „si vero synodalis consonancia"; et c. „si qui voluerint"2, ibi: „fateantur se com- muni consensu catholice ecclesie statuta observaturos“; et Augustinus 2. q. 7. „puto“ s, ibi: „per universe ecclesie statuta firmatum“; 79. di. „si duo contra phas" 4, ubi com- munis consensus est idem, quod concilium. idem probatur 24. q. 1. „majores“ 5, ibi: no „coacta synodus“; et c. „Achaciuse“ 2 6 et 25. q. 1: „confidimus"7 et optime 50. di. „de eo" s, 20. di. „de quibus“ 9). [295] oportet igitur, quod personed, que con- sensum cum subscripcione prebent, sint tales, quod ecclesiam ipsam, cujus hoc est concilium, representent, scilicet si est concilium provinciale, interesse debent persone provinciam representantes. legitur enim in c. 8. Affricani concilii 10: „placuit is propter ecclesiasticas causas, que ad perniciem plebium sepe veterescunt, concilium fieri, ad quod omnes provincie, que primas sedes habent, de conciliis suis binos aut quantos" elegerint 8 episcopos legatos mittant, ut congregato conventu plena possit esse auctoritas“ ita diffinitum est in octava sinodo 11, in patriarchalibus synodis metropolitanos per se vel representative esse debere, in universalibus autem papam et patriarchas cum aliis, ut in 20 19. sessione 12 olim Basiliensis concilii eciam habetur. legitur enim in actione nona octavi concilii 13, in adventu vicarii troni h Allexandrini 14 synodum1 dixisse: „glorificamus deum universorum, qui, quod deerat universali synodo, supplevit et nunc fecit eam perfectissi- mam.“ representacio autem per legatos fit 94. di. c. 1.15, ubi Symachus papa ait: "ubi nos presentes esse non possumus, nostra per nostros representetur auctoritas.“ facit 93. 25 di. c. finalis 16. et ob hoc in Affricano concilio 17 statutum legitur et in omnibus conciliis observatum, quod patres se propriis manibus in sentenciis et statutis cum titulo suo subscripserunt ad ostendendum consensum eorum intervenisse, qui ecclesiam representabant, cujus k erat concilium. legitur enim in fine 8. concilii 18 vicarios 19 senioris 1 Rome dixisse: „quoniam providencia dei in prosperum finem omnia devenerunt negocia, oportet nos in so scriptis manu propria hec roborare secundum synodicam consequenciam." hec ibi. ecce quomodo subscripcio quasi de essencia videturm esse synodi propter ostensionem con- sensus. [29°] est autem hic consensus in hoc judicio presertim necessarius, quoniam non vincit major pars (6. q. 4. c. 1. 2. et 3. 20, 65. di. „episcopum" in glosa 21). sed ubi episcopus a synodo venit judicandus, concors omnium sentencia requiritur (6. q. 4. „si 35 a) P uno quoque. b) em.; MPH Cerasius ; W Terasius. c) H Achasius; W Acacius. d) M add. per consensum. e) in M am Rande de consensu concordi et subscripcione in conciliis. f) so W; MPH quartos. g) PHWeli- gerunt. h) M troie Alexandrine. i) MH synodi. k) M quibus. I) em.; MPHW seniorum. m) M syn. vid. esse. 1 § 17 c. 4 С. 1 q. 7. c. 8 С. 1 q. 7. c. 35 С. 2 q. 7. c. 8 D. 79. c. 2 C. 24 q. 1. c. 3 С. 24 q. 1. с. 1 С. 25, q. 1. 45 8 С. 35 D. 50. с. 3 D. 20. 10 Die Vorschrift findet sich im 18. Kanon des Codex canonum ecclesie Africane (Mansi 3, 719). 11 Wahrscheinlich ist der 17. Kanon gemeint. Vgl. 50 Mansi 16, 170-172. 12 Vgl. den Schluß des Vertrages mit den Griechen in dem S. 410 Anm. 2 genannten Dekret. 40 18 Vgl. Mansi 16, 147. 14 Der Mönch und Archidiakon Joseph, Bevoll- mächtigter des Patriarchen Michael von Alexan- drien. 15 c. 1 D. 94, wo es aber statt per nostros heißt : per eum, cui precipimus. 16 c. 26 D. 93. 17 Wahrscheinlich ist der 85. Kanon des Codex canonum ecclesie Africane gemeint (Mansi 3, 783). 18 Vgl. Mansi 16, 188. 19 Die Bevollmächtigten Papst Hadrians II. waren die Bischöfe Donatus von Ostia und Stephan von Nepi und der Diakon Marinus. Vgl. Hefele 4, 388. 20 c. 1-3 С. 6 q. 4. 21 c. 3 D. 65. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 106b.
Strana 428
428 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 quis episcopus" 2. 1, glosa in c. „multis" 17. di. 2). quare si papa ab universali Jzw. Juni 24 8y nodo judicari potest * omnium illius synodi consensus debet intervenire. u. 28) et quoniam ipsum olim Basiliense concilium ex universali representacione ecclesie catho- lice sibi vendicabat in papam judicandi potestatem, docere habet personas ecclesiam re- presentantes interfuisse et consensisse, si secundum suum eciam principium processus debet s esse alicujus momenti. sed b ut ex casus habetur, prelati majores, imperator nomine regnorum suorum et subditorum, rex Francie, rex Castelle, rex Arrogonume, domini electores, nacio Ytalica, dux Mediolani et pene omnes ecclesiam catholicam representantes contradixerunt, igitur d aliorum nomine episcoporum processus non potest dici synodicus, sed est irritus (argumentum 63. di. „obeuntibus"e 4 in textu et glosa 66. di. „archi- 10 episcopus“ 5). nec possunt Amediste dicere connivenciam ecclesie catholice quovis modo intervenisse, licet connivencia in requirentibus expressum consensum, ut in actibus ' con- ciliaribus, non sufficeret, cum ibi subscripcio requiratur. nam connivencia proprie secun- dum Laurencium6 est, quando scitur et non contradicitur (63. di. „Adrianus“ 7, 24. di. „episcopusg“ s). hic autem constabat de contradictione et protestacione jam dictorum. pretensa 15 eciam sentencia eorum ostendit reges, cardinales, episcopos et universitates non consensisse, quia eis sub horribilibus penis ibi mandatur, ut sentencie acquiescant h. [29d] adhuc dico, quod in hoc judicio, ubi supremus pontifex debet judicari, tanto plus consensus est necessarius, quanto scisma in ecclesia, si consensus deest, est pericu- losius. nam cum sanctus Augustinus contra Parmenianum? nos instruat insolubilibus 20 racionibus, nichil posse malum pontificem ecclesie obesse et ob hoc nullam omnino dabilem necessariam scismatis causam, concludit, nunquam ob correctionem juste scisma fieri posse. ita est textus supra allegatus 23. q. 4. „cum quisque fratrum 1“ 10. quapropter, quando illi pauci videbant ob contradictionem se procedere non posse, nisi scisma fieret, „dia- bolica presumpcione" ducti sunt, ut dicit glosa ad Corintios k 10. 11 „temptacio vos non 25 apprehendat, nisi humana", et est dictum sancti Augustini „De unico baptismo“ 12. dicit enim diabolicam presumpcionem esse sue opinioni inherere usque ad ecclesie scissuram. et bene possumus hoc dicere de istis Amedistis, qui nulla imperatoris, regum et principum humiliacione et prece, nulla presidentium persuasione sanctissima, nulla catholici populi supplicacione, ne in matrem ecclesiam et Christi corpus sevirent, flecti potuerunt, quasi so ab omnibus prelatis et nacionibus ac ab ipsa sancta Romana ecclesia spiritus sani consilii esset sublatus et ipsis miseris datus. o presumpcio Luciferiana, demens et insana, qualis in ecclesia in paucis nunquam legitur fuisse sub concilii specie! et quia omnis scriptura et sanctorum doctrina eis adversabatur, ad solum Constanciense concilium refugium ha- buerunt, et tamen non intellexerunt id, quod allegarunt. nam1 illa synodus ait 13, quomodo s5 a) om. MH. b) in M am Rande contradictio processus concilii. c) P Aragonum. d) in M am Rande de judicio ubi Romani pontificis judicium agitur. e) M de obeuntibus. f) M conc. actibus. g) em.; MPHW episcopi. h) Meaquiescant. i) PW frater. k) MP Chorintios ; H Corinctios. I) in M am Rande contra Constanciense concilium et ejus decreta quoad intellectum. c. 2 С. 6 q. 4. c. 5 D. 17. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 21b. Vgl. art. 17. с. 35 D. 63. 5 c. 1 D. 66. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 107b. 6 Vermutlich Laurentius Hispanus, dessen nicht mehr vorhandene, zu Anfang des 13. Jahrhunderts abgefafte Glosse zum Dekret Gratians von Jo- hannes Theutonicus stark benutzt ist. Vgl. Schulte, Die Glosse zum Dekret Gratians von ihren An- fängen bis auf die jüngsten Ausgaben (Denk- schriften der philos.-histor. Klasse der Wiener Akademie der Wissenschaften Bd. 21 S. 68-70). 3 c. 22 D. 63. с. 6 D. 24. 9 Vgl. die S. 409 Anm. 6 angeführte Stelle. 10 с. 19 C. 23 q. 4. 11 1. Cor. 10, 13. Vgl. Glossa ordinaria Walafridi Strabonis et Anselmi de Laon 4, 161b. 12 Nicht in De unico baptismo, sondern in De baptismo contra Donatistas lib. 2 cap. 5 (Corpus script. eccl. lat. 51, 180; Migne 43, 130). 13 Vgl. S. 419 Anm. 8. 45 40
428 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 quis episcopus" 2. 1, glosa in c. „multis" 17. di. 2). quare si papa ab universali Jzw. Juni 24 8y nodo judicari potest * omnium illius synodi consensus debet intervenire. u. 28) et quoniam ipsum olim Basiliense concilium ex universali representacione ecclesie catho- lice sibi vendicabat in papam judicandi potestatem, docere habet personas ecclesiam re- presentantes interfuisse et consensisse, si secundum suum eciam principium processus debet s esse alicujus momenti. sed b ut ex casus habetur, prelati majores, imperator nomine regnorum suorum et subditorum, rex Francie, rex Castelle, rex Arrogonume, domini electores, nacio Ytalica, dux Mediolani et pene omnes ecclesiam catholicam representantes contradixerunt, igitur d aliorum nomine episcoporum processus non potest dici synodicus, sed est irritus (argumentum 63. di. „obeuntibus"e 4 in textu et glosa 66. di. „archi- 10 episcopus“ 5). nec possunt Amediste dicere connivenciam ecclesie catholice quovis modo intervenisse, licet connivencia in requirentibus expressum consensum, ut in actibus ' con- ciliaribus, non sufficeret, cum ibi subscripcio requiratur. nam connivencia proprie secun- dum Laurencium6 est, quando scitur et non contradicitur (63. di. „Adrianus“ 7, 24. di. „episcopusg“ s). hic autem constabat de contradictione et protestacione jam dictorum. pretensa 15 eciam sentencia eorum ostendit reges, cardinales, episcopos et universitates non consensisse, quia eis sub horribilibus penis ibi mandatur, ut sentencie acquiescant h. [29d] adhuc dico, quod in hoc judicio, ubi supremus pontifex debet judicari, tanto plus consensus est necessarius, quanto scisma in ecclesia, si consensus deest, est pericu- losius. nam cum sanctus Augustinus contra Parmenianum? nos instruat insolubilibus 20 racionibus, nichil posse malum pontificem ecclesie obesse et ob hoc nullam omnino dabilem necessariam scismatis causam, concludit, nunquam ob correctionem juste scisma fieri posse. ita est textus supra allegatus 23. q. 4. „cum quisque fratrum 1“ 10. quapropter, quando illi pauci videbant ob contradictionem se procedere non posse, nisi scisma fieret, „dia- bolica presumpcione" ducti sunt, ut dicit glosa ad Corintios k 10. 11 „temptacio vos non 25 apprehendat, nisi humana", et est dictum sancti Augustini „De unico baptismo“ 12. dicit enim diabolicam presumpcionem esse sue opinioni inherere usque ad ecclesie scissuram. et bene possumus hoc dicere de istis Amedistis, qui nulla imperatoris, regum et principum humiliacione et prece, nulla presidentium persuasione sanctissima, nulla catholici populi supplicacione, ne in matrem ecclesiam et Christi corpus sevirent, flecti potuerunt, quasi so ab omnibus prelatis et nacionibus ac ab ipsa sancta Romana ecclesia spiritus sani consilii esset sublatus et ipsis miseris datus. o presumpcio Luciferiana, demens et insana, qualis in ecclesia in paucis nunquam legitur fuisse sub concilii specie! et quia omnis scriptura et sanctorum doctrina eis adversabatur, ad solum Constanciense concilium refugium ha- buerunt, et tamen non intellexerunt id, quod allegarunt. nam1 illa synodus ait 13, quomodo s5 a) om. MH. b) in M am Rande contradictio processus concilii. c) P Aragonum. d) in M am Rande de judicio ubi Romani pontificis judicium agitur. e) M de obeuntibus. f) M conc. actibus. g) em.; MPHW episcopi. h) Meaquiescant. i) PW frater. k) MP Chorintios ; H Corinctios. I) in M am Rande contra Constanciense concilium et ejus decreta quoad intellectum. c. 2 С. 6 q. 4. c. 5 D. 17. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 21b. Vgl. art. 17. с. 35 D. 63. 5 c. 1 D. 66. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 107b. 6 Vermutlich Laurentius Hispanus, dessen nicht mehr vorhandene, zu Anfang des 13. Jahrhunderts abgefafte Glosse zum Dekret Gratians von Jo- hannes Theutonicus stark benutzt ist. Vgl. Schulte, Die Glosse zum Dekret Gratians von ihren An- fängen bis auf die jüngsten Ausgaben (Denk- schriften der philos.-histor. Klasse der Wiener Akademie der Wissenschaften Bd. 21 S. 68-70). 3 c. 22 D. 63. с. 6 D. 24. 9 Vgl. die S. 409 Anm. 6 angeführte Stelle. 10 с. 19 C. 23 q. 4. 11 1. Cor. 10, 13. Vgl. Glossa ordinaria Walafridi Strabonis et Anselmi de Laon 4, 161b. 12 Nicht in De unico baptismo, sondern in De baptismo contra Donatistas lib. 2 cap. 5 (Corpus script. eccl. lat. 51, 180; Migne 43, 130). 13 Vgl. S. 419 Anm. 8. 45 40
Strana 429
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 429 universale concilium universalem militantem ecclesiam representans a Christo habet po- 1442 [zio. testatem. hoc enim concilium non facit scisma, quoniam intra se habet militantis ecclesie Juni 24 u. 287. consensum. quale non fuit illud malignorum “ scismaticorum conventiculum, ecclesia per orbem dispersa contradicente, a qua se separantes corpus Christi nisi sunt laniare et 5 scismatici facti sunt (23. q. 5 b. „non vos"1 cume similibus). dicunt se universalem sinodum sicud et illi, qui ante septimam ycumenicam synodum in Constantinopoli co gregati 2 errorem suum, quem d circa imagines habuerunt, sub nomine magni concilii auctorisare pretendebant. quibus in ipsa catholica septima synodo in sexta actione 8 sic formaliter respondetur: „quomodo magna et universalis fuit illa synodus, quam neque to receperunt reliquarum presules“ ecclesiarum, sed anathemati hanc ‘ transmiserunt? non enim habuit adjutorem illius temporis Romanorum papam vel eos, qui circa ipsum sunt sacerdotes, nec eciam per vicarios ejus, neque per enciclicam 5 epistolam, quemadmodum lex dictat conciliorum, sed nec consencientes patriarchas Orientis, Allexandrie sciliceth ac i Anthiochie et sancte civitatis, vel conministros et summos sacerdotes, qui cum ipsis 15 existunt. vere k fumus caligine plenus obtenebrans oculos stolidorum est sermo eorum.“ hec ibi. et in libro „De equitate potestatis"4, ubi investigat auctor, quid ad universale concilium requiratur, 101. capitulo ad suum propositum hanc concilii universalis per ecclesiam recepti adducit diffinicionem, per quam convincitur apertissime, figmenta Ame- distarum, quibus nomine universalis concilii aures hominum obtundunt, non esse nisi 20 fumum caligine plenum stolidorum oculos1 obtenebrantem. nam locuntur de ecclesia mathematice et abstracte, non respiciendo ad corpus aut ejus membra, et de concilio geometrice, tantum ad locum respicientes, non ad personas consencientes. propter hoc eorum processus est arismetricus, perm pluralitatem indifferenter concludentes, credentes armonica verbali modulacione fideles ita posse allicere, ut ipsi eis ducuntur. sed fumus 25 eorum detectus est. [29 ] adhuc" processum non fuisse synodicum ex eo eciam con- stat, quia synodus illa ad certos fines fuit per dominum Martinum atque post per dominum Eugenium instituta5, ut in prima sessione fundacionis olim concilii Basiliensis continetur, nequaquam autem ad talem processum instaurandum. quare non synodice processerunt. „oportet enim“, dicit, „synodus actu° congregata 3o ad p accusandum pontificem specialiter synodum convocare q“ (17. di. § „hinc eciam"6, 2. q. 5. „mandastis" 7, in quibus locis hoc probatur in Romano pontifice). et quod non sufficeret generalis concilii convocacio, nisi de hoc in convocacione specialiter esset cau- tum, quoad judicium episcopi cujuscunque probari“ videtur, 5. q. 4. „nullus episcopus“ s conjuncta glosa et c. „duodecim"9. patet igitur, quod, cum illi pauci synodice non pro- s5 cesserint, sed contra apostolicam sedem rebellaverint, quod nemo de eorum judicio timere debet. dicit textus sancti Gregorii 19. di. „nulli phas“ 1°. [29/] dico nec illum pro- cessum contra minimum episcopum fuisse legitimum. de“ essencia enim ibi " necessario duodecim sunt episcopi per reum electi cum eorum superiore (3. q. 8. „accusatores v" 11, 40 a) W maligniantium. b) PHW 2. c) M om. cum similibus. d) M quam. e) M presides. f) M hunc. g) em.; Memicicleam ; PH emiculiam, add. ejus ; W hemicicliam. h) om. M. i) Met. k) Mifore. I) Mom. oculos ob., add. etc. m) Met per. n) MH haben hier Alinea. o) Pom. actu — synodum. p) om. M. q) M con- gregare. r) om. M. s) M probati korr. aus probari. t) in M am Rande de judicacione episcopi. u) om. M; Hubi. v) sm. ; MPHW cujus in agendo. 1 С. 42 C. 23 q. 5. 45 2 Die Aftersynode zu Konstantinopel vom Jahre 754. Vgl. Hefele 3, 410ff. 8 Vgl. die Actio sexta des S. 409 Anm. 1 ge- nannten Konzils (Mansi 13, 207 und 210). “ Diese Schrift ist uns unbekannt. 50 5 Vgl. die Bullen „Dum onus“ und „Certi- ficati“ vom 1. Februar und 31. Mai 1431 (gedr. Mansi 29, 11-12 und 31; Mon. conc. 2, 53-55 und 1, 106-107). 6 с. 6 D. 17. c. 10 С. 2 q. 5. c. 1 C. 5 q. 4. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 248a. 9 c. 2 С. 5 q. 4. 10 c. 5 D. 19. 11 § 3 c. 1 С. 3 q. 8.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 429 universale concilium universalem militantem ecclesiam representans a Christo habet po- 1442 [zio. testatem. hoc enim concilium non facit scisma, quoniam intra se habet militantis ecclesie Juni 24 u. 287. consensum. quale non fuit illud malignorum “ scismaticorum conventiculum, ecclesia per orbem dispersa contradicente, a qua se separantes corpus Christi nisi sunt laniare et 5 scismatici facti sunt (23. q. 5 b. „non vos"1 cume similibus). dicunt se universalem sinodum sicud et illi, qui ante septimam ycumenicam synodum in Constantinopoli co gregati 2 errorem suum, quem d circa imagines habuerunt, sub nomine magni concilii auctorisare pretendebant. quibus in ipsa catholica septima synodo in sexta actione 8 sic formaliter respondetur: „quomodo magna et universalis fuit illa synodus, quam neque to receperunt reliquarum presules“ ecclesiarum, sed anathemati hanc ‘ transmiserunt? non enim habuit adjutorem illius temporis Romanorum papam vel eos, qui circa ipsum sunt sacerdotes, nec eciam per vicarios ejus, neque per enciclicam 5 epistolam, quemadmodum lex dictat conciliorum, sed nec consencientes patriarchas Orientis, Allexandrie sciliceth ac i Anthiochie et sancte civitatis, vel conministros et summos sacerdotes, qui cum ipsis 15 existunt. vere k fumus caligine plenus obtenebrans oculos stolidorum est sermo eorum.“ hec ibi. et in libro „De equitate potestatis"4, ubi investigat auctor, quid ad universale concilium requiratur, 101. capitulo ad suum propositum hanc concilii universalis per ecclesiam recepti adducit diffinicionem, per quam convincitur apertissime, figmenta Ame- distarum, quibus nomine universalis concilii aures hominum obtundunt, non esse nisi 20 fumum caligine plenum stolidorum oculos1 obtenebrantem. nam locuntur de ecclesia mathematice et abstracte, non respiciendo ad corpus aut ejus membra, et de concilio geometrice, tantum ad locum respicientes, non ad personas consencientes. propter hoc eorum processus est arismetricus, perm pluralitatem indifferenter concludentes, credentes armonica verbali modulacione fideles ita posse allicere, ut ipsi eis ducuntur. sed fumus 25 eorum detectus est. [29 ] adhuc" processum non fuisse synodicum ex eo eciam con- stat, quia synodus illa ad certos fines fuit per dominum Martinum atque post per dominum Eugenium instituta5, ut in prima sessione fundacionis olim concilii Basiliensis continetur, nequaquam autem ad talem processum instaurandum. quare non synodice processerunt. „oportet enim“, dicit, „synodus actu° congregata 3o ad p accusandum pontificem specialiter synodum convocare q“ (17. di. § „hinc eciam"6, 2. q. 5. „mandastis" 7, in quibus locis hoc probatur in Romano pontifice). et quod non sufficeret generalis concilii convocacio, nisi de hoc in convocacione specialiter esset cau- tum, quoad judicium episcopi cujuscunque probari“ videtur, 5. q. 4. „nullus episcopus“ s conjuncta glosa et c. „duodecim"9. patet igitur, quod, cum illi pauci synodice non pro- s5 cesserint, sed contra apostolicam sedem rebellaverint, quod nemo de eorum judicio timere debet. dicit textus sancti Gregorii 19. di. „nulli phas“ 1°. [29/] dico nec illum pro- cessum contra minimum episcopum fuisse legitimum. de“ essencia enim ibi " necessario duodecim sunt episcopi per reum electi cum eorum superiore (3. q. 8. „accusatores v" 11, 40 a) W maligniantium. b) PHW 2. c) M om. cum similibus. d) M quam. e) M presides. f) M hunc. g) em.; Memicicleam ; PH emiculiam, add. ejus ; W hemicicliam. h) om. M. i) Met. k) Mifore. I) Mom. oculos ob., add. etc. m) Met per. n) MH haben hier Alinea. o) Pom. actu — synodum. p) om. M. q) M con- gregare. r) om. M. s) M probati korr. aus probari. t) in M am Rande de judicacione episcopi. u) om. M; Hubi. v) sm. ; MPHW cujus in agendo. 1 С. 42 C. 23 q. 5. 45 2 Die Aftersynode zu Konstantinopel vom Jahre 754. Vgl. Hefele 3, 410ff. 8 Vgl. die Actio sexta des S. 409 Anm. 1 ge- nannten Konzils (Mansi 13, 207 und 210). “ Diese Schrift ist uns unbekannt. 50 5 Vgl. die Bullen „Dum onus“ und „Certi- ficati“ vom 1. Februar und 31. Mai 1431 (gedr. Mansi 29, 11-12 und 31; Mon. conc. 2, 53-55 und 1, 106-107). 6 с. 6 D. 17. c. 10 С. 2 q. 5. c. 1 C. 5 q. 4. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 248a. 9 c. 2 С. 5 q. 4. 10 c. 5 D. 19. 11 § 3 c. 1 С. 3 q. 8.
Strana 430
430 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 5. q. 4. „duodecim" 1) et non potest synodice nisi ab illa electa synodo judi- /z10. Juni 24cari (2. q. 4. „nullam" 2). debent enim illi electi duodecim omnibus et singulis negociis u.28) interesse et cum gravitate et subscriptione propria procedere ac concordare. hic autem nec fuerunt 12 a, nec illi, qui erant, fueruntb electi, sed suspectissimi, ut ex condicione et presumpcione eorum hoc est plus quam notorium. manifestum est autem, si universalis synodus propter presidentem tantum suspecta essetd, nichil valere, quod agit contra episcopum, eciam e ter contumacem, ut de Calcedonensi exemplum habetur, 3. q. 5. „quia suspecti" 3). videte, an testes fuerunt, ut jus vult (2. q. 7. „testes“ 4), quando iidem actores judices et testes esse presumpserunt, ut injustior processus esse non posset. qua- propter irritum et temerarium fecerunt contra suum dominum Christi vicarium scismaticum 10 processum. [3. Falsum et fictum est, quod Basilienses dicunt, Eugenium papam esse hereticum ex eo, quia transtulerit concilium in Ferrariam.] [30] Est consuetudo Amedistarum, omni excogitabili modo absque erubescencia per figmenta male acta colorare. hinc‘ dicunt: non potest negari, in heresi anathema esse 15 et hereticum se ipsum ab ecclesia abscindere (1. q. 1. „si quis inquit de ecclesia here- tica presumpcione exiverit §, a se ipso dampnatur“ 5; 4. q. 5. c. 1.s, 24. q. 1. c. 1. 2. et 3.7). sed sic est, quod Eugenius est hereticus; quare omne id, quod contra processum obicitur, non prodest. nituntur autem minorem probare ex suis confictis tribus veritatibus s et translacione concilii ex decreto, quod incipit „Moyses“ 3, et bulla, ut dicunt, studio 20 Tollosano missa 1°. ad h hoc facilis est responsio, quia, dum miseri illi Amediste in ponti- ficem diabolice sevientes et propter conservare conciliorum auctoritatem se omnia agere dixissent, tunc pessimam intencionem suam propalarunt. nam cum' se deficere conspexissent in processu, quem super certis excogitatis criminibus sua sponte instaurarunt, dicente olim Panormitano k relacione audita viginti! locis se probaturum, ex illo iniquo processu 25 nichil fieri posse in jure contra dominum nostrum statim ad heresim refugium quesi- veruntm, ne in proposito maligno deficerent. et quia non repererunt " dominum nostrum citatum ° super heresi neque causam ipsum hereticandi, novos quosdam articulos, quos veritates vocant, more suo fantastico veritates fidei, tunc primo decreverunt pro medio hereticandi principem fidei Romanum pontificem, quasi dicerent: si necessarium est ad so hoc, ut ipse ? abiciatur, quod sit hereticus, eum faciemus hereticum, sive velit sive nolit. et dum in hiis factionibus vigilarent, contradictum est ducibus malignis per eos, qui ecclesiam representarunt, ac per prelatos tunc Basilee existentes pene omnes, per olim Panormitanum et longe majorem partem, qui palam de injusticia eorum, qui sine illorum prelatorum consensu in materia fidei attemptabantur, solempniter 1 protestabantur r, ut“ sa pridie domini deputati, dum subscripta protestacio 11 manu notarii concilii legeretur, clare“ intellexerunt. nichil est igitur u, quod dicitur de illis veritatibus in subsidium complecionis a) W 13. b) M fuerant. c) M ut. d) in M am Rande ecce de suspicione presidentum. e) PH eciamsi. f) in M am Rande argumentum Basiliensium. g) P exigerit ; in W korr. für exigerent. h) in M am Rande ad de- cretum „Moyses“ etc. i) PHW dum. k) in M am Rande ecce Panermitanus inconstantissimus vir de nulli— 40 tate processus. 1) Wex decem. m) M quesierunt. n) M reperierunt. o) M super her. cit. p) M ipsa obiciatur. q) MPH et solempniter. r) PW protestabatur. s) P inter ; M inter pridie dominos deputatos statt ut — deputati. t) M add. ipsi domini. u) PW add. id. s 1 Vgl. S. 429 Anm. 9. c. 3 С. 2 q. 4. c. 15 С. 3 q. 5. с. 39 С. 2 q. 7. c. 70 С. 1 q. 1. c. 1 С. 4 q. 5. c. 1-3 C. 24 q. 1. Vgl. das Dekret „Sicut una" der 33. Session vom 16. Mai 1439 (gedr. Mansi 29, 178-179; Mon. conc. 3, 278; Conc. Bas. 6, 398-399; vgl. auch 45 RTA. 15, 713-714). 3 Vom 4. September 1439 (gedr. Mon. conc. 3, 382-386). 10 Vgl. S. 300 Anm. 3. 11 Vgl. art. 17. 50
430 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 5. q. 4. „duodecim" 1) et non potest synodice nisi ab illa electa synodo judi- /z10. Juni 24cari (2. q. 4. „nullam" 2). debent enim illi electi duodecim omnibus et singulis negociis u.28) interesse et cum gravitate et subscriptione propria procedere ac concordare. hic autem nec fuerunt 12 a, nec illi, qui erant, fueruntb electi, sed suspectissimi, ut ex condicione et presumpcione eorum hoc est plus quam notorium. manifestum est autem, si universalis synodus propter presidentem tantum suspecta essetd, nichil valere, quod agit contra episcopum, eciam e ter contumacem, ut de Calcedonensi exemplum habetur, 3. q. 5. „quia suspecti" 3). videte, an testes fuerunt, ut jus vult (2. q. 7. „testes“ 4), quando iidem actores judices et testes esse presumpserunt, ut injustior processus esse non posset. qua- propter irritum et temerarium fecerunt contra suum dominum Christi vicarium scismaticum 10 processum. [3. Falsum et fictum est, quod Basilienses dicunt, Eugenium papam esse hereticum ex eo, quia transtulerit concilium in Ferrariam.] [30] Est consuetudo Amedistarum, omni excogitabili modo absque erubescencia per figmenta male acta colorare. hinc‘ dicunt: non potest negari, in heresi anathema esse 15 et hereticum se ipsum ab ecclesia abscindere (1. q. 1. „si quis inquit de ecclesia here- tica presumpcione exiverit §, a se ipso dampnatur“ 5; 4. q. 5. c. 1.s, 24. q. 1. c. 1. 2. et 3.7). sed sic est, quod Eugenius est hereticus; quare omne id, quod contra processum obicitur, non prodest. nituntur autem minorem probare ex suis confictis tribus veritatibus s et translacione concilii ex decreto, quod incipit „Moyses“ 3, et bulla, ut dicunt, studio 20 Tollosano missa 1°. ad h hoc facilis est responsio, quia, dum miseri illi Amediste in ponti- ficem diabolice sevientes et propter conservare conciliorum auctoritatem se omnia agere dixissent, tunc pessimam intencionem suam propalarunt. nam cum' se deficere conspexissent in processu, quem super certis excogitatis criminibus sua sponte instaurarunt, dicente olim Panormitano k relacione audita viginti! locis se probaturum, ex illo iniquo processu 25 nichil fieri posse in jure contra dominum nostrum statim ad heresim refugium quesi- veruntm, ne in proposito maligno deficerent. et quia non repererunt " dominum nostrum citatum ° super heresi neque causam ipsum hereticandi, novos quosdam articulos, quos veritates vocant, more suo fantastico veritates fidei, tunc primo decreverunt pro medio hereticandi principem fidei Romanum pontificem, quasi dicerent: si necessarium est ad so hoc, ut ipse ? abiciatur, quod sit hereticus, eum faciemus hereticum, sive velit sive nolit. et dum in hiis factionibus vigilarent, contradictum est ducibus malignis per eos, qui ecclesiam representarunt, ac per prelatos tunc Basilee existentes pene omnes, per olim Panormitanum et longe majorem partem, qui palam de injusticia eorum, qui sine illorum prelatorum consensu in materia fidei attemptabantur, solempniter 1 protestabantur r, ut“ sa pridie domini deputati, dum subscripta protestacio 11 manu notarii concilii legeretur, clare“ intellexerunt. nichil est igitur u, quod dicitur de illis veritatibus in subsidium complecionis a) W 13. b) M fuerant. c) M ut. d) in M am Rande ecce de suspicione presidentum. e) PH eciamsi. f) in M am Rande argumentum Basiliensium. g) P exigerit ; in W korr. für exigerent. h) in M am Rande ad de- cretum „Moyses“ etc. i) PHW dum. k) in M am Rande ecce Panermitanus inconstantissimus vir de nulli— 40 tate processus. 1) Wex decem. m) M quesierunt. n) M reperierunt. o) M super her. cit. p) M ipsa obiciatur. q) MPH et solempniter. r) PW protestabatur. s) P inter ; M inter pridie dominos deputatos statt ut — deputati. t) M add. ipsi domini. u) PW add. id. s 1 Vgl. S. 429 Anm. 9. c. 3 С. 2 q. 4. c. 15 С. 3 q. 5. с. 39 С. 2 q. 7. c. 70 С. 1 q. 1. c. 1 С. 4 q. 5. c. 1-3 C. 24 q. 1. Vgl. das Dekret „Sicut una" der 33. Session vom 16. Mai 1439 (gedr. Mansi 29, 178-179; Mon. conc. 3, 278; Conc. Bas. 6, 398-399; vgl. auch 45 RTA. 15, 713-714). 3 Vom 4. September 1439 (gedr. Mon. conc. 3, 382-386). 10 Vgl. S. 300 Anm. 3. 11 Vgl. art. 17. 50
Strana 431
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 431 perverse intencionis fabricatis; et inimici nostri id ipsum tune et judices et prelati judi- 1442 [zic. Juni 24 carunt hoc injustum, verecundentur igitur et sileant! nam quare ad heresim confugerunt u. 28] miseri, qui ostendere attemptarunt in alio quam heresis casu papam per concilium deponi posse? nonne per hoc, quod sue factioni heresim necessariam estimarunt, ad quam con- 5 fugerunt, auctoritatem conciliorum, quam * ut novam edificare se dixerunt, dereliquerunt et ad indubitatum casum heresis reversi sunt, se, in personam pontificis sevire pocius quam de conciliorum auctoritate curam agere b opere inefficaci ostendentes? [30 "] dicunt dominum nostrum ex eo hereticum, quia transtulit concilium. tale argumentum paucissimi sensus d homines non fecissent. ponatur papam actum prohibitum fecisse: quomodo ex 10 peccatoe in f facto concludi potest heresis in fide et in racionis judicio? si omnis pro- hibicionem transgrediens argui debet, tanquam male de prohibitoris 5 potestate senciens, hereticus ", non erit peccatum mortale sine heresi. ad hoc autem, ut calumpnia eorum apercius aspiciatur, considerandum, quoniam ipsi Amediste dominum nostrum diffama- runt 1, quasi i ipse pro libito concilia k transferre et dissolvere posse crederet, hoc in- 15 conveniens esse 1 arguentes: quia subesse tenetur in tribus, ut Constancie determinatum reperitur, igitur non debet esse in potestate illius, qui subest, concilium ad libitum mutare. sed dominus noster nunquam pro libito sibi licere dissolvere concilia aut transferre dixit, sed non dubitat decretis concilii Constanciensis non obstantibus, que hoc eciam nullibi prohibent, hoc sibi licere causis racionabilibus existentibus. causasm autem in trans- 20 lacione 2 allegat racionabiles, non dicens „pro libito“, ut dicunt " et fingunt Amediste, ita et Martinus papa credidito, qui suis presidentibus dedit facultatem sua auctoritate con- cilium dissolvendi et transferendi, ut in bulla ejus inserta prime sessioni Basiliensis con- cilii? continetur 93. unde cum multa leguntur concilia eciam rite congregata propter malum processum oberrasse (ut exemplum de secunda Ephesina synodo 4 legimus, quam 25 Leo papa ammovit et Calcedonensem instituit), tunc, si apud principem ecclesie non esset potestas malis conciliis resistendi ex justis et optimis causis, non esset in ecclesia prin- cipatus cum plenitudine potestatis in edificacionem nec esset ecclesie bene provisum et sufficienter. est igitur illud, propter quod nisi sunt illi dominum nostrum hereticare, in ipsis dampnatissima heresis, non credentes, immo dampnantes, papam resistere posse so destructoribus unitatis pacis et fidei ecclesie, negantes in ipso omnem potestatis plenitudinem ad conservacionem et edificacionem ecclesie. an autem cause translacionis racionabiles fuerint, exitus docuit. a fructu enim juxta 1 Christi doctrinam 5 cognicionem accipientes negare non possumus translacionem eciam pro auctoritatiss conciliorum conservacione necessariam, nam si translacio scismat Basilee factum“ non precessisset, ita quod dici posset concilium fecisse scisma, quo malo nichil in ecclesia pejus ut probat Jeronimus 24. q. 1. „non afferamus“6, quis amplius veneraretur concilia quasi sancta, postquam talem fructum pessimum concilium Basiliense visum fuisset peperisse? aut quis magnam auctoritatem conciliis inesse crederet, postquam compertum est omnes reges 7 principes et prelatos in faciem contradixisse conciliow Basiliensi? nonne translacio auctoritatem 4o salvat, ut nunc dicatur: non erat concilium, quod scisma fecit aut cui contradictum est, sed ante fuit translatum ? [30b] locuntur 1 eciam de conciliorum dissolucione fantastice 85 45 a) MPH quamquam. b) H gerere. c) in M am Rande ecce quomodo papa sit hereticus dampnatus. d) om. MH. e) M wiederholt peccato. f) Minfecto statt in facto. g) W prohibicionis. h) M sit hereticus. i) in M am Rande qualiter Engenius senciat de dissolucione concilii. k) M concilium ; H concilio. 1) om. PHW. m) in M am Rande pro justificacione translacionis concilii. n) PHW om. dicunt et. o) in M am Rande ecce de intellectu pape Martini de dissolucione conciliorum. p) om. M. q) M inseritur. r) om. M. s) Mauctoritate. t) M facta. u) om. M. v) om. M. W) M concilium Busiliense. X) in M am Rande que est dissolucio concilii. 50 Vgl. das S. 413 Anm. 6 erwähnte Dekret. Vgl. S. 413 Anm. 4. Vgl. die S. 429 Anm. 5 angeführte Bulle „Dum onus". 1 s 5 Die S. 422 Anm. 14 erwähnte Räubersynode. Vgl. Matth. 7, 16. c. 21 C. 24 q. 1. Deutsche Reichstags-Akten IVI. 55
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 431 perverse intencionis fabricatis; et inimici nostri id ipsum tune et judices et prelati judi- 1442 [zic. Juni 24 carunt hoc injustum, verecundentur igitur et sileant! nam quare ad heresim confugerunt u. 28] miseri, qui ostendere attemptarunt in alio quam heresis casu papam per concilium deponi posse? nonne per hoc, quod sue factioni heresim necessariam estimarunt, ad quam con- 5 fugerunt, auctoritatem conciliorum, quam * ut novam edificare se dixerunt, dereliquerunt et ad indubitatum casum heresis reversi sunt, se, in personam pontificis sevire pocius quam de conciliorum auctoritate curam agere b opere inefficaci ostendentes? [30 "] dicunt dominum nostrum ex eo hereticum, quia transtulit concilium. tale argumentum paucissimi sensus d homines non fecissent. ponatur papam actum prohibitum fecisse: quomodo ex 10 peccatoe in f facto concludi potest heresis in fide et in racionis judicio? si omnis pro- hibicionem transgrediens argui debet, tanquam male de prohibitoris 5 potestate senciens, hereticus ", non erit peccatum mortale sine heresi. ad hoc autem, ut calumpnia eorum apercius aspiciatur, considerandum, quoniam ipsi Amediste dominum nostrum diffama- runt 1, quasi i ipse pro libito concilia k transferre et dissolvere posse crederet, hoc in- 15 conveniens esse 1 arguentes: quia subesse tenetur in tribus, ut Constancie determinatum reperitur, igitur non debet esse in potestate illius, qui subest, concilium ad libitum mutare. sed dominus noster nunquam pro libito sibi licere dissolvere concilia aut transferre dixit, sed non dubitat decretis concilii Constanciensis non obstantibus, que hoc eciam nullibi prohibent, hoc sibi licere causis racionabilibus existentibus. causasm autem in trans- 20 lacione 2 allegat racionabiles, non dicens „pro libito“, ut dicunt " et fingunt Amediste, ita et Martinus papa credidito, qui suis presidentibus dedit facultatem sua auctoritate con- cilium dissolvendi et transferendi, ut in bulla ejus inserta prime sessioni Basiliensis con- cilii? continetur 93. unde cum multa leguntur concilia eciam rite congregata propter malum processum oberrasse (ut exemplum de secunda Ephesina synodo 4 legimus, quam 25 Leo papa ammovit et Calcedonensem instituit), tunc, si apud principem ecclesie non esset potestas malis conciliis resistendi ex justis et optimis causis, non esset in ecclesia prin- cipatus cum plenitudine potestatis in edificacionem nec esset ecclesie bene provisum et sufficienter. est igitur illud, propter quod nisi sunt illi dominum nostrum hereticare, in ipsis dampnatissima heresis, non credentes, immo dampnantes, papam resistere posse so destructoribus unitatis pacis et fidei ecclesie, negantes in ipso omnem potestatis plenitudinem ad conservacionem et edificacionem ecclesie. an autem cause translacionis racionabiles fuerint, exitus docuit. a fructu enim juxta 1 Christi doctrinam 5 cognicionem accipientes negare non possumus translacionem eciam pro auctoritatiss conciliorum conservacione necessariam, nam si translacio scismat Basilee factum“ non precessisset, ita quod dici posset concilium fecisse scisma, quo malo nichil in ecclesia pejus ut probat Jeronimus 24. q. 1. „non afferamus“6, quis amplius veneraretur concilia quasi sancta, postquam talem fructum pessimum concilium Basiliense visum fuisset peperisse? aut quis magnam auctoritatem conciliis inesse crederet, postquam compertum est omnes reges 7 principes et prelatos in faciem contradixisse conciliow Basiliensi? nonne translacio auctoritatem 4o salvat, ut nunc dicatur: non erat concilium, quod scisma fecit aut cui contradictum est, sed ante fuit translatum ? [30b] locuntur 1 eciam de conciliorum dissolucione fantastice 85 45 a) MPH quamquam. b) H gerere. c) in M am Rande ecce quomodo papa sit hereticus dampnatus. d) om. MH. e) M wiederholt peccato. f) Minfecto statt in facto. g) W prohibicionis. h) M sit hereticus. i) in M am Rande qualiter Engenius senciat de dissolucione concilii. k) M concilium ; H concilio. 1) om. PHW. m) in M am Rande pro justificacione translacionis concilii. n) PHW om. dicunt et. o) in M am Rande ecce de intellectu pape Martini de dissolucione conciliorum. p) om. M. q) M inseritur. r) om. M. s) Mauctoritate. t) M facta. u) om. M. v) om. M. W) M concilium Busiliense. X) in M am Rande que est dissolucio concilii. 50 Vgl. das S. 413 Anm. 6 erwähnte Dekret. Vgl. S. 413 Anm. 4. Vgl. die S. 429 Anm. 5 angeführte Bulle „Dum onus". 1 s 5 Die S. 422 Anm. 14 erwähnte Räubersynode. Vgl. Matth. 7, 16. c. 21 C. 24 q. 1. Deutsche Reichstags-Akten IVI. 55
Strana 432
432 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 non“ advertentes, dissolucionem quoad caput concilii, cujus mandato collectio facta est, ſzw. Juni 24 aliud non esse quam mandati sublacionem et absolucionem, ut quisque ad propria redire u. 28/ possit quomodo potest papa notari quasi horrendum crimen incidisse, quia prelatis liber- tatem redeundi ad pastoralem curam prestitit? si quis gesta conciliorum veterum canonice celebratorum legerit, ita reperiet et eos, qui in hoc fundamentum vanum locarunt, juste 5 deridebit. nec obstat, quod patres Constancie sibi ipsis legem statuerunt b, quod dissolvi nollent nisi“ unione peracta. ita enim poterant facere et necessitas procurande unionis ita fieri exposcebat nullo uno indubitato pontifice in universa ecclesia presidente. hic secus dicunt de bullis " prenominatis post eorum dampnatam“ sentenciam editis, in quibus ajunt papam male de concilii auctoritate sentire suam sentenciam ex noviter productis justi- 10 ficando. sed hec eorum dicta, ut alia omnia, sunt „fumus caligine plenus". non enim in bulla „Moyses" 1 aut alia conciliorum auctoritatem aut decreta Constanciensis concilii dampnat, sed hereticum intellectum Amedistarum. nam Amediste per totum orbem suas inepcias? ad Constanciense concilium pro colore suo reducere nituntur, quasi s ipsis scisma faciendi Constanciense concilium auctoritatem prestiterit. hoc non est honorare, 15 sed blasphemare pocius sacrum Constanciense concilium. dicunt ipsih: concilium uni- versale universalem militantem ecclesiam representans inmediate a Christo habet potestatem. hoc ad sanum intellectum secundum verba concilii nemo negaret, quia papa eciam de concilio illo est, immo caput ejus, ut non negavit eciam olim Basiliense concilium. si enim est caput ecclesie, vere a majori et representantive! in concilio. sed dum subiciunt 20 olim Arelatensis et sui sequaces „nos constituimus illud k concilium, quia sumus Basilee, non obstante contradictione ecclesie Romane Ytalice Gallice Germanice Hyspanice et Anglice I, hinc possumus de papatu imperio et omnibus regnis disponere et omnes tenentur nobis obedire“, certe istud est falsissimum et hereticum. quod autem hunc intellectum habuerint illi pauci, opere ostenderunt, presertim in pretensa sentencia contra dominum 25 nostrum lata 2, ubi non obstante contradictione omnium sentenciam deposicionis eciam in contradicentes nisi sunt promulgare, tales presumpciones et alias multas contra veritatem in praxi ostensas caligine plenas dominus noster dampnatm non" concilium Constanciense, quamvis per unam obedienciam hoc sit determinatum (de qua sanctitas sua tunc non erat), ex quo Amediste errorum suorum fulcimentum elicere satagunt; immo in bono et so vero intellectu pocius illas ordinaciones, quas sanctitas sua conciliares affirmat, laudat et approbat quam inficiat, ut ex tenore bulle „Moyses" rectum judicium habens clare po- terit intueri. [V. Probatio Amedeum olim Sabaudie ducem tanquam laicum inhabilem fuisse ad dignitatem papatus adipiscendum ideoque electionem ejus esse nullam.] [31] Pudet ? amplius de intrusione Amedei olim Sabaudie ducis verba fundere, quam universus Christianus orbis detestatur. nam illi temerarii viri primo absque omni sentencia omnia papalia nomine superioritatis concilii sibi usurparunt, quod ante nunquam legitur factum. et quoniam cum ipsis adhuc apostolica sedes, quam penitus extingwere non poterant, concurrebat, cogitabant " per quandam pretensissimam 4o suspensionem ad se omnem papalem auctoritatem sua sponte attrahere, semper ecclesia per orbem dispersa contradicente. [32] sed ut se in principatu sic usurpato conservarent, post injuriosissimam sentenciam ad electionem antipape „more 35 a) om. H. b) in M am Rande ecce de decretis Constanciensibus. c) PHW unione non statt nisi unione. d) in M am Rande de bullis pape „Moyses“ etc. e) M dampn. eorum. f) Minercias. g) M quas. h) M ipsum. 45 i) PHW representate. k) M id. I) PH Anglie. m) M non dampnat. n) om. M. o) om. M. p) in M am Rande contra Felicem electum Basilee. �) PH cogitarunt. 1 Vgl. S. 430 Anm. 9. Vgl. S. 414 Anm. 1.
432 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 non“ advertentes, dissolucionem quoad caput concilii, cujus mandato collectio facta est, ſzw. Juni 24 aliud non esse quam mandati sublacionem et absolucionem, ut quisque ad propria redire u. 28/ possit quomodo potest papa notari quasi horrendum crimen incidisse, quia prelatis liber- tatem redeundi ad pastoralem curam prestitit? si quis gesta conciliorum veterum canonice celebratorum legerit, ita reperiet et eos, qui in hoc fundamentum vanum locarunt, juste 5 deridebit. nec obstat, quod patres Constancie sibi ipsis legem statuerunt b, quod dissolvi nollent nisi“ unione peracta. ita enim poterant facere et necessitas procurande unionis ita fieri exposcebat nullo uno indubitato pontifice in universa ecclesia presidente. hic secus dicunt de bullis " prenominatis post eorum dampnatam“ sentenciam editis, in quibus ajunt papam male de concilii auctoritate sentire suam sentenciam ex noviter productis justi- 10 ficando. sed hec eorum dicta, ut alia omnia, sunt „fumus caligine plenus". non enim in bulla „Moyses" 1 aut alia conciliorum auctoritatem aut decreta Constanciensis concilii dampnat, sed hereticum intellectum Amedistarum. nam Amediste per totum orbem suas inepcias? ad Constanciense concilium pro colore suo reducere nituntur, quasi s ipsis scisma faciendi Constanciense concilium auctoritatem prestiterit. hoc non est honorare, 15 sed blasphemare pocius sacrum Constanciense concilium. dicunt ipsih: concilium uni- versale universalem militantem ecclesiam representans inmediate a Christo habet potestatem. hoc ad sanum intellectum secundum verba concilii nemo negaret, quia papa eciam de concilio illo est, immo caput ejus, ut non negavit eciam olim Basiliense concilium. si enim est caput ecclesie, vere a majori et representantive! in concilio. sed dum subiciunt 20 olim Arelatensis et sui sequaces „nos constituimus illud k concilium, quia sumus Basilee, non obstante contradictione ecclesie Romane Ytalice Gallice Germanice Hyspanice et Anglice I, hinc possumus de papatu imperio et omnibus regnis disponere et omnes tenentur nobis obedire“, certe istud est falsissimum et hereticum. quod autem hunc intellectum habuerint illi pauci, opere ostenderunt, presertim in pretensa sentencia contra dominum 25 nostrum lata 2, ubi non obstante contradictione omnium sentenciam deposicionis eciam in contradicentes nisi sunt promulgare, tales presumpciones et alias multas contra veritatem in praxi ostensas caligine plenas dominus noster dampnatm non" concilium Constanciense, quamvis per unam obedienciam hoc sit determinatum (de qua sanctitas sua tunc non erat), ex quo Amediste errorum suorum fulcimentum elicere satagunt; immo in bono et so vero intellectu pocius illas ordinaciones, quas sanctitas sua conciliares affirmat, laudat et approbat quam inficiat, ut ex tenore bulle „Moyses" rectum judicium habens clare po- terit intueri. [V. Probatio Amedeum olim Sabaudie ducem tanquam laicum inhabilem fuisse ad dignitatem papatus adipiscendum ideoque electionem ejus esse nullam.] [31] Pudet ? amplius de intrusione Amedei olim Sabaudie ducis verba fundere, quam universus Christianus orbis detestatur. nam illi temerarii viri primo absque omni sentencia omnia papalia nomine superioritatis concilii sibi usurparunt, quod ante nunquam legitur factum. et quoniam cum ipsis adhuc apostolica sedes, quam penitus extingwere non poterant, concurrebat, cogitabant " per quandam pretensissimam 4o suspensionem ad se omnem papalem auctoritatem sua sponte attrahere, semper ecclesia per orbem dispersa contradicente. [32] sed ut se in principatu sic usurpato conservarent, post injuriosissimam sentenciam ad electionem antipape „more 35 a) om. H. b) in M am Rande ecce de decretis Constanciensibus. c) PHW unione non statt nisi unione. d) in M am Rande de bullis pape „Moyses“ etc. e) M dampn. eorum. f) Minercias. g) M quas. h) M ipsum. 45 i) PHW representate. k) M id. I) PH Anglie. m) M non dampnat. n) om. M. o) om. M. p) in M am Rande contra Felicem electum Basilee. �) PH cogitarunt. 1 Vgl. S. 430 Anm. 9. Vgl. S. 414 Anm. 1.
Strana 433
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 433 1442 (zte. Juni 24 u. 28] symearum", ut ait sanctus Cyprianus 1, processerunt. simee enim aliquid simile habent et operantur ut homines; bestie tamen sunt racione carentes. ita quidem et scismatici isti egerunt. tamen si hic locus esset cuncta impugnandi, fumositates caligine plenas in omnibus eorum operibus facile patefacerem. [33] nam primo tres elegerunt 2, qui 5 habebant omnium potestatem, illis alios, qui synodi auctoritatem in eligendo haberent, et multas tales fantasias ludibriosas et ridendas in praxi posuerunt scismatico. primo notorium est ecclesiam, ut sepe dictum est, illis contradixisse. cum ergo in electoribus debeat consensus esse ecclesie, cui preficiendus est prelatus, quia nullus invitus debet dari episcopus (61. di. „nullus invitus" 3) et nulla racio sinit a aliquemb 10 inter episcopos haberi, qui non est per clerum“ Romanum electus de papali" consensu (23. di. „in nomine domini"4, 62. di. „nulla racio"5), si igitur hoc est verum (et negari nequeat, quia infinita sunt jura ad hoc), quomodoe vendicabant sibi illi pauci potestatem universe ecclesie antistitem eligendi, qui' nunquam illam habuerunt et, ex eo, quia Basilee erant, eam minime acquirere s potuerunt, ecclesia eis expresse contradicente? dicunt €: 15 nos omnes citavimus, ut venirent. fatua allegacio! putabat olim Arelatensis ex eo, quia ipse fuit Basilee, quod ideo ipse et sibi adherentes in cardinales et pontifices suis fac- tionibus malis non acquiescentes citandi aut cohercendi potestatem acquisivissent i. mira res de tam caliginoso fumo! non enim ex loco concilii cuiquam in concilio aut omnibus simul potestas accrescit, sed ex omnium consensu. unde, nisi Romani* pontificis interesset 20 auctoritas, cui omnes obedire tenentur, nemo ad conveniendum in episcopos cohercionem haberet. ita quidem de metropolitano dicitur in provinciali conciliol; et optime conciliumm 96. " di. „bene quidem"6 hanc comparacionem facit de papa quoad universale concilium et de metropolitano quoad provinciale, dicens utriusque consensum in suo concilio necessarium. et quia abierat apostolicus legatus " ex causa racionabili et non interfuit apostolica censura 25 nec consensus ecclesie fuit in hiis, que attemptabantur, dignum risu est olim Arelatensem cum suis citacionem allegare, que emanavit a nullam ° potestatem habente. [34] deinde P si persone ille, que de electione se intromiserunt, considerantur : nonne eo ipso perjuri et scismatici et excommunicati fuerunt, non solum quia contra prestitum juramentum apostolice sedi de unitate conservanda juxta c. „significasti" de so electione 8 eligere antipapam attemptarunt, sed eciam quia contra juramentum in concilio prestitum temere venerunt? jurarunt enim in sua incorporacione? sanum consilium dare in hiis, ad que sinodus congregata fuit secundum nomina deputacionum de pace fide et reformacione, et accesserunt contra pacem et unitatem ecclesie ad scissuram peragendam. nonne de Sabaudiensi dominio omnes majores fuerunt accurrentes electionis tempore? 35 quis cogitasset posse viros ecclesiasticos ita fascinari, ut non verecundarentur cum jura- mento intrare conclave ad illum eligendum, quem eligere non potueruntr, quem dudum populus prescivit hac arte preficiendum? cogitare debuissent deum aliquando vindicaturum hoc grande nephas. scio neminem eorum umquam legisse aliquem unicum s Romanum pontificem valide et synodice dejectum et eo vivente alium electum. ait enim textus 40 a) H add. papam. b) Maliquam. c) M talem. d) W populi. e) P quoniam; H quia. f) om. MPH. g) Maqui- rere. h) in M am Rande de citacione Basiliensium contra omnes. i) M aquisivissent. k) M Romanus pon- tifex. 1) om. PHW. m) MPH add. Constanciense dicit. n) PH om. 96 di.; M om. di. o) Mnullum. p) in M am Rande de eligentibus et indignitate eorum. q) M considerentur. r) in Mam Rande ecce Felix ineligibilis. s) P unum Germanum statt unicum Romanum. 45 1 Vgl. den Brief „Scripsisti“ an Bischof Ju- baianus (Corpus script. eccl. lat. 3, 2 S. 779; Migne 3, 1111). 2 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 3 (Mon. conc. 3, 406-407) und Conc. Bas. 6, 626 Z. 6-20 und 638 50 Z. 25-639 Z. 18. с. 13 D. 61. 5 6 7 8 9 с. 1 D. 23. c. 1 D. 62. с. 1 D. 96. Vgl. nr. 212 art. 22. Vgl. S. 421 Anm. 10. Vgl. Mon. conc. 2, 121 und Lazarus S. 50. 55*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 433 1442 (zte. Juni 24 u. 28] symearum", ut ait sanctus Cyprianus 1, processerunt. simee enim aliquid simile habent et operantur ut homines; bestie tamen sunt racione carentes. ita quidem et scismatici isti egerunt. tamen si hic locus esset cuncta impugnandi, fumositates caligine plenas in omnibus eorum operibus facile patefacerem. [33] nam primo tres elegerunt 2, qui 5 habebant omnium potestatem, illis alios, qui synodi auctoritatem in eligendo haberent, et multas tales fantasias ludibriosas et ridendas in praxi posuerunt scismatico. primo notorium est ecclesiam, ut sepe dictum est, illis contradixisse. cum ergo in electoribus debeat consensus esse ecclesie, cui preficiendus est prelatus, quia nullus invitus debet dari episcopus (61. di. „nullus invitus" 3) et nulla racio sinit a aliquemb 10 inter episcopos haberi, qui non est per clerum“ Romanum electus de papali" consensu (23. di. „in nomine domini"4, 62. di. „nulla racio"5), si igitur hoc est verum (et negari nequeat, quia infinita sunt jura ad hoc), quomodoe vendicabant sibi illi pauci potestatem universe ecclesie antistitem eligendi, qui' nunquam illam habuerunt et, ex eo, quia Basilee erant, eam minime acquirere s potuerunt, ecclesia eis expresse contradicente? dicunt €: 15 nos omnes citavimus, ut venirent. fatua allegacio! putabat olim Arelatensis ex eo, quia ipse fuit Basilee, quod ideo ipse et sibi adherentes in cardinales et pontifices suis fac- tionibus malis non acquiescentes citandi aut cohercendi potestatem acquisivissent i. mira res de tam caliginoso fumo! non enim ex loco concilii cuiquam in concilio aut omnibus simul potestas accrescit, sed ex omnium consensu. unde, nisi Romani* pontificis interesset 20 auctoritas, cui omnes obedire tenentur, nemo ad conveniendum in episcopos cohercionem haberet. ita quidem de metropolitano dicitur in provinciali conciliol; et optime conciliumm 96. " di. „bene quidem"6 hanc comparacionem facit de papa quoad universale concilium et de metropolitano quoad provinciale, dicens utriusque consensum in suo concilio necessarium. et quia abierat apostolicus legatus " ex causa racionabili et non interfuit apostolica censura 25 nec consensus ecclesie fuit in hiis, que attemptabantur, dignum risu est olim Arelatensem cum suis citacionem allegare, que emanavit a nullam ° potestatem habente. [34] deinde P si persone ille, que de electione se intromiserunt, considerantur : nonne eo ipso perjuri et scismatici et excommunicati fuerunt, non solum quia contra prestitum juramentum apostolice sedi de unitate conservanda juxta c. „significasti" de so electione 8 eligere antipapam attemptarunt, sed eciam quia contra juramentum in concilio prestitum temere venerunt? jurarunt enim in sua incorporacione? sanum consilium dare in hiis, ad que sinodus congregata fuit secundum nomina deputacionum de pace fide et reformacione, et accesserunt contra pacem et unitatem ecclesie ad scissuram peragendam. nonne de Sabaudiensi dominio omnes majores fuerunt accurrentes electionis tempore? 35 quis cogitasset posse viros ecclesiasticos ita fascinari, ut non verecundarentur cum jura- mento intrare conclave ad illum eligendum, quem eligere non potueruntr, quem dudum populus prescivit hac arte preficiendum? cogitare debuissent deum aliquando vindicaturum hoc grande nephas. scio neminem eorum umquam legisse aliquem unicum s Romanum pontificem valide et synodice dejectum et eo vivente alium electum. ait enim textus 40 a) H add. papam. b) Maliquam. c) M talem. d) W populi. e) P quoniam; H quia. f) om. MPH. g) Maqui- rere. h) in M am Rande de citacione Basiliensium contra omnes. i) M aquisivissent. k) M Romanus pon- tifex. 1) om. PHW. m) MPH add. Constanciense dicit. n) PH om. 96 di.; M om. di. o) Mnullum. p) in M am Rande de eligentibus et indignitate eorum. q) M considerentur. r) in Mam Rande ecce Felix ineligibilis. s) P unum Germanum statt unicum Romanum. 45 1 Vgl. den Brief „Scripsisti“ an Bischof Ju- baianus (Corpus script. eccl. lat. 3, 2 S. 779; Migne 3, 1111). 2 Vgl. Segovia lib. 16 cap. 3 (Mon. conc. 3, 406-407) und Conc. Bas. 6, 626 Z. 6-20 und 638 50 Z. 25-639 Z. 18. с. 13 D. 61. 5 6 7 8 9 с. 1 D. 23. c. 1 D. 62. с. 1 D. 96. Vgl. nr. 212 art. 22. Vgl. S. 421 Anm. 10. Vgl. Mon. conc. 2, 121 und Lazarus S. 50. 55*
Strana 434
434 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 „sicut vir" 7. q. 11 ecclesiam, que recedit a pontifice, sponso suo, propter fornicacionem [zw. Junt 24 e0 vivente accipere alium non debere. ita arguit sanctus Ciprianus, Novacianum" vivente “. 28) Cornelio eligi non potuisse, in c. „Novatianus“ b eadem causa et questione ? dico notanter : quando ecclesia se separat ab episcopo suo propter fornicacionem episcopi, illamet ecclesia se “ alteri copulare non debet, ut ibidem 3. quam provide et caute hoc dictum sit, quisque s bene intelligit. [35] sed non quesiverunt Amediste ecclesie salutem, alias abstinuissent ab electione, sed se ipsos semper quesiverunt. hinc illum d contra sanctorum patrum canones erigere nisi sunt, cujus potenciae ad assequendum propositum juvarentur. ele- gerunt enim laicum, quem omnia jura dicunt ineligibilem, maxime ad pontificatum Romanum (79. di. „si quis“ 4, 23. di. „in nomine domini“ 5), et ob hoc 10 anathematizati et antichristiani censendi sunt, ut ibidem. et ait sancta magna octava ycumenica synodus de patriarcha Romano, et 1 hoc ipsum disponit 8 in c. „renovantes" 6, quod „nemo de senatoria dignitate vel mundana conversacione nuper tonsus sub inten- cione vel expectacione patriarchatus honoris clericus vel monachus factus ad hujusmodi gradum scandere possit, licet per singulos ordines divini sacerdocii plurimum temporis 15 fecisse probetur. neque enimi propter timorem aut amorem dei aut propter expectacionem transeundi viam virtutum, sed ob amorem glorie ac principatus tonsus hujusmodi reperitur. si vero quis per nullam suspicionem predicte concupiscencie et expectacionis, sed propter ipsum bonum humilitatis, que est circa Christum Jhesum, abrenuncians mundo fiat clericus aut monachus et omnem gradum k ecclesiasticum transsigens per diffinita nunc tempora 20 irreprehensibilis inventus extiterit et probatus, ita ut in gradu lectoris1 annum compleat, in subdiaconim vero duos, sitque diaconus tribus, presbiter quatuor annis, bene placuit sancte et universali synodo eligi hunc atque admitti." et infra: „si vero preter hanc diffi- nicionem nostram quisquam ad jam fatum" supremum honorem provectus extiterit, repro- betur et ab omni sacerdotali operacione prorsus abiciatur, utpote qui extra sacros canones 2 sit promotus." hec ibi. an autem Amedeus quandam religionem laicalem assumens evaserit suspicionem, de qua° in jam dicto canone, orbi notissimum est: dudum ante annos plures omnes audivimus, sub spe papatus ipsum talem vitam assumpsisse. elegerunt igitur illum in supremum rectorem ecclesie, qui nunquam ecclesiasticam subintravit miliciam, contra ea, que habentur 61. di. „in sacerdotibus" et c. „miramur“ 7 et per totum, et quem magna so synodus reprobari et deponi jubet et quem illi, qui se concilium reformatoriale in capite et in membris predicant, abicere debuissent, si eum Petri sedem occupare repperissent. hec ? sic summarie dixerim, ut constet, domino nostro sanctissimo Eugenio objectiones Basiliensium non obesse, quia vere „fumus est caligine plenus obtenebrans oculos stolidorum" sermo eorum. deo 1 gracias. 35 (1442 211. Replik snicht genannter Gesandten des Baseler Konzils auf die Rede des päpst- Ew. lichen Gesandten Nikolaus von Cusa8]: widerlegen die Behauptungen, daß in Basel Juni 28 und weder zur Zeit der Absetzung Eugens IV. und der Wahl Felix V. noch im gegen- Juli 2] wärtigen Augenblick ein Konzil bestanden habe bezw. bestehe und daß, selbst wenn dies der Fall gewesen wäre bezw. sei, das Konzil dennoch Handlungen wie die vor-4o 1) H Novacionum. b) em.; MPHW factus est. c) Malteri se. d) Millam. e) MP potenciam. f) PHW eciam. g) PHW disponens. h) M wiederholt honorin. i) om. M. k) om. M. 1) Mlectorum. m) M subdiaconatus. n) H factum. o) PHW quo. p) hec — eorum ist in W von einem Zeitgenossen hinzugefügt. q) PHW om. deo gracias ; P add. etc. amen; H add. etc. ; W add. finit. 1 c. 11 С. 7 q. 1. с. 6 С. 7 q. 1. D. i. c. 11 C. 7 q. 1. c. 5 D. 79. c. 1 D. 23. 6 Vgl. den fünften Canon bei Mansi 16, 163 45 und Hefele 4, 418. c. 2 und c. 5 D. 61. 8 Vgl. S. 248.
434 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 „sicut vir" 7. q. 11 ecclesiam, que recedit a pontifice, sponso suo, propter fornicacionem [zw. Junt 24 e0 vivente accipere alium non debere. ita arguit sanctus Ciprianus, Novacianum" vivente “. 28) Cornelio eligi non potuisse, in c. „Novatianus“ b eadem causa et questione ? dico notanter : quando ecclesia se separat ab episcopo suo propter fornicacionem episcopi, illamet ecclesia se “ alteri copulare non debet, ut ibidem 3. quam provide et caute hoc dictum sit, quisque s bene intelligit. [35] sed non quesiverunt Amediste ecclesie salutem, alias abstinuissent ab electione, sed se ipsos semper quesiverunt. hinc illum d contra sanctorum patrum canones erigere nisi sunt, cujus potenciae ad assequendum propositum juvarentur. ele- gerunt enim laicum, quem omnia jura dicunt ineligibilem, maxime ad pontificatum Romanum (79. di. „si quis“ 4, 23. di. „in nomine domini“ 5), et ob hoc 10 anathematizati et antichristiani censendi sunt, ut ibidem. et ait sancta magna octava ycumenica synodus de patriarcha Romano, et 1 hoc ipsum disponit 8 in c. „renovantes" 6, quod „nemo de senatoria dignitate vel mundana conversacione nuper tonsus sub inten- cione vel expectacione patriarchatus honoris clericus vel monachus factus ad hujusmodi gradum scandere possit, licet per singulos ordines divini sacerdocii plurimum temporis 15 fecisse probetur. neque enimi propter timorem aut amorem dei aut propter expectacionem transeundi viam virtutum, sed ob amorem glorie ac principatus tonsus hujusmodi reperitur. si vero quis per nullam suspicionem predicte concupiscencie et expectacionis, sed propter ipsum bonum humilitatis, que est circa Christum Jhesum, abrenuncians mundo fiat clericus aut monachus et omnem gradum k ecclesiasticum transsigens per diffinita nunc tempora 20 irreprehensibilis inventus extiterit et probatus, ita ut in gradu lectoris1 annum compleat, in subdiaconim vero duos, sitque diaconus tribus, presbiter quatuor annis, bene placuit sancte et universali synodo eligi hunc atque admitti." et infra: „si vero preter hanc diffi- nicionem nostram quisquam ad jam fatum" supremum honorem provectus extiterit, repro- betur et ab omni sacerdotali operacione prorsus abiciatur, utpote qui extra sacros canones 2 sit promotus." hec ibi. an autem Amedeus quandam religionem laicalem assumens evaserit suspicionem, de qua° in jam dicto canone, orbi notissimum est: dudum ante annos plures omnes audivimus, sub spe papatus ipsum talem vitam assumpsisse. elegerunt igitur illum in supremum rectorem ecclesie, qui nunquam ecclesiasticam subintravit miliciam, contra ea, que habentur 61. di. „in sacerdotibus" et c. „miramur“ 7 et per totum, et quem magna so synodus reprobari et deponi jubet et quem illi, qui se concilium reformatoriale in capite et in membris predicant, abicere debuissent, si eum Petri sedem occupare repperissent. hec ? sic summarie dixerim, ut constet, domino nostro sanctissimo Eugenio objectiones Basiliensium non obesse, quia vere „fumus est caligine plenus obtenebrans oculos stolidorum" sermo eorum. deo 1 gracias. 35 (1442 211. Replik snicht genannter Gesandten des Baseler Konzils auf die Rede des päpst- Ew. lichen Gesandten Nikolaus von Cusa8]: widerlegen die Behauptungen, daß in Basel Juni 28 und weder zur Zeit der Absetzung Eugens IV. und der Wahl Felix V. noch im gegen- Juli 2] wärtigen Augenblick ein Konzil bestanden habe bezw. bestehe und daß, selbst wenn dies der Fall gewesen wäre bezw. sei, das Konzil dennoch Handlungen wie die vor-4o 1) H Novacionum. b) em.; MPHW factus est. c) Malteri se. d) Millam. e) MP potenciam. f) PHW eciam. g) PHW disponens. h) M wiederholt honorin. i) om. M. k) om. M. 1) Mlectorum. m) M subdiaconatus. n) H factum. o) PHW quo. p) hec — eorum ist in W von einem Zeitgenossen hinzugefügt. q) PHW om. deo gracias ; P add. etc. amen; H add. etc. ; W add. finit. 1 c. 11 С. 7 q. 1. с. 6 С. 7 q. 1. D. i. c. 11 C. 7 q. 1. c. 5 D. 79. c. 1 D. 23. 6 Vgl. den fünften Canon bei Mansi 16, 163 45 und Hefele 4, 418. c. 2 und c. 5 D. 61. 8 Vgl. S. 248.
Strana 435
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 435 erwähnten nicht habe vornehmen können, da die fürstlichen Gesandten Widerspruch 11442 z10. erhoben und protestiert hätten. [1442 zwischen Juni 28 und Juli 21 Frankfurt.] Juni 28 und Juli 2) Aus Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 1522 fol. 69 a.71 a cop. chart. saec. 15. [1] Conantur aliqui asserere, concilium in Basilea tempore deposicionis olim Eugenii 5 et electionis Felicis non fuisse nec esse de presenti 2. secundo dicunt: si concilium illo tempore verum fuerit in Basilea et sit de presenti, non tamen potuit seu non valuit tales actus expedire contradicentibus principum oratoribus et in contrarium protestantibus s. [2] Primam a conclusionem colorare non possunt nisi ex altero de duobus funda- mentis. [2a] primum: quod desierit Basilee esse concilium per dissolucionem seu trans- 10 lacionem factam ultimo per olim Eugenium 4. quod certe nullo modo sustineri potest, tum primo quia repungnat declaracioni facte in concilio Constanciensi5, quo cavetur quemlibet Christianum, eciamsi papalis existat dignitatis, debere obedire mandatis sacri concilii in tribus casibus ..... b concilium Basiliense fuit congregatum, ut notum est toti mundo. sequitur, quod tunc summus pontifex, qui eidem subiciebatur, et ipse dissolvere 15 non potuit, cum inferius 6 tribunal sui superioris solvere nequeat. item repugnat de- claracioni facte in concilio Basiliensi in ejus octava 7 et 11. sessione 8 presidente legato apostolico assistentibus et votantibusc omnium regum et principum oratoribus, qua ca- vetur, quod concilium a nemine dissolvi potest, eciamsi papalis existat dignitatis, nisi de ejus consensu. item si potuit dissolvere concilium hac ultima vice, potuit eciam d prima 20 vice, quia eadem utroque tempore affuit potestas. et sic valuit prima dissolucios, et illo tempore desiisset esse concilium in Basilea, et per consequens ipse erravit recognoscendo 10, semper fuisse verum concilium ibidem non obstante sua dissolucione; quinimmo scismaticus fuisset recognoscendo concilium, ubi non erat, item numquide et ipse et tota Christianitas errassent reputando usque ad tempora secunde dissolucionis 11 concilium verum fuisse in 25 Basilea? si enim desiit ibidem esse per primam dissolucionem et non reperitur postmodum congregatum concilium de novo in eadem civitate, nonne scismaticus dici debet, qui misit postmodum presidentes 12, qui longo tempore ibidem tamquam in vero concilio presederunt? et omnes reges et principes in eodem perseveraverunt. item si potuit primo dissolvere et sic per suam primam dissolucionem concilium in Basilea desierit esse, ergo frustra so secundo dissolvit, quia illud, quod non est, non dissolvitur. si dicatur, quod eadem 13 erat tempore secunde dissolucionis: ergo per primam non desiit esse concilium. et tamen in illa affuerunt potestas et eciam voluntas. sif dicatur, quod subsistente urgentissima causa et necessaria dissolvit secundo et hoc fieri potuit, certe hec objectio non militat, quia eciam primam dissolucionem fecerat ob eandem causam, prout et secundam; quam s5 causam tunc reputabat necessariam. et tamen juxta propriam suam assercionem 14 non valuit illa prima; ergo nec secunda. item constat ex tenore et inspectione istius se- cunde dissolucionis, quod non est facta ob aliquam necessariam causam, sed condiciona- a) die Vorlage hat kein Alinea. b) hier sind offenbar einige Worte ausgefallen. c) em.; Vorl. vocantibus. d) in der Vorlage folgt et. e) em.; Vorl. stellt um et numquid. f) die Vorlage hat Alinea. Vgl. ebenda. Vgl. nr. 210 art. 21. Vgl. nr. 210 art. 17. “ Am 18. September 1437. Vgl. S. 413 Anm. 4. 5 In der 5. Session vom 6. April 1415. Vgl. S. 58 45 Anm. 1. 6 Man ergänze tribunal. 7 Vgl. das Dekret „Sicut unica“ der 8. Session vom 18. Dezember 1432 (gedr. Mansi 29, 45-47; Mon. conc. 2, 290-291). 50 8 Vgl. S. 417 Anm. 13. s „ Vom 12. November bezw. 18. Dezember 1431. Vgl. Hefele 7, 443 ff. und RTA. 10, 146 und 147. 10 Vgl. die Bullen „Dudum sacrum generale Ba- siliense concilium“ vom 1. August und 15. Dezember 1433 (Mansi 29, 574-575 und 78-89; Mon. conc. 2, 470-471 und 565-574, auch Hefele 7, 540-541 und 562-563, ferner RTA. 11, 15). 11 Vgl. S. 413 Anm. 4. 12 Vgl. RTA. 11, 8 und Hefele 7, 533. Wahrscheinlich ist congregatio zu ergänzen. Vgl. die Anm. 10 genannten Bullen. 13 1 40 1
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 435 erwähnten nicht habe vornehmen können, da die fürstlichen Gesandten Widerspruch 11442 z10. erhoben und protestiert hätten. [1442 zwischen Juni 28 und Juli 21 Frankfurt.] Juni 28 und Juli 2) Aus Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 1522 fol. 69 a.71 a cop. chart. saec. 15. [1] Conantur aliqui asserere, concilium in Basilea tempore deposicionis olim Eugenii 5 et electionis Felicis non fuisse nec esse de presenti 2. secundo dicunt: si concilium illo tempore verum fuerit in Basilea et sit de presenti, non tamen potuit seu non valuit tales actus expedire contradicentibus principum oratoribus et in contrarium protestantibus s. [2] Primam a conclusionem colorare non possunt nisi ex altero de duobus funda- mentis. [2a] primum: quod desierit Basilee esse concilium per dissolucionem seu trans- 10 lacionem factam ultimo per olim Eugenium 4. quod certe nullo modo sustineri potest, tum primo quia repungnat declaracioni facte in concilio Constanciensi5, quo cavetur quemlibet Christianum, eciamsi papalis existat dignitatis, debere obedire mandatis sacri concilii in tribus casibus ..... b concilium Basiliense fuit congregatum, ut notum est toti mundo. sequitur, quod tunc summus pontifex, qui eidem subiciebatur, et ipse dissolvere 15 non potuit, cum inferius 6 tribunal sui superioris solvere nequeat. item repugnat de- claracioni facte in concilio Basiliensi in ejus octava 7 et 11. sessione 8 presidente legato apostolico assistentibus et votantibusc omnium regum et principum oratoribus, qua ca- vetur, quod concilium a nemine dissolvi potest, eciamsi papalis existat dignitatis, nisi de ejus consensu. item si potuit dissolvere concilium hac ultima vice, potuit eciam d prima 20 vice, quia eadem utroque tempore affuit potestas. et sic valuit prima dissolucios, et illo tempore desiisset esse concilium in Basilea, et per consequens ipse erravit recognoscendo 10, semper fuisse verum concilium ibidem non obstante sua dissolucione; quinimmo scismaticus fuisset recognoscendo concilium, ubi non erat, item numquide et ipse et tota Christianitas errassent reputando usque ad tempora secunde dissolucionis 11 concilium verum fuisse in 25 Basilea? si enim desiit ibidem esse per primam dissolucionem et non reperitur postmodum congregatum concilium de novo in eadem civitate, nonne scismaticus dici debet, qui misit postmodum presidentes 12, qui longo tempore ibidem tamquam in vero concilio presederunt? et omnes reges et principes in eodem perseveraverunt. item si potuit primo dissolvere et sic per suam primam dissolucionem concilium in Basilea desierit esse, ergo frustra so secundo dissolvit, quia illud, quod non est, non dissolvitur. si dicatur, quod eadem 13 erat tempore secunde dissolucionis: ergo per primam non desiit esse concilium. et tamen in illa affuerunt potestas et eciam voluntas. sif dicatur, quod subsistente urgentissima causa et necessaria dissolvit secundo et hoc fieri potuit, certe hec objectio non militat, quia eciam primam dissolucionem fecerat ob eandem causam, prout et secundam; quam s5 causam tunc reputabat necessariam. et tamen juxta propriam suam assercionem 14 non valuit illa prima; ergo nec secunda. item constat ex tenore et inspectione istius se- cunde dissolucionis, quod non est facta ob aliquam necessariam causam, sed condiciona- a) die Vorlage hat kein Alinea. b) hier sind offenbar einige Worte ausgefallen. c) em.; Vorl. vocantibus. d) in der Vorlage folgt et. e) em.; Vorl. stellt um et numquid. f) die Vorlage hat Alinea. Vgl. ebenda. Vgl. nr. 210 art. 21. Vgl. nr. 210 art. 17. “ Am 18. September 1437. Vgl. S. 413 Anm. 4. 5 In der 5. Session vom 6. April 1415. Vgl. S. 58 45 Anm. 1. 6 Man ergänze tribunal. 7 Vgl. das Dekret „Sicut unica“ der 8. Session vom 18. Dezember 1432 (gedr. Mansi 29, 45-47; Mon. conc. 2, 290-291). 50 8 Vgl. S. 417 Anm. 13. s „ Vom 12. November bezw. 18. Dezember 1431. Vgl. Hefele 7, 443 ff. und RTA. 10, 146 und 147. 10 Vgl. die Bullen „Dudum sacrum generale Ba- siliense concilium“ vom 1. August und 15. Dezember 1433 (Mansi 29, 574-575 und 78-89; Mon. conc. 2, 470-471 und 565-574, auch Hefele 7, 540-541 und 562-563, ferner RTA. 11, 15). 11 Vgl. S. 413 Anm. 4. 12 Vgl. RTA. 11, 8 und Hefele 7, 533. Wahrscheinlich ist congregatio zu ergänzen. Vgl. die Anm. 10 genannten Bullen. 13 1 40 1
Strana 436
436 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 liter, si procederetur contra ipsum, aliquem suorum oratorum etc. item et ponamus, quod rw. Juni 2s expressisset illam secundam dissolucionem fecisse ob causam, quam reputabat, necessariam: und certe non statur ejus arbitrio seu assercioni super necessitate cause, concilio contrarium Juli 2) asserente. alias indirecte obviaretur declaracionibus factis in Constanciensi et Basiliensi conciliis 1. quandocunque enim procederetur ad reformacionem contra eum aut non fierett ad modum suum in generali concilio, ipse, fingendo causam suo arbitrio necessariam, dissolveret vel transmutaret concilium. que causa re vera esset frivola. staretur enim ejusdem arbitrio et non arbitrio concilii super necessitate cause. [25] secundo* dicunt aliqui ?, quod concilium Basiliense se ipsum in Ferrariam transtulerit in vim cujusdam pretensi pravi decreti s. quod eciam non potest sustineri, tum' primo quia illud pravum 10 decretum fabricatum est non a quarta parte suppositorum tunc in sacro concilio existen- cium et tribus partibus et plus concilii resistentibus, ut toti orbi notum est. ergo talis non potest dici conciliaris seu collegialis actus. jura sunt vulgatissima e. nec prodest, si dicatur propter negligenciam majoris partis ad minorem partem esse devolutam " po- testatem. nulli dubium est, quin antea fuit e facta electio loci per concilium et conclusa 15 in generali congregacione nemine contradicente, videlicet de Basilea Avinione et Sabaudia, in qua voluit major pars semper perseverare. quomodo ergo potest dici, ibi negligenciam fuisse? certe nullo modo. et si dicatur: non relevat, quia illa electio revocata fuit per contrarium actum, videlicet per illam conclusionem condicionalem4 subsecutam, qua dicebatur „si Avinionenses infra 30 dies peccunias realiter non exbursaverint, concilium s0 possit et teneatur ad electionem alterius loci procedere“, respondetur: per interempcionem. non est quidem verum, quod per illam conclusionem tamquam per contrarium actum prima electio loci sit revocata, quia non est contrarius actus, sed voluntas de gerendo contrarium actum in existenciam certe condicionis, ut notum est. per talem autem volun- tatem, antequam actualiter geratur actus contrarius, non revocatur tacite primus actus 25 gestus, quemadmodum textum habemus, quod primum testamentum non revocatur per voluntatem nudam de volendo facere secundum testamentum contrarium primo. item in eodem pravo decreto nulla dispositivaf continetur loci electio. dicitur enim in eodem, quod „sacra synodus ad hanc devenit conclusionem 5 etc." hec sunt verba de futuro. nec postmodum reperitur per eos facta electio, et sich conclusio de eligendo in futurum so decretata est per eos, non autem dispositiva electio. hec racio clarissima est. et videatur tenor ipsius falsi decreti ad litteram, ita reperietur. item illi pauci postmodum consen- serunt i, ut actus majoris partis 5 bullaretur plumbo sacri concilii et tamquam actus sacri concilii, compromittendo super bullacione et destinacione in tribus prelatis 6. ergo de eorum consensu per triplo majorem partem suppositorum gestus" approbabatur k tamquam s5 actus et decretum sacri concilii. non potest ergo decretum eorum contrarium alteri vero decreto sic plumbato dici actus concilii, cum eodem tempore duos actus contrarios con- cilium non potest dici fecisse. preterea consenciendo, ut decretum majoris partis bullaretur plumbo concilii et destinaretur tamquam decretum verum sacri concilii, contrario eorum a) die Vorlage hat Alinea. b) em.; Forl. dum. c) em.; Vorl. fulgatissima. d) em.; Vorl. devoluta potestas. 40 e) Vorl. wiederholt fnit. f) em.; Vort. dispositive. g) in der Vorlage folgt irtümlich decretat. h) em.i. Vorl. sit. i) em.; Vorl. consencierunt. k) em.; Vorl. approbatur. 1 Vgl. das S. 291 Anm. 1 erwähnte Dekret „Fre- quens“ des Konstanzer Konzils und das Dekret „Ad laudem dei omnipotentis“ der 2. Session des Baseler Konzils vom 15. Februar 1432 (gedr. Mansi 29, 21-23; Mon. conc. 2, 124-126). 2 Vgl. nr. 210 art. 21. s Vgl. S. 412 Anm. 2. Vom 23. Februar 1437. Vgl. nr. 212 art. 9. " 5 Das Dekret „Nuper hec sacrosancta synodus" der 25. Session vom 7. Mai 1437 (gedr. Mansi 29, 133-136; Mon. conc. 2, 966-968; vgl. Hefele 7, 45 645-646). 6 Vgl. die „Cedula concordie patrum pro bullan- dis decretis Avinionensium“ vom 14. Mai 1437 (gedr. Mon. conc. 2, 974 Z. 13-20). Man ergänze hier und S. 437 Z. 6 actus. 50
436 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 liter, si procederetur contra ipsum, aliquem suorum oratorum etc. item et ponamus, quod rw. Juni 2s expressisset illam secundam dissolucionem fecisse ob causam, quam reputabat, necessariam: und certe non statur ejus arbitrio seu assercioni super necessitate cause, concilio contrarium Juli 2) asserente. alias indirecte obviaretur declaracionibus factis in Constanciensi et Basiliensi conciliis 1. quandocunque enim procederetur ad reformacionem contra eum aut non fierett ad modum suum in generali concilio, ipse, fingendo causam suo arbitrio necessariam, dissolveret vel transmutaret concilium. que causa re vera esset frivola. staretur enim ejusdem arbitrio et non arbitrio concilii super necessitate cause. [25] secundo* dicunt aliqui ?, quod concilium Basiliense se ipsum in Ferrariam transtulerit in vim cujusdam pretensi pravi decreti s. quod eciam non potest sustineri, tum' primo quia illud pravum 10 decretum fabricatum est non a quarta parte suppositorum tunc in sacro concilio existen- cium et tribus partibus et plus concilii resistentibus, ut toti orbi notum est. ergo talis non potest dici conciliaris seu collegialis actus. jura sunt vulgatissima e. nec prodest, si dicatur propter negligenciam majoris partis ad minorem partem esse devolutam " po- testatem. nulli dubium est, quin antea fuit e facta electio loci per concilium et conclusa 15 in generali congregacione nemine contradicente, videlicet de Basilea Avinione et Sabaudia, in qua voluit major pars semper perseverare. quomodo ergo potest dici, ibi negligenciam fuisse? certe nullo modo. et si dicatur: non relevat, quia illa electio revocata fuit per contrarium actum, videlicet per illam conclusionem condicionalem4 subsecutam, qua dicebatur „si Avinionenses infra 30 dies peccunias realiter non exbursaverint, concilium s0 possit et teneatur ad electionem alterius loci procedere“, respondetur: per interempcionem. non est quidem verum, quod per illam conclusionem tamquam per contrarium actum prima electio loci sit revocata, quia non est contrarius actus, sed voluntas de gerendo contrarium actum in existenciam certe condicionis, ut notum est. per talem autem volun- tatem, antequam actualiter geratur actus contrarius, non revocatur tacite primus actus 25 gestus, quemadmodum textum habemus, quod primum testamentum non revocatur per voluntatem nudam de volendo facere secundum testamentum contrarium primo. item in eodem pravo decreto nulla dispositivaf continetur loci electio. dicitur enim in eodem, quod „sacra synodus ad hanc devenit conclusionem 5 etc." hec sunt verba de futuro. nec postmodum reperitur per eos facta electio, et sich conclusio de eligendo in futurum so decretata est per eos, non autem dispositiva electio. hec racio clarissima est. et videatur tenor ipsius falsi decreti ad litteram, ita reperietur. item illi pauci postmodum consen- serunt i, ut actus majoris partis 5 bullaretur plumbo sacri concilii et tamquam actus sacri concilii, compromittendo super bullacione et destinacione in tribus prelatis 6. ergo de eorum consensu per triplo majorem partem suppositorum gestus" approbabatur k tamquam s5 actus et decretum sacri concilii. non potest ergo decretum eorum contrarium alteri vero decreto sic plumbato dici actus concilii, cum eodem tempore duos actus contrarios con- cilium non potest dici fecisse. preterea consenciendo, ut decretum majoris partis bullaretur plumbo concilii et destinaretur tamquam decretum verum sacri concilii, contrario eorum a) die Vorlage hat Alinea. b) em.; Forl. dum. c) em.; Vorl. fulgatissima. d) em.; Vorl. devoluta potestas. 40 e) Vorl. wiederholt fnit. f) em.; Vort. dispositive. g) in der Vorlage folgt irtümlich decretat. h) em.i. Vorl. sit. i) em.; Vorl. consencierunt. k) em.; Vorl. approbatur. 1 Vgl. das S. 291 Anm. 1 erwähnte Dekret „Fre- quens“ des Konstanzer Konzils und das Dekret „Ad laudem dei omnipotentis“ der 2. Session des Baseler Konzils vom 15. Februar 1432 (gedr. Mansi 29, 21-23; Mon. conc. 2, 124-126). 2 Vgl. nr. 210 art. 21. s Vgl. S. 412 Anm. 2. Vom 23. Februar 1437. Vgl. nr. 212 art. 9. " 5 Das Dekret „Nuper hec sacrosancta synodus" der 25. Session vom 7. Mai 1437 (gedr. Mansi 29, 133-136; Mon. conc. 2, 966-968; vgl. Hefele 7, 45 645-646). 6 Vgl. die „Cedula concordie patrum pro bullan- dis decretis Avinionensium“ vom 14. Mai 1437 (gedr. Mon. conc. 2, 974 Z. 13-20). Man ergänze hier und S. 437 Z. 6 actus. 50
Strana 437
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 437 actui renunciasse videntur. jura sunt expressa, que allegabuntur, si videbitur, legen- 11442 I. tibus. item aliter inciderent in crimen falsi, nisi diceretur decretum majoris partis Juní 28 und esse decretum et actus sacri concilii. quod patet, quia consentientes à, ut plumbetur tam- Juli 2) quam actus concilii et b ut sic destinetur, nisi in veritate ita esset, sic consencientes falsi 5 crimen inciderent. jura sunt nota. sic ergo illud decretum majoris partis fuit verum de- cretum sacri concilii, et tamen per expressum cassabatur in eodem ab aliis paucis gestus. ergo de ejus validitate disputare non oportet. preterea illi pauci numquam concilium transtulerunt ad aliquem locum. quod “ nec potuissent. solum enim, ut asserunt, eligerunt locum, in quem deberet concilium transferri. quomodo igitur dubitandum est, si concilium no sit translatum? primo enim non fuit translatum per decretum convencionis 1 habitum cum Grecis. in quo dumtaxat disponebatur, quod concilium se transferret ad locum electum tempore ibidem prefixo. hec enim sunt verba futuri temporis, que requirunt purificacionem de presenti. neque eciam per actum gestum a minori parte potest dici translacio facta, cum solum locum eligerunt, ut dicunt. ergo adhuc hodie non reperitur actualis translacio 15 facta sacri concilii per quoscunque multos vel paucos. et ista racio est insolubilis. item actus illorum paucorum fuit per sacrum concilium synodaliter annullatus in 29. sessione 2. quo tempore eciam juxta tenorem eorum falsi decreti 3 erat verum et indubitatum con- cilium in Basilea et esse debebat usque in adventum Grecorum ad portum Latinum. cur ergo in vim illius actus paucorum allegatur concilium Basiliense translatum? [2 ] et per 2o hoc satis clare habetur decisio primi dubii principalis, quod continue fuit et sit de presenti verum concilium in civitate Basiliensi. [3] Circa secundum dubium principale est advertendum, quod, eciamsi principum oratores protestacionem fecissent 4, quod non intendebant acceptare illos actus, videlicet suspensionis5 et deposicionis 6 etc. (quod tamen non ita expresse egerunt), verumptamen nullo 25 modo obstaret protestaciod validitati dictorum actuum racionibus, que sequuntur. [3a] primo protestacio non valet facta per illum, cujus non interest. jura sunt vulgatissima s. sed do- minorum principum non intererat; quinimmo eorum maximum interesse vertebatur, ut ad declaracionem suspensionis procederetur. quod sic deduco: olim Eugenius suo facto proprio inciderat in penam suspensionis, quia dissolverat concilium, quantum in eo fuerat, et non so penituit infra duos menses juxta formam decreti undecime sessionis 7 editi legato apostolico presidente et tota Christianitate consenciente et approbante. si ergo re vera et facto proprio ac sentencia legis sue proprie suspensus f erat ab administracione papali, num- quid expediebat toti Christianitati illud manifestare? quod factum fuit per declaracionem ipsius suspensionis. non enim concilium suspendit eum, sed declaravit eum penam suspensionis s5 suo facto incurrisse. et hoc fieri, maxime intererat principum, qui frequenciorem recursum habent in suis agendis ad sedem apostolicam, ne per errorem et incognitam veritatem decepte 5 fuissent anime in foro consciencie. ergo non habuit colorem protestacio facta, ne ad declaracionem suspensionis procederetur. nec per illos actus inducebatur scisma, 40 a) em.; Vorl. consentire. b) in der Vorlage folgt quod. c) em.; Forl. sic quod. d) am Rande nota. de prote- stacione. e) em.; Vorl. fulgatissima. f) em.; Vorl. suspensionis. g) em.; Vorl. decepti. 1 Vgl. S. 410 Anm. 2. 2 Durch das Dekret „Compaciens hec synodus" vom 12. Oktober 1437 (gedr. Mansi 29, 151-158; Mon. conc. 2, 1043-1048; vgl. Hefele 7, 653-654). 45 8 Vgl. S. 412 Anm. 2. 4 Mehr oder weniger umfangreiche Andeutungen über den Widerspruch und Protest, den das Ver- fahren des Konzils gegen Papst Eugen besonders von seiten der Könige von Kastilien, Portugal, 50 Spanien und Aragon und des Herzogs von Mai- land erfuhr, finden sich bei Segovia lib. 13 cap. 7; 30; 41; 46; lib. 14 cap. 31; 35; lib. 15 cap. 11. Vgl. auch die Mainzer Protestation, ferner Appel- lation der Kurfürsten vom 13. August und die Protestation „attendentes et si" vom November 1439 (Mansi 30, 1225�27; 1228-30 Mon. conc. 3, 429-432; künftig RTA. Bd. 14). 5 Vgl. das S. 413 Anm. 6 genannte Dekret. 6 Vgl. das S. 414 Anm. 1 erwähnte Dekret. Vgl. S. 417 Anm. 13.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 437 actui renunciasse videntur. jura sunt expressa, que allegabuntur, si videbitur, legen- 11442 I. tibus. item aliter inciderent in crimen falsi, nisi diceretur decretum majoris partis Juní 28 und esse decretum et actus sacri concilii. quod patet, quia consentientes à, ut plumbetur tam- Juli 2) quam actus concilii et b ut sic destinetur, nisi in veritate ita esset, sic consencientes falsi 5 crimen inciderent. jura sunt nota. sic ergo illud decretum majoris partis fuit verum de- cretum sacri concilii, et tamen per expressum cassabatur in eodem ab aliis paucis gestus. ergo de ejus validitate disputare non oportet. preterea illi pauci numquam concilium transtulerunt ad aliquem locum. quod “ nec potuissent. solum enim, ut asserunt, eligerunt locum, in quem deberet concilium transferri. quomodo igitur dubitandum est, si concilium no sit translatum? primo enim non fuit translatum per decretum convencionis 1 habitum cum Grecis. in quo dumtaxat disponebatur, quod concilium se transferret ad locum electum tempore ibidem prefixo. hec enim sunt verba futuri temporis, que requirunt purificacionem de presenti. neque eciam per actum gestum a minori parte potest dici translacio facta, cum solum locum eligerunt, ut dicunt. ergo adhuc hodie non reperitur actualis translacio 15 facta sacri concilii per quoscunque multos vel paucos. et ista racio est insolubilis. item actus illorum paucorum fuit per sacrum concilium synodaliter annullatus in 29. sessione 2. quo tempore eciam juxta tenorem eorum falsi decreti 3 erat verum et indubitatum con- cilium in Basilea et esse debebat usque in adventum Grecorum ad portum Latinum. cur ergo in vim illius actus paucorum allegatur concilium Basiliense translatum? [2 ] et per 2o hoc satis clare habetur decisio primi dubii principalis, quod continue fuit et sit de presenti verum concilium in civitate Basiliensi. [3] Circa secundum dubium principale est advertendum, quod, eciamsi principum oratores protestacionem fecissent 4, quod non intendebant acceptare illos actus, videlicet suspensionis5 et deposicionis 6 etc. (quod tamen non ita expresse egerunt), verumptamen nullo 25 modo obstaret protestaciod validitati dictorum actuum racionibus, que sequuntur. [3a] primo protestacio non valet facta per illum, cujus non interest. jura sunt vulgatissima s. sed do- minorum principum non intererat; quinimmo eorum maximum interesse vertebatur, ut ad declaracionem suspensionis procederetur. quod sic deduco: olim Eugenius suo facto proprio inciderat in penam suspensionis, quia dissolverat concilium, quantum in eo fuerat, et non so penituit infra duos menses juxta formam decreti undecime sessionis 7 editi legato apostolico presidente et tota Christianitate consenciente et approbante. si ergo re vera et facto proprio ac sentencia legis sue proprie suspensus f erat ab administracione papali, num- quid expediebat toti Christianitati illud manifestare? quod factum fuit per declaracionem ipsius suspensionis. non enim concilium suspendit eum, sed declaravit eum penam suspensionis s5 suo facto incurrisse. et hoc fieri, maxime intererat principum, qui frequenciorem recursum habent in suis agendis ad sedem apostolicam, ne per errorem et incognitam veritatem decepte 5 fuissent anime in foro consciencie. ergo non habuit colorem protestacio facta, ne ad declaracionem suspensionis procederetur. nec per illos actus inducebatur scisma, 40 a) em.; Vorl. consentire. b) in der Vorlage folgt quod. c) em.; Forl. sic quod. d) am Rande nota. de prote- stacione. e) em.; Vorl. fulgatissima. f) em.; Vorl. suspensionis. g) em.; Vorl. decepti. 1 Vgl. S. 410 Anm. 2. 2 Durch das Dekret „Compaciens hec synodus" vom 12. Oktober 1437 (gedr. Mansi 29, 151-158; Mon. conc. 2, 1043-1048; vgl. Hefele 7, 653-654). 45 8 Vgl. S. 412 Anm. 2. 4 Mehr oder weniger umfangreiche Andeutungen über den Widerspruch und Protest, den das Ver- fahren des Konzils gegen Papst Eugen besonders von seiten der Könige von Kastilien, Portugal, 50 Spanien und Aragon und des Herzogs von Mai- land erfuhr, finden sich bei Segovia lib. 13 cap. 7; 30; 41; 46; lib. 14 cap. 31; 35; lib. 15 cap. 11. Vgl. auch die Mainzer Protestation, ferner Appel- lation der Kurfürsten vom 13. August und die Protestation „attendentes et si" vom November 1439 (Mansi 30, 1225�27; 1228-30 Mon. conc. 3, 429-432; künftig RTA. Bd. 14). 5 Vgl. das S. 413 Anm. 6 genannte Dekret. 6 Vgl. das S. 414 Anm. 1 erwähnte Dekret. Vgl. S. 417 Anm. 13.
Strana 438
438 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 quod jam per ipsum olim Eugenium longe ante suspensionem erat inductum, eo quod rw. Juns 28 erexit 1 altare contra altare et conciliabulum contra verum concilium. et in illo scismate und perseveravit contumaciter usque in diem hodiernum, et sic deponi debuit juxta formam Juli 2) decreti supra positi“ et eciam de jure communi, quia scismaticus pertinax existebat et male senciens de ecclesie potestate. post quam deposicionem non fuit amplius papa, et s sic concilium non fecit scisma eciam in papatu, sed perseverans in rebellione contra sen- tenciam concilii et se gerens pertinaciter pro papa, cum non esset, fecit et facit secundum scisma, in papatu videlicet. [35] secundo infertur, quod intererat principum, ut ad deposicionem procederetur juxta formam decreti per eos jurati et approbati 2. nec potest dici, quod protestantes innitantur b majori pietati. quinimmo impietas maxima fuisset, si 10 illi, qui notorium scisma in eligendo conciliabulum perpetraverat et in eodem scismate pertinaciter perseverabat , .....d si ille, qui errorem suum circa potestatem ecclesie jam antea publice revocatum3 de novo resumebat et in eodem contumax persistebat, prout et persistit de presenti, doctor et pastor Christianorum remansisset. quid aliud fuisset, nisi Christianitatem scienter et ex proposito in errorem et dampnacionem deduxisse? 15 quod absit! magna igitur fuisset impietas. item protestantes jurarunt 4 defendere et manutenere decreta sacri concilii. ergo protestari, non velle ipsa recipere, est et directo contra juramentum proprium venire. non debet igitur talis protestacio per aliquem alle- gari. et si dicatur „auctoritas principum maxima erat et alii, qui actus fecerunt, in- feriores erant condicione“, quare pro deo hoc allegatur? numquid concilium ordinem 5 20 dedit approbantibus omnibus principibus in actibus synodalibus, eciam cujuscunque gra- vitatis, expediendis, utique videlicet per vota incorporatorum recepta in qualibet depu- tacione, voluitque quemlibet incorporatum post sui incorporacionem equale votum habere et a majori parte numeri, prout eciam juris est clarissimi, materias expediri, nulla qualitate cujuscunque incorporati inspecta? et ita semper actum est approbantibus presidentibus 25 apostolicis regumque omnium et principum oratoribus. cur ergo allegant dignitatem pro- testancium, cum ceteri incorporati, ut et ipsi, vota decisivae habere debebant? item numquam de jure ponderatur auctoritas dignitas zelus et meritum eciam simul concurrencia in minori parte numeri collegii, quando major excedit in duplo jura sunt vulgatissima". sed pars concilii, que actus illos sinodaliter expedivit, excedebat numero protestantes so nedum in duplo sed in decuplo et plus. non expedit igitur talia allegare. [3e] per- tinenter ergo concluditur secundi quesiti determinacio, quod actus suspensionis acs depo- sicionis cum inde secutis fieri potuerunt, immo debuerunt per sacrum concilium, non obstantibus quorumcunque oratorum principum contradiccionibus seu protestacionibus. et pro deo sit dominacionibus vestris fidei et ecclesie honor recommissus ac eciam salus s5 propria! circa premissas raciones dabuntur allegaciones, prout videbitur expedire, eas legentibus etc. a) em.; Vorl. posito. b) em.; Forl. imitentur. c) em.; Forl. perseverabant. d) in der Vorlags ist zwar keins Lückt, der Zusammenhang seigt aber, daf ein Satzleil ausgefallen ist. e) em.; Vorl. de scisma. f) em.; Vorl. fulgatissima. g) fehlt in der Vorlage. 40 1 Vgl. die S. 413 Anm. 4 erwähnte Bulle. Es ist wohl das in art. 3a erwähnte Dekret der 11. Session gemeint. € Vgl. die S. 435 Anm. 10 genannten Bullen. Bei der Inkorporation. Vgl. Segovia lib. 4 cap. 20 (Mon. conc. 2, 343); dazu Zellfelder, Eng- land und das Basler Konzil (Berlin 1913) S. 65-66. 5 Vgl. den am 26. September 1432 erlassenen „Modus procedendi in concilio“ (gedr. Mansi 29, 377-380; Mon. conc. 2, 260�263). 45
438 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 quod jam per ipsum olim Eugenium longe ante suspensionem erat inductum, eo quod rw. Juns 28 erexit 1 altare contra altare et conciliabulum contra verum concilium. et in illo scismate und perseveravit contumaciter usque in diem hodiernum, et sic deponi debuit juxta formam Juli 2) decreti supra positi“ et eciam de jure communi, quia scismaticus pertinax existebat et male senciens de ecclesie potestate. post quam deposicionem non fuit amplius papa, et s sic concilium non fecit scisma eciam in papatu, sed perseverans in rebellione contra sen- tenciam concilii et se gerens pertinaciter pro papa, cum non esset, fecit et facit secundum scisma, in papatu videlicet. [35] secundo infertur, quod intererat principum, ut ad deposicionem procederetur juxta formam decreti per eos jurati et approbati 2. nec potest dici, quod protestantes innitantur b majori pietati. quinimmo impietas maxima fuisset, si 10 illi, qui notorium scisma in eligendo conciliabulum perpetraverat et in eodem scismate pertinaciter perseverabat , .....d si ille, qui errorem suum circa potestatem ecclesie jam antea publice revocatum3 de novo resumebat et in eodem contumax persistebat, prout et persistit de presenti, doctor et pastor Christianorum remansisset. quid aliud fuisset, nisi Christianitatem scienter et ex proposito in errorem et dampnacionem deduxisse? 15 quod absit! magna igitur fuisset impietas. item protestantes jurarunt 4 defendere et manutenere decreta sacri concilii. ergo protestari, non velle ipsa recipere, est et directo contra juramentum proprium venire. non debet igitur talis protestacio per aliquem alle- gari. et si dicatur „auctoritas principum maxima erat et alii, qui actus fecerunt, in- feriores erant condicione“, quare pro deo hoc allegatur? numquid concilium ordinem 5 20 dedit approbantibus omnibus principibus in actibus synodalibus, eciam cujuscunque gra- vitatis, expediendis, utique videlicet per vota incorporatorum recepta in qualibet depu- tacione, voluitque quemlibet incorporatum post sui incorporacionem equale votum habere et a majori parte numeri, prout eciam juris est clarissimi, materias expediri, nulla qualitate cujuscunque incorporati inspecta? et ita semper actum est approbantibus presidentibus 25 apostolicis regumque omnium et principum oratoribus. cur ergo allegant dignitatem pro- testancium, cum ceteri incorporati, ut et ipsi, vota decisivae habere debebant? item numquam de jure ponderatur auctoritas dignitas zelus et meritum eciam simul concurrencia in minori parte numeri collegii, quando major excedit in duplo jura sunt vulgatissima". sed pars concilii, que actus illos sinodaliter expedivit, excedebat numero protestantes so nedum in duplo sed in decuplo et plus. non expedit igitur talia allegare. [3e] per- tinenter ergo concluditur secundi quesiti determinacio, quod actus suspensionis acs depo- sicionis cum inde secutis fieri potuerunt, immo debuerunt per sacrum concilium, non obstantibus quorumcunque oratorum principum contradiccionibus seu protestacionibus. et pro deo sit dominacionibus vestris fidei et ecclesie honor recommissus ac eciam salus s5 propria! circa premissas raciones dabuntur allegaciones, prout videbitur expedire, eas legentibus etc. a) em.; Vorl. posito. b) em.; Forl. imitentur. c) em.; Forl. perseverabant. d) in der Vorlags ist zwar keins Lückt, der Zusammenhang seigt aber, daf ein Satzleil ausgefallen ist. e) em.; Vorl. de scisma. f) em.; Vorl. fulgatissima. g) fehlt in der Vorlage. 40 1 Vgl. die S. 413 Anm. 4 erwähnte Bulle. Es ist wohl das in art. 3a erwähnte Dekret der 11. Session gemeint. € Vgl. die S. 435 Anm. 10 genannten Bullen. Bei der Inkorporation. Vgl. Segovia lib. 4 cap. 20 (Mon. conc. 2, 343); dazu Zellfelder, Eng- land und das Basler Konzil (Berlin 1913) S. 65-66. 5 Vgl. den am 26. September 1432 erlassenen „Modus procedendi in concilio“ (gedr. Mansi 29, 377-380; Mon. conc. 2, 260�263). 45
Strana 439
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 439 212. Denkschrift des Kardinals Niccolo Tudeschi, Erzbischofs von Palermo, über die 1442 ſzw. Kirchenfrage. [Nachträgliche Aufzeichnung seiner vom 14. bis 18. Juni gehaltenen Juni 30 und Rede. 17 1442 [zwischen Juni 30 und Juli 32] Frankfurt. Juli 3] 10 15 20 25 30 35 40 45 50 W aus Wien Hofbibl. cod. ms. 5116 fol. 179a � 234b cop. chart. coaeva. Die Abschrift ist von einem Zeitgenossen des Schreibers durchgesehen und an vielen Stellen berichtigt oder ergänzt. Es handelt sich jedoch dabei meist nur um unwesentliche Dinge, so daß Hinweise in den Varianten, von einigen wenigen Stellen abgeschen, unterbleiben konnten. Jener Zeitgenosse hat auch am Schlußt des Textes Folgendes hinzugefügt: Premissa fuerunt proposita in Francfordia Maguntinensis diocesis per reverendissimum patrem do- minum cardinalem Panormitanum legatum sacri Basiliensis concilii in presencia oratorum serenissimi domini Romanorum regis et dominorum electorum, videlicet domini Augustensis et Chyemensis episcoporum, marchionis de Rotellin et ceterorum oratorum per dictos regem et electores in absencia eorum, quando rex ipse ivit pro corona ad Aquisgranum, in Franc- fordia predicta dimissorum. post hec pronunciata per dominum cardinalem prefatum fuere oretenus premissa et taliter, ut jacent, conscripta etc. Man vergleiche im übrigen das S. 246 Gesagte. coll. ebenda cod. ms. 5111 fol. 157a. 219a cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Opus reverendissimi cardinalis Panormitani de triplici veritate sacri concilii Basiliensis editum et recitatum Francfordie coram imperii et electorum ejusdem oratoribus. quod sic feliciter incipit. Am Schluß ist bemerkt: Expliciunt ea, que dedit in scriptis reverendissimus do- minus Panormitanus in Francfordensi dieta super justificacione gestorum in sacra synodo Basiliensi et ipsius auctoritate ac aliorum sacrorum conciliorum generalium. in quibus justi- ficatur deposicio et electio etc. Die Abschrift ist sehr nachlässig angefertigt. Oft sind kürzere Stellen und einzelne Worte ausgelassen oder, weil mißverstanden, unrichtig wiedergegeben. Auch an Schreibfehlern und willkürlichen Anderungen der Wortfolge ist kein Mangel. Von den sich so ergebenden Varianten haben wir nur diejenigen mit- geteilt, die für die Textgestaltung von Belang waren oder sonstwie erwähnenswert schienen. Hier und da vorhandene Randbemerkungen eines Zeitgenossen bieten nichts Wesentliches und konnten deshalb ebenfalls übergangen werden. coll. Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 1522 fol. 2a-53b cop. chart. coaeva. Der Text ist hier und da von einem dem 15. Jahrhundert angehörenden Leser berichtigt und mit Randbemerkungen versehen worden. Da die letzteren ebenso wie andere von einem zweiten Leser herrührende unwesentlicher Natur sind, so haben wir sie in den Varianten nicht berücksichtigt. In Basel Univ.-Bibl. ms. A. III. 41 fol. 242n.264b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 18-32) cop. membr. saec. 15. — Ebenda ms. E. I. 4 fol. 129 a-178b cop. chart. saec. 15. — Ebenda ms. E. I. 14 (früher A. I. 31) fol. 179a -228b cop. chart saec. 15 mit der Schlußtbemerkung Explicit tractatus per reverendissimum in Cristo patrem et dominum Nicolaum divina miseracione prespiterum cardinalem tituli sanctorum duodecim apostolorum Panormithanum vulgariter nuncupatum Francfordie anno quadragesimo secundo editus. laus sit domino nostro Jesu Cristo per infinita secula seculorum. amen. — Ebenda ms. E. I. 26 (früher A. IV. 16) fol. 230 a-308b cop. chart. saec. 15. — In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 12 fol. 168a 210b cop. chart. coaeva. — In London British Museum ms. Cotton Caligula A. I. fol. 3a-96a cop. chart. saec. 15. — In Lucca Dombibl. cod. ms. 160 fol. 1a-35b cop. chart. saec. 15. — In Mailand Bibl. Ambrosiana cod. G 80 sup. fol. 222 a-308a cop. chart. saec. 15. — In München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 431b-437b, 443a.462a, 467a-471b cop. chart. coaeva mit dem Datum Francfordie in crastino Hy- larie martiris [Aug. 13] etc.; es handelt sich nur um einen Auszug. — In Oxford Bibl. Bodleiana ms. Canonic. Script. eccl. 201 fol. 30 a-86b cop. chart. saec. 15, unvollständig.— In Paris Bibl. Mazarine ms. 1684 fol. 154a 211 a cop. chart. saec. 15, am Anfang un- vollständig. Uberschrift Premissa fuerunt proposita in Francfordia per reverendissimum patrem dominum cardinalem Panormitanum legatum sacri concilii in presencia oratorum serenissimi domini Romanorum regis et dominorum electorum de mense junii anno domini 1442 etc. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 598 fol. 1 a- 40b cop. chart. coaeva. — Ebenda cod. Vatic. lat. 4181 fol. 267 a-293a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. et membr. saec. 15. — Ebenda cod. Vatic. lat. 4183 fol. 214b - 234a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. V P 11442] Aug. 13 55 1 Uber den Inhalt vergleiche man unsere Ein- leitung S. 246 f. 2 Vgl. S. 248. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 56
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 439 212. Denkschrift des Kardinals Niccolo Tudeschi, Erzbischofs von Palermo, über die 1442 ſzw. Kirchenfrage. [Nachträgliche Aufzeichnung seiner vom 14. bis 18. Juni gehaltenen Juni 30 und Rede. 17 1442 [zwischen Juni 30 und Juli 32] Frankfurt. Juli 3] 10 15 20 25 30 35 40 45 50 W aus Wien Hofbibl. cod. ms. 5116 fol. 179a � 234b cop. chart. coaeva. Die Abschrift ist von einem Zeitgenossen des Schreibers durchgesehen und an vielen Stellen berichtigt oder ergänzt. Es handelt sich jedoch dabei meist nur um unwesentliche Dinge, so daß Hinweise in den Varianten, von einigen wenigen Stellen abgeschen, unterbleiben konnten. Jener Zeitgenosse hat auch am Schlußt des Textes Folgendes hinzugefügt: Premissa fuerunt proposita in Francfordia Maguntinensis diocesis per reverendissimum patrem do- minum cardinalem Panormitanum legatum sacri Basiliensis concilii in presencia oratorum serenissimi domini Romanorum regis et dominorum electorum, videlicet domini Augustensis et Chyemensis episcoporum, marchionis de Rotellin et ceterorum oratorum per dictos regem et electores in absencia eorum, quando rex ipse ivit pro corona ad Aquisgranum, in Franc- fordia predicta dimissorum. post hec pronunciata per dominum cardinalem prefatum fuere oretenus premissa et taliter, ut jacent, conscripta etc. Man vergleiche im übrigen das S. 246 Gesagte. coll. ebenda cod. ms. 5111 fol. 157a. 219a cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Opus reverendissimi cardinalis Panormitani de triplici veritate sacri concilii Basiliensis editum et recitatum Francfordie coram imperii et electorum ejusdem oratoribus. quod sic feliciter incipit. Am Schluß ist bemerkt: Expliciunt ea, que dedit in scriptis reverendissimus do- minus Panormitanus in Francfordensi dieta super justificacione gestorum in sacra synodo Basiliensi et ipsius auctoritate ac aliorum sacrorum conciliorum generalium. in quibus justi- ficatur deposicio et electio etc. Die Abschrift ist sehr nachlässig angefertigt. Oft sind kürzere Stellen und einzelne Worte ausgelassen oder, weil mißverstanden, unrichtig wiedergegeben. Auch an Schreibfehlern und willkürlichen Anderungen der Wortfolge ist kein Mangel. Von den sich so ergebenden Varianten haben wir nur diejenigen mit- geteilt, die für die Textgestaltung von Belang waren oder sonstwie erwähnenswert schienen. Hier und da vorhandene Randbemerkungen eines Zeitgenossen bieten nichts Wesentliches und konnten deshalb ebenfalls übergangen werden. coll. Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 1522 fol. 2a-53b cop. chart. coaeva. Der Text ist hier und da von einem dem 15. Jahrhundert angehörenden Leser berichtigt und mit Randbemerkungen versehen worden. Da die letzteren ebenso wie andere von einem zweiten Leser herrührende unwesentlicher Natur sind, so haben wir sie in den Varianten nicht berücksichtigt. In Basel Univ.-Bibl. ms. A. III. 41 fol. 242n.264b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 18-32) cop. membr. saec. 15. — Ebenda ms. E. I. 4 fol. 129 a-178b cop. chart. saec. 15. — Ebenda ms. E. I. 14 (früher A. I. 31) fol. 179a -228b cop. chart saec. 15 mit der Schlußtbemerkung Explicit tractatus per reverendissimum in Cristo patrem et dominum Nicolaum divina miseracione prespiterum cardinalem tituli sanctorum duodecim apostolorum Panormithanum vulgariter nuncupatum Francfordie anno quadragesimo secundo editus. laus sit domino nostro Jesu Cristo per infinita secula seculorum. amen. — Ebenda ms. E. I. 26 (früher A. IV. 16) fol. 230 a-308b cop. chart. saec. 15. — In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 12 fol. 168a 210b cop. chart. coaeva. — In London British Museum ms. Cotton Caligula A. I. fol. 3a-96a cop. chart. saec. 15. — In Lucca Dombibl. cod. ms. 160 fol. 1a-35b cop. chart. saec. 15. — In Mailand Bibl. Ambrosiana cod. G 80 sup. fol. 222 a-308a cop. chart. saec. 15. — In München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 431b-437b, 443a.462a, 467a-471b cop. chart. coaeva mit dem Datum Francfordie in crastino Hy- larie martiris [Aug. 13] etc.; es handelt sich nur um einen Auszug. — In Oxford Bibl. Bodleiana ms. Canonic. Script. eccl. 201 fol. 30 a-86b cop. chart. saec. 15, unvollständig.— In Paris Bibl. Mazarine ms. 1684 fol. 154a 211 a cop. chart. saec. 15, am Anfang un- vollständig. Uberschrift Premissa fuerunt proposita in Francfordia per reverendissimum patrem dominum cardinalem Panormitanum legatum sacri concilii in presencia oratorum serenissimi domini Romanorum regis et dominorum electorum de mense junii anno domini 1442 etc. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Palat. lat. 598 fol. 1 a- 40b cop. chart. coaeva. — Ebenda cod. Vatic. lat. 4181 fol. 267 a-293a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. et membr. saec. 15. — Ebenda cod. Vatic. lat. 4183 fol. 214b - 234a (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. V P 11442] Aug. 13 55 1 Uber den Inhalt vergleiche man unsere Ein- leitung S. 246 f. 2 Vgl. S. 248. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 56
Strana 440
440 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [zir. Juni 30 und Juli 37 1442 Juli 7 1442 Juni saec. 15. — Ebenda cod. Vatic. lat. 4192 fol. 422a.482b cop. chart. saec. 15 mit der Schlußbemerkung Explicit tractatus de auctoritate conciliorum supra papam editus a reveren- dissimo in Christo patre et domino Nicolao de Sicilia tituli 12 apostolorum sancte Romane ecclesie presbitero cardinali dignissimo, vulgariter Panormitano nuncupato, in jure canonico monarcha necnon uno ex legatis de latere pro sacro concilio Basiliensi et sanctissimo do- 5 mino nostro domino Felice divina providentia papa V. misso ad regiam majestatem regem Romanorum Federicum ad Francfordiam pro pace et unione ecclesie sub anno domini 1442 mense junii et coram auditoribus prefati serenissimi regis de verbo ad verbum ut supra recitatus. I Dominus Oliverius cardinalis Neapolitanus1 reverendissimus in libro suo corexit propria manu hanc subscriptionem cancelando illa verba „tituli sanctorum 12 apostolorum 10 sancte Romane ecclesie presbitero cardinali dignissimo" et apposuit in margine „archi- episcopo Panormitano“, quoniam dissoluto concilio isto Basiliensi gesta per Amadeum fuerunt irritata et abbas deposuit pilleum rubeum. Eugenius autem, etsi omnibus concili- aristis revertentibus indulserit, de isto numquam exaudire voluit rogantes, et male secun- dum prefatum reverendissimum dominum Neapolitanum, quoniam debuisset eum reponere 15 ad cardinalatum et hec omnia correxisset. — In Wien Hofbibl. cod. ms. 4701 fol. 378 a-397a cop. chart. coaeva, Auszug von Thomas Ebendorfers Hand, mit der Uberschrift Panor- mitanus in dieta Franckfordensi. Am Schluß finitum Frankfordie septima julii 1442. — Ebenda cod. ms. 5049 fol. 294 a-321b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — Ebenda cod. ms. 5080 fol. 583 a-651a cop. chart. coaeva. — Ebenda cod. ms. 5139 fol. 200 a-243 b 20 cop. chart. prope coaeva mit der Schlußbemerkung Nuremberge 1444 ultima augusti tempore diete in facto ecclesie. — Ebenda cod. ms. 5448 fol. 1 a. 61 b cop. chart. saec. 15, Abschrift von V. — In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Geistlicher Schrank Lade 18 nr. 4 Libell II fol. 15 a-108b cop. chart. coaeva, mit ähnlicher Schlußbemerkung wie W, aber mit Hinzufügung des Datums de mense junii anno domini 1442. — Ebenda 25 Lade 18 nr. 5 Libell III fol. 3a-79 a cop. chart. saec. 16 ca. med, Abschrift des vor- erwähnten Exemplars. Gedruckt in Caroli Septimi Francorum regis pragmatica sanctio cum glossis D. Cosmae Guymier -- et additionibus Philippi Probi Biturici ad pragmaticae sanctionis et con- cordatorum dissidia componenda; accedunt historia pragmaticae sanctionis et concor- 80 datorum annotationes marginales et veterum instrumentorum supplementa, opera et studio Francisci Pinssonii Biturici advocati Parisiensis (Parisiis 1666) pag. 849 bis 918 ohne Quellenangabe. — Würdtwein, Subsidia diplomatica Tom. 8 (Heidelbergae 1776) pag. 120�350 aus der oben Z. 25�27 angeführten Würzburger Abschrift. — Mon. conc. 3, 1022�1125 aus den Wiener und Baseler Exemplaren der Chronik Se-35 govias. — Teilweise (artt. 3-28) bei Mansi 31, 205-220. — Eine französische Uber- setzung von Gerbais erschien 1677 in Paris (laut Jacobson in der Realencyklopädie für protestantische Theologie 14, 626). Benutzt von Hefele 7, 799. — Voigt 1, 200 und 267. — Pückert S. 179. — Ritter, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Gegenreformation und des Dreißtigjährigen Krieges 1, 145. 40 Erwähnt von Wessenberg a. a. O. 2, 439-440. — Binterim a. a. O. 7, 187. — Chmel, Friedrich IV. 2, 158. — Concilium Basiliense 1, 155 Anm. 5. — Valois 2, 248 Anm. 4 und 278 Anm. 3. [1] Quoniam veritas verborum lenocinio non indiget, ideo, quanto verbis simpli- cioribus proponitur, tanto majori claritate relucet. pedestri igitur stilo auctoritatem veri- 45 tatem et justiciam sacri Basiliensis concilii presertim et cujuslibet alterius sinodi universalis attingam, et quoniam ex facto jus oritur (ut in l. „si ex plagis" § „si quis in clivo" ff. ad legem Aquiliam 22 et in c. „forus" de verborum significatione 3), premittam ante ma- terie hujus discussionem presentis pestiferi et horrendi scismatis facti accidenciam, que talis est. 50 a) em. ; W falsci ; VP Falcidiam. 1 Oliverio Carafa, seit 1458 Erzbischof von Neapel, seit 1467 Kardinalpriester tit. ss. Marcellini et Petri (seit 1470 tit. s. Eusebii), seit 1476 Kardinal- bischof von Albano (seit 1483 von Sabina, seit 1503 von Ostia), gest. 20. Januar 1511. 2 Dig. 9, 2, 52 § 2. c. 10 de verborum significatione X. V. 40. 55
440 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [zir. Juni 30 und Juli 37 1442 Juli 7 1442 Juni saec. 15. — Ebenda cod. Vatic. lat. 4192 fol. 422a.482b cop. chart. saec. 15 mit der Schlußbemerkung Explicit tractatus de auctoritate conciliorum supra papam editus a reveren- dissimo in Christo patre et domino Nicolao de Sicilia tituli 12 apostolorum sancte Romane ecclesie presbitero cardinali dignissimo, vulgariter Panormitano nuncupato, in jure canonico monarcha necnon uno ex legatis de latere pro sacro concilio Basiliensi et sanctissimo do- 5 mino nostro domino Felice divina providentia papa V. misso ad regiam majestatem regem Romanorum Federicum ad Francfordiam pro pace et unione ecclesie sub anno domini 1442 mense junii et coram auditoribus prefati serenissimi regis de verbo ad verbum ut supra recitatus. I Dominus Oliverius cardinalis Neapolitanus1 reverendissimus in libro suo corexit propria manu hanc subscriptionem cancelando illa verba „tituli sanctorum 12 apostolorum 10 sancte Romane ecclesie presbitero cardinali dignissimo" et apposuit in margine „archi- episcopo Panormitano“, quoniam dissoluto concilio isto Basiliensi gesta per Amadeum fuerunt irritata et abbas deposuit pilleum rubeum. Eugenius autem, etsi omnibus concili- aristis revertentibus indulserit, de isto numquam exaudire voluit rogantes, et male secun- dum prefatum reverendissimum dominum Neapolitanum, quoniam debuisset eum reponere 15 ad cardinalatum et hec omnia correxisset. — In Wien Hofbibl. cod. ms. 4701 fol. 378 a-397a cop. chart. coaeva, Auszug von Thomas Ebendorfers Hand, mit der Uberschrift Panor- mitanus in dieta Franckfordensi. Am Schluß finitum Frankfordie septima julii 1442. — Ebenda cod. ms. 5049 fol. 294 a-321b (Jo. de Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — Ebenda cod. ms. 5080 fol. 583 a-651a cop. chart. coaeva. — Ebenda cod. ms. 5139 fol. 200 a-243 b 20 cop. chart. prope coaeva mit der Schlußbemerkung Nuremberge 1444 ultima augusti tempore diete in facto ecclesie. — Ebenda cod. ms. 5448 fol. 1 a. 61 b cop. chart. saec. 15, Abschrift von V. — In Würzburg Kreis-A. Mainz-Aschaffenburger Geistlicher Schrank Lade 18 nr. 4 Libell II fol. 15 a-108b cop. chart. coaeva, mit ähnlicher Schlußbemerkung wie W, aber mit Hinzufügung des Datums de mense junii anno domini 1442. — Ebenda 25 Lade 18 nr. 5 Libell III fol. 3a-79 a cop. chart. saec. 16 ca. med, Abschrift des vor- erwähnten Exemplars. Gedruckt in Caroli Septimi Francorum regis pragmatica sanctio cum glossis D. Cosmae Guymier -- et additionibus Philippi Probi Biturici ad pragmaticae sanctionis et con- cordatorum dissidia componenda; accedunt historia pragmaticae sanctionis et concor- 80 datorum annotationes marginales et veterum instrumentorum supplementa, opera et studio Francisci Pinssonii Biturici advocati Parisiensis (Parisiis 1666) pag. 849 bis 918 ohne Quellenangabe. — Würdtwein, Subsidia diplomatica Tom. 8 (Heidelbergae 1776) pag. 120�350 aus der oben Z. 25�27 angeführten Würzburger Abschrift. — Mon. conc. 3, 1022�1125 aus den Wiener und Baseler Exemplaren der Chronik Se-35 govias. — Teilweise (artt. 3-28) bei Mansi 31, 205-220. — Eine französische Uber- setzung von Gerbais erschien 1677 in Paris (laut Jacobson in der Realencyklopädie für protestantische Theologie 14, 626). Benutzt von Hefele 7, 799. — Voigt 1, 200 und 267. — Pückert S. 179. — Ritter, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Gegenreformation und des Dreißtigjährigen Krieges 1, 145. 40 Erwähnt von Wessenberg a. a. O. 2, 439-440. — Binterim a. a. O. 7, 187. — Chmel, Friedrich IV. 2, 158. — Concilium Basiliense 1, 155 Anm. 5. — Valois 2, 248 Anm. 4 und 278 Anm. 3. [1] Quoniam veritas verborum lenocinio non indiget, ideo, quanto verbis simpli- cioribus proponitur, tanto majori claritate relucet. pedestri igitur stilo auctoritatem veri- 45 tatem et justiciam sacri Basiliensis concilii presertim et cujuslibet alterius sinodi universalis attingam, et quoniam ex facto jus oritur (ut in l. „si ex plagis" § „si quis in clivo" ff. ad legem Aquiliam 22 et in c. „forus" de verborum significatione 3), premittam ante ma- terie hujus discussionem presentis pestiferi et horrendi scismatis facti accidenciam, que talis est. 50 a) em. ; W falsci ; VP Falcidiam. 1 Oliverio Carafa, seit 1458 Erzbischof von Neapel, seit 1467 Kardinalpriester tit. ss. Marcellini et Petri (seit 1470 tit. s. Eusebii), seit 1476 Kardinal- bischof von Albano (seit 1483 von Sabina, seit 1503 von Ostia), gest. 20. Januar 1511. 2 Dig. 9, 2, 52 § 2. c. 10 de verborum significatione X. V. 40. 55
Strana 441
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 441 [I. Narratio conflictus inter concilium Basiliense ct Eugenium papam quartum occasione 1442 ſzw. unionis Grecorum exorti.] Juni 30 und [2] Sacrum a Basiliense concilium a prima sui origine, quemadmodum patet per Juli 3] litteras felicis recordacionis Martini pape quinti 1, inter alias principales causas institutum 5 fuit pro reduccione orientalis ecclesie et quorumlibet aberrancium populorum ac eciam pro reformacione ecclesie universalis in capite et in menbris. quequidem reformacio fieri debuerat in concilio magno Constanciensi, sed ob multa tunc occurrencia dilata fuit ad primum tunc futurum concilium. sed, proch dolor, in concilio Senensi, quod fuit tunc primum post illud Constanciense, faccionibus ? quorundam delusa“ extitit et dei judicio huic sacro Basiliensi concilio preservata. hanc eandem concilii Basiliensis institucionem olim Eugenius papad quartus novissime depositus per litteras suas patentes post obitum dicti pape Martini confirmavit 3. itaque ex condicione sue institucionis ac eciam multi- plici consensu ipsius tunc Eugenii sacro Basiliensi concilio inminebat onus intendendi singulariter ad unionem Grecorum, quamquam hoc ipsum dicendum sit ex natura et 15 condicione cujuslibet universalis concilii. nam concilia universalia principaliter attendere debent circa extirpacionem errorum, ut fides unica et vera eluceat in toto grege dominico et ad reformacionem ecclesie in capite et in menbris (ut 15.e di. in c. 14 et in c. „si- cut“5 et in aliis juribus inferius allegandis). [3] ad reduccionem autem Grecorum operose invigilans prefata sancta sinodus Basiliensis destinavit" in Greciam oratores 6, ad 20 instanciamque sui venientibus ex Grecia solempnibus ambassiatoribus imperatoris et pa- triarche Grecorum de communi consensu sacri concilii5 et eorundem oratorum, prout continetur in 19. sessione ejusdem conciliih 7 inter cetera fuit ordinatum pro celebracione concilii ycumenici, scilicet universalis tam Latinorum quam Grecorum, quod ipsa sancta Basiliensis sinodus eligeret seu acceptaret unum de hiis locis, videlicet Calabriam, Anchonam vel aliam terram maritimam, Bononiam, Mediolanum vel aliam civitatem in Italia, extra Italiam vero Budam in Ungaria, Wiennam i in Austria aut Sabaudiam k. debebat tamen fieri diligencia aput dictos imperatorem et patriarcham, ut ipsi consentirent in Basileam, que ipsi sacro concilio videbatur aptissima. sed ipsi oratores Grecorum dixerunt se non habere potestatem in Basileam consenciendis, contentabantur tamen 1, quod fieret diligencia so modo predicto, et opcio relinquebatur ipsis imperatori et patriarche Constantinopolitano. de hiis autem locis ille, quem sancta sinodus elegisset, debebat intimari Grecis per ora- tores concilii, qui juxta compactata conducturi eos erant ad ultimum portum in terra Latina. que intimacio debebat eis fierim in civitate n Constantinopolitana tam de portu, ad quem ultimo applicare debebant, quam de loco uno de prenominatis, in quo esse s5 debebat dicta universalis sinodus. preterea juxta compactata debebat sacrum Basiliense concilium interim in Basilea stare firmiter nec debebat dissolvi, legittimo impedimento cessante (quo interveniente, quod deus avertat, pro continuacione sui juxta disposicionem " capituli „Frequens" in concilio Constanciensi editi? ad aliam civitatem se transferre debebat), et in casu, quo imperator Grecorum non contentaretur de civitate Basiliensi, 10 25 40 a) in W am Rande casus facti. b) W ficcionibus, korr. aus faccionibus. c) V elusa ; P illusa. d) om. VP. e) in W am Rande 25. f) VP add. suos. g) V add. Basiliensis. h) om. W. i) V Vichennam; P Biennam. k) V Saubaudiam. 1) om. W. m) V add. post applicacionem Grecorum in dictum portum. n) W terra. o) W diposicionem, korr. aus deposicionem. 1 Vgl. die S. 429 Anm. 5 genannte Bulle „Dum 45 onus“ vom 1. Februar 1431. 2 Vgl. ebenda S. 13-14 bezw. 7, 396-397. 3 Vgl. die ebenda genannte Bulle „Certificati“ vom 31. Mai 1431. 4 c. 1 D. 15. 5 c. 2 D. 15. s Uber die Verhandlungen des Baseler Konzils 50 und Papst Eugens mit den Griechen vergleiche man Haller im Conc. Bas. 1, 127-159; Zhishman S. 55 ff.; Zlocisti, Die Gesandtschaft des Baseler Konzils nach Avignon und Konstantinopel 1437-1438 (Diss. Halle 1908) ; auch Hefele 7, 585-761 passim. 7 Vgl. S. 410 Anm. 2. 8 Vgl. Segovia lib. 9 cap. 5 (Mon. conc. 2, 749). 9 Vgl. S. 291 Anm. 1. 56*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 441 [I. Narratio conflictus inter concilium Basiliense ct Eugenium papam quartum occasione 1442 ſzw. unionis Grecorum exorti.] Juni 30 und [2] Sacrum a Basiliense concilium a prima sui origine, quemadmodum patet per Juli 3] litteras felicis recordacionis Martini pape quinti 1, inter alias principales causas institutum 5 fuit pro reduccione orientalis ecclesie et quorumlibet aberrancium populorum ac eciam pro reformacione ecclesie universalis in capite et in menbris. quequidem reformacio fieri debuerat in concilio magno Constanciensi, sed ob multa tunc occurrencia dilata fuit ad primum tunc futurum concilium. sed, proch dolor, in concilio Senensi, quod fuit tunc primum post illud Constanciense, faccionibus ? quorundam delusa“ extitit et dei judicio huic sacro Basiliensi concilio preservata. hanc eandem concilii Basiliensis institucionem olim Eugenius papad quartus novissime depositus per litteras suas patentes post obitum dicti pape Martini confirmavit 3. itaque ex condicione sue institucionis ac eciam multi- plici consensu ipsius tunc Eugenii sacro Basiliensi concilio inminebat onus intendendi singulariter ad unionem Grecorum, quamquam hoc ipsum dicendum sit ex natura et 15 condicione cujuslibet universalis concilii. nam concilia universalia principaliter attendere debent circa extirpacionem errorum, ut fides unica et vera eluceat in toto grege dominico et ad reformacionem ecclesie in capite et in menbris (ut 15.e di. in c. 14 et in c. „si- cut“5 et in aliis juribus inferius allegandis). [3] ad reduccionem autem Grecorum operose invigilans prefata sancta sinodus Basiliensis destinavit" in Greciam oratores 6, ad 20 instanciamque sui venientibus ex Grecia solempnibus ambassiatoribus imperatoris et pa- triarche Grecorum de communi consensu sacri concilii5 et eorundem oratorum, prout continetur in 19. sessione ejusdem conciliih 7 inter cetera fuit ordinatum pro celebracione concilii ycumenici, scilicet universalis tam Latinorum quam Grecorum, quod ipsa sancta Basiliensis sinodus eligeret seu acceptaret unum de hiis locis, videlicet Calabriam, Anchonam vel aliam terram maritimam, Bononiam, Mediolanum vel aliam civitatem in Italia, extra Italiam vero Budam in Ungaria, Wiennam i in Austria aut Sabaudiam k. debebat tamen fieri diligencia aput dictos imperatorem et patriarcham, ut ipsi consentirent in Basileam, que ipsi sacro concilio videbatur aptissima. sed ipsi oratores Grecorum dixerunt se non habere potestatem in Basileam consenciendis, contentabantur tamen 1, quod fieret diligencia so modo predicto, et opcio relinquebatur ipsis imperatori et patriarche Constantinopolitano. de hiis autem locis ille, quem sancta sinodus elegisset, debebat intimari Grecis per ora- tores concilii, qui juxta compactata conducturi eos erant ad ultimum portum in terra Latina. que intimacio debebat eis fierim in civitate n Constantinopolitana tam de portu, ad quem ultimo applicare debebant, quam de loco uno de prenominatis, in quo esse s5 debebat dicta universalis sinodus. preterea juxta compactata debebat sacrum Basiliense concilium interim in Basilea stare firmiter nec debebat dissolvi, legittimo impedimento cessante (quo interveniente, quod deus avertat, pro continuacione sui juxta disposicionem " capituli „Frequens" in concilio Constanciensi editi? ad aliam civitatem se transferre debebat), et in casu, quo imperator Grecorum non contentaretur de civitate Basiliensi, 10 25 40 a) in W am Rande casus facti. b) W ficcionibus, korr. aus faccionibus. c) V elusa ; P illusa. d) om. VP. e) in W am Rande 25. f) VP add. suos. g) V add. Basiliensis. h) om. W. i) V Vichennam; P Biennam. k) V Saubaudiam. 1) om. W. m) V add. post applicacionem Grecorum in dictum portum. n) W terra. o) W diposicionem, korr. aus deposicionem. 1 Vgl. die S. 429 Anm. 5 genannte Bulle „Dum 45 onus“ vom 1. Februar 1431. 2 Vgl. ebenda S. 13-14 bezw. 7, 396-397. 3 Vgl. die ebenda genannte Bulle „Certificati“ vom 31. Mai 1431. 4 c. 1 D. 15. 5 c. 2 D. 15. s Uber die Verhandlungen des Baseler Konzils 50 und Papst Eugens mit den Griechen vergleiche man Haller im Conc. Bas. 1, 127-159; Zhishman S. 55 ff.; Zlocisti, Die Gesandtschaft des Baseler Konzils nach Avignon und Konstantinopel 1437-1438 (Diss. Halle 1908) ; auch Hefele 7, 585-761 passim. 7 Vgl. S. 410 Anm. 2. 8 Vgl. Segovia lib. 9 cap. 5 (Mon. conc. 2, 749). 9 Vgl. S. 291 Anm. 1. 56*
Strana 442
442 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 tunc infra mensem, postquam prefatus dominus imperator applicuisset ad dictum portum (zw. Jimi so ultimum, sacrum concilium debebat se tunc transferre ad unum de predictis nominatis und locis per ipsum sacrum concilium, ut supra dictum est, eligendum, ut hec et alia plenius Juli 3] continentur in decreto in dicta 19. sessione edito. [4] decretum vero ipsum super hujus- modi concordatis et compactatis intimatum fuit ipsi quondam Eugenio per Stephanum “ 5 Phelipton b, tunc sacri concilii oratorem, ut ipse quondam Eugenius suum consensum ipsi decreto seu compactatis accomodaret. ipse autem per litteras1 suas narratis multis tandem expresse respondit, quod sua parum intererat, qua via aut quo modo finis dicte unionis sequeretur. unde pure et libere ad rem illam, prout per sacrum concilium concordatum extitit, prestitit assensum, et hanc suam voluntatem denuo tandem recensuit2 post suorum 10 oratorum ex Grecia adventum. [5] et extunc sancta sinodus effectualiter exequendo, que primo fuerant concordata, tres suos oratores in Greciam destinavit3 cum decem milibus ducatorum, sicut primo jam° cum ipsis conventum fuerat, expensas facturos pro congregacione patriarcharum aliorumque in d Grecia prelatorum in prefata civitate Con- stantinopolitana, ut abinde in galeas ' ascendentes, quas mittere debebat sacrum concilium, 15 venturi essent ad locum pro icumenico concilio per sinodum Basiliensem eligendum. habita demum noticia ratificacionis4 facte in Constantinopoli de omnibus per concilium cum suis oratoribus concordatis intellectoque per suas litteras 5 desiderio imperatoris Grecorum ex- hortantis, ut eligeretur locus mari propinquus, continuans execucionem operis inchoati convenit 6 sancta sinodus cum nobili viro Nicodo de Mentone pro 30 milibus et octin- 20 gentis ducatis, ut duas subtiles cum tricentis balistariis et alias duas galeas grossas ad conducendum ipsos Grecos pararet per assignatumque tempus eas " sustentare haberet, cuih capitaneo magna cum solempnitate in generali congregacione sancta sinodus Basiliensis de mense novembris anno a nativitate domini 1436" tradidit vexillum cum armis ecclesie et baculum capitaneatus, tunc presidente ipsi sacro Basiliensi concilio domino Juliano 25 de Cesarinis sancte Romane ecclesie tituli sancte Sabine tunc presbitero cardinali sancti Angeli vulgariter nuncupato. et cum primo per dies multos in generali congregacione audite forents relaciones de idoneitatibus locorum, ad que sancta sinodus miserat oratores suos, ut tractarent cum ipsis de mutuando ipsi concilio 70 milia ducatorum et de aliis necessariis pro celebracione icumenici concilii, materia ipsa de eleccione loci matura so cum k deliberacione examinata in sacris deputacionibus, licet non absque magnis diffi- cultatibus, quemadmodum in rebus arduis contingere solet, scrutatis singulatim 1 in depu- tacionibus et inm generali congregacione votis patrum, quorum numerus fuit 357 9, repertum 1436 Nor. a) P Symonem Freyron statt Steph. Phel. b) VPhilipton. cl om. VP. d) Vex; om. P. e) W galeis. f) in W am Rande alias negocii. g) Veos. h) W et ipsi. i) matura — licet in W am Rande nachgetragen. k) W 35 tamen. 1) WP sigillatim, in W korr. aus singullatim. m) om. YP. 1 Vgl. die Bulle „Existimantes olim“ vom 15. No- vember 1434 (gedr. Mansi 30, 874-876 ; Cecconi I, 2 pag. CXV-CXVIII; Mon. conc. 2, 763-764), auch Hefele 7, 590-591. 2 Vgl. die Bulle „Jam pridem“ vom 22. Februar 1435 (gedr. Mansi 30, 909-910; Cecconi I, 2 pag. CXXVI-CXXVII; Mon. conc. 2, 789-790). 8 Uber den Verlauf der Gesandtschaft vergleiche man die Berichte, die Heinrich Wenger und Jo- hannes von Ragusa nach ihrer Rückkehr erstatteten, jener am 24. und 25. Februar 1436, dieser am 29. Januar 1438 (Mon. conc. 2, 843 und Mansi 31, 249-272), auch Frerons und Ragusas Briefe an das Konzil und Kardinal Cesarini (Cecconi I, 2 nrr. 77; 78; 79; 81; 93). * Vgl. die Urkunde des Kaisers vom 26. Nov. 1435 bei Cecconi I, 2 pag. CLXXVI-CLXXVIII, und in Mon. conc. 2, 875-876, dazu Conc. Bas. 4, 337, Z. 35-36. 5 Der Brief war ebenfalls vom 26. November 40 1435 datiert (gedr. Mansi 29, 627; Cecconi I, 2 pag. CLXXXII-CLXXXIII; vgl. Conc. Bas. 4, 337 Z. 37-38). Am 19. November 1436. Vgl. Mon. conc. 2, 915-916, auch Conc. Bas 4, 337 Z. 15 ff. Vgl. ebenda. 8 Die Verhandlungen über den Konzilsort dauerten vom 3. August bis zum 6. Dezember 1436. Vgl. Mon. conc. 2, 905-923 und Conc. Bas. 4, 231-360 passim. Es waren nur 355 Bischöfe anwesend. 45 50
442 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 tunc infra mensem, postquam prefatus dominus imperator applicuisset ad dictum portum (zw. Jimi so ultimum, sacrum concilium debebat se tunc transferre ad unum de predictis nominatis und locis per ipsum sacrum concilium, ut supra dictum est, eligendum, ut hec et alia plenius Juli 3] continentur in decreto in dicta 19. sessione edito. [4] decretum vero ipsum super hujus- modi concordatis et compactatis intimatum fuit ipsi quondam Eugenio per Stephanum “ 5 Phelipton b, tunc sacri concilii oratorem, ut ipse quondam Eugenius suum consensum ipsi decreto seu compactatis accomodaret. ipse autem per litteras1 suas narratis multis tandem expresse respondit, quod sua parum intererat, qua via aut quo modo finis dicte unionis sequeretur. unde pure et libere ad rem illam, prout per sacrum concilium concordatum extitit, prestitit assensum, et hanc suam voluntatem denuo tandem recensuit2 post suorum 10 oratorum ex Grecia adventum. [5] et extunc sancta sinodus effectualiter exequendo, que primo fuerant concordata, tres suos oratores in Greciam destinavit3 cum decem milibus ducatorum, sicut primo jam° cum ipsis conventum fuerat, expensas facturos pro congregacione patriarcharum aliorumque in d Grecia prelatorum in prefata civitate Con- stantinopolitana, ut abinde in galeas ' ascendentes, quas mittere debebat sacrum concilium, 15 venturi essent ad locum pro icumenico concilio per sinodum Basiliensem eligendum. habita demum noticia ratificacionis4 facte in Constantinopoli de omnibus per concilium cum suis oratoribus concordatis intellectoque per suas litteras 5 desiderio imperatoris Grecorum ex- hortantis, ut eligeretur locus mari propinquus, continuans execucionem operis inchoati convenit 6 sancta sinodus cum nobili viro Nicodo de Mentone pro 30 milibus et octin- 20 gentis ducatis, ut duas subtiles cum tricentis balistariis et alias duas galeas grossas ad conducendum ipsos Grecos pararet per assignatumque tempus eas " sustentare haberet, cuih capitaneo magna cum solempnitate in generali congregacione sancta sinodus Basiliensis de mense novembris anno a nativitate domini 1436" tradidit vexillum cum armis ecclesie et baculum capitaneatus, tunc presidente ipsi sacro Basiliensi concilio domino Juliano 25 de Cesarinis sancte Romane ecclesie tituli sancte Sabine tunc presbitero cardinali sancti Angeli vulgariter nuncupato. et cum primo per dies multos in generali congregacione audite forents relaciones de idoneitatibus locorum, ad que sancta sinodus miserat oratores suos, ut tractarent cum ipsis de mutuando ipsi concilio 70 milia ducatorum et de aliis necessariis pro celebracione icumenici concilii, materia ipsa de eleccione loci matura so cum k deliberacione examinata in sacris deputacionibus, licet non absque magnis diffi- cultatibus, quemadmodum in rebus arduis contingere solet, scrutatis singulatim 1 in depu- tacionibus et inm generali congregacione votis patrum, quorum numerus fuit 357 9, repertum 1436 Nor. a) P Symonem Freyron statt Steph. Phel. b) VPhilipton. cl om. VP. d) Vex; om. P. e) W galeis. f) in W am Rande alias negocii. g) Veos. h) W et ipsi. i) matura — licet in W am Rande nachgetragen. k) W 35 tamen. 1) WP sigillatim, in W korr. aus singullatim. m) om. YP. 1 Vgl. die Bulle „Existimantes olim“ vom 15. No- vember 1434 (gedr. Mansi 30, 874-876 ; Cecconi I, 2 pag. CXV-CXVIII; Mon. conc. 2, 763-764), auch Hefele 7, 590-591. 2 Vgl. die Bulle „Jam pridem“ vom 22. Februar 1435 (gedr. Mansi 30, 909-910; Cecconi I, 2 pag. CXXVI-CXXVII; Mon. conc. 2, 789-790). 8 Uber den Verlauf der Gesandtschaft vergleiche man die Berichte, die Heinrich Wenger und Jo- hannes von Ragusa nach ihrer Rückkehr erstatteten, jener am 24. und 25. Februar 1436, dieser am 29. Januar 1438 (Mon. conc. 2, 843 und Mansi 31, 249-272), auch Frerons und Ragusas Briefe an das Konzil und Kardinal Cesarini (Cecconi I, 2 nrr. 77; 78; 79; 81; 93). * Vgl. die Urkunde des Kaisers vom 26. Nov. 1435 bei Cecconi I, 2 pag. CLXXVI-CLXXVIII, und in Mon. conc. 2, 875-876, dazu Conc. Bas. 4, 337, Z. 35-36. 5 Der Brief war ebenfalls vom 26. November 40 1435 datiert (gedr. Mansi 29, 627; Cecconi I, 2 pag. CLXXXII-CLXXXIII; vgl. Conc. Bas. 4, 337 Z. 37-38). Am 19. November 1436. Vgl. Mon. conc. 2, 915-916, auch Conc. Bas 4, 337 Z. 15 ff. Vgl. ebenda. 8 Die Verhandlungen über den Konzilsort dauerten vom 3. August bis zum 6. Dezember 1436. Vgl. Mon. conc. 2, 905-923 und Conc. Bas. 4, 231-360 passim. Es waren nur 355 Bischöfe anwesend. 45 50
Strana 443
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 443 extitit, quod non solum due partes illorum, quemadmodum concordatum fuerat in decreto 1442 [zw. 11. sessionis 1, sed eciam plures numero direxerant vota sua, concilium ycumenicum Juní 30 und celebrari debere Basilee, si placeret Grecis, aut Avinione b, et, si ibi celebrari non posset, Juli 3] quod celebraretur in Sabaudia, que expresse a Grecis inter alia loca fuerat nominata, ut 5 supra 2 relatum est. [6] hanc eleccionem de unanimi consensu tocius concilii ejus ora- tores Dionisius e de Sabrebois d et Henricus de Diest e doctores in theologia notificarunt" ipsi olim Eugenio, exhortantes, ut eam gratam acceptamque habere dignaretur, specialiter ei commemorando, quomodo ipsemet nominaverat per prius 4 civitatem Avinionensem tanquam aptam et convenientem pro loco universalis concilii, supplicaveruntque eidem, 10 quatenus vellet concurrere adjuvando in execucione, prout jam ipsi concilio per suas litteras multiplicatas 5 scripserat se facturum, et dignaretur personaliter venire ad locum ycumenici concilii concurrereque in execucione indulgenciarum et imposicione decime super clerum, que jam fuerat! ordinata per concilium ad supportandum onera expensarum “, quodque dignaretur vocare prelatos et doctores conventuros ad dictum locum in accessu 15 Grecorum, item quod daret litteras salvi conductus ad transitum Grecorum per terras ecclesie, quemadmodum concesserant in forma ab eis per concilium requisita imperator omnesque reges principes et communitates, a quibus petitus erat 7. nullam ipsarum peti- cionum dictus olim Eugenius concedere voluit, sed dixit se respondere velle per Johannem tunc archiepiscopum § Tharentinum ejus oratorem ad concilium venturum 8. [7 interim 2o vero per abbatem Bonevallis et Raymundum Taloni, oratores concilii habentes ab ipso concilio super hiis plenam potestatemi9, concordatum est 1° cum civibus Avinionensibus, qui jam tradiderant sex milia ducatorum capitaneo galearum, quod, priusquam exbursarent residuam k summam! pecunie, videlicet usque ad 70 milia ducatorumm, concilium solemp- niter decretaret, scilicet in sessione publica, ut moris est, dictam eleccionem factam de 25 Basilea Avinione et Sabaudia pro ycumenico concilio concederetque eis facultatem nomi- nandi receptores emolimentorum proventurorum ex concessione indulgenciarum et im- posicione decime. que emolimenta extunc ypothecarunt eisdem Avinionensibus usque ad plenariam satisfaccionem summe per eos mutuande. [8] cum autem hec in pace agerentur per sanctam sinodum, supervenit Johannes Dissipatus ", orator imperatoris Grecorum, in so principio mensis februarii anni 37, ostensaque littera credenciali 11 papirea vigore credencie 1487 Febr. in. a) VP dixerant. b) WV Avinionensibus. c) W Dionisus. d) V Sabrenois. e) P Deist. 1) P fuerant. g) Pvere episcopum. h) P Bonifallis. I) in Wam Rande facultatem. k) WV residuum, in W korr. für residuam. 1) om. W. m) in W am Rande florenorum sive. n) V Dissipator ; P de Dissipato. 1 Vgl. das S. 417 Anm. 13 genannte Dekret. Vgl. art. 3. 85 2 Die Ernennung der beiden Gesandten war am 12. Januar 1437, ihre Rückkehr nach Basel kurz vor Mitte März erfolgt. Vgl. Segovia lib. 10 cap. 28 und 34 (Mon. conc. 2, 930 und 942). " Wahrscheinlich war hier an die Cedula ge- dacht, die der Kardinallegat Cesarini am 21. No- vember 1436 in der Generalkongregation des Konzils überreicht hatte (gedr. Mon. conc. 2, 917-918; vgl. Conc. Bas. 4, 340 Z. 17-19 und 341 Z. 16-18). Der 45 Papst selbst hatte sich nicht für Avignon erklärt (vgl. Mon. conc. 2, 908-909). 5 Vgl. die S. 442 Anm. 1 und 2 erwähnten Bullen. 6 Vgl. das S. 418 Anm. 6 genannte Dekret. Die Geleitsbriefe sind aufgezählt bei Segovia 50 lib. 10 cap. 33 (Mon. conc. 2, 940); vgl. auch Conc. Bas. 5, 357-358 und RTA. 12 nr. 8. 8 Der Papst schrieb dem Konzil am 24. Februar 1437: er habe dessen Gesandte Dionysius Sabrevois 40 und Henricus de Diest in Sachen der Griechen- union angehört; er werde schleunigst den Erzbischof Johannes von Tarent [nach Basel] schicken und durch ihn seine Antwort auf die Forderungen der Gesandten mitteilen; dat. Bononie 1436 6. kal. martii pont. a. 6; Unterschrift G. Colini. (Genf Bibl. publ. ms. lat. 27 nr. 19 orig. membr. lit. clausa c. bulla pend. absc.; Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 15625 fol. 221a cop. chart. coaeva mit der Be- merkung, daß der Brief am 15. März 1437 in der Generalkongregation des Konzils verlesen wurde.) Vgl. auch Cecconi I, 2 pag. CV. 9 Die vom 23. Dezember 1436 datierte Vollmacht ist von Segovia lib. 10 cap. 26 (Mon. conc. 2, 924) mitgeteilt. 10 Am 28. Januar 1437. Vgl. Segovia lib. 10 сар. 28 (Мon. conc. 2, 930-931). 11 Der Brief war vom 16. November 1436 datiert. Vgl. RTA. 15, 785 Anm. 1.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 443 extitit, quod non solum due partes illorum, quemadmodum concordatum fuerat in decreto 1442 [zw. 11. sessionis 1, sed eciam plures numero direxerant vota sua, concilium ycumenicum Juní 30 und celebrari debere Basilee, si placeret Grecis, aut Avinione b, et, si ibi celebrari non posset, Juli 3] quod celebraretur in Sabaudia, que expresse a Grecis inter alia loca fuerat nominata, ut 5 supra 2 relatum est. [6] hanc eleccionem de unanimi consensu tocius concilii ejus ora- tores Dionisius e de Sabrebois d et Henricus de Diest e doctores in theologia notificarunt" ipsi olim Eugenio, exhortantes, ut eam gratam acceptamque habere dignaretur, specialiter ei commemorando, quomodo ipsemet nominaverat per prius 4 civitatem Avinionensem tanquam aptam et convenientem pro loco universalis concilii, supplicaveruntque eidem, 10 quatenus vellet concurrere adjuvando in execucione, prout jam ipsi concilio per suas litteras multiplicatas 5 scripserat se facturum, et dignaretur personaliter venire ad locum ycumenici concilii concurrereque in execucione indulgenciarum et imposicione decime super clerum, que jam fuerat! ordinata per concilium ad supportandum onera expensarum “, quodque dignaretur vocare prelatos et doctores conventuros ad dictum locum in accessu 15 Grecorum, item quod daret litteras salvi conductus ad transitum Grecorum per terras ecclesie, quemadmodum concesserant in forma ab eis per concilium requisita imperator omnesque reges principes et communitates, a quibus petitus erat 7. nullam ipsarum peti- cionum dictus olim Eugenius concedere voluit, sed dixit se respondere velle per Johannem tunc archiepiscopum § Tharentinum ejus oratorem ad concilium venturum 8. [7 interim 2o vero per abbatem Bonevallis et Raymundum Taloni, oratores concilii habentes ab ipso concilio super hiis plenam potestatemi9, concordatum est 1° cum civibus Avinionensibus, qui jam tradiderant sex milia ducatorum capitaneo galearum, quod, priusquam exbursarent residuam k summam! pecunie, videlicet usque ad 70 milia ducatorumm, concilium solemp- niter decretaret, scilicet in sessione publica, ut moris est, dictam eleccionem factam de 25 Basilea Avinione et Sabaudia pro ycumenico concilio concederetque eis facultatem nomi- nandi receptores emolimentorum proventurorum ex concessione indulgenciarum et im- posicione decime. que emolimenta extunc ypothecarunt eisdem Avinionensibus usque ad plenariam satisfaccionem summe per eos mutuande. [8] cum autem hec in pace agerentur per sanctam sinodum, supervenit Johannes Dissipatus ", orator imperatoris Grecorum, in so principio mensis februarii anni 37, ostensaque littera credenciali 11 papirea vigore credencie 1487 Febr. in. a) VP dixerant. b) WV Avinionensibus. c) W Dionisus. d) V Sabrenois. e) P Deist. 1) P fuerant. g) Pvere episcopum. h) P Bonifallis. I) in Wam Rande facultatem. k) WV residuum, in W korr. für residuam. 1) om. W. m) in W am Rande florenorum sive. n) V Dissipator ; P de Dissipato. 1 Vgl. das S. 417 Anm. 13 genannte Dekret. Vgl. art. 3. 85 2 Die Ernennung der beiden Gesandten war am 12. Januar 1437, ihre Rückkehr nach Basel kurz vor Mitte März erfolgt. Vgl. Segovia lib. 10 cap. 28 und 34 (Mon. conc. 2, 930 und 942). " Wahrscheinlich war hier an die Cedula ge- dacht, die der Kardinallegat Cesarini am 21. No- vember 1436 in der Generalkongregation des Konzils überreicht hatte (gedr. Mon. conc. 2, 917-918; vgl. Conc. Bas. 4, 340 Z. 17-19 und 341 Z. 16-18). Der 45 Papst selbst hatte sich nicht für Avignon erklärt (vgl. Mon. conc. 2, 908-909). 5 Vgl. die S. 442 Anm. 1 und 2 erwähnten Bullen. 6 Vgl. das S. 418 Anm. 6 genannte Dekret. Die Geleitsbriefe sind aufgezählt bei Segovia 50 lib. 10 cap. 33 (Mon. conc. 2, 940); vgl. auch Conc. Bas. 5, 357-358 und RTA. 12 nr. 8. 8 Der Papst schrieb dem Konzil am 24. Februar 1437: er habe dessen Gesandte Dionysius Sabrevois 40 und Henricus de Diest in Sachen der Griechen- union angehört; er werde schleunigst den Erzbischof Johannes von Tarent [nach Basel] schicken und durch ihn seine Antwort auf die Forderungen der Gesandten mitteilen; dat. Bononie 1436 6. kal. martii pont. a. 6; Unterschrift G. Colini. (Genf Bibl. publ. ms. lat. 27 nr. 19 orig. membr. lit. clausa c. bulla pend. absc.; Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 15625 fol. 221a cop. chart. coaeva mit der Be- merkung, daß der Brief am 15. März 1437 in der Generalkongregation des Konzils verlesen wurde.) Vgl. auch Cecconi I, 2 pag. CV. 9 Die vom 23. Dezember 1436 datierte Vollmacht ist von Segovia lib. 10 cap. 26 (Mon. conc. 2, 924) mitgeteilt. 10 Am 28. Januar 1437. Vgl. Segovia lib. 10 сар. 28 (Мon. conc. 2, 930-931). 11 Der Brief war vom 16. November 1436 datiert. Vgl. RTA. 15, 785 Anm. 1.
Strana 444
444 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 dixit ad quatuor se missum fuisse: ad narrandum primo bonam disposicionem Grecorum, ſzw. Juni so quod parati essent implere omnia concordata cum ipsis; item ad sollicitandum concilium, und quod similiter facere haberet; item ad instandum, quod eligeretur locus oportunusà; item Juli 3] et postremo ad videndum de b facto galearum et balistariorum, quod talia essent, sicut ad eam rem conveniebat 1. responsio? fuit data eidem a dicto presidente concilii de diligencia 5 per ipsum sacrum concilium in ea re facta et quomodo jam conduxerat capitaneum galearum et elegerat Basileam Avinionem et Sabaudiam modo predicto. post quam responsionem idem Johannes circa“ eleccionem loci multa opposuit, allegando s Grecos non venturos per mare Siculum propter indisposicionem prelatorum venturorum, quorum nonnulli erant vetustate confectid (cujus tamen contrarium fuit postea relatum sacro 10 concilio ; nam cum Greci audivissent galeas parari in Janua et in Pysis, fecerunt magnum gaudium in Constantinopoli, et hee galee transiture erant necessario per mare Siculum, si Constantinopolim erant ituri e). allegavit preterea idem Johannes orator, quod Sabaudia non esset locus in decreto comprehensus, quoniam nunquam intellexerunt ipsi Greci nisi de illis terris ducis Sabaudie, que in Italia erant. quequidem allegacio manifeste falsa 15 erat, cum concordata cum eis aperte dicerent „extra Italiam vero Buda in Ungaria, Wyenna† in Austria aut Sabaudia" et apertissime verba sonabant de Sabaudia extra Ytaliam. allegavit rursus idem Johannes orator, quod papa debebat personaliter interesse in loco ycumenici concilii, et tamen in decreto primum s cum Grecis concordato 4 con- tinebatur, quod papa debebat interesse per se aut suos oratores. sic igitur multis visum 20 est tunc manifeste in verbis suis dictum oratorem occasionem querere aut alias sub- ordinatum fuisse talia dicere, ut Greci haberent seu sumerent occasionem pro causa re- cedendi a compactatis, cum h manifeste contra ipsa compactata loqueretur i. unde cum propter predicta, quia loquebatur expresse contra compactata, tum k quia non ostendebat ad hoc aliquam facultatem nisi simplicem litteram credencialem, concilium eidem non 25 acquievit, licet circa hoc aliquas protestaciones faceret scriptis et verbo. immo die quinta decima februarii, in qua fecit magis aggravatam protestacionem 5 non Greco 1, sed Latino more compositam, dictus dominus Julianus presidens tunc sacrim concilii, non obstante dicta protestacione ipsius oratoris pretensi Grecorum, juxta deliberata per sacrum con- cilium recepit juramentum ab ipsis oratoribus concilii, qui ituri erant ad Avinionem 6 s0 recepturi abinde summam pecuniarum pro conduccione Grecorum. [9 cumque in sacro concilio agitaretur? tune illa materia, utrum primo deberent decretari ea, que loco cau- cionis de mutuo 70 milium ducatorum petebant Avinionenses, ut supras dictum fuit, aut quod primo deberent tradere illa 70 milia " et postmodum fieret sessio pro decretacione suarum peticionum, et in hoc varia viderentur vota patrum, attamen, ut discordia omnis 35 sopiretur, 23. die predicti mensis februarii in generali° congregacione per sacrum con- cilium conclusa est cedula tenoris sequentis: [Es folgt die sogenannte „Cedula con- sensus patrum“ oder „Cedula convencionalis" vom 23. Februar 14379; dann wird fort- 11437 Febr. 15 11487] Febr. 28 a) W optimus. b) P facta statt de facto. c) it W am Rande alias contra. d) in W am Rande confracti. e) P iture. f) V Vehenna; P Vienna. g) W primitus, korr. aus primum ; om. cum Grecis. h) W tum, korr. aus 40 cum, add. quia. i) W loquebatur, om. unde — compactata. k) W tamen ; Y cum. 1) V Groce. m) om. YP. n) P add. ducatorum. 0) W congr. gen. 1 Der Wortlaut der vier Punkte ist im Pro- test mitgeteilt, den Dissipatus am 15. Februar 1437 dem Konzil übergab (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCLXXXII-CCLXXXIV). 2 Vgl. Segovia lib. 10 cap. 29 (Mon. conc. 2, 932). s Mit dem Folgenden vergleiche man Segovia lib. 10 cap. 29 (Mon. conc. 2, 932-933), auch RTA. 15 nr. 353 artt. 24b und 24c. " D. i. in dem S. 410 Anm. 2 genannten Dekret. 5 Vgl. Anm. 1, auch Segovia lib. 10 cap. 30 (Mon. conc. 2, 934-935). Vgl. Segovia lib. 10 cap. 30 (Mon. conc. 2, 935). 45 Vgl. Segovia lib. 10 cap. 31 (Mon. conc. 2, 935). s Vgl. art. 7. Gedr. Mansi 30, 1121; Cecconi I, 2 pag. COLXXXIX-CCXC; Mon. conc. 2, 936 und 1026-1027. 50
444 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 dixit ad quatuor se missum fuisse: ad narrandum primo bonam disposicionem Grecorum, ſzw. Juni so quod parati essent implere omnia concordata cum ipsis; item ad sollicitandum concilium, und quod similiter facere haberet; item ad instandum, quod eligeretur locus oportunusà; item Juli 3] et postremo ad videndum de b facto galearum et balistariorum, quod talia essent, sicut ad eam rem conveniebat 1. responsio? fuit data eidem a dicto presidente concilii de diligencia 5 per ipsum sacrum concilium in ea re facta et quomodo jam conduxerat capitaneum galearum et elegerat Basileam Avinionem et Sabaudiam modo predicto. post quam responsionem idem Johannes circa“ eleccionem loci multa opposuit, allegando s Grecos non venturos per mare Siculum propter indisposicionem prelatorum venturorum, quorum nonnulli erant vetustate confectid (cujus tamen contrarium fuit postea relatum sacro 10 concilio ; nam cum Greci audivissent galeas parari in Janua et in Pysis, fecerunt magnum gaudium in Constantinopoli, et hee galee transiture erant necessario per mare Siculum, si Constantinopolim erant ituri e). allegavit preterea idem Johannes orator, quod Sabaudia non esset locus in decreto comprehensus, quoniam nunquam intellexerunt ipsi Greci nisi de illis terris ducis Sabaudie, que in Italia erant. quequidem allegacio manifeste falsa 15 erat, cum concordata cum eis aperte dicerent „extra Italiam vero Buda in Ungaria, Wyenna† in Austria aut Sabaudia" et apertissime verba sonabant de Sabaudia extra Ytaliam. allegavit rursus idem Johannes orator, quod papa debebat personaliter interesse in loco ycumenici concilii, et tamen in decreto primum s cum Grecis concordato 4 con- tinebatur, quod papa debebat interesse per se aut suos oratores. sic igitur multis visum 20 est tunc manifeste in verbis suis dictum oratorem occasionem querere aut alias sub- ordinatum fuisse talia dicere, ut Greci haberent seu sumerent occasionem pro causa re- cedendi a compactatis, cum h manifeste contra ipsa compactata loqueretur i. unde cum propter predicta, quia loquebatur expresse contra compactata, tum k quia non ostendebat ad hoc aliquam facultatem nisi simplicem litteram credencialem, concilium eidem non 25 acquievit, licet circa hoc aliquas protestaciones faceret scriptis et verbo. immo die quinta decima februarii, in qua fecit magis aggravatam protestacionem 5 non Greco 1, sed Latino more compositam, dictus dominus Julianus presidens tunc sacrim concilii, non obstante dicta protestacione ipsius oratoris pretensi Grecorum, juxta deliberata per sacrum con- cilium recepit juramentum ab ipsis oratoribus concilii, qui ituri erant ad Avinionem 6 s0 recepturi abinde summam pecuniarum pro conduccione Grecorum. [9 cumque in sacro concilio agitaretur? tune illa materia, utrum primo deberent decretari ea, que loco cau- cionis de mutuo 70 milium ducatorum petebant Avinionenses, ut supras dictum fuit, aut quod primo deberent tradere illa 70 milia " et postmodum fieret sessio pro decretacione suarum peticionum, et in hoc varia viderentur vota patrum, attamen, ut discordia omnis 35 sopiretur, 23. die predicti mensis februarii in generali° congregacione per sacrum con- cilium conclusa est cedula tenoris sequentis: [Es folgt die sogenannte „Cedula con- sensus patrum“ oder „Cedula convencionalis" vom 23. Februar 14379; dann wird fort- 11437 Febr. 15 11487] Febr. 28 a) W optimus. b) P facta statt de facto. c) it W am Rande alias contra. d) in W am Rande confracti. e) P iture. f) V Vehenna; P Vienna. g) W primitus, korr. aus primum ; om. cum Grecis. h) W tum, korr. aus 40 cum, add. quia. i) W loquebatur, om. unde — compactata. k) W tamen ; Y cum. 1) V Groce. m) om. YP. n) P add. ducatorum. 0) W congr. gen. 1 Der Wortlaut der vier Punkte ist im Pro- test mitgeteilt, den Dissipatus am 15. Februar 1437 dem Konzil übergab (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCLXXXII-CCLXXXIV). 2 Vgl. Segovia lib. 10 cap. 29 (Mon. conc. 2, 932). s Mit dem Folgenden vergleiche man Segovia lib. 10 cap. 29 (Mon. conc. 2, 932-933), auch RTA. 15 nr. 353 artt. 24b und 24c. " D. i. in dem S. 410 Anm. 2 genannten Dekret. 5 Vgl. Anm. 1, auch Segovia lib. 10 cap. 30 (Mon. conc. 2, 934-935). Vgl. Segovia lib. 10 cap. 30 (Mon. conc. 2, 935). 45 Vgl. Segovia lib. 10 cap. 31 (Mon. conc. 2, 935). s Vgl. art. 7. Gedr. Mansi 30, 1121; Cecconi I, 2 pag. COLXXXIX-CCXC; Mon. conc. 2, 936 und 1026-1027. 50
Strana 445
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 445 gefahren:] hujus autem cedule conclusioni facte per sacrum concilium opposuerunt 1 1442 [210. Juní 80 se duo ipsius olim Eugenii legati Johannes tituli sancti Petri ad vincula et dominus und Julianus tunc presidens concilii, sancte Romane ecclesie presbiteri cardinales, qui illo die Juli 3/ non interfuerunt, etsi " ipsi per promotores sacri concilii fuerint' requisiti, ut interessent 5 congregacioni, sed excusaverunt se mittentes cedulam2, in qua dicebant se non posse predicte cedule avisate per deputatos consentire, in quantum tangebat eleccionem Avi- nionensem. qui tamen duo frequenter jam consenserant dicte eleccioni Basilee e Avinionis et Sabaudie tam in missione oratorum concilii ad ipsum olim Eugenium3 quam aliorum ad cives Avinionenses d 4, eciam in concessione facultatum, ut eisdem civibus obligarent 10 sacrum concilium, item in deputacione oratorum concilii ad Greciam 5 aliisque multis ad hanc eleccionem spectantibus. [10] recedentibus 6 denique versus Avinionem Lubicensi Vicensi e Parmensi et Lausanensif episcopis, qui fuerunt unanimi consensu omnium pa- trum concilii nominati pro oratoribus concilii ad conducendum Grecos, cum patres sacri concilii crederent hanc rem agi bona fide nec impedimenta ab eo, qui principaliter ad- 15 juvare tenebatur, prestari, sic res practicata fuit, quod durante hoc termino 30 dierums venerunt7 in Avinionem archiepiscopus Crethensis et Jacobus de Recaneto h, oratores dicti olim Eugenii, qui ejus ex parte iteratis vicibus reverendissimo patri i domino Petro episcopo Albanensi * cardinali de Fuxo, inibi sedis apostolice legato, necnon dictis civibus expresse et sub gravibus penis prohibuerunt, ne predictas pecunias concilio expedirent. 20 contigit preterea tempore, quo applicuerunt ad Avinionem predicti oratores concilii, quod principales gubernatores civitatis erant absentes in curia regis Francie tunc existentes. et licet ipsa1 et alia multa intercesserint impedimenta, ne cives ipsi infra 30 dies pre- dictism satisfacere possent, nichilominus contentarunts capitaneum de 30 milibus et de octingentis florenis ac de residua summa cautos et securos fecerunt oratores concilii pecieruntque pro caucione et obligacione dicte summe, prout postulaverant a dictis? abbate Bonevallis et Raymundo Taloni, decretum concilii de eleccione predictorum trium locorum pro ycumenico concilio ac de imposicione decime et nominacione portus, ad quem Greci debebant ultimo applicare. hec, ut premittitur, acta fuere Avinione. [11] Basilee vero, ubi statera et pondus rerum agendarum pendebant, non minori conatu ex parte dicti so olim Eugenii practicabatur, ne, ut incepta erat et ipse pluries consenserat expresse, fieret per concilium prosecucio unionis Grecorum. nam circa finem predicti termini archiepis- copus olim Tarentinus adiit 10 sacrum concilium ex parte ipsius tunc Eugenii. qui ad supradictas 11 peticiones porrectas eidem respondit 12, quod non intendebat prestare" favorem ad execucionem indulgenciarum ac imposicionem decime nec requirere prelatos aut uni- 25 35 a) W et tamen korr. aus etsi. b) WV fuerunt. c) W Basiliensi, Avinionensi statt Basilee, Avinionis. d) WAvi- nienses. e) V Visensi, anscheinend korr. aus Vicensi. f) P Lauasanensi. g) P add. 25 die marcii. h) W Raconeto; P Ratareto. i) om. VP. k) V Silbanensi. I) in W am Rande alias ista; P ipsi. m) Ppredictos. n) P porrigere. 1 Vgl. Segovia lib. 10 cap. 31 (Mon. conc. 2, 935). 40 2 Es ist die sogenannte „Cedula inassensus le- gatorum“ (gedr. Mon. conc. 2, 937). 8 Vgl. art. 6. 4 Vgl. art. 7. 5 Vgl. artt. 8 und 10. 6 Die Bischöfe von Lübeck, Parma und Lausanne brachen am 25. Februar 1437, der Bischof von Viseu am 28. auf. Vgl. Segovia lib. 10 cap. 32 (Mon. conc. 2, 937), auch Conc. Bas. 5, 277 und RTA. 15 nr. 353 art. 22. 50"Mit dem Folgenden vergleiche man RTA. 15 nr. 353 art. 21. 8 Man vergleiche darüber den Bericht der vier 45 Konzilsgesandten aus Avignon ans Baseler Konzil vom 6. April 1437 (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCIII bis CCCVII; vgl. Mon. conc. 2, 956-957). An dem- selben Tage benachrichtigte Avignon das Baseler Konzil von der Auszahlung der obengenannten Summe (Conc. Bas. 5, 216). 9 Vgl. art. 7. 10 Der Erzbischof kam am 1. April nach Basel. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 3 (Mon. conc. 2, 947). 11 Vgl. art. 6. 12 Die Antwort wurde dem Konzil am 11. April 1437 überreicht; sie ist abgedruckt in Mon. conc. 2, 950-952.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 445 gefahren:] hujus autem cedule conclusioni facte per sacrum concilium opposuerunt 1 1442 [210. Juní 80 se duo ipsius olim Eugenii legati Johannes tituli sancti Petri ad vincula et dominus und Julianus tunc presidens concilii, sancte Romane ecclesie presbiteri cardinales, qui illo die Juli 3/ non interfuerunt, etsi " ipsi per promotores sacri concilii fuerint' requisiti, ut interessent 5 congregacioni, sed excusaverunt se mittentes cedulam2, in qua dicebant se non posse predicte cedule avisate per deputatos consentire, in quantum tangebat eleccionem Avi- nionensem. qui tamen duo frequenter jam consenserant dicte eleccioni Basilee e Avinionis et Sabaudie tam in missione oratorum concilii ad ipsum olim Eugenium3 quam aliorum ad cives Avinionenses d 4, eciam in concessione facultatum, ut eisdem civibus obligarent 10 sacrum concilium, item in deputacione oratorum concilii ad Greciam 5 aliisque multis ad hanc eleccionem spectantibus. [10] recedentibus 6 denique versus Avinionem Lubicensi Vicensi e Parmensi et Lausanensif episcopis, qui fuerunt unanimi consensu omnium pa- trum concilii nominati pro oratoribus concilii ad conducendum Grecos, cum patres sacri concilii crederent hanc rem agi bona fide nec impedimenta ab eo, qui principaliter ad- 15 juvare tenebatur, prestari, sic res practicata fuit, quod durante hoc termino 30 dierums venerunt7 in Avinionem archiepiscopus Crethensis et Jacobus de Recaneto h, oratores dicti olim Eugenii, qui ejus ex parte iteratis vicibus reverendissimo patri i domino Petro episcopo Albanensi * cardinali de Fuxo, inibi sedis apostolice legato, necnon dictis civibus expresse et sub gravibus penis prohibuerunt, ne predictas pecunias concilio expedirent. 20 contigit preterea tempore, quo applicuerunt ad Avinionem predicti oratores concilii, quod principales gubernatores civitatis erant absentes in curia regis Francie tunc existentes. et licet ipsa1 et alia multa intercesserint impedimenta, ne cives ipsi infra 30 dies pre- dictism satisfacere possent, nichilominus contentarunts capitaneum de 30 milibus et de octingentis florenis ac de residua summa cautos et securos fecerunt oratores concilii pecieruntque pro caucione et obligacione dicte summe, prout postulaverant a dictis? abbate Bonevallis et Raymundo Taloni, decretum concilii de eleccione predictorum trium locorum pro ycumenico concilio ac de imposicione decime et nominacione portus, ad quem Greci debebant ultimo applicare. hec, ut premittitur, acta fuere Avinione. [11] Basilee vero, ubi statera et pondus rerum agendarum pendebant, non minori conatu ex parte dicti so olim Eugenii practicabatur, ne, ut incepta erat et ipse pluries consenserat expresse, fieret per concilium prosecucio unionis Grecorum. nam circa finem predicti termini archiepis- copus olim Tarentinus adiit 10 sacrum concilium ex parte ipsius tunc Eugenii. qui ad supradictas 11 peticiones porrectas eidem respondit 12, quod non intendebat prestare" favorem ad execucionem indulgenciarum ac imposicionem decime nec requirere prelatos aut uni- 25 35 a) W et tamen korr. aus etsi. b) WV fuerunt. c) W Basiliensi, Avinionensi statt Basilee, Avinionis. d) WAvi- nienses. e) V Visensi, anscheinend korr. aus Vicensi. f) P Lauasanensi. g) P add. 25 die marcii. h) W Raconeto; P Ratareto. i) om. VP. k) V Silbanensi. I) in W am Rande alias ista; P ipsi. m) Ppredictos. n) P porrigere. 1 Vgl. Segovia lib. 10 cap. 31 (Mon. conc. 2, 935). 40 2 Es ist die sogenannte „Cedula inassensus le- gatorum“ (gedr. Mon. conc. 2, 937). 8 Vgl. art. 6. 4 Vgl. art. 7. 5 Vgl. artt. 8 und 10. 6 Die Bischöfe von Lübeck, Parma und Lausanne brachen am 25. Februar 1437, der Bischof von Viseu am 28. auf. Vgl. Segovia lib. 10 cap. 32 (Mon. conc. 2, 937), auch Conc. Bas. 5, 277 und RTA. 15 nr. 353 art. 22. 50"Mit dem Folgenden vergleiche man RTA. 15 nr. 353 art. 21. 8 Man vergleiche darüber den Bericht der vier 45 Konzilsgesandten aus Avignon ans Baseler Konzil vom 6. April 1437 (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCIII bis CCCVII; vgl. Mon. conc. 2, 956-957). An dem- selben Tage benachrichtigte Avignon das Baseler Konzil von der Auszahlung der obengenannten Summe (Conc. Bas. 5, 216). 9 Vgl. art. 7. 10 Der Erzbischof kam am 1. April nach Basel. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 3 (Mon. conc. 2, 947). 11 Vgl. art. 6. 12 Die Antwort wurde dem Konzil am 11. April 1437 überreicht; sie ist abgedruckt in Mon. conc. 2, 950-952.
Strana 446
446 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 versitates studiorum, ut venirent aut suos mitterent ad locum ycumenici concilii, item Izu. Juni so nec volebat concedere salvum conductum, sed requirebat, quod primo per concilium und eligeretur locus accomodus ipsi quondam Eugenio in Italia, et tunc super petitis ab eo Juli 3] per oratores concilii provideri posset. [12] post datam hujusmodi responsionem fuit in tercia die 1 certitudo facta sacro concilio per litteras suorum oratorum, qualiter cives 5 Avinionenses satisfecissent capitaneo de 30 milibus et 800 ducatis quodque de re- sidua summa cautos et securos fecerant oratores concilii, qui expresse attestabantur, quod mora non erat imputanda dictis civibus Avinionensibus, quia exactissimam fecerant diligenciam, et requirebant sacrum concilium, quod impleret ea, que per ipsos fuerant concordata cum dictis civibus. [13] habita2 ista certificacione per legatos tuncb pape, 10 videlicet per reverendissimos dominos cardinales ° sancti Petri et sancte Sabine, ac dictumd olim ° Tharentinum, injecta fuit dubitacio, an cives satisfecissent predicte conclusioni con- cilii, nichil aliud obicientes, nisi quod non haberetur expressum testimonium de exbur- sacione tocius summe 70 milium ducatorum. responso? autem, quod constaret de con- tentacione facta capitaneo galearum de 30 milibus et 800 ducatis ac quod de residua 15 summa usque ad 70 milia cautos et securos fecerant oratores concilii, eo res devenit, ut disceptaretur, utrum conveniret procedere ad eleccionem alterius loci aut facere decre- tacionem postulatam per Avinionenses super eleccione jam facta. remissa est 3 materia hec per deputaciones ad deputatos in materia Grecorum. cumque pro majori parte de- liberarent non ad aliam eleccionem procedi debere, sed jam factam decretari, inexpectata 20 deputatorum conclusione legati tunc pape eadem die4 in tribus deputacionibus, ubi sedere consueverunt, porrexerunt cedulas continentes vota eorum de eleccione loci facienda pro ycumenico concilio Florencie aut Utini vel alterius loci s in decreto comprehensi. item et in quarta deputacione similis cedula porrecta fuit. in hiis eciam cedulis illa clausula expressa h fuit, quod concilium deberet stare firmiter Basilee usque ad adventum Grecorum. 25 quantumlibet autem prius secrete et publice egerint i dicti legati, attrahere tamen non potuerunt multitudinem patrum, sed eorum votis adheserunt pauci ex qualibet deputacione, in quibus ipsi erant presidentes, assenciente in contrarium reliqua multitudine patrum juxta avisamentum dominorum de 12, ut non fieret loci nova eleccio, sed decretaretur jam facta, prout supra continebatur in cedula. unde in deputacione pacis, in qua nullus so erat legatorum, unus dumtaxat fuit, videlicet Symon de Valle, qui erat Venetus: iste solus formam illius conclusionis parcialis legatorum pape porrexit in medio deputacionis solusque dixit se super ea deliberare et concludere. et tamen in eadem deputacione erant actu consedentes plus quam 80 patres. ista ergo veritas est, quod, cum in sacro concilio statim post sui inicium fuerunt ordinata quatuor loca ad deliberandum, que communi s5 nomine appellantur pro fide pro reformatorio pro pace et pro communibus deputaciones, et juxta consuetudinem et concilii ordinaciones 5 non alias, quam a majori parte patrum in deputacionibus hiis et k in generali congregacione conclusiones sinodales fieri consueverunt et ultra hoc, prout habetur in 11. sessione 6, statutum fuerat, sacrum Basiliense concilium a) W ipsis. b) om. VP. c) WV add. videlicet. d) VP add. Johannem. e) P add. archiepiscopum. 1) Wresponsio. 40 g) om. VP. h) Wexpresse. i) in W korr. aus egerunt; V egerunt. k) om. WV. 1 Am 14. April traf der S. 445 Anm. 8 zitierte Bericht der Gesandten ein. Das Konzil hatte aber schon am Abend des 11. April aus einem vom 5. April datierten Brief der Gesandten erfahren, daß Avignon die obengenannte Summe an den Prokurator des Nicodus de Mentone ausgezahlt habe (Conc. Bas. 5. 215; vgl. dazu RTA. 15 nr. 353 art. 22, auch Mon. conc. 2, 955). Mit dem Folgenden vergleiche man Segovia lib. 11 cap. 4 und 5 (Mon. conc. 2, 956 und 957). *Es geschah am 15. April. Uber die Verhand- lungen der Deputierten berichtet ausführlich Se- 45 govia lib. 11 cap. 5 (Mon. conc. 2, 957-959). Am 17. April. Vgl. hierzu und zum Folgenden Segovia lib. 11 cap. 6 (Mon. conc. 2, 959-960). Vgl. S. 438 Anm. 5. Vgl. S. 417 Anm. 13. 50
446 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 versitates studiorum, ut venirent aut suos mitterent ad locum ycumenici concilii, item Izu. Juni so nec volebat concedere salvum conductum, sed requirebat, quod primo per concilium und eligeretur locus accomodus ipsi quondam Eugenio in Italia, et tunc super petitis ab eo Juli 3] per oratores concilii provideri posset. [12] post datam hujusmodi responsionem fuit in tercia die 1 certitudo facta sacro concilio per litteras suorum oratorum, qualiter cives 5 Avinionenses satisfecissent capitaneo de 30 milibus et 800 ducatis quodque de re- sidua summa cautos et securos fecerant oratores concilii, qui expresse attestabantur, quod mora non erat imputanda dictis civibus Avinionensibus, quia exactissimam fecerant diligenciam, et requirebant sacrum concilium, quod impleret ea, que per ipsos fuerant concordata cum dictis civibus. [13] habita2 ista certificacione per legatos tuncb pape, 10 videlicet per reverendissimos dominos cardinales ° sancti Petri et sancte Sabine, ac dictumd olim ° Tharentinum, injecta fuit dubitacio, an cives satisfecissent predicte conclusioni con- cilii, nichil aliud obicientes, nisi quod non haberetur expressum testimonium de exbur- sacione tocius summe 70 milium ducatorum. responso? autem, quod constaret de con- tentacione facta capitaneo galearum de 30 milibus et 800 ducatis ac quod de residua 15 summa usque ad 70 milia cautos et securos fecerant oratores concilii, eo res devenit, ut disceptaretur, utrum conveniret procedere ad eleccionem alterius loci aut facere decre- tacionem postulatam per Avinionenses super eleccione jam facta. remissa est 3 materia hec per deputaciones ad deputatos in materia Grecorum. cumque pro majori parte de- liberarent non ad aliam eleccionem procedi debere, sed jam factam decretari, inexpectata 20 deputatorum conclusione legati tunc pape eadem die4 in tribus deputacionibus, ubi sedere consueverunt, porrexerunt cedulas continentes vota eorum de eleccione loci facienda pro ycumenico concilio Florencie aut Utini vel alterius loci s in decreto comprehensi. item et in quarta deputacione similis cedula porrecta fuit. in hiis eciam cedulis illa clausula expressa h fuit, quod concilium deberet stare firmiter Basilee usque ad adventum Grecorum. 25 quantumlibet autem prius secrete et publice egerint i dicti legati, attrahere tamen non potuerunt multitudinem patrum, sed eorum votis adheserunt pauci ex qualibet deputacione, in quibus ipsi erant presidentes, assenciente in contrarium reliqua multitudine patrum juxta avisamentum dominorum de 12, ut non fieret loci nova eleccio, sed decretaretur jam facta, prout supra continebatur in cedula. unde in deputacione pacis, in qua nullus so erat legatorum, unus dumtaxat fuit, videlicet Symon de Valle, qui erat Venetus: iste solus formam illius conclusionis parcialis legatorum pape porrexit in medio deputacionis solusque dixit se super ea deliberare et concludere. et tamen in eadem deputacione erant actu consedentes plus quam 80 patres. ista ergo veritas est, quod, cum in sacro concilio statim post sui inicium fuerunt ordinata quatuor loca ad deliberandum, que communi s5 nomine appellantur pro fide pro reformatorio pro pace et pro communibus deputaciones, et juxta consuetudinem et concilii ordinaciones 5 non alias, quam a majori parte patrum in deputacionibus hiis et k in generali congregacione conclusiones sinodales fieri consueverunt et ultra hoc, prout habetur in 11. sessione 6, statutum fuerat, sacrum Basiliense concilium a) W ipsis. b) om. VP. c) WV add. videlicet. d) VP add. Johannem. e) P add. archiepiscopum. 1) Wresponsio. 40 g) om. VP. h) Wexpresse. i) in W korr. aus egerunt; V egerunt. k) om. WV. 1 Am 14. April traf der S. 445 Anm. 8 zitierte Bericht der Gesandten ein. Das Konzil hatte aber schon am Abend des 11. April aus einem vom 5. April datierten Brief der Gesandten erfahren, daß Avignon die obengenannte Summe an den Prokurator des Nicodus de Mentone ausgezahlt habe (Conc. Bas. 5. 215; vgl. dazu RTA. 15 nr. 353 art. 22, auch Mon. conc. 2, 955). Mit dem Folgenden vergleiche man Segovia lib. 11 cap. 4 und 5 (Mon. conc. 2, 956 und 957). *Es geschah am 15. April. Uber die Verhand- lungen der Deputierten berichtet ausführlich Se- 45 govia lib. 11 cap. 5 (Mon. conc. 2, 957-959). Am 17. April. Vgl. hierzu und zum Folgenden Segovia lib. 11 cap. 6 (Mon. conc. 2, 959-960). Vgl. S. 438 Anm. 5. Vgl. S. 417 Anm. 13. 50
Strana 447
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 447 1442 [zw. Juní 30 und Juli 3/ per neminem, eciamsi papalis dignitatis foret, dissolvi aut de loco ad locum mutari posse nisi de expresso consensu duarum parcium cujuslibet deputacionis votis singulorum scrutatis subsequentique approbacione duarum parcium congregacionis generalis similiter scrutatis votis, pro dicta tamen parciali conclusione legatorum in nulla predictarum 4 deputacionum s convenit major pars patrum nec fuerunt scrutata vota in generali congregacione. ex- periebantur enim, quod nec quarta b nec quinta pars patrum concilii adherebat eorum parciali conclusioni. [14] hiis diebus 1 multe practice fuerunt tente et oblate cedule pro concordandis differenciis inter multitudinem patrum ex una parte et dictos legatos, que tamen in hoc tendebant communiter, ut concilium in Italia celebraretur. sed in- to tellecto, quod agebatur, quemadmodum postea demonstravit eventus, ad reprobandum et condempnandum veritates declaratas in Constanciensi concilio de auctoritate sacrorum d conciliorum 2, item quod res non erat integra (nam cives Avinionenses contentaverant capitaneum de 30 milibus ducatorum† omniaque erant in puncto expedicionis difficili- mumque fuisset omnia de novo inchoare), deliberarunt patres, qui faciebant duas partes 15 et eo amplius, persistere in prima eleccione jam facta, eo presertim attento, quod Avi- nionenses fecerant 8 securos et cautos oratores concilii super residua summa pecuniarum usque ad 70 milia ducatorum et capitaneus galearum multas impensas fecerat, que omnes fuissent perdite. cum 3 autem dicti legati suam parcialem conclusionem vellent decretare, concilium semper eis restitit nec permisit aliquem ex eis celebrare missam ad sessionem 2o faciendam, sed deputatus per sacrum concilium missam celebravit. qua finita tenta fuit sessio generalis, in qua decretum sacri concilii 4 lectum fuit in ambone ecclesie, in quo semper fuit consuetum legi decreta sacri concilii. sed predicti legati cum quibusdam paucis sibi faventibus practicarunt h et procurarunt, quod quidam i episcopus de k Portu- galia in loco inferiori, ubi1 legi nunquam consuevitm forma alicujus sinodalis decreti, 25 festine ac perturbate legit illam parcialem conclusionem tamquam" nomine sacri concilii editam 5. sed tantus erat contra suam leccionem patrum strepitus, quod verba nullatenus percipiebantur. et prius finivit iste episcopus pravum " decretum illud paucorum, quam fecisset episcopus in ambone decretum sacri concilii. et decreto sacri concilii lecto patres, ut moris est, „Te deum laudamus" cantarunt p. id autem secure significatur cunctis scire so volentibus hujus rei veritatem, quod prefata multitudo patrum concilii non erat solum constituta ex inferioribus, sed comprehendebat majorem partem prelatorum majoremque doctorum juris divini et humani, majorem partem eorum, qui erant in ecclesiasticis dignitatibus constituti, majoremque partem ambassiatorum regum et principum protunc existencium in concilio. et qui interfuit, testimonium perhibet 1 veritati 1. [15] facta 35 hujusmodi sessione, quando decretis sinodalibus apponenda erat bulla sacri concilii, inter- cessit‘ alia non minor disceptacio inter multitudinem patrum et legatos tunc pape cum paucis sibi faventibus. capse namque, in qua bulla concilii custodiebatur, erant quatuor claves et tenebantur per quatuor ex suppositis sacri concilii, qui juxta morem observatum" 40 a) WV speciali. b) WY add. pars. c) W qui korr. aus que. d) P generalium. e) W contentarunt; V conten- taverunt. f) WV ducatis. g) VP fecerunt. h) UP om. pract. et. i) quidam — decreti in W am Rande nach- getragen. k) UP om. de Portugalia. 1) W in quo. m) W consuetum fuit. n) om. YP. o) Pparvum. p) V decantarunt. q. Wprohibet. 1) fn W korr. für veritatis; V veritatis. 1 Vom 18. bis zum 26. April 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 6 (Mon. conc. 2, 960-961), auch Cone 45 Bas. 5, 231-233. 2 Vgl. das S. 438 Anm. 5 genannte Dekret des Konstanzer Konzils. » Mit dem Folgenden vergleiche man Segovia lib. 11 cap. 7-9 (Mon. conc. 2, 961-966), auch RTA. 15 50 nr. 349 art. 16 Das Dekret „Nuper hec sacrosancta synodus" Deutsche Reichstags-Akten XVI. der 25. Session vom 7. Mai 1437 (gedr. Mansi 29, 133-136; Mon. conc. 2, 966-968; vgl. Hefele 7, 645-646). Das Dekret der Minorität „Hec sacrosancta synodus“. Vgl. S. 412 Anm. 2. Zum Folgenden vergleiche man Segovia lib. 11 сар. 10�12 (Mon. conc. 2, 970-974), auch RTA. 15 nr. 349 art. 16. Vgl. Lazarus S. 218-221. 57
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 447 1442 [zw. Juní 30 und Juli 3/ per neminem, eciamsi papalis dignitatis foret, dissolvi aut de loco ad locum mutari posse nisi de expresso consensu duarum parcium cujuslibet deputacionis votis singulorum scrutatis subsequentique approbacione duarum parcium congregacionis generalis similiter scrutatis votis, pro dicta tamen parciali conclusione legatorum in nulla predictarum 4 deputacionum s convenit major pars patrum nec fuerunt scrutata vota in generali congregacione. ex- periebantur enim, quod nec quarta b nec quinta pars patrum concilii adherebat eorum parciali conclusioni. [14] hiis diebus 1 multe practice fuerunt tente et oblate cedule pro concordandis differenciis inter multitudinem patrum ex una parte et dictos legatos, que tamen in hoc tendebant communiter, ut concilium in Italia celebraretur. sed in- to tellecto, quod agebatur, quemadmodum postea demonstravit eventus, ad reprobandum et condempnandum veritates declaratas in Constanciensi concilio de auctoritate sacrorum d conciliorum 2, item quod res non erat integra (nam cives Avinionenses contentaverant capitaneum de 30 milibus ducatorum† omniaque erant in puncto expedicionis difficili- mumque fuisset omnia de novo inchoare), deliberarunt patres, qui faciebant duas partes 15 et eo amplius, persistere in prima eleccione jam facta, eo presertim attento, quod Avi- nionenses fecerant 8 securos et cautos oratores concilii super residua summa pecuniarum usque ad 70 milia ducatorum et capitaneus galearum multas impensas fecerat, que omnes fuissent perdite. cum 3 autem dicti legati suam parcialem conclusionem vellent decretare, concilium semper eis restitit nec permisit aliquem ex eis celebrare missam ad sessionem 2o faciendam, sed deputatus per sacrum concilium missam celebravit. qua finita tenta fuit sessio generalis, in qua decretum sacri concilii 4 lectum fuit in ambone ecclesie, in quo semper fuit consuetum legi decreta sacri concilii. sed predicti legati cum quibusdam paucis sibi faventibus practicarunt h et procurarunt, quod quidam i episcopus de k Portu- galia in loco inferiori, ubi1 legi nunquam consuevitm forma alicujus sinodalis decreti, 25 festine ac perturbate legit illam parcialem conclusionem tamquam" nomine sacri concilii editam 5. sed tantus erat contra suam leccionem patrum strepitus, quod verba nullatenus percipiebantur. et prius finivit iste episcopus pravum " decretum illud paucorum, quam fecisset episcopus in ambone decretum sacri concilii. et decreto sacri concilii lecto patres, ut moris est, „Te deum laudamus" cantarunt p. id autem secure significatur cunctis scire so volentibus hujus rei veritatem, quod prefata multitudo patrum concilii non erat solum constituta ex inferioribus, sed comprehendebat majorem partem prelatorum majoremque doctorum juris divini et humani, majorem partem eorum, qui erant in ecclesiasticis dignitatibus constituti, majoremque partem ambassiatorum regum et principum protunc existencium in concilio. et qui interfuit, testimonium perhibet 1 veritati 1. [15] facta 35 hujusmodi sessione, quando decretis sinodalibus apponenda erat bulla sacri concilii, inter- cessit‘ alia non minor disceptacio inter multitudinem patrum et legatos tunc pape cum paucis sibi faventibus. capse namque, in qua bulla concilii custodiebatur, erant quatuor claves et tenebantur per quatuor ex suppositis sacri concilii, qui juxta morem observatum" 40 a) WV speciali. b) WY add. pars. c) W qui korr. aus que. d) P generalium. e) W contentarunt; V conten- taverunt. f) WV ducatis. g) VP fecerunt. h) UP om. pract. et. i) quidam — decreti in W am Rande nach- getragen. k) UP om. de Portugalia. 1) W in quo. m) W consuetum fuit. n) om. YP. o) Pparvum. p) V decantarunt. q. Wprohibet. 1) fn W korr. für veritatis; V veritatis. 1 Vom 18. bis zum 26. April 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 6 (Mon. conc. 2, 960-961), auch Cone 45 Bas. 5, 231-233. 2 Vgl. das S. 438 Anm. 5 genannte Dekret des Konstanzer Konzils. » Mit dem Folgenden vergleiche man Segovia lib. 11 cap. 7-9 (Mon. conc. 2, 961-966), auch RTA. 15 50 nr. 349 art. 16 Das Dekret „Nuper hec sacrosancta synodus" Deutsche Reichstags-Akten XVI. der 25. Session vom 7. Mai 1437 (gedr. Mansi 29, 133-136; Mon. conc. 2, 966-968; vgl. Hefele 7, 645-646). Das Dekret der Minorität „Hec sacrosancta synodus“. Vgl. S. 412 Anm. 2. Zum Folgenden vergleiche man Segovia lib. 11 сар. 10�12 (Mon. conc. 2, 970-974), auch RTA. 15 nr. 349 art. 16. Vgl. Lazarus S. 218-221. 57
Strana 448
448 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11487] Mai 15 1442 eliguntur singulis mensibus ex quatuor nacionibus. licet autem tenentes protunc dictas I21O. Juni 30 claves assensissent bullari premissa decreta 1 sacri concilii, tamen, quia erat a capsa in und manibus seu in potestate presidentis concilii, prefati cardinalis sancti Angeli, ipse resistebat, Juli 3) ne bullarenturb, nisi cum eis simul bullaretur eorum pretensum decretum. unde diebus illis propter hanc contencionem non bullabantur alique littere sacri concilii, neque com-5 munes neque particularese. post magnas tamen agitaciones, nemine reclamante, sed expresse consencientibus predictis tribus legatis omnibusque aliis paucis sibi faventibus, sacrum concilium in sua generali congregacione per organum dicti domini Juliani presi- dentis commisit reverendissimis patribus cardinali sancti Petri ad vincula, qui primus erat legatorum tunc pape, Alfonso Burgensi episcopo, regis Castelle oratori, et michi Nicolao, 10 tunc dumtaxat archiepiscopo Panormitano et serenissimi domini regis Aragonum oratori, plenam potestatem super bullacione et destinacione litterarum, de quibus disceptabatur in concilio. forma autem cedule istius concessionis talis erat: „eligantur per sacras deputaciones dominus cardinalis sancti Petri, dominus Panormitanus et “ do- minus episcopus Burgensis, quibus detur plena potestas super bullacione litterarum, de 15 quibus agitur, et earum destinacione, ita quod per hoc, quod ipsi faciente, nullum pre- judicium alicui generetur. et per hocf sit pax et tranquillitas inter patres de concilio cessentque omnes agitaciones et molestaciones 8 et cum h bona pace et tranquillitate proce- datur ad alia negocia in hoc sacro concilio pertractanda. et ista ultima i clausula sit ita firma, quod non possit violari aut k inmutari et quod duret eorum potestas per totam 20 diem crastinam, que erit 1 15. maji.“ hec sunt verba formalia illius cedule, que fuit per omnia approbata per sacrum concilium, et ita commissio fuit nobis facta, ut supra dictumm est. demum ipsi commissarii juxta sibi potestatem traditam bullarunt2 cum vera bulla plumbea sacri concilii predicta sinodalia decreta de eleccione Basilee Avinionis et Sabaudie deque imposicione decime ac facultate concessa per concilium dictis quatuor oratoribus 25 nominandi portum dictis tribus locis propinquiorem et apciorem, item litteras concilii missivas3 ad dominum de Fuxo, cives Avinionenses et oratores concilii, qui erant ibi, item litteras missivas ad imperatorem Grecorum et patriarcham Constantinopolitanum. et cum ipsas litteras sinodales fecissent bullari, expresse dicti commissarii recusarunt bullare n dictam parcialem conclusionem seu illud pretensum decretum, licet de hoc fuissent pluri- s0 mum requisiti, prout ipsimet fuerunt confessi publice in generali congregacione. et qui interfuit, perhibet testimonium veritati. denique prefati tres commissarii, mandantes execucioni secundam partem commissionis eisdem facte, cum Rodolpho de Ruderscheim" auditore camere et Wilhelmo P archidiacono Metensi sub nomine concilii miserunt predicta sinodalia decreta et litteras prefatas ad civitatem Avinionensem, dantes ipsis oratoribus s5 instrucciones 4, ut pro parte sacri concilii exponerent civibus Avinionensibus, quomodo post multas et varias agitaciones sacrum concilium deliberaverat eis destinare bullas per eos postulatas, et quod receptis abinde pecuniis per 1 dictos quatuor oratores concilii instare deberent, quod statim ascenderent galeas cum predicto capitaneo ad conducendum Grecos juxta deliberata per sacrum concilium. hec quidem bullacio sinodalium decretorum 4o n) V dicta capsa erat statt erat capsa. b) W bullaretur. e) W parciales. d) om. WYP. o) Pfaciant. f) Whec. g) P detestaciones. h) P add. omni. i) om. P. k) P vel. 1) Werat. m) W predictum. n) W bullari. o) V Rudesheim; P Rudenshem. p) V Guilhelmo. q) W apud predictos statt per dictos. Es handelt sich um das S. 447 Anm. 4 ge- nannte Dekret und das Dekret „Cum nuper" vom 7. Mai 1437, in dem das Konzil der Stadt Avi- gnon die aus dem Ablaß und dem Zehnten fließten- den Gelder in der Höhe von 70000 Gulden über- wies (gedr. Mansi 29, 136-137; Cecconi I, 2 pag. CCCXXIV-CCCXXVI; Mon. conc. 2, 968-969). 2 Am 14. Mai. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 (Mon. conc. 2, 974) und unten art. 16. * Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 (Mon. conc. 2, 974-975). 4 Diese vom 14. Mai 1437 datierte Instruktion ist gedruckt in Mon. conc. 2, 975.976. 50
448 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11487] Mai 15 1442 eliguntur singulis mensibus ex quatuor nacionibus. licet autem tenentes protunc dictas I21O. Juni 30 claves assensissent bullari premissa decreta 1 sacri concilii, tamen, quia erat a capsa in und manibus seu in potestate presidentis concilii, prefati cardinalis sancti Angeli, ipse resistebat, Juli 3) ne bullarenturb, nisi cum eis simul bullaretur eorum pretensum decretum. unde diebus illis propter hanc contencionem non bullabantur alique littere sacri concilii, neque com-5 munes neque particularese. post magnas tamen agitaciones, nemine reclamante, sed expresse consencientibus predictis tribus legatis omnibusque aliis paucis sibi faventibus, sacrum concilium in sua generali congregacione per organum dicti domini Juliani presi- dentis commisit reverendissimis patribus cardinali sancti Petri ad vincula, qui primus erat legatorum tunc pape, Alfonso Burgensi episcopo, regis Castelle oratori, et michi Nicolao, 10 tunc dumtaxat archiepiscopo Panormitano et serenissimi domini regis Aragonum oratori, plenam potestatem super bullacione et destinacione litterarum, de quibus disceptabatur in concilio. forma autem cedule istius concessionis talis erat: „eligantur per sacras deputaciones dominus cardinalis sancti Petri, dominus Panormitanus et “ do- minus episcopus Burgensis, quibus detur plena potestas super bullacione litterarum, de 15 quibus agitur, et earum destinacione, ita quod per hoc, quod ipsi faciente, nullum pre- judicium alicui generetur. et per hocf sit pax et tranquillitas inter patres de concilio cessentque omnes agitaciones et molestaciones 8 et cum h bona pace et tranquillitate proce- datur ad alia negocia in hoc sacro concilio pertractanda. et ista ultima i clausula sit ita firma, quod non possit violari aut k inmutari et quod duret eorum potestas per totam 20 diem crastinam, que erit 1 15. maji.“ hec sunt verba formalia illius cedule, que fuit per omnia approbata per sacrum concilium, et ita commissio fuit nobis facta, ut supra dictumm est. demum ipsi commissarii juxta sibi potestatem traditam bullarunt2 cum vera bulla plumbea sacri concilii predicta sinodalia decreta de eleccione Basilee Avinionis et Sabaudie deque imposicione decime ac facultate concessa per concilium dictis quatuor oratoribus 25 nominandi portum dictis tribus locis propinquiorem et apciorem, item litteras concilii missivas3 ad dominum de Fuxo, cives Avinionenses et oratores concilii, qui erant ibi, item litteras missivas ad imperatorem Grecorum et patriarcham Constantinopolitanum. et cum ipsas litteras sinodales fecissent bullari, expresse dicti commissarii recusarunt bullare n dictam parcialem conclusionem seu illud pretensum decretum, licet de hoc fuissent pluri- s0 mum requisiti, prout ipsimet fuerunt confessi publice in generali congregacione. et qui interfuit, perhibet testimonium veritati. denique prefati tres commissarii, mandantes execucioni secundam partem commissionis eisdem facte, cum Rodolpho de Ruderscheim" auditore camere et Wilhelmo P archidiacono Metensi sub nomine concilii miserunt predicta sinodalia decreta et litteras prefatas ad civitatem Avinionensem, dantes ipsis oratoribus s5 instrucciones 4, ut pro parte sacri concilii exponerent civibus Avinionensibus, quomodo post multas et varias agitaciones sacrum concilium deliberaverat eis destinare bullas per eos postulatas, et quod receptis abinde pecuniis per 1 dictos quatuor oratores concilii instare deberent, quod statim ascenderent galeas cum predicto capitaneo ad conducendum Grecos juxta deliberata per sacrum concilium. hec quidem bullacio sinodalium decretorum 4o n) V dicta capsa erat statt erat capsa. b) W bullaretur. e) W parciales. d) om. WYP. o) Pfaciant. f) Whec. g) P detestaciones. h) P add. omni. i) om. P. k) P vel. 1) Werat. m) W predictum. n) W bullari. o) V Rudesheim; P Rudenshem. p) V Guilhelmo. q) W apud predictos statt per dictos. Es handelt sich um das S. 447 Anm. 4 ge- nannte Dekret und das Dekret „Cum nuper" vom 7. Mai 1437, in dem das Konzil der Stadt Avi- gnon die aus dem Ablaß und dem Zehnten fließten- den Gelder in der Höhe von 70000 Gulden über- wies (gedr. Mansi 29, 136-137; Cecconi I, 2 pag. CCCXXIV-CCCXXVI; Mon. conc. 2, 968-969). 2 Am 14. Mai. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 (Mon. conc. 2, 974) und unten art. 16. * Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 (Mon. conc. 2, 974-975). 4 Diese vom 14. Mai 1437 datierte Instruktion ist gedruckt in Mon. conc. 2, 975.976. 50
Strana 449
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 449 1442 et eorum ad cives Avinionenses destinacio cum fuerint a nota toti concilio predictisque [EW. duobus legatis et eis faventibus, eorum aliquis nunquam se opposuit aut contradixit. et Juni 30 und nimirum. nam fuerat per concilium omnium unanimi consensu predictis tribus data potestas expresse ordinando, quod per id b, quod dicti tres commissarii agerent, esset pax 5 et tranquillitas inter patres de concilio cessarentque omnes agitaciones et molestaciones, ut lacius supra patuit ex tenore cedule. [16] post 1 hec autem, cum d prefati tres commissarii nec tenentes claves dicte capse nomine concilii nunquam consenserinte, ut bullaretur dictum decretum paucorum, post factam dictam bullacionem sinodalium de- cretorum ad tres‘ dies, patribus concilii existimantibus juxta sinodalem conclusionem esse 10 jam pacem et tranquillitatem, agentibus Bartholomeo de Batiferis s secretario et quodam alio 2 ex h familiaribus dicti domini Juliani presidentis media nocte3 evulsis seris dicte capse, in qua bulla concilii custodiebatur, bullate fuerunt ab ipsis plures littere continentes predictam 4 perniciosam conclusionem paucorum, que erat scripta, tanquam esset decretum simpliciter sacri concilii, similiter et nonnulle littere missive ad imperatorem Grecorum 5 15 et patriarcham Constantinopolitanum i. et quia nichil ita opertum est, quod aliquando non reveletur, falsa hec bullacio et furtiva pervenit in noticiam concilii infra dies 1 paucos 6, statimque die sequenti, captata unanimi deliberacione in omnibus quatuor deputacionibus, concilium nemine reclamante commisit7 12 ex prestancioribus patribus omnimodam po- testatem inquirendi procedendi et puniendi omnes, qui commiserant hoc crimen falsi, et 20 contra quoscunque turbatores concilii; item quod haberent plenam potestatem ordinandi et scribendi ad quoscunque principes tam ecclesiasticos quam seculares in pertinentibus ad execucionem eleccionis dictorum locorum electorum per sacrum concilium ac eciam prohibendi inhibendim et puniendi quoscunque turbatores. hec omnia conclusit in generali congregacione dictus Julianus tunc presidens sacri concilii, et ipse Johannes olim episcopus Tarentinus" expresse consensit in judices sinodales. qui s facta inquisicione, cum repe- rissent eum culpabilem, arrestarunt eum in domo propria. ipse autem timens futurum judicium tamquam sibi conscius associatus armigeris tempore, quo patres erant in generali congregacione, recessit? violando arrestum de ipsa civitate Basiliensi, hec ° et alia multa, que tractabantur occulte, in communem noticiam adducta fuere ex tenore quarundam so litterarum, quas dictus Tharentinus scribebat in Bononiam » 1°. et cognita ipsius Tharentini et aliorum pravitate, que permaxime tendebat ad extincionem concilii Basiliensis, magna pars illorum, qui adheserant opinioni ipsorum legatorum, relicta illa 1 conclusione parciali seu decreto paucorum fuerunt pro execucione sinodalium decretorum. [17 demum cum ipse tunc Eugenius dictam parcialem conclusionem suorum legatorum confirmasset 11, 25 [1437 Juní 17] Juli 37 35 a) W fuerat korr. aus fuerint ; P fuerit. b) Willud. c) WV hoc, om. autem. d) in W korr. für autem. e) W consenserunt. f) WP 15. g) V Latiferis; P Bactifartis. h) om. VP. i) W Constantinum. k) V aliquo modo. I) P quatuor dies statt dies paucos. m) Wom. inh. et. n) PCarentinus. o) om. W. p) PBanoniam q) W alia. Zum Folgenden vergleiche man Segovia lib. 11 40 cap. 15 (Mon. conc. 2, 979). Der Kursor des Konzils Alexander de Viseto. In der Nacht vom 12. zum 13. Juni 1437. * Vgl. art. 14. 5 Der vom 17. Mai 1437 datierte Brief an den 45 Kaiser ist gedruckt in Mon. conc. 2, 981. Der- jenige an den Patriarchen Joseph von Konstantinopel hatte mutatis mutandis denselben Wortlaut (laut Wien Hofbibl. cod. ms. lat. 5080 fol. 191a not. chart. coaeva). 50 6 Am 16. Juni. Vgl. das „Avisamentum super falsa plum- bacione“ bei Segovia lib. 11 cap. 16 (Mon. conc. 2, 981-982). 8 Zum Folgenden vergleiche man Segovia lib. 11 сар. 17�20 (Mon. conc. 2, 983-992). 9 Am 19. Juli 1437. 10 Die fünf vom 15. Juni 1437 datierten Briefe des Erzbischofs, die dem Kursor Alexander am 16. Juni abgenommen wurden, teilt Segovia lib. 11 cap. 18 (Mon. conc. 2, 985-987), teils im Auszuge, teils wörtlich mit. 11 Vgl. die Bulle „Salvatoris“ vom 29. Mai 1437 (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCXLI-CCCXLV). 57*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 449 1442 et eorum ad cives Avinionenses destinacio cum fuerint a nota toti concilio predictisque [EW. duobus legatis et eis faventibus, eorum aliquis nunquam se opposuit aut contradixit. et Juni 30 und nimirum. nam fuerat per concilium omnium unanimi consensu predictis tribus data potestas expresse ordinando, quod per id b, quod dicti tres commissarii agerent, esset pax 5 et tranquillitas inter patres de concilio cessarentque omnes agitaciones et molestaciones, ut lacius supra patuit ex tenore cedule. [16] post 1 hec autem, cum d prefati tres commissarii nec tenentes claves dicte capse nomine concilii nunquam consenserinte, ut bullaretur dictum decretum paucorum, post factam dictam bullacionem sinodalium de- cretorum ad tres‘ dies, patribus concilii existimantibus juxta sinodalem conclusionem esse 10 jam pacem et tranquillitatem, agentibus Bartholomeo de Batiferis s secretario et quodam alio 2 ex h familiaribus dicti domini Juliani presidentis media nocte3 evulsis seris dicte capse, in qua bulla concilii custodiebatur, bullate fuerunt ab ipsis plures littere continentes predictam 4 perniciosam conclusionem paucorum, que erat scripta, tanquam esset decretum simpliciter sacri concilii, similiter et nonnulle littere missive ad imperatorem Grecorum 5 15 et patriarcham Constantinopolitanum i. et quia nichil ita opertum est, quod aliquando non reveletur, falsa hec bullacio et furtiva pervenit in noticiam concilii infra dies 1 paucos 6, statimque die sequenti, captata unanimi deliberacione in omnibus quatuor deputacionibus, concilium nemine reclamante commisit7 12 ex prestancioribus patribus omnimodam po- testatem inquirendi procedendi et puniendi omnes, qui commiserant hoc crimen falsi, et 20 contra quoscunque turbatores concilii; item quod haberent plenam potestatem ordinandi et scribendi ad quoscunque principes tam ecclesiasticos quam seculares in pertinentibus ad execucionem eleccionis dictorum locorum electorum per sacrum concilium ac eciam prohibendi inhibendim et puniendi quoscunque turbatores. hec omnia conclusit in generali congregacione dictus Julianus tunc presidens sacri concilii, et ipse Johannes olim episcopus Tarentinus" expresse consensit in judices sinodales. qui s facta inquisicione, cum repe- rissent eum culpabilem, arrestarunt eum in domo propria. ipse autem timens futurum judicium tamquam sibi conscius associatus armigeris tempore, quo patres erant in generali congregacione, recessit? violando arrestum de ipsa civitate Basiliensi, hec ° et alia multa, que tractabantur occulte, in communem noticiam adducta fuere ex tenore quarundam so litterarum, quas dictus Tharentinus scribebat in Bononiam » 1°. et cognita ipsius Tharentini et aliorum pravitate, que permaxime tendebat ad extincionem concilii Basiliensis, magna pars illorum, qui adheserant opinioni ipsorum legatorum, relicta illa 1 conclusione parciali seu decreto paucorum fuerunt pro execucione sinodalium decretorum. [17 demum cum ipse tunc Eugenius dictam parcialem conclusionem suorum legatorum confirmasset 11, 25 [1437 Juní 17] Juli 37 35 a) W fuerat korr. aus fuerint ; P fuerit. b) Willud. c) WV hoc, om. autem. d) in W korr. für autem. e) W consenserunt. f) WP 15. g) V Latiferis; P Bactifartis. h) om. VP. i) W Constantinum. k) V aliquo modo. I) P quatuor dies statt dies paucos. m) Wom. inh. et. n) PCarentinus. o) om. W. p) PBanoniam q) W alia. Zum Folgenden vergleiche man Segovia lib. 11 40 cap. 15 (Mon. conc. 2, 979). Der Kursor des Konzils Alexander de Viseto. In der Nacht vom 12. zum 13. Juni 1437. * Vgl. art. 14. 5 Der vom 17. Mai 1437 datierte Brief an den 45 Kaiser ist gedruckt in Mon. conc. 2, 981. Der- jenige an den Patriarchen Joseph von Konstantinopel hatte mutatis mutandis denselben Wortlaut (laut Wien Hofbibl. cod. ms. lat. 5080 fol. 191a not. chart. coaeva). 50 6 Am 16. Juni. Vgl. das „Avisamentum super falsa plum- bacione“ bei Segovia lib. 11 cap. 16 (Mon. conc. 2, 981-982). 8 Zum Folgenden vergleiche man Segovia lib. 11 сар. 17�20 (Mon. conc. 2, 983-992). 9 Am 19. Juli 1437. 10 Die fünf vom 15. Juni 1437 datierten Briefe des Erzbischofs, die dem Kursor Alexander am 16. Juni abgenommen wurden, teilt Segovia lib. 11 cap. 18 (Mon. conc. 2, 985-987), teils im Auszuge, teils wörtlich mit. 11 Vgl. die Bulle „Salvatoris“ vom 29. Mai 1437 (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCXLI-CCCXLV). 57*
Strana 450
450 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 ut dicebat in suo generali consistorio tento Bononie, parabanturque galee per Florentinos, [ztc. Jumi s0 quasi in dicto loco, quem primo approbaverat, celebrandum esset ycumenicum concilium, und declinans sponte a dicta parciali conclusione contra galeas sacri concilii fecit parari alias Juhi 8] galeas in Veneciis, mittens in eis oratores suos ad conducendum Grecos. qui1 prevenientes oratores concilii multa“ suggesserunt Grecis, ne venirent ad locum per concilium nomi- natum, et specialiter dicebant, quod sacrum concilium non haberet, unde posset facere expensas, et ideo remiserat " negocium ad ipsum quondam Eugenium, et multa alia in detestacionem partis concilii in e eorum favorem. demum galee sacri concilii ad civitatem ipsam Constantinopolitanam applicarunt2 feceruntque omnem diligenciam sibi possibilem, ut juxta concordatas vellent ipsi Greci venire in galeis concilii, ostendentes eis bullas 10 aureas4 ipsius imperatoris Grecorum de convencione per suos oratores primo facta cum concilio ac postmodum de ratificacione 5 facta per ipsum similiter et litteras originales salvi conductus ‘ imperatoris Romanorum, Francie et Aragonum d regum aliorumque prin- cipum et communitatume, per quorum dominia transituri erant. ex quo videre poterant manifeste, quod verum non erat id, quod oratores dicti olim Eugenii eis suggesserant, videlicet quod concilium, non valens prosequi conpactata, remiserat olim Eugenio onus de conducendo eos. nam et littere bullate presentabantur nomine sacri concilii et per oratores sacrif concilii. obtulerunt preterea oratores sacri concilii dicto imperatori Gre- corum 8 se paratos implere omnia concordata per sacrum concilium et ipsos. ipse autem imperator Grecorum jam primo persuasus et inductus per adversam partem respondit 20 oratoribus ipsius h concilii: quia non venissent in tempore debito, non intendebat i venire cum k illis 1 galeis sacri concilii. nec aliam expressitm causam. [18] cum autem per- prius devenisset in noticiam sancte sinodi prefatum tunc Eugenium parari facere in Veneciis galeas contra galeas sancte sinodi aperte congnoscens jam scisma notorie intro- duci ab eo in ecclesia dei per ereccionem alterius congregacionis sub nomine generalis 25 concilii hoc durante sacro Basiliensi concilio, volens huic futuro malo obviare ac eciam subvenire languoribus ecclesie, cum dictus quondam Eugenius fuisset longe perprius denunciatus ipsi sacro concilio, quod decreta saluberrima edita per ipsum sacrum con- cilium minime recipiebat, quinimmo eis non obstantibus utebatur suis pretensis reser- vacionibus, non admittendo elecciones, annatas exigendo et simoniam notorie committendo, 30 prelatos invitos transferendo contra decreta sacri concilii Constanciensis " et multa alia, de " quibus in ipso citatorio 8 edito contra eundem quondam Eugenium°, committendo, ex quibus notorie scandalizabat ecclesiam, ut seriosius in dicto citatorio continetur: com- pulsa fuit dicta sancta sinodus, recepta prius ad cautelam informacionem de? et super infamia 1 et r notorietate illorum criminum, citare dictum quondam Eugenium, ut infra 35 60 dies per se vel alium coram sancta sinodo compareret allegaturus, que vellet, pro sui excusacione et defensione. requisivit eciam cardinales, ut venirent ad providendum saluti ecclesie, similiter notificando hanc, quam ille introducebat, divisionem in ecclesias dei universis principibus et populis Christianis. [19] ipse vero quondam Eugenius reddens 15 a) W multum korr. ans multa. b) P remisit. c) Pet. d) VAroganum. e) WV comitatum. f) Pejusdem stati 40 sacri conc. g) P et Grecis. h) VP ipsis. i) VP intendebant. k) P in ipsis statt cum illis. I) om. V. m) P expresserunt. n) W que, korr. für de quibus. o) W fügt am Rande hmsu continentur. p) Vom. de; Pom. de et. q) P fama. r) VP notorietatis stati et notor. s) P ecclesiam. 1 Uber die Vorgänge in Konstantinopel vergleiche man Conc. Bas. 5, 310 ff. und Segovia lib. 13 cap. 10�15 (Mon. conc. 3, 37-49), ferner Haller im Conc. Bus. 1, 130 ff. und Zlocisti S. 26 ff., auch RTA. 15 nr. 349 art. 16 und nr. 351 art. 17. Am 3. Oktober 1437. „ Vgl. das S. 410 Anm. 2 genannte Dekret. Vgl. die Urkunde des Kaisers vom 11. November " 1433 bei Cecconi I, 2 pag. XXXVIII und in Mon. conc. 2, 756. 5 Vgl. S. 442 Anm. 4. 6 Vgl. S. 443 Anm. 7. 1 Vgl. das Dekret „Cum ex prelatorum trans- lationibus“ der 39 Session vom 9. Oktober 1417 (gedr. Mansi 27, 1162). 8 Vgl. S. 413 Anm. 2. 45 50
450 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 ut dicebat in suo generali consistorio tento Bononie, parabanturque galee per Florentinos, [ztc. Jumi s0 quasi in dicto loco, quem primo approbaverat, celebrandum esset ycumenicum concilium, und declinans sponte a dicta parciali conclusione contra galeas sacri concilii fecit parari alias Juhi 8] galeas in Veneciis, mittens in eis oratores suos ad conducendum Grecos. qui1 prevenientes oratores concilii multa“ suggesserunt Grecis, ne venirent ad locum per concilium nomi- natum, et specialiter dicebant, quod sacrum concilium non haberet, unde posset facere expensas, et ideo remiserat " negocium ad ipsum quondam Eugenium, et multa alia in detestacionem partis concilii in e eorum favorem. demum galee sacri concilii ad civitatem ipsam Constantinopolitanam applicarunt2 feceruntque omnem diligenciam sibi possibilem, ut juxta concordatas vellent ipsi Greci venire in galeis concilii, ostendentes eis bullas 10 aureas4 ipsius imperatoris Grecorum de convencione per suos oratores primo facta cum concilio ac postmodum de ratificacione 5 facta per ipsum similiter et litteras originales salvi conductus ‘ imperatoris Romanorum, Francie et Aragonum d regum aliorumque prin- cipum et communitatume, per quorum dominia transituri erant. ex quo videre poterant manifeste, quod verum non erat id, quod oratores dicti olim Eugenii eis suggesserant, videlicet quod concilium, non valens prosequi conpactata, remiserat olim Eugenio onus de conducendo eos. nam et littere bullate presentabantur nomine sacri concilii et per oratores sacrif concilii. obtulerunt preterea oratores sacri concilii dicto imperatori Gre- corum 8 se paratos implere omnia concordata per sacrum concilium et ipsos. ipse autem imperator Grecorum jam primo persuasus et inductus per adversam partem respondit 20 oratoribus ipsius h concilii: quia non venissent in tempore debito, non intendebat i venire cum k illis 1 galeis sacri concilii. nec aliam expressitm causam. [18] cum autem per- prius devenisset in noticiam sancte sinodi prefatum tunc Eugenium parari facere in Veneciis galeas contra galeas sancte sinodi aperte congnoscens jam scisma notorie intro- duci ab eo in ecclesia dei per ereccionem alterius congregacionis sub nomine generalis 25 concilii hoc durante sacro Basiliensi concilio, volens huic futuro malo obviare ac eciam subvenire languoribus ecclesie, cum dictus quondam Eugenius fuisset longe perprius denunciatus ipsi sacro concilio, quod decreta saluberrima edita per ipsum sacrum con- cilium minime recipiebat, quinimmo eis non obstantibus utebatur suis pretensis reser- vacionibus, non admittendo elecciones, annatas exigendo et simoniam notorie committendo, 30 prelatos invitos transferendo contra decreta sacri concilii Constanciensis " et multa alia, de " quibus in ipso citatorio 8 edito contra eundem quondam Eugenium°, committendo, ex quibus notorie scandalizabat ecclesiam, ut seriosius in dicto citatorio continetur: com- pulsa fuit dicta sancta sinodus, recepta prius ad cautelam informacionem de? et super infamia 1 et r notorietate illorum criminum, citare dictum quondam Eugenium, ut infra 35 60 dies per se vel alium coram sancta sinodo compareret allegaturus, que vellet, pro sui excusacione et defensione. requisivit eciam cardinales, ut venirent ad providendum saluti ecclesie, similiter notificando hanc, quam ille introducebat, divisionem in ecclesias dei universis principibus et populis Christianis. [19] ipse vero quondam Eugenius reddens 15 a) W multum korr. ans multa. b) P remisit. c) Pet. d) VAroganum. e) WV comitatum. f) Pejusdem stati 40 sacri conc. g) P et Grecis. h) VP ipsis. i) VP intendebant. k) P in ipsis statt cum illis. I) om. V. m) P expresserunt. n) W que, korr. für de quibus. o) W fügt am Rande hmsu continentur. p) Vom. de; Pom. de et. q) P fama. r) VP notorietatis stati et notor. s) P ecclesiam. 1 Uber die Vorgänge in Konstantinopel vergleiche man Conc. Bas. 5, 310 ff. und Segovia lib. 13 cap. 10�15 (Mon. conc. 3, 37-49), ferner Haller im Conc. Bus. 1, 130 ff. und Zlocisti S. 26 ff., auch RTA. 15 nr. 349 art. 16 und nr. 351 art. 17. Am 3. Oktober 1437. „ Vgl. das S. 410 Anm. 2 genannte Dekret. Vgl. die Urkunde des Kaisers vom 11. November " 1433 bei Cecconi I, 2 pag. XXXVIII und in Mon. conc. 2, 756. 5 Vgl. S. 442 Anm. 4. 6 Vgl. S. 443 Anm. 7. 1 Vgl. das Dekret „Cum ex prelatorum trans- lationibus“ der 39 Session vom 9. Oktober 1417 (gedr. Mansi 27, 1162). 8 Vgl. S. 413 Anm. 2. 45 50
Strana 451
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 451 se cottidie magis incorrigibilem et difficilem pro ea obediencia, quam debebat ipsi sacro 1442 Izw. concilio prestare, rebellionem intulit. nam per 12 dies ante terminum eidem assignatum Juní 80 und publicavit quandam bullam sue secunde pretense translacionis seu dissolucionis 1. quam Juli 8/ volebat habere effectum in duobus casibus: primo in quantum sacrum concilium contra 5 eum aut aliquem cardinalium vel suorum presidencium vigore predicteb citacionis vel alias quomodocumque procederet, mandans in illum eventum sub gravissimis penis, ne Basilee de cetero fierent actus conciliares, nisi per 30 dies tractando cum oratoribus regni Bohemie, qui erant presentes ; secundus casus dissolucionis seu translacionis erat in adventu Grecorum. et sic tempore medio concilium debebat stare firmiter Basilee. destinavitque 1o inmediate bullas convocatorias? per universum orbem ad pretensum suum concilium, quod Ferrarie se velle celebrare dicebat. quibus intellectis omnes fere, qui fuerant cum legatis pro sua parciali conclusione, recesserunt ab ipsorum favore. nam videbant oculariter, quod ipse quondam Eugenius in primo casu dissolucionis nichil curabat de illo pretenso decreto paucorum, cum inniteretur dissolucioni seu translacioni sue, quam dicebat se d 15 fecisse de plenitudine potestatis, et satis atque satis in dictis litteris dissolucionis seu translacionis aperte videbatur negare preeminenciam concilii generalis supra Romanum pontificem. [20] post dictam pretensam condicionalem dissolucionem seu translacionem sacrum concilium in sessione 29. 3 monuit dictum olim Eugenium, ut revocaret predictam " translacionem et ereccionem! pretensam in Ferrariam, intimando eidem expresse, quod 20 de auctoritate ecclesie male sentire videbatur, ostendendoque per approbata ab eo decreta et declaraciones fidei nullo modo id potuisse facere, decrevitque contra eum penas jam statutas in 11. sessione 4, quod, nisi illam pretensam translacionem revocaret infra quatuor menses, eo ipso esset suspensus ab omni administracione papatus et, si post illos 4 menses animo indurato per alios duos menses in suspensione illa permaneret, per 8 sacrum con- 25 cilium procederetur h contra eum usque ad privacionem papatus inclusive, prout ista lacius continentur in illo decreto 11. sessionis, quod fuerat solempniter editum ante suam ad- hesionem 5 et quod ipse in sua adhesione satis aperte approbaverat. [21] ipse autem quondam Eugenius, ostendens in dies se magis rebellem, apropinquante termino dicte revocacionis sibi mandate, videlicet 30. die decembris, declaravit6 purificatas fuisse con- so diciones, sub quibus dixerat i se ex plenitudine potestatis transtulisse sacrum Basiliense concilium in Ferrariam, referens, quod fuit accusata ejus contumacia ac quod fuisset monitus, ut revocaret dictam suam translacionem. quas ob res declarabat concilium ad Ferrariam fuisse et esse translatum suamque inibi congregacionem inchoari debere 8. die januarii anni 38. et statim 10. die per illos, quos misit, tenta fuit Ferrarie de facto prima s5 pretensa sessio, declarando 7 legittimam fuisse1 predictam translacionem, non obstantibus quibuscunque decretis Basiliensis concilii, eciam capitulo „sicut unica“ octave sessionis 8 quod expresse materiam fidei concernit. illud enim decretum declarat, quod, sicut unica, dumtaxat est ecclesia, ita non potest esse nisi unum generale concilium eandem represen- tans ideoque durante Basiliensi concilio, quecunque alia congregacio fieret sub nomine 11437] ez. 30 1438 Jan. 8 Jan. 10 40 a) om. W. b) W dicte. c) om. W. d) om. YP. e) W add. pretensam. f) WV eleccionem. g) VP quod. h) VP procederet. i) in W korr. für dicebat. k) V fuerat; P erat. I) om. W. 1 Vgl. S. 413 Anm. 4. Die Bullen sind verschieden datiert, zumeist aber vom 23. September 1437. Vgl. RTA. 12 nr. 186; 46 Mansi 31, 146; Cecconi I, 2 pag. CCCCXXXIII bis CCCCXXXIV und CCCCXLIII-CCCCXLIV. s Vgl. das Dekret „Compaciens hec synodus“ vom 12. Oktober 1437 (gedr. Mansi 29, 151-158; Mon. conc. 2, 1043-1048), auch Hefele 7, 653-654. 50 “ Vgl. S. 417 Anm. 13. 5 Vgl. die S. 435 Anm. 10 genannten Bullen. s Vgl. die Bulle „Pridem ex justis“ vom 30. De- zember 1437 (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCCLXII bis CCCCLXIV; Mon. conc. 2, 1143-1144). Vgl. das S. 413 Anm. 5 erwähnte Dekret „Ad laudem omnipotentis dei" vom 10. Januar 1438. 8 Vom 18. Dezember 1432 (gedr. Mansi 29, 45-47; Мon. conc. 2, 290-291).
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 451 se cottidie magis incorrigibilem et difficilem pro ea obediencia, quam debebat ipsi sacro 1442 Izw. concilio prestare, rebellionem intulit. nam per 12 dies ante terminum eidem assignatum Juní 80 und publicavit quandam bullam sue secunde pretense translacionis seu dissolucionis 1. quam Juli 8/ volebat habere effectum in duobus casibus: primo in quantum sacrum concilium contra 5 eum aut aliquem cardinalium vel suorum presidencium vigore predicteb citacionis vel alias quomodocumque procederet, mandans in illum eventum sub gravissimis penis, ne Basilee de cetero fierent actus conciliares, nisi per 30 dies tractando cum oratoribus regni Bohemie, qui erant presentes ; secundus casus dissolucionis seu translacionis erat in adventu Grecorum. et sic tempore medio concilium debebat stare firmiter Basilee. destinavitque 1o inmediate bullas convocatorias? per universum orbem ad pretensum suum concilium, quod Ferrarie se velle celebrare dicebat. quibus intellectis omnes fere, qui fuerant cum legatis pro sua parciali conclusione, recesserunt ab ipsorum favore. nam videbant oculariter, quod ipse quondam Eugenius in primo casu dissolucionis nichil curabat de illo pretenso decreto paucorum, cum inniteretur dissolucioni seu translacioni sue, quam dicebat se d 15 fecisse de plenitudine potestatis, et satis atque satis in dictis litteris dissolucionis seu translacionis aperte videbatur negare preeminenciam concilii generalis supra Romanum pontificem. [20] post dictam pretensam condicionalem dissolucionem seu translacionem sacrum concilium in sessione 29. 3 monuit dictum olim Eugenium, ut revocaret predictam " translacionem et ereccionem! pretensam in Ferrariam, intimando eidem expresse, quod 20 de auctoritate ecclesie male sentire videbatur, ostendendoque per approbata ab eo decreta et declaraciones fidei nullo modo id potuisse facere, decrevitque contra eum penas jam statutas in 11. sessione 4, quod, nisi illam pretensam translacionem revocaret infra quatuor menses, eo ipso esset suspensus ab omni administracione papatus et, si post illos 4 menses animo indurato per alios duos menses in suspensione illa permaneret, per 8 sacrum con- 25 cilium procederetur h contra eum usque ad privacionem papatus inclusive, prout ista lacius continentur in illo decreto 11. sessionis, quod fuerat solempniter editum ante suam ad- hesionem 5 et quod ipse in sua adhesione satis aperte approbaverat. [21] ipse autem quondam Eugenius, ostendens in dies se magis rebellem, apropinquante termino dicte revocacionis sibi mandate, videlicet 30. die decembris, declaravit6 purificatas fuisse con- so diciones, sub quibus dixerat i se ex plenitudine potestatis transtulisse sacrum Basiliense concilium in Ferrariam, referens, quod fuit accusata ejus contumacia ac quod fuisset monitus, ut revocaret dictam suam translacionem. quas ob res declarabat concilium ad Ferrariam fuisse et esse translatum suamque inibi congregacionem inchoari debere 8. die januarii anni 38. et statim 10. die per illos, quos misit, tenta fuit Ferrarie de facto prima s5 pretensa sessio, declarando 7 legittimam fuisse1 predictam translacionem, non obstantibus quibuscunque decretis Basiliensis concilii, eciam capitulo „sicut unica“ octave sessionis 8 quod expresse materiam fidei concernit. illud enim decretum declarat, quod, sicut unica, dumtaxat est ecclesia, ita non potest esse nisi unum generale concilium eandem represen- tans ideoque durante Basiliensi concilio, quecunque alia congregacio fieret sub nomine 11437] ez. 30 1438 Jan. 8 Jan. 10 40 a) om. W. b) W dicte. c) om. W. d) om. YP. e) W add. pretensam. f) WV eleccionem. g) VP quod. h) VP procederet. i) in W korr. für dicebat. k) V fuerat; P erat. I) om. W. 1 Vgl. S. 413 Anm. 4. Die Bullen sind verschieden datiert, zumeist aber vom 23. September 1437. Vgl. RTA. 12 nr. 186; 46 Mansi 31, 146; Cecconi I, 2 pag. CCCCXXXIII bis CCCCXXXIV und CCCCXLIII-CCCCXLIV. s Vgl. das Dekret „Compaciens hec synodus“ vom 12. Oktober 1437 (gedr. Mansi 29, 151-158; Mon. conc. 2, 1043-1048), auch Hefele 7, 653-654. 50 “ Vgl. S. 417 Anm. 13. 5 Vgl. die S. 435 Anm. 10 genannten Bullen. s Vgl. die Bulle „Pridem ex justis“ vom 30. De- zember 1437 (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCCLXII bis CCCCLXIV; Mon. conc. 2, 1143-1144). Vgl. das S. 413 Anm. 5 erwähnte Dekret „Ad laudem omnipotentis dei" vom 10. Januar 1438. 8 Vom 18. Dezember 1432 (gedr. Mansi 29, 45-47; Мon. conc. 2, 290-291).
Strana 452
452 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 generalis concilii, illa dicenda foret „conventiculum scismaticorum". sed predicti sui [zw. Juni s0 Ferrarie congregati declaraverunt de facto dictum olim Eugenium non includi sub isto und aut aliis quibuscunque decretis ac eciam non teneri ad decretum 19. sessionis 1, quod erat Juli 3)/ factum de consensu Grecorum et per eosdem ratificatum, quod tamen sapiebat expresse inter partes contractum, quem eciam ipsemet quondam Eugenius approbaverat, ut supra ? dictum fuit; multaque alia dixerunt se decretare tendencia in prejudicium auctoritatis ecclesie et catholice fidei. [22] uno autem die 3 ante factam predictam pretensam sessionem in conventiculo Ferrariensi recessit de loco sacri concilii Basiliensis dominus Julianus tunc presidens, qui usque ad illum diem continuavit suam presidenciam in sacro Basiliensi concilio non obstante translacione facta seu“ pretensa per dictum quondam 10 Eugenium ex plenitudine potestatis, ut asserebat, et cum ipso domino Juliano preter suos familiares quatuor dumtaxat supposita concilii. nec ex practicis primum habitis plures secum trahere potuit. nec facile reperiri poterit, quod eciam post adventum Grecorum unquam aliquis prelatus vel doctor aut in dignitate constitutus de Basilea iverit ad Ferrariam' pro celebrando ibidem ycumenico concilio; quinimo omnes“ oratores im- 15 peratoris, regum et principum, qui erant perprius in sacro concilio Basiliensi, ibidem remanserunt, illa pretensa translacione ad Ferrariam non obstante, et, quod forcius est, rex Francie expresse prohibuit4 sub magnis penis, ne aliquis de sua dicione ad Ferrariam proficisceretur pro ycumenico concilio celebrando, recognoscendo semper sacrum " generale concilium in Basilea. [23] transacto vero termino dictorum quatuor mensium a tem-20 pore dicte pretense translacionis sancta sinodus Basiliensis declaravit in sua 31. sessione 5 dictum olim Eugenium legittime fore suspensum ab administracione papatus. in qua sessione fuerunt publicata illae duo magna decreta, de causis videlicet in partibus ter- minandis“ et de collacionibus beneficiorum faciendis per suos ordinarios 7, que decreta, licet edita post dictam pretensam translacionem, acceptata' fuerunt in Germania8 et 25 Francia" ac per regem Aragonum 1° et alios quamplures principes. [24] et post hanc suspensionem ad 15 dies, videlicet 8. die februarii, primum applicuerunt ad portum Venetorum imperator Grecorum et patriarcha Constantinopolitanus et qui ex Grecia cum ipsis venerunt, oportuitque inibi tractare cum eis de eorum consensu ad dictum locum Ferrarie pro celebrando concilio ycumenico, siquidem mutacio loci Florencie, de qua so dictum erat per suos legatos in supra 11 memorata parciali conclusione, similiter et s in- diccio Ferrarie facta erat per dictum olim Eugenium absque noticia et expresso consensu Febr. 15 ipsorum Grecorum. [25] die vero 15. predicti mensis februarii predictus olim Eugenius personaliter tenuit Ferrarie secundam pretensam sessionem suam 12 dixitque ibi se con- 11438) Febr. 8 [1488) a) om. W; Pom. seu pretensa. b) P Farrariam. c) P add. fere. d) om. W. e) W alia. f) P solempniter 35 acceptata. g) om. W. Vgl. S. 410 Anm. 2. 2 Vgl. art. 4. 3 Am 9. Januar 1438. Vgl. Segovia lib. 13 cap. 4 (Mon. conc. 3, 11-12). 4 Am 23. Januar 1438. Vgl. Beaucourt 3, 343-344, auch RTA. 13 nr. 116 und Mon. conc. 3, 51-53. 5 Vgl. S. 413 Anm. 6. 6 Vgl. das Dekret „Ecclesiastice sollicitudinis" (gedr. Mansi 29, 159-160; Mon. conc. 3, 20-21), auch Hefele 7, 661-662. Vgl. das Dekret „Placuit divine pietati“ (gedr. Mansi 29, 161-165; Mon. conc. 3, 21-25), auch Hefele 7, 662. s Vgl. die S. 112 Anm. 1 genannte Mainzer Ak- zeptation. 9 Vgl. die pragmatische Sanktion von Bourges vom 7. Juni 1438 bei Hefele 7, 767-768 und Beau- court 3, 358. 10 Vgl. den Brief K. Alfonsos von Aragon an 40 das Konzil vom 4. November 1437 (bei Preiswerk, Der Einfluß Aragons auf den Prozeß des Basler Konzils gegen Papst Eugen IV., Diss. Basel 1902, S. 97-99) und die Erklärung Tudeschis im Konzil vom 6. Juni 1439 (Mon. conc. 3, 304). 11 Vgl. art. 14. 12 Vgl. das Dekret „Exposcit debitum“ (gedr. Cecconi I, 2 pag. DXLVI-DL ; Mon. conc. 3, 55-58), auch RTA. 13, 37. 45 50 1
452 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 generalis concilii, illa dicenda foret „conventiculum scismaticorum". sed predicti sui [zw. Juni s0 Ferrarie congregati declaraverunt de facto dictum olim Eugenium non includi sub isto und aut aliis quibuscunque decretis ac eciam non teneri ad decretum 19. sessionis 1, quod erat Juli 3)/ factum de consensu Grecorum et per eosdem ratificatum, quod tamen sapiebat expresse inter partes contractum, quem eciam ipsemet quondam Eugenius approbaverat, ut supra ? dictum fuit; multaque alia dixerunt se decretare tendencia in prejudicium auctoritatis ecclesie et catholice fidei. [22] uno autem die 3 ante factam predictam pretensam sessionem in conventiculo Ferrariensi recessit de loco sacri concilii Basiliensis dominus Julianus tunc presidens, qui usque ad illum diem continuavit suam presidenciam in sacro Basiliensi concilio non obstante translacione facta seu“ pretensa per dictum quondam 10 Eugenium ex plenitudine potestatis, ut asserebat, et cum ipso domino Juliano preter suos familiares quatuor dumtaxat supposita concilii. nec ex practicis primum habitis plures secum trahere potuit. nec facile reperiri poterit, quod eciam post adventum Grecorum unquam aliquis prelatus vel doctor aut in dignitate constitutus de Basilea iverit ad Ferrariam' pro celebrando ibidem ycumenico concilio; quinimo omnes“ oratores im- 15 peratoris, regum et principum, qui erant perprius in sacro concilio Basiliensi, ibidem remanserunt, illa pretensa translacione ad Ferrariam non obstante, et, quod forcius est, rex Francie expresse prohibuit4 sub magnis penis, ne aliquis de sua dicione ad Ferrariam proficisceretur pro ycumenico concilio celebrando, recognoscendo semper sacrum " generale concilium in Basilea. [23] transacto vero termino dictorum quatuor mensium a tem-20 pore dicte pretense translacionis sancta sinodus Basiliensis declaravit in sua 31. sessione 5 dictum olim Eugenium legittime fore suspensum ab administracione papatus. in qua sessione fuerunt publicata illae duo magna decreta, de causis videlicet in partibus ter- minandis“ et de collacionibus beneficiorum faciendis per suos ordinarios 7, que decreta, licet edita post dictam pretensam translacionem, acceptata' fuerunt in Germania8 et 25 Francia" ac per regem Aragonum 1° et alios quamplures principes. [24] et post hanc suspensionem ad 15 dies, videlicet 8. die februarii, primum applicuerunt ad portum Venetorum imperator Grecorum et patriarcha Constantinopolitanus et qui ex Grecia cum ipsis venerunt, oportuitque inibi tractare cum eis de eorum consensu ad dictum locum Ferrarie pro celebrando concilio ycumenico, siquidem mutacio loci Florencie, de qua so dictum erat per suos legatos in supra 11 memorata parciali conclusione, similiter et s in- diccio Ferrarie facta erat per dictum olim Eugenium absque noticia et expresso consensu Febr. 15 ipsorum Grecorum. [25] die vero 15. predicti mensis februarii predictus olim Eugenius personaliter tenuit Ferrarie secundam pretensam sessionem suam 12 dixitque ibi se con- 11438) Febr. 8 [1488) a) om. W; Pom. seu pretensa. b) P Farrariam. c) P add. fere. d) om. W. e) W alia. f) P solempniter 35 acceptata. g) om. W. Vgl. S. 410 Anm. 2. 2 Vgl. art. 4. 3 Am 9. Januar 1438. Vgl. Segovia lib. 13 cap. 4 (Mon. conc. 3, 11-12). 4 Am 23. Januar 1438. Vgl. Beaucourt 3, 343-344, auch RTA. 13 nr. 116 und Mon. conc. 3, 51-53. 5 Vgl. S. 413 Anm. 6. 6 Vgl. das Dekret „Ecclesiastice sollicitudinis" (gedr. Mansi 29, 159-160; Mon. conc. 3, 20-21), auch Hefele 7, 661-662. Vgl. das Dekret „Placuit divine pietati“ (gedr. Mansi 29, 161-165; Mon. conc. 3, 21-25), auch Hefele 7, 662. s Vgl. die S. 112 Anm. 1 genannte Mainzer Ak- zeptation. 9 Vgl. die pragmatische Sanktion von Bourges vom 7. Juni 1438 bei Hefele 7, 767-768 und Beau- court 3, 358. 10 Vgl. den Brief K. Alfonsos von Aragon an 40 das Konzil vom 4. November 1437 (bei Preiswerk, Der Einfluß Aragons auf den Prozeß des Basler Konzils gegen Papst Eugen IV., Diss. Basel 1902, S. 97-99) und die Erklärung Tudeschis im Konzil vom 6. Juni 1439 (Mon. conc. 3, 304). 11 Vgl. art. 14. 12 Vgl. das Dekret „Exposcit debitum“ (gedr. Cecconi I, 2 pag. DXLVI-DL ; Mon. conc. 3, 55-58), auch RTA. 13, 37. 45 50 1
Strana 453
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 453 firmare acta per suos in prima sessione pretensa a, declarando et decernendo de facto gravissimas penas contra existentes in sacro Basiliensi concilio precipiendoque magistro civium et consulibus Basiliensibus, ut a se expellerent quoscumque causa concilii existentes ibi, item intimando nobilibus et communitatibus per Germaniam constitutis, quod portantes 5 victualia ad Basileam possent a quibuscunque fidelibusb spoliari. sed plures responderunt nunciis hujusmodi notificantibus se velle imitari vestigia patrum suorum, qui non spo- liarunt transeuntes, sed faciebant justiciam contra eos, qui in suis territoriis alios spoliabant. scripsit preterea tunc dictus olim Eugenius litteras “1 ad principes Germanie, ut revocarent salvos conductus, si d quos concesserant concilio Basiliensi, persequerenturque patres tan- to quam hostes fidei Christiane. sed plures ex illis non assencientes tante iniquitati eciam de novo concesserunt suos salvos conductus sacro Basiliensi concilio. [26] de mense autem marcii predicti anni dictus imperator Grecorum et patriarcha Constantinopolitanus aliique Greci ingressi sunt Ferrariam, et 9. die aprilis, tribus jam quasi mensibus post suspensionem illius a papatu, tenta est inibi tercia pretensa sessio 2, declarando de facto, 15 quod eciam ex consensu Grecorum Ferrarie esset locus ad celebrandum ycumenicum concilium. quod postea, ut dicebat, transtulit3 in Florenciam. [27] sacrum autem Ba- siliense concilium, utens mansuetudine solita, licet predictis consideratis et presertim tam nequiter perpetratis contra patres sacri concilii jure potuisset manum ad forcia ponere e et ipsum quondam Eugenium illico1 a papatu deicere, presertim cum decretum 11. sessionis" 20 clarissime dictaret, quod sustinens suspensionem per duos menses posset a papatu deici, attamen processum inchoatum cum magna modestia continuavit, servando terminos, qui eciam de necessitate servandi non erant, ac plurimos testes recipiendo super contentis in citatorio, qui eciam de necessitate recipiendi non erant, cum plurima notorie degenerarent contra dictum olim Eugenium, quorum quodlibet 5 ad deposicionem satis erat. attamen 25 istam deposicionem distulit per 23 menses a tempore dicti monitorii, expectando semper, si dictus quondam Eugenius vellet ad cor redire et ecclesiam dei et ejus auctoritatem recognoscere. sed cum nullo modo proficeret, cum magis in dies ejus rebellio contra sacrum concilium cresceret, non valens amplius sustinere sine maxima confusione ecclesie universalis et auctoritatish ejusdem ac sine periculo multorum malorum, que facilime so erant futura, dictum quondam Eugenium in papatu sustinendo, ad sentenciam juste deposi- cionis processit juxta formam contentam in i 34. sessione k5. 1442 ſ2w. Juni 30 und Juli 8) 114887 März April 9 [II. Allegationes de tribus dubiis ex supra narratis eliciendis.] [28] Etsi! plurima dubia ex supra narratis elici possent, attamen, quia omnia ad tria sunt reducibilia, omnipotentis dei postulato suffragio in triphariam dicendi s5 formam preloquendo constringamm: primo", an fuerit et hodie sit in civitate Basiliensi concilium generale ecclesiam universalem legittime representans; secundo, an ipsi concilio generali eo posito affuerit facultas et potestas legittima prefatum quondam Eugenium suspendendi et deponendi; tercio, potestate dicta presupposita °, an legittimas habuerit? causas ipsum deponendi et per con- 40 sequens alium in sede apostolica subrogandi. 45 a) om. P. b) P add. impune. c) P principibus Almanie statt litteras — Germanie. d) om. P. e) in W korr. für apponere : V apponere. f) om. W. g) W quotlibet. h) Wanctoritate. i) P in decreto 24. [sic] sessio- nis etc. k) W add. et sic est finis narracionis facti sub compendio. deo gracias. I) in Vist zuischen diesem und dem vorhergehenden Kapitel ein gröfterer Zwischenraum gelassen. m) Wperstringam, korr. für constringam. n) in W am Rande dividitur materia in tria. o) W supposita. p) W habuit. 1 Vgl. RTA. 13 nrr. 118 und 120, auch Segovia lib. 13 cap. 17 (Mon. conc. 3, 53-55). 2 Vgl. das Dekret „Magnas omnipotenti deo gracias" vom 9. April 1438 (gedr. Cecconi I, 2 50 pag. DLXXXV.DLXXXVI; Mon. conc. 3, 62-63). 3 Vgl. das Dekret „Decet“ der 4. Session des Konzils von Ferrara vom 10. Januar 1439 (gedr. Мon. conc. 3, 217), auch Hefele 7, 694-696. 4 Vgl. S. 417 Anm. 13. 5 Vgl. S. 414 Anm. 1.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 453 firmare acta per suos in prima sessione pretensa a, declarando et decernendo de facto gravissimas penas contra existentes in sacro Basiliensi concilio precipiendoque magistro civium et consulibus Basiliensibus, ut a se expellerent quoscumque causa concilii existentes ibi, item intimando nobilibus et communitatibus per Germaniam constitutis, quod portantes 5 victualia ad Basileam possent a quibuscunque fidelibusb spoliari. sed plures responderunt nunciis hujusmodi notificantibus se velle imitari vestigia patrum suorum, qui non spo- liarunt transeuntes, sed faciebant justiciam contra eos, qui in suis territoriis alios spoliabant. scripsit preterea tunc dictus olim Eugenius litteras “1 ad principes Germanie, ut revocarent salvos conductus, si d quos concesserant concilio Basiliensi, persequerenturque patres tan- to quam hostes fidei Christiane. sed plures ex illis non assencientes tante iniquitati eciam de novo concesserunt suos salvos conductus sacro Basiliensi concilio. [26] de mense autem marcii predicti anni dictus imperator Grecorum et patriarcha Constantinopolitanus aliique Greci ingressi sunt Ferrariam, et 9. die aprilis, tribus jam quasi mensibus post suspensionem illius a papatu, tenta est inibi tercia pretensa sessio 2, declarando de facto, 15 quod eciam ex consensu Grecorum Ferrarie esset locus ad celebrandum ycumenicum concilium. quod postea, ut dicebat, transtulit3 in Florenciam. [27] sacrum autem Ba- siliense concilium, utens mansuetudine solita, licet predictis consideratis et presertim tam nequiter perpetratis contra patres sacri concilii jure potuisset manum ad forcia ponere e et ipsum quondam Eugenium illico1 a papatu deicere, presertim cum decretum 11. sessionis" 20 clarissime dictaret, quod sustinens suspensionem per duos menses posset a papatu deici, attamen processum inchoatum cum magna modestia continuavit, servando terminos, qui eciam de necessitate servandi non erant, ac plurimos testes recipiendo super contentis in citatorio, qui eciam de necessitate recipiendi non erant, cum plurima notorie degenerarent contra dictum olim Eugenium, quorum quodlibet 5 ad deposicionem satis erat. attamen 25 istam deposicionem distulit per 23 menses a tempore dicti monitorii, expectando semper, si dictus quondam Eugenius vellet ad cor redire et ecclesiam dei et ejus auctoritatem recognoscere. sed cum nullo modo proficeret, cum magis in dies ejus rebellio contra sacrum concilium cresceret, non valens amplius sustinere sine maxima confusione ecclesie universalis et auctoritatish ejusdem ac sine periculo multorum malorum, que facilime so erant futura, dictum quondam Eugenium in papatu sustinendo, ad sentenciam juste deposi- cionis processit juxta formam contentam in i 34. sessione k5. 1442 ſ2w. Juni 30 und Juli 8) 114887 März April 9 [II. Allegationes de tribus dubiis ex supra narratis eliciendis.] [28] Etsi! plurima dubia ex supra narratis elici possent, attamen, quia omnia ad tria sunt reducibilia, omnipotentis dei postulato suffragio in triphariam dicendi s5 formam preloquendo constringamm: primo", an fuerit et hodie sit in civitate Basiliensi concilium generale ecclesiam universalem legittime representans; secundo, an ipsi concilio generali eo posito affuerit facultas et potestas legittima prefatum quondam Eugenium suspendendi et deponendi; tercio, potestate dicta presupposita °, an legittimas habuerit? causas ipsum deponendi et per con- 40 sequens alium in sede apostolica subrogandi. 45 a) om. P. b) P add. impune. c) P principibus Almanie statt litteras — Germanie. d) om. P. e) in W korr. für apponere : V apponere. f) om. W. g) W quotlibet. h) Wanctoritate. i) P in decreto 24. [sic] sessio- nis etc. k) W add. et sic est finis narracionis facti sub compendio. deo gracias. I) in Vist zuischen diesem und dem vorhergehenden Kapitel ein gröfterer Zwischenraum gelassen. m) Wperstringam, korr. für constringam. n) in W am Rande dividitur materia in tria. o) W supposita. p) W habuit. 1 Vgl. RTA. 13 nrr. 118 und 120, auch Segovia lib. 13 cap. 17 (Mon. conc. 3, 53-55). 2 Vgl. das Dekret „Magnas omnipotenti deo gracias" vom 9. April 1438 (gedr. Cecconi I, 2 50 pag. DLXXXV.DLXXXVI; Mon. conc. 3, 62-63). 3 Vgl. das Dekret „Decet“ der 4. Session des Konzils von Ferrara vom 10. Januar 1439 (gedr. Мon. conc. 3, 217), auch Hefele 7, 694-696. 4 Vgl. S. 417 Anm. 13. 5 Vgl. S. 414 Anm. 1.
Strana 454
454 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [II“. An fuerit et hodie sit in civitate Basiliensi concilium generale ecclesiam universalem [zw. legittime representans.] Juni 80 und Juli 8] [29] Circa * primum, scilicet an fuerit et hodie sit concilium generale in Basiliensi civitate, nemo profecto mentis compos concilium ibidem legittime congregatum fuisse negare audebit, cum duorum conciliorum generalium, Constanciensis scilicet et » Senensis, et duorum tunc successive summorum pontificum, Martini scilicet et quondam Eugenii, auctoritate fuerite legittime institutum. illis autem hanc potestatem compeciisse negat nemo; et quoad summos pontifices, quod possint indubie generalia concilia congregare, est textus in c. „dudum" 3. q. 6.1 et 17. di. per totum 2. quoad d concilium Constan- ciense et eciam Senense potest allegari, quod habetur in Actibus apostolorum 6. capitulo 8. 10 nam ibidem dicitur, quod 12 apostoli convocantes multitudinem discipulorum dixerunt: „non est bonum nos derelinqueree verbum dei et ministrare mensis; considerate ' ergos ex vobis septem viros boni testimonii, plenos spiritu sancto, quos constituamus h super hoc opus.“ et statim subditur, quod imposuerunt eis manus. et fuit illud secundum concilium apostolorum. ex quibus verbis clare infertur, quod convocare patres ad con- 15 cilium est commune Petro et omnibus apostolis, ut patet ex illo verbo „12 apostoli convocantes multitudinem" et cetera. forcius ergo totum concilium simul congregatum potest disponere de ereccione et convocacione alterius concilii. que omnia faciunt ad manutenendum et defendendum decretum „Frequens" in concilio Constanciensi editum 4 super conciliis generalibus certis temporibus erigendis, ut ibidem continetur lacius. [30] quod zo autem sit et vigeat in Basilea eciam k inpresenciarum, negant adversarii ecclesie et ipsius sacri concilii, fundantes se super quodam parvo, immo pravo decreto 5 quorundam paucissimorum, qui tunc de concilio existebant, secundo super quadam pretensa dissolucione seu translacione“ facta per ipsum quondam Eugenium post processum contra eum per sacrum Basiliense concilium inchoatum. de quibus, scilicet 25 parvo1 decreto et dissolucione pretensa, satis ample supra" in casusm narracione dictum extitit. quod autem illis non obstantibus concilium adhuc vigeat ibidem inpresenciarum, probabo per unam regulam generalem et 16 2 raciones respondeboque ad 13 motiva ad- versariorum addamque aliud eorum motivum alias per me intellectum, responsionem ad illud subiciendo. f1. Probatio, quod concilium generale sit et vigeat in civitate Basiliensi non obstante parvo decreto adversariorum. a) Probatio per regulam generalem.] [31] Regula° autem contra illud pravum decretum a paucissimis editum est hec: „in spectantibus ad universitatem quamcunque, sive sit concilii s5 generalis sive provincialis sive inferioris ecclesiastice vel mundane, prevalet semper et suum effectum consequi debet, quod a majori etp saniori parte fit. factum autem a minori parte nullius reputatur effi- cacie; quinimo, quod fit a majori et ! saniori, jus fingit esse factum a tota universitate." de concilio generali probatur 65. di. c. 1; et idem de provinciali, 4o et facit textus cum glosa in c. „non potest" de re judicata8; de inferioribus vero uni- 30 a) in W am Rande prosequitur primum membrum. b) om. W. c) W fuerat. dr in W ist sum Folgenden am Rande bemerkt nota, quin fundant decretum „Frequens“ etc. e) W relinquere. f) W consideate. g) W igitur. h) WP constituemus. i) Wsupra. k) Precclesia. I) V pravo. m) Wecansus. n) WP 26. o) in Wam Rande nota regulam de spectantibus ad universitatem etc. p) W ant. q) desgleichen. 45 4 5 c. 9 С. 3 q. 6. c. 1-6 D. 17. Actus apost. 6, 2 und 3. Vgl. S. 291 Anm. 1. Vgl. S. 447 Anm. 5. Vgl. S. 413 Anm. 4. Vgl. artt. 14-16 und 19. c. 3 de sententia et re judicata X. II. 27. Vgl. dazu die Glosse bei Theutonicus vol. 2 fol. 272b. 6 50
454 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [II“. An fuerit et hodie sit in civitate Basiliensi concilium generale ecclesiam universalem [zw. legittime representans.] Juni 80 und Juli 8] [29] Circa * primum, scilicet an fuerit et hodie sit concilium generale in Basiliensi civitate, nemo profecto mentis compos concilium ibidem legittime congregatum fuisse negare audebit, cum duorum conciliorum generalium, Constanciensis scilicet et » Senensis, et duorum tunc successive summorum pontificum, Martini scilicet et quondam Eugenii, auctoritate fuerite legittime institutum. illis autem hanc potestatem compeciisse negat nemo; et quoad summos pontifices, quod possint indubie generalia concilia congregare, est textus in c. „dudum" 3. q. 6.1 et 17. di. per totum 2. quoad d concilium Constan- ciense et eciam Senense potest allegari, quod habetur in Actibus apostolorum 6. capitulo 8. 10 nam ibidem dicitur, quod 12 apostoli convocantes multitudinem discipulorum dixerunt: „non est bonum nos derelinqueree verbum dei et ministrare mensis; considerate ' ergos ex vobis septem viros boni testimonii, plenos spiritu sancto, quos constituamus h super hoc opus.“ et statim subditur, quod imposuerunt eis manus. et fuit illud secundum concilium apostolorum. ex quibus verbis clare infertur, quod convocare patres ad con- 15 cilium est commune Petro et omnibus apostolis, ut patet ex illo verbo „12 apostoli convocantes multitudinem" et cetera. forcius ergo totum concilium simul congregatum potest disponere de ereccione et convocacione alterius concilii. que omnia faciunt ad manutenendum et defendendum decretum „Frequens" in concilio Constanciensi editum 4 super conciliis generalibus certis temporibus erigendis, ut ibidem continetur lacius. [30] quod zo autem sit et vigeat in Basilea eciam k inpresenciarum, negant adversarii ecclesie et ipsius sacri concilii, fundantes se super quodam parvo, immo pravo decreto 5 quorundam paucissimorum, qui tunc de concilio existebant, secundo super quadam pretensa dissolucione seu translacione“ facta per ipsum quondam Eugenium post processum contra eum per sacrum Basiliense concilium inchoatum. de quibus, scilicet 25 parvo1 decreto et dissolucione pretensa, satis ample supra" in casusm narracione dictum extitit. quod autem illis non obstantibus concilium adhuc vigeat ibidem inpresenciarum, probabo per unam regulam generalem et 16 2 raciones respondeboque ad 13 motiva ad- versariorum addamque aliud eorum motivum alias per me intellectum, responsionem ad illud subiciendo. f1. Probatio, quod concilium generale sit et vigeat in civitate Basiliensi non obstante parvo decreto adversariorum. a) Probatio per regulam generalem.] [31] Regula° autem contra illud pravum decretum a paucissimis editum est hec: „in spectantibus ad universitatem quamcunque, sive sit concilii s5 generalis sive provincialis sive inferioris ecclesiastice vel mundane, prevalet semper et suum effectum consequi debet, quod a majori etp saniori parte fit. factum autem a minori parte nullius reputatur effi- cacie; quinimo, quod fit a majori et ! saniori, jus fingit esse factum a tota universitate." de concilio generali probatur 65. di. c. 1; et idem de provinciali, 4o et facit textus cum glosa in c. „non potest" de re judicata8; de inferioribus vero uni- 30 a) in W am Rande prosequitur primum membrum. b) om. W. c) W fuerat. dr in W ist sum Folgenden am Rande bemerkt nota, quin fundant decretum „Frequens“ etc. e) W relinquere. f) W consideate. g) W igitur. h) WP constituemus. i) Wsupra. k) Precclesia. I) V pravo. m) Wecansus. n) WP 26. o) in Wam Rande nota regulam de spectantibus ad universitatem etc. p) W ant. q) desgleichen. 45 4 5 c. 9 С. 3 q. 6. c. 1-6 D. 17. Actus apost. 6, 2 und 3. Vgl. S. 291 Anm. 1. Vgl. S. 447 Anm. 5. Vgl. S. 413 Anm. 4. Vgl. artt. 14-16 und 19. c. 3 de sententia et re judicata X. II. 27. Vgl. dazu die Glosse bei Theutonicus vol. 2 fol. 272b. 6 50
Strana 455
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 455 versitatibus multa sunt jura, ut in 1. c. de hiis, que fiunt a majori parte capituli 31 et in c. finali ejusdem tituli2 et de electione c. „ecclesia"3, ff. ad municipalem 1. „quod major “4 et in l. „aliud" § „refertur" ff. de regulis juris 5, ubi dicitur, quod ad omnes refertur, quod a majori parte fit. ad idem 1. „nominacionum" C. de decurionibus libro 10.6 et 5 quod notatur per Bartolum" in 1. „nulli" et in 1. „plane" ff. quod cujuscumque uni- versitatis nomine b et in 1. „omnes populi" ff. de justitia et jure. et in hac lege, in sua solempni repeticione, posuite singulare dictum ad propositum nostrum, dicens, quod, eciamsi fieret per universitatem statutum contra legem, valeret d nichilominus, quod fit a majori parte. et in hoc dampnat Cynum8 in 1. „consuetudinis" C. que sit longa con- 10 suetudo, qui tenuit, quod, ubi statutum fit preter legem, tunc sufficit consensus majoris partis (quo casu intelligebat jura generalia superius allegata); ubi vero statutum fieret contra legem, tunc oportet secundum eum, quod nullus de universitate dissenciat. move- batur in hoc ultimo per textum in autentica "de defensoribus civitatum" in § finali9 ibi nullo reluctante etc. quod tamen non placuit Bartolo 1° per jura preallegata, que 15 generaliter et indistincte locuntur; et ad textum autentice "de defensoribus civitatum" respondet 11, quod ponit casum specialem. aliud non allegat. sed ego pro sua opinione, scilicet Bartoli, allego textum apertum in c. 1. de hiis, que fiunte a majori parte 12 in ultimo responso, ubi probatur valere statutum conditum a majori parte contra consue- tudinem eciam juratam, ex quo utilitas ecclesie exigit, ut consuetudo mutetur, quia, ut ibi dicit textus, „non juramenta, sed pocius perjuria sunt dicenda, que contra utilitatem ecclesiasticam et sanctorum patrum veniunt instituta“. quinimo amplius ibi singulariter probatur secundum communem doctorum intellectum, scilicet quod non valet consuetudo capituli eciam jurata disponens, ut in agendis omnes de capitulo debeant s concordare et quod aliter von valeant gesta. nam talis consuetudo est contra utilitatem h ecclesiarum propter facilitatem hominum ad dissenciendum (8. q. 1. „nec novum"13 et i in c. „si forte“ 63. di. 14). sepe enim ecclesie utilitas impediretur, si dispositum a majori parte suum non consequeretur effectum. ex quo eciam infero, quod in universitatibus ec- clesiasticis inferioribus non valet statutum neque consuetudo, ut due partes ad minus debeant concordare, sed prevalere debet semper a majori parte dispositum, necessitate vel so utilitate ecclesie suadente, ut probari videtur in dicto c. 1.15 (et facit ad 1 hoc per locum a speciali c. „licet" in fine de electione 16 et c. „si cui“ eodem titulo libro 6.17). et quod paucorum contradiccio non habeat impedimentum prestare eciam in conciliis generalibus vel provincialibus, est textus in " c. „sane" n 65. di. 18 et textus juncta glosa in dicto 19 c. „non potest" de re judicata et illud c. „sane" est textus concilii Niceni; ex quo in- s5 fertur, quod supra dixi, quod eciam in conciliis generalibus valent gesta per majorem 20 25 1442 ſzw. Juni 30 und Juli 8) a) om. W. h) om. W. c) W ponit. d) V valet ; P valeat. e) W si. f) WY om. in — parte. g) W deberent. h) VP utritates. i) P om. et — 63 di. k) W dipositum, korr. aus depositum. 1) W et. m) WFP add. preall gato. n) V om. sane — in dicto c. c. 1 de his, que fiunt a majori parte capi- 40 tuli X. III. 11. Ebenda c. 4. c. 57 de electione et electi potestate X. I. 6. 4 Dig. 50, 1, 19. 5 Dig. 50, 17, 160. Cod. Justin. lib. 10 tit. 32 l. 45. 45 6 Bartolus, Dig. vet. 1, 141b und 11b zu Dig. 3, 4, 3 und 4 und Dig. 1, 1, 9. 8 Cyni Pistoriensis super codice et digesto veteri lectura (Lugduni 1547) fol. 359b-360a zu Cod. 50 Justin. lib 8 tit. 52 l. 2. * Wahrscheinlich ist der Epilog zur Authentica Deutsche Reichstags-Akten XVI. „de defensoribus“ gemeint (Corpus juris civilis 3, 114-115); darauf läfst wenigstens das in art. 32e Gesagte schließen. 10 Bartolus, Dig. vet. 1, 11b. 11 Ebenda. 12 Vgl. Anm. 1. 13 c. 17 C. 8 q. 1. 16 c. 36 D. 63. 15 Vgl. Zeile 17. 18 c. 14 de electione etc. I. 6 in VI. 17 Ebenda c. 23. 18 c. 1 D. 65. 19 Vgl. S. 454 Anm. 8. 58
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 455 versitatibus multa sunt jura, ut in 1. c. de hiis, que fiunt a majori parte capituli 31 et in c. finali ejusdem tituli2 et de electione c. „ecclesia"3, ff. ad municipalem 1. „quod major “4 et in l. „aliud" § „refertur" ff. de regulis juris 5, ubi dicitur, quod ad omnes refertur, quod a majori parte fit. ad idem 1. „nominacionum" C. de decurionibus libro 10.6 et 5 quod notatur per Bartolum" in 1. „nulli" et in 1. „plane" ff. quod cujuscumque uni- versitatis nomine b et in 1. „omnes populi" ff. de justitia et jure. et in hac lege, in sua solempni repeticione, posuite singulare dictum ad propositum nostrum, dicens, quod, eciamsi fieret per universitatem statutum contra legem, valeret d nichilominus, quod fit a majori parte. et in hoc dampnat Cynum8 in 1. „consuetudinis" C. que sit longa con- 10 suetudo, qui tenuit, quod, ubi statutum fit preter legem, tunc sufficit consensus majoris partis (quo casu intelligebat jura generalia superius allegata); ubi vero statutum fieret contra legem, tunc oportet secundum eum, quod nullus de universitate dissenciat. move- batur in hoc ultimo per textum in autentica "de defensoribus civitatum" in § finali9 ibi nullo reluctante etc. quod tamen non placuit Bartolo 1° per jura preallegata, que 15 generaliter et indistincte locuntur; et ad textum autentice "de defensoribus civitatum" respondet 11, quod ponit casum specialem. aliud non allegat. sed ego pro sua opinione, scilicet Bartoli, allego textum apertum in c. 1. de hiis, que fiunte a majori parte 12 in ultimo responso, ubi probatur valere statutum conditum a majori parte contra consue- tudinem eciam juratam, ex quo utilitas ecclesie exigit, ut consuetudo mutetur, quia, ut ibi dicit textus, „non juramenta, sed pocius perjuria sunt dicenda, que contra utilitatem ecclesiasticam et sanctorum patrum veniunt instituta“. quinimo amplius ibi singulariter probatur secundum communem doctorum intellectum, scilicet quod non valet consuetudo capituli eciam jurata disponens, ut in agendis omnes de capitulo debeant s concordare et quod aliter von valeant gesta. nam talis consuetudo est contra utilitatem h ecclesiarum propter facilitatem hominum ad dissenciendum (8. q. 1. „nec novum"13 et i in c. „si forte“ 63. di. 14). sepe enim ecclesie utilitas impediretur, si dispositum a majori parte suum non consequeretur effectum. ex quo eciam infero, quod in universitatibus ec- clesiasticis inferioribus non valet statutum neque consuetudo, ut due partes ad minus debeant concordare, sed prevalere debet semper a majori parte dispositum, necessitate vel so utilitate ecclesie suadente, ut probari videtur in dicto c. 1.15 (et facit ad 1 hoc per locum a speciali c. „licet" in fine de electione 16 et c. „si cui“ eodem titulo libro 6.17). et quod paucorum contradiccio non habeat impedimentum prestare eciam in conciliis generalibus vel provincialibus, est textus in " c. „sane" n 65. di. 18 et textus juncta glosa in dicto 19 c. „non potest" de re judicata et illud c. „sane" est textus concilii Niceni; ex quo in- s5 fertur, quod supra dixi, quod eciam in conciliis generalibus valent gesta per majorem 20 25 1442 ſzw. Juni 30 und Juli 8) a) om. W. h) om. W. c) W ponit. d) V valet ; P valeat. e) W si. f) WY om. in — parte. g) W deberent. h) VP utritates. i) P om. et — 63 di. k) W dipositum, korr. aus depositum. 1) W et. m) WFP add. preall gato. n) V om. sane — in dicto c. c. 1 de his, que fiunt a majori parte capi- 40 tuli X. III. 11. Ebenda c. 4. c. 57 de electione et electi potestate X. I. 6. 4 Dig. 50, 1, 19. 5 Dig. 50, 17, 160. Cod. Justin. lib. 10 tit. 32 l. 45. 45 6 Bartolus, Dig. vet. 1, 141b und 11b zu Dig. 3, 4, 3 und 4 und Dig. 1, 1, 9. 8 Cyni Pistoriensis super codice et digesto veteri lectura (Lugduni 1547) fol. 359b-360a zu Cod. 50 Justin. lib 8 tit. 52 l. 2. * Wahrscheinlich ist der Epilog zur Authentica Deutsche Reichstags-Akten XVI. „de defensoribus“ gemeint (Corpus juris civilis 3, 114-115); darauf läfst wenigstens das in art. 32e Gesagte schließen. 10 Bartolus, Dig. vet. 1, 11b. 11 Ebenda. 12 Vgl. Anm. 1. 13 c. 17 C. 8 q. 1. 16 c. 36 D. 63. 15 Vgl. Zeile 17. 18 c. 14 de electione etc. I. 6 in VI. 17 Ebenda c. 23. 18 c. 1 D. 65. 19 Vgl. S. 454 Anm. 8. 58
Strana 456
456 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 partem, contradiccione minoris partis non obstante, quia, ut predixi, tota ecclesia videtur Szw. Juni 80 facere, quod major pars facit, ut est textus notabilis juncta glosa in c. „apostolica“ a uad 56. di. 1 et textus cum glosa in c. „cum inter" de electione 2. et facit optime, quod 3 in Juli 3) simili habetur per Aristotilem 3. Politicorum c. 8. 4, videlicet quod regimen civitatis con- sistit penes congregacionem civium vel ipsius congregacionis partem valenciorem. ita 5 conformiter dicendum est in regimine orbis, ut penes congregacionem hominum tocius orbis vel ipsius partem valenciorem consistat“. et ita eciam " est dicendum in regimine uni- versalis ecclesie, que representatur per concilium generale, ut ipso concilio congregato consistat regimen" penes totam congregacionem concilii seu ipsius partem pociorem et" majorem, ut in juribus preallegatis (et facit c. „domino sancto" in fine 50. di. "). attenta 10 ergo disposicione regule juris indubium est s illud pravum h decretum paucorum nullius fuisse roboris vel momenti, presertim cum aliud verum decretum fuerit editum non modo a majori parte, sed eciam a duabus partibus et ultra tocius sacri concilii. et i ubi con- currunt due partes universitatis, ibi presumitur melior zelus, adeo quod contra duas partes non admittuntur excepciones tendentes ad extenuacionem votorum racione zeli meriti vel 15 auctoritatis, ut probatur in c. „si quando" de electione libro 6.6 (et facit c. „indemp- nitatibus" eodem titulo et libro). [32] adversarii tamen ecclesie, volentes illius pravi decreti iniquitatem palliare, dicunt illam minoris partis conclusionem seu decretacionem pretensam ex quatuor capitibus valuisse, in quorum quolibet dicunt disposicionem minoris partis prevalere: [32"] primo, si in minori parte numero 20 sint persone excedentes aliam partem in merito et representacione. et pro hoc casu solum allegant adversarii in jure, quod in simili dicit Hostiensiss de con- cessione prebende in c. „postulastis“, quod episcopus habens secum aliquos de capitulo, eciam partem minorem, quod prevalet judicium ipsius episcopi; et dicunt hoc idem tenere Innocentium aut ! Iohannem Andree in c. unico ne sede vacante libro 6.9. quod 25 ultimum est falsum; imo Johannes Andree 1°, clare prosequendo illud dictum Hostiensis in c. penultimo de appellationibus libro 6., reprobat illud dictum efficacissimis racionibus, concludens post multa, quod episcopus existens in capitulo ut prelatus non dicitur facere cum consensu capituli, nisi habeat secum majorem partem capituli, quia capitulum re- presentatur per majorem partem, ut in dicta l. „aliud“ § „refertur" et in aliis juribus so superius 11 allegatis. quinimo refert ipse Johannes Andree dominum Princivallumm, qui diu rexit studium Paduanum 12, in jure canonico disputando tenuisse " contra illud dictum Hostiensis. et idem tenuit Fredericus de Senis 13 in Consiliis" suis in primo; et hoc idem contra Hostiensem tenent omnes communiter doctores moderniores in dicto c. „postulastis". unde mirandum est ? de presumptione adversariorum, qui non solum in hoc allegant fal- s5 sum, sed eciam dictum communiter reprobatum, nec videntur discurrisse jura, in quibus a) Waappostolica. b) W constistit. c) W consistit. d) om. W. e) om. W. f) W aut. g) om. W. h) FP parvum. i) in Wam Rande nota. k) om. Y. I) Vet; Pom. aut Joh. Andree. m) W Pucivallum ; PBrina- vallum. n) P add. contrarium. o) EP conciliis. p) om. VP. c. 12 D. 56. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 93a. c. 16 de electione etc. X. I. 6. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 38a. 3 Mit dem Folgenden vergleiche man Zabarellas Tractatus de schismate (Schardius S. 689), der von Tudeschi in der vorliegenden Denkschrift öfter be- nutzt ist. “ Aristotelis Stagiritae Politicorum sive de re publica libri octo Leonardo Aretino interprete (Ve- netiis 1558) fol. 39b-40b. c. 28 D. 50. c. 9 de electione etc. I. 6 in VI. 1 Ebenda c. 43. Hostiensis vol. 2 fol 46a zu c. 15 de concessione prebende X. III. 8. 3 c. un. ne sede vacante aliquid innovetur III. 8 in VI. 10 Andreä 6, 89b-90" zu c. 11 de appellationi- 45 bus II. 15 in VI. 11 Vgl. art. 31. 12 Uber Princivallus vergleiche man Schulte 2, 135-136. 18 Die Consilia des Federicus Petruccius de Senis 50 sind ungedruckt. Vgl. Schulte 2, 237-238. 40
456 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 partem, contradiccione minoris partis non obstante, quia, ut predixi, tota ecclesia videtur Szw. Juni 80 facere, quod major pars facit, ut est textus notabilis juncta glosa in c. „apostolica“ a uad 56. di. 1 et textus cum glosa in c. „cum inter" de electione 2. et facit optime, quod 3 in Juli 3) simili habetur per Aristotilem 3. Politicorum c. 8. 4, videlicet quod regimen civitatis con- sistit penes congregacionem civium vel ipsius congregacionis partem valenciorem. ita 5 conformiter dicendum est in regimine orbis, ut penes congregacionem hominum tocius orbis vel ipsius partem valenciorem consistat“. et ita eciam " est dicendum in regimine uni- versalis ecclesie, que representatur per concilium generale, ut ipso concilio congregato consistat regimen" penes totam congregacionem concilii seu ipsius partem pociorem et" majorem, ut in juribus preallegatis (et facit c. „domino sancto" in fine 50. di. "). attenta 10 ergo disposicione regule juris indubium est s illud pravum h decretum paucorum nullius fuisse roboris vel momenti, presertim cum aliud verum decretum fuerit editum non modo a majori parte, sed eciam a duabus partibus et ultra tocius sacri concilii. et i ubi con- currunt due partes universitatis, ibi presumitur melior zelus, adeo quod contra duas partes non admittuntur excepciones tendentes ad extenuacionem votorum racione zeli meriti vel 15 auctoritatis, ut probatur in c. „si quando" de electione libro 6.6 (et facit c. „indemp- nitatibus" eodem titulo et libro). [32] adversarii tamen ecclesie, volentes illius pravi decreti iniquitatem palliare, dicunt illam minoris partis conclusionem seu decretacionem pretensam ex quatuor capitibus valuisse, in quorum quolibet dicunt disposicionem minoris partis prevalere: [32"] primo, si in minori parte numero 20 sint persone excedentes aliam partem in merito et representacione. et pro hoc casu solum allegant adversarii in jure, quod in simili dicit Hostiensiss de con- cessione prebende in c. „postulastis“, quod episcopus habens secum aliquos de capitulo, eciam partem minorem, quod prevalet judicium ipsius episcopi; et dicunt hoc idem tenere Innocentium aut ! Iohannem Andree in c. unico ne sede vacante libro 6.9. quod 25 ultimum est falsum; imo Johannes Andree 1°, clare prosequendo illud dictum Hostiensis in c. penultimo de appellationibus libro 6., reprobat illud dictum efficacissimis racionibus, concludens post multa, quod episcopus existens in capitulo ut prelatus non dicitur facere cum consensu capituli, nisi habeat secum majorem partem capituli, quia capitulum re- presentatur per majorem partem, ut in dicta l. „aliud“ § „refertur" et in aliis juribus so superius 11 allegatis. quinimo refert ipse Johannes Andree dominum Princivallumm, qui diu rexit studium Paduanum 12, in jure canonico disputando tenuisse " contra illud dictum Hostiensis. et idem tenuit Fredericus de Senis 13 in Consiliis" suis in primo; et hoc idem contra Hostiensem tenent omnes communiter doctores moderniores in dicto c. „postulastis". unde mirandum est ? de presumptione adversariorum, qui non solum in hoc allegant fal- s5 sum, sed eciam dictum communiter reprobatum, nec videntur discurrisse jura, in quibus a) Waappostolica. b) W constistit. c) W consistit. d) om. W. e) om. W. f) W aut. g) om. W. h) FP parvum. i) in Wam Rande nota. k) om. Y. I) Vet; Pom. aut Joh. Andree. m) W Pucivallum ; PBrina- vallum. n) P add. contrarium. o) EP conciliis. p) om. VP. c. 12 D. 56. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 93a. c. 16 de electione etc. X. I. 6. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 38a. 3 Mit dem Folgenden vergleiche man Zabarellas Tractatus de schismate (Schardius S. 689), der von Tudeschi in der vorliegenden Denkschrift öfter be- nutzt ist. “ Aristotelis Stagiritae Politicorum sive de re publica libri octo Leonardo Aretino interprete (Ve- netiis 1558) fol. 39b-40b. c. 28 D. 50. c. 9 de electione etc. I. 6 in VI. 1 Ebenda c. 43. Hostiensis vol. 2 fol 46a zu c. 15 de concessione prebende X. III. 8. 3 c. un. ne sede vacante aliquid innovetur III. 8 in VI. 10 Andreä 6, 89b-90" zu c. 11 de appellationi- 45 bus II. 15 in VI. 11 Vgl. art. 31. 12 Uber Princivallus vergleiche man Schulte 2, 135-136. 18 Die Consilia des Federicus Petruccius de Senis 50 sind ungedruckt. Vgl. Schulte 2, 237-238. 40
Strana 457
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 457 hec materia, de qua agitur, specialiter tractatur. potuissent enim discurrere per notata 1442 [zu. in c. „quia propter" de electione 1 et plenius in c. „ecclesia" (loco 2.) eodem titulo 2. Juni 80 und et ibi glosa 3 et doctores specialiter attingunt hunc articulum, an auctoritas debeat numero Juli 8) preferri, et glosa ibi tenuit, quod, si numerus in multum excedit, quod prefertur auctoritati 5 et eciam merito consistentibus in minori parte. et hodie hoc est clare decisum in dicto c. „si quando" de electione libro 6.4. istud autem deberet sufficere quoad casum nostrum, in quo ultra duas partes habuit decretum sacri concilii. sed ut allegacio adversariorum magis confundature, dico, quod, eciamsi non esset tantus excessus in numero, auctoritas et meritum minoris partis non preferrentur d majoritati numeri, licet possent impedire 10 disposicionem majoris partis, quia, licet fuerit opinio quorundam, quod pars sanior respectu auctoritatis et meriti dicatur eciam major (ut sentit glosa in dicto c. „ecclesia“5 et Inno- centius 6 in e c. „quia propter“7 et c. „scriptum“8 eodem titulo), attamen communis opinio doctorum et presertim modernorum est in contraria opinione, ut Petrus 9, Abbas 10, Jo- hannes Andree 11, Egidius 12, Hostiensis 13, Anthonius de Butrio 14, cardinalis de Zabarellis f 15 15 et omnes fere scribentes moventur, quia, cum jura communiter requirant duo copulative, non sufficit alterum ; tota enim copulativa redditur falsa ex falsitate unius partis, ut notatur in c. 2. et in c. „inter ceteras" de rescriptis 16. jura enim communiter dicunt, quod ad validitatem gestorum requiritur, quod consenciat major et sanior pars, ut in dicto c. 1. de hiis, que fiunt a majori parte capituli 17 et in aliis juribus superius allegatis in principio regule 18 et per Bartolum 19 in 1. „si uni" ff. de re judicata. non sufficit ergo sanior pars, nisi eciam sit major. ideo concludit Hostiensis 2° in dicto c. „ecclesia“ 21, quem secuntur ibi communiter doctores, quod, si ex eodem scrutinio fiant due electiones, una a majori parte respectu numeri, alia a saniori, quod neutra eleccio confirmabitur; prima non, quia non est facta a saniori parte, licet a majori (ut probatur in dicto c. „ecclesia“ loco 2.), 25 nec secunda, quia non est facta a majori, licet saniori (ad hoc c. „ecclesia“ loco 1.22 et in 5 c. „in genisi" de electione 23). et considerandum, quod Hostiensis in materia nostra aperte sentit contra allegacionem adversariorum h, quia in episcopo existente in capitulo habuit aliam consideracionem 24, et sic iste primus casus per adversarios allegatus in nullo eis opitulatur, immo communis opinio i Hostiensis et aliorum est contra eos. nec per hoc so volo fateri, quod apud illam minorem partem fuerit major auctoritas et meritum, quia sine comparacione auctoritas et meritum et major racio sic disponendi erant k in multi- tudine patrum. adducebant preterea adversarii ad justificacionem casus premissi aliquas auctoritates biblie, ut est illa „numquid ego non sum melior tibi quam decem 20 35 a) in W am Rande nota. b) V allegaciones. c) V confundantur. d) P preferreretur. e) V add. dicto. 1) PSa- berellis. g) om. VP. h) WP adversarii, i) P conclusio. k) W erat. c. 42 de electione etc. X. I. 6. Ebenda c. 57. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 65a. Vgl. S. 456 Anm. 6. Vgl. Anm. 2 und 3. Innocentius fol. 28a- 29a. Vgl. Anm. 1. c. 40 de electione etc. X. I. 6. 9 Wohl Petrus de Sampsone, dessen Summa de- 45 cretalium ungedruckt ist. Vgl. Schulte 2, 109. 10 Lectura aurea domini Abbatis antiqui super quinque libris decretalium ed. Georgius Maxillus alias Ubelin (Argentine 1510) fol. 30a und 32b. 11 Andreä 1, 112a.113a und 116ab. 50 1' Aegidius de Fuscarariis. Seine Lectura in decretales scheint nicht mehr vorhanden zu sein. Vgl. Schulte 2, 142. 40 18 Hostiensis vol. 1 fol. 65b, 66" und 68b. 14 Antonii de Butrio Lectura super quinque libros decretalium (Venetiis 1501, unfoliiert) zu c. 40 und 42 X. I. 6. 15 Lectura solennis et aurea domini cardinalis Zabarella super quinque libris decretalium vol. 1 (Lugduni 1518) fol. 145b und 149b. 16 c. 2 und c. 4 de rescriptis X. I. 3. 17 Vgl. S. 455 Anm. 1. 18 Vgl. art. 31. 19 Bartolus, Dig. nov. 1, 147b-148a zu Dig. 42, 1, 36. 20 Hostiensis vol. 1 fol. 83b. 21 Vgl. Anm. 2. 22 c. 48 de electione etc. X. I. 6. Ebenda c. 55. Vgl. die S. 456 Anm. 8 angeführte Stelle. 23 20 58*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 457 hec materia, de qua agitur, specialiter tractatur. potuissent enim discurrere per notata 1442 [zu. in c. „quia propter" de electione 1 et plenius in c. „ecclesia" (loco 2.) eodem titulo 2. Juni 80 und et ibi glosa 3 et doctores specialiter attingunt hunc articulum, an auctoritas debeat numero Juli 8) preferri, et glosa ibi tenuit, quod, si numerus in multum excedit, quod prefertur auctoritati 5 et eciam merito consistentibus in minori parte. et hodie hoc est clare decisum in dicto c. „si quando" de electione libro 6.4. istud autem deberet sufficere quoad casum nostrum, in quo ultra duas partes habuit decretum sacri concilii. sed ut allegacio adversariorum magis confundature, dico, quod, eciamsi non esset tantus excessus in numero, auctoritas et meritum minoris partis non preferrentur d majoritati numeri, licet possent impedire 10 disposicionem majoris partis, quia, licet fuerit opinio quorundam, quod pars sanior respectu auctoritatis et meriti dicatur eciam major (ut sentit glosa in dicto c. „ecclesia“5 et Inno- centius 6 in e c. „quia propter“7 et c. „scriptum“8 eodem titulo), attamen communis opinio doctorum et presertim modernorum est in contraria opinione, ut Petrus 9, Abbas 10, Jo- hannes Andree 11, Egidius 12, Hostiensis 13, Anthonius de Butrio 14, cardinalis de Zabarellis f 15 15 et omnes fere scribentes moventur, quia, cum jura communiter requirant duo copulative, non sufficit alterum ; tota enim copulativa redditur falsa ex falsitate unius partis, ut notatur in c. 2. et in c. „inter ceteras" de rescriptis 16. jura enim communiter dicunt, quod ad validitatem gestorum requiritur, quod consenciat major et sanior pars, ut in dicto c. 1. de hiis, que fiunt a majori parte capituli 17 et in aliis juribus superius allegatis in principio regule 18 et per Bartolum 19 in 1. „si uni" ff. de re judicata. non sufficit ergo sanior pars, nisi eciam sit major. ideo concludit Hostiensis 2° in dicto c. „ecclesia“ 21, quem secuntur ibi communiter doctores, quod, si ex eodem scrutinio fiant due electiones, una a majori parte respectu numeri, alia a saniori, quod neutra eleccio confirmabitur; prima non, quia non est facta a saniori parte, licet a majori (ut probatur in dicto c. „ecclesia“ loco 2.), 25 nec secunda, quia non est facta a majori, licet saniori (ad hoc c. „ecclesia“ loco 1.22 et in 5 c. „in genisi" de electione 23). et considerandum, quod Hostiensis in materia nostra aperte sentit contra allegacionem adversariorum h, quia in episcopo existente in capitulo habuit aliam consideracionem 24, et sic iste primus casus per adversarios allegatus in nullo eis opitulatur, immo communis opinio i Hostiensis et aliorum est contra eos. nec per hoc so volo fateri, quod apud illam minorem partem fuerit major auctoritas et meritum, quia sine comparacione auctoritas et meritum et major racio sic disponendi erant k in multi- tudine patrum. adducebant preterea adversarii ad justificacionem casus premissi aliquas auctoritates biblie, ut est illa „numquid ego non sum melior tibi quam decem 20 35 a) in W am Rande nota. b) V allegaciones. c) V confundantur. d) P preferreretur. e) V add. dicto. 1) PSa- berellis. g) om. VP. h) WP adversarii, i) P conclusio. k) W erat. c. 42 de electione etc. X. I. 6. Ebenda c. 57. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 65a. Vgl. S. 456 Anm. 6. Vgl. Anm. 2 und 3. Innocentius fol. 28a- 29a. Vgl. Anm. 1. c. 40 de electione etc. X. I. 6. 9 Wohl Petrus de Sampsone, dessen Summa de- 45 cretalium ungedruckt ist. Vgl. Schulte 2, 109. 10 Lectura aurea domini Abbatis antiqui super quinque libris decretalium ed. Georgius Maxillus alias Ubelin (Argentine 1510) fol. 30a und 32b. 11 Andreä 1, 112a.113a und 116ab. 50 1' Aegidius de Fuscarariis. Seine Lectura in decretales scheint nicht mehr vorhanden zu sein. Vgl. Schulte 2, 142. 40 18 Hostiensis vol. 1 fol. 65b, 66" und 68b. 14 Antonii de Butrio Lectura super quinque libros decretalium (Venetiis 1501, unfoliiert) zu c. 40 und 42 X. I. 6. 15 Lectura solennis et aurea domini cardinalis Zabarella super quinque libris decretalium vol. 1 (Lugduni 1518) fol. 145b und 149b. 16 c. 2 und c. 4 de rescriptis X. I. 3. 17 Vgl. S. 455 Anm. 1. 18 Vgl. art. 31. 19 Bartolus, Dig. nov. 1, 147b-148a zu Dig. 42, 1, 36. 20 Hostiensis vol. 1 fol. 83b. 21 Vgl. Anm. 2. 22 c. 48 de electione etc. X. I. 6. Ebenda c. 55. Vgl. die S. 456 Anm. 8 angeführte Stelle. 23 20 58*
Strana 458
458 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1448 filii?1" et illa „melior est canis vivus leone mortuo"2, et consimiles. ad quas, quia nil [zte. Juni so faciunt ad materiam universitatis seu “ concilii generalis, aliter non respondeo. potuissent und enim honeste subticeri. sed quatenus subiciunt, quod cum judicio minoris Juli 3) partis consensit tota sedes apostolica representata" in presidentibus, quorum duo fuerunt cardinales, item tota nacio Italica, tota nacio Anglicana, ambassiatores regum : Portugalie “ et Aragonum d et unus ambassiator regis Francie, episcopus Dignensis e, certe ista nec stringunt nec per omnia vera sunt in se. et primo ad id, quod dicitur de presidentibus tunc pape, respondetur, quod, licet presidentes pape seu legati sui senciant unum, non per hoc captivatur judicium majoris partis concilii. concilium enim non consistit in papa nec in suis presidentibus, sed representatur in tota congregacione 10 patrum ecclesie seu majoris partis (ut probatur in c. „in nomine domini“ 23. di.3 et in c. „bene quidem" 96. di. 4). patet ex ethimologia vocabuli: nam concilium idem est, quod cetus seu congregacio, ut dicit Ysidorus in c. „canones" 15. di.5 unde non potest dici factum sinodale, nisi fiat a' tota sinodo vel ejus majori parte. nec sufficit, quod s papa habeat secum minorem partem, quia, ut supra dixi“ de episcopo, licet sit in capitulo is tamquam prelatus, non potest dici factum a capitulo vel habitus consensus capituli, nisi concurrat cum eo judicium majoris partis, ut habet communis theorica doctorum supra recitata. et de hoc dicam infra in 3. casu7, ubi articulus iste melius cadit. ad h id, quod dicitur de tota nacione Italica et tota nacione Anglicana et am- bassiatoribus principum etc., respondeo, quod caret veritate, quia multi notabiles 20 Italici concurrerunt cum majori parte. et ita de ambassiatoribus regum et principum et de nacione Anglicana. nam episcopus Cathaniensis i et ego eramus de nacione Italica et ambassiatores regis Aragonum, et tamen fuimus cum majori parte; ex quo notorie patet falsa allegacio adversariorum. et idem k de multis aliis Italicis. sed satis est, per predicta confundere illam allegacionem tanquam falsam. et mirandum, quod in tanta re 28 non vereantur allegare notorie falsa. preterea! videtur eis deficere jus, quia recurrunt ad mendicata suffragia. allegant enim naciones, cum in concilio Basiliensi nunquam fuerit processum per naciones, sed per deputaciones, in = quibus sunt distributi patres et suppo- sita cujusque nacionis. nec nacio habet aliquam vocem in concilio Basiliensi, sed secundum ordinaciones 8 sacri concilii et consuetudinem ibidem hactenus observatam prevalet semper, so quod fit a tribus deputacionibus sine discrecione et distinccione nacionum. item 2 cum in illo parvo? decreto vix concurrerunt quinquaginta vel ad amplius 60 vota, quomodo o est verisimile, quod habuerint totam nacionem Italicam et Anglicanam et tot ambassiatores regum et principum, ut se jactant? immo, si verum velint fateri, preter unum ex am- bassiatoribus regis Portugalie nemo ex oratoribus principum recessit ex concilio propter 36 illud pravum ? decretum; immo et primo et post illud et adventum Grecorum fuerunt in sacro concilio Basiliensi ambassiatores imperatoris et regis Francie, qui rex expresse sub 1 pena prohibuit 1°, quod nemo de suis iret Ferrariam occasione concilii ycumenici. item ambassiatores omnes regis Castelle et regis Aragonum remanserunt in concilio Ba- siliensi continuando illud, non obstante illa pretensa translacione seu dissolucione. et hoc 40 de primo casu, in quo se inaniter jactant. [325] secundus casus est secundum eos, in quo minor pars prefertur majori, quando minor pars innititur veriori a) W sacri. b) P representative. c) V Portogalie. d) UP Aroganum. e) V Dynensis. f) W in. g) V add. eciam. h) W hat Alinea. i) P Ataniensis. k) Wita. 1) What Alinea. m) Pom. in — nacionis. n) W hat Alinea. 0) W nullo modo. p) P parvum. �) W om. sub pena. 45 1 2 1. Kön. 1, 8. Prediger Salomo 9, 4. c. 1 D. 23. с. 1 D. 96. c. 1 D. 15. 6 7 8 10 Vgl. S. 456 Z. 8. Vgl. art. 32c. Vgl. S. 438 Anm. 5. Zeile 36 pravum. Vgl. dazu S. 544 Anm. 5. Vgl. S. 452 Anm. 4. 50
458 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1448 filii?1" et illa „melior est canis vivus leone mortuo"2, et consimiles. ad quas, quia nil [zte. Juni so faciunt ad materiam universitatis seu “ concilii generalis, aliter non respondeo. potuissent und enim honeste subticeri. sed quatenus subiciunt, quod cum judicio minoris Juli 3) partis consensit tota sedes apostolica representata" in presidentibus, quorum duo fuerunt cardinales, item tota nacio Italica, tota nacio Anglicana, ambassiatores regum : Portugalie “ et Aragonum d et unus ambassiator regis Francie, episcopus Dignensis e, certe ista nec stringunt nec per omnia vera sunt in se. et primo ad id, quod dicitur de presidentibus tunc pape, respondetur, quod, licet presidentes pape seu legati sui senciant unum, non per hoc captivatur judicium majoris partis concilii. concilium enim non consistit in papa nec in suis presidentibus, sed representatur in tota congregacione 10 patrum ecclesie seu majoris partis (ut probatur in c. „in nomine domini“ 23. di.3 et in c. „bene quidem" 96. di. 4). patet ex ethimologia vocabuli: nam concilium idem est, quod cetus seu congregacio, ut dicit Ysidorus in c. „canones" 15. di.5 unde non potest dici factum sinodale, nisi fiat a' tota sinodo vel ejus majori parte. nec sufficit, quod s papa habeat secum minorem partem, quia, ut supra dixi“ de episcopo, licet sit in capitulo is tamquam prelatus, non potest dici factum a capitulo vel habitus consensus capituli, nisi concurrat cum eo judicium majoris partis, ut habet communis theorica doctorum supra recitata. et de hoc dicam infra in 3. casu7, ubi articulus iste melius cadit. ad h id, quod dicitur de tota nacione Italica et tota nacione Anglicana et am- bassiatoribus principum etc., respondeo, quod caret veritate, quia multi notabiles 20 Italici concurrerunt cum majori parte. et ita de ambassiatoribus regum et principum et de nacione Anglicana. nam episcopus Cathaniensis i et ego eramus de nacione Italica et ambassiatores regis Aragonum, et tamen fuimus cum majori parte; ex quo notorie patet falsa allegacio adversariorum. et idem k de multis aliis Italicis. sed satis est, per predicta confundere illam allegacionem tanquam falsam. et mirandum, quod in tanta re 28 non vereantur allegare notorie falsa. preterea! videtur eis deficere jus, quia recurrunt ad mendicata suffragia. allegant enim naciones, cum in concilio Basiliensi nunquam fuerit processum per naciones, sed per deputaciones, in = quibus sunt distributi patres et suppo- sita cujusque nacionis. nec nacio habet aliquam vocem in concilio Basiliensi, sed secundum ordinaciones 8 sacri concilii et consuetudinem ibidem hactenus observatam prevalet semper, so quod fit a tribus deputacionibus sine discrecione et distinccione nacionum. item 2 cum in illo parvo? decreto vix concurrerunt quinquaginta vel ad amplius 60 vota, quomodo o est verisimile, quod habuerint totam nacionem Italicam et Anglicanam et tot ambassiatores regum et principum, ut se jactant? immo, si verum velint fateri, preter unum ex am- bassiatoribus regis Portugalie nemo ex oratoribus principum recessit ex concilio propter 36 illud pravum ? decretum; immo et primo et post illud et adventum Grecorum fuerunt in sacro concilio Basiliensi ambassiatores imperatoris et regis Francie, qui rex expresse sub 1 pena prohibuit 1°, quod nemo de suis iret Ferrariam occasione concilii ycumenici. item ambassiatores omnes regis Castelle et regis Aragonum remanserunt in concilio Ba- siliensi continuando illud, non obstante illa pretensa translacione seu dissolucione. et hoc 40 de primo casu, in quo se inaniter jactant. [325] secundus casus est secundum eos, in quo minor pars prefertur majori, quando minor pars innititur veriori a) W sacri. b) P representative. c) V Portogalie. d) UP Aroganum. e) V Dynensis. f) W in. g) V add. eciam. h) W hat Alinea. i) P Ataniensis. k) Wita. 1) What Alinea. m) Pom. in — nacionis. n) W hat Alinea. 0) W nullo modo. p) P parvum. �) W om. sub pena. 45 1 2 1. Kön. 1, 8. Prediger Salomo 9, 4. c. 1 D. 23. с. 1 D. 96. c. 1 D. 15. 6 7 8 10 Vgl. S. 456 Z. 8. Vgl. art. 32c. Vgl. S. 438 Anm. 5. Zeile 36 pravum. Vgl. dazu S. 544 Anm. 5. Vgl. S. 452 Anm. 4. 50
Strana 459
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 459 1442 [zw. Juni 30 und Juli 3] racioni. et obmittendo aliquas allegaciones biblie, quia ad propositum non faciunt, ut est illa „ne sequaris turbam ad faciendum malum"1 et illa „stultorum infinitus est numerus etc."2, que responsione digna * non sunt, submitto alias eorum allegaciones. nam inducunt illam auctoritatem dominicam „si duo vel tres congregati fuerint in nomine 5 meo, in medio eorum sum"s, que transumptive habentur 24. q. 1. „alienus"4. non enim dixit dominus „si multi", sed „si duo etc." adducunt eciam notata per glosam in e. „sane“ 65. di.5 et in c. „Nicena" 31. di.°. quinimmo secundum eos dictum unius tantum prefertur sentencie pape et concilii, si iste unicus innitatur auctoritati aut racioni evidenciori. allegant glosam in c. „placuit“ 36. q. 2. 7, ubi dicunt probari, quod auctoritas 10 beati Jeronimi, que innitebatur veteri testamento, fuit prelata dicto duorum summorum pontificum, scilicet Simachi et Gregoriis, et duorum conciliorum?. in proposito autem nostro dicunt hoc modo justificari decretum minoris partis prefate, quia utebatur ' veriori racione et majori pietate e, quia major pars elegit loca ineligibilia pro Grecorum reduccione, scilicet Basileam et Avinionem, que non poterant eligi, quia ambassiatores Grecorum 15 publice protestati sunt 10 nunquam se venturos ad quemcunque illorum locorum nec ad aliquem alium, ubi pape presencia non esset, et d crudele erat et expresse fidem catholicam ledere ac reduccionem Grecorum abicere. ideo concludunt constanter tenendum, quod in minori parte ecclesia representabatur, quia majori racioni et pietati innitebatur. adducunt et similia, que parum stringunt. nec videntur isti discurrisse per campum juris hu- 20 mani; nam obmissa materia juris vadunt per frondes et folia. ut enim predixi in pre- cedenti casu 11: eciamsi minor pars utatur veriori racione, non tamen judicium et potestas tocius universitatis residet in minori parte, quia, ut plene dixi in precedenti casu, duo requiruntur, ut valeant gesta nomine universitatis, ut scilicet fiant ae majori et a saniori parte. unde, licet minor sit sanior respectu verioris racionis, non tamen est major pars. 25 nam potestas majoris partis nunquam devolvitur ad minorem partem, nisi in casibus in jure expressis, ut est glosa notabilis, quam secuntur omnes doctores, in c. „bone" (loco 2.) de electione 12. at iste casus devolucionis non est a jure expressus. et per hoc respondetur" ad glosam c. „sane" et c. „Nicena" 13. ibi enim non dicitur, quod minor 5 pars preferatur intuitu verioris racionis, sed quod unus solus potest resistere majori parti, allegando so racionem contra judicium majoris partis. unde non valebit nec factum majoris partis, quia sine racione, nec factum minoris partis, quia caret potestate universitatis, quia po- testas universitatis consistit in tota vel ejus majori parte, ut in dicta 1. „quod major" ff. ad municipalem 14 et in 1. „nominacionum“ C. de decurionibus 15, et videtur expressum in c. „ecclesia" (loco 1.) juncto c. „ecclesia"h (loco 2.) de electione 16. nam in illo c. 85 „ecclesia" (loco 1.) non valuit eleccio minoris partis, licet fuerit major pars i comparacione minoris k, et hoc quia non dicitur facta a collegio, ex quo non concurrit major pars tocius collegii !. in capitulo vero „ecclesia" (loco 2.) non valuit eleccio facta a majori parte, quia illa major pars non fuit sanior, et ideo neutrius disposicio tenet, ut eciam 40 a) W dignam. b) W utebantur. c) W pietati. d) P add. sic. e) Va minori parte et saniori statt a — parte. f) om. W. g) W major. h) V add. ejusdem tituli, om. loco. i) VP parcium. k) W minorum, korr. aus mi- noris. I) P concilii. 1 10 Exodus 23, 2. Prediger Salomo 1, 15. Matth. 18, 20. c. 19 C. 24 q. 1. c. 1 D. 65. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 106b. c. 12 D. 31. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 47a. c. 11 C. 36 q. 2. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 5900. 8 Vgl. c. 2, 5 und 7 C. 36 q. 2. 50 » Das Konzilvon Meaux vom Jahre 845 und ein an- geblich in Aachen gehaltenes. Vgl. c. 10 u. 11 C.36q. 2. * 45 Vgl. art. 8. Vgl. S. 457 Z. 7ff. 12 c. 36 de electione etc. X. I. 6. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 53". 18 Vgl. Z. 7. 14 Vgl. S. 455 Anm. 4. 15 Cod. Justin. lib. 10 tit. 32 l. 45. Vgl. S. 457 Anm. 22 und Anm. 2. 11 18
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 459 1442 [zw. Juni 30 und Juli 3] racioni. et obmittendo aliquas allegaciones biblie, quia ad propositum non faciunt, ut est illa „ne sequaris turbam ad faciendum malum"1 et illa „stultorum infinitus est numerus etc."2, que responsione digna * non sunt, submitto alias eorum allegaciones. nam inducunt illam auctoritatem dominicam „si duo vel tres congregati fuerint in nomine 5 meo, in medio eorum sum"s, que transumptive habentur 24. q. 1. „alienus"4. non enim dixit dominus „si multi", sed „si duo etc." adducunt eciam notata per glosam in e. „sane“ 65. di.5 et in c. „Nicena" 31. di.°. quinimmo secundum eos dictum unius tantum prefertur sentencie pape et concilii, si iste unicus innitatur auctoritati aut racioni evidenciori. allegant glosam in c. „placuit“ 36. q. 2. 7, ubi dicunt probari, quod auctoritas 10 beati Jeronimi, que innitebatur veteri testamento, fuit prelata dicto duorum summorum pontificum, scilicet Simachi et Gregoriis, et duorum conciliorum?. in proposito autem nostro dicunt hoc modo justificari decretum minoris partis prefate, quia utebatur ' veriori racione et majori pietate e, quia major pars elegit loca ineligibilia pro Grecorum reduccione, scilicet Basileam et Avinionem, que non poterant eligi, quia ambassiatores Grecorum 15 publice protestati sunt 10 nunquam se venturos ad quemcunque illorum locorum nec ad aliquem alium, ubi pape presencia non esset, et d crudele erat et expresse fidem catholicam ledere ac reduccionem Grecorum abicere. ideo concludunt constanter tenendum, quod in minori parte ecclesia representabatur, quia majori racioni et pietati innitebatur. adducunt et similia, que parum stringunt. nec videntur isti discurrisse per campum juris hu- 20 mani; nam obmissa materia juris vadunt per frondes et folia. ut enim predixi in pre- cedenti casu 11: eciamsi minor pars utatur veriori racione, non tamen judicium et potestas tocius universitatis residet in minori parte, quia, ut plene dixi in precedenti casu, duo requiruntur, ut valeant gesta nomine universitatis, ut scilicet fiant ae majori et a saniori parte. unde, licet minor sit sanior respectu verioris racionis, non tamen est major pars. 25 nam potestas majoris partis nunquam devolvitur ad minorem partem, nisi in casibus in jure expressis, ut est glosa notabilis, quam secuntur omnes doctores, in c. „bone" (loco 2.) de electione 12. at iste casus devolucionis non est a jure expressus. et per hoc respondetur" ad glosam c. „sane" et c. „Nicena" 13. ibi enim non dicitur, quod minor 5 pars preferatur intuitu verioris racionis, sed quod unus solus potest resistere majori parti, allegando so racionem contra judicium majoris partis. unde non valebit nec factum majoris partis, quia sine racione, nec factum minoris partis, quia caret potestate universitatis, quia po- testas universitatis consistit in tota vel ejus majori parte, ut in dicta 1. „quod major" ff. ad municipalem 14 et in 1. „nominacionum“ C. de decurionibus 15, et videtur expressum in c. „ecclesia" (loco 1.) juncto c. „ecclesia"h (loco 2.) de electione 16. nam in illo c. 85 „ecclesia" (loco 1.) non valuit eleccio minoris partis, licet fuerit major pars i comparacione minoris k, et hoc quia non dicitur facta a collegio, ex quo non concurrit major pars tocius collegii !. in capitulo vero „ecclesia" (loco 2.) non valuit eleccio facta a majori parte, quia illa major pars non fuit sanior, et ideo neutrius disposicio tenet, ut eciam 40 a) W dignam. b) W utebantur. c) W pietati. d) P add. sic. e) Va minori parte et saniori statt a — parte. f) om. W. g) W major. h) V add. ejusdem tituli, om. loco. i) VP parcium. k) W minorum, korr. aus mi- noris. I) P concilii. 1 10 Exodus 23, 2. Prediger Salomo 1, 15. Matth. 18, 20. c. 19 C. 24 q. 1. c. 1 D. 65. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 106b. c. 12 D. 31. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 47a. c. 11 C. 36 q. 2. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 5900. 8 Vgl. c. 2, 5 und 7 C. 36 q. 2. 50 » Das Konzilvon Meaux vom Jahre 845 und ein an- geblich in Aachen gehaltenes. Vgl. c. 10 u. 11 C.36q. 2. * 45 Vgl. art. 8. Vgl. S. 457 Z. 7ff. 12 c. 36 de electione etc. X. I. 6. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 53". 18 Vgl. Z. 7. 14 Vgl. S. 455 Anm. 4. 15 Cod. Justin. lib. 10 tit. 32 l. 45. Vgl. S. 457 Anm. 22 und Anm. 2. 11 18
Strana 460
460 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 supra 1 dixi post Hostiensem in precedenti casu. multeque inconveniencie cotidie [zw. Juni s0 sequerentur, si iste secundus casus esset simpliciter verus, ut allegatur. nam unus solus und canonicus pretendens debitum ecclesie vel aliam necessitatem vel utilitatem posset invito Juli 3) toto capitulo vendere vel aliter a obligare bona ecclesie, allegando, quod tota potestas capituli residet b in eo, quia utitur veriori racione. cujus contrarium aperte probatur 10.s q. 2. „hoc jus porrectum"2, ubi patet, quod eciam suggerente“ necessitate ecclesie non possunt bona distrahi, nisi consenciat major pars ibidem deserviencium. preterea contra hunc casum facit notabile d dictum Innocentiis in c. „eam te“ de rescriptis, ubi dicit, quod, si papa mandat capitulo aliquid juris, puta ut recipiant aliquem in canonicum seu quod conferant uni beneficium, non potest minor pars secundum eum invita majori parte 10 mandatum apostolicum adimplere, quia mandatum est capitulo ut capitulo et non ut singulis; ergo oportet, quod capitulum faciat, quod representatur in majori parte. et tamen? verum est dicere, quod is, qui vult mandatum apostolicum adimplere, innititur majori racioni, cum alii peccent non obediendo precepto pape. et tamen potestas capituli non devolvitur ad minorem partem, quia non est iste casus, in quo major pars privetur 15 et 1 devolucio fiat ad minorem partem. ad glosam c. „placuit“4 de auctoritate Jeronimi etc., illa non facit ad propositum. nam primo loquitur: quando dictum ali- cujus sancti vel alterius viri innititur auctoritati novi vel veteris testamenti, tunc tantum s illud prefertur judicio summorum pontificum, quia summi pontifices non possunt aliquid edere contra auctoritatem novi vel veteris testamenti, immo tunc convincuntur pocius s0 errare quam legem condere, ut dicit textus in c. „sunt quidam“ 25. q. 15. et quod allegant6 isti de conciliis, illa non fuerunt concilia generalia, sed provincialia, quia fuit concilium Aquisgrani" etc, ut patet in dicto c. „placuit". sed ubi cessat auctoritas novi auth veteris testamenti, dictum eciam sancti in diffinicionibus causarum non pre- fertur disposicioni summorum pontificum, ut est textus 20. di. c. 1., ubi melius distinguitur 25 ista materia una cum glosas quam in allegatis per adversarios. in casu autem nostro nichil disponebatur contra novum aut vetus testamentum, sed agebatur dumtaxat de eleccione loci pro ycumenico concilio celebrando. cujus quidem eleccio ex compactatis? cum Grecis spectabat ad sinodum Basiliensem, et sic oportebat, quod in eleccione con- curreret judicium ad minus majoris partis; alias non dicitur eleccio facta a concilio, quod so representatur in majori parte. et dum dicitur 10, quod loca electa per majorem partem erant ineligibilia et i quod Greci protestati sunt se non venturos ad aliquem illorum, respondetur dupliciter: primo, quod est falsum, quod loca essent ineligibilia, quia nunquam k fuit declaratum, quod Avinio non posset eligi. preterea et clarius adjectum fuit in disposicione majoris partis, quod, si concilium non posset esse in Avinione, in- sa telligeretur electa Sabaudia; que indubie poterat eligi, quia ipsimet Greci nominarunt Sabaudiam inter alia loca tunc nominata, licet ambassiator Grecorum postea dixerit, quod intelligebant de Sabaudia, id est de terris ducis Sabaudie, que sunt in Italia, cum tamen expresse Sabaudia fuerit nominata per Grecos inter loca existencia extra Italiam, ut supra 11 dictum fuit in casus narracione. et per hoc respondeo ad protestacionem 40 ambassiatorum Grecorum 12: primo quod ille ambassiator non habuit potestatem a) Palienare sialt al. obl. b) W resideret. c) W sugerente. d) W nobile. e) P add. non. f) W ant. g) P enim. h) W vel. i) W ant. k) is W korr. für non ; V non. 1 Vgl. S. 457 Z. 21 ff. 2 c. 2 С. 10 q. 2. 3 Innocentius fol. 4b zu c. 7 de rescriptis X. I. 3. * Vgl. S. 459 Z. 9ff., auch Theutonicus vol. 1 fol. 26b zu c. 1 D. 20. c. 6 С. 25 q. 1. s Vgl. S. 459 Z. 11. 8 3 10 11 12 Vgl. S. 459 Anm. 9. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 26b. Vgl. art. 3. Vgl. S. 459 Z. 13. Vgl. art. 8. Vgl. S. 459 Z. 14 f. 45 50
460 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 supra 1 dixi post Hostiensem in precedenti casu. multeque inconveniencie cotidie [zw. Juni s0 sequerentur, si iste secundus casus esset simpliciter verus, ut allegatur. nam unus solus und canonicus pretendens debitum ecclesie vel aliam necessitatem vel utilitatem posset invito Juli 3) toto capitulo vendere vel aliter a obligare bona ecclesie, allegando, quod tota potestas capituli residet b in eo, quia utitur veriori racione. cujus contrarium aperte probatur 10.s q. 2. „hoc jus porrectum"2, ubi patet, quod eciam suggerente“ necessitate ecclesie non possunt bona distrahi, nisi consenciat major pars ibidem deserviencium. preterea contra hunc casum facit notabile d dictum Innocentiis in c. „eam te“ de rescriptis, ubi dicit, quod, si papa mandat capitulo aliquid juris, puta ut recipiant aliquem in canonicum seu quod conferant uni beneficium, non potest minor pars secundum eum invita majori parte 10 mandatum apostolicum adimplere, quia mandatum est capitulo ut capitulo et non ut singulis; ergo oportet, quod capitulum faciat, quod representatur in majori parte. et tamen? verum est dicere, quod is, qui vult mandatum apostolicum adimplere, innititur majori racioni, cum alii peccent non obediendo precepto pape. et tamen potestas capituli non devolvitur ad minorem partem, quia non est iste casus, in quo major pars privetur 15 et 1 devolucio fiat ad minorem partem. ad glosam c. „placuit“4 de auctoritate Jeronimi etc., illa non facit ad propositum. nam primo loquitur: quando dictum ali- cujus sancti vel alterius viri innititur auctoritati novi vel veteris testamenti, tunc tantum s illud prefertur judicio summorum pontificum, quia summi pontifices non possunt aliquid edere contra auctoritatem novi vel veteris testamenti, immo tunc convincuntur pocius s0 errare quam legem condere, ut dicit textus in c. „sunt quidam“ 25. q. 15. et quod allegant6 isti de conciliis, illa non fuerunt concilia generalia, sed provincialia, quia fuit concilium Aquisgrani" etc, ut patet in dicto c. „placuit". sed ubi cessat auctoritas novi auth veteris testamenti, dictum eciam sancti in diffinicionibus causarum non pre- fertur disposicioni summorum pontificum, ut est textus 20. di. c. 1., ubi melius distinguitur 25 ista materia una cum glosas quam in allegatis per adversarios. in casu autem nostro nichil disponebatur contra novum aut vetus testamentum, sed agebatur dumtaxat de eleccione loci pro ycumenico concilio celebrando. cujus quidem eleccio ex compactatis? cum Grecis spectabat ad sinodum Basiliensem, et sic oportebat, quod in eleccione con- curreret judicium ad minus majoris partis; alias non dicitur eleccio facta a concilio, quod so representatur in majori parte. et dum dicitur 10, quod loca electa per majorem partem erant ineligibilia et i quod Greci protestati sunt se non venturos ad aliquem illorum, respondetur dupliciter: primo, quod est falsum, quod loca essent ineligibilia, quia nunquam k fuit declaratum, quod Avinio non posset eligi. preterea et clarius adjectum fuit in disposicione majoris partis, quod, si concilium non posset esse in Avinione, in- sa telligeretur electa Sabaudia; que indubie poterat eligi, quia ipsimet Greci nominarunt Sabaudiam inter alia loca tunc nominata, licet ambassiator Grecorum postea dixerit, quod intelligebant de Sabaudia, id est de terris ducis Sabaudie, que sunt in Italia, cum tamen expresse Sabaudia fuerit nominata per Grecos inter loca existencia extra Italiam, ut supra 11 dictum fuit in casus narracione. et per hoc respondeo ad protestacionem 40 ambassiatorum Grecorum 12: primo quod ille ambassiator non habuit potestatem a) Palienare sialt al. obl. b) W resideret. c) W sugerente. d) W nobile. e) P add. non. f) W ant. g) P enim. h) W vel. i) W ant. k) is W korr. für non ; V non. 1 Vgl. S. 457 Z. 21 ff. 2 c. 2 С. 10 q. 2. 3 Innocentius fol. 4b zu c. 7 de rescriptis X. I. 3. * Vgl. S. 459 Z. 9ff., auch Theutonicus vol. 1 fol. 26b zu c. 1 D. 20. c. 6 С. 25 q. 1. s Vgl. S. 459 Z. 11. 8 3 10 11 12 Vgl. S. 459 Anm. 9. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 26b. Vgl. art. 3. Vgl. S. 459 Z. 13. Vgl. art. 8. Vgl. S. 459 Z. 14 f. 45 50
Strana 461
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 461 hoc protestandi. solum enim habuit litteram credencialem papiream 1; sub credencia autem 1442 ſzw. generali non videntur mandata ea, que sunta contra prius concordata per ipsum dominum, Juni 30 und argumento eorum, que notat Bartolus 2 in l. „Lucius" ff. de fidejussoribus. item pro- testacio illa nichil valebat, quia erat contra concordata cum eis, ad que tenebantur vigore 5 contractus; Sabaudia enim erat in locis per eos nominatis. hinc est, quod ipsemet im- perator Grecorum postea in Constantinopoli respondit3 oratoribus sacri b concilii euntibus cum galeis pro eorum conduccione, quod non intendebant Greci venire, quia per con- cilium non fuerunt omnia adimpleta tempore suo. et idem respondit per litteras4 suas ex Constantinopoli scriptas“ ad sacrum concilium. et sic non allegabant defectum loci. 1o protestacio ergo illa nulla et allegacio adversariorum d falsa, et hec est vera responsio. potest et secundo responderi eciam veraciter, quod, presupposito et non concesso, quod sacrum concilium nominasset loca ineligibilia et quod Greci nollent ad illa venire, non tamen ex hoc sequitur, quod minor pars habuit auctoritatem tocius concilii eligendo e alium locum, quia nullibi hoc est expressum. nam, ut supra 5 dixi, eciamsi minor pars 15 vult exequi mandatum superioris, non potest hoc facere invita majori parte, si mandatum est factum collegio ut collegio, ut notat Innocentius in dicto capitulo „eam te". et quam- quam hec soluciones verissime sint, non tamen per hoc fateor, quod minor pars fuerit usa in eleccione novi loci majori racione, quoniam, cum omnia fere essent parata per Avinionensesf et solum petebant pro eorum caucione decretacionem illorum locorum 2o electorum et decime etc., ut supra ‘ in narracione casus, longe sanius erat decretare illa postulata, quam de novo tendere ad eleccionem alterius loci et exquirere mutuum 70000 duca- torum et alia de novo parare, que omnia fere parata erant, ut post illam decretacionem experiencia docuit, eo presertim attento, quod Avinionenses prius exsolverant 6000 ducatorum et post adventum oratorum sacri concilii ad Avinionem contentaverant capitaneum de 25 30000 et 800 ducatis et fecerunt oratores cautos de residua summa usque ad 70000 du- catorum, ut supra" dictum est in narracione casus. et hec de secundo casu. [32e] tercius casus adversariorum erat, ubi papa acceptat et confirmat decretum partis con- cilii, licet minoris, tanquam judex competens illius dissensionis. et hunc casum nituntur probare illa auctoritate Deutrinomiis, que transumptive habetur in c. so „per venerabilem" qui filii sint legitimi?. ait enim dominus: „si videris in portis ju- dicium variare inter causam et causam, sanguinem et sanguinem etc., vade ad locum, quem elegit dominus, ad sacerdotes « Levitici generis et ad judicesh, qui fuerunt† illo tempore; qui indicabuntk tibi judicii veritatem, et facias, quecunque tibi dixerint." „qui autem superbierit, nolens obedire sacerdotis imperio, morietur etc.", ut plenius 1 habetur s5 in locis preallegatis, quasi velint isti innuere, quod data discordia in concilio generali debet recurri ad papam et standum est judicio pape tamquam supremo et ultimo, licet papa concurrat cum minori parte. ad idemm, quod dictum fuit Moysi, qui figuram in hoc tenuit summi pontificis, ut inquit beatus Bernardus " ad Eugenium 1°. nam Moysi dictum fuit 11, ut constitueret judices in populo, et si quid majus ortum fuerit, deberent 40 judices referre ad Moysen. et in hoc intrant adversarii in materiam potestatis summi Judi 3) a) W flunt. b) om. W. c) W directas. d) P adversarii. e) Peligere. f) W Avinionensem. g) W sacerdotem. h) VP jndicem. i) VP fuerit. k) em. ; WVP judicabunt. 1) W stellt um hab. plen. m) P add. facit. n) W Bernchardus ; V Berenhardus. 1 Vgl. art. 8. Bartolus, Dig. nov. 2, 89b zu Dig. 46, 1, 24. 45 " Vgl. art. 17. * Vom 25. Oktober 1437 (gedr. Cecconi 1, 2 pag. CCCCXLV-CCCCXLVI; Mon. conc. 3, 49-50). 5 Vgl. S. 460 Z. 7 ff. 50 8 Vgl. art. 7. Vgl. art. 12. 8 Deuteron. 17, 8-10 und 12. Die Zitate sind nicht wörtlich. 2 c. 13 qui filii sint legitimi X. IV. 17. 10 Vgl. S. Bernardi abbatis Clarae-Vallensis De consideratione ad Eugenium tertium lib. 3 cap. 4 (Migne 182, 768). 11 Vgl. Deuteron. 16, 18.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 461 hoc protestandi. solum enim habuit litteram credencialem papiream 1; sub credencia autem 1442 ſzw. generali non videntur mandata ea, que sunta contra prius concordata per ipsum dominum, Juni 30 und argumento eorum, que notat Bartolus 2 in l. „Lucius" ff. de fidejussoribus. item pro- testacio illa nichil valebat, quia erat contra concordata cum eis, ad que tenebantur vigore 5 contractus; Sabaudia enim erat in locis per eos nominatis. hinc est, quod ipsemet im- perator Grecorum postea in Constantinopoli respondit3 oratoribus sacri b concilii euntibus cum galeis pro eorum conduccione, quod non intendebant Greci venire, quia per con- cilium non fuerunt omnia adimpleta tempore suo. et idem respondit per litteras4 suas ex Constantinopoli scriptas“ ad sacrum concilium. et sic non allegabant defectum loci. 1o protestacio ergo illa nulla et allegacio adversariorum d falsa, et hec est vera responsio. potest et secundo responderi eciam veraciter, quod, presupposito et non concesso, quod sacrum concilium nominasset loca ineligibilia et quod Greci nollent ad illa venire, non tamen ex hoc sequitur, quod minor pars habuit auctoritatem tocius concilii eligendo e alium locum, quia nullibi hoc est expressum. nam, ut supra 5 dixi, eciamsi minor pars 15 vult exequi mandatum superioris, non potest hoc facere invita majori parte, si mandatum est factum collegio ut collegio, ut notat Innocentius in dicto capitulo „eam te". et quam- quam hec soluciones verissime sint, non tamen per hoc fateor, quod minor pars fuerit usa in eleccione novi loci majori racione, quoniam, cum omnia fere essent parata per Avinionensesf et solum petebant pro eorum caucione decretacionem illorum locorum 2o electorum et decime etc., ut supra ‘ in narracione casus, longe sanius erat decretare illa postulata, quam de novo tendere ad eleccionem alterius loci et exquirere mutuum 70000 duca- torum et alia de novo parare, que omnia fere parata erant, ut post illam decretacionem experiencia docuit, eo presertim attento, quod Avinionenses prius exsolverant 6000 ducatorum et post adventum oratorum sacri concilii ad Avinionem contentaverant capitaneum de 25 30000 et 800 ducatis et fecerunt oratores cautos de residua summa usque ad 70000 du- catorum, ut supra" dictum est in narracione casus. et hec de secundo casu. [32e] tercius casus adversariorum erat, ubi papa acceptat et confirmat decretum partis con- cilii, licet minoris, tanquam judex competens illius dissensionis. et hunc casum nituntur probare illa auctoritate Deutrinomiis, que transumptive habetur in c. so „per venerabilem" qui filii sint legitimi?. ait enim dominus: „si videris in portis ju- dicium variare inter causam et causam, sanguinem et sanguinem etc., vade ad locum, quem elegit dominus, ad sacerdotes « Levitici generis et ad judicesh, qui fuerunt† illo tempore; qui indicabuntk tibi judicii veritatem, et facias, quecunque tibi dixerint." „qui autem superbierit, nolens obedire sacerdotis imperio, morietur etc.", ut plenius 1 habetur s5 in locis preallegatis, quasi velint isti innuere, quod data discordia in concilio generali debet recurri ad papam et standum est judicio pape tamquam supremo et ultimo, licet papa concurrat cum minori parte. ad idemm, quod dictum fuit Moysi, qui figuram in hoc tenuit summi pontificis, ut inquit beatus Bernardus " ad Eugenium 1°. nam Moysi dictum fuit 11, ut constitueret judices in populo, et si quid majus ortum fuerit, deberent 40 judices referre ad Moysen. et in hoc intrant adversarii in materiam potestatis summi Judi 3) a) W flunt. b) om. W. c) W directas. d) P adversarii. e) Peligere. f) W Avinionensem. g) W sacerdotem. h) VP jndicem. i) VP fuerit. k) em. ; WVP judicabunt. 1) W stellt um hab. plen. m) P add. facit. n) W Bernchardus ; V Berenhardus. 1 Vgl. art. 8. Bartolus, Dig. nov. 2, 89b zu Dig. 46, 1, 24. 45 " Vgl. art. 17. * Vom 25. Oktober 1437 (gedr. Cecconi 1, 2 pag. CCCCXLV-CCCCXLVI; Mon. conc. 3, 49-50). 5 Vgl. S. 460 Z. 7 ff. 50 8 Vgl. art. 7. Vgl. art. 12. 8 Deuteron. 17, 8-10 und 12. Die Zitate sind nicht wörtlich. 2 c. 13 qui filii sint legitimi X. IV. 17. 10 Vgl. S. Bernardi abbatis Clarae-Vallensis De consideratione ad Eugenium tertium lib. 3 cap. 4 (Migne 182, 768). 11 Vgl. Deuteron. 16, 18.
Strana 462
462 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 pontificis, adducentes aliquas generales auctoritates. item adducunt practicam quorundam [zio. Jumi 30 conciliorum generalium ", in quibus data dissensione inter patres recursum fuit ad sum- und mum pontificem et ipsius judicium observatum. ad primum respondeo, quod illa Juli 3) auctoritas Deutronomii loquitur, cum difficultas oritur ex judicio minorum judicum, quia judicia olim tenebantur in portis propter commoditatem comitativorum b ; unde data illa difficultate recurrendum erat ad superiorem. nos autem loquimur in hiis, que expli- cantur per concilium generale universalem ecclesiam representans; ab illo enim tanquam a supremo et ultimo judicio non recurritur ad aliquem alium, eciam papam. patet ex auctoritate dominica. nam Christus ipsum Petrum remisit ad ecclesiam et contempnentem ecclesiam habendum censuit“ pro ethnico et publicano 1. non ergo voluit recurri de ju- 10 dicio ecclesie ad judicium pape; alias non dixisset Petro „sit tibi sicut ethnicus et pu- blicanus“, sed mandasset judicium ecclesie prius discuti per Petrum. et si bene consideretur illa auctoritas Deutronomii declarata d, prout textus eam declarat in preallegato capitulo „per venerabilem", non excluditur ibi judicium episcoporum, cum ibie dicatur „recurren- dum ad sacerdotes Levitici generis" et subicitur „quod indicabunt tibi judicii veritatem, 1b sequeris eorum sentenciam etc.“ et postea subicitur de papa, et sic loquitur, quando judicium pape concurrit cum judicio sacerdotum. secus autem videtur, ubi totum con- cilium vel major pars, que representat totum, est in contraria opinione. nam si papa posset approbare indifferenter factum minoris partis, corrueret tota auctoritas conciliorum, quia raro aut nunquam contingit propter varia hominum judicia, quod in concilio generali 20 non sint aliqua vota diversa. unde, si papa posset approbare judicium minoris partis, facilime tota ecclesia posset periclitari. ponamus papam hereticum vel alias moribus in- dignum (quod esse potest, ut in c. „si papa“ 40. di. 2): posset iste approbare judicium aliquorum de concilio, qui male sentirent in fide, vel vellent vitare reformacionem ecclesie, ut dissolute viverent. nam et s in concilio Niceno contra Arrium congregato fuerunt 25 17 episcopi cum opinione Arrii3. absit enim, quod papa forte hereticus, sicut sepenumero contigit, potuisset judicium minoris partis approbare et auctorizare. nam, ut supra4 dixi, sicut episcopus existens in capitulo debet habere secum majorem partem capituli, ut ali- quid dicatur factum ab episcopo et capitulo, ita oportet, quod papa habeat majorem partem concilii, ut dicatur illud h factum a papa et a i concilio; alias, ut dixi5, actum se esset de auctoritate conciliorum. legimus insuper k, quod in conciliis apostolorum Petrus arrengabat! etm proponebat et votum suum exprimebat tanquam unus de concilio, et conclusio fiebat secundum judicium concilii et non suum, et responsio fiebat eciam nomine concilii, ut Actuum 15. capitulo 6. dicerem " tamen, quod vox pape propter ejus auctori- tatem et dignitatem sit majoris roboris quam vox cujuscunque alterius, sicut Johannes s5 Andree " dicit de voce episcopi interessentis in capitulo, ut ipse notat in c. penultimo de appellacionibus libro 6. et facit, quod legitur et notatur in c. „dudum“ (loco 1.) de elec- tione8 et per Bartolum in l. „si uni" ff. de re judicata", unde glose in libro decretorum sepenumero assumpserunt illam disputacionem: si sentencia pape discrepat a sentencia tocius concilii, cui magis standum est? et arguunt quandoque pro papa et quandoque 40 pro concilio, ut notatur 4. di. „in istis“ 10 et in c. „nemo“ 9. q. 3. 11 et ° in c. „legimus“ 5 a) on. VP. b) P communitatum. c) WP cesuit. d) Pom. declarata — cam. e) W stellt um dic. ibi. t) W sicut. g) on. W. h) om. W. i) om. VP. k) in W korr. für eciam; Veciam. I) Pom. arr. et. m) V seu. n) P dicerent. 0) W om. et in. Matth. 18, 17. с. 6 D. 40. s Vgl. Hefele 1, 298, auch RTA. 15 nr. 117 art. 3a (S. 207 Z. 25ff.). Vgl. S. 456 Z. 28 ff. 5 Vgl. Z. 18 ff. 6 Vgl. Actus apost. 15, 22 und 23. Andreä 6, 90b zu c. 11 de appellationibus II. 15 45 in VI. c. 22 de electione etc. X. I. 6. 9 Vgl. S. 457 Anm. 9 und 19. 10 c. 3 D 4. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 4a. c. 13 C. 9 q. 3. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 275b. 50 11
462 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 pontificis, adducentes aliquas generales auctoritates. item adducunt practicam quorundam [zio. Jumi 30 conciliorum generalium ", in quibus data dissensione inter patres recursum fuit ad sum- und mum pontificem et ipsius judicium observatum. ad primum respondeo, quod illa Juli 3) auctoritas Deutronomii loquitur, cum difficultas oritur ex judicio minorum judicum, quia judicia olim tenebantur in portis propter commoditatem comitativorum b ; unde data illa difficultate recurrendum erat ad superiorem. nos autem loquimur in hiis, que expli- cantur per concilium generale universalem ecclesiam representans; ab illo enim tanquam a supremo et ultimo judicio non recurritur ad aliquem alium, eciam papam. patet ex auctoritate dominica. nam Christus ipsum Petrum remisit ad ecclesiam et contempnentem ecclesiam habendum censuit“ pro ethnico et publicano 1. non ergo voluit recurri de ju- 10 dicio ecclesie ad judicium pape; alias non dixisset Petro „sit tibi sicut ethnicus et pu- blicanus“, sed mandasset judicium ecclesie prius discuti per Petrum. et si bene consideretur illa auctoritas Deutronomii declarata d, prout textus eam declarat in preallegato capitulo „per venerabilem", non excluditur ibi judicium episcoporum, cum ibie dicatur „recurren- dum ad sacerdotes Levitici generis" et subicitur „quod indicabunt tibi judicii veritatem, 1b sequeris eorum sentenciam etc.“ et postea subicitur de papa, et sic loquitur, quando judicium pape concurrit cum judicio sacerdotum. secus autem videtur, ubi totum con- cilium vel major pars, que representat totum, est in contraria opinione. nam si papa posset approbare indifferenter factum minoris partis, corrueret tota auctoritas conciliorum, quia raro aut nunquam contingit propter varia hominum judicia, quod in concilio generali 20 non sint aliqua vota diversa. unde, si papa posset approbare judicium minoris partis, facilime tota ecclesia posset periclitari. ponamus papam hereticum vel alias moribus in- dignum (quod esse potest, ut in c. „si papa“ 40. di. 2): posset iste approbare judicium aliquorum de concilio, qui male sentirent in fide, vel vellent vitare reformacionem ecclesie, ut dissolute viverent. nam et s in concilio Niceno contra Arrium congregato fuerunt 25 17 episcopi cum opinione Arrii3. absit enim, quod papa forte hereticus, sicut sepenumero contigit, potuisset judicium minoris partis approbare et auctorizare. nam, ut supra4 dixi, sicut episcopus existens in capitulo debet habere secum majorem partem capituli, ut ali- quid dicatur factum ab episcopo et capitulo, ita oportet, quod papa habeat majorem partem concilii, ut dicatur illud h factum a papa et a i concilio; alias, ut dixi5, actum se esset de auctoritate conciliorum. legimus insuper k, quod in conciliis apostolorum Petrus arrengabat! etm proponebat et votum suum exprimebat tanquam unus de concilio, et conclusio fiebat secundum judicium concilii et non suum, et responsio fiebat eciam nomine concilii, ut Actuum 15. capitulo 6. dicerem " tamen, quod vox pape propter ejus auctori- tatem et dignitatem sit majoris roboris quam vox cujuscunque alterius, sicut Johannes s5 Andree " dicit de voce episcopi interessentis in capitulo, ut ipse notat in c. penultimo de appellacionibus libro 6. et facit, quod legitur et notatur in c. „dudum“ (loco 1.) de elec- tione8 et per Bartolum in l. „si uni" ff. de re judicata", unde glose in libro decretorum sepenumero assumpserunt illam disputacionem: si sentencia pape discrepat a sentencia tocius concilii, cui magis standum est? et arguunt quandoque pro papa et quandoque 40 pro concilio, ut notatur 4. di. „in istis“ 10 et in c. „nemo“ 9. q. 3. 11 et ° in c. „legimus“ 5 a) on. VP. b) P communitatum. c) WP cesuit. d) Pom. declarata — cam. e) W stellt um dic. ibi. t) W sicut. g) on. W. h) om. W. i) om. VP. k) in W korr. für eciam; Veciam. I) Pom. arr. et. m) V seu. n) P dicerent. 0) W om. et in. Matth. 18, 17. с. 6 D. 40. s Vgl. Hefele 1, 298, auch RTA. 15 nr. 117 art. 3a (S. 207 Z. 25ff.). Vgl. S. 456 Z. 28 ff. 5 Vgl. Z. 18 ff. 6 Vgl. Actus apost. 15, 22 und 23. Andreä 6, 90b zu c. 11 de appellationibus II. 15 45 in VI. c. 22 de electione etc. X. I. 6. 9 Vgl. S. 457 Anm. 9 und 19. 10 c. 3 D 4. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 4a. c. 13 C. 9 q. 3. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 275b. 50 11
Strana 463
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 463 93. di. 1 et in c. „quodcunque“ 24. q. 12. et a pro auctoritate concilii solet allegari dictum 1442 [zio. Jeronimi in dicto c. „legimus“, dum dixit, quod „orbis est major Urbe", id est auctoritas Juni 30 und tocius ecclesie prevalet auctoritati ecclesie Romane. et b pro illa parte facit, quod legitur Juli 8) et notatur per glosam in c. „ecce" 99.° di.3, ubi glosa per illum textum Gregorii notat, 5 quod „ecclesia Romana non est universalis, sed est de universitate", id est includitur sub universali ecclesia, quia unica est ecclesia universalis et unitas divisionem non patitur, ut eleganter prosequitur Ciprianus 24. q. 1. „loquitur“4 (ad idem c „scisma" et c. „dicimus“ et c. „advocavit" eadem causa et questione 5). sed hodie cessant disputaciones glosarum et opiniones magistrorum perd declaracionem veritatis factam in illa magna sinodo Con- 10 stanciensi, ubi fuit declaratum 6, quod in hiis, que pertinent ad fidem et extirpacionem heresis " et ad reformacionem ecclesie tam in capite quam in menbris, concilium est supra papam et sic judicium concilii tanquam judicium superioris saltim in istis! tribus et in pertinentibus ad illa est preferendum judicio pape. concilium autem, ut predictum est?, representatur in tota ejus congregacione seu majori parte. non ergo potest papa auctorizare 15 judicium minoris partis, quia esset confundere auctoritatem concilii, que representatur in majori parte. nam, ut predixis, ficcione juris omnes facere videntur, quod major pars facit ut in 1. „aliud“ § „reffertur" ff. de re judicata9. et de hac auctoritate ecclesie universalis et cujuslibet concilii generalis dicam plenius in secundo dubio principali 1°, et per hec et ibi dicenda pretereo ea, que sunt s allegata per adversarios h de preeminencia 20 pape. ad id autem, quod obiciebatur de eo, quod dictum fuit Moysi, respondeo, quod idem est hodie dicendum in papa, quia majores cause sunt ad eum referende, ut in c. „majores" de baptismo 11, sed respectu inferiorum judicum et non concilii generalis, quia in concilio generali possunt tractari cause quantumcunque difficiles, ut dicam in secundo dubio; quinimmo data difficultate causarum papa solet congregare concilia gene- 25 ralia, ut per ipsa concilia difficultates ipse terminentur et sopiantur, ut in c. „Anastasius" cum glosa sua 19. di.12 et in c. „in nomine domini" 23. di. 13 et in c. „bene quidem" 96. di. 14 et in c. „Adrianus" et in c. „in sinodo“ 63. di. 15, cum multis similibus etc. ad id, quod ultimo allegabatur de practica quorundam conciliorum, respondetur, quod data dissensione inter patres concilii bene possunt, si volunt, ipsi patres recurrere so ad papam, sed non tenentur, presertim ubi major pars vel due partes concordant; nam ibi concilium, ubi major pars. item quia voce dominica judicium ecclesie, ut supra dixi 16, est ultimum et supremum, non ergo oportet propter contradiccionem aliquorum recurrere pretermisso k judicio ecclesie ad papam, sed veniens contra judicium majoris partis, quod censetur tocius concilii, est habendus tanquam ethnicus et publicanus. et hec de tercio s5 casu. [32d] ad quartum casum per adversarios inductum1 dicunt, quod eciam minor pars prevalet majori, quando totum concilium seu communitas in hoc convenit, quod ipsa teneatur in certo casu aliquid facere, ut tunc, si major pars rennuit pactum servare, potest minor pars illud adimplere, quantumcunque major pars contradicat, maxime si periculum inminet toti communitati, nisi impleatur. 40 n) in Wam Rande nota. b) in W am Rande ecclesia Romana non est universalis, sed est de universitate, id est includitur sub universali ecclesin etc. c) W 93; V 19 und darüber von einem Zeitgenossen 99. d) P propter. e) P scismatis. f) om. W. g) VP add. hic. h) P adversarium. i) W hal Alinea. k) P om. preter- misso — occlesie. I) WV add. in quo. 45 50 4 5 6 c. 24 D. 93. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 142b. c. 6 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 435a c. 5 D. 99. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 151b. с. 18 C. 24 q. 1. с. 34, 31 und 23 C. 24 q. 1. Vgl. das S. 58 Anm. 1 erwähnte Dekret. Vgl. S. 458 Z. 9 f. Vgl. S. 454 Z. 39 f. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 9 Dig. 50, 17, 160. 10 Vgl. art. 40. 11 c. 3 de baptismo et ejus effectu X. III. 42. 12 c. 9 D. 19. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 26b. 13 c. 1 D. 23. c. 1 D. 96. 14 15 c. 22 und 23 D. 63. 16 Vgl. S. 462 Z. 6 ff. 59
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 463 93. di. 1 et in c. „quodcunque“ 24. q. 12. et a pro auctoritate concilii solet allegari dictum 1442 [zio. Jeronimi in dicto c. „legimus“, dum dixit, quod „orbis est major Urbe", id est auctoritas Juni 30 und tocius ecclesie prevalet auctoritati ecclesie Romane. et b pro illa parte facit, quod legitur Juli 8) et notatur per glosam in c. „ecce" 99.° di.3, ubi glosa per illum textum Gregorii notat, 5 quod „ecclesia Romana non est universalis, sed est de universitate", id est includitur sub universali ecclesia, quia unica est ecclesia universalis et unitas divisionem non patitur, ut eleganter prosequitur Ciprianus 24. q. 1. „loquitur“4 (ad idem c „scisma" et c. „dicimus“ et c. „advocavit" eadem causa et questione 5). sed hodie cessant disputaciones glosarum et opiniones magistrorum perd declaracionem veritatis factam in illa magna sinodo Con- 10 stanciensi, ubi fuit declaratum 6, quod in hiis, que pertinent ad fidem et extirpacionem heresis " et ad reformacionem ecclesie tam in capite quam in menbris, concilium est supra papam et sic judicium concilii tanquam judicium superioris saltim in istis! tribus et in pertinentibus ad illa est preferendum judicio pape. concilium autem, ut predictum est?, representatur in tota ejus congregacione seu majori parte. non ergo potest papa auctorizare 15 judicium minoris partis, quia esset confundere auctoritatem concilii, que representatur in majori parte. nam, ut predixis, ficcione juris omnes facere videntur, quod major pars facit ut in 1. „aliud“ § „reffertur" ff. de re judicata9. et de hac auctoritate ecclesie universalis et cujuslibet concilii generalis dicam plenius in secundo dubio principali 1°, et per hec et ibi dicenda pretereo ea, que sunt s allegata per adversarios h de preeminencia 20 pape. ad id autem, quod obiciebatur de eo, quod dictum fuit Moysi, respondeo, quod idem est hodie dicendum in papa, quia majores cause sunt ad eum referende, ut in c. „majores" de baptismo 11, sed respectu inferiorum judicum et non concilii generalis, quia in concilio generali possunt tractari cause quantumcunque difficiles, ut dicam in secundo dubio; quinimmo data difficultate causarum papa solet congregare concilia gene- 25 ralia, ut per ipsa concilia difficultates ipse terminentur et sopiantur, ut in c. „Anastasius" cum glosa sua 19. di.12 et in c. „in nomine domini" 23. di. 13 et in c. „bene quidem" 96. di. 14 et in c. „Adrianus" et in c. „in sinodo“ 63. di. 15, cum multis similibus etc. ad id, quod ultimo allegabatur de practica quorundam conciliorum, respondetur, quod data dissensione inter patres concilii bene possunt, si volunt, ipsi patres recurrere so ad papam, sed non tenentur, presertim ubi major pars vel due partes concordant; nam ibi concilium, ubi major pars. item quia voce dominica judicium ecclesie, ut supra dixi 16, est ultimum et supremum, non ergo oportet propter contradiccionem aliquorum recurrere pretermisso k judicio ecclesie ad papam, sed veniens contra judicium majoris partis, quod censetur tocius concilii, est habendus tanquam ethnicus et publicanus. et hec de tercio s5 casu. [32d] ad quartum casum per adversarios inductum1 dicunt, quod eciam minor pars prevalet majori, quando totum concilium seu communitas in hoc convenit, quod ipsa teneatur in certo casu aliquid facere, ut tunc, si major pars rennuit pactum servare, potest minor pars illud adimplere, quantumcunque major pars contradicat, maxime si periculum inminet toti communitati, nisi impleatur. 40 n) in Wam Rande nota. b) in W am Rande ecclesia Romana non est universalis, sed est de universitate, id est includitur sub universali ecclesin etc. c) W 93; V 19 und darüber von einem Zeitgenossen 99. d) P propter. e) P scismatis. f) om. W. g) VP add. hic. h) P adversarium. i) W hal Alinea. k) P om. preter- misso — occlesie. I) WV add. in quo. 45 50 4 5 6 c. 24 D. 93. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 142b. c. 6 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 435a c. 5 D. 99. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 151b. с. 18 C. 24 q. 1. с. 34, 31 und 23 C. 24 q. 1. Vgl. das S. 58 Anm. 1 erwähnte Dekret. Vgl. S. 458 Z. 9 f. Vgl. S. 454 Z. 39 f. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 9 Dig. 50, 17, 160. 10 Vgl. art. 40. 11 c. 3 de baptismo et ejus effectu X. III. 42. 12 c. 9 D. 19. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 26b. 13 c. 1 D. 23. c. 1 D. 96. 14 15 c. 22 und 23 D. 63. 16 Vgl. S. 462 Z. 6 ff. 59
Strana 464
464 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 debet enim minora pars obviare periculis et dampnis et promissum per communitatem rw. Junt so exsolvere ad supplendum b negligenciam majoris partis, quia eo casu jus universitatis est und devolutum ad eos, qui aliorum negligenciam supplent. et ad hoc allegant textum in l. Juli 8] „sicut" in fine ff. „quod cujusque universitatis nomine"1, et notatur in c. „si forte“ 63. di. 2 nam universitas potest in uno solo residere, ut notatur in c. „gratum" de postu- 5 latione prelatorum 3. istum casum dicunt adversarii contigisse in concilio Basiliensi, quia totum concilium tenebatur eligere locum quemcunque Grecis gratum. majori ergo parte hoc negligente facere, licuit minori parti supplendo negligenciam majoris partis“ et sol- vere promissum factum per totum concilium. sed profecto nec iste casus verus est in se et jura per eos allegata illum d non probant. et primo contra hunc casum allego 10 glosam notabilem in c. „cum omnes" de constitutionibus 4, que dicit, quod, si aliqua ex necessitate sunt explicanda per universitatem, ut puta alienaciones vel similia, tunc habet locum illa regula, quod sufficit major pars, sed cessante necessitate requiritur consensus omnium. illius glose theoricam sequuntur ibi communiter doctores et addunt alios duos casus, in quibus sufficit disposicio majoris partis, videlicet si utilitas ecclesie suggerit vel 15 pietas. pro primo facit textus in c. 1. de hiis, que fiunt a majori parte 5, pro secundo facit capitulum finale eodem titulo 6. et sic aperte senciunt glose et doctores, discrepante eorum nemine, quod, sive in agendis per universitatem inmineat necessitas sive utilitas sive pietas, requiritur ad minus major pars universitatis ad validitatem actus. cujus con- trarium senciunt adversarii sine aliqua lege. nam illa lex „sicut“ et c. „si forte“ et glosa 20 in c. „gratum" allegata per eos loquuntur, quando jus universitatis residet eciam in uno propter mortem aliorum vel quia forte alii negligunt venire ad universitatem, que alias est legittime vocata, quia tunc faciunt se alienos juxta notata in c. „cum dilecti" de electione 7 et per Johannem Andree 8 in c. „in causis" eodem titulo. et facit, quod notat Innocencius? in c. 1. de majoritate et obedientia. sed quod universitate congregata 25 possite minor pars exsolvere seu adimplere contractum factum per universitatem invita majori parte, cum illud inmineat collegio et non singulis, hoc non probant illa jura nec alia; immo pocius probant contrarium, quia jura communiter dicunt, quod in explicandis per universitatem requiritur saltem major pars, eciamsi utilitas vel necessitas ecclesie exigat, ut probatur in c. 1. preallegato 10 de hiis, que fiunt a majori parte et clarius so 10. q. 2. „hoc jus porrectum"11, ubi loquitur textus de universitate obligata ex mutuo. et tamen oportet, quod concurrat judicium majoris partis ad exsolvendum debitum nomine universitatis. ad idem facit dictum Innocentii in preallegato c. „eam te“ de rescriptis 12, ubi in precepto per superiorem facto, quod non minus ligat quam convencio facta perf universitatem, non valet minor pars illud adimplere, si mandatur eleccio vel aliquid aliud, s5 quod consistat in jure, quia videtur tunc mandatum collegio ut collegio. et pondero illam racionem Innocentii, nam si propter aliorum negligenciam totum jus collegii devolveretur ad minorem partem, non diceretur tunc minor pars facere, sed ipsum collegium. et tamen negat Innocentius hoc posse fieri per minorem partem. item facit, quod notat s Bartolus 18 s) V major. b) W supplendam, korr. aus supplendum. c) om. VP. d) Villud; P illa. e) W posset. f) VP 40 add. ipsam. g) V add. glosa et. 1 Dig. 3, 4, 7. 2 с. 36 D. 63. 8 c. 2 de postulatione prelatorum X. I. 5. 4 c. 6 de constitutionibus X. I. 2. Vgl. Theu- tonicus vol. 2 fol. 6a. 5 c. 1 de his, que fiunt a majori parte capituli X. III. 11. Ebenda c. 4. c. 32 de electione etc. X. I. 6. Andreä 1, 103a zu c. 30 de electione etc. X. I. 6. Innocentius fol. 60b zu c. 1 de majoritate et obedientia X. I. 33. 1u Vgl. Anm. 5. 11 с. 2 С. 10 q. 2. 12 Vgl. S. 460 Anm. 3. 18 Bartolus, Dig. vet. 1, 141a und Dig. nov. 1, 137b zu Dig. 3, 4, 1 bezw. Dig. 42, 1, 4 § 6. 45 50
464 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 debet enim minora pars obviare periculis et dampnis et promissum per communitatem rw. Junt so exsolvere ad supplendum b negligenciam majoris partis, quia eo casu jus universitatis est und devolutum ad eos, qui aliorum negligenciam supplent. et ad hoc allegant textum in l. Juli 8] „sicut" in fine ff. „quod cujusque universitatis nomine"1, et notatur in c. „si forte“ 63. di. 2 nam universitas potest in uno solo residere, ut notatur in c. „gratum" de postu- 5 latione prelatorum 3. istum casum dicunt adversarii contigisse in concilio Basiliensi, quia totum concilium tenebatur eligere locum quemcunque Grecis gratum. majori ergo parte hoc negligente facere, licuit minori parti supplendo negligenciam majoris partis“ et sol- vere promissum factum per totum concilium. sed profecto nec iste casus verus est in se et jura per eos allegata illum d non probant. et primo contra hunc casum allego 10 glosam notabilem in c. „cum omnes" de constitutionibus 4, que dicit, quod, si aliqua ex necessitate sunt explicanda per universitatem, ut puta alienaciones vel similia, tunc habet locum illa regula, quod sufficit major pars, sed cessante necessitate requiritur consensus omnium. illius glose theoricam sequuntur ibi communiter doctores et addunt alios duos casus, in quibus sufficit disposicio majoris partis, videlicet si utilitas ecclesie suggerit vel 15 pietas. pro primo facit textus in c. 1. de hiis, que fiunt a majori parte 5, pro secundo facit capitulum finale eodem titulo 6. et sic aperte senciunt glose et doctores, discrepante eorum nemine, quod, sive in agendis per universitatem inmineat necessitas sive utilitas sive pietas, requiritur ad minus major pars universitatis ad validitatem actus. cujus con- trarium senciunt adversarii sine aliqua lege. nam illa lex „sicut“ et c. „si forte“ et glosa 20 in c. „gratum" allegata per eos loquuntur, quando jus universitatis residet eciam in uno propter mortem aliorum vel quia forte alii negligunt venire ad universitatem, que alias est legittime vocata, quia tunc faciunt se alienos juxta notata in c. „cum dilecti" de electione 7 et per Johannem Andree 8 in c. „in causis" eodem titulo. et facit, quod notat Innocencius? in c. 1. de majoritate et obedientia. sed quod universitate congregata 25 possite minor pars exsolvere seu adimplere contractum factum per universitatem invita majori parte, cum illud inmineat collegio et non singulis, hoc non probant illa jura nec alia; immo pocius probant contrarium, quia jura communiter dicunt, quod in explicandis per universitatem requiritur saltem major pars, eciamsi utilitas vel necessitas ecclesie exigat, ut probatur in c. 1. preallegato 10 de hiis, que fiunt a majori parte et clarius so 10. q. 2. „hoc jus porrectum"11, ubi loquitur textus de universitate obligata ex mutuo. et tamen oportet, quod concurrat judicium majoris partis ad exsolvendum debitum nomine universitatis. ad idem facit dictum Innocentii in preallegato c. „eam te“ de rescriptis 12, ubi in precepto per superiorem facto, quod non minus ligat quam convencio facta perf universitatem, non valet minor pars illud adimplere, si mandatur eleccio vel aliquid aliud, s5 quod consistat in jure, quia videtur tunc mandatum collegio ut collegio. et pondero illam racionem Innocentii, nam si propter aliorum negligenciam totum jus collegii devolveretur ad minorem partem, non diceretur tunc minor pars facere, sed ipsum collegium. et tamen negat Innocentius hoc posse fieri per minorem partem. item facit, quod notat s Bartolus 18 s) V major. b) W supplendam, korr. aus supplendum. c) om. VP. d) Villud; P illa. e) W posset. f) VP 40 add. ipsam. g) V add. glosa et. 1 Dig. 3, 4, 7. 2 с. 36 D. 63. 8 c. 2 de postulatione prelatorum X. I. 5. 4 c. 6 de constitutionibus X. I. 2. Vgl. Theu- tonicus vol. 2 fol. 6a. 5 c. 1 de his, que fiunt a majori parte capituli X. III. 11. Ebenda c. 4. c. 32 de electione etc. X. I. 6. Andreä 1, 103a zu c. 30 de electione etc. X. I. 6. Innocentius fol. 60b zu c. 1 de majoritate et obedientia X. I. 33. 1u Vgl. Anm. 5. 11 с. 2 С. 10 q. 2. 12 Vgl. S. 460 Anm. 3. 18 Bartolus, Dig. vet. 1, 141a und Dig. nov. 1, 137b zu Dig. 3, 4, 1 bezw. Dig. 42, 1, 4 § 6. 45 50
Strana 465
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 465 in l. 1. ff. „quod cujusque universitatis nomine" et in l. 4. § „condempnatum“ ff. de 1442 [zw. re judicata, ubi dicit a, quod, si universitas aliqua est oneratab debitis et non habet, unde Juni 30 und solvat, cogitur per superiorem singulis imponere collectam, ut habeat, unde solvat. unde Juli 3] aperte sentit, quod unus solus in defectum aliorum hoc facere non possit etc. preterea 5 tenetur concilium ex precepto divino ad reformacionem ecclesie. ergo unus solus aliis negligentibus posset statuta super reformacione edere. cujus contrarium innuit c. „sane" 65. di.1 hec et multe alie absurditates sequerentur, si casus preallegatus esset verus. et facit alia racio, quam supra2 induxi, quod nunquam potestas majoris partis devolvitur ad minorem, nisi in casibus specialiter a jure expressis, ut notat glosa et communiter 10 doctores approbant in c. „bone" (loco 2) de electione3, quia, cum privacio potestatis sit pena, nunquam habet locum, nisi specialiter exprimatur, quia pene non excedunt casum proprium (de penitencia di. 1. „pene“4 cum similibus). et si hec vera sit solucio ad predicta, est tamen et alia non minus vera. negatur enim, quod major pars concilii fuerit in aliqua negligencia; nam elegit Basileam, Avinionem et in defectum Sabaudiam, et Sabaudia 15 erat de locis expresse nominatis et concordatis cum Grecis; et sic satisfaciebat major pars promissioni facte per concilium. super falso ergo se fundant adversarii, cum eorum allegacio non sit vera neque in jure neque in facto. et hoc de quarto casu. [32"] audivid alias non- nullos adicientes alium casum specialem, diversa e tamen racione. dicebant enim, quod ubicunque universitas concorditer aliquid prius statuisset, non poterat 2o illud tolli per majorem partem, sed oportet, quod omnes concurrant, ne- mine discrepante. allegabant autenticam de defensoribus civitatum in fine 5, ibi nullo reluctante etc. item ' omnis res, per quas s causas nascitur h, per easdem dissolvitur, ut in regula 1. de regulis juris 6 et in 1. „nichil tam naturale" ff. eodem titulo 7. quare dice- bant, quod, cum totum concilium consensisset in illam priorem cedulam, quod Avinionen- 25 sibus realiter non solventibus infra mensem concilium posset et teneretur alium locum eligere, non poterat concilium, nisi omnes pariter concordarent, ab illa communi ordinacione discedere i. sed profecto motivum istud duplici racione tollitur: primo, quia non est verum in facto, cum cardinalis sancti Petri et dominus Julianus sancte Sabine presidens non consenserint in illam cedulam, ut supra dictum fuit in narracione casus 8. secundo hoc so motivum deficit in jure; nam autentica de defensoribus civitatum per istos allegata ponit casum specialem nec k loquitur in casu nostro, ut notanter dicit Bartolus? in dicta l. „omnes populi“ ff. de justitia et jure. nam ibi non dicitur, quod prius omnes consenserant, sed 1 loquitur, cum civitas ultra biennium vult continuare defensorem civitatis; tunc enim in odium continuacionis exigitur, quod omnes de universitate consenciant, nemine dis- s5 crepante. unde Cynus 11 in dicta l. „consüetudinis" C. que sit longa consuetudo dicebat, quod loquitur, quando statutum fit contra legem, quiam lex prohibet aliquem defensorem continuari n ultra biennium. sed, ut predixi 12, sive sit statutum contra legem sive preter legem, valet, si fit a majori parte. et in dicta autentica ponitur casus specialis, ut tollatur materia continuandi defensorem ultra biennium, ut notat Bartolus in dicta l. „omnes 4o populi". et idem dicendum est ad alia jura, si qua sunt, que requirant consensum om- nium, ut ponant casus speciales. nullibi enim generaliter cautum reperitur, ut, cum omnes a) P add. ordinarius, om. quod. b) W honerata. c) W hat Alinea. d) WV haben Alinea. e) W diversum. f) VP add. quia. g) W quascunque. h) W noscitur. i) in W korr. für desistere. k) W vel. 1) W et. m) W que. n) VP continuare. 45 1 „ s 4 * 50 c. 1 D. 65. Vgl. S. 459 Z. 25 ff. Vgl. S. 459 Anm. 12. c. 18 D. 1 de penitencia. Vgl. S. 455 Anm. 9. 6 Dig. 50, 17, 1. 8 9 11 10 12 Dig. 50, 17, 35. Vgl. art. 9. Vgl. S. 455 Z. 6 und Z. 14ff. Dig. 1, 1, 9. Vgl. S. 455 Anm. 8. Vgl. S. 455 Z. 6 ff. 59*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 465 in l. 1. ff. „quod cujusque universitatis nomine" et in l. 4. § „condempnatum“ ff. de 1442 [zw. re judicata, ubi dicit a, quod, si universitas aliqua est oneratab debitis et non habet, unde Juni 30 und solvat, cogitur per superiorem singulis imponere collectam, ut habeat, unde solvat. unde Juli 3] aperte sentit, quod unus solus in defectum aliorum hoc facere non possit etc. preterea 5 tenetur concilium ex precepto divino ad reformacionem ecclesie. ergo unus solus aliis negligentibus posset statuta super reformacione edere. cujus contrarium innuit c. „sane" 65. di.1 hec et multe alie absurditates sequerentur, si casus preallegatus esset verus. et facit alia racio, quam supra2 induxi, quod nunquam potestas majoris partis devolvitur ad minorem, nisi in casibus specialiter a jure expressis, ut notat glosa et communiter 10 doctores approbant in c. „bone" (loco 2) de electione3, quia, cum privacio potestatis sit pena, nunquam habet locum, nisi specialiter exprimatur, quia pene non excedunt casum proprium (de penitencia di. 1. „pene“4 cum similibus). et si hec vera sit solucio ad predicta, est tamen et alia non minus vera. negatur enim, quod major pars concilii fuerit in aliqua negligencia; nam elegit Basileam, Avinionem et in defectum Sabaudiam, et Sabaudia 15 erat de locis expresse nominatis et concordatis cum Grecis; et sic satisfaciebat major pars promissioni facte per concilium. super falso ergo se fundant adversarii, cum eorum allegacio non sit vera neque in jure neque in facto. et hoc de quarto casu. [32"] audivid alias non- nullos adicientes alium casum specialem, diversa e tamen racione. dicebant enim, quod ubicunque universitas concorditer aliquid prius statuisset, non poterat 2o illud tolli per majorem partem, sed oportet, quod omnes concurrant, ne- mine discrepante. allegabant autenticam de defensoribus civitatum in fine 5, ibi nullo reluctante etc. item ' omnis res, per quas s causas nascitur h, per easdem dissolvitur, ut in regula 1. de regulis juris 6 et in 1. „nichil tam naturale" ff. eodem titulo 7. quare dice- bant, quod, cum totum concilium consensisset in illam priorem cedulam, quod Avinionen- 25 sibus realiter non solventibus infra mensem concilium posset et teneretur alium locum eligere, non poterat concilium, nisi omnes pariter concordarent, ab illa communi ordinacione discedere i. sed profecto motivum istud duplici racione tollitur: primo, quia non est verum in facto, cum cardinalis sancti Petri et dominus Julianus sancte Sabine presidens non consenserint in illam cedulam, ut supra dictum fuit in narracione casus 8. secundo hoc so motivum deficit in jure; nam autentica de defensoribus civitatum per istos allegata ponit casum specialem nec k loquitur in casu nostro, ut notanter dicit Bartolus? in dicta l. „omnes populi“ ff. de justitia et jure. nam ibi non dicitur, quod prius omnes consenserant, sed 1 loquitur, cum civitas ultra biennium vult continuare defensorem civitatis; tunc enim in odium continuacionis exigitur, quod omnes de universitate consenciant, nemine dis- s5 crepante. unde Cynus 11 in dicta l. „consüetudinis" C. que sit longa consuetudo dicebat, quod loquitur, quando statutum fit contra legem, quiam lex prohibet aliquem defensorem continuari n ultra biennium. sed, ut predixi 12, sive sit statutum contra legem sive preter legem, valet, si fit a majori parte. et in dicta autentica ponitur casus specialis, ut tollatur materia continuandi defensorem ultra biennium, ut notat Bartolus in dicta l. „omnes 4o populi". et idem dicendum est ad alia jura, si qua sunt, que requirant consensum om- nium, ut ponant casus speciales. nullibi enim generaliter cautum reperitur, ut, cum omnes a) P add. ordinarius, om. quod. b) W honerata. c) W hat Alinea. d) WV haben Alinea. e) W diversum. f) VP add. quia. g) W quascunque. h) W noscitur. i) in W korr. für desistere. k) W vel. 1) W et. m) W que. n) VP continuare. 45 1 „ s 4 * 50 c. 1 D. 65. Vgl. S. 459 Z. 25 ff. Vgl. S. 459 Anm. 12. c. 18 D. 1 de penitencia. Vgl. S. 455 Anm. 9. 6 Dig. 50, 17, 1. 8 9 11 10 12 Dig. 50, 17, 35. Vgl. art. 9. Vgl. S. 455 Z. 6 und Z. 14ff. Dig. 1, 1, 9. Vgl. S. 455 Anm. 8. Vgl. S. 455 Z. 6 ff. 59*
Strana 466
466 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 consenserint in aliquem actum, debeant pariter “ omnes consentire in faciendo contrarium, zw. Juni s0 quoniam generaliter utriusque juris censura habet, ut factum a majori et saniori parte und universitatis censeatur a tota universitate factum, ut in dicta l. „aliud" in § „refertur“ Juli 3) ff. de regulis juris 1 et in aliis juribus superius allegatis. et quod hec regula debeat habere locum indifferenter, eciamsi in priori disposicione contraria omnes unanimiter de s universitate consenserintb, allego primo c. 1. de hiis, que fiunt a majori parte2 in e tri- plici loco. nam in principio ibi" dicitur, quod „in cunctis ecclesiis, quod pluribus et sanioribus fratribus visum fuerit, incunctanter debet observari". unde' pondero illud verbum „incunctanter", id est sine percunctacione, sine distinccione '. non ergo debet distingui, utrum prius omnes in contrarium consenserint vel non. esset enim violare illum 10 textum, qui non solum generaliter loquitur, sed eciam apponit illud verbum „incunctanter". solum ergo debet inspici, an minor pars habeat justam causam contradicendi, ut ibi dicitur in versiculo „quocirca". secundo hoc probat ille idem textus in versiculo „quocirca“, ubi dicitur, quod „nisi a paucioribus aliquid racionabiliter objectum fuerit et ostensum, appellacione remota prevaleat semper et suum consequatur effectum, quod a majori et 15 saniori parte capituli fuerit constitutum" g. pondero enim illa verba „prevaleat semper etc.“ cum enim dicat „semper“, ridiculum est addere ad textum „nisi primo omnes in con- trarium consensissent". scivisset enim hoc dicere legislator, si voluisset, ut in simili dicitur in c. „ad audienciam" de decimis 3. et qui omnia dicit, nichil excludit (19. di. „si Ro- manorum"4 et in c. „solite" de majoritate et obedientia 5). tercio adhuc clarius h probat 20 ille idem textus i in dicto k c. 1. in eo, quod subicit hec verba: „nec constitucionem vestram impediat, si forte aliquis ad conservandum1 ecclesie sue consuetudinem se jura- mento dicat astrictum; non enim juramenta, sed pocius perjuria sunt censenda, que contra utilitatemm ecclesiasticam et sanctorum patrum veniunt instituta.“ ecce ergo casus cla- rissimus contra istorum assercionem. nam ibi canonici volebant disponere contra antiquam 25 consuetudinem, in quam non solum omnes singuli consenserant, sed eciam ad illius obser- vanciam se juramento obligaverant ". et nichilominus ibi dicitur, quod in contraria disposicione standum est judicio majoris partis, ex quo hoc suggerit necessitas vel utilitas ecclesie. item, ut dicit Bartolus 6 in dicta l. „omnes populi", valet majoris partis judicium eciam contra legem, que cum tanta maturitate et procerum consensu est condita l. finali C. de so legibus 7. multo forcius debet valere in casu nostro, in quo contraria disposicio non erat fulcita lege nec firmata juramento. et si diceremus contrarium, sequeretur magna absurditas. cum enim experiencia docente expediat quandoque mutare legem, periculosum esset dicere, quod unius contradiccio posset impedire mutacionem legis ex eo, quia omnes unanimiter consenserunt in illam legem. addo ad predictorum confirmacionem hanc racionem : idem s5 debet operari ficcio in casu ficto, quod veritas in casu vero, ut notat Bartoluss in l. „si is, qui pro° emptore" ff. de usurpationibus p. et facit c. „litteras" de temporibus ordinationum?. sed utriusque juris censura declarat seu fingit factum a majori parte censendum, acsi esset ab omnibus factum, ut in dicto 1 c. 1.10 et in dicta l. „aliud" in § a) VP stellen um omnes pariter. by in W folgt hier mit dem Vermerk vacat versehen: ad hoc dictum Innocentii in 40 c. „bone“ (loco 2) de postulatione, in glosa „temere“ versiculo „sed quod dices“, ubi dicit: „nisi omnes facerent vel major pars etc.“ c) W stellt um triplici in. d) Wubi. e) Wom. unde — „incunctanter“. f) W distractione. g) W statutum. h) P largius. i) om. V. k) om. W. I) W observandum; P servandum. m) V auctoritatem. n) W obligaverunt ; V alligaverat. 0) W peremptorie statt pro emptore. p) W usuras. q) W dictis. 45 1 Vgl. S. 455 Anm. 5. c. 1 de his, que fiunt a majori parte capituli X. III. 11. c. 12 de decimis X. III. 30. c. 1 D. 19. c. 6 de majoritate et obedientia X. I. 33. Vgl. S. 455 Z. 6 ff. 6 7 Cod. Justin. lib. 1 tit. 14 l. 12. 8 Bartolus, Dig. nov. 1, 122a-125b passim zu Dig. 41, 3, 15. c. 13 de temporibus ordinationum et qualitate ordinandorum X. I. 11. 10 Vgl. Z. 6. 50
466 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 consenserint in aliquem actum, debeant pariter “ omnes consentire in faciendo contrarium, zw. Juni s0 quoniam generaliter utriusque juris censura habet, ut factum a majori et saniori parte und universitatis censeatur a tota universitate factum, ut in dicta l. „aliud" in § „refertur“ Juli 3) ff. de regulis juris 1 et in aliis juribus superius allegatis. et quod hec regula debeat habere locum indifferenter, eciamsi in priori disposicione contraria omnes unanimiter de s universitate consenserintb, allego primo c. 1. de hiis, que fiunt a majori parte2 in e tri- plici loco. nam in principio ibi" dicitur, quod „in cunctis ecclesiis, quod pluribus et sanioribus fratribus visum fuerit, incunctanter debet observari". unde' pondero illud verbum „incunctanter", id est sine percunctacione, sine distinccione '. non ergo debet distingui, utrum prius omnes in contrarium consenserint vel non. esset enim violare illum 10 textum, qui non solum generaliter loquitur, sed eciam apponit illud verbum „incunctanter". solum ergo debet inspici, an minor pars habeat justam causam contradicendi, ut ibi dicitur in versiculo „quocirca". secundo hoc probat ille idem textus in versiculo „quocirca“, ubi dicitur, quod „nisi a paucioribus aliquid racionabiliter objectum fuerit et ostensum, appellacione remota prevaleat semper et suum consequatur effectum, quod a majori et 15 saniori parte capituli fuerit constitutum" g. pondero enim illa verba „prevaleat semper etc.“ cum enim dicat „semper“, ridiculum est addere ad textum „nisi primo omnes in con- trarium consensissent". scivisset enim hoc dicere legislator, si voluisset, ut in simili dicitur in c. „ad audienciam" de decimis 3. et qui omnia dicit, nichil excludit (19. di. „si Ro- manorum"4 et in c. „solite" de majoritate et obedientia 5). tercio adhuc clarius h probat 20 ille idem textus i in dicto k c. 1. in eo, quod subicit hec verba: „nec constitucionem vestram impediat, si forte aliquis ad conservandum1 ecclesie sue consuetudinem se jura- mento dicat astrictum; non enim juramenta, sed pocius perjuria sunt censenda, que contra utilitatemm ecclesiasticam et sanctorum patrum veniunt instituta.“ ecce ergo casus cla- rissimus contra istorum assercionem. nam ibi canonici volebant disponere contra antiquam 25 consuetudinem, in quam non solum omnes singuli consenserant, sed eciam ad illius obser- vanciam se juramento obligaverant ". et nichilominus ibi dicitur, quod in contraria disposicione standum est judicio majoris partis, ex quo hoc suggerit necessitas vel utilitas ecclesie. item, ut dicit Bartolus 6 in dicta l. „omnes populi", valet majoris partis judicium eciam contra legem, que cum tanta maturitate et procerum consensu est condita l. finali C. de so legibus 7. multo forcius debet valere in casu nostro, in quo contraria disposicio non erat fulcita lege nec firmata juramento. et si diceremus contrarium, sequeretur magna absurditas. cum enim experiencia docente expediat quandoque mutare legem, periculosum esset dicere, quod unius contradiccio posset impedire mutacionem legis ex eo, quia omnes unanimiter consenserunt in illam legem. addo ad predictorum confirmacionem hanc racionem : idem s5 debet operari ficcio in casu ficto, quod veritas in casu vero, ut notat Bartoluss in l. „si is, qui pro° emptore" ff. de usurpationibus p. et facit c. „litteras" de temporibus ordinationum?. sed utriusque juris censura declarat seu fingit factum a majori parte censendum, acsi esset ab omnibus factum, ut in dicto 1 c. 1.10 et in dicta l. „aliud" in § a) VP stellen um omnes pariter. by in W folgt hier mit dem Vermerk vacat versehen: ad hoc dictum Innocentii in 40 c. „bone“ (loco 2) de postulatione, in glosa „temere“ versiculo „sed quod dices“, ubi dicit: „nisi omnes facerent vel major pars etc.“ c) W stellt um triplici in. d) Wubi. e) Wom. unde — „incunctanter“. f) W distractione. g) W statutum. h) P largius. i) om. V. k) om. W. I) W observandum; P servandum. m) V auctoritatem. n) W obligaverunt ; V alligaverat. 0) W peremptorie statt pro emptore. p) W usuras. q) W dictis. 45 1 Vgl. S. 455 Anm. 5. c. 1 de his, que fiunt a majori parte capituli X. III. 11. c. 12 de decimis X. III. 30. c. 1 D. 19. c. 6 de majoritate et obedientia X. I. 33. Vgl. S. 455 Z. 6 ff. 6 7 Cod. Justin. lib. 1 tit. 14 l. 12. 8 Bartolus, Dig. nov. 1, 122a-125b passim zu Dig. 41, 3, 15. c. 13 de temporibus ordinationum et qualitate ordinandorum X. I. 11. 10 Vgl. Z. 6. 50
Strana 467
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 467 „refertur" 1. ergo idem dicendum, cum major pars consentit, acsi omnes pariter consensissent. nec obstat, si dicatur, quod in illa disposicione contra cedulam non imminebat necessitas vel utilitas ecclesie aut sacri concilii; quo casu debet intercedere omnium consensus. nec sufficit judicium majoris partis, ut notat glosa 2 et Innocentius 3 in preallegato capitulo 5 „cum omnes" et supra4 eciam dixi. nam presupposito, quod illa theorica esset vera, quod non3 imminente necessitate utilitate aut pietate requiritur consensus omnium de universitate (quam tamen theoricam in illa parte nonnullib inprobant, cum jura indiffe- renter dicant valere, quod facit major pars), dicendum tamen, quod in hoc facto, de quo agitur, magna inminebat necessitas et utilitas ecclesie universalis, quia, cum omnia parata 10 forent stante nominacione Basilee Avinionis et Sabaudie, tam pecunie quam galee, et oratores sacri concilii tune ad Greciam ituri erant ibidem “ parati et non habebant necesse, nisi intrare galeas, ingens et notorium erat dampnum et prejudicium ecclesie, si de novo debuisset locus eligi et pecunia " queri et omnia de novo parari. ad predicta eciam optime facit c. finale „de hiis, que fiunt a majori parte capituli"5, ubi valet disposicio majoris 15 partis eciam in hiis, que competunt singulis canonicis, jure tamen ecclesie, videlicet ut quilibet canonicorum teneatur aliquid de suis redditibus ad fabricam ecclesie conferre. et tamen communi consensu fuerant perprius prebende singulariter singulis et ad eorum usum distribute, forcius ergo debet e valere judicium majoris partis in casu nostro, ubi non agebatur de jure singulis competenti, sed de facto ipsius ecclesie universalis. ad idem 20 faciunt notata per doctores in c. „cum dilecti" de electione6, ubi dicunt, quod, licet omnes canonici communi consensu terminum prefixerint ad eleccionem celebrandam, nichilominus possunt canonici seu major pars capituli expresse vel tacite illum terminum revocare, alium terminum prefigendo non obstante minoris partis dissensu. nec ullum‘ periculum imminebat hoc casu minori parti concilii, quia potestas eligendi alium locum non devolvebatur 25 ad alium, item quia eleccio fuit facta per concilium juxta concordata cum Grecis. et hoc quoad motiva adversariorum, quatenus volebant violare illam regulam communem „quod fit a majori parte". Juli 81/ 1448 [zwo. Juní 30 und [b) Probatio per sedecim rationes.] [33] Sed 5 allegare potuissent verba illius cedule 7, in qua dicebatur, quod Avi- 30 nionensibus realiter non solventibus infra mensem concilium posset et teneretur alium locum eligere. ponderandum est enim verbum „teneretur“, quod importat necessitatem, ut est textus in Clementina „exivi" in versiculo „item ordo" de verborum significatione s. et maxime hoc verum, quando verbum „teneretur" sequitur verbum „possit“ (argumentum in c. „oblate" de appellationibus 9). si ergo concilium ex necessitate tenebatur alium locum s5 eligere, non potuit perdurare in prima eleccione. ergo minor pars tanquam necessitata vigore cedule potuit et debuit eligere alium locum, cum necessitas legi non subiciatur (in c. „quanto" de consuetudine 10). [34] sed hiis minime obstantibus contraria sen- tencia verissima et indubitata existit, plurimis urgentibus racionibus. [34"] et prima racio sit hec: nemoh potest sibi legem imponere, a qua sibi resilire non 4o liceat, ex quo cum alio non contrahit nec alter i alteri se ipsum obligat a) P in. b) V nulli reprobant statt nonnulli inprobant. c) om. W. d) V pecunie, om. queri. e) VP debuit. 1) Villud. g) WYP haben kein Alinea. h) V hat Alinea. i) WY aliter. 45 Vgl. S. 455 Anm. 5. Vgl. S. 464 Anm. 4. 3 Innocentius fol. 1b-2a. " Vgl. S. 464 Z. 10 ff. 5 c. 4 de his, que fiunt a majori parte capituli X. III. 11. 1 10 c. 32 de electione etc. X. I. 6. Es ist die in art. 9 erwähnte Cedula. c. 1 de verborum significatione V. 11 in Clem. c. 47 de appellationibus X. II. 28. c. 4 de consuetudine X. I. 4.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 467 „refertur" 1. ergo idem dicendum, cum major pars consentit, acsi omnes pariter consensissent. nec obstat, si dicatur, quod in illa disposicione contra cedulam non imminebat necessitas vel utilitas ecclesie aut sacri concilii; quo casu debet intercedere omnium consensus. nec sufficit judicium majoris partis, ut notat glosa 2 et Innocentius 3 in preallegato capitulo 5 „cum omnes" et supra4 eciam dixi. nam presupposito, quod illa theorica esset vera, quod non3 imminente necessitate utilitate aut pietate requiritur consensus omnium de universitate (quam tamen theoricam in illa parte nonnullib inprobant, cum jura indiffe- renter dicant valere, quod facit major pars), dicendum tamen, quod in hoc facto, de quo agitur, magna inminebat necessitas et utilitas ecclesie universalis, quia, cum omnia parata 10 forent stante nominacione Basilee Avinionis et Sabaudie, tam pecunie quam galee, et oratores sacri concilii tune ad Greciam ituri erant ibidem “ parati et non habebant necesse, nisi intrare galeas, ingens et notorium erat dampnum et prejudicium ecclesie, si de novo debuisset locus eligi et pecunia " queri et omnia de novo parari. ad predicta eciam optime facit c. finale „de hiis, que fiunt a majori parte capituli"5, ubi valet disposicio majoris 15 partis eciam in hiis, que competunt singulis canonicis, jure tamen ecclesie, videlicet ut quilibet canonicorum teneatur aliquid de suis redditibus ad fabricam ecclesie conferre. et tamen communi consensu fuerant perprius prebende singulariter singulis et ad eorum usum distribute, forcius ergo debet e valere judicium majoris partis in casu nostro, ubi non agebatur de jure singulis competenti, sed de facto ipsius ecclesie universalis. ad idem 20 faciunt notata per doctores in c. „cum dilecti" de electione6, ubi dicunt, quod, licet omnes canonici communi consensu terminum prefixerint ad eleccionem celebrandam, nichilominus possunt canonici seu major pars capituli expresse vel tacite illum terminum revocare, alium terminum prefigendo non obstante minoris partis dissensu. nec ullum‘ periculum imminebat hoc casu minori parti concilii, quia potestas eligendi alium locum non devolvebatur 25 ad alium, item quia eleccio fuit facta per concilium juxta concordata cum Grecis. et hoc quoad motiva adversariorum, quatenus volebant violare illam regulam communem „quod fit a majori parte". Juli 81/ 1448 [zwo. Juní 30 und [b) Probatio per sedecim rationes.] [33] Sed 5 allegare potuissent verba illius cedule 7, in qua dicebatur, quod Avi- 30 nionensibus realiter non solventibus infra mensem concilium posset et teneretur alium locum eligere. ponderandum est enim verbum „teneretur“, quod importat necessitatem, ut est textus in Clementina „exivi" in versiculo „item ordo" de verborum significatione s. et maxime hoc verum, quando verbum „teneretur" sequitur verbum „possit“ (argumentum in c. „oblate" de appellationibus 9). si ergo concilium ex necessitate tenebatur alium locum s5 eligere, non potuit perdurare in prima eleccione. ergo minor pars tanquam necessitata vigore cedule potuit et debuit eligere alium locum, cum necessitas legi non subiciatur (in c. „quanto" de consuetudine 10). [34] sed hiis minime obstantibus contraria sen- tencia verissima et indubitata existit, plurimis urgentibus racionibus. [34"] et prima racio sit hec: nemoh potest sibi legem imponere, a qua sibi resilire non 4o liceat, ex quo cum alio non contrahit nec alter i alteri se ipsum obligat a) P in. b) V nulli reprobant statt nonnulli inprobant. c) om. W. d) V pecunie, om. queri. e) VP debuit. 1) Villud. g) WYP haben kein Alinea. h) V hat Alinea. i) WY aliter. 45 Vgl. S. 455 Anm. 5. Vgl. S. 464 Anm. 4. 3 Innocentius fol. 1b-2a. " Vgl. S. 464 Z. 10 ff. 5 c. 4 de his, que fiunt a majori parte capituli X. III. 11. 1 10 c. 32 de electione etc. X. I. 6. Es ist die in art. 9 erwähnte Cedula. c. 1 de verborum significatione V. 11 in Clem. c. 47 de appellationibus X. II. 28. c. 4 de consuetudine X. I. 4.
Strana 468
468 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 (textus est in 1. „si quis in principio" ff. de legatis 1 3.a), sive b sit“ universitas statutum [zw. Juni so edendo sive princeps legem condendo sive singularis persona aliter disponendo. pro und universitate adduco textum valde notabilem, qui videtur questionem nostram radicitus Juli 3) terminare, videlicet c. „in nostra" de injuriis et dampno dato2. ibi enim secundum in- tellectum Innocentiis, quem secuntur communiter omnes doctores, probatur, quod, licet 5 aliqua universitas per statutum suum in favorem singulorum se obliget ad ea, ad que naturaliter obligata non erat, potest nichilominus per contrarium statutum se liberare et primum statutum in totum vel in partem tollere. cives enim illi Brixienses gravia dampna passi fuerant et graves expensas fecerant ob discordiam, que tunc viguit inter milites et burgenses ; ad quam sedandam commune per suum statutum obligaverat se ad dampna 10 illa et expensas resarcienda. sed videns postea magnum onus et grande prejudicium ex hoc communitati ipsi inminere, statuit postea contrarium, ut a communitate dampna ipsa peti non possent, et hujusmodi contrarium statutum valuit secundum Innocentium, quia commune ipsum non erat ad illa dampna resarcienda naturaliter obligatum. unde, sicut per statutum suum potuit sed ad illa obligare, ita et per statutum contrarium potuit 15 illam obligacionem solvere, quia „omnis res, per quascunque causas nascitur, per easdem dissolvitur“, ut in regula 1. de regulis juris 4. et lex civilis dicit, quod nichil tam naturale, quam ut unumquodque solvatur eo vinculo, quo ligatum est, ut in 1. „nichil tam natu- rale" ff. de regulis juris 5. et sic singularitere probatur ibidem, quod, licet primum sta- tutum tenderet in favorem nonnullorum de universitate, ex quo tamen cum illis non 20 contraxit nec precessit aliqua obligacio naturalis, potuit nichilominus universitas contrarium postmodum statuere, eciam sine illorum consensu, in quorum favorem prima disposicio emanaverat. forcius ergo hoc idem in casu nostro dicendum est, in quo nulla obligacio precesserat ad disponendum contenta in illa cedula. nec sacrum concilium illam edendo cum aliquo contraxit nec in favorem singulorum'! fecit, nisi ipsius dumtaxat sacri con- 25 cilii, ut cicius illa negocia expedirentur. et presupposito, quod contemplacione quorundam de concilio hoc factum fuerit, qui se illi eleccioni opponebant, ut ab aliquibus asseritur, nichilominus s idem est omnino dicendum, ex quo concilium cum illis singulis non con- traxit, sed simpliciter per suam provisionem ita disposuit. quamquam enim singulares de concilio inter se super illius loci nominacione disceptarent et pro bono concordie in so illam cedulam convenerint, nichil h tamen cum ipso sacro concilio per viam pacti aut convencionis seu obligacionis actum est, sed ipsum sacrum concilium sua sponte per se disponens et cum nullo contrahens ita disposuit. nam aliud universitas, aliud singuli de universitate; nam i factum singulorum non attribuitur universitati, eciamsi omnes de universitate convenirent simul, ex quo non sunt collegialiter more solito congregati neque s5 collegialiter disponunt, ut notatur per glosam et doctores in l. „sicut“ ff. quod cujus- cumque universitatis nomine 6 et plenius per Bartolum " in l. „aut facta“ ff. de penis et per Johannem Andree 8 in c. „felicis" de penis libro 6. (facit l. „semper“ ff. quod vi aut clam? et c. „liberti“ 12. q. 2.10). et quod plus est, non poterant illi singuli pretendere in illo specialiter k interesse, quia negocium erat universalis ecclesie. et hoc quoad uni- 4o versitatem, ut non possit sibi legem per suum statutum imponere, a qua non liceat resilire. idem, ut predixi, est videre in principe, cujus vice fungitur sacrum con- a) W in fine ; V in. b) om. W. c) W sic ; om. V. d) Villam obligacionem inducere, ita potuit tollere statl se — solvere. e) Psimpliciter. f) V aliquorum. g) W nichilminus. h) W nec. i) V factum enim statt nam factum. k) V speciale; P speciali. 45 s Dig. 32, 22. c. 8 de injuriis et damno dato X. V. 36. Innocentius fol. 205a. c. 1 de regulis juris X. V. 41. Dig. 50, 17, 35. 10 Dig. 3, 4, 7. Bartolus, Dig. nov. 2, 242 ab zu Dig. 48, 19, 16. Andreä 6, 156a zu c. 5 de penis V. 9 in VI. Dig. 43, 24, 15. с. 61 С. 12 q. 2. 50
468 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 (textus est in 1. „si quis in principio" ff. de legatis 1 3.a), sive b sit“ universitas statutum [zw. Juni so edendo sive princeps legem condendo sive singularis persona aliter disponendo. pro und universitate adduco textum valde notabilem, qui videtur questionem nostram radicitus Juli 3) terminare, videlicet c. „in nostra" de injuriis et dampno dato2. ibi enim secundum in- tellectum Innocentiis, quem secuntur communiter omnes doctores, probatur, quod, licet 5 aliqua universitas per statutum suum in favorem singulorum se obliget ad ea, ad que naturaliter obligata non erat, potest nichilominus per contrarium statutum se liberare et primum statutum in totum vel in partem tollere. cives enim illi Brixienses gravia dampna passi fuerant et graves expensas fecerant ob discordiam, que tunc viguit inter milites et burgenses ; ad quam sedandam commune per suum statutum obligaverat se ad dampna 10 illa et expensas resarcienda. sed videns postea magnum onus et grande prejudicium ex hoc communitati ipsi inminere, statuit postea contrarium, ut a communitate dampna ipsa peti non possent, et hujusmodi contrarium statutum valuit secundum Innocentium, quia commune ipsum non erat ad illa dampna resarcienda naturaliter obligatum. unde, sicut per statutum suum potuit sed ad illa obligare, ita et per statutum contrarium potuit 15 illam obligacionem solvere, quia „omnis res, per quascunque causas nascitur, per easdem dissolvitur“, ut in regula 1. de regulis juris 4. et lex civilis dicit, quod nichil tam naturale, quam ut unumquodque solvatur eo vinculo, quo ligatum est, ut in 1. „nichil tam natu- rale" ff. de regulis juris 5. et sic singularitere probatur ibidem, quod, licet primum sta- tutum tenderet in favorem nonnullorum de universitate, ex quo tamen cum illis non 20 contraxit nec precessit aliqua obligacio naturalis, potuit nichilominus universitas contrarium postmodum statuere, eciam sine illorum consensu, in quorum favorem prima disposicio emanaverat. forcius ergo hoc idem in casu nostro dicendum est, in quo nulla obligacio precesserat ad disponendum contenta in illa cedula. nec sacrum concilium illam edendo cum aliquo contraxit nec in favorem singulorum'! fecit, nisi ipsius dumtaxat sacri con- 25 cilii, ut cicius illa negocia expedirentur. et presupposito, quod contemplacione quorundam de concilio hoc factum fuerit, qui se illi eleccioni opponebant, ut ab aliquibus asseritur, nichilominus s idem est omnino dicendum, ex quo concilium cum illis singulis non con- traxit, sed simpliciter per suam provisionem ita disposuit. quamquam enim singulares de concilio inter se super illius loci nominacione disceptarent et pro bono concordie in so illam cedulam convenerint, nichil h tamen cum ipso sacro concilio per viam pacti aut convencionis seu obligacionis actum est, sed ipsum sacrum concilium sua sponte per se disponens et cum nullo contrahens ita disposuit. nam aliud universitas, aliud singuli de universitate; nam i factum singulorum non attribuitur universitati, eciamsi omnes de universitate convenirent simul, ex quo non sunt collegialiter more solito congregati neque s5 collegialiter disponunt, ut notatur per glosam et doctores in l. „sicut“ ff. quod cujus- cumque universitatis nomine 6 et plenius per Bartolum " in l. „aut facta“ ff. de penis et per Johannem Andree 8 in c. „felicis" de penis libro 6. (facit l. „semper“ ff. quod vi aut clam? et c. „liberti“ 12. q. 2.10). et quod plus est, non poterant illi singuli pretendere in illo specialiter k interesse, quia negocium erat universalis ecclesie. et hoc quoad uni- 4o versitatem, ut non possit sibi legem per suum statutum imponere, a qua non liceat resilire. idem, ut predixi, est videre in principe, cujus vice fungitur sacrum con- a) W in fine ; V in. b) om. W. c) W sic ; om. V. d) Villam obligacionem inducere, ita potuit tollere statl se — solvere. e) Psimpliciter. f) V aliquorum. g) W nichilminus. h) W nec. i) V factum enim statt nam factum. k) V speciale; P speciali. 45 s Dig. 32, 22. c. 8 de injuriis et damno dato X. V. 36. Innocentius fol. 205a. c. 1 de regulis juris X. V. 41. Dig. 50, 17, 35. 10 Dig. 3, 4, 7. Bartolus, Dig. nov. 2, 242 ab zu Dig. 48, 19, 16. Andreä 6, 156a zu c. 5 de penis V. 9 in VI. Dig. 43, 24, 15. с. 61 С. 12 q. 2. 50
Strana 469
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 469 cilium, ut eleganter probatur in c. finali juncta glosa de rescriptis libro 6.1, ubi eciam videtur casus de hac questione. nam papa ibi revocans indulgencias super fructibus in absencia percipiendis concessas submisit hec verba: „et earum concessionem nostris volumus exulare temporibus et, quod nobis licere non patimur, nostris successoribus indicamus a“ 5 per que verba visus est papa velle a se omnem potestatem tales indulgencias concedendi abdicare b. et tamen glosa ibi querens "quid si verbis predictis non obstantibus tales seu consimiles indulgencias idemmet papa vel successor de novo concederet?“ respondet talem concessionem valere, reddens pro racione, quia non potuit sibi legem inponere, a qua sibi non liceret “ recedere (allegat preallegatam l. „si quis in principio"2 et l. „cum duobus" no in § „idem respondit" ff. pro socio 3), et quia primam constitucionem potest princeps tollere per secundam, licet de illa mencionem non faciat, ut in c. 1. de constitutionibus libro 6.4. respectu autem successoris allegat, quia non potuit suo successori legem in- ponere, quia par in parem non habet imperium (de electione c. „innotuit“5 et in 1. „ille, a quo" § „tempestivum" ff. ad Trebellianum 6). idem ergo et forcius dicendum in 15 sacro generali concilio totam ecclesiam representante, cui omnino lex humana in fidei materia, extirpacione scismatis et morum reformacione et ad illa pertinentibus justissime est subjecta, ut dicetur plenius in secundo dubio", ut per illa generalia verba ex se ipso prolata in illa cedula non potuerit sibi necessitatem et legem imponere, a qua sibi non liceret recedere, presertim equitate suggerente, sicut in casu nostro supervenit. cum d, ut so supra dictum est, maxime in narracione casus s, illi cives Avinionenses solum pro eorum cautela petebant, ut loca nominata et quedam alia parva decretarentur, et exsolverant perprius 6000 ducatorum et capitaneum contentaverant e de 30000 et 800 ducatis et de residua pecunia fecerant‘ cautos oratores sacri s concilii in eventum illius decretacionis, nonne iniquum fuisset pro tam levi dilacione ex justa causa facta ad aliam procedere 25 eleccionem, presertim cum oratores h sacri concilii eis prius ante confeccionem illius ce- dule promisissent pro eorum cautela, quod illa decretacio postulata precederet i? nam, ut alibi dicit glosa juncto * textu, „iniquum est non rumpere regulam, ubi equitas suggerit“, ut in autentica „ut matres debitrices aut creditrices“9. quinimo si bene con- jecturetur, intencio sacri concilii in confeccione illius cedule non fuit alia, nisi ut liberaret so se ab illa nominacione locorum casu, quo Avinionenses in exbursacione pecuniarum irent per subterfugia. sed allegantes justam causam non dicuntur subterfugere nec differre, ut est textus juncta glosa in c. „quam sit" de electione libro 6.10 in verbo „distulerit“. et hec quoad principem. idem, ut predixi 11, in privato dicendum est, ut non possit sibi legem imponere, a qua non liceat recedere et aliud penitus agere, ut probatur in s5 dicta 12 1. „si quis in principio" ff. de legatis 3., ubi hec regula clarissime per juris- consultum ponitur et est fundata super racione naturali, quia nichil tam naturale, quam ut unumquodque 1 solvatur eom vinculo, quo ligatum est, ut in dicta 1. „nichil tam" 13 et in dicto c. „omnis res" 14. ad idem textus in 1. „si cum Cornelius“ ff. de solutionibus 15, ubi patet, quod, si tibi mandavi vel tecum, quod plus est, pactum feci, ut rem meam in 1442 [zw. Juni 30 und Juli 3] 40 a) VP judicamus. b) V abjudicare. c) W liceat. d) V namque. e) W contentaverunt. f) W cautos fec. g) om. W. h) W oraotribus. i) in W korr. aus procederet; V procederet. k) V in certo. I) W unum- quidque. m) W ex. 7 50 1 c. 15 de rescriptis I. 3 in VI. Welche Glosse zum Liber sextus und zu den Clementinen von 45 Tudeschi benutzt worden ist, haben wir nicht er- mitteln können. 2 Vgl. S. 468 Anm. 1. Dig. 17, 2, 52 § 9. c. 1 de constitutionibus I. 2 in VI. c. 20 de electione etc. X. I. 6. Dig. 36, 1, 13 § 4. 4 5 Vgl. art. 40. Vgl. art. 7. Authentica 94, 2. c. 6 de electione etc. I. 6 in VI. 11 Vgl. S. 468 Z. 2. 12 Vgl. S. 468 Anm. 1. 18 Vgl. S. 468 Anm. 5. 14 Vgl. S. 468 Anm. 4. Dig. 46, 3, 82. s 9 10 15
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 469 cilium, ut eleganter probatur in c. finali juncta glosa de rescriptis libro 6.1, ubi eciam videtur casus de hac questione. nam papa ibi revocans indulgencias super fructibus in absencia percipiendis concessas submisit hec verba: „et earum concessionem nostris volumus exulare temporibus et, quod nobis licere non patimur, nostris successoribus indicamus a“ 5 per que verba visus est papa velle a se omnem potestatem tales indulgencias concedendi abdicare b. et tamen glosa ibi querens "quid si verbis predictis non obstantibus tales seu consimiles indulgencias idemmet papa vel successor de novo concederet?“ respondet talem concessionem valere, reddens pro racione, quia non potuit sibi legem inponere, a qua sibi non liceret “ recedere (allegat preallegatam l. „si quis in principio"2 et l. „cum duobus" no in § „idem respondit" ff. pro socio 3), et quia primam constitucionem potest princeps tollere per secundam, licet de illa mencionem non faciat, ut in c. 1. de constitutionibus libro 6.4. respectu autem successoris allegat, quia non potuit suo successori legem in- ponere, quia par in parem non habet imperium (de electione c. „innotuit“5 et in 1. „ille, a quo" § „tempestivum" ff. ad Trebellianum 6). idem ergo et forcius dicendum in 15 sacro generali concilio totam ecclesiam representante, cui omnino lex humana in fidei materia, extirpacione scismatis et morum reformacione et ad illa pertinentibus justissime est subjecta, ut dicetur plenius in secundo dubio", ut per illa generalia verba ex se ipso prolata in illa cedula non potuerit sibi necessitatem et legem imponere, a qua sibi non liceret recedere, presertim equitate suggerente, sicut in casu nostro supervenit. cum d, ut so supra dictum est, maxime in narracione casus s, illi cives Avinionenses solum pro eorum cautela petebant, ut loca nominata et quedam alia parva decretarentur, et exsolverant perprius 6000 ducatorum et capitaneum contentaverant e de 30000 et 800 ducatis et de residua pecunia fecerant‘ cautos oratores sacri s concilii in eventum illius decretacionis, nonne iniquum fuisset pro tam levi dilacione ex justa causa facta ad aliam procedere 25 eleccionem, presertim cum oratores h sacri concilii eis prius ante confeccionem illius ce- dule promisissent pro eorum cautela, quod illa decretacio postulata precederet i? nam, ut alibi dicit glosa juncto * textu, „iniquum est non rumpere regulam, ubi equitas suggerit“, ut in autentica „ut matres debitrices aut creditrices“9. quinimo si bene con- jecturetur, intencio sacri concilii in confeccione illius cedule non fuit alia, nisi ut liberaret so se ab illa nominacione locorum casu, quo Avinionenses in exbursacione pecuniarum irent per subterfugia. sed allegantes justam causam non dicuntur subterfugere nec differre, ut est textus juncta glosa in c. „quam sit" de electione libro 6.10 in verbo „distulerit“. et hec quoad principem. idem, ut predixi 11, in privato dicendum est, ut non possit sibi legem imponere, a qua non liceat recedere et aliud penitus agere, ut probatur in s5 dicta 12 1. „si quis in principio" ff. de legatis 3., ubi hec regula clarissime per juris- consultum ponitur et est fundata super racione naturali, quia nichil tam naturale, quam ut unumquodque 1 solvatur eom vinculo, quo ligatum est, ut in dicta 1. „nichil tam" 13 et in dicto c. „omnis res" 14. ad idem textus in 1. „si cum Cornelius“ ff. de solutionibus 15, ubi patet, quod, si tibi mandavi vel tecum, quod plus est, pactum feci, ut rem meam in 1442 [zw. Juni 30 und Juli 3] 40 a) VP judicamus. b) V abjudicare. c) W liceat. d) V namque. e) W contentaverunt. f) W cautos fec. g) om. W. h) W oraotribus. i) in W korr. aus procederet; V procederet. k) V in certo. I) W unum- quidque. m) W ex. 7 50 1 c. 15 de rescriptis I. 3 in VI. Welche Glosse zum Liber sextus und zu den Clementinen von 45 Tudeschi benutzt worden ist, haben wir nicht er- mitteln können. 2 Vgl. S. 468 Anm. 1. Dig. 17, 2, 52 § 9. c. 1 de constitutionibus I. 2 in VI. c. 20 de electione etc. X. I. 6. Dig. 36, 1, 13 § 4. 4 5 Vgl. art. 40. Vgl. art. 7. Authentica 94, 2. c. 6 de electione etc. I. 6 in VI. 11 Vgl. S. 468 Z. 2. 12 Vgl. S. 468 Anm. 1. 18 Vgl. S. 468 Anm. 5. 14 Vgl. S. 468 Anm. 4. Dig. 46, 3, 82. s 9 10 15
Strana 470
470 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 certum eventum traderes Sempronio, possum, antequam tradas, penitere et mandare, ut [zio. Juei s0 michi et non illi tradas; quinimo nec tu debes illi tradere, si ex aliquibus conjecturis und potuisti deprehendere voluntatem meam esse verisimiliter mutatam. et idem videtur, eciamsi Judí 8) cum priori voluntate concurrat juramentum, ut notabiliter sentit Innocentius 1 in c. „di- lecto" de prebendis, ubi dicit, quod, si quis juravit" non vendere librum seu alium con-5 tractum facere, si tamen postea contra juramentum contrahit, tenet contractus, licet ipse sit perjurus, quia non potuit eciam juramento se ipsum ligare, quominus teneat actus in contrarium factus. idem dixit Johannes Andree 2 eadem racione super regula „quod semel" de regulis juris libro 6. in b questione in eo, qui juravit non mutare testamentum a se conditum. dicit enim, quod, si mutaverit, tenet secundum testamentum, licet ipse sit 10 perjurus. quinimo in hoc casu amplius dixit Bartolus 3 in l. „stipulacio hoc modo con- cepta“ ff. de verborum obligationibus et in dicta 4 1. „si quis in principio“ ff. de legatis 3.5, quod talis contraveniendo non est perjurus et nichilominus tenet “ secundum testamentum, quia secundum eumd tale juramentum fuit contra bonos mores, per quod voluit sibi restringere voluntatem supremi judicii. et idem saltem quoad actus validitatem tenere 15 videtur glosa in c. „ultima voluntas" 13 e q. 2.5; movetur illa generali racione, quia nemo potest sibi legem imponere, ut non liceat sibi recedere a priori voluntate, ut in dicta 1. „si quis in principio“, et quia libertatem supremi judicii nemo potest sibi con- stringere (dicta 1. „cum duobus" § „idem respondit" ff. pro socio 6). et hec" de prima racione multipharie corroborata 5 etc. [345] secunda racio contra dictum pravum 20 decretum est, quia, cum concilium non potuerit sibi ipsi h necessitatis legem imponere, ut supra in precedenti racione plene i satis probatum extitit, illud verbum „teneretur" in dicta cedula positum non debet importare necessitatem, sed honestatem- nam ubicunque verbum ex proprio significato necessitativum apponitur in materia ne- cessitatem importare non valente, tunc verbum illud non necessitatem, sed honestatem 25 importat. ad hoc glosa notabilis de verbo „debet" k in Clementina „attendentes" de statu regularium" et per Bartolum8 in 1. „creditores" C. de pignoribus. et est textus melior, quam alibi, juncta glosa finali in c. 1 de desponsatione impuberum?, ubi textus ultra verbum „debet“, quod regulariter est necessitativum, ut notatur in juribus proxime alle- gatis, addit verbum „omnino", et nichilominus, quia 1, si importaret necessitatem, sequeretur so inconveniens seu absurditas vel disposicio contra legem, exponitur ibi illud verbum „debet“ in debito honestatis. ad idem textus juncta glosa 11. q. 3. „rogo“ 10, ubi exponitur „rogo", id est precipio propter materiam subjectam, que est necessitativa; ita econtra ad idem textus juncta glosa in c. „humanum genus" 1. di. 11. ita punctualiterm et forcius dicendum est in casu nostro, si volumus, quod illud verbum „teneatur“ aliquid operetur. importare s5 enim non potest necessitatem racionibus in precedenti racione conscriptis, item sine veri- tatis prejudicio presupposito, quod importaret hoc casu necessitatem, attamen non sequitur, quod minor pars concilii possit adimplere invita majori parte, quod toti concilio incum- bebat, quia, ut supra sepius dictum fuit, nunquam potestas majoris partis devolvitur ad minorem, nisi in casibus" jure expressis, ut notatur in predicto c. „bone“ (loco 2.) de 40 2) V juraverit. b) W 3. c) W tonere ; V tenens. d) P Cynum. e) W 14, f) W hoc. g) Wecorroborate. h) W tempore. i) V plenius. k) V licet. I) om. W. m) WV punctaliter. n) Wa. 1 Innocentius fol. 138 a zu c. 25 de prebendis et dignitatibus X. III. 5. Andreä 7,.82b-83a zu c. un. de regulis juris V. 12 in VI. s Bartolus, Dig. nov. 2, 30a und Infort. 2, 64b�66" zu Dig. 45, 1, 61 und Dig. 32, 22. * Vgl. S. 468 Z. 1. c. 4 C. 13 q 2. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 322b. 6 Vgl. S. 469 Anm. 2. c. 2 de statu monachorum vel canonicorum III. 10 in Clem. 8 Bartolus, Cod Justin. 1, 122b zu lib. 8 tit. 13 l. 3. c. 1 de desponsatione impuberum X. IV. 2. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 444b. 1° c 25 C. 11 q. 3. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 292a. 11 vor c. 1 D. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 1a. 50 45
470 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 certum eventum traderes Sempronio, possum, antequam tradas, penitere et mandare, ut [zio. Juei s0 michi et non illi tradas; quinimo nec tu debes illi tradere, si ex aliquibus conjecturis und potuisti deprehendere voluntatem meam esse verisimiliter mutatam. et idem videtur, eciamsi Judí 8) cum priori voluntate concurrat juramentum, ut notabiliter sentit Innocentius 1 in c. „di- lecto" de prebendis, ubi dicit, quod, si quis juravit" non vendere librum seu alium con-5 tractum facere, si tamen postea contra juramentum contrahit, tenet contractus, licet ipse sit perjurus, quia non potuit eciam juramento se ipsum ligare, quominus teneat actus in contrarium factus. idem dixit Johannes Andree 2 eadem racione super regula „quod semel" de regulis juris libro 6. in b questione in eo, qui juravit non mutare testamentum a se conditum. dicit enim, quod, si mutaverit, tenet secundum testamentum, licet ipse sit 10 perjurus. quinimo in hoc casu amplius dixit Bartolus 3 in l. „stipulacio hoc modo con- cepta“ ff. de verborum obligationibus et in dicta 4 1. „si quis in principio“ ff. de legatis 3.5, quod talis contraveniendo non est perjurus et nichilominus tenet “ secundum testamentum, quia secundum eumd tale juramentum fuit contra bonos mores, per quod voluit sibi restringere voluntatem supremi judicii. et idem saltem quoad actus validitatem tenere 15 videtur glosa in c. „ultima voluntas" 13 e q. 2.5; movetur illa generali racione, quia nemo potest sibi legem imponere, ut non liceat sibi recedere a priori voluntate, ut in dicta 1. „si quis in principio“, et quia libertatem supremi judicii nemo potest sibi con- stringere (dicta 1. „cum duobus" § „idem respondit" ff. pro socio 6). et hec" de prima racione multipharie corroborata 5 etc. [345] secunda racio contra dictum pravum 20 decretum est, quia, cum concilium non potuerit sibi ipsi h necessitatis legem imponere, ut supra in precedenti racione plene i satis probatum extitit, illud verbum „teneretur" in dicta cedula positum non debet importare necessitatem, sed honestatem- nam ubicunque verbum ex proprio significato necessitativum apponitur in materia ne- cessitatem importare non valente, tunc verbum illud non necessitatem, sed honestatem 25 importat. ad hoc glosa notabilis de verbo „debet" k in Clementina „attendentes" de statu regularium" et per Bartolum8 in 1. „creditores" C. de pignoribus. et est textus melior, quam alibi, juncta glosa finali in c. 1 de desponsatione impuberum?, ubi textus ultra verbum „debet“, quod regulariter est necessitativum, ut notatur in juribus proxime alle- gatis, addit verbum „omnino", et nichilominus, quia 1, si importaret necessitatem, sequeretur so inconveniens seu absurditas vel disposicio contra legem, exponitur ibi illud verbum „debet“ in debito honestatis. ad idem textus juncta glosa 11. q. 3. „rogo“ 10, ubi exponitur „rogo", id est precipio propter materiam subjectam, que est necessitativa; ita econtra ad idem textus juncta glosa in c. „humanum genus" 1. di. 11. ita punctualiterm et forcius dicendum est in casu nostro, si volumus, quod illud verbum „teneatur“ aliquid operetur. importare s5 enim non potest necessitatem racionibus in precedenti racione conscriptis, item sine veri- tatis prejudicio presupposito, quod importaret hoc casu necessitatem, attamen non sequitur, quod minor pars concilii possit adimplere invita majori parte, quod toti concilio incum- bebat, quia, ut supra sepius dictum fuit, nunquam potestas majoris partis devolvitur ad minorem, nisi in casibus" jure expressis, ut notatur in predicto c. „bone“ (loco 2.) de 40 2) V juraverit. b) W 3. c) W tonere ; V tenens. d) P Cynum. e) W 14, f) W hoc. g) Wecorroborate. h) W tempore. i) V plenius. k) V licet. I) om. W. m) WV punctaliter. n) Wa. 1 Innocentius fol. 138 a zu c. 25 de prebendis et dignitatibus X. III. 5. Andreä 7,.82b-83a zu c. un. de regulis juris V. 12 in VI. s Bartolus, Dig. nov. 2, 30a und Infort. 2, 64b�66" zu Dig. 45, 1, 61 und Dig. 32, 22. * Vgl. S. 468 Z. 1. c. 4 C. 13 q 2. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 322b. 6 Vgl. S. 469 Anm. 2. c. 2 de statu monachorum vel canonicorum III. 10 in Clem. 8 Bartolus, Cod Justin. 1, 122b zu lib. 8 tit. 13 l. 3. c. 1 de desponsatione impuberum X. IV. 2. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 444b. 1° c 25 C. 11 q. 3. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 292a. 11 vor c. 1 D. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 1a. 50 45
Strana 471
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 471 1442 [zw. Vuni 30 und electione 1 etc. [34 ] tercia racio principalis est, quia illa cedula fuit contra omnem honestatem et libertatem sacria concilii extorta quasi ad impor- tunitatem quorundam singulorum, qui Avinionensibus amplius non expectatis ad alterius loci nominacionem procedere volebant. cum enim statuta concilii spiritus sancti instinctu 5 agi presumantur, ut in c. „si ille“ b et in c. „si quis dyaconus" 50. di.2 et in c. „viola- tores“ 25. q. 2.8 (facit c. „quo jure" 8. di.4 et c. „nemo" 16. q. 3.5), et ubi spiritus dei, ibi debet esse summa libertas, ut in c. „due sunt, inquit, leges“ 19.c q. 2.6, quo- modo potuit obligari concilium, presertim in factis pertinentibus ad fidem, ut teneatur quid certum in futurum facere, cum nulla lex humana legi spiritus prejudicare potest 10 dicto c. „due sunt“? nam spiritus ubi vult et quando vult spirat", et ei resistere nemo consulte potest. si enim non valet pactum, per quod tollitur libertas testandi seu supremi judicii, cum sit contra bonos mores (dicta l. „stipulacio hoc modo concepta" ff. de ver- borum obligationibuss et dicta 1. „cum duobus" in § „idem respondit" ff. pro socio9), eciamsi juramento firmatum fuerit, ut supra 10 dictum extitit, quanto forcius non debet 15 valere, quod fit contra libertatem concilii, immo spiritus sancti. ad hoc textus valde notabilis in dicto c. „due sunt“, ubi inter cetera ad propositum bellissime dicitur, quod, „quia d lege privata ducitur, nulla racio exigit, ut a lege publica constringatur e; dignior est enim lex privata quam publica. spiritus quidem dei lex est, et qui spiritu dei aguntur, lege dei ducuntur.“ et subicit ibi textus hec verba: „et quis est, qui spiritui sancto possit 20 digne resistere? quisquis ergo hoc spiritu ducitur, eciam episcopo suo contradicente, eat" liber nostra auctoritate. justo enim lex non est imposita, sed, ubi spiritus dei, ibi est libertas, et si spiritu dei ducimini, non estis sub lege.“ hoc ille textus satis ac satis notat dignus ad propositum, qui omnino necessitatem illius cedule per adversarios allegatam confundit. ad quod facit, quod de Balaam legitur Numeri 23. 5 et 24.11; nam licet jussu 25 regio et cum suo proposito iret ad maledicendum populum dei, non maledixit, sed pocius benedixit, inquiens a rege interrogatus, cur hoc fecisset, quod non potuit aliud facere, quam quod dominus tunc inspiravit, subiciens h, quod, si „rex daret michi domum argento et auro plenam", non possum alia facere, quam que dominus inspirat et jubet. et facit, quod habetur 2. q. 7. in § „item cum Balaam etc." 12. [34d] quarta racio est, quia so regulariter in obligacione causata ex parcium convencione quis ad factum ipsum precise compelli non potest, sed succedit obligacio ad interesse secundum communem opinionem, ut legitur et notatur plene maxime i per Bartolum 18 in 1. „stipu- laciones non dividuntur" ff. de verborum obligationibus et in l. „si quis ab alio“ ff. de re judicata. cum ergo in casu nostro vigore illius cedule, eciamsi concilium cum aliquo s5 contraxisset, non poterat precise compelli ipsum concilium ad eleccionem alterius loci tanquam ad obligacionem facti, sed succedebat dumtaxat obligacio ad interesse, si quod erat, ergo non poterat minor pars concilii causari ad se esse devolutam potestatem eli- gendi ex majoris partis neglectu, cum concilium ad hoc precise non teneretur k. et forcius hoc dicendum in casu nostro, in quo concilium cum nemine contraxit, sed per se ipsum 4o hoc illud 1 statuit. et permaxime hoc dicendum in materia nostra, indignum est enim dicere, quod concilium generale universalem ecclesiam representans precise cogi possit ad Juli 8] a) om. W. b) W illi. c) em.; WYP 18. d) om. V. e) W conducatur, korr. für constringatur. f) VP erat. g) em. ; WVP 18. h) P om. subiciens — inspirat. 1) om. VP. k) V tenetur. 1) W ipsum, korr. für illud. 45 50 1 2 4 5 Vgl. S. 459 Anm. 12. c. 58 und c. 29 D. 50. c. 5 С. 25 q. 1. c. 1 D. 8. с. 17 С. 16 q. 3. c. 2 С. 19 q. 2. Vgl. Joh. 3, 8. Deutsche Reichstags-Akten XVI. s Vgl. S. 470 Anm. 3. 9 Vgl. S. 469 Anm. 3. 10 S. 470 Z. 3 ff. 11 Vgl. Num. 23, 12 und 24, 13. 12 c. 41 С. 2 q. 7. 12 Bartolus, Dig. nov. 2, 34a.36b und 1, 140b zu Dig. 45, 1, 72 und Dig. 42, 1, 13. 60
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 471 1442 [zw. Vuni 30 und electione 1 etc. [34 ] tercia racio principalis est, quia illa cedula fuit contra omnem honestatem et libertatem sacria concilii extorta quasi ad impor- tunitatem quorundam singulorum, qui Avinionensibus amplius non expectatis ad alterius loci nominacionem procedere volebant. cum enim statuta concilii spiritus sancti instinctu 5 agi presumantur, ut in c. „si ille“ b et in c. „si quis dyaconus" 50. di.2 et in c. „viola- tores“ 25. q. 2.8 (facit c. „quo jure" 8. di.4 et c. „nemo" 16. q. 3.5), et ubi spiritus dei, ibi debet esse summa libertas, ut in c. „due sunt, inquit, leges“ 19.c q. 2.6, quo- modo potuit obligari concilium, presertim in factis pertinentibus ad fidem, ut teneatur quid certum in futurum facere, cum nulla lex humana legi spiritus prejudicare potest 10 dicto c. „due sunt“? nam spiritus ubi vult et quando vult spirat", et ei resistere nemo consulte potest. si enim non valet pactum, per quod tollitur libertas testandi seu supremi judicii, cum sit contra bonos mores (dicta l. „stipulacio hoc modo concepta" ff. de ver- borum obligationibuss et dicta 1. „cum duobus" in § „idem respondit" ff. pro socio9), eciamsi juramento firmatum fuerit, ut supra 10 dictum extitit, quanto forcius non debet 15 valere, quod fit contra libertatem concilii, immo spiritus sancti. ad hoc textus valde notabilis in dicto c. „due sunt“, ubi inter cetera ad propositum bellissime dicitur, quod, „quia d lege privata ducitur, nulla racio exigit, ut a lege publica constringatur e; dignior est enim lex privata quam publica. spiritus quidem dei lex est, et qui spiritu dei aguntur, lege dei ducuntur.“ et subicit ibi textus hec verba: „et quis est, qui spiritui sancto possit 20 digne resistere? quisquis ergo hoc spiritu ducitur, eciam episcopo suo contradicente, eat" liber nostra auctoritate. justo enim lex non est imposita, sed, ubi spiritus dei, ibi est libertas, et si spiritu dei ducimini, non estis sub lege.“ hoc ille textus satis ac satis notat dignus ad propositum, qui omnino necessitatem illius cedule per adversarios allegatam confundit. ad quod facit, quod de Balaam legitur Numeri 23. 5 et 24.11; nam licet jussu 25 regio et cum suo proposito iret ad maledicendum populum dei, non maledixit, sed pocius benedixit, inquiens a rege interrogatus, cur hoc fecisset, quod non potuit aliud facere, quam quod dominus tunc inspiravit, subiciens h, quod, si „rex daret michi domum argento et auro plenam", non possum alia facere, quam que dominus inspirat et jubet. et facit, quod habetur 2. q. 7. in § „item cum Balaam etc." 12. [34d] quarta racio est, quia so regulariter in obligacione causata ex parcium convencione quis ad factum ipsum precise compelli non potest, sed succedit obligacio ad interesse secundum communem opinionem, ut legitur et notatur plene maxime i per Bartolum 18 in 1. „stipu- laciones non dividuntur" ff. de verborum obligationibus et in l. „si quis ab alio“ ff. de re judicata. cum ergo in casu nostro vigore illius cedule, eciamsi concilium cum aliquo s5 contraxisset, non poterat precise compelli ipsum concilium ad eleccionem alterius loci tanquam ad obligacionem facti, sed succedebat dumtaxat obligacio ad interesse, si quod erat, ergo non poterat minor pars concilii causari ad se esse devolutam potestatem eli- gendi ex majoris partis neglectu, cum concilium ad hoc precise non teneretur k. et forcius hoc dicendum in casu nostro, in quo concilium cum nemine contraxit, sed per se ipsum 4o hoc illud 1 statuit. et permaxime hoc dicendum in materia nostra, indignum est enim dicere, quod concilium generale universalem ecclesiam representans precise cogi possit ad Juli 8] a) om. W. b) W illi. c) em.; WYP 18. d) om. V. e) W conducatur, korr. für constringatur. f) VP erat. g) em. ; WVP 18. h) P om. subiciens — inspirat. 1) om. VP. k) V tenetur. 1) W ipsum, korr. für illud. 45 50 1 2 4 5 Vgl. S. 459 Anm. 12. c. 58 und c. 29 D. 50. c. 5 С. 25 q. 1. c. 1 D. 8. с. 17 С. 16 q. 3. c. 2 С. 19 q. 2. Vgl. Joh. 3, 8. Deutsche Reichstags-Akten XVI. s Vgl. S. 470 Anm. 3. 9 Vgl. S. 469 Anm. 3. 10 S. 470 Z. 3 ff. 11 Vgl. Num. 23, 12 und 24, 13. 12 c. 41 С. 2 q. 7. 12 Bartolus, Dig. nov. 2, 34a.36b und 1, 140b zu Dig. 45, 1, 72 und Dig. 42, 1, 13. 60
Strana 472
472 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 faciendum hoc vel illud, cum in suis statutis ducatur spiritu dei et, „quia spiritu dei zw. Juni 30 aguntur, non sunt sub lege". spiritus enim dei obligari non potest nec impediri propo- md situm divinitus inspiratum, ut in c. „licet“ de regularibus1 et in dicto c. "due sunt“ 19." Juli 3/ q. 2.2 etc. [34"] quinta racio est, quia, cum in illa cedula diceretur, quod lapso illo termino unius mensis ad exbursandam pecuniam pro" Avinionensibus 5 prefixo posset et teneretur concilium alium locum eligere etc., debebat illud verificari in toto concilio vel in duabus partibus, in quibus universi- tatis virtus consistit juxta notata per Innocentium 3 in c. 2. e de novi operis nunciacione et per Bartolum4 in 1. „nulli" et 1. „plane" ff. quod cujuscumque universitatis nomine. cum enim illa verba continerent non quid facti, sed juris, scilicet de alio loco per con- 10 cilium eligendo, non poterat unus vel duo seu plures minorem partem concilii facientes majori parte contradicente illud adimplere, ut notabiliter ponitur per Innocentium5 in c. „eam te" de rescriptis, ubi dicit, quod, si mandantur capitulo ea, que sunt juris, puta ut canonicatum ! vel prebendam alicui conferant, non potest unus vel duo contradicente capitulo mandatum adimplere, quia videtur mandatum capitulo ut capitulo, non ut singulis. 15 secus, si mandantur capitulo ea, que sunt facti, utpote ut aliquem in possessionem mittant vel ut provisum per papam recipiant, tunc enim posset quilibet adimplere, eciam contra- dicente capitulo vel majori parte, quia videtur mandatum capitulo ut singulis. et idem videtur sentire ipsemet Innocentius “ in c. „dilectus“ (loco 2.) de prebendis, ita in pro- posito nostro punctualiter et forcius est dicendum. cum enim fuerit dictum, quod Avi-20 nionensibus in termino prefixo s non satisfacientibus concilium posset et teneretur alium locum eligere, reservacio fuit facta concilio tanquam concilio. non ergo contradicente concilio seu majori parte licuit longe minori parti alium locum eligere, cum concilium per duas partes representatum censuerit persistendum in priori eleccione, supplendo omnem defectum etc. et de novo decretando solempniter illa loca prius h nominata. nec obstat, 25 si dicatur, quod, ex quo major pars eligere noluit juxta disposicionem cedule, licuit minori parti, eciam uni, de novo eligere, quia ex neglectu majoris partis totum jus in hac parte devolvebatur ad i minorem partem. certe hec racio nichil valet, quia, ut supra" dixi, non est iste casus, in quo privatur major pars, cum non fiat devolucio talis, nisi in casibus in jure expressis. item et forcius concilium universale tanquam ecclesiam universalem so representans et k habens supremam potestatem non subicitur alicui legi humane (argumen- tum in 1. „princeps" ff. de legibus 8), et presertim ubi per legem humanam apponitur aliqua pena, cum concilium non possit nec debeat verbis generalibus legis humane com- prehendi. facit, quod de cardinalibus notatur per doctores in c. unico de scismaticis libro 6.", ubi dicunt doctores, quod sub verbis generalibus penam continentibus non 35 comprehenduntur cardinales, quia non est verisimile, quod papa 10 voluerit! cardinales comprehendere, qui sunt pars corporis sui, nisi specialiter hoc expresserit. forcius hoc dicendum quoad concilium generale, precipue cum in pertinentibus ad fidem et ad re- formacionem ecclesie etc. concilium sit supra ipsumm papam n. nullibi autem in jure divino vel humano cautum expresse reperitur, quod concilium vel major pars ipsum re-40 presentans privetur potestate disponendi et quod potestas devolvatur ad alios° vel ad a) W que. b) V allegari. c) V 18. d) VP per Avinionenses. e) W 1. f) VP aliquem eligant. g) W predicto. b) W perprius. i) W in. k) om. VP. 1) W voluit. m) om. V. n) om. P. o) Waliam. c. 18 de regularibus etc. X. III. 31. Vgl. S. 471 Anm. 6. Innocentius fol. 200b-201" zu c. 2 de novi operis nunciatione X. V. 32. 4 Bartolus, Dig. vet. 1, 141ab zu Dig. 3, 4, 3 u. 4. Innocentius fol 4b zu c 7 de rescriptis X. I. 3. 2 6 Innocentius fol. 138a zu c. 27 de prebendis et dignitatibus X. III. 5. Vgl. S. 459 Z. 25ff. und S. 465 Z. 8ff. Dig. 1, 3, 31. c. un. de schismaticis V. 3 in VI Bonifazius VIII. 10
472 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 faciendum hoc vel illud, cum in suis statutis ducatur spiritu dei et, „quia spiritu dei zw. Juni 30 aguntur, non sunt sub lege". spiritus enim dei obligari non potest nec impediri propo- md situm divinitus inspiratum, ut in c. „licet“ de regularibus1 et in dicto c. "due sunt“ 19." Juli 3/ q. 2.2 etc. [34"] quinta racio est, quia, cum in illa cedula diceretur, quod lapso illo termino unius mensis ad exbursandam pecuniam pro" Avinionensibus 5 prefixo posset et teneretur concilium alium locum eligere etc., debebat illud verificari in toto concilio vel in duabus partibus, in quibus universi- tatis virtus consistit juxta notata per Innocentium 3 in c. 2. e de novi operis nunciacione et per Bartolum4 in 1. „nulli" et 1. „plane" ff. quod cujuscumque universitatis nomine. cum enim illa verba continerent non quid facti, sed juris, scilicet de alio loco per con- 10 cilium eligendo, non poterat unus vel duo seu plures minorem partem concilii facientes majori parte contradicente illud adimplere, ut notabiliter ponitur per Innocentium5 in c. „eam te" de rescriptis, ubi dicit, quod, si mandantur capitulo ea, que sunt juris, puta ut canonicatum ! vel prebendam alicui conferant, non potest unus vel duo contradicente capitulo mandatum adimplere, quia videtur mandatum capitulo ut capitulo, non ut singulis. 15 secus, si mandantur capitulo ea, que sunt facti, utpote ut aliquem in possessionem mittant vel ut provisum per papam recipiant, tunc enim posset quilibet adimplere, eciam contra- dicente capitulo vel majori parte, quia videtur mandatum capitulo ut singulis. et idem videtur sentire ipsemet Innocentius “ in c. „dilectus“ (loco 2.) de prebendis, ita in pro- posito nostro punctualiter et forcius est dicendum. cum enim fuerit dictum, quod Avi-20 nionensibus in termino prefixo s non satisfacientibus concilium posset et teneretur alium locum eligere, reservacio fuit facta concilio tanquam concilio. non ergo contradicente concilio seu majori parte licuit longe minori parti alium locum eligere, cum concilium per duas partes representatum censuerit persistendum in priori eleccione, supplendo omnem defectum etc. et de novo decretando solempniter illa loca prius h nominata. nec obstat, 25 si dicatur, quod, ex quo major pars eligere noluit juxta disposicionem cedule, licuit minori parti, eciam uni, de novo eligere, quia ex neglectu majoris partis totum jus in hac parte devolvebatur ad i minorem partem. certe hec racio nichil valet, quia, ut supra" dixi, non est iste casus, in quo privatur major pars, cum non fiat devolucio talis, nisi in casibus in jure expressis. item et forcius concilium universale tanquam ecclesiam universalem so representans et k habens supremam potestatem non subicitur alicui legi humane (argumen- tum in 1. „princeps" ff. de legibus 8), et presertim ubi per legem humanam apponitur aliqua pena, cum concilium non possit nec debeat verbis generalibus legis humane com- prehendi. facit, quod de cardinalibus notatur per doctores in c. unico de scismaticis libro 6.", ubi dicunt doctores, quod sub verbis generalibus penam continentibus non 35 comprehenduntur cardinales, quia non est verisimile, quod papa 10 voluerit! cardinales comprehendere, qui sunt pars corporis sui, nisi specialiter hoc expresserit. forcius hoc dicendum quoad concilium generale, precipue cum in pertinentibus ad fidem et ad re- formacionem ecclesie etc. concilium sit supra ipsumm papam n. nullibi autem in jure divino vel humano cautum expresse reperitur, quod concilium vel major pars ipsum re-40 presentans privetur potestate disponendi et quod potestas devolvatur ad alios° vel ad a) W que. b) V allegari. c) V 18. d) VP per Avinionenses. e) W 1. f) VP aliquem eligant. g) W predicto. b) W perprius. i) W in. k) om. VP. 1) W voluit. m) om. V. n) om. P. o) Waliam. c. 18 de regularibus etc. X. III. 31. Vgl. S. 471 Anm. 6. Innocentius fol. 200b-201" zu c. 2 de novi operis nunciatione X. V. 32. 4 Bartolus, Dig. vet. 1, 141ab zu Dig. 3, 4, 3 u. 4. Innocentius fol 4b zu c 7 de rescriptis X. I. 3. 2 6 Innocentius fol. 138a zu c. 27 de prebendis et dignitatibus X. III. 5. Vgl. S. 459 Z. 25ff. und S. 465 Z. 8ff. Dig. 1, 3, 31. c. un. de schismaticis V. 3 in VI Bonifazius VIII. 10
Strana 473
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 473 minorem partem concilii. et presertim hoc dicendum, quia factaa conciliaria spiritu dei 1442 ſzw. diriguntur, cum deus ipse dicatur in medio consistere juxta illud Ysaie „exulta et lauda, Juni 30 und habitacio Syon, quia magnus in medio tui sanctus Israel“1. et ubi est major pars, ibi Juli 8] presumitur esse ecclesia (56. di. „apostolica" juncta glosa 2). hinc est, quod in concilio Niceno, in quo Arrius fuit condempnatus de heresi, licet cum eo senserint 17 episcopi in concilio existentes, attamen plurimorum sentencia ex spiritu sancto emananteb judicatus extitit3 (ad hoc c. „sicut“ 15. di. 4). et ipsemet Christus navis ecclesie gubernator dixit „ego ero vobiscum usque ad consumacionem seculi" 5; et alibi de spiritu sancto dixit „docebit vos omnem veritatem" 6. et ut sepius dictum fuit, negatur nichilominus majorem 10 partem fuisse in aliquo neglectu, cum Avinionenses habuerint " justam causam petendi perprius illam decretacionem, precipue cum per oratores concilii illa eis fuerit promissa ante exbursacionem pecunie pro eorum quadam caucione, ut dixi supra? in narracione casus etc. [34/] sexta racio, quod alius locus presertim per minorem partem eligi non poterat, est, quia cum illa loci eleccio sacro concilio competeret non proprio jure, 15 sed vi compactatorum cum Grecis, illa facultas locum unum de terrise tunc nominatis eligendi intelligi debuit de prima eleccione et non de ul- teriori (argumentum optimum in 1. „boves" in § „hoc sermone" ff. de verborum signi- ficatione 8 et l. „hec condicio!“ ff. de condicionibus et demonstrationibus 9, ubi probatur, quod, si aliquid relinquitur uni s, cum h nupcias i contraxerit, intelligitur de primis nup- 20 ciis). et optime facit, quod notat Bartolus 10 in simili in l. 1 ff. ad legem Juliam majestatis in illa questione, si datur alicui facultas 11 libere eundi ad certum locum et redeundi, an intelligatur de primo accessu tantum an quod possit ire et redire, quandocunque voluerit: et determinat, quod, si indeterminate facta est concessio et ex aliis conjecturis non appareat de alia voluntate, intelligi debet de primo accessu. ad idem facit, quod in simili notat 25 Johannes Andree 12 in c. „pro illorum" de prebendis et Archidiaconus 13 in c. „si cui" eodem titulo libro 6. de vi et tempore durativo illius clausule „ponas talem in possessionem et defendas inductum, ut expiret potestas, si missus in possessionem aliquamdiu pacifice possedit, licet postea turbetur". ad idem, quod legitur et notatur in c. "non potest" de prebendis libro 6.14 et in 1. „eum, qui kalendis" ff. de verborum obligationibus 15 et quod so notat Bartolus 16 in 1. „absenti" ff. de donationibus et c. „si tibi absenti" de prebendis libro 6.17 etc. [34"] septima racio est, quod, ex quo sacrum Basiliense concilium elegit Basileam Avinionem et Sabaudiam cum condicione suprascripta pro futuro ycu- menico concilio et eleccio fuit ipsi civitati nunciata et per ipsam acceptata et ad ex- bursacionem aliquarum pecuniarum per ipsam processum et ad multa non sine magno 35 ejus interesse se paraverat, non potuitk saltem legittime concilium Basiliense eciam totum1 illam eleccionem revocare seu ipsos Avinionenses ita infra angustum terminum sine aliqua caucione ad solucionem tantarum pecuniarum 40 a) P sancta concilia statt facta conciliaria. b) Vemanasse; om. P. c) VP judicata. d) Whabuerunt. e) Pcertis. f) W contradiccio. g) in W durch Korrektur unleserlich. h) W si, korr. für cum. i) W numpcias. k) V add. tamen. I) P totam. 3 45 50 10 Jesaias 12, 6. c. 12 Di. 56. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 93a. Vgl. S. 462 Anm. 3. c. 2 D. 15. Matth. 28, 20. Joh. 16, 13. Vgl. art. 7. Dig. 50, 16, 89 § 1. Dig. 35, 1, 10. Bartolus, Dig. nov. 2, 199a zu Dig. 48, 4, 1. 11 Bei Bartolus ist nicht von facultas, sondern von securitas die Rede. 12 Andreä 3, 29b zu c. 22 de prebendis et digni- tatibus X. III. 5. 13 Archidiaconus, Super sexto fol. 91b zu c. 36 de prebendis etc. III. 4 in VI. 14 c. 21 de prebendis etc. III. 4 in VI. 15 Dig. 45, 1, 41. Bartolus, Dig. nov. 1, 70b- 71a zu Dig. 39, 5, 10. c. 17 de prebendis etc. III. 4 in VI. 60* 16 17
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 473 minorem partem concilii. et presertim hoc dicendum, quia factaa conciliaria spiritu dei 1442 ſzw. diriguntur, cum deus ipse dicatur in medio consistere juxta illud Ysaie „exulta et lauda, Juni 30 und habitacio Syon, quia magnus in medio tui sanctus Israel“1. et ubi est major pars, ibi Juli 8] presumitur esse ecclesia (56. di. „apostolica" juncta glosa 2). hinc est, quod in concilio Niceno, in quo Arrius fuit condempnatus de heresi, licet cum eo senserint 17 episcopi in concilio existentes, attamen plurimorum sentencia ex spiritu sancto emananteb judicatus extitit3 (ad hoc c. „sicut“ 15. di. 4). et ipsemet Christus navis ecclesie gubernator dixit „ego ero vobiscum usque ad consumacionem seculi" 5; et alibi de spiritu sancto dixit „docebit vos omnem veritatem" 6. et ut sepius dictum fuit, negatur nichilominus majorem 10 partem fuisse in aliquo neglectu, cum Avinionenses habuerint " justam causam petendi perprius illam decretacionem, precipue cum per oratores concilii illa eis fuerit promissa ante exbursacionem pecunie pro eorum quadam caucione, ut dixi supra? in narracione casus etc. [34/] sexta racio, quod alius locus presertim per minorem partem eligi non poterat, est, quia cum illa loci eleccio sacro concilio competeret non proprio jure, 15 sed vi compactatorum cum Grecis, illa facultas locum unum de terrise tunc nominatis eligendi intelligi debuit de prima eleccione et non de ul- teriori (argumentum optimum in 1. „boves" in § „hoc sermone" ff. de verborum signi- ficatione 8 et l. „hec condicio!“ ff. de condicionibus et demonstrationibus 9, ubi probatur, quod, si aliquid relinquitur uni s, cum h nupcias i contraxerit, intelligitur de primis nup- 20 ciis). et optime facit, quod notat Bartolus 10 in simili in l. 1 ff. ad legem Juliam majestatis in illa questione, si datur alicui facultas 11 libere eundi ad certum locum et redeundi, an intelligatur de primo accessu tantum an quod possit ire et redire, quandocunque voluerit: et determinat, quod, si indeterminate facta est concessio et ex aliis conjecturis non appareat de alia voluntate, intelligi debet de primo accessu. ad idem facit, quod in simili notat 25 Johannes Andree 12 in c. „pro illorum" de prebendis et Archidiaconus 13 in c. „si cui" eodem titulo libro 6. de vi et tempore durativo illius clausule „ponas talem in possessionem et defendas inductum, ut expiret potestas, si missus in possessionem aliquamdiu pacifice possedit, licet postea turbetur". ad idem, quod legitur et notatur in c. "non potest" de prebendis libro 6.14 et in 1. „eum, qui kalendis" ff. de verborum obligationibus 15 et quod so notat Bartolus 16 in 1. „absenti" ff. de donationibus et c. „si tibi absenti" de prebendis libro 6.17 etc. [34"] septima racio est, quod, ex quo sacrum Basiliense concilium elegit Basileam Avinionem et Sabaudiam cum condicione suprascripta pro futuro ycu- menico concilio et eleccio fuit ipsi civitati nunciata et per ipsam acceptata et ad ex- bursacionem aliquarum pecuniarum per ipsam processum et ad multa non sine magno 35 ejus interesse se paraverat, non potuitk saltem legittime concilium Basiliense eciam totum1 illam eleccionem revocare seu ipsos Avinionenses ita infra angustum terminum sine aliqua caucione ad solucionem tantarum pecuniarum 40 a) P sancta concilia statt facta conciliaria. b) Vemanasse; om. P. c) VP judicata. d) Whabuerunt. e) Pcertis. f) W contradiccio. g) in W durch Korrektur unleserlich. h) W si, korr. für cum. i) W numpcias. k) V add. tamen. I) P totam. 3 45 50 10 Jesaias 12, 6. c. 12 Di. 56. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 93a. Vgl. S. 462 Anm. 3. c. 2 D. 15. Matth. 28, 20. Joh. 16, 13. Vgl. art. 7. Dig. 50, 16, 89 § 1. Dig. 35, 1, 10. Bartolus, Dig. nov. 2, 199a zu Dig. 48, 4, 1. 11 Bei Bartolus ist nicht von facultas, sondern von securitas die Rede. 12 Andreä 3, 29b zu c. 22 de prebendis et digni- tatibus X. III. 5. 13 Archidiaconus, Super sexto fol. 91b zu c. 36 de prebendis etc. III. 4 in VI. 14 c. 21 de prebendis etc. III. 4 in VI. 15 Dig. 45, 1, 41. Bartolus, Dig. nov. 1, 70b- 71a zu Dig. 39, 5, 10. c. 17 de prebendis etc. III. 4 in VI. 60* 16 17
Strana 474
474 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1142 constringere, presertim quia, ut predixi 1, oratores concilii perprius eis promiserantb, [no. Juni s0 quod decretacio fieret ante e exbursacionem totalem pecunie numerande. fuit enim eis ex und tali eleccione, presertim cum res non esset integra, jus quesitum ex “ intimacione? eis Juli 8) facta, ut in simili notat Bartolus in preallegata2 1. „absenti“ ff. de donationibus, ubi dicit', quod, si aliqua communitas elegit s aliquem in capitaneum seu potestatem, non 5 potest post intimacionem h et acceptatam eleccionem penitere. et facit, quod legitur et notatur in c. 1 de concessione prebende libro 6.3 et in l. „pecuniam" ff. de condictione ob causam 4. [345] octava racio est, quoniam in compactatis cum Grecis actum extitit, ut galee cum gentibus et pecuniis certo tempore ad Constantino- polim mitterentur, quod in tempore compactato factum non extitit. unde, 10 etsi fortassis potuissent Greci dicere concilium eciam post tempus remansisse obligatum, quia ad duo videbatur tacite obligatum, ad mittendum scilicet et in certo tempore mitten- dum (argumentum in c. „cum dilecti“ de dolo et contumacia5 et in l. „Celsus“ ff. de arbitro 6), attamen, ex quo ipsi Greci hac allegacione non fuerunt usi, quinimo voluerunt habere compactata pro dissolutis scribentes " ex Constantinopoli ad sacrum concilium, 15 quod, si concilium adimplevisset omnia promissa i in tempore, quod et ipsi adinplerent ea, que promiserant, sed ex quo in tempore compactato non fuerunt promissa adimpleta, non tenebantur venire, clare patet, quod ipsi non poterant amplius super compactatis se fundare. cum enim obligans se ad certum quid certo tempore faciendum vult recedere ab obligatis, adversario in tempore non adimplente, legittime potest et dissoluta remanet 20 utrimque k obligacio, ut in c. „sicut“ de sponsalibus 18 et ibim glosa? et in c. „pervenit“ (loco 2.) de jure jurando 1° (et facit regula „frustra" de regulis juris libro 6. 11 et 1. „cum proponas" n c. de pactis 12 et ff. pro socio 1. „si convenerit“ 13 cum similibus). ex quo ergo semel illa obligacio fuit extincta, non potuit sine novo utriusque partis consensu reviviscere, ut in c. „queris"" de consecratione di. 4.14 et 23. q. 4. „si illic" 15 et in 1. 35 „qui res" § „aream" ff. de solutionibus 16. et per hoc cessat objeccio, si qua forte fieret, de alia littera 17 per eundem imperatorem Grecorum ad Basiliense concilium scripta ex civitate Veneciarum, in qua inter cetera dicebatur, quod ad civitatem Ferrariensem pro- perabant pro execucione decreti in sacro Basiliensi concilio promulgati etc., et sic vigore illius parvi et pravi decreti. hec enim littera ad ambicionem et suggestionem adversariorum so conscripta nullius est firmitatis, quia, cum per priorem litteram in Constantinopoli " scriptam recesserint a compactatis pretendentes causam, quia promissa non fuerunt s tempore debito adimpleta, non potuerunt postmodum sine novo utriusque partis consensu priori obligacioni inniti jam ex eorum facto extincte. et ex hiis infertur, quod, presupposito et nullo modo concesso, quod illud parvum decretum valuisset protunc, attamen, ex quo Greci, dum 35 adhuc essent in Constantinopolir, ab illis compactatis recesserunt, non debuit sacrum Basiliense concilium ad alium locum se transferre, quia inter cetera in compactatis tene- a) P om. ut — presertim. b) W permiserant. c) W add. ejus. d) om. V; P in. e) P nominacione. f) W di- citur. g) Weligit. h) VP intimatam ; V om. et acc. i) om. P. k) Vutraque. 1) V add. in textu. m) V in. n) WP preponas. o) W quatenus ; P quevis. p) W Constantinopolim. q) V fuerant. r) W Constan- 40 tinopolim. 1 10 Vgl. S. 473 Z. 11 ff. c. 3 de jure jurando X. II. 24. 11 Vgl. S. 473 Anm. 16. reg. 75 de regulis juris V. 12 in VI. 12 c. 1 de concessione prebende III. 7 in VI. Cod. Justin. lib. 2 tit. 3 l 21. 13 Dig. 17, 2, 14. Cod. Justin. lib. 4 tit. 6 l. 10. 14 c. 129 D. 4 de consecratione. c. 6 de dolo et contumacia X. II. 14. 15 Dig. 4, 8, 23. c. 29 C. 23 q. 4. 16 Vgl. den S. 461 Anm. 4 angeführten Brief des Dig. 46, 3, 98 § 8. 17 Vom 25. Februar 1438 (gedr. Cecconi I, 2 Kaisers Johannes. c. 22 de sponsalibus et matrimoniis X. IV. 1. pag. DLXI-DLXII; Mon. conc. 3, 61-62). „ Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 441b. * 50
474 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1142 constringere, presertim quia, ut predixi 1, oratores concilii perprius eis promiserantb, [no. Juni s0 quod decretacio fieret ante e exbursacionem totalem pecunie numerande. fuit enim eis ex und tali eleccione, presertim cum res non esset integra, jus quesitum ex “ intimacione? eis Juli 8) facta, ut in simili notat Bartolus in preallegata2 1. „absenti“ ff. de donationibus, ubi dicit', quod, si aliqua communitas elegit s aliquem in capitaneum seu potestatem, non 5 potest post intimacionem h et acceptatam eleccionem penitere. et facit, quod legitur et notatur in c. 1 de concessione prebende libro 6.3 et in l. „pecuniam" ff. de condictione ob causam 4. [345] octava racio est, quoniam in compactatis cum Grecis actum extitit, ut galee cum gentibus et pecuniis certo tempore ad Constantino- polim mitterentur, quod in tempore compactato factum non extitit. unde, 10 etsi fortassis potuissent Greci dicere concilium eciam post tempus remansisse obligatum, quia ad duo videbatur tacite obligatum, ad mittendum scilicet et in certo tempore mitten- dum (argumentum in c. „cum dilecti“ de dolo et contumacia5 et in l. „Celsus“ ff. de arbitro 6), attamen, ex quo ipsi Greci hac allegacione non fuerunt usi, quinimo voluerunt habere compactata pro dissolutis scribentes " ex Constantinopoli ad sacrum concilium, 15 quod, si concilium adimplevisset omnia promissa i in tempore, quod et ipsi adinplerent ea, que promiserant, sed ex quo in tempore compactato non fuerunt promissa adimpleta, non tenebantur venire, clare patet, quod ipsi non poterant amplius super compactatis se fundare. cum enim obligans se ad certum quid certo tempore faciendum vult recedere ab obligatis, adversario in tempore non adimplente, legittime potest et dissoluta remanet 20 utrimque k obligacio, ut in c. „sicut“ de sponsalibus 18 et ibim glosa? et in c. „pervenit“ (loco 2.) de jure jurando 1° (et facit regula „frustra" de regulis juris libro 6. 11 et 1. „cum proponas" n c. de pactis 12 et ff. pro socio 1. „si convenerit“ 13 cum similibus). ex quo ergo semel illa obligacio fuit extincta, non potuit sine novo utriusque partis consensu reviviscere, ut in c. „queris"" de consecratione di. 4.14 et 23. q. 4. „si illic" 15 et in 1. 35 „qui res" § „aream" ff. de solutionibus 16. et per hoc cessat objeccio, si qua forte fieret, de alia littera 17 per eundem imperatorem Grecorum ad Basiliense concilium scripta ex civitate Veneciarum, in qua inter cetera dicebatur, quod ad civitatem Ferrariensem pro- perabant pro execucione decreti in sacro Basiliensi concilio promulgati etc., et sic vigore illius parvi et pravi decreti. hec enim littera ad ambicionem et suggestionem adversariorum so conscripta nullius est firmitatis, quia, cum per priorem litteram in Constantinopoli " scriptam recesserint a compactatis pretendentes causam, quia promissa non fuerunt s tempore debito adimpleta, non potuerunt postmodum sine novo utriusque partis consensu priori obligacioni inniti jam ex eorum facto extincte. et ex hiis infertur, quod, presupposito et nullo modo concesso, quod illud parvum decretum valuisset protunc, attamen, ex quo Greci, dum 35 adhuc essent in Constantinopolir, ab illis compactatis recesserunt, non debuit sacrum Basiliense concilium ad alium locum se transferre, quia inter cetera in compactatis tene- a) P om. ut — presertim. b) W permiserant. c) W add. ejus. d) om. V; P in. e) P nominacione. f) W di- citur. g) Weligit. h) VP intimatam ; V om. et acc. i) om. P. k) Vutraque. 1) V add. in textu. m) V in. n) WP preponas. o) W quatenus ; P quevis. p) W Constantinopolim. q) V fuerant. r) W Constan- 40 tinopolim. 1 10 Vgl. S. 473 Z. 11 ff. c. 3 de jure jurando X. II. 24. 11 Vgl. S. 473 Anm. 16. reg. 75 de regulis juris V. 12 in VI. 12 c. 1 de concessione prebende III. 7 in VI. Cod. Justin. lib. 2 tit. 3 l 21. 13 Dig. 17, 2, 14. Cod. Justin. lib. 4 tit. 6 l. 10. 14 c. 129 D. 4 de consecratione. c. 6 de dolo et contumacia X. II. 14. 15 Dig. 4, 8, 23. c. 29 C. 23 q. 4. 16 Vgl. den S. 461 Anm. 4 angeführten Brief des Dig. 46, 3, 98 § 8. 17 Vom 25. Februar 1438 (gedr. Cecconi I, 2 Kaisers Johannes. c. 22 de sponsalibus et matrimoniis X. IV. 1. pag. DLXI-DLXII; Mon. conc. 3, 61-62). „ Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 441b. * 50
Strana 475
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 475 batur“, quod concilium " medio tempore debebat Basilee remanere, donec Greci appli- 1442 ſzw. Juní 80 cuissent ad ultimum portum Italie. sed antequam applicuissent, dissoluta erat omnis und obligacio, ut patet ex predictis. ergo vigore decreti parvi, quod erat fundatum super Juli 8) compactatis, non potuit neque debuit concilium Basiliense exinde transferri. nichil ergo 5 obstat, quominus Basilee adhuc concilium consistat consideracione illius parvi“ decreti. et hec est verissima consideracio etc. [34"] nona racio, quia in Ferraria erectum fuid illud conciliabulum non vigore illius decreti pravi, quia, longe ante- quam illius disposicio verificari potuisset, Eugenius quondam concilium Basiliense, in quantum in sed fuit, dissolvit et conciliabulum in Ferraria instituit et ipsius auctoritate 10 seu ex illa institucione illud conciliabulum inicium habuit. nam ipse quondam Eugenius longe ante Grecorum adventum per sacrum concilium citatus 1, ut per se vel alium coram sancta ipsa sinodo compareret ostensurus innocenciam suam seu excusaturus ea, que notorie eidem inpingebantur, pro obediencia, quam prestare debuisset, litteras2 bullatas“ pu- blicavit, quibus dissolvebat sacrum Basiliense‘ concilium et ad Ferrariam illuds transferendo h 15 extunc, si sacrum concilium non desisteret a processu contrai eum inchoato et ab omni alio inchoato vel inchoando contra aliquem ex suis tunc in illo sacro concilio presidentibus. sacro autem concilio non desistente, prout minime ' desistere debuit, ipse quondam Eugenius declaravit concilium Basiliense fore dissolutum et Ferrarie translatum etc. 1, prout lacius in suis litteris 3 continetur. unde illud conciliabulum Ferrariense inceptum fuit in mense 20 januarii, et Greci applicueruntm ad Veneciarum portum in mense februarii, ut supra" dixi in casus narracione, et sic vigore illius pretense dissolucionis et translacionis concilia- bulum illud fuit institutum ante Grecorum adventum. unde, eciamsi voluisset, dictus quondam Eugenius illi" pravo decreto inniti non potuisset, quia vim suam habere eo tempore non poterat, quoniam secundum compactata cum Grecis debebat ipsum sacrum 25 concilium remanere in Basilea, donec Greci ad ultimum portum Italie applicuissent, et extunc infra mensem debebant patres sacri concilii se ad alium locum transferre, ut patet in compactatis. facit ad hoc, quod legitur et notatur in simili in c. „ex parte Astensis“ de concessione prebende5 et in 1. „si is, ad quem" et l. „qui in aliena“ ff. de acquirenda hereditate6 cum similibus. vigore autem dissolucionis pretense et ereccionis° facte per so quondam Eugenium dictum conciliabulum vires habere non poterat, ut late patebit in secundo menbro istius dubii primi, in quo ipsam pretensam dissolucionem prosequimur 7. non obstat predictis, si dicatur, quod dictum Ferrariense conciliabulum potuit duplici auctoritate fulciri, et ipsius quondam Eugenii ante tempus et illius pravi decreti auctoritate suo tem- pore, scilicet post Grecorum adventum. unde esto, quod subsistenciam non habuisset s5 virtute erectionis per ipsum quondam Eugenium facte, habere tamen debuit vigore illius pravi decreti ? post Grecorum adventum, quia utile per inutile non viciatur (ut in regula „utile per inutile" de regulis juris libro 6.8 et in l. 1 ff. de aqua cotidiana et estiva9). et si non valet, quod ago, ut ago, valeat, ut valere potest (de desponsatione impuberum c. uno libro 6.10). et bene videtur facere l. 1 § 1 ff. quod falso tutore autore 11, ubi 40 habetur, quod, licet verus tutor prestet auctoritatem cum falso tutore, tenet nichilominus, quod factum est auctoritate veri tutoris. sed certe hiis non obstantibus contrarium est verum duplici racione: prima, quia ad illud conciliabulum omnes fere venerunt vigore 1438) Jan. Febr. 45 a) V cavebatur; om. P. b) W add. Basiliense. c) V pravi. d) V eo; P ipso. e) W publ. bull. f) W add. et. g) W id. b) P transferebat et tunc. i) WY per. k) Vnunc ; P nec. 1) om. W. m) WV applicarunt; in P korr. aus applicarunt. n) W illo. o) V electionis. p) P add. auctoritatem suo tempore, scilicet. 50 1 2 s * Vgl. S. 413 Anm. 2. Vgl. S. 413 Anm. 4 Vgl. die S. 451 Anm. 6 genannte Bulle. Vgl. art. 24. c. 10 de concessione prebende etc. X. III. 8. Dig. 29, 2, 22 und 6. 7 9 10 11 Vgl. artt. 36-39. reg. 37 de regulis juris V. 12 in VI. Dig. 43, 20, 1. c. un. de desponsatione impuberum IV. 2 in VI. Dig. 27, 6, 1 § 1.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 475 batur“, quod concilium " medio tempore debebat Basilee remanere, donec Greci appli- 1442 ſzw. Juní 80 cuissent ad ultimum portum Italie. sed antequam applicuissent, dissoluta erat omnis und obligacio, ut patet ex predictis. ergo vigore decreti parvi, quod erat fundatum super Juli 8) compactatis, non potuit neque debuit concilium Basiliense exinde transferri. nichil ergo 5 obstat, quominus Basilee adhuc concilium consistat consideracione illius parvi“ decreti. et hec est verissima consideracio etc. [34"] nona racio, quia in Ferraria erectum fuid illud conciliabulum non vigore illius decreti pravi, quia, longe ante- quam illius disposicio verificari potuisset, Eugenius quondam concilium Basiliense, in quantum in sed fuit, dissolvit et conciliabulum in Ferraria instituit et ipsius auctoritate 10 seu ex illa institucione illud conciliabulum inicium habuit. nam ipse quondam Eugenius longe ante Grecorum adventum per sacrum concilium citatus 1, ut per se vel alium coram sancta ipsa sinodo compareret ostensurus innocenciam suam seu excusaturus ea, que notorie eidem inpingebantur, pro obediencia, quam prestare debuisset, litteras2 bullatas“ pu- blicavit, quibus dissolvebat sacrum Basiliense‘ concilium et ad Ferrariam illuds transferendo h 15 extunc, si sacrum concilium non desisteret a processu contrai eum inchoato et ab omni alio inchoato vel inchoando contra aliquem ex suis tunc in illo sacro concilio presidentibus. sacro autem concilio non desistente, prout minime ' desistere debuit, ipse quondam Eugenius declaravit concilium Basiliense fore dissolutum et Ferrarie translatum etc. 1, prout lacius in suis litteris 3 continetur. unde illud conciliabulum Ferrariense inceptum fuit in mense 20 januarii, et Greci applicueruntm ad Veneciarum portum in mense februarii, ut supra" dixi in casus narracione, et sic vigore illius pretense dissolucionis et translacionis concilia- bulum illud fuit institutum ante Grecorum adventum. unde, eciamsi voluisset, dictus quondam Eugenius illi" pravo decreto inniti non potuisset, quia vim suam habere eo tempore non poterat, quoniam secundum compactata cum Grecis debebat ipsum sacrum 25 concilium remanere in Basilea, donec Greci ad ultimum portum Italie applicuissent, et extunc infra mensem debebant patres sacri concilii se ad alium locum transferre, ut patet in compactatis. facit ad hoc, quod legitur et notatur in simili in c. „ex parte Astensis“ de concessione prebende5 et in 1. „si is, ad quem" et l. „qui in aliena“ ff. de acquirenda hereditate6 cum similibus. vigore autem dissolucionis pretense et ereccionis° facte per so quondam Eugenium dictum conciliabulum vires habere non poterat, ut late patebit in secundo menbro istius dubii primi, in quo ipsam pretensam dissolucionem prosequimur 7. non obstat predictis, si dicatur, quod dictum Ferrariense conciliabulum potuit duplici auctoritate fulciri, et ipsius quondam Eugenii ante tempus et illius pravi decreti auctoritate suo tem- pore, scilicet post Grecorum adventum. unde esto, quod subsistenciam non habuisset s5 virtute erectionis per ipsum quondam Eugenium facte, habere tamen debuit vigore illius pravi decreti ? post Grecorum adventum, quia utile per inutile non viciatur (ut in regula „utile per inutile" de regulis juris libro 6.8 et in l. 1 ff. de aqua cotidiana et estiva9). et si non valet, quod ago, ut ago, valeat, ut valere potest (de desponsatione impuberum c. uno libro 6.10). et bene videtur facere l. 1 § 1 ff. quod falso tutore autore 11, ubi 40 habetur, quod, licet verus tutor prestet auctoritatem cum falso tutore, tenet nichilominus, quod factum est auctoritate veri tutoris. sed certe hiis non obstantibus contrarium est verum duplici racione: prima, quia ad illud conciliabulum omnes fere venerunt vigore 1438) Jan. Febr. 45 a) V cavebatur; om. P. b) W add. Basiliense. c) V pravi. d) V eo; P ipso. e) W publ. bull. f) W add. et. g) W id. b) P transferebat et tunc. i) WY per. k) Vnunc ; P nec. 1) om. W. m) WV applicarunt; in P korr. aus applicarunt. n) W illo. o) V electionis. p) P add. auctoritatem suo tempore, scilicet. 50 1 2 s * Vgl. S. 413 Anm. 2. Vgl. S. 413 Anm. 4 Vgl. die S. 451 Anm. 6 genannte Bulle. Vgl. art. 24. c. 10 de concessione prebende etc. X. III. 8. Dig. 29, 2, 22 und 6. 7 9 10 11 Vgl. artt. 36-39. reg. 37 de regulis juris V. 12 in VI. Dig. 43, 20, 1. c. un. de desponsatione impuberum IV. 2 in VI. Dig. 27, 6, 1 § 1.
Strana 476
476 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 prime dissolucionis et ereccionis, et sic debet considerari causa motiva actus, ut in dicto c. Jzw. Juni 30„ex parte Astensis"1 et in dicta 1. „si is, ad quem" et l. „qui in aliena" preallegata 2 und est et alia racio forcior: cum enim durante concilio Basiliensi non posset aliud " concilium Juli 87 erigi quacunque auctoritate, quinimmo erigentes aliud illo durante incidunt in penas scismaticorum tanquam erigentes altare contra altare et scisma" in dei ecclesia facientes, quia, sicut ecclesia universalis unica est (ut in c. „loquitur“ 24. q. 1.3 et c. „scisma" eodem titulo4 et 7. q. 1. „factus“ 5), ita unicum et non plura potest esse concilium gene- rale, ut representans correspondeat suo representato et signum suo signato (argumenta eorum, que notantur in Clementina „ad nostrum" de hereticis 6), nec concilium Basiliense poterat dissolvi sine sui expresso consensu, ut predicta habentur in decretis 8. et 9. sessionum 7. 10 dictus ergo quondam Eugenius erigendo conciliabulum Ferrariense durante sacro Basiliensi concilio incidit in penas scismaticorum, ut in preallegato decreto octave sessionis (et facit c. „non vos" 23. q. 5.s). hinc textus Cipriani?: „alienus est, profanus, hostis est, habere non potest deum patrem“, qui universalis ecclesie non tenet unitatem; et post pauca subdit: „quomodo autem potest cum aliquo convenire, qui cum corpore ecclesie 15 et cum universa fraternitate non convenit? quomodo autem possunt duo vel tres in nomine Christi colligi, quos constat a Christo et ejus evangelio separarid?“ hec ille. que sunt verba valde ad propositum notanda. cum ergo ipse quondam Eugenius racione predicta in scisma et penas scismaticorum inciderit, quomodo potuerunt illi pauci auctores pravi decreti de Basilea vel aliunde venientes se conjungere cum dicto quondam Eugenio et 20 una cum eo concilium generale celebrare, presertim cum ipse inniteretur dissolucioni et ereccioni per eum factis? unde et ipsi effecti sunt eciam scismatici et excommunicati, sicut et ille, cui communicarunt, et in illius penas inciderunt, ut est textus Bede in c. „ omnis“ 24. q. 1.10, ubi dicit, quod heretici et scismatici sunt evitandi adeo, quod nec ave est eis dicendum, et, qui dicit eis ave, communicat operibus illius malis. ad idem 25 capitulum „advocavit" et c. „quia" et c. „scisma" eadem causa et questione 11; et optime facit textus in c. „denique" 1. q. 7. 12, ubi dicitur e, quod expresse deus prohibuit, ne ad scismaticos aliquis declinet, per illa verba „in viam gencium ne abieritis et in civitatem Samaritanorum ne' intraveritis" 13, et hoc ideo, quia in Samaria erant certe tribus scis- matice 5. unde scismatici equiparantur ibi gentilibus, ut dicit ibi textus et lacius de hac so materia ibi videndum. communicando ergo illi, qui incidit in crimen jam dampnatum h, in eandem dampnacionem inciderunt1, ut in c. „Achacius k“ 24. q. 1.14 et in c. „Anasta- sius" 19. di. 15. unde potest attemptari1, quod ipse quondam Eugenius, erigendo novum altare contra altare et separando se a communione ecclesie et negando presertim auctori- tatem ecclesie supra eum, utm negare aperte videbatur et hodie apercius negat, destinando s5 quasdam suas litteras bullatas 16 per multa loca, statim desiitesse papa, quia, cum omnis scismaticus sit extra ecclesiam (dicto c. „scisma“17 et c. „omnis“ 18 cum multis aliis ca- a) W conc. aliud. b) W scissuram. c) W et. d) P add. 24. q. 1. c. „alienus“. e) W dic. expr., quod. f) WY non. g) V scismaticorum. h) W dapnatum. i) P incideret. k) Warchana. 1) W acceptari korr. für at- temptari. m) Wet. 40 Vgl. S. 475 Anm. 5. Vgl. S. 475 Anm. 6. с. 18 С. 24 q. 1. c. 34 С. 24 q. 1. c. 5 С. 7 q. 1. c. 3 de hereticis V. 3 in Clem. Vgl. S. 417 Anm. 13 und S. 451 Anm. 8. c. 42 C. 23 q. 5. 3 Cyprian, De catholice ecclesie unitate cap. 6 u. 12 (Corpus script. eccl. lat. 3, 1 S. 214 u. 220; Migne 4, 503 u. 509). Vgl. auch c. 190. 24 q. 1. 6 T 11 16 17 18 10 c. 24 С. 24 q. 1. c. 23, 22 und 34 C. 24 q. 1. 12 c. 9 С. 7 q. 1. 18 Matth. 10, 5. 14 c. 3 С. 24 q. 1. 15 c. 9 D. 19. Vgl. S. 453 Anm. 1 und RTA. 13, 180 Anm. 1. Vgl. Anm. 11. Vgl. Anm. 10. 45 50 1
476 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 prime dissolucionis et ereccionis, et sic debet considerari causa motiva actus, ut in dicto c. Jzw. Juni 30„ex parte Astensis"1 et in dicta 1. „si is, ad quem" et l. „qui in aliena" preallegata 2 und est et alia racio forcior: cum enim durante concilio Basiliensi non posset aliud " concilium Juli 87 erigi quacunque auctoritate, quinimmo erigentes aliud illo durante incidunt in penas scismaticorum tanquam erigentes altare contra altare et scisma" in dei ecclesia facientes, quia, sicut ecclesia universalis unica est (ut in c. „loquitur“ 24. q. 1.3 et c. „scisma" eodem titulo4 et 7. q. 1. „factus“ 5), ita unicum et non plura potest esse concilium gene- rale, ut representans correspondeat suo representato et signum suo signato (argumenta eorum, que notantur in Clementina „ad nostrum" de hereticis 6), nec concilium Basiliense poterat dissolvi sine sui expresso consensu, ut predicta habentur in decretis 8. et 9. sessionum 7. 10 dictus ergo quondam Eugenius erigendo conciliabulum Ferrariense durante sacro Basiliensi concilio incidit in penas scismaticorum, ut in preallegato decreto octave sessionis (et facit c. „non vos" 23. q. 5.s). hinc textus Cipriani?: „alienus est, profanus, hostis est, habere non potest deum patrem“, qui universalis ecclesie non tenet unitatem; et post pauca subdit: „quomodo autem potest cum aliquo convenire, qui cum corpore ecclesie 15 et cum universa fraternitate non convenit? quomodo autem possunt duo vel tres in nomine Christi colligi, quos constat a Christo et ejus evangelio separarid?“ hec ille. que sunt verba valde ad propositum notanda. cum ergo ipse quondam Eugenius racione predicta in scisma et penas scismaticorum inciderit, quomodo potuerunt illi pauci auctores pravi decreti de Basilea vel aliunde venientes se conjungere cum dicto quondam Eugenio et 20 una cum eo concilium generale celebrare, presertim cum ipse inniteretur dissolucioni et ereccioni per eum factis? unde et ipsi effecti sunt eciam scismatici et excommunicati, sicut et ille, cui communicarunt, et in illius penas inciderunt, ut est textus Bede in c. „ omnis“ 24. q. 1.10, ubi dicit, quod heretici et scismatici sunt evitandi adeo, quod nec ave est eis dicendum, et, qui dicit eis ave, communicat operibus illius malis. ad idem 25 capitulum „advocavit" et c. „quia" et c. „scisma" eadem causa et questione 11; et optime facit textus in c. „denique" 1. q. 7. 12, ubi dicitur e, quod expresse deus prohibuit, ne ad scismaticos aliquis declinet, per illa verba „in viam gencium ne abieritis et in civitatem Samaritanorum ne' intraveritis" 13, et hoc ideo, quia in Samaria erant certe tribus scis- matice 5. unde scismatici equiparantur ibi gentilibus, ut dicit ibi textus et lacius de hac so materia ibi videndum. communicando ergo illi, qui incidit in crimen jam dampnatum h, in eandem dampnacionem inciderunt1, ut in c. „Achacius k“ 24. q. 1.14 et in c. „Anasta- sius" 19. di. 15. unde potest attemptari1, quod ipse quondam Eugenius, erigendo novum altare contra altare et separando se a communione ecclesie et negando presertim auctori- tatem ecclesie supra eum, utm negare aperte videbatur et hodie apercius negat, destinando s5 quasdam suas litteras bullatas 16 per multa loca, statim desiitesse papa, quia, cum omnis scismaticus sit extra ecclesiam (dicto c. „scisma“17 et c. „omnis“ 18 cum multis aliis ca- a) W conc. aliud. b) W scissuram. c) W et. d) P add. 24. q. 1. c. „alienus“. e) W dic. expr., quod. f) WY non. g) V scismaticorum. h) W dapnatum. i) P incideret. k) Warchana. 1) W acceptari korr. für at- temptari. m) Wet. 40 Vgl. S. 475 Anm. 5. Vgl. S. 475 Anm. 6. с. 18 С. 24 q. 1. c. 34 С. 24 q. 1. c. 5 С. 7 q. 1. c. 3 de hereticis V. 3 in Clem. Vgl. S. 417 Anm. 13 und S. 451 Anm. 8. c. 42 C. 23 q. 5. 3 Cyprian, De catholice ecclesie unitate cap. 6 u. 12 (Corpus script. eccl. lat. 3, 1 S. 214 u. 220; Migne 4, 503 u. 509). Vgl. auch c. 190. 24 q. 1. 6 T 11 16 17 18 10 c. 24 С. 24 q. 1. c. 23, 22 und 34 C. 24 q. 1. 12 c. 9 С. 7 q. 1. 18 Matth. 10, 5. 14 c. 3 С. 24 q. 1. 15 c. 9 D. 19. Vgl. S. 453 Anm. 1 und RTA. 13, 180 Anm. 1. Vgl. Anm. 11. Vgl. Anm. 10. 45 50 1
Strana 477
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 477 1442 [zw. Juní 80 und Juli 3) pitulis ejusdem questionis), non potuit esse extra ecclesiam et caput ecclesie. hoc enim contradiccionem implicat. hinc est, quod a prelato scismatico possunt subditi propria auctoritate recedere, maxime quando hoc contingit a ex facto jam per ecclesiam dampnato, sicut contigit in facto ipsius quondam Eugenii. nam concilium magnum Constanciense 5 declaravit 1 preeminenciam et majoritatem concilii supra papam et concilium Basiliense ante ipsius quondam Eugenii adhesionem solempniter factam illam Constanciensis concilii declaracionem approbavit et de novo recensuit ac eciam per suum solempne decretum statuit et decrevit2, quod durante illo concilio non posset aliud erigi per quemcunque eciam papali auctoritate fulgentem, et contrarium agentes declaravit ipso facto incidere 10 in penas scismaticorum. quequidem decreta ipse quondam Eugenius approbavit, dum b in sua adhesione c 3 confessus est concilium Basiliense fuissed a sui principio legittime in- stitutum et legittime continuatum. et hiis non obstantibus dictus quondam Eugenius omnia ista decreta violavit. unde non potuerunt isti auctores pravi decreti se conjungeree cum illo, presertim tractando illum ut caput et presidentem illius conventiculi et inmiscendo 15 se cum notorie seismaticis et excommunicatis, hoc precipue attento, quod ipse quondam Eugenius jam per sacrum concilium Basiliensef suspensus ab administracione papatus existeret, antequam Greci ad ultimum portum s applicarent. unde clare colligitur, quod, eciamsi illud pravum decretum valuisset, nichilominus h, ex quo ille jam erat solempniter suspensus per totum concilium et inciderat in penas scismaticorum, volentes declinare ad 20 eum et ad illud conventiculum scismaticorum perdiderunt omne jus et inciderunt in penas illorum, ut supra4 dixi. pena autem scismaticorum ultra excommunicacionem est depo- sicio sine spe restitucionis, ut in c. „non vos retardent i “ 23. k q. 5.15 juncto c. „licet“ et c. „quia diligenciam" de electione 6. ideo notanter dicit glosa in c. „cum non liceat m“ de prescriptionibus ?, quod a prelato heretico aut scismatico possunt subditi propria auctori- 25 tate recedere. quod procedit eciam in papa, ut de eo probatur in c. „Anastasius" 19. di. 8. hinc dicit glosa notabilis in c. „in nomine domini" 23. di." in verbo „audiencia“, quod scismatico omnis audiencia denegatur (allegat preallegatum c. „non vos“ 10). et hec de nona racione etc. [34*] decima racio contra illud pravum decretum militans est consideracio falsitatis. confecerunt enim, licet n numero paucissimi, illius asserti so decreti verba simpliciter et absolute sub nomine sancte sinodi, nulla de decreto contrario majoris partis, immo duarum parcium et amplius, mencione facta nec innitentes juri devo- luto ad eos seu apud eos dumtaxat residenti° ob aliorum pretensam culpam; sed sic? processerunt et senserunt", acsi totum concilium unanimiter illud edidisset. quod sine falsitatis vicio fieri minime potuit (argumentum optimum in c. „quanto" de hiis que fiunt s5 a prelato 11). predictorum racio est, quia, esto sine veritatis prejudicio, quod aliquam causam racionabilem contra majoris partis conclusionem pretendere potuissent, attamen ante illius pretense cause discussionem et declaracionem non debet minor pars simpliciter et absolute se nominare collegium concilium vel ecclesiam, quia durante contencione inter majorem partem et minorem ibi dicitur consistere ecclesia concilium capitulum seu colle- 40 a) W contigit. b) om. V. c) V add. in qua. d) om. V. e) VP cum illo conjungere. f) om. VP. g) VP add. Ytalie. I) W nullus. i) W retardant ; V retradant. kr W 24. 1) in W anscheinend 1 übergeschrieben. m) em. ; WVP deceat. n) om. W.; P add. in. o) em. ; WVP residente. p) V illud confecerunt et scripserunt statt sic — senserunt. q) P scripserunt. 1 Vgl. das S. 58 Anm. 1 genannte Dekret. 45 2 Vgl. das S. 436 Anm. 1 genannte Dekret der 2. Session und das Dekret „Ad magnam“ der 18. Session vom 26. Juni 1434 (gedr. Mansi 29, 91; Mon. conc. 2, 713). * Vgl. S. 435 Anm. 10 50 “ Vgl. S. 476 Z. 23 f. c. 42 C. 23 q. 5. c. 6 und c. 5 de electione ete. X. I. 6. c. 12 de prescriptionibus X. II. 26. Vgl. Theu- tonicus vol. 2 fol. 267b. 8 с. 9 D. 19. 9 c. 1 D. 23. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 32b. 10 Vgl. Anm. 5. 11 c. 5 de his, que fiunt a prelato sine consensu capituli X. III. 10.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 477 1442 [zw. Juní 80 und Juli 3) pitulis ejusdem questionis), non potuit esse extra ecclesiam et caput ecclesie. hoc enim contradiccionem implicat. hinc est, quod a prelato scismatico possunt subditi propria auctoritate recedere, maxime quando hoc contingit a ex facto jam per ecclesiam dampnato, sicut contigit in facto ipsius quondam Eugenii. nam concilium magnum Constanciense 5 declaravit 1 preeminenciam et majoritatem concilii supra papam et concilium Basiliense ante ipsius quondam Eugenii adhesionem solempniter factam illam Constanciensis concilii declaracionem approbavit et de novo recensuit ac eciam per suum solempne decretum statuit et decrevit2, quod durante illo concilio non posset aliud erigi per quemcunque eciam papali auctoritate fulgentem, et contrarium agentes declaravit ipso facto incidere 10 in penas scismaticorum. quequidem decreta ipse quondam Eugenius approbavit, dum b in sua adhesione c 3 confessus est concilium Basiliense fuissed a sui principio legittime in- stitutum et legittime continuatum. et hiis non obstantibus dictus quondam Eugenius omnia ista decreta violavit. unde non potuerunt isti auctores pravi decreti se conjungeree cum illo, presertim tractando illum ut caput et presidentem illius conventiculi et inmiscendo 15 se cum notorie seismaticis et excommunicatis, hoc precipue attento, quod ipse quondam Eugenius jam per sacrum concilium Basiliensef suspensus ab administracione papatus existeret, antequam Greci ad ultimum portum s applicarent. unde clare colligitur, quod, eciamsi illud pravum decretum valuisset, nichilominus h, ex quo ille jam erat solempniter suspensus per totum concilium et inciderat in penas scismaticorum, volentes declinare ad 20 eum et ad illud conventiculum scismaticorum perdiderunt omne jus et inciderunt in penas illorum, ut supra4 dixi. pena autem scismaticorum ultra excommunicacionem est depo- sicio sine spe restitucionis, ut in c. „non vos retardent i “ 23. k q. 5.15 juncto c. „licet“ et c. „quia diligenciam" de electione 6. ideo notanter dicit glosa in c. „cum non liceat m“ de prescriptionibus ?, quod a prelato heretico aut scismatico possunt subditi propria auctori- 25 tate recedere. quod procedit eciam in papa, ut de eo probatur in c. „Anastasius" 19. di. 8. hinc dicit glosa notabilis in c. „in nomine domini" 23. di." in verbo „audiencia“, quod scismatico omnis audiencia denegatur (allegat preallegatum c. „non vos“ 10). et hec de nona racione etc. [34*] decima racio contra illud pravum decretum militans est consideracio falsitatis. confecerunt enim, licet n numero paucissimi, illius asserti so decreti verba simpliciter et absolute sub nomine sancte sinodi, nulla de decreto contrario majoris partis, immo duarum parcium et amplius, mencione facta nec innitentes juri devo- luto ad eos seu apud eos dumtaxat residenti° ob aliorum pretensam culpam; sed sic? processerunt et senserunt", acsi totum concilium unanimiter illud edidisset. quod sine falsitatis vicio fieri minime potuit (argumentum optimum in c. „quanto" de hiis que fiunt s5 a prelato 11). predictorum racio est, quia, esto sine veritatis prejudicio, quod aliquam causam racionabilem contra majoris partis conclusionem pretendere potuissent, attamen ante illius pretense cause discussionem et declaracionem non debet minor pars simpliciter et absolute se nominare collegium concilium vel ecclesiam, quia durante contencione inter majorem partem et minorem ibi dicitur consistere ecclesia concilium capitulum seu colle- 40 a) W contigit. b) om. V. c) V add. in qua. d) om. V. e) VP cum illo conjungere. f) om. VP. g) VP add. Ytalie. I) W nullus. i) W retardant ; V retradant. kr W 24. 1) in W anscheinend 1 übergeschrieben. m) em. ; WVP deceat. n) om. W.; P add. in. o) em. ; WVP residente. p) V illud confecerunt et scripserunt statt sic — senserunt. q) P scripserunt. 1 Vgl. das S. 58 Anm. 1 genannte Dekret. 45 2 Vgl. das S. 436 Anm. 1 genannte Dekret der 2. Session und das Dekret „Ad magnam“ der 18. Session vom 26. Juni 1434 (gedr. Mansi 29, 91; Mon. conc. 2, 713). * Vgl. S. 435 Anm. 10 50 “ Vgl. S. 476 Z. 23 f. c. 42 C. 23 q. 5. c. 6 und c. 5 de electione ete. X. I. 6. c. 12 de prescriptionibus X. II. 26. Vgl. Theu- tonicus vol. 2 fol. 267b. 8 с. 9 D. 19. 9 c. 1 D. 23. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 32b. 10 Vgl. Anm. 5. 11 c. 5 de his, que fiunt a prelato sine consensu capituli X. III. 10.
Strana 478
478 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1448 gium, ubi est major pars et illa pars major nomine ecclesie seu concilii procuratorem [zuo. Juns s0 constituit et bona universitatis ministrat, ut est textus notabilis juncta glosa 1." in c. und „cum inter canonicos“ de electione 1. ad idem textus cum glosa in c. „apostolica" 56. di.2 Juli 8) hine glosa notabilis in c. 1. de hiis, que fiunt a prelato s dicit, quod presumitur pro majori parte universitatis, donec causa allegata per minorem partem fuerit coram superiore veri-5 ficata et probata b. non enim, ut ibi dicit glosa et Innocentius4 et alii, sufficit minori parti aliquid racionabile contra majoris partis disposicionem allegare, nisi illud e coram superiore vel arbitris communiter electis probetur. interea ergo non licuit minori parti sine falsi- tatis vicio illud eorum pretensum decretum sub nomine sancte sinodi absolute concipere, cum nondum foret declaratum sanctam sinodum seu ejus potestatem protunc apud eos 10 resedisse. et juris presumpcio est, quod resideat apud majorem partem. ergo vicium falsi- tatis commiserunt usurpantes sibi ante declaracionem juris eorum pretensi nomen d sinodi, ut in dicto c. „quanto"5. nam et cum illa nominacione multos deceperunt, qui ex illis verbis arbitrati sunt totam sinodum Basiliensem sine aliqua discordia illud decretum edi- disse. preterea ubicunque ex aliquo jure speciali pretendunt aliqui jus certum seu certam 15 jurisdiccionem vel preeminenciam, debent illud jus speciale in eorum disposicione ex- primere, ut notatur in 1. „si quis ex aliena“ ff. de judiciis 6 et in 1. 2. si quis in jus vocatus 7 et in c. „ceterum" de judiciis et in c. 2. de dilacionibus per Innocentium8 et alios doctores. isti ergo pretendentes jus majoris partis ad eos fuisse devolutum seu apud eos residere ob culpam majoris partis, quoad illum actum debebant hanc causam exprimere 20 et non simpliciter se sanctam sinodum appellare, quia, eciamsi verum fuisset, quod jus illud apud eos remansisset, habuisset locum dumtaxat in illo actu et pro illa vice, ut legitur et notatur in c. „cum Wintoniensis" de electione°. non ergo debebant se sim- pliciter appellare sanctam Basiliensem sinodum etc., sed dicere, quod ipsi faciebant quoad illum actum ob culpam vel negligenciam majoris partis sanctam sinodum, juxta illud, 25 quod legitur et notatur in dicto c. „cum Wintoniensis“ et e c. „dudum“ (loco 1.) et c. „congregato" de electione 1° cum similibus. inciderunt ergo in vicium falsitatis, contrarium agendo et usurpando sibi simpliciter nomen sancte sinodi. quomodo ergo falsitatis vicio et arte deceptoria irretiti poterant concilium generale indicere et congregare? ut enim ait Ciprianus in c. „alienus“ 24. q. 1.11, „quomodo possunt duo vel tres in nomine Christi so colligi, quos constat a Christo et ejus evangelio separari?“ que sunt verba notanda. item abusi sunt potestate sua, eciamsi illam habuissent, et per consequens illam perdiderunt, ut in c. „gratum" de postulatione prelatorum 12 et in regula „privilegium“ 11. q. 3. 13, et facit, quod in simili legitur et notatur in dicto c. „cum Wintoniensis" etc. [34] un- decima racio non minorem injusticiam’ contra illud pravum decretum ostendit ex eo, sa quod ambobus decretis s editis, pravoh scilicet a paucissimis, reliquo a toto fere concilio, et patribus sacri concilii super illorum vel alterutrius bullacione contendentibus, data fuit communi omnium! consensu potestas tribus, videlicet reverendissimo do- mino cardinali sancti Petri, qui fuerat unus de ' consencientibus dicto pravo decreto, et a) om. VP. b) Papprobata. c) W id. d) V add. sancte. e) V add. in. f) V justiciam. g) P add. a diversis. 40 h) VP parvo. i) Womniumque. k) Wex. 1 c. 21 de electione etc. X. I. 6. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 41a. c. 12 D. 56. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 93a. 3 c. 1 de his, que fiunt a prelato etc. X. III. 10. " Wahrscheinlich sind Innocenz' Bemerkungen zu c. 1 de his, que fiunt a majori parte capituli X. III. 11 gemeint. Vgl. a. a. O. fol. 147a. 5 Vgl. S. 477 Anm. 11. Dig. 5, 1, 5. Dig. 2, 5, 2. Innocentius fol. 73b und 81b zu c. 5 de judi- ciis X. II. 1 und c. 2 de dilationibus X. II. 8. 9 c. 25 de electione etc. X. I. 6. 10 Ebenda c. 22 und c 53. 11 c. 19 C. 24 q. 1. Vgl. S. 476 Anm. 9. 12 c. 2 de postulatione prelatorum X. I. 5. 13 с. 63 С. 11 q. 3. 45 50
478 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1448 gium, ubi est major pars et illa pars major nomine ecclesie seu concilii procuratorem [zuo. Juns s0 constituit et bona universitatis ministrat, ut est textus notabilis juncta glosa 1." in c. und „cum inter canonicos“ de electione 1. ad idem textus cum glosa in c. „apostolica" 56. di.2 Juli 8) hine glosa notabilis in c. 1. de hiis, que fiunt a prelato s dicit, quod presumitur pro majori parte universitatis, donec causa allegata per minorem partem fuerit coram superiore veri-5 ficata et probata b. non enim, ut ibi dicit glosa et Innocentius4 et alii, sufficit minori parti aliquid racionabile contra majoris partis disposicionem allegare, nisi illud e coram superiore vel arbitris communiter electis probetur. interea ergo non licuit minori parti sine falsi- tatis vicio illud eorum pretensum decretum sub nomine sancte sinodi absolute concipere, cum nondum foret declaratum sanctam sinodum seu ejus potestatem protunc apud eos 10 resedisse. et juris presumpcio est, quod resideat apud majorem partem. ergo vicium falsi- tatis commiserunt usurpantes sibi ante declaracionem juris eorum pretensi nomen d sinodi, ut in dicto c. „quanto"5. nam et cum illa nominacione multos deceperunt, qui ex illis verbis arbitrati sunt totam sinodum Basiliensem sine aliqua discordia illud decretum edi- disse. preterea ubicunque ex aliquo jure speciali pretendunt aliqui jus certum seu certam 15 jurisdiccionem vel preeminenciam, debent illud jus speciale in eorum disposicione ex- primere, ut notatur in 1. „si quis ex aliena“ ff. de judiciis 6 et in 1. 2. si quis in jus vocatus 7 et in c. „ceterum" de judiciis et in c. 2. de dilacionibus per Innocentium8 et alios doctores. isti ergo pretendentes jus majoris partis ad eos fuisse devolutum seu apud eos residere ob culpam majoris partis, quoad illum actum debebant hanc causam exprimere 20 et non simpliciter se sanctam sinodum appellare, quia, eciamsi verum fuisset, quod jus illud apud eos remansisset, habuisset locum dumtaxat in illo actu et pro illa vice, ut legitur et notatur in c. „cum Wintoniensis" de electione°. non ergo debebant se sim- pliciter appellare sanctam Basiliensem sinodum etc., sed dicere, quod ipsi faciebant quoad illum actum ob culpam vel negligenciam majoris partis sanctam sinodum, juxta illud, 25 quod legitur et notatur in dicto c. „cum Wintoniensis“ et e c. „dudum“ (loco 1.) et c. „congregato" de electione 1° cum similibus. inciderunt ergo in vicium falsitatis, contrarium agendo et usurpando sibi simpliciter nomen sancte sinodi. quomodo ergo falsitatis vicio et arte deceptoria irretiti poterant concilium generale indicere et congregare? ut enim ait Ciprianus in c. „alienus“ 24. q. 1.11, „quomodo possunt duo vel tres in nomine Christi so colligi, quos constat a Christo et ejus evangelio separari?“ que sunt verba notanda. item abusi sunt potestate sua, eciamsi illam habuissent, et per consequens illam perdiderunt, ut in c. „gratum" de postulatione prelatorum 12 et in regula „privilegium“ 11. q. 3. 13, et facit, quod in simili legitur et notatur in dicto c. „cum Wintoniensis" etc. [34] un- decima racio non minorem injusticiam’ contra illud pravum decretum ostendit ex eo, sa quod ambobus decretis s editis, pravoh scilicet a paucissimis, reliquo a toto fere concilio, et patribus sacri concilii super illorum vel alterutrius bullacione contendentibus, data fuit communi omnium! consensu potestas tribus, videlicet reverendissimo do- mino cardinali sancti Petri, qui fuerat unus de ' consencientibus dicto pravo decreto, et a) om. VP. b) Papprobata. c) W id. d) V add. sancte. e) V add. in. f) V justiciam. g) P add. a diversis. 40 h) VP parvo. i) Womniumque. k) Wex. 1 c. 21 de electione etc. X. I. 6. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 41a. c. 12 D. 56. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 93a. 3 c. 1 de his, que fiunt a prelato etc. X. III. 10. " Wahrscheinlich sind Innocenz' Bemerkungen zu c. 1 de his, que fiunt a majori parte capituli X. III. 11 gemeint. Vgl. a. a. O. fol. 147a. 5 Vgl. S. 477 Anm. 11. Dig. 5, 1, 5. Dig. 2, 5, 2. Innocentius fol. 73b und 81b zu c. 5 de judi- ciis X. II. 1 und c. 2 de dilationibus X. II. 8. 9 c. 25 de electione etc. X. I. 6. 10 Ebenda c. 22 und c 53. 11 c. 19 C. 24 q. 1. Vgl. S. 476 Anm. 9. 12 c. 2 de postulatione prelatorum X. I. 5. 13 с. 63 С. 11 q. 3. 45 50
Strana 479
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 479 domino episcopo Burgensi, uni ex oratoribus serenissimi domini regis Castelle, et michi, 1442 [zтo. Juní 80 Panormitano “ archiepiscopo, bullandi illas litteras et destinandi, de quibus und nobis videretur. et illius potestatis seu cedule super eab confecte tenor talis est: [Es Juli 87 folgt die schon in art. 15 mitgeteilte Cedula mit belanglosen stilistischen Abweichungen.] iste s est tenor illius cedule, in quam post varios tractatus juxta sui formam consenserunt omnes sacre deputaciones, conclusione in congregacione 1 generali secuta. nos autem vigore illius commissionis, attenta justicia sacri concilii et voluntate patrum de concilio, bullavimus solum decretum sacri concilii unacum quibusdam aliis litteris missivis et nonnullis aliis, de quibus supra2 in narracione casus fit mencio. illud autem pretensum pravume de- 10 cretum nullo modo bullare voluimus, licet plurimum de hoc ab adversariis requisiti essemus. et juxta eandem potestatem nobis traditam misimus litteras et illud decretum ad oratores concilii, qui erant in Avinione, ut cum eis irent ad conducendum Grecos traditis Avi- nionensibus litteris, que eis dirigebantur, ut plenius dixid supra8 in narracione casus. ex hiis enim clarissime arguitur illius pravi decreti iniquitas: si enim vires habuisset, non 15 est presumendum, quod tantus vir, prout erat dominus cardinalis sancti Petri, decretum contrarium bullasset, nec dominus episcopus Burgensis, qui in illis disceptacionibus fuerat indifferens. item cum totum postea concilium illam bullacionem sciens approbaverite, nullo modo contradicendo, presumendum est illam bullacionem fuisse justissimam. nam si illa bullacio fuisset injusta, nullo modo potuissent, presertim in tanta re, spiritu sancto resistente 2o illam iniquitatem facere exemplo Balaam, qui pro malediccione, quam gerebat in animo, spiritu dei correctus dedit in ipso actu benediccionem (Numeri 23. 1 4 et 2. q. 7. in § „item cum Balaam“ 5). hinc est, quod nunquam potuit obtineri s postmodum, quod illud pravum decretum per concilium vel ejus auctoritate bullaretur, sed tanquam pravum et iniquum pravitate et iniquitate furti et falsitatis repertum fuit postmodum bullatum evulsis 25 seris de nocte furtive illius capse, in qua bulla sacri concilii recondebatur, ut veritas postea comperta clarissime edocuit, ut seriosius dictum fuit supra6 in narracione casus. si enim data fuerat prius potestas per omnes patres h concilii, discrepante i nemine, „super bullacione illarum litterarum et earundem destinacione" (que verba ultima sunt multum ponderanda) et illi tres patres solum bullarunt decretum sacri concilii et illud ad Greciam so destinarunt pro conduccione Grecorum ad concilium, quo ausu potuerunt postmodum nomine sacri concilii aliud in ' contrarium decretum bullare et ad Grecos destinare contra eorum primum consensum? an spiritus sanctus, qui est concilii director, divisus est et contrariarum accionum auctor? profecto non, cum spiritus sanctus nonnisi super con- gregatos in unum descenderit, denotans eum sequi animorum unanimitatem, diversitatem s5 vero abhorrere, ut plene habetur in § „si autem"7 juncto c. „alienus" 24. q. 1.8. et si dicatur per adversarios, quod in illa cedula eorum jus preservabatur per illa verba, quod per eorum factum nullum alicui fieret prejudicium etc., respondetur, quod illa verba debent ad aliud prejudicium referri, non autem ad prejudicium facti inminentis, scilicet quoad prevaliditatem alterutrius decreti, quia illi facto ipso prejudicatum extitit bullacione 4o facta illius decreti editi a duabus partibus concilii1 et ultra presertim illius decreti de- stinacione facta ad Grecos. si enim totum concilium consenserat, quod ad illorum patrum arbitrium possent littere bullari et destinarim, quomodo poterant " amplius alie contrarie 45 a) V add. dumtaxat tunc. b) Wec. c) VP parvum. d) VP dictum fuit (P est). e) Wapprobaverat. f) em.; WVP 18. g) W optineri. h) W concilii patres. i) VP nemine discrepante, k) VP et. 1) om. W. m) Vadd. et ad illorum arbitrium decretum sacri concilji fuit bullatum et ad Grecos destinatum, non poterat amplius contrarium decretum bullari, om. quomodo — destinari. n) W potuerant. 50 1 Vom 14 Mai 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 (Mon. conc. 2, 974). 2 Vgl. art. 15. 3 Vgl. ebenda. * Vgl. Num. 23, 3 ff. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 6 c. 41 С. 2 q. 7. Vgl. art. 16. c. 4 С. 24 q. 1. c. 19 C. 24 q. 1. 61
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 479 domino episcopo Burgensi, uni ex oratoribus serenissimi domini regis Castelle, et michi, 1442 [zтo. Juní 80 Panormitano “ archiepiscopo, bullandi illas litteras et destinandi, de quibus und nobis videretur. et illius potestatis seu cedule super eab confecte tenor talis est: [Es Juli 87 folgt die schon in art. 15 mitgeteilte Cedula mit belanglosen stilistischen Abweichungen.] iste s est tenor illius cedule, in quam post varios tractatus juxta sui formam consenserunt omnes sacre deputaciones, conclusione in congregacione 1 generali secuta. nos autem vigore illius commissionis, attenta justicia sacri concilii et voluntate patrum de concilio, bullavimus solum decretum sacri concilii unacum quibusdam aliis litteris missivis et nonnullis aliis, de quibus supra2 in narracione casus fit mencio. illud autem pretensum pravume de- 10 cretum nullo modo bullare voluimus, licet plurimum de hoc ab adversariis requisiti essemus. et juxta eandem potestatem nobis traditam misimus litteras et illud decretum ad oratores concilii, qui erant in Avinione, ut cum eis irent ad conducendum Grecos traditis Avi- nionensibus litteris, que eis dirigebantur, ut plenius dixid supra8 in narracione casus. ex hiis enim clarissime arguitur illius pravi decreti iniquitas: si enim vires habuisset, non 15 est presumendum, quod tantus vir, prout erat dominus cardinalis sancti Petri, decretum contrarium bullasset, nec dominus episcopus Burgensis, qui in illis disceptacionibus fuerat indifferens. item cum totum postea concilium illam bullacionem sciens approbaverite, nullo modo contradicendo, presumendum est illam bullacionem fuisse justissimam. nam si illa bullacio fuisset injusta, nullo modo potuissent, presertim in tanta re, spiritu sancto resistente 2o illam iniquitatem facere exemplo Balaam, qui pro malediccione, quam gerebat in animo, spiritu dei correctus dedit in ipso actu benediccionem (Numeri 23. 1 4 et 2. q. 7. in § „item cum Balaam“ 5). hinc est, quod nunquam potuit obtineri s postmodum, quod illud pravum decretum per concilium vel ejus auctoritate bullaretur, sed tanquam pravum et iniquum pravitate et iniquitate furti et falsitatis repertum fuit postmodum bullatum evulsis 25 seris de nocte furtive illius capse, in qua bulla sacri concilii recondebatur, ut veritas postea comperta clarissime edocuit, ut seriosius dictum fuit supra6 in narracione casus. si enim data fuerat prius potestas per omnes patres h concilii, discrepante i nemine, „super bullacione illarum litterarum et earundem destinacione" (que verba ultima sunt multum ponderanda) et illi tres patres solum bullarunt decretum sacri concilii et illud ad Greciam so destinarunt pro conduccione Grecorum ad concilium, quo ausu potuerunt postmodum nomine sacri concilii aliud in ' contrarium decretum bullare et ad Grecos destinare contra eorum primum consensum? an spiritus sanctus, qui est concilii director, divisus est et contrariarum accionum auctor? profecto non, cum spiritus sanctus nonnisi super con- gregatos in unum descenderit, denotans eum sequi animorum unanimitatem, diversitatem s5 vero abhorrere, ut plene habetur in § „si autem"7 juncto c. „alienus" 24. q. 1.8. et si dicatur per adversarios, quod in illa cedula eorum jus preservabatur per illa verba, quod per eorum factum nullum alicui fieret prejudicium etc., respondetur, quod illa verba debent ad aliud prejudicium referri, non autem ad prejudicium facti inminentis, scilicet quoad prevaliditatem alterutrius decreti, quia illi facto ipso prejudicatum extitit bullacione 4o facta illius decreti editi a duabus partibus concilii1 et ultra presertim illius decreti de- stinacione facta ad Grecos. si enim totum concilium consenserat, quod ad illorum patrum arbitrium possent littere bullari et destinarim, quomodo poterant " amplius alie contrarie 45 a) V add. dumtaxat tunc. b) Wec. c) VP parvum. d) VP dictum fuit (P est). e) Wapprobaverat. f) em.; WVP 18. g) W optineri. h) W concilii patres. i) VP nemine discrepante, k) VP et. 1) om. W. m) Vadd. et ad illorum arbitrium decretum sacri concilji fuit bullatum et ad Grecos destinatum, non poterat amplius contrarium decretum bullari, om. quomodo — destinari. n) W potuerant. 50 1 Vom 14 Mai 1437. Vgl. Segovia lib. 11 cap. 12 (Mon. conc. 2, 974). 2 Vgl. art. 15. 3 Vgl. ebenda. * Vgl. Num. 23, 3 ff. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 6 c. 41 С. 2 q. 7. Vgl. art. 16. c. 4 С. 24 q. 1. c. 19 C. 24 q. 1. 61
Strana 480
480 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 142 bullari et destinari contrarietate facti repugnante? que nullo modo potest cadere in con- [no. Juni so cilio ob spiritus sancti assistenciam et quia contrarietas in eodem facto omnino reprobatur und (ut in 1. „ubi repugnancia" ff. de regulis juris 1 et in c. „cum Martinus Ferrariensis“ Juli 8) de constitutionibus 2 et in c. „sollicitudinem" in fine de appellationibus 3), item quia, ut supra 4 dictum fuit, post eleccionem loci per concilium factam et secuta presertim intimacione u et decretacione non licebat sacro concilio amplius variare (ut in dicta l." „boves“ § „hoc sermone" ff. de verborum significatione5 et in l. „hec condicio" ff. de condicionibus et demonstrationibus 6 et supra " plenius dixi), item non est verisimile, quod incontinenti quis sibi contrarietur, ut in l. „non “ ad ea“ ff. de condicionibus et demonstrationibuss et in c. „ecclesia" (loco 2.) de electione?. illa ergo verba „quod non faciant alicui pre- 10 judicium" non debent referri ad factum decreti; et facit, quia illud verbum „alicui“ non potest verificari in universitate, que est corpus fictum, sed ad singulares personas, ut in l. 3. § „hec autem verba" et quod ibi notatur ff. de negociis gestis 1°. item si di- ceremus contrarium, inania fuissent verba illa, que sequuntur in dicta cedula, ubi dicitur, quod illa potestas data fuit, ut „esset pax et tranquillitas inter patres de concilio cessarentque 15 omnes agitaciones et cum bona pace et tranquillitate procederetur ad alia negocia in sacro concilio tractanda". que verba diligentissime sunt notanda. si enim, ut dicunt ad- versarii, per illa verba generalia à reservata fuisset facultas prosequendi materiam alterius decreti, quomodo fuisset pax et tranquillitas in sacro concilio, presertim cum ex destinacione duorum contrariorum decretorum nedume totum concilium sed tota ecclesia Latinorum 20 fuisset ‘ scandalizata? et s ut experiencia, proch dolor, docuit, illa destinacio contrarii decreti fuit presentis scismatis potissima pars, item ponderentur illa verba in cedula con- tenta, videlicet „et cum bona pace et tranquillitate procedatur ad alia negocia in hoc sacro concilio tractanda etc." cum enim fuerit dictum „ad alia“, ergo non fuit reservata facultas procedendi et redeundi ad negocium alterius pravi decreti, maxime cum non 25 potuisset fieri illius prosecucio sine magna perturbacione pacis concilii. cujus contrarium verba cedule innuebant (argumentum in c. „nonne“ de presumptionibus 11 et 32. q. 1. „cum i renunciatur" 12). ut ergo verba omnia illius cedule suum consequantur k effectum et precipue ut pax conservaretur 1 et contrarietas non reperiretur in concilio super eodem facto, intelligantur illa verba generalia „alicui non inferant" prejudicium etc." de alio et so non de isto prejudicio. nam verba generalia restringuntur, ut non habeant illum intellectum vagum et generalem, quem possent habere ex generalitate verborum, ut evitetur absurditas, ut in c. „ex ore" de privilegiis 13; et facit c. „cum in cunctis" de electione 14 juncto c. „si compromissarius" in § „restringitur" eodem titulo libro 6.15 et quod notat Iohannes Andree 16 in regula „odia" de regulis juris in" questione° libro 6. etc [34m] duodecima s5 racio est, quia presupposito et nullo modo concesso, quod ex facto majoris partis po- testas conciliaris ad minorem partem devolvi debuisset, attamen devolucio ista fieri non poterat, nisi postquam major pars decretum contrarium prius edi- disset, sicut dicimus, in eleccione. non enim fit prius devolucio ad minorem partem, a) W judicii. b) em.; WVP 1. „hoc sermone“ § „boves“ ff. de regulis juris (W judicii). c) W nam. d) P ge- 40 neraliter. e) V ne dicunt ; P ne dicam. 1) W fuissent. g) om. W. h) P recedendi. i) om. W. k) W consequerentur. 1) Wobservaretur. m) W ferant. n) WV 3. o) V add. 5. 1 Dig. 50, 17, 188. c. 9 de constitutionibus X. I. 2. c. 54 de appellationibus etc. X. II. 28. Vgl. art. 349. Vgl. S. 473 Anm 8. Dig. 35, 1, 10. Vgl. artt. 34f und 34s. Dig. 35, 1, 89. c 57 de electione etc. X. I. 6. * 5 1° Dig. 3, 5, 3 § 6. 11 c. 5 de presumptionibus X. II. 23. 11 c. 9 C. 32 q. 1. 18 c. 17 de privilegiis et excessibus privilegia- torum X. V. 33. c. 7 de electione etc X. I. 6. 15 c. 37 de electione etc. I. 6 in VI. 16 Andreä 7, 58b zu reg. 15 de regulis juris V. 12 50 in VI. 45
480 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 142 bullari et destinari contrarietate facti repugnante? que nullo modo potest cadere in con- [no. Juni so cilio ob spiritus sancti assistenciam et quia contrarietas in eodem facto omnino reprobatur und (ut in 1. „ubi repugnancia" ff. de regulis juris 1 et in c. „cum Martinus Ferrariensis“ Juli 8) de constitutionibus 2 et in c. „sollicitudinem" in fine de appellationibus 3), item quia, ut supra 4 dictum fuit, post eleccionem loci per concilium factam et secuta presertim intimacione u et decretacione non licebat sacro concilio amplius variare (ut in dicta l." „boves“ § „hoc sermone" ff. de verborum significatione5 et in l. „hec condicio" ff. de condicionibus et demonstrationibus 6 et supra " plenius dixi), item non est verisimile, quod incontinenti quis sibi contrarietur, ut in l. „non “ ad ea“ ff. de condicionibus et demonstrationibuss et in c. „ecclesia" (loco 2.) de electione?. illa ergo verba „quod non faciant alicui pre- 10 judicium" non debent referri ad factum decreti; et facit, quia illud verbum „alicui“ non potest verificari in universitate, que est corpus fictum, sed ad singulares personas, ut in l. 3. § „hec autem verba" et quod ibi notatur ff. de negociis gestis 1°. item si di- ceremus contrarium, inania fuissent verba illa, que sequuntur in dicta cedula, ubi dicitur, quod illa potestas data fuit, ut „esset pax et tranquillitas inter patres de concilio cessarentque 15 omnes agitaciones et cum bona pace et tranquillitate procederetur ad alia negocia in sacro concilio tractanda". que verba diligentissime sunt notanda. si enim, ut dicunt ad- versarii, per illa verba generalia à reservata fuisset facultas prosequendi materiam alterius decreti, quomodo fuisset pax et tranquillitas in sacro concilio, presertim cum ex destinacione duorum contrariorum decretorum nedume totum concilium sed tota ecclesia Latinorum 20 fuisset ‘ scandalizata? et s ut experiencia, proch dolor, docuit, illa destinacio contrarii decreti fuit presentis scismatis potissima pars, item ponderentur illa verba in cedula con- tenta, videlicet „et cum bona pace et tranquillitate procedatur ad alia negocia in hoc sacro concilio tractanda etc." cum enim fuerit dictum „ad alia“, ergo non fuit reservata facultas procedendi et redeundi ad negocium alterius pravi decreti, maxime cum non 25 potuisset fieri illius prosecucio sine magna perturbacione pacis concilii. cujus contrarium verba cedule innuebant (argumentum in c. „nonne“ de presumptionibus 11 et 32. q. 1. „cum i renunciatur" 12). ut ergo verba omnia illius cedule suum consequantur k effectum et precipue ut pax conservaretur 1 et contrarietas non reperiretur in concilio super eodem facto, intelligantur illa verba generalia „alicui non inferant" prejudicium etc." de alio et so non de isto prejudicio. nam verba generalia restringuntur, ut non habeant illum intellectum vagum et generalem, quem possent habere ex generalitate verborum, ut evitetur absurditas, ut in c. „ex ore" de privilegiis 13; et facit c. „cum in cunctis" de electione 14 juncto c. „si compromissarius" in § „restringitur" eodem titulo libro 6.15 et quod notat Iohannes Andree 16 in regula „odia" de regulis juris in" questione° libro 6. etc [34m] duodecima s5 racio est, quia presupposito et nullo modo concesso, quod ex facto majoris partis po- testas conciliaris ad minorem partem devolvi debuisset, attamen devolucio ista fieri non poterat, nisi postquam major pars decretum contrarium prius edi- disset, sicut dicimus, in eleccione. non enim fit prius devolucio ad minorem partem, a) W judicii. b) em.; WVP 1. „hoc sermone“ § „boves“ ff. de regulis juris (W judicii). c) W nam. d) P ge- 40 neraliter. e) V ne dicunt ; P ne dicam. 1) W fuissent. g) om. W. h) P recedendi. i) om. W. k) W consequerentur. 1) Wobservaretur. m) W ferant. n) WV 3. o) V add. 5. 1 Dig. 50, 17, 188. c. 9 de constitutionibus X. I. 2. c. 54 de appellationibus etc. X. II. 28. Vgl. art. 349. Vgl. S. 473 Anm 8. Dig. 35, 1, 10. Vgl. artt. 34f und 34s. Dig. 35, 1, 89. c 57 de electione etc. X. I. 6. * 5 1° Dig. 3, 5, 3 § 6. 11 c. 5 de presumptionibus X. II. 23. 11 c. 9 C. 32 q. 1. 18 c. 17 de privilegiis et excessibus privilegia- torum X. V. 33. c. 7 de electione etc X. I. 6. 15 c. 37 de electione etc. I. 6 in VI. 16 Andreä 7, 58b zu reg. 15 de regulis juris V. 12 50 in VI. 45
Strana 481
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 481 1442 [z10. Juní 30 und Juli 87 antequam major pars ad eleccionem de indigno processerit. debet enim primo minor pars expectare à, quod prius major pars eligat, et postmodum ipsa jure devoluto potest eligere, ut notanter dixit Johannes Andree 1, quem sequuntur communiter doctores moderniores, in c. „congregato" de electione, non obstante b, quod major pars in scrutinio nominaverit 5 indignum, quia ex illa nominacione non inducitur privacio, nisi detur tanta perseverancia, quod ex eodem scrutinio sequatur communis eleccio, ut probatur in c. „perpetuo" de electione libro 6.2. ita dicendum in proposito, quod e, licet major pars in deputacionibus voluerit persistere in priori eleccione et denominacione" illorum locorum ac disposuerit illa loca debere decretari una cum decima etc. et fuerit secuta conclusio in congregacione 1o generali, attamen ante decretacionem non potest dici potestatem ad minorem partem esse devolutam, quia lex dicitur edi non in deputacionibus, sed nec e in congregacione generali, cum illa fiat in secreto et non est aliud nisi concordia seu disposicio, ut lex fiat, sed dicitur proprie edi, cum solempniter in sessione publica promulgatur. nam tunc verba legis concipiuntur et eduntur. ideo dicit textus, quod leges eduntur, cum promulgantur 15 (4. di. „leges" 3). antea enim non est facta publicacio. hine f textus dicit, quod lex non incipit ligare nisi post duos menses a€ tempore publicacionis, ut in autentica „ut facte nove constituciones"4; et notat glosa super data h libri 6. et idem notatur in c. 2. de constitutionibus 5 et in c. 1. de postulatione prelatorum 6 et in c. „quod dicitis“ 16. di. 7. sed isti facientes minorem partem non exspectaverunt, quod major pars prius suum de- 20 cretum edidisset i, sed simul et semel utrumque decretum legebatur k adeo, quod propter strepitum neutrum! intelligebatur, et prius finem habuit lectura pravi decreti et post intervallum non modicum finem accepit veri decreti sacri concilii lectura. ergo illud pravum decretum corruit omnino ex defectu potestatis etc. [34"] tercia decima racio est, quia presupposito sine veritatis prejudicio, quod locus fuisset devolucioni, attamen, cum 25 hocm non fuerit evidens, cum nullibi expresse in jure caveatur, immo pocius probetur n contrarium, ut patet ex precedentibus, non licuit minori parti aliud decretum attemptare cum tanto Christianitatis discrimine et ecclesie confusione, antequam primum cassaretur et annullaretur seu cassum et irritum pronunciaretur. ad hoe allego glosam notabilem cum textu in c. „auditis“ de electione s, facit textus secundum so unam lecturam minime reprobatam in c. „inter dilectos" de excessibus prelatorum? et glosa finali, et notatur in c. „constitutus“ de appellationibus 1°; sentit Innocentius 11 in c. „cum terra"o de electione. in istis enim juribus conmuniter notatur, quod secunda eleccio post primam non cassatam est nulla, licet prima a majori facta ? parte possit q probabilibus racionibus ostendi, quod sit nulla. oportet enim ad validitatem secunde, s5 quod prima evidenter sit nulla, ut sic evidenter constet potestatem ad minorem partem fore devolutam. si ergo hoc est admittendum, ut evitetur confusio unius ecclesie, ne due elecciones contrarie consistere videantur, quanto forcius debuisset hoc observari s, ut evi- taretur confusio in ecclesia universali! et licet doctores et glose loquantur in eleccione, 40 R) W spectare. b) W ob. c) W quia. d) W nominacione. e) om. P. f) Vadd. eciam. g) V post ipsius publi- cacionis [sic] statt a temp. publ. hi P dato. i) V legeret, sed voluerunt in legendo eorum decretum con- currere cum decreto sacri concilii statt edidisset — legebatur. k) P legi cepit, sinodale scilicet in ambone, alind in loco numquam solito statl legebatur — intelligebatur. I) W neuter. m) VP hec. n) VP probatur. o) in W undentlich, weil korrigiert. p) VP parte facta. q) W posset. r) V constare primam esse evidenter nullam statt quod — nulla. s) V add. in casu nostro. 50 45 1 Andreä 1, 126a zu c. 53 de electione etc. X. I 6. c. 7 de electione etc. I. 6 in VI. c. 3 D. 4. Authentica 66, 1. c. 2 de constitutionibus X. I. 2. c. 1 de postulatione prelatorum X. I. 5. c. 14 D. 16. a c. 29 de electione etc. X. I. 6. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 48ab 9 c. 11 de excessibus prelatorum et subditorum X. V. 31. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 548a. 10 c. 45 de appellationibus etc. X. II. 28. 11 Innocentius fol. 18b-19a zu c. 14 de electione etc. X. I. 6. 61 *
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 481 1442 [z10. Juní 30 und Juli 87 antequam major pars ad eleccionem de indigno processerit. debet enim primo minor pars expectare à, quod prius major pars eligat, et postmodum ipsa jure devoluto potest eligere, ut notanter dixit Johannes Andree 1, quem sequuntur communiter doctores moderniores, in c. „congregato" de electione, non obstante b, quod major pars in scrutinio nominaverit 5 indignum, quia ex illa nominacione non inducitur privacio, nisi detur tanta perseverancia, quod ex eodem scrutinio sequatur communis eleccio, ut probatur in c. „perpetuo" de electione libro 6.2. ita dicendum in proposito, quod e, licet major pars in deputacionibus voluerit persistere in priori eleccione et denominacione" illorum locorum ac disposuerit illa loca debere decretari una cum decima etc. et fuerit secuta conclusio in congregacione 1o generali, attamen ante decretacionem non potest dici potestatem ad minorem partem esse devolutam, quia lex dicitur edi non in deputacionibus, sed nec e in congregacione generali, cum illa fiat in secreto et non est aliud nisi concordia seu disposicio, ut lex fiat, sed dicitur proprie edi, cum solempniter in sessione publica promulgatur. nam tunc verba legis concipiuntur et eduntur. ideo dicit textus, quod leges eduntur, cum promulgantur 15 (4. di. „leges" 3). antea enim non est facta publicacio. hine f textus dicit, quod lex non incipit ligare nisi post duos menses a€ tempore publicacionis, ut in autentica „ut facte nove constituciones"4; et notat glosa super data h libri 6. et idem notatur in c. 2. de constitutionibus 5 et in c. 1. de postulatione prelatorum 6 et in c. „quod dicitis“ 16. di. 7. sed isti facientes minorem partem non exspectaverunt, quod major pars prius suum de- 20 cretum edidisset i, sed simul et semel utrumque decretum legebatur k adeo, quod propter strepitum neutrum! intelligebatur, et prius finem habuit lectura pravi decreti et post intervallum non modicum finem accepit veri decreti sacri concilii lectura. ergo illud pravum decretum corruit omnino ex defectu potestatis etc. [34"] tercia decima racio est, quia presupposito sine veritatis prejudicio, quod locus fuisset devolucioni, attamen, cum 25 hocm non fuerit evidens, cum nullibi expresse in jure caveatur, immo pocius probetur n contrarium, ut patet ex precedentibus, non licuit minori parti aliud decretum attemptare cum tanto Christianitatis discrimine et ecclesie confusione, antequam primum cassaretur et annullaretur seu cassum et irritum pronunciaretur. ad hoe allego glosam notabilem cum textu in c. „auditis“ de electione s, facit textus secundum so unam lecturam minime reprobatam in c. „inter dilectos" de excessibus prelatorum? et glosa finali, et notatur in c. „constitutus“ de appellationibus 1°; sentit Innocentius 11 in c. „cum terra"o de electione. in istis enim juribus conmuniter notatur, quod secunda eleccio post primam non cassatam est nulla, licet prima a majori facta ? parte possit q probabilibus racionibus ostendi, quod sit nulla. oportet enim ad validitatem secunde, s5 quod prima evidenter sit nulla, ut sic evidenter constet potestatem ad minorem partem fore devolutam. si ergo hoc est admittendum, ut evitetur confusio unius ecclesie, ne due elecciones contrarie consistere videantur, quanto forcius debuisset hoc observari s, ut evi- taretur confusio in ecclesia universali! et licet doctores et glose loquantur in eleccione, 40 R) W spectare. b) W ob. c) W quia. d) W nominacione. e) om. P. f) Vadd. eciam. g) V post ipsius publi- cacionis [sic] statt a temp. publ. hi P dato. i) V legeret, sed voluerunt in legendo eorum decretum con- currere cum decreto sacri concilii statt edidisset — legebatur. k) P legi cepit, sinodale scilicet in ambone, alind in loco numquam solito statl legebatur — intelligebatur. I) W neuter. m) VP hec. n) VP probatur. o) in W undentlich, weil korrigiert. p) VP parte facta. q) W posset. r) V constare primam esse evidenter nullam statt quod — nulla. s) V add. in casu nostro. 50 45 1 Andreä 1, 126a zu c. 53 de electione etc. X. I 6. c. 7 de electione etc. I. 6 in VI. c. 3 D. 4. Authentica 66, 1. c. 2 de constitutionibus X. I. 2. c. 1 de postulatione prelatorum X. I. 5. c. 14 D. 16. a c. 29 de electione etc. X. I. 6. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 48ab 9 c. 11 de excessibus prelatorum et subditorum X. V. 31. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 548a. 10 c. 45 de appellationibus etc. X. II. 28. 11 Innocentius fol. 18b-19a zu c. 14 de electione etc. X. I. 6. 61 *
Strana 482
482 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 eadem tamen prorsus racio existit in aliis actibus universitatis, ne fiat confusio, si evi- [zue. Juns 80 denter non constat de devolucione potestatis. idem ergo jus servandum est, ut in c. und „translato" de constitutionibus 1 et in c. „cum dilecta" de confirmatione utili2 et in l. Juli 8) „cum pater" § „dulcissimis" ff. de legatis 2.s. quod quia factum non extitit, merito illud pravum decretum a minori parte ita perpere“ et scandalose b factum debet esse nullum, s eciamsi minor pars justam et racionabilem in devolucione potestatis habuisset causam. quod tamen omnino negatur, ut patuit ex precedentibus etc. [34%] quarta decima racio este, quia presupposito, quod sacrum Basiliense concilium vigore conpactatorum cum Grecis seu dicte cedule pretextu ad alium locum eligendum fuisset astrictum, nullibi tamen probatur, quod concilio non eligente seu aliud faciente potestas 10 ad minorem partem devolvatur, cum, ut supra sepenumero 4 dixerim, ista d de- volucio potestatis de majori ad minorem partem non fiat, nisi in casibus in jure expressis, ute notanter dicunt† glose et doctores in dicto c. „bone“ (loco 2.) de electione5, quia pene non debent excedere proprium casum (de penitencia di. 1. „pene"6 et regula „odias restringi" cum ibi notatis de regulis juris libro 6.7). et maxime, ut predixis, hoc procedit ie in conciliis generalibus, in quibus est tota potestas ecclesie (24. q. 1. „quodcunque“ h 9 juncto c. „sicut" 15. di. 10), et sic non subicitur legi positive. lex autem divina, cui in- mediate subicitur, hanc penam non infligit; quinimmo nec i lex positiva reperitur, que concilio hanc penam imponat, immo, quod forcius est, non reperitur in casu nostro im- posita in universitatibus inferioribus. [34r] quinta decima racio est, quia eciam 20 presupposito, quod tota sinodus concorditer illud pravum decretum edidisset, attamen, ex quo Greci declinarunt ad quondam Eugenium jam tunc per ipsum sacrum concilium suspensum ab omni administracione papatus, non poterat nec debebat concilium Basiliense se transferre ad Ferrariam duplici racione: prima, quia jam quondam Eugenius propter conventiculum Ferrariensek scismaticorum1 priusm per se 25 erectum inciderat in scisma" et penas scismaticorum, ut in dicto decreto 8. sessionis 11 et eciam de jure primevo, recedendo ab ecclesia Basilee representata et novum altare sibi erigendo, quia „alienus est et prophanus, hostis, qui universalis ecclesie non tenet uni- tatem“ (24. q. 1. „alienus" 12 et 23. q. 5. „non vos" 13), et per consequens non poterant catholici et fideles patres se conjungere cum quondam Eugenio et sibi adherentibus so (24. q. 3. c. „cum quibus" 14, ubi bonus textus). secundo, quia quondam Eugenius suspensus jam° erat in adventu Grecorum ab administracione papatus, ut predixi 15, et omnes re- currentes ad eum durante suspensione pro negociis spectantibus ad exercicium papatus varias incidebant penas, ut in decreto edito super ejus suspensione 16. ipse autem quondam Eugenius contempta ejus suspensione. immo contempta auctoritate sacri concilii generalis s5 fuit presidens in illo conciliabolo. ergo concilium ibi erigi non potuit et accedentes ad illud in varias inciderunt penas. legittime ergo concilium Basilee remansit, cum Greci a sacro concilio Basiliensi? se alienarunt et contempserunt€ ipsi pariter decretum suspensionis etc. [34"] sexta decima racio est1: estos, quod nullum de illius pravi 2) V propere. b) Wscandaloze. c) om. WV. d) W quod hec ; V ista ; P quod ista. e) W et. 1) WY dicit. 40 g) Woia. h) W quidcunque. i) P om. nec — immo. k) om. P. 1) W om. scismaticorum — scisma et. m) V om. prius — erectum. n) V om. scisma et. o) V non. p) om. VP. q) W contempserint. 1) om. W. s) em.; WVP quin esto. 8 c. 3 de constitutionibus X. I. 2. c. 4 de confirmatione utili vel inutili X. II. 30. Dig. 31, 77 § 20. Vgl. artt. 32b; 32d; 34e. Vgl. S. 459 Anm. 12. c. 18 D. 1 de penitencia. Vgl. S. 480 Anm. 16. Vgl. S. 472 Z. 30 ff. c. 6 С. 24 q. 1. c. 2 D. 15. 11 Vgl. S. 451 Anm. 8. c. 19 C. 24 q. 1. c. 42 C. 23 q. 5. с. 36 С. 24 q. 3. Vgl. artt. 23 und 24. Vgl. S. 413 Anm. 6. 10 12 13 16 15 16 45 50
482 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 eadem tamen prorsus racio existit in aliis actibus universitatis, ne fiat confusio, si evi- [zue. Juns 80 denter non constat de devolucione potestatis. idem ergo jus servandum est, ut in c. und „translato" de constitutionibus 1 et in c. „cum dilecta" de confirmatione utili2 et in l. Juli 8) „cum pater" § „dulcissimis" ff. de legatis 2.s. quod quia factum non extitit, merito illud pravum decretum a minori parte ita perpere“ et scandalose b factum debet esse nullum, s eciamsi minor pars justam et racionabilem in devolucione potestatis habuisset causam. quod tamen omnino negatur, ut patuit ex precedentibus etc. [34%] quarta decima racio este, quia presupposito, quod sacrum Basiliense concilium vigore conpactatorum cum Grecis seu dicte cedule pretextu ad alium locum eligendum fuisset astrictum, nullibi tamen probatur, quod concilio non eligente seu aliud faciente potestas 10 ad minorem partem devolvatur, cum, ut supra sepenumero 4 dixerim, ista d de- volucio potestatis de majori ad minorem partem non fiat, nisi in casibus in jure expressis, ute notanter dicunt† glose et doctores in dicto c. „bone“ (loco 2.) de electione5, quia pene non debent excedere proprium casum (de penitencia di. 1. „pene"6 et regula „odias restringi" cum ibi notatis de regulis juris libro 6.7). et maxime, ut predixis, hoc procedit ie in conciliis generalibus, in quibus est tota potestas ecclesie (24. q. 1. „quodcunque“ h 9 juncto c. „sicut" 15. di. 10), et sic non subicitur legi positive. lex autem divina, cui in- mediate subicitur, hanc penam non infligit; quinimmo nec i lex positiva reperitur, que concilio hanc penam imponat, immo, quod forcius est, non reperitur in casu nostro im- posita in universitatibus inferioribus. [34r] quinta decima racio est, quia eciam 20 presupposito, quod tota sinodus concorditer illud pravum decretum edidisset, attamen, ex quo Greci declinarunt ad quondam Eugenium jam tunc per ipsum sacrum concilium suspensum ab omni administracione papatus, non poterat nec debebat concilium Basiliense se transferre ad Ferrariam duplici racione: prima, quia jam quondam Eugenius propter conventiculum Ferrariensek scismaticorum1 priusm per se 25 erectum inciderat in scisma" et penas scismaticorum, ut in dicto decreto 8. sessionis 11 et eciam de jure primevo, recedendo ab ecclesia Basilee representata et novum altare sibi erigendo, quia „alienus est et prophanus, hostis, qui universalis ecclesie non tenet uni- tatem“ (24. q. 1. „alienus" 12 et 23. q. 5. „non vos" 13), et per consequens non poterant catholici et fideles patres se conjungere cum quondam Eugenio et sibi adherentibus so (24. q. 3. c. „cum quibus" 14, ubi bonus textus). secundo, quia quondam Eugenius suspensus jam° erat in adventu Grecorum ab administracione papatus, ut predixi 15, et omnes re- currentes ad eum durante suspensione pro negociis spectantibus ad exercicium papatus varias incidebant penas, ut in decreto edito super ejus suspensione 16. ipse autem quondam Eugenius contempta ejus suspensione. immo contempta auctoritate sacri concilii generalis s5 fuit presidens in illo conciliabolo. ergo concilium ibi erigi non potuit et accedentes ad illud in varias inciderunt penas. legittime ergo concilium Basilee remansit, cum Greci a sacro concilio Basiliensi? se alienarunt et contempserunt€ ipsi pariter decretum suspensionis etc. [34"] sexta decima racio est1: estos, quod nullum de illius pravi 2) V propere. b) Wscandaloze. c) om. WV. d) W quod hec ; V ista ; P quod ista. e) W et. 1) WY dicit. 40 g) Woia. h) W quidcunque. i) P om. nec — immo. k) om. P. 1) W om. scismaticorum — scisma et. m) V om. prius — erectum. n) V om. scisma et. o) V non. p) om. VP. q) W contempserint. 1) om. W. s) em.; WVP quin esto. 8 c. 3 de constitutionibus X. I. 2. c. 4 de confirmatione utili vel inutili X. II. 30. Dig. 31, 77 § 20. Vgl. artt. 32b; 32d; 34e. Vgl. S. 459 Anm. 12. c. 18 D. 1 de penitencia. Vgl. S. 480 Anm. 16. Vgl. S. 472 Z. 30 ff. c. 6 С. 24 q. 1. c. 2 D. 15. 11 Vgl. S. 451 Anm. 8. c. 19 C. 24 q. 1. c. 42 C. 23 q. 5. с. 36 С. 24 q. 3. Vgl. artt. 23 und 24. Vgl. S. 413 Anm. 6. 10 12 13 16 15 16 45 50
Strana 483
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 483 decreti invaliditate dubium fuisset, attamen posita dubitacione et negocio in discussionem . deducto, presertim super intellectu illius cedule, cujus judicio magis stari debebat quam ipsius sacri concilii ibidem congregati, cujus in medio spiritus sanctus pre- sumitur esse, ut in c. „si quis diaconus“ 50. di. 1 et 25. q. 1. „violatores"2? nam et s de ipso concilio generali dictum est: „si quis ecclesiam" contempserit seu „non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus“s. ad hoc textus Jeronimi b 24. q. 1. „omnibus"". et omne peccatum ad ecclesiam, id est concilium, introduci potest juxta vocem dominicam „dic ecclesie etc.“5, quod non solum de prelatis, sed eciam de concilio intelligi potest, ut notat Archidiaconus ‘ in c. „precipue" 11. q. 3. nam tota ecclesia congregari non 10 potest. unde necessario verificari debet de ecclesia representata, et presertim in concilio generali. name quilibet prelatus representatd ecclesiam in exercicio jurisdiccionis sibi concesse, ut e sit membrum ecclesie et sicut radius solaris procedens ex ipso lumine solis f, et sicut rivulus ex fonte et ramus ex arbore, ut dicit Ciprianus 24. q. 1. in c. „loqui- tur“ 7. et ita intelligi potest, quod dicitur, quod ecclesia est in prelato et prelatus in 15 ecclesia (7. q. 1. in c. „scire" 8). hinc est, quod illa auctoritas „si peccaverit"? alle- gatur, cum denunciacio fuerit s facta soli pape, ut in c. „novit" de judiciis 1°. attamen magis proprie illa auctoritas verificatur in concilio generali, quia ipsum concilium generale representat totam ecclesiam universalem quoad totalem sui potestatem, quia tota potestas ecclesiastica est in ecclesia tanquam in fundamento, ut voluit Augustinus in multis locis 20 et est textus ejusdem in c. „quocunque" 24. q. 1.11 et Jeronimi in c. „omnibus" eadem causa et questione 12. dicam de hoc plenius in secundo dubio principali 13. ideo recte Archidiaconus inter alias exposiciones dixit „dic ecclesie, id est concilio generali“, ut singulariter ipse notat in c. „precipue“ superius allegato 14. sinodus autem ipsa Basiliensis intellecta ista difficultate inter singulos decrevit alium locum minime tunc eligendum, sed 25 priora loca jam electa debere decretari, et ita postmodum decretavit. et ubi major pars, ibi presumitur ecclesia, ut in dicto c. „apostolica“ 56. di. 15 et in dicto c. „cum inter canonicos" de electione 16. quinimmo non solum major pars, immo plures quam due partes hanc conclusionem elegerunt. ideo in eis presumitur melior zelus, ut in c. „si quando" de electione libro 6.17. in h judicio autem concilii per majorem partem representati non s0 potest ad aliquem reclamari, quia ex sentencia dominica illud est ultimum et supremum judicium, cum dictum sit „qui non audierit ecclesiam, sit tibi sicut ethnicus et publicanus“. nam si aliud judicium sperandum i foret, non haberetur non parens pro ethnico et pu- blicano, nisi post finem alterius judicii, si quod esset magis supremum. veritas autem mentiri non potest. ipse enim Christus illa * verba inquiens est „via et veritas“ 18. con- s5 tempnentes ergo judicium illud sacri concilii super decretacione locorum prius nominatorum habendi sunt tanquam ethnici et publicani. et hec 1 de 16. racione. [34"] heem autem 16 raciones preallegate preservant clarissime sacrum Basiliense concilium adversus illam pretensam translacionem vigore illius pravi decreti, ut dicunt adversarii, factam etc. 1448 [zw. Juni 80 und Juli 8) 40 a) VP add. „si ille“ [d. i. c. 58 D. 50] et c. b) V Innocenti. c) WVP add. licet. d) em.; WVP representot. e) VP cum. f) om. W. g) VP fuit. h) VPa. i) W expectaretur. k) W qui, korr. für illa. 1) W hoc. m) VP haben Alinea. 46 50 5 c. 29 D. 50. c. 5 С. 25 q. 1. Matth. 18, 17. c. 20 С. 24 q. 1. Matth. 18, 17. Archidiaconus fol. 214a zu c. 3 C. 11 q. 3. с. 18 С. 24 q. 1 c. 7 С. 7 q. 1. Matth. 18, 15 ff. 17 18 1° c. 13 de judiciis X. II. 1. 11 c. 6 C. 24 q. 1. 12 Ebenda c. 20. 18 Vgl. art. 40. 16 Vgl. Anm. C. 15 Vgl. S. 478 Anm. 1. 16 Vgl. ebend. Anm. 2. c. 9 de electione etc. I. 6 in VI. Joh. 14, 6.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 483 decreti invaliditate dubium fuisset, attamen posita dubitacione et negocio in discussionem . deducto, presertim super intellectu illius cedule, cujus judicio magis stari debebat quam ipsius sacri concilii ibidem congregati, cujus in medio spiritus sanctus pre- sumitur esse, ut in c. „si quis diaconus“ 50. di. 1 et 25. q. 1. „violatores"2? nam et s de ipso concilio generali dictum est: „si quis ecclesiam" contempserit seu „non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus“s. ad hoc textus Jeronimi b 24. q. 1. „omnibus"". et omne peccatum ad ecclesiam, id est concilium, introduci potest juxta vocem dominicam „dic ecclesie etc.“5, quod non solum de prelatis, sed eciam de concilio intelligi potest, ut notat Archidiaconus ‘ in c. „precipue" 11. q. 3. nam tota ecclesia congregari non 10 potest. unde necessario verificari debet de ecclesia representata, et presertim in concilio generali. name quilibet prelatus representatd ecclesiam in exercicio jurisdiccionis sibi concesse, ut e sit membrum ecclesie et sicut radius solaris procedens ex ipso lumine solis f, et sicut rivulus ex fonte et ramus ex arbore, ut dicit Ciprianus 24. q. 1. in c. „loqui- tur“ 7. et ita intelligi potest, quod dicitur, quod ecclesia est in prelato et prelatus in 15 ecclesia (7. q. 1. in c. „scire" 8). hinc est, quod illa auctoritas „si peccaverit"? alle- gatur, cum denunciacio fuerit s facta soli pape, ut in c. „novit" de judiciis 1°. attamen magis proprie illa auctoritas verificatur in concilio generali, quia ipsum concilium generale representat totam ecclesiam universalem quoad totalem sui potestatem, quia tota potestas ecclesiastica est in ecclesia tanquam in fundamento, ut voluit Augustinus in multis locis 20 et est textus ejusdem in c. „quocunque" 24. q. 1.11 et Jeronimi in c. „omnibus" eadem causa et questione 12. dicam de hoc plenius in secundo dubio principali 13. ideo recte Archidiaconus inter alias exposiciones dixit „dic ecclesie, id est concilio generali“, ut singulariter ipse notat in c. „precipue“ superius allegato 14. sinodus autem ipsa Basiliensis intellecta ista difficultate inter singulos decrevit alium locum minime tunc eligendum, sed 25 priora loca jam electa debere decretari, et ita postmodum decretavit. et ubi major pars, ibi presumitur ecclesia, ut in dicto c. „apostolica“ 56. di. 15 et in dicto c. „cum inter canonicos" de electione 16. quinimmo non solum major pars, immo plures quam due partes hanc conclusionem elegerunt. ideo in eis presumitur melior zelus, ut in c. „si quando" de electione libro 6.17. in h judicio autem concilii per majorem partem representati non s0 potest ad aliquem reclamari, quia ex sentencia dominica illud est ultimum et supremum judicium, cum dictum sit „qui non audierit ecclesiam, sit tibi sicut ethnicus et publicanus“. nam si aliud judicium sperandum i foret, non haberetur non parens pro ethnico et pu- blicano, nisi post finem alterius judicii, si quod esset magis supremum. veritas autem mentiri non potest. ipse enim Christus illa * verba inquiens est „via et veritas“ 18. con- s5 tempnentes ergo judicium illud sacri concilii super decretacione locorum prius nominatorum habendi sunt tanquam ethnici et publicani. et hec 1 de 16. racione. [34"] heem autem 16 raciones preallegate preservant clarissime sacrum Basiliense concilium adversus illam pretensam translacionem vigore illius pravi decreti, ut dicunt adversarii, factam etc. 1448 [zw. Juni 80 und Juli 8) 40 a) VP add. „si ille“ [d. i. c. 58 D. 50] et c. b) V Innocenti. c) WVP add. licet. d) em.; WVP representot. e) VP cum. f) om. W. g) VP fuit. h) VPa. i) W expectaretur. k) W qui, korr. für illa. 1) W hoc. m) VP haben Alinea. 46 50 5 c. 29 D. 50. c. 5 С. 25 q. 1. Matth. 18, 17. c. 20 С. 24 q. 1. Matth. 18, 17. Archidiaconus fol. 214a zu c. 3 C. 11 q. 3. с. 18 С. 24 q. 1 c. 7 С. 7 q. 1. Matth. 18, 15 ff. 17 18 1° c. 13 de judiciis X. II. 1. 11 c. 6 C. 24 q. 1. 12 Ebenda c. 20. 18 Vgl. art. 40. 16 Vgl. Anm. C. 15 Vgl. S. 478 Anm. 1. 16 Vgl. ebend. Anm. 2. c. 9 de electione etc. I. 6 in VI. Joh. 14, 6.
Strana 484
484 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [2. Probatio, quod concilium generale sit et vigeat in civitate Basiliensi non obstante dissolutione seu (zw. translatione per quondam Eugenium papam facta.] Juní 30 und Juli 3) [35] Nunc à decem raciones subiciam ad defensionem ejusdem sacri concilii contra illam aliam pretensam b translacionem seu dissolucionem per dictum quondam Eugenium de plenitudine sue potestatis, ut dicebat, factam, de qua satis supra1 dictum fuit in casus 5 narracione. et pro intellectu dicendorum recenseo inpresenciarum, quod dixi in narracione facti, quod quondam Eugenius per sacrum concilium Basiliense longe ante Grecorum ad- ventum citatus, ut veniret per se vel alium ad excusandum etc defendendum se super multis in citatorio expressis, que notorie sibi inpingebantur, pro obediencia, quam prestare debebat, ipse per suas litteras dissolvit concilium Basiliense transferendo illud in Ferra- 10 riam, extunc si sacrum concilium procederet ad ulteriora contra eundem vel aliquem ex suis presidentibus. et concilio non desistente, ut desistere non debuit, ipse quondam Eugenius declaravit d, purificatam esse illame condicionem et sic concilium Basiliense fore translatum ad Ferrariam, et vigore sue pretense translacionis ante Grecorum adventum fecit ibidem suum pretensum concilium inchoari. et hec est illa translacio sive dissolucio, 15 de qua nunc agimus. quod autem ista non valuerit, probabo decem efficacissimis racionibus et postmodum respondebo ad novem motiva adversariorum. ad reliqua autem eorum motiva fuit supra 2 responsum in primo menbro hujus dubii etc. ſa) Probatio per decem raciones, quod dissolutio seu translatio concilii Basiliensis ad Ferrariam non valuerit.] [36] Et f prima racio sit hec: inferior nedum judicare non potest su- periorem, immo nec benedicere, non quod benediccio in se mala sit s, eciam in ore inferioris, sed hoc statutum est ad innuendum, quanto censure freno inferiores a suis propositis h judicandi sunt et cohercendi, cum videant se nec eciam benedicendi jus ullum penitus obtinere, ut dicit textus in c. „inferior" juncto c. „denique" 21. di.3 et facit c. 25 „cum inferior" de majoritate et obedientia 4. sed in casu nostro quondam Eugenius tenebat locum inferioris quoad sacrum concilium, presertim cum ipsum concilium eum apprehen- disset per citacionem suam 5. ergo non potuit ipse quondam Eugenius concilium ipsum suum judicem dissolvere vel aliter pro suo voto transferre; nam dissolvere i concilium nil aliud est quam extinguere k ipsum concilium. sed nonne ridiculosum est dicere, quod so inferior citatus per suum superiorem, ut veniat ad excusandum1 se aut defendendum super objectis, possit suum superiorem citantem extinguere et annichilare aut pro suo voto ad pedes suos revocare? qualis enim esset sacri concilii auctoritas supra papam, si citando legittime papam valeret papa dissolvere concilium vel pro suo libito ad se trans- ferre? nedum civilis racio, sed eciam naturalis penitus contradicit. quod autem concilium 35 habuerit potestatem procedendi contra papam, dicam satis in secundo dubio6, et quod legittime processerit contra eundem Eugenium, plene subiciam in tercio dubio 7. unde contra quondam Eugenium tunc dissolventem concilium illa auctoritas prophete degenerat, de qua mencionem facit textus in dicto c. „cum inferior“, videlicet „numquid gloriabitur securis contra eum, qui secat in ea, aut exaltabitur serra contra eum, qui contrahit eam“s, quasi dicat „non". unde concilium se habebat contra ipsum quondam Eugenium ut securis ad radicem vel serra ad lignum. unde non valuit superbire contra sacrum concilium 40 20 a) Phat kein Alinea. b) om. V. c) Wom. et defend. d) V add. illam. e) om. WV. f) V hat kein Alinea. g) V add. sed per hoc innuitur, om. eciam — innuendum. L) P prepositis. i) em.; WVP dissolvendo. k) W exstinguere. I) VP se excusandum. 45 1 „ Vgl. art. 19. Vgl. art. 34i. c. 4 und c. 6 D. 21. c. 16 de majoritate et obedientia X. I. 33. 5 6 Vgl. S. 413 Anm. 2. Vgl. art. 40. Vgl. art. 51ff. Jesaias 10, 15.
484 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [2. Probatio, quod concilium generale sit et vigeat in civitate Basiliensi non obstante dissolutione seu (zw. translatione per quondam Eugenium papam facta.] Juní 30 und Juli 3) [35] Nunc à decem raciones subiciam ad defensionem ejusdem sacri concilii contra illam aliam pretensam b translacionem seu dissolucionem per dictum quondam Eugenium de plenitudine sue potestatis, ut dicebat, factam, de qua satis supra1 dictum fuit in casus 5 narracione. et pro intellectu dicendorum recenseo inpresenciarum, quod dixi in narracione facti, quod quondam Eugenius per sacrum concilium Basiliense longe ante Grecorum ad- ventum citatus, ut veniret per se vel alium ad excusandum etc defendendum se super multis in citatorio expressis, que notorie sibi inpingebantur, pro obediencia, quam prestare debebat, ipse per suas litteras dissolvit concilium Basiliense transferendo illud in Ferra- 10 riam, extunc si sacrum concilium procederet ad ulteriora contra eundem vel aliquem ex suis presidentibus. et concilio non desistente, ut desistere non debuit, ipse quondam Eugenius declaravit d, purificatam esse illame condicionem et sic concilium Basiliense fore translatum ad Ferrariam, et vigore sue pretense translacionis ante Grecorum adventum fecit ibidem suum pretensum concilium inchoari. et hec est illa translacio sive dissolucio, 15 de qua nunc agimus. quod autem ista non valuerit, probabo decem efficacissimis racionibus et postmodum respondebo ad novem motiva adversariorum. ad reliqua autem eorum motiva fuit supra 2 responsum in primo menbro hujus dubii etc. ſa) Probatio per decem raciones, quod dissolutio seu translatio concilii Basiliensis ad Ferrariam non valuerit.] [36] Et f prima racio sit hec: inferior nedum judicare non potest su- periorem, immo nec benedicere, non quod benediccio in se mala sit s, eciam in ore inferioris, sed hoc statutum est ad innuendum, quanto censure freno inferiores a suis propositis h judicandi sunt et cohercendi, cum videant se nec eciam benedicendi jus ullum penitus obtinere, ut dicit textus in c. „inferior" juncto c. „denique" 21. di.3 et facit c. 25 „cum inferior" de majoritate et obedientia 4. sed in casu nostro quondam Eugenius tenebat locum inferioris quoad sacrum concilium, presertim cum ipsum concilium eum apprehen- disset per citacionem suam 5. ergo non potuit ipse quondam Eugenius concilium ipsum suum judicem dissolvere vel aliter pro suo voto transferre; nam dissolvere i concilium nil aliud est quam extinguere k ipsum concilium. sed nonne ridiculosum est dicere, quod so inferior citatus per suum superiorem, ut veniat ad excusandum1 se aut defendendum super objectis, possit suum superiorem citantem extinguere et annichilare aut pro suo voto ad pedes suos revocare? qualis enim esset sacri concilii auctoritas supra papam, si citando legittime papam valeret papa dissolvere concilium vel pro suo libito ad se trans- ferre? nedum civilis racio, sed eciam naturalis penitus contradicit. quod autem concilium 35 habuerit potestatem procedendi contra papam, dicam satis in secundo dubio6, et quod legittime processerit contra eundem Eugenium, plene subiciam in tercio dubio 7. unde contra quondam Eugenium tunc dissolventem concilium illa auctoritas prophete degenerat, de qua mencionem facit textus in dicto c. „cum inferior“, videlicet „numquid gloriabitur securis contra eum, qui secat in ea, aut exaltabitur serra contra eum, qui contrahit eam“s, quasi dicat „non". unde concilium se habebat contra ipsum quondam Eugenium ut securis ad radicem vel serra ad lignum. unde non valuit superbire contra sacrum concilium 40 20 a) Phat kein Alinea. b) om. V. c) Wom. et defend. d) V add. illam. e) om. WV. f) V hat kein Alinea. g) V add. sed per hoc innuitur, om. eciam — innuendum. L) P prepositis. i) em.; WVP dissolvendo. k) W exstinguere. I) VP se excusandum. 45 1 „ Vgl. art. 19. Vgl. art. 34i. c. 4 und c. 6 D. 21. c. 16 de majoritate et obedientia X. I. 33. 5 6 Vgl. S. 413 Anm. 2. Vgl. art. 40. Vgl. art. 51ff. Jesaias 10, 15.
Strana 485
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 485 trahendo ' serram seu ducens securim, instituendob scilicet processum contra eundem e 1442 ſzw. et procedendo ad sui extirpacionem, si crimina sibi impincta hoc mererentur. preterea Juni 30 und ad judicem spectat erigere tribunal, non ad citatum, et presertim cum judex sedet in Juli 3] loco solito (ad hoc 1. penultima ff. de justicia et jure 1). quo ausu ergo potuit quondam Eugenius dissolvered concilium et ad se transferre, non apparet. nec poterat totam sinodum tanquam suspectam recusare, ut notant communiter doctores in c. 1. de ju- diciis 2 etc. [36"] secunda racio: pape injuste mandanti non est obtem- perandum vel obediendum. unde dicit Innocentius s in c. „inquisicioni" de sen- tencia excommunicacionis in addicione, quod, si papa aliquid precipiat injustum, ita quod 1o mandatum suum contineat heresim, vel presumitur vehementer statum ecclesie perturbare vel alia mala futura, quod tunc peccaret quis sibi parendo, „cum debeat futura mala precavere, non juvare". et idem Innocentius 4 in c. „quanto" de consuetudine dixit, quod non est papa sustinendus, si sine racionabili causa et aliis nota vult venire contra statum universalis ecclesie. si ergo subditi non debent pape injuste precipienti obtemperare, 15 quanto forcius concilium, quod erat superior et citacionem inchoaverat, non debebat" parere sue pretense dissolucioni seu translacioni. ex quaquidem translacione nedum multa scandala futura verisimiliter timebantur, sed s eciam h evacuabatur auctoritas sacrorum conciliorum et delicta pape per illam viam dissolucionis remanebant impunita, et sic posset ecclesia per pessimum pastorem quasi ad nichilumi deduci. nichil enim sic officit gregi, 20 quam quod pastor convertatur in lupum. sed quod pejus k erat: illa pretensa dissolucio seu translacio ex eo capite facta, quia concilium procedebat contra eum, sapiebat heresim, quia ipso facto negabat auctoritatem universalis ecclesie supra summum pontificem. si enim valeret translacio seu dissolucio ex eo capite, quia concilium presumit procedere contra papam, nichil aliud potest inferri, nisi quod concilium non habet auctoritatem 25 supra papam. et negare Christum vel auctoritatem ecclesie factis deterius est quam negare verbis, quia facta sunt potenciora verbis. facit c. „estimant 1 quidam“ 11. q. 3.5 et c. „dilecti" de appellationibus ", ubi dicitur, quod „plus est ad sedem apostolicam facto provocare quam verbo". item ex illa sua dissolucionem seu translacione quasi eva- cuabatur auctoritas et effectus" constitucionis magni concilii Constanciensis, que incipit „Fre- so quens“ 7, ubi disponitur de conciliis tenendis de decennio in decennium in perpetuum. nam si papa posset pro suo libito concilium congregatum dissolvere vel transferre, annichilata esset illa constitucio. item illa dissolucio est expresse contra decretum concilii Basiliensis in 11. sessione 8 factum, ubi expresse cavetur, quod per quemcunque, eciam papam, non possit generale concilium dissolvi sine sui expresso consensu. nec poterat papa uti in illa s5 dissolucione plenitudine potestatis; nam unica est ecclesie potestas et non plures, data per Christum ipsi ecclesie tanquam° fundamento (24. q. 1. c.p „loquitur" et c. „omni- bus“ et c. "quodcunque“ 9). cum ergo in concilio representante ecclesiam universalem sit plenitudo potestatis, non potuit ipse quondam Eugenius, licet sit principalis minister in ecclesia et de corpore ecclesie, uti plenitudine potestatis contra totam ecclesiam, in 40 qua est fundamentum plenitudinis potestatis, quia videretur, quod essent due potestates in ecclesia; quod saperet heresim. nam ut supra 10 dixi, post Ciprianum ecclesia equiparatur a) VP trahens. b) W instruendo. c) W eum. d) V add. Basiliense. e) om. W. f) W debet. g) P om. sed eciam, add. quia. h) W add. quia jam. i) W nichil. k) W pocius. I) WV estimat. m) W transl. seu diss. n) W potestas. 0) V add. in. p) om. W. 45 1 Dig. 1, 1, 11. c. 1 de judiciis X. II. 1. Innocentius fol. 210b zu c. 44 de sententia ex- communicationis X. V. 39. Innocentius fol. 14a zu c. 4 de consuetudine X. I. 4. 5 c. 84 С. 11 q. 3 50 6 9 10 c. 52 de appellationibus etc. X. II. 28. Vgl. S. 291 Anm. 1. Vgl. S. 417 Anm. 13. Vgl. S. 483 Anm. 7 und 4 und S. 482 Anm. 9. Vgl. art. 340.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 485 trahendo ' serram seu ducens securim, instituendob scilicet processum contra eundem e 1442 ſzw. et procedendo ad sui extirpacionem, si crimina sibi impincta hoc mererentur. preterea Juni 30 und ad judicem spectat erigere tribunal, non ad citatum, et presertim cum judex sedet in Juli 3] loco solito (ad hoc 1. penultima ff. de justicia et jure 1). quo ausu ergo potuit quondam Eugenius dissolvered concilium et ad se transferre, non apparet. nec poterat totam sinodum tanquam suspectam recusare, ut notant communiter doctores in c. 1. de ju- diciis 2 etc. [36"] secunda racio: pape injuste mandanti non est obtem- perandum vel obediendum. unde dicit Innocentius s in c. „inquisicioni" de sen- tencia excommunicacionis in addicione, quod, si papa aliquid precipiat injustum, ita quod 1o mandatum suum contineat heresim, vel presumitur vehementer statum ecclesie perturbare vel alia mala futura, quod tunc peccaret quis sibi parendo, „cum debeat futura mala precavere, non juvare". et idem Innocentius 4 in c. „quanto" de consuetudine dixit, quod non est papa sustinendus, si sine racionabili causa et aliis nota vult venire contra statum universalis ecclesie. si ergo subditi non debent pape injuste precipienti obtemperare, 15 quanto forcius concilium, quod erat superior et citacionem inchoaverat, non debebat" parere sue pretense dissolucioni seu translacioni. ex quaquidem translacione nedum multa scandala futura verisimiliter timebantur, sed s eciam h evacuabatur auctoritas sacrorum conciliorum et delicta pape per illam viam dissolucionis remanebant impunita, et sic posset ecclesia per pessimum pastorem quasi ad nichilumi deduci. nichil enim sic officit gregi, 20 quam quod pastor convertatur in lupum. sed quod pejus k erat: illa pretensa dissolucio seu translacio ex eo capite facta, quia concilium procedebat contra eum, sapiebat heresim, quia ipso facto negabat auctoritatem universalis ecclesie supra summum pontificem. si enim valeret translacio seu dissolucio ex eo capite, quia concilium presumit procedere contra papam, nichil aliud potest inferri, nisi quod concilium non habet auctoritatem 25 supra papam. et negare Christum vel auctoritatem ecclesie factis deterius est quam negare verbis, quia facta sunt potenciora verbis. facit c. „estimant 1 quidam“ 11. q. 3.5 et c. „dilecti" de appellationibus ", ubi dicitur, quod „plus est ad sedem apostolicam facto provocare quam verbo". item ex illa sua dissolucionem seu translacione quasi eva- cuabatur auctoritas et effectus" constitucionis magni concilii Constanciensis, que incipit „Fre- so quens“ 7, ubi disponitur de conciliis tenendis de decennio in decennium in perpetuum. nam si papa posset pro suo libito concilium congregatum dissolvere vel transferre, annichilata esset illa constitucio. item illa dissolucio est expresse contra decretum concilii Basiliensis in 11. sessione 8 factum, ubi expresse cavetur, quod per quemcunque, eciam papam, non possit generale concilium dissolvi sine sui expresso consensu. nec poterat papa uti in illa s5 dissolucione plenitudine potestatis; nam unica est ecclesie potestas et non plures, data per Christum ipsi ecclesie tanquam° fundamento (24. q. 1. c.p „loquitur" et c. „omni- bus“ et c. "quodcunque“ 9). cum ergo in concilio representante ecclesiam universalem sit plenitudo potestatis, non potuit ipse quondam Eugenius, licet sit principalis minister in ecclesia et de corpore ecclesie, uti plenitudine potestatis contra totam ecclesiam, in 40 qua est fundamentum plenitudinis potestatis, quia videretur, quod essent due potestates in ecclesia; quod saperet heresim. nam ut supra 10 dixi, post Ciprianum ecclesia equiparatur a) VP trahens. b) W instruendo. c) W eum. d) V add. Basiliense. e) om. W. f) W debet. g) P om. sed eciam, add. quia. h) W add. quia jam. i) W nichil. k) W pocius. I) WV estimat. m) W transl. seu diss. n) W potestas. 0) V add. in. p) om. W. 45 1 Dig. 1, 1, 11. c. 1 de judiciis X. II. 1. Innocentius fol. 210b zu c. 44 de sententia ex- communicationis X. V. 39. Innocentius fol. 14a zu c. 4 de consuetudine X. I. 4. 5 c. 84 С. 11 q. 3 50 6 9 10 c. 52 de appellationibus etc. X. II. 28. Vgl. S. 291 Anm. 1. Vgl. S. 417 Anm. 13. Vgl. S. 483 Anm. 7 und 4 und S. 482 Anm. 9. Vgl. art. 340.
Strana 486
486 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 soli" arbori et fonti, alii vero ministri, quotquot et quales sint, equiparantur radiis so- [aw. Juni8 laribus, ramis ipsius ' arboris et rivulis fontis. unde si prescinditur rivulus a fonte, arescit, und nec gloriabitur ramus contra arborem neque radius“ solaris contrad lumen solis nec Juli 87 rivulus contra fontem (24. q. 1. „loquitur“ 1). hinc dicit* Jeronimus intelligendo de auctoritate ecclesie, quod „orbis est major Urbe" (in c. „legimus“ 93. di.2). nec oportet : ire per mendicata suffragia, cum ipse Christus, capitaneus noster, aperto ore dixerit, ne- mine excepto: „qui non obedierit ecclesie, sit tibi sicut ethnicus et publicanus“s, innuens apertissime! plenitudinem potestatis ecclesiastice consistere in ecclesia tanquam in funda- mento. de quo plenius dicam in sequenti dubio4 etc. [365] tercia racio fundatur ex quadam similitudine. querit enim notabiliter glosa in c. „si papag“ 40. di. 5: 10 „numquidh papa possit statuere, quod non possit ipse vel aliusi papa de heresi accu- sari?“ et respondet, "quod non, quia ex hoc periclitaretur ecclesia". ita punctualiter dicendum in proposito. nam si papa citatus per concilium posset ex sui 1 potestatis plenitudine concilium ex hoc extinguere vel prom libito voluntatis sue transferre, quid aliud esset quam " dicere, quod papa eciam hereticus non posset de ° heresi accusari vel 18 puniri, quia accusatus de ? heresi et 1 citatus recurreret illico ad flebile dissolucionis re- fugium, et ita citatus 1 pro aliis criminibus notoriis? nam crimina notoria scandalisancia ecclesiam et de quibus papa est incorrigibilis inducunt vehementem presumpcionem heresis. nam ut dicit Clemens €: „qui rebelliter vivit ets discere aut“ agere bona recusat, pocius diaboli quam Christi menbrum dicitur “ esse et pocius infidelis quam fidelis esse monstratur“, 20 ut in c. „nullus episcopus“ 38. di. 7, et notat glosa8 notanter" in dicto c. „si papa“ 40. di. et quod directe fieri non potest, nec indirecte admitti debet, quia secundum juris regulam, cum quid prohibetur una via, alia via admitti non debet, ut in regula „cum quid" de regulis juris libro 6." et 1 in c. „tue" de procuratoribus 10. papa autem directe non potest impedire suam accusacionem, precipue de heresi, ergo nec indirecte ; quod fieret, si citatus 25 per concilium posset illud dissolvere vel ad locum sibi libitum, ubi esset sibi tutissimum refugium, transferre. [36e] quarta racio: ipse quondam Eugenius per suam ad- hesionem approbavit decretum editum in 11. sessionell conciliix Basiliensis tan- quam precedens suam adhesionem et in illo decreto expresse cavetur, quod ex nulla causa potest sacrum generale * concilium sine sui expresso consensu so per aliquem, eciam papam, transferri vel dissolvi. item decretum illud concernit generalem statum ecclesie et pertinencia ad generalem reformacionem ejusdem, quia per dissolucionem concilii posset impediri generalis reformacio, sicut fuit illusa“ per disso- lucionem in concilio Senensi. item possent impediri concilia generalia, que necessaria sepe sunt in ecclesia dei exemplo apostolorum (Actuum 15.12 etbb 15.cc di. in dà c. 1. 13). unde 85 per dissolucionem voluntariam violaretur status ecclesie universalis. unde dicit textus notabilis in c. „etsi illa" 1. q. 7.14, quod „magnopere illa precavenda sunt, que recipi sine manifesta decoloracione non possunt". et si dicatur, quod papa hoc fecit ex justa a) FP add. et. 1) om. W. c) W radii. d) V add. totum ; P add. ipsum. e) W dixit. 1) Waperte. g) Wpro- pria. h) W nuquid. i) WV aliquis. k) W panctaliter; P presencialiter. I) V sue. m) V add. suo ; P sui; 40 VP om. vol. sue. n) om. W. o) W om. de heresi. pl desgleichen. q. W vel. r) Veum citatur ; P conci- tatur. s) Waut. t) W sen. u) V committitur ; P convincitur. V) VP notabiliter. w) Wom. de reg. jur. li. 6. x) V om. et — procuratoribus. y) VP om. conc. Bas. z) om. P. aa) Pelusa. bb) Vom. et 15. ec) W 41. dd) W 3; Vet in. Vgl. S. 485 Z. 35. c. 24 D. 93. Matth. 18, 17. Vgl. art. 40. c. 6 D. 40 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. Clemens I. с 16 D. 38. 1 8 10 12 13 16 Vgl. Anm. 5. reg. 39 de regulis juris V. 12 in VI. c. 5 de procuratoribus X. I. 38. 11 Vgl. S. 417 Anm. 13. Actus apost. 15, 6ff. c. 1 D. 15. c. 23 С. 1 q. 7. 45 50
486 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 soli" arbori et fonti, alii vero ministri, quotquot et quales sint, equiparantur radiis so- [aw. Juni8 laribus, ramis ipsius ' arboris et rivulis fontis. unde si prescinditur rivulus a fonte, arescit, und nec gloriabitur ramus contra arborem neque radius“ solaris contrad lumen solis nec Juli 87 rivulus contra fontem (24. q. 1. „loquitur“ 1). hinc dicit* Jeronimus intelligendo de auctoritate ecclesie, quod „orbis est major Urbe" (in c. „legimus“ 93. di.2). nec oportet : ire per mendicata suffragia, cum ipse Christus, capitaneus noster, aperto ore dixerit, ne- mine excepto: „qui non obedierit ecclesie, sit tibi sicut ethnicus et publicanus“s, innuens apertissime! plenitudinem potestatis ecclesiastice consistere in ecclesia tanquam in funda- mento. de quo plenius dicam in sequenti dubio4 etc. [365] tercia racio fundatur ex quadam similitudine. querit enim notabiliter glosa in c. „si papag“ 40. di. 5: 10 „numquidh papa possit statuere, quod non possit ipse vel aliusi papa de heresi accu- sari?“ et respondet, "quod non, quia ex hoc periclitaretur ecclesia". ita punctualiter dicendum in proposito. nam si papa citatus per concilium posset ex sui 1 potestatis plenitudine concilium ex hoc extinguere vel prom libito voluntatis sue transferre, quid aliud esset quam " dicere, quod papa eciam hereticus non posset de ° heresi accusari vel 18 puniri, quia accusatus de ? heresi et 1 citatus recurreret illico ad flebile dissolucionis re- fugium, et ita citatus 1 pro aliis criminibus notoriis? nam crimina notoria scandalisancia ecclesiam et de quibus papa est incorrigibilis inducunt vehementem presumpcionem heresis. nam ut dicit Clemens €: „qui rebelliter vivit ets discere aut“ agere bona recusat, pocius diaboli quam Christi menbrum dicitur “ esse et pocius infidelis quam fidelis esse monstratur“, 20 ut in c. „nullus episcopus“ 38. di. 7, et notat glosa8 notanter" in dicto c. „si papa“ 40. di. et quod directe fieri non potest, nec indirecte admitti debet, quia secundum juris regulam, cum quid prohibetur una via, alia via admitti non debet, ut in regula „cum quid" de regulis juris libro 6." et 1 in c. „tue" de procuratoribus 10. papa autem directe non potest impedire suam accusacionem, precipue de heresi, ergo nec indirecte ; quod fieret, si citatus 25 per concilium posset illud dissolvere vel ad locum sibi libitum, ubi esset sibi tutissimum refugium, transferre. [36e] quarta racio: ipse quondam Eugenius per suam ad- hesionem approbavit decretum editum in 11. sessionell conciliix Basiliensis tan- quam precedens suam adhesionem et in illo decreto expresse cavetur, quod ex nulla causa potest sacrum generale * concilium sine sui expresso consensu so per aliquem, eciam papam, transferri vel dissolvi. item decretum illud concernit generalem statum ecclesie et pertinencia ad generalem reformacionem ejusdem, quia per dissolucionem concilii posset impediri generalis reformacio, sicut fuit illusa“ per disso- lucionem in concilio Senensi. item possent impediri concilia generalia, que necessaria sepe sunt in ecclesia dei exemplo apostolorum (Actuum 15.12 etbb 15.cc di. in dà c. 1. 13). unde 85 per dissolucionem voluntariam violaretur status ecclesie universalis. unde dicit textus notabilis in c. „etsi illa" 1. q. 7.14, quod „magnopere illa precavenda sunt, que recipi sine manifesta decoloracione non possunt". et si dicatur, quod papa hoc fecit ex justa a) FP add. et. 1) om. W. c) W radii. d) V add. totum ; P add. ipsum. e) W dixit. 1) Waperte. g) Wpro- pria. h) W nuquid. i) WV aliquis. k) W panctaliter; P presencialiter. I) V sue. m) V add. suo ; P sui; 40 VP om. vol. sue. n) om. W. o) W om. de heresi. pl desgleichen. q. W vel. r) Veum citatur ; P conci- tatur. s) Waut. t) W sen. u) V committitur ; P convincitur. V) VP notabiliter. w) Wom. de reg. jur. li. 6. x) V om. et — procuratoribus. y) VP om. conc. Bas. z) om. P. aa) Pelusa. bb) Vom. et 15. ec) W 41. dd) W 3; Vet in. Vgl. S. 485 Z. 35. c. 24 D. 93. Matth. 18, 17. Vgl. art. 40. c. 6 D. 40 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. Clemens I. с 16 D. 38. 1 8 10 12 13 16 Vgl. Anm. 5. reg. 39 de regulis juris V. 12 in VI. c. 5 de procuratoribus X. I. 38. 11 Vgl. S. 417 Anm. 13. Actus apost. 15, 6ff. c. 1 D. 15. c. 23 С. 1 q. 7. 45 50
Strana 487
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 487 causa, puta pro Grecorum reduccione, certe hoc confunditur, quia sua dissolucio seu 1442 [sw. translacio fuit principaliter fundata ex eo, quia concilium procedebat contra eum. et de Juni 80 und hac materia dicam lacius in responsionibus ad motiva adversariorum 1 etc. [36a] quinta Juli 3) racio: quia ecclesie per omnes obediendum est, ut in evangelio? et 2.3 q. 1. „si peccaverit etc."3. sed concilium mandabat quondam Eugenio, ut veniret in certo termino tunc sibi assignato ad defendendum vel excusandum se super notorie sibi in- pinctis. ergo debuit per se vel alium comparere et obedire ecclesie matri sue juste pre- cipienti et honesta, non autem se erigere in superbiam et pro obediencia dare rebellionem, dissolvendo concilium, si ulterius procederet contra eum. estne ista obediencia, que prestari 10 debet ecclesie juxta statutum sacri concilii Constanciensis, immo juxta disposicionem divinam? non enim debuitb contempnere ecclesiam, cum predecessor suus amplioribus meritis refulgens, scilicet Petrus, remissus fuerit ad ecclesiam dicente sibi domino „si peccaverit in te fratere tuus, dic ecclesie etc.". [36"] sexta racio: cum legatur, quod ecclesia miserit Petrum pro negociis ipsius ecclesie nec Petrus restitit (juxta illud Actuum apostolorum „miserunt Petrum et Joannem etc.“4), nec legitur, quod solus Petrus ecclesiam congregatam pro suo libito dissolverit aut transtulerit de loco ad locum sine consensu ecclesie, quomodo potuit quondam Eugenius, reus factus, citacione preventus ecclesiam, presertim ut correccionem effugeret, dissolvere aut de loco ad locum transferre? [36/] septima racio: papa non potest sine con- 20 sensu concilii eligere locum pro futuro concilio juxta illam d constitucionem „Frequens" 5 concilii Constanciensis, et ita hactenus observatum est. quomodo autem poterit concilium jam fundatum inchoatum et legittime continuatum secundum suammet professionem transferre pro libito voluntatis de loco ad locum sine consensu concilii, presertim ex causa turpi, ut evitaret correccionem? minus este enim, eligere ! locum pro 25 futuro concilio quam concilium jam inchoatum transferre. sed primum non potest sine consensu concilii; minus ergo s secundum (argumento eorum, que notantur in c. „cum in cunctis" de eleccione6 et in autentica „multo magis" C. de episcopis et clericis 7), precipue cum ex illa translacione violaret tria magna decreta: primo decretum Constan- ciense 8, quo cavetur, quod inminente h legittima causa translacionis concilii debet ipsum so concilium transferri ad locum viciniorem ejusdem nacionis, nisi illa causa racionabilis urgens concerneret totam nacionem illam. sed ipse dissolvit concilium vigore processus inchoati contra eum, pretendens, quod in Basilea non erat libertas, et multas alias causas frivolas i allegavit ?, que profecto ! non poterant veraciter totam Alamaniam concernere. transferendo ergo ad Italiam violavit illud decretum; et ibi expresse in hoc disponitur, s5 quod papa hoc facere non possit. secundum decretum fuit sacri Basiliensis concilii in 11.m sessione editum", per eum, ut supra 10 dixi, approbatum, in " quo inter cetera dis- ponitur, quod concilium ex nulla causa potest sine sui° expresso consensu transferri vel dissolvi, eciam per Romanum pontificem. violavit tercio decretum concordatum cum Grecis 11, quod eciam ipsemet prius ? approbaverat, ut dictum fuit in narracione casus 12. 15 40 a) W in. b) WP debet. c) W om. frater — ecclesie. d) om. W. e) W enim est. f) Werigere. g) VP add. nec. h) W inminenti. i) V favolosas. k) W allegabat. 1) om. W. m) em. ; WVP 9. n) P om. in — dis- ponitur. o) W suo. p) W perprius. 1 Vgl. art. 38a. Vgl. Matth. 18, 15 ff. с. 19 С. 2 q. 1. Act. apost. 8, 14. Vgl. S. 291 Anm. 1. c. 7 de electione etc. X. I. 6. Authentica zu Cod. Justin. lib. 1 tit. 3 l. 19 50 (Herrmann 2, 29). 5 45 8 9 10 11 12 Das Dekret „Frequens". Vgl. S. 417 Anm. 13. Vgl. art. 20. Vgl. S. 410 Anm. 2. Vgl. art. 4. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 62
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 487 causa, puta pro Grecorum reduccione, certe hoc confunditur, quia sua dissolucio seu 1442 [sw. translacio fuit principaliter fundata ex eo, quia concilium procedebat contra eum. et de Juni 80 und hac materia dicam lacius in responsionibus ad motiva adversariorum 1 etc. [36a] quinta Juli 3) racio: quia ecclesie per omnes obediendum est, ut in evangelio? et 2.3 q. 1. „si peccaverit etc."3. sed concilium mandabat quondam Eugenio, ut veniret in certo termino tunc sibi assignato ad defendendum vel excusandum se super notorie sibi in- pinctis. ergo debuit per se vel alium comparere et obedire ecclesie matri sue juste pre- cipienti et honesta, non autem se erigere in superbiam et pro obediencia dare rebellionem, dissolvendo concilium, si ulterius procederet contra eum. estne ista obediencia, que prestari 10 debet ecclesie juxta statutum sacri concilii Constanciensis, immo juxta disposicionem divinam? non enim debuitb contempnere ecclesiam, cum predecessor suus amplioribus meritis refulgens, scilicet Petrus, remissus fuerit ad ecclesiam dicente sibi domino „si peccaverit in te fratere tuus, dic ecclesie etc.". [36"] sexta racio: cum legatur, quod ecclesia miserit Petrum pro negociis ipsius ecclesie nec Petrus restitit (juxta illud Actuum apostolorum „miserunt Petrum et Joannem etc.“4), nec legitur, quod solus Petrus ecclesiam congregatam pro suo libito dissolverit aut transtulerit de loco ad locum sine consensu ecclesie, quomodo potuit quondam Eugenius, reus factus, citacione preventus ecclesiam, presertim ut correccionem effugeret, dissolvere aut de loco ad locum transferre? [36/] septima racio: papa non potest sine con- 20 sensu concilii eligere locum pro futuro concilio juxta illam d constitucionem „Frequens" 5 concilii Constanciensis, et ita hactenus observatum est. quomodo autem poterit concilium jam fundatum inchoatum et legittime continuatum secundum suammet professionem transferre pro libito voluntatis de loco ad locum sine consensu concilii, presertim ex causa turpi, ut evitaret correccionem? minus este enim, eligere ! locum pro 25 futuro concilio quam concilium jam inchoatum transferre. sed primum non potest sine consensu concilii; minus ergo s secundum (argumento eorum, que notantur in c. „cum in cunctis" de eleccione6 et in autentica „multo magis" C. de episcopis et clericis 7), precipue cum ex illa translacione violaret tria magna decreta: primo decretum Constan- ciense 8, quo cavetur, quod inminente h legittima causa translacionis concilii debet ipsum so concilium transferri ad locum viciniorem ejusdem nacionis, nisi illa causa racionabilis urgens concerneret totam nacionem illam. sed ipse dissolvit concilium vigore processus inchoati contra eum, pretendens, quod in Basilea non erat libertas, et multas alias causas frivolas i allegavit ?, que profecto ! non poterant veraciter totam Alamaniam concernere. transferendo ergo ad Italiam violavit illud decretum; et ibi expresse in hoc disponitur, s5 quod papa hoc facere non possit. secundum decretum fuit sacri Basiliensis concilii in 11.m sessione editum", per eum, ut supra 10 dixi, approbatum, in " quo inter cetera dis- ponitur, quod concilium ex nulla causa potest sine sui° expresso consensu transferri vel dissolvi, eciam per Romanum pontificem. violavit tercio decretum concordatum cum Grecis 11, quod eciam ipsemet prius ? approbaverat, ut dictum fuit in narracione casus 12. 15 40 a) W in. b) WP debet. c) W om. frater — ecclesie. d) om. W. e) W enim est. f) Werigere. g) VP add. nec. h) W inminenti. i) V favolosas. k) W allegabat. 1) om. W. m) em. ; WVP 9. n) P om. in — dis- ponitur. o) W suo. p) W perprius. 1 Vgl. art. 38a. Vgl. Matth. 18, 15 ff. с. 19 С. 2 q. 1. Act. apost. 8, 14. Vgl. S. 291 Anm. 1. c. 7 de electione etc. X. I. 6. Authentica zu Cod. Justin. lib. 1 tit. 3 l. 19 50 (Herrmann 2, 29). 5 45 8 9 10 11 12 Das Dekret „Frequens". Vgl. S. 417 Anm. 13. Vgl. art. 20. Vgl. S. 410 Anm. 2. Vgl. art. 4. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 62
Strana 488
488 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 nam ibidem cavebatur, quod concilium debebat stare firmiter in Basilea nec inde se [210. Juni so transferre 1, donec Greci applicarent ad ultimum portum Ytalie b et, si interea inmineret und racionabilis causa illud transferendi, quod fieret translacio juxta formam capituli „Fre- Juli 8) quens", ipse autem quondam Eugenius dissolvit seu transtulit ante adventum Grecorum nulla subsistente causa racionabili. et esto, quod subfuisset, debebat d servare* formam 5 capituli „Frequens". [36"] octava racio: quia, cum Grecorum error in triplici con- cilio generali dampnatus fuisset, ut in Ephesino‘ 1 (de quo s textus cum glosa in c. pen- ultimo de consecracione di. 5.) et in concilio generali2 (de quo in c. „firmiter“ de summa trinitate3) et in concilio Lugdunensih4 (ut habetur in c. 1. de summa trinitate libro 6.5), et Greci peterent nunc concilium ycumenicum, non correcti, sed ut ! de fide disputarent io et ibidem videretur, quid esset tenendum (unde in eorum salvo conductu postularuntk, quod libere possent in concilio ycumenico proponere respondere et contradicere et, facta unione ipsorum sive non, libere possent ad proprios lares redire, ut patet in salvo con- ductu per eos postulato et per sacrum concilium concesso 6), non debebant ergo de mero jure audiri, sed fuit eis facta magna gracia, quia, ut dicit textus valde notabilis in c. 15 „majores" 24. q. 1.17, „majores nostri divina inspiracione cernentes necessario precaverunt, ut, quod contra unamquamque heresim coacta semel sinodus pro fidei communione veri- tate catholica atque apostolica promulgasset, non sineret novis post hec retractacionibus mutilari, ne pravis occasio preberetur, que medicinaliter fuerant statuta, pulsandi“, et subdit in fine: „sinodus semel gesta condempnans ulterius ad nova concilia venire non 20 sinit", et est textus multum notandus; quem glosas ibi intelligit, quod non patitur iterum venire in sinodum, ut de fide iterum disputetur; sed ,si correcti redire vellent, tunc ad- mitterentur". et idem notat glosa in c. „nos ad fidem" 96. di.9. non licuit ergo quondam Eugenio sine expresso consensu concilii de hujusmodi ycumenico concilio tractare vel de loco, ubi fieret illud concilium ycumenicum, disponere. 25 est enim iste casus, in quo expressem papa tenetur congregare concilium, cum non possit aliquid attemptare, quod possit tendere in prejudicium eorum, que diffinita sunt per con- cilium in causa heresis, ut est textus notabilis cum glosa in c. „Anastasius“ 19. di. 10. sed diceret" aliquis: concilium Basiliense jam primo disposuerat ipsos Grecos sic audiendos; ergo papa nullam novitatem fecit sub simili modo eos audire volendo; item ipse quon- so dam Eugenius expresse ad hoc convocavit concilium Basiliense °, immo expresse transtulit illud concilium in Ferrariam. respondetur, quod concilium Basiliense fecit cum Grecis certa compactata, que Greci servare noluerunt ?, quia electa Sabaudia dicebant se non intellexisse de Sabaudia, que est extra Ytaliam, cum tamen nulla Sabaudia sit in Italia. item concilium nunquam dedit eis opcionem eligendi locum in certa nacione, sed ex certis s5 locis nominatis per Grecos concilium habebat eligere unum locum ; sed quondam Eugenius recedendo ab illis compactatis reducebat concilium ad Italiam. item cum concilium ge- a) W transferri stalt se transferre. bl W Latinum. c) Poadd causa racionabilis. d) W debuisset. 6) P ser- vari forma. f) P Evisine. g) VP add. est. h) P Ludunensi. i) om. W. k) Wpostularent. I) W 5; WP add. quod. m) W papa expr. n) UP dicet. o) om. W. p) P volnerunt 40 In Gratians Dekret ist allerdings das „Sim- bolum Ephesini concilii“ als Quelle genannt, aber der in c. 39 D. 5 de consecratione gegebene Text stammt aus dem Briefe „Cum salvator“ des Bischofs Cyrill von Alexandrien und der im Jahre 430 in Alexandrien gehaltenen Synode an den Patriarchen Nestorius von Konstantinopel (gedr. Mansi 4, 1086 bis 1094). 2 Die zwölfte allgemeine oder vierte Lateran- Synode vom Jahre 1215. Vgl. Hefele 5, 880 881. c. I de summa trinitate et fide catholica X. I. 1. “ Das vierzehnte allgemeine Konzil zu Lyon vom Jahre 1274. Vgl. Hefele 6, 138-142 und 145. 5 c. un. de summa trinitate et fide catholica I. 1 in VI. e Vgl. die Bulle „Quia auctore“ vom 14. April 15 1436 (gedr. Mansi 29, 123-125; Cecconi I, 2 pag. CCXXI-CCXXIII; Mon. conc. 2, 873-875). c. 2 C. 24 q. 1. s Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 434a. c. 2 D. 96. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 147". 50 10 c. 9 D. 19. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 26b.
488 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 nam ibidem cavebatur, quod concilium debebat stare firmiter in Basilea nec inde se [210. Juni so transferre 1, donec Greci applicarent ad ultimum portum Ytalie b et, si interea inmineret und racionabilis causa illud transferendi, quod fieret translacio juxta formam capituli „Fre- Juli 8) quens", ipse autem quondam Eugenius dissolvit seu transtulit ante adventum Grecorum nulla subsistente causa racionabili. et esto, quod subfuisset, debebat d servare* formam 5 capituli „Frequens". [36"] octava racio: quia, cum Grecorum error in triplici con- cilio generali dampnatus fuisset, ut in Ephesino‘ 1 (de quo s textus cum glosa in c. pen- ultimo de consecracione di. 5.) et in concilio generali2 (de quo in c. „firmiter“ de summa trinitate3) et in concilio Lugdunensih4 (ut habetur in c. 1. de summa trinitate libro 6.5), et Greci peterent nunc concilium ycumenicum, non correcti, sed ut ! de fide disputarent io et ibidem videretur, quid esset tenendum (unde in eorum salvo conductu postularuntk, quod libere possent in concilio ycumenico proponere respondere et contradicere et, facta unione ipsorum sive non, libere possent ad proprios lares redire, ut patet in salvo con- ductu per eos postulato et per sacrum concilium concesso 6), non debebant ergo de mero jure audiri, sed fuit eis facta magna gracia, quia, ut dicit textus valde notabilis in c. 15 „majores" 24. q. 1.17, „majores nostri divina inspiracione cernentes necessario precaverunt, ut, quod contra unamquamque heresim coacta semel sinodus pro fidei communione veri- tate catholica atque apostolica promulgasset, non sineret novis post hec retractacionibus mutilari, ne pravis occasio preberetur, que medicinaliter fuerant statuta, pulsandi“, et subdit in fine: „sinodus semel gesta condempnans ulterius ad nova concilia venire non 20 sinit", et est textus multum notandus; quem glosas ibi intelligit, quod non patitur iterum venire in sinodum, ut de fide iterum disputetur; sed ,si correcti redire vellent, tunc ad- mitterentur". et idem notat glosa in c. „nos ad fidem" 96. di.9. non licuit ergo quondam Eugenio sine expresso consensu concilii de hujusmodi ycumenico concilio tractare vel de loco, ubi fieret illud concilium ycumenicum, disponere. 25 est enim iste casus, in quo expressem papa tenetur congregare concilium, cum non possit aliquid attemptare, quod possit tendere in prejudicium eorum, que diffinita sunt per con- cilium in causa heresis, ut est textus notabilis cum glosa in c. „Anastasius“ 19. di. 10. sed diceret" aliquis: concilium Basiliense jam primo disposuerat ipsos Grecos sic audiendos; ergo papa nullam novitatem fecit sub simili modo eos audire volendo; item ipse quon- so dam Eugenius expresse ad hoc convocavit concilium Basiliense °, immo expresse transtulit illud concilium in Ferrariam. respondetur, quod concilium Basiliense fecit cum Grecis certa compactata, que Greci servare noluerunt ?, quia electa Sabaudia dicebant se non intellexisse de Sabaudia, que est extra Ytaliam, cum tamen nulla Sabaudia sit in Italia. item concilium nunquam dedit eis opcionem eligendi locum in certa nacione, sed ex certis s5 locis nominatis per Grecos concilium habebat eligere unum locum ; sed quondam Eugenius recedendo ab illis compactatis reducebat concilium ad Italiam. item cum concilium ge- a) W transferri stalt se transferre. bl W Latinum. c) Poadd causa racionabilis. d) W debuisset. 6) P ser- vari forma. f) P Evisine. g) VP add. est. h) P Ludunensi. i) om. W. k) Wpostularent. I) W 5; WP add. quod. m) W papa expr. n) UP dicet. o) om. W. p) P volnerunt 40 In Gratians Dekret ist allerdings das „Sim- bolum Ephesini concilii“ als Quelle genannt, aber der in c. 39 D. 5 de consecratione gegebene Text stammt aus dem Briefe „Cum salvator“ des Bischofs Cyrill von Alexandrien und der im Jahre 430 in Alexandrien gehaltenen Synode an den Patriarchen Nestorius von Konstantinopel (gedr. Mansi 4, 1086 bis 1094). 2 Die zwölfte allgemeine oder vierte Lateran- Synode vom Jahre 1215. Vgl. Hefele 5, 880 881. c. I de summa trinitate et fide catholica X. I. 1. “ Das vierzehnte allgemeine Konzil zu Lyon vom Jahre 1274. Vgl. Hefele 6, 138-142 und 145. 5 c. un. de summa trinitate et fide catholica I. 1 in VI. e Vgl. die Bulle „Quia auctore“ vom 14. April 15 1436 (gedr. Mansi 29, 123-125; Cecconi I, 2 pag. CCXXI-CCXXIII; Mon. conc. 2, 873-875). c. 2 C. 24 q. 1. s Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 434a. c. 2 D. 96. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 147". 50 10 c. 9 D. 19. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 26b.
Strana 489
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 489 1442 l2u. Juní 30 und nerale sit supra papam, cum agitur de extirpacione heresum et de pertinentibus ad illam. ut in decreto concilii Constanciensis !, ad concilium, ex quo erat congregatum, et non ad papam pertinebat disponere, an ipsi Greci essent audiendi, et qualiter et in quo loco. nam a si concilium se ad Italiam transtulisset, elusa fuisset ecclesie reformacio et ecclesie 5 auctoritas conculcata. et ad hos fines practicata extitit illa translacio. et presertim non licebat hoc quondam Eugenio attemptare cum dissolucione concilii Basiliensis sine sui expresso consensu. usurpabat enim sibi ex hoc auctoritatem supra sacrum b concilium generale in duobus: primo, quia voluit per se de loco concilii ycumenici sine consensu concilii generalis sedentis disponere, cum tamen concilium generale “ sit majus eo quoad 10 hoc, ut supra 2 dictum est; secundo usurpabat sibi auctoritatem in dissolucione* concilii generalis, ut fieret disputacio cum Grecis, et in hoc violando multa decreta ecclesie La- tine, ut supra dictum est. item, ut nullus locus cavillacioni relictus sit, animadvertendum est, quod ipse quondam Eugenius per suas litteras dissolvit concilium in duobus casibus, primo sub condicione "ut extunc, si concilium ad ulteriora procederet contra eum“, se- 15 cundo simpliciter ‘ in adventu Grecorum secundum disposicionem pravi decreti, et tandem, quia concilium non destitit procedere contra eum, pronunciavit illam condicionem puri- ficatam et sic concilium translatum fore ad Ferrariam ex virtute primi capitis, et illo pretextu conciliabulum illud fuit inchoatum in Ferraria in mense januarii ante Grecorum adventum. et sic frustra querimus de dissolucione facta ob causam Grecorum, quia non 20 propter eos, sed ut ipse evitaret correccionem, concilium dissolvit etc. [36"] nona racio: quia, cum ex citacione in eum per concilium facta 3 ipse quondam Eugenius esset effectus reus et suspectus de heresi, presertim ex nonrecepcione decre- torum sacri concilii, que edita fuerant pro reformacione ecclesie, debebat prius venire et purgare innocenciam suam juxta vires citacionis, antequam procederet 25 ad correccionem aliorum. unde non inmerito poterat sibi dici illud evangelicum „eice primo trabem de oculo tuo etc.“ 4 (3. q. 7 8 „porro“ 5). Grecorum autem reduc- cionem, uti parerat, debebat dimittere in facultate sacri concilii, ad quod negocium illud spectabat principaliter, et non mittereh galeas contra galeas, ut supra“ dictum fuit in narracione casus. item si diceremus contrarium, esset res pessimi i exempli, quia papa so citatus super suis criminibus per concilium fingeret reduccionem alicujus populi, ut ha- beret materiam dissolvendi concilium et evitandi correccionem; item quia, ut predixi", ipse non fecit illam dissolucionem seu translacionem intuitu Grecorum, sed propter sui utilitatem et comoditatem privatam, ut fugeret judicium ulcionis. [36"] decima et ultima racio est, quia, cum tempore adventus ! Grecorum ipse quondam Eugenius sb esset jamm per sacrum concilium legittime suspensus, non poterat cum eo teneri concilium generale. Greci autem sine eo nolebant facere concilium ycu- menicum. ergo patres sacri concilii habuerunt legittimam causam non eundi ad illud conciliabulum. et si dicatur, quod ante suspensionem ipse quondam Eugenius dissolverat concilium Basiliense, respondetur dupliciter: primo quod n dissolvere non poterat ex 40 racionibus predictis; secundo quia dissolvit tunc non consideracione Grecorum, sed ut impediret processum concilii? contra eum inchoatum, ut supra s dictum fuit 1. 1438) Jan. Juli 3) 45 a) P om. nam — translacio. b) om. VP. c) V add. in hoc, om. quoad hoc. d) P quantum ad. e) V add. sacri. f) om. W. g) W 3. h) W emittere. i) VP pessima exemplo stati pessimi exempli. k) V om. sui und et comoditatem; P suam, om. utilitatem et. I) om. W. m) om. V; in P vor quondam. n) W quia. o) om. W. p) om. W. q) West. 1 2 Vgl. S. 58 Anm. 1. Vgl. artt. 36 und 36". Vgl. S. 413 Anm. 2. Matth. 7, 5 und Luc. 6, 42. 6 8 c. 2 C. 3 q. 7. Vgl. art. 17. Vgl. art. 369. Vgl. ebenda. 62*)
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 489 1442 l2u. Juní 30 und nerale sit supra papam, cum agitur de extirpacione heresum et de pertinentibus ad illam. ut in decreto concilii Constanciensis !, ad concilium, ex quo erat congregatum, et non ad papam pertinebat disponere, an ipsi Greci essent audiendi, et qualiter et in quo loco. nam a si concilium se ad Italiam transtulisset, elusa fuisset ecclesie reformacio et ecclesie 5 auctoritas conculcata. et ad hos fines practicata extitit illa translacio. et presertim non licebat hoc quondam Eugenio attemptare cum dissolucione concilii Basiliensis sine sui expresso consensu. usurpabat enim sibi ex hoc auctoritatem supra sacrum b concilium generale in duobus: primo, quia voluit per se de loco concilii ycumenici sine consensu concilii generalis sedentis disponere, cum tamen concilium generale “ sit majus eo quoad 10 hoc, ut supra 2 dictum est; secundo usurpabat sibi auctoritatem in dissolucione* concilii generalis, ut fieret disputacio cum Grecis, et in hoc violando multa decreta ecclesie La- tine, ut supra dictum est. item, ut nullus locus cavillacioni relictus sit, animadvertendum est, quod ipse quondam Eugenius per suas litteras dissolvit concilium in duobus casibus, primo sub condicione "ut extunc, si concilium ad ulteriora procederet contra eum“, se- 15 cundo simpliciter ‘ in adventu Grecorum secundum disposicionem pravi decreti, et tandem, quia concilium non destitit procedere contra eum, pronunciavit illam condicionem puri- ficatam et sic concilium translatum fore ad Ferrariam ex virtute primi capitis, et illo pretextu conciliabulum illud fuit inchoatum in Ferraria in mense januarii ante Grecorum adventum. et sic frustra querimus de dissolucione facta ob causam Grecorum, quia non 20 propter eos, sed ut ipse evitaret correccionem, concilium dissolvit etc. [36"] nona racio: quia, cum ex citacione in eum per concilium facta 3 ipse quondam Eugenius esset effectus reus et suspectus de heresi, presertim ex nonrecepcione decre- torum sacri concilii, que edita fuerant pro reformacione ecclesie, debebat prius venire et purgare innocenciam suam juxta vires citacionis, antequam procederet 25 ad correccionem aliorum. unde non inmerito poterat sibi dici illud evangelicum „eice primo trabem de oculo tuo etc.“ 4 (3. q. 7 8 „porro“ 5). Grecorum autem reduc- cionem, uti parerat, debebat dimittere in facultate sacri concilii, ad quod negocium illud spectabat principaliter, et non mittereh galeas contra galeas, ut supra“ dictum fuit in narracione casus. item si diceremus contrarium, esset res pessimi i exempli, quia papa so citatus super suis criminibus per concilium fingeret reduccionem alicujus populi, ut ha- beret materiam dissolvendi concilium et evitandi correccionem; item quia, ut predixi", ipse non fecit illam dissolucionem seu translacionem intuitu Grecorum, sed propter sui utilitatem et comoditatem privatam, ut fugeret judicium ulcionis. [36"] decima et ultima racio est, quia, cum tempore adventus ! Grecorum ipse quondam Eugenius sb esset jamm per sacrum concilium legittime suspensus, non poterat cum eo teneri concilium generale. Greci autem sine eo nolebant facere concilium ycu- menicum. ergo patres sacri concilii habuerunt legittimam causam non eundi ad illud conciliabulum. et si dicatur, quod ante suspensionem ipse quondam Eugenius dissolverat concilium Basiliense, respondetur dupliciter: primo quod n dissolvere non poterat ex 40 racionibus predictis; secundo quia dissolvit tunc non consideracione Grecorum, sed ut impediret processum concilii? contra eum inchoatum, ut supra s dictum fuit 1. 1438) Jan. Juli 3) 45 a) P om. nam — translacio. b) om. VP. c) V add. in hoc, om. quoad hoc. d) P quantum ad. e) V add. sacri. f) om. W. g) W 3. h) W emittere. i) VP pessima exemplo stati pessimi exempli. k) V om. sui und et comoditatem; P suam, om. utilitatem et. I) om. W. m) om. V; in P vor quondam. n) W quia. o) om. W. p) om. W. q) West. 1 2 Vgl. S. 58 Anm. 1. Vgl. artt. 36 und 36". Vgl. S. 413 Anm. 2. Matth. 7, 5 und Luc. 6, 42. 6 8 c. 2 C. 3 q. 7. Vgl. art. 17. Vgl. art. 369. Vgl. ebenda. 62*)
Strana 490
490 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1142 [b) Probatio per refutationem novem motivorum, quibus adversarii dissolutionem seu translationem ſzw. concilii Basiliensis ad Ferrariam firmant.] Juní 30 wnd [37] Ex a hiis omnibus facilime potest responderi ad novem objecta adversariorum Juli 3/ unica consideracione. nam omnia eorum objecta tendunt ad firmandum illam pretensam dissolucionem seu translacionem concilii per dictum quondam Eugenium factam in favorem 5 reduccionis Grecorum, quia tanquam pastor ecclesie et judex fidei et habens potestatem ad edificacionem et quia Greci nolebant alibi quam in Italia audiri tenebatur hoc facere. ut enim predixib 1, dissolucio illa seu translacio non fuit facta in favorem Grecorum, sed ob processum inchoatum contra eum per concilium. nam ut predixi2, in duobus casibus transferebat concilium : primo sub condicione, si concilium procederet contra eum, secundo 10 simpliciter in adventu Grecorum. at ipse longe ante adventum Grecorum pronunciavit concilium esse translatum, quia concilium processerat contra eum, et illo pretextu fecit conciliabulum illud inchoari in mense januarii in e Ferraria ante Grecorum adventum, et sic incidit in penasd scismaticorum, erigendo concilium contra concilium et scandali- zando ecclesiam cum geminata dissolucione e, ac processu temporis incidit in suspensionem, 15 quia non revocavit illam‘ pretensam dissolucionem infra quatuor menses juxta tenorem decreti in 5 11. sessione 3. nulla ergo consideracione poterat in adventu Grecorum presi- dere illi conciliabulo, quia, etsi causa fidei maxima sit, tamen contempnendo ecclesiam et ejus auctoritatem ipseh incidit in majorem errorem. [38] sed ne adversariorum motiva sine speciali solucione transeant i, ad eorum majorem confusionem et * veritatis 20 dilucidacionem et , ne veritas ipsa remaneatm indiscussa, specialiter respondebo. [38"] et primo ad primum in eo, quod dicunt, quod Greci venerunt ad papam petentes audiri et uniri in fide cum ecclesia Latina et nolebant hoc facere nisi in concilio ycumenico. ergo papa tenebatur, ad hoc convocare concilium ycumenicum. cum igitur papa non posset hoc° facere, nisi transferret concilium Basiliense P ad locum Grecis aptum, igitur 25 papa potuit et debuit illud transferre. nam hereticum esset dicere, quod papa hoc non posset facere per illud Luce 22. „ego pro te rogavi, Petre, ut non deficiat fides " tua, et tu aliquando conversus confirma fratres tuos“4, scilicet in I eandem fidem, et Johannes ultimo „pasce oves meas"5, quod proprie intelligitur de pastura fidei. et presertim quia Greci protestati fuerunt s, quod nolebants venire‘ ad “ Basileam velv Avinionem. sed so concilium nolebat consentire peticioni Grecorum, igitur sine concilii consensu papa" tene- batur illud transferre. ad hoc Yrespondetur primo generaliter, quod tunc Eugenius non dissolvit concilium, ut supra " dixi, favore Grecorum, sed hoc fecit principaliter, ut fugeret correccionem concilii. nam licet ipse quondam Eugenius de Grecis fecerit men- cionem in secundo casu dissolucionis, tamen Grecis non expectatis transtulit illud y con- 35 cilium Basiliense, quia concilium non desistebat procedere contra eum. ex hac autem causa concilium dissolvi non poterat, ut supra8 plene dixi. preterea posito sine veritatis prejudicio, quod hoc fecisset* propter Grecorum unionem, veritate caret, quod Greci petebant �a audiri et uniri, immo, ut supra" dixi, pecierunt, quod possent libere proponere 11438 Jan. a) in W am Rande Responsio ad 9 objecta adversariorum ; VP et ex, haben kein Alinea. b) W dixi, c) Wom. in 40 Ferr. d) Wpenam. e) VP add. concilii. I) P add. primam. g) WII. sessionis statl in 11. sess. h) om. W. i) in VP vor sine. k) V om. et — indiscussa. 1) Pom. et — ipsa. m) P remaneant. n) V kat Alinea. o) W id. p) om. P. q Wetc. statl fides — conversus. r) V in eadem fide. s) V nullo modo volebant. t) P udd. ullo modo. u) om. W. v) Wnec. w) VP tenebatur papa. x) VP add. enim. y) om. W; Y con- cilium illud. z) W fuisset. as) VP peterent. 45 Vgl. art. 36°. Vgl. art. 369. Vgl. S. 417 Anm. 13. Luc. 22, 32. Joh. 21, 17. Vgl. die im Dekret „Sicut pia mater" der 19. Session enthaltene „Convencio deputatorum sacri concilii cum ambasiatoribus Grecorum“ (gedr. Mansi 29, 93-96; Mon. conc. 2, 753-756) und den S. 444 Anm. 1 erwähnten Protest. Vgl. art. 36° und 369. Vgl. art. 36 J. Vgl. art. 369. 50
490 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1142 [b) Probatio per refutationem novem motivorum, quibus adversarii dissolutionem seu translationem ſzw. concilii Basiliensis ad Ferrariam firmant.] Juní 30 wnd [37] Ex a hiis omnibus facilime potest responderi ad novem objecta adversariorum Juli 3/ unica consideracione. nam omnia eorum objecta tendunt ad firmandum illam pretensam dissolucionem seu translacionem concilii per dictum quondam Eugenium factam in favorem 5 reduccionis Grecorum, quia tanquam pastor ecclesie et judex fidei et habens potestatem ad edificacionem et quia Greci nolebant alibi quam in Italia audiri tenebatur hoc facere. ut enim predixib 1, dissolucio illa seu translacio non fuit facta in favorem Grecorum, sed ob processum inchoatum contra eum per concilium. nam ut predixi2, in duobus casibus transferebat concilium : primo sub condicione, si concilium procederet contra eum, secundo 10 simpliciter in adventu Grecorum. at ipse longe ante adventum Grecorum pronunciavit concilium esse translatum, quia concilium processerat contra eum, et illo pretextu fecit conciliabulum illud inchoari in mense januarii in e Ferraria ante Grecorum adventum, et sic incidit in penasd scismaticorum, erigendo concilium contra concilium et scandali- zando ecclesiam cum geminata dissolucione e, ac processu temporis incidit in suspensionem, 15 quia non revocavit illam‘ pretensam dissolucionem infra quatuor menses juxta tenorem decreti in 5 11. sessione 3. nulla ergo consideracione poterat in adventu Grecorum presi- dere illi conciliabulo, quia, etsi causa fidei maxima sit, tamen contempnendo ecclesiam et ejus auctoritatem ipseh incidit in majorem errorem. [38] sed ne adversariorum motiva sine speciali solucione transeant i, ad eorum majorem confusionem et * veritatis 20 dilucidacionem et , ne veritas ipsa remaneatm indiscussa, specialiter respondebo. [38"] et primo ad primum in eo, quod dicunt, quod Greci venerunt ad papam petentes audiri et uniri in fide cum ecclesia Latina et nolebant hoc facere nisi in concilio ycumenico. ergo papa tenebatur, ad hoc convocare concilium ycumenicum. cum igitur papa non posset hoc° facere, nisi transferret concilium Basiliense P ad locum Grecis aptum, igitur 25 papa potuit et debuit illud transferre. nam hereticum esset dicere, quod papa hoc non posset facere per illud Luce 22. „ego pro te rogavi, Petre, ut non deficiat fides " tua, et tu aliquando conversus confirma fratres tuos“4, scilicet in I eandem fidem, et Johannes ultimo „pasce oves meas"5, quod proprie intelligitur de pastura fidei. et presertim quia Greci protestati fuerunt s, quod nolebants venire‘ ad “ Basileam velv Avinionem. sed so concilium nolebat consentire peticioni Grecorum, igitur sine concilii consensu papa" tene- batur illud transferre. ad hoc Yrespondetur primo generaliter, quod tunc Eugenius non dissolvit concilium, ut supra " dixi, favore Grecorum, sed hoc fecit principaliter, ut fugeret correccionem concilii. nam licet ipse quondam Eugenius de Grecis fecerit men- cionem in secundo casu dissolucionis, tamen Grecis non expectatis transtulit illud y con- 35 cilium Basiliense, quia concilium non desistebat procedere contra eum. ex hac autem causa concilium dissolvi non poterat, ut supra8 plene dixi. preterea posito sine veritatis prejudicio, quod hoc fecisset* propter Grecorum unionem, veritate caret, quod Greci petebant �a audiri et uniri, immo, ut supra" dixi, pecierunt, quod possent libere proponere 11438 Jan. a) in W am Rande Responsio ad 9 objecta adversariorum ; VP et ex, haben kein Alinea. b) W dixi, c) Wom. in 40 Ferr. d) Wpenam. e) VP add. concilii. I) P add. primam. g) WII. sessionis statl in 11. sess. h) om. W. i) in VP vor sine. k) V om. et — indiscussa. 1) Pom. et — ipsa. m) P remaneant. n) V kat Alinea. o) W id. p) om. P. q Wetc. statl fides — conversus. r) V in eadem fide. s) V nullo modo volebant. t) P udd. ullo modo. u) om. W. v) Wnec. w) VP tenebatur papa. x) VP add. enim. y) om. W; Y con- cilium illud. z) W fuisset. as) VP peterent. 45 Vgl. art. 36°. Vgl. art. 369. Vgl. S. 417 Anm. 13. Luc. 22, 32. Joh. 21, 17. Vgl. die im Dekret „Sicut pia mater" der 19. Session enthaltene „Convencio deputatorum sacri concilii cum ambasiatoribus Grecorum“ (gedr. Mansi 29, 93-96; Mon. conc. 2, 753-756) und den S. 444 Anm. 1 erwähnten Protest. Vgl. art. 36° und 369. Vgl. art. 36 J. Vgl. art. 369. 50
Strana 491
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 491 1442 ſzwo. Vuní 30 und et, unione facta vel non, libere redire ad eorum patriam, ut in eorum salvo conductu patet. preterea, cum ipsorum error expresse fuisset reprobatus in tribus conciliis, ut supra 1 dictum fuit, concilium habuit“ disponere, et non papa, qualiter et in quo loco debeant audiri; neque erat" curandum de protestacionec Grecorum, quia ad illam satis supra 2 respondi, presertim cum venirent contra compactata cum sacro concilio; nam adversarii silent de Sabaudia, que fuitd pariter electa cum Basilea et Avinione, unde poterat male sperari de reduccione Grecorume, cum ipsi in limine contractus violarent compactata. preterea nec ipsi Greci hanc racionem allegarunt scribentes 3 ex Constan- tinopoli, sed dumtaxat quod promissa non fuerunt in tempore adimpleta. unde, licet 10 papa teneatur pascere oves Christi, tamen cum modis et temporibus, nam et concilium non minus tenetur pasceref, quia et s omnibus apostolis dictum fuit „ite per universum mundum et predicate€ evangelium omni creature"4 et „sicut misit me pater, ego mitto vos etc." 5. neque Greci volebant pasci, nisi forte corporaliter, quia, si peciissent pasturam fidei, servassent compactata et non peciissent disputacionem. concilium autem erat in 15 hoc facto pape preferendum, quia concilium non poterat in fide errare, sed papa, sic- ut k notatur in c. „a recta" 24. q. 1.s. sed, proch dolor, ex causa fidei fuerunt sumpta arma perfidie!, quia sub colore Grecorumm dissolvebatur concilium, ut evitaretur cor- reccio et reformacio. [385] ad secundum" eorum motivum, quo dicitur, quod in decreto per Basiliense concilium concluso" habetur, ut venientibus Grecis ad ultimum 20 portum Latinum ipsi patres concilii Basiliensis infra mensem ad locum ycumenici concilii se transferrent, ergo, cum Greci advenerunt, debebant se transferre ad locum ycumenici concilii et non manere in Basilea fixi: respondetur, quod hoc argumentum nullo modo concludit, quia decretum Basiliensis concilii expresse habebat, quod patres de concilio debebant se transferre ad locum per sacrum concilium eligendum, et Greci non venerunt 25 ad illum locum, quia nec ad ° Basileam nec ad p Avinionem nec ad 1 Sabaudiam. et mirandum est de tali argumentacione vana. nam si Greci potuissent sacrum concilium ducere, ad quem locum voluissent, quid oportebat facere cum eis compactata de loco, et precipue, cum ipsemet quondam Eugenius illa compactata approbaverit? [38 ] et per hoc solvitur eorum tercium motivum. dicunt enim in eo, quod in decreto s sacri so concilii dicebatur, quod propter nullum locum tam magnum atque sanctissimum opus deberet postponi, et quod hoc r fuit juramento firmatum. ergo propter locum non debebat sacrum concilium Basiliense dimittere tantum bonum. ad hoc enim respondetur, quod caret veritate, ut supras2 dictum fuitt, quod illa verba fuerunt dicta propter Ba- sileam, quia patres de concilio cupiebant, quod concilium ycumenicum fieret in Basilea. s5 sed oratoribus Grecorum nolentibus consentire dixerunt 10 deputati sacri " concilii, quod propter locum non debebat tantum bonum obmittiv, et convenerunt, ut certa loca no- minarentur per Grecos" et ex illis sacrum concilium eligeret unum. et illud decretum sic limitatum fuit juratum. unde concilium non tenebatur ire ad locum per concilium non electum. et si diceretur, quod concilium non debebat curare de loco, ut * tantum bonum 4o sequeretur, respondetur, quod concilium non erat certum de reduccione Grecorum, ut Juli 8) 45 a) Vipsum debet ; P habet. b) W cur. erat. c) V add. oratoris. d) W erat. e) W eorum. f) W facere. g) P in. h) W predicare. i) em. ; VP et ; W om. sed papa. k) W ut. 1) WV per fidem ; in W korr. aus pro fide. m) W add. etc. n) W add. et tercium. o) om. W. p) desglcichen. q) desgleichen. r) Werat statt hoc fuit. s) P add. in precedenti. t) V add. in precedenti. nam veritas fuit et est ; P add. nam veritas fuit. u) W per sacrum concilium. v) W dimitti; V amitti. w) V Grecorum oratores. 1) V ubi. 50 1 Vgl. ebenda. Vgl. S. 460 Z. 40 ff. Vgl. den S. 461 Anm 4 erwähnten Brief. Vgl. Marc. 16, 15. Joh. 20, 21. 10 c. 9 С. 24 q. 1. Vgl. das S. 410 Anm. 2 genannte Dekret. Vgl. ebenda. Vgl. art. 38°. Vgl. die S. 490 Anm. 6 erwähnte Convencio.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 491 1442 ſzwo. Vuní 30 und et, unione facta vel non, libere redire ad eorum patriam, ut in eorum salvo conductu patet. preterea, cum ipsorum error expresse fuisset reprobatus in tribus conciliis, ut supra 1 dictum fuit, concilium habuit“ disponere, et non papa, qualiter et in quo loco debeant audiri; neque erat" curandum de protestacionec Grecorum, quia ad illam satis supra 2 respondi, presertim cum venirent contra compactata cum sacro concilio; nam adversarii silent de Sabaudia, que fuitd pariter electa cum Basilea et Avinione, unde poterat male sperari de reduccione Grecorume, cum ipsi in limine contractus violarent compactata. preterea nec ipsi Greci hanc racionem allegarunt scribentes 3 ex Constan- tinopoli, sed dumtaxat quod promissa non fuerunt in tempore adimpleta. unde, licet 10 papa teneatur pascere oves Christi, tamen cum modis et temporibus, nam et concilium non minus tenetur pasceref, quia et s omnibus apostolis dictum fuit „ite per universum mundum et predicate€ evangelium omni creature"4 et „sicut misit me pater, ego mitto vos etc." 5. neque Greci volebant pasci, nisi forte corporaliter, quia, si peciissent pasturam fidei, servassent compactata et non peciissent disputacionem. concilium autem erat in 15 hoc facto pape preferendum, quia concilium non poterat in fide errare, sed papa, sic- ut k notatur in c. „a recta" 24. q. 1.s. sed, proch dolor, ex causa fidei fuerunt sumpta arma perfidie!, quia sub colore Grecorumm dissolvebatur concilium, ut evitaretur cor- reccio et reformacio. [385] ad secundum" eorum motivum, quo dicitur, quod in decreto per Basiliense concilium concluso" habetur, ut venientibus Grecis ad ultimum 20 portum Latinum ipsi patres concilii Basiliensis infra mensem ad locum ycumenici concilii se transferrent, ergo, cum Greci advenerunt, debebant se transferre ad locum ycumenici concilii et non manere in Basilea fixi: respondetur, quod hoc argumentum nullo modo concludit, quia decretum Basiliensis concilii expresse habebat, quod patres de concilio debebant se transferre ad locum per sacrum concilium eligendum, et Greci non venerunt 25 ad illum locum, quia nec ad ° Basileam nec ad p Avinionem nec ad 1 Sabaudiam. et mirandum est de tali argumentacione vana. nam si Greci potuissent sacrum concilium ducere, ad quem locum voluissent, quid oportebat facere cum eis compactata de loco, et precipue, cum ipsemet quondam Eugenius illa compactata approbaverit? [38 ] et per hoc solvitur eorum tercium motivum. dicunt enim in eo, quod in decreto s sacri so concilii dicebatur, quod propter nullum locum tam magnum atque sanctissimum opus deberet postponi, et quod hoc r fuit juramento firmatum. ergo propter locum non debebat sacrum concilium Basiliense dimittere tantum bonum. ad hoc enim respondetur, quod caret veritate, ut supras2 dictum fuitt, quod illa verba fuerunt dicta propter Ba- sileam, quia patres de concilio cupiebant, quod concilium ycumenicum fieret in Basilea. s5 sed oratoribus Grecorum nolentibus consentire dixerunt 10 deputati sacri " concilii, quod propter locum non debebat tantum bonum obmittiv, et convenerunt, ut certa loca no- minarentur per Grecos" et ex illis sacrum concilium eligeret unum. et illud decretum sic limitatum fuit juratum. unde concilium non tenebatur ire ad locum per concilium non electum. et si diceretur, quod concilium non debebat curare de loco, ut * tantum bonum 4o sequeretur, respondetur, quod concilium non erat certum de reduccione Grecorum, ut Juli 8) 45 a) Vipsum debet ; P habet. b) W cur. erat. c) V add. oratoris. d) W erat. e) W eorum. f) W facere. g) P in. h) W predicare. i) em. ; VP et ; W om. sed papa. k) W ut. 1) WV per fidem ; in W korr. aus pro fide. m) W add. etc. n) W add. et tercium. o) om. W. p) desglcichen. q) desgleichen. r) Werat statt hoc fuit. s) P add. in precedenti. t) V add. in precedenti. nam veritas fuit et est ; P add. nam veritas fuit. u) W per sacrum concilium. v) W dimitti; V amitti. w) V Grecorum oratores. 1) V ubi. 50 1 Vgl. ebenda. Vgl. S. 460 Z. 40 ff. Vgl. den S. 461 Anm 4 erwähnten Brief. Vgl. Marc. 16, 15. Joh. 20, 21. 10 c. 9 С. 24 q. 1. Vgl. das S. 410 Anm. 2 genannte Dekret. Vgl. ebenda. Vgl. art. 38°. Vgl. die S. 490 Anm. 6 erwähnte Convencio.
Strana 492
492 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 supra 1 dictum est, sed bene erat certum, quod, si concilium trahebatur ad Italiam, prout /zw. Juni 30 quondam Eugenius volebat, elusa erat penitus reformacio ecclesie decretis“ contemptis, and que nunquam perprius recipere voluit, et conciliorum auctoritas penitus conculcata" Juli 3/ fuisset. hoc enim in illa translacione agebatur propter potenciam et amiciciam, quam ipse quondam Eugenius in locis illis habebat. item sacrum concilium verisimiliter sperabat, 5 quod Greci juxta compactata venirent ad locum electum per ipsum concilium. quod veri- similiter ex eo potest conjecturari, quia misit" galeas cum pecuniis balistariis ete capi- taneo ac tanto expensarum onere. ista enim verisimiliter non fecisset frustra. nam 5 parvipendebat illam protestacionem oratoris h Grecorum per raciones supra 2 per me dictas. sed heu, postquam Greci declinarunt ad quondam Eugenium, injuste dimissis galeis sacri 10 concilii, qua fronte poterat sacrum concilium se conferre ad Ferrariam, ubi jam erat inchoatum conciliabulum per ipsumi quondam Eugenium jam tune suspensum? debe- bantne « se unire cum illis, quos reputabant scismaticos? debebantne! illum habere in presidentem, quem suspenderant? debebantnem se exponere insidiis illius, qui se jam constituerat capitalem inimicum? jam enim patres concilii exposuerat capture et prede 15 quorumcunque et per speciales litteras 3 hortatus fuerat omnes principes Alamanie, ut hanc iniquitatem facerent, inducens eos, ut procederent" contra patres concilii tanquam contra hostes fidei. estne ista pastura fidei? verificaturne° dictum Christi „pasce oves meas etc." 4? si rerum ordo diligenter pensetur, nichil aliud fuit, quam sumere occa- sionem pro causa. [38"] ad quartum motivum fundatum ex eo, quia papa est 20 pastor universalis ecclesie et omnium ovium Christi a P Christo institutus. ideo eciam cessante illo pravo! decreto potuit papa facere omnia, que requiruntur ad pasturam ovium Christi quibuscunque prohibicionibus et decretis non obstantibus. translacio autem concilii Basiliensis ad Ferrariam spectabat necessarior ad pasturam Grecorum ; ergo potuit hanc translacionem facere. hoc argumentum coincidit in idem cum precedentibus, et satis 25 fuit supra responsum. illam enim translacionem fecits principaliter non propter pasturam Grecorum, sed ex causa dampnata, videlicet si concilium procederet contra eum, et vigore illius translacionis fuit conciliabulum illud in Ferraria inchoatum. item pastura illa et predicare verbum dei Grecis bene poterat fieri absque dissolucione concilii Basiliensis. nec obstat, quod Greci volebant habere aliudt concilium ycumenicum, quia 30 ad peticionem Grecorum, qui erant prescisi scismatici et heretici, non debebat dissolvi concilium generale absque sui expresso consensu. nam ecclesia universalis u, que peccare seu errare non potest, melius " discernere poterat tempus et modum istius pasture, quam solus papa, presertim quia 1, ut dixi5, non veniebant Greci emendati et correcti, sed ad disputandum. unde pro eo, quod sepe dampnatum fuerat in conciliis, non debebat con- 85 cilium generale Latinorum invitum dissolvi. utinam jam diu post creacionem suam ipse quondam Eugenius voluisset esse executor illius verbi „pasce oves meas etc.“6! jam diu potuisset illos ad se vocare sine scandalo ecclesie Latine. sed dedit tunc operam accu- ratam, quando opus erat sibi sub z illo colore dissolvere concilium, ut sic evitaret pro- cessum et fugeret reformacionem generalem ecclesie et presertim curie Romane. [38 e ad 40 quintum motivum ex eo fundatum, quia papa potest aa, quitquid bb spectat ad edifica- a) em.; WVP decreta contempta. b) P om. et — illis habebat. c) V add. et sepulta. d) cm.; WYP miserunt. e) V cum; om. P. f) VP fecissent. g) P add. flocci faciebant vel, V floci facie statt parvipendebat. h) FP oratorum ; Vadd. imperatoris. i) om. UP. k) WP debebant. 1) VP debebant habere illum stait debobantne — habere. m) VP om. ne. n) W contra patres proc. o) ent.; WVP om. ne. p) W om. a Christo. q) VP 45 parvo. r) VP ad necessariam pasturam statt nec. ad past. s) W princ. fecit. t) om. VP. u) VP generalis. v) VP om. peccare seu. w) VP add. potest, om. poterat. 1) Willius. y) W ut dixi, quia. z) W om. sub illo colore. aa) W potuit. bb) V quidquam. 1 Vgl. art. 38a. Vgl. artt. 8 und 32b. Vgl. art. 25. 5 Joh. 21, 17. Vgl. art. 369. Joh. 21, 17. 50
492 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 supra 1 dictum est, sed bene erat certum, quod, si concilium trahebatur ad Italiam, prout /zw. Juni 30 quondam Eugenius volebat, elusa erat penitus reformacio ecclesie decretis“ contemptis, and que nunquam perprius recipere voluit, et conciliorum auctoritas penitus conculcata" Juli 3/ fuisset. hoc enim in illa translacione agebatur propter potenciam et amiciciam, quam ipse quondam Eugenius in locis illis habebat. item sacrum concilium verisimiliter sperabat, 5 quod Greci juxta compactata venirent ad locum electum per ipsum concilium. quod veri- similiter ex eo potest conjecturari, quia misit" galeas cum pecuniis balistariis ete capi- taneo ac tanto expensarum onere. ista enim verisimiliter non fecisset frustra. nam 5 parvipendebat illam protestacionem oratoris h Grecorum per raciones supra 2 per me dictas. sed heu, postquam Greci declinarunt ad quondam Eugenium, injuste dimissis galeis sacri 10 concilii, qua fronte poterat sacrum concilium se conferre ad Ferrariam, ubi jam erat inchoatum conciliabulum per ipsumi quondam Eugenium jam tune suspensum? debe- bantne « se unire cum illis, quos reputabant scismaticos? debebantne! illum habere in presidentem, quem suspenderant? debebantnem se exponere insidiis illius, qui se jam constituerat capitalem inimicum? jam enim patres concilii exposuerat capture et prede 15 quorumcunque et per speciales litteras 3 hortatus fuerat omnes principes Alamanie, ut hanc iniquitatem facerent, inducens eos, ut procederent" contra patres concilii tanquam contra hostes fidei. estne ista pastura fidei? verificaturne° dictum Christi „pasce oves meas etc." 4? si rerum ordo diligenter pensetur, nichil aliud fuit, quam sumere occa- sionem pro causa. [38"] ad quartum motivum fundatum ex eo, quia papa est 20 pastor universalis ecclesie et omnium ovium Christi a P Christo institutus. ideo eciam cessante illo pravo! decreto potuit papa facere omnia, que requiruntur ad pasturam ovium Christi quibuscunque prohibicionibus et decretis non obstantibus. translacio autem concilii Basiliensis ad Ferrariam spectabat necessarior ad pasturam Grecorum ; ergo potuit hanc translacionem facere. hoc argumentum coincidit in idem cum precedentibus, et satis 25 fuit supra responsum. illam enim translacionem fecits principaliter non propter pasturam Grecorum, sed ex causa dampnata, videlicet si concilium procederet contra eum, et vigore illius translacionis fuit conciliabulum illud in Ferraria inchoatum. item pastura illa et predicare verbum dei Grecis bene poterat fieri absque dissolucione concilii Basiliensis. nec obstat, quod Greci volebant habere aliudt concilium ycumenicum, quia 30 ad peticionem Grecorum, qui erant prescisi scismatici et heretici, non debebat dissolvi concilium generale absque sui expresso consensu. nam ecclesia universalis u, que peccare seu errare non potest, melius " discernere poterat tempus et modum istius pasture, quam solus papa, presertim quia 1, ut dixi5, non veniebant Greci emendati et correcti, sed ad disputandum. unde pro eo, quod sepe dampnatum fuerat in conciliis, non debebat con- 85 cilium generale Latinorum invitum dissolvi. utinam jam diu post creacionem suam ipse quondam Eugenius voluisset esse executor illius verbi „pasce oves meas etc.“6! jam diu potuisset illos ad se vocare sine scandalo ecclesie Latine. sed dedit tunc operam accu- ratam, quando opus erat sibi sub z illo colore dissolvere concilium, ut sic evitaret pro- cessum et fugeret reformacionem generalem ecclesie et presertim curie Romane. [38 e ad 40 quintum motivum ex eo fundatum, quia papa potest aa, quitquid bb spectat ad edifica- a) em.; WVP decreta contempta. b) P om. et — illis habebat. c) V add. et sepulta. d) cm.; WYP miserunt. e) V cum; om. P. f) VP fecissent. g) P add. flocci faciebant vel, V floci facie statt parvipendebat. h) FP oratorum ; Vadd. imperatoris. i) om. UP. k) WP debebant. 1) VP debebant habere illum stait debobantne — habere. m) VP om. ne. n) W contra patres proc. o) ent.; WVP om. ne. p) W om. a Christo. q) VP 45 parvo. r) VP ad necessariam pasturam statt nec. ad past. s) W princ. fecit. t) om. VP. u) VP generalis. v) VP om. peccare seu. w) VP add. potest, om. poterat. 1) Willius. y) W ut dixi, quia. z) W om. sub illo colore. aa) W potuit. bb) V quidquam. 1 Vgl. art. 38a. Vgl. artt. 8 und 32b. Vgl. art. 25. 5 Joh. 21, 17. Vgl. art. 369. Joh. 21, 17. 50
Strana 493
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 493 cionem ecclesie, non obstantibus quibuscunque decretis in contrarium, sed illa translacio 1442 [zw. spectabat ad edificacionem ipsorum Grecorum etc.a: eciam hoc argumentum coincidit Juní 30 und cum precedentibus. et ex hiis, que ibi dicta sunt, patet responsum. non enim illam Juli 3/ translacionem fecit ad edificacionem, sed ut fugeret processum, neque hoc pretextu, quod s vult ire ad predicandum infidelibus, debet concilium jam congregatum dissolvere. sic enim illa occasione eluderetur ecclesie Latine reformacio. nam si ipse impedimentum non prestitisset, sciunt omnes, quod Greci servassent omnia compactata et venissent ad con- cilium et remansisset ecclesia in sua integritate. sed bene patet ex illis allegacionibus adversarios querere mendicata et falsa suffragia. nam nunquam faciunt verbum de disso- 10 lucione facta in primo capite occasione processus contra eum inchoati, sed semper fun- dant se super illa translacione facta in secundo capite, que effectum non habuit, quia illa secunda translacio per eum facta habebat vim in adventu Grecorum. sed ipse longe ante adventum Grecorum inchoari fecit illud conciliabulum Ferrariense vigore translacionis facte, quia in concilio fuerat accusata ejus contumacia. [38/] ad sextum motivum, 15 quod videtur sine aliquo juris fundamento formatum — dicunt enim, quod negare, con- cilium Basiliense esse translatum in Ferrariam legittime, est negare, reduccionem Gre- corum esse factam; consequens probatur ex bulla aurea imperatoris Grecorum c 1, antecedens probatur, quia Greci nolebant nisi in concilio ycumenico uniri —, profecto facilime d et multipliciter potest responderi. nam licet dicerent, quod nollent reduci seu uniri nisi 20 in concilio ycumenico, non per hoe probatur validitas pravi decreti nec per hoc probatur, quod dissolucio seu translacio facta per quondam Eugenium, ut evitaret suam correccionem, debeat valere. nunc enim non agimus, an Greci sint vere reducti (sed utinam essent vere reducti), sed solum agitur, an valuerit illa translacio facta per quondam Eugenium, illa precipue, quam fecit in eventum, si concilium non desineret procedere contra eum. 25 super illa enim fuit fundatum conciliabulum Ferrariense. et eciamsi pretenderetur, quod propter adventum Grecorum (quod tamen non est verum), satis suprae responsum fuit. [38"] septimum motivum eorum est, quod papa est judex fidei. unde tan- quam judex potest determinare et solvere! omnes questiones fidem tangentes (24. q. 1. „hec est fides"2, et per hoc 5 dictum evangelicum „ego pro te rogavi, Petre etc.“3). ad so hoc motivum respondetur, ut supra4, primo quia ipse non dissolvit, ut diffiniret questionem fidei, sed ut inficeret factum fidei et auctoritatem ecclesie et impediret pro- cessum legittime inchoatum h contra eum. item quia papa non est judex fidei in eo arti- culo, qui jam declaratus est per totam ecclesiam et per multos summos pontifices. nam, ut supra5 dixi, error Grecorum in triplici concilio generali fuerat i dampnatus. unde si s5 papa vellet verbo vel facto, expresse k aut tacite, directe vel indirecte attemptare con- trarium, in continenti incideret in heresim dampnatam et absque alia sentencia posset tanquam hereticus puniri. textum allego in c. „Anastasius“ 19. di.“ et ! textum cum glosa in c. „Achacius“ 24. q. 1.7 etc. [38 ] octavum motivum est, quod papa non poterat sine peccato mortali Grecos non exaudire etm illam reduccionem non facere ; quam 40 facere non poterat nisi in concilio ycumenico, ut Greci postulabant. nam hoc obmittendo veniebat contra preceptum divinum „pasce oves meas"s. ad hoc argumentum pluries? est responsum. ideo " non oportet aliter respondere °. [38] ad nonum et ultimum 45 a) om. W. b) Wex. c) om. W. d) W mult. et facil. e) om. W. 1) W salvare. g) P add. illud. h) W contra oum inchoatum. i) W fuit. k) V tacite vel expresse statl expr. aut tacite. 1) om. W. m) P add. sic. n) W jam. O) W responderi. 50 1 Vgl. das Unionsdekret vom 6. Juli 1439 (gedr. Hefele 7, 750-753; Mon. conc. 3, 334-337). c. 14 С. 24 q. 1. Luc. 22, 32. " Vgl. art. 38d. 5 9 Vgl. art. 360. с. 9 D. 19. c. 1 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 434a. Joh. 21, 17. Vgl. artt. 38 " und 38d.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 493 cionem ecclesie, non obstantibus quibuscunque decretis in contrarium, sed illa translacio 1442 [zw. spectabat ad edificacionem ipsorum Grecorum etc.a: eciam hoc argumentum coincidit Juní 30 und cum precedentibus. et ex hiis, que ibi dicta sunt, patet responsum. non enim illam Juli 3/ translacionem fecit ad edificacionem, sed ut fugeret processum, neque hoc pretextu, quod s vult ire ad predicandum infidelibus, debet concilium jam congregatum dissolvere. sic enim illa occasione eluderetur ecclesie Latine reformacio. nam si ipse impedimentum non prestitisset, sciunt omnes, quod Greci servassent omnia compactata et venissent ad con- cilium et remansisset ecclesia in sua integritate. sed bene patet ex illis allegacionibus adversarios querere mendicata et falsa suffragia. nam nunquam faciunt verbum de disso- 10 lucione facta in primo capite occasione processus contra eum inchoati, sed semper fun- dant se super illa translacione facta in secundo capite, que effectum non habuit, quia illa secunda translacio per eum facta habebat vim in adventu Grecorum. sed ipse longe ante adventum Grecorum inchoari fecit illud conciliabulum Ferrariense vigore translacionis facte, quia in concilio fuerat accusata ejus contumacia. [38/] ad sextum motivum, 15 quod videtur sine aliquo juris fundamento formatum — dicunt enim, quod negare, con- cilium Basiliense esse translatum in Ferrariam legittime, est negare, reduccionem Gre- corum esse factam; consequens probatur ex bulla aurea imperatoris Grecorum c 1, antecedens probatur, quia Greci nolebant nisi in concilio ycumenico uniri —, profecto facilime d et multipliciter potest responderi. nam licet dicerent, quod nollent reduci seu uniri nisi 20 in concilio ycumenico, non per hoe probatur validitas pravi decreti nec per hoc probatur, quod dissolucio seu translacio facta per quondam Eugenium, ut evitaret suam correccionem, debeat valere. nunc enim non agimus, an Greci sint vere reducti (sed utinam essent vere reducti), sed solum agitur, an valuerit illa translacio facta per quondam Eugenium, illa precipue, quam fecit in eventum, si concilium non desineret procedere contra eum. 25 super illa enim fuit fundatum conciliabulum Ferrariense. et eciamsi pretenderetur, quod propter adventum Grecorum (quod tamen non est verum), satis suprae responsum fuit. [38"] septimum motivum eorum est, quod papa est judex fidei. unde tan- quam judex potest determinare et solvere! omnes questiones fidem tangentes (24. q. 1. „hec est fides"2, et per hoc 5 dictum evangelicum „ego pro te rogavi, Petre etc.“3). ad so hoc motivum respondetur, ut supra4, primo quia ipse non dissolvit, ut diffiniret questionem fidei, sed ut inficeret factum fidei et auctoritatem ecclesie et impediret pro- cessum legittime inchoatum h contra eum. item quia papa non est judex fidei in eo arti- culo, qui jam declaratus est per totam ecclesiam et per multos summos pontifices. nam, ut supra5 dixi, error Grecorum in triplici concilio generali fuerat i dampnatus. unde si s5 papa vellet verbo vel facto, expresse k aut tacite, directe vel indirecte attemptare con- trarium, in continenti incideret in heresim dampnatam et absque alia sentencia posset tanquam hereticus puniri. textum allego in c. „Anastasius“ 19. di.“ et ! textum cum glosa in c. „Achacius“ 24. q. 1.7 etc. [38 ] octavum motivum est, quod papa non poterat sine peccato mortali Grecos non exaudire etm illam reduccionem non facere ; quam 40 facere non poterat nisi in concilio ycumenico, ut Greci postulabant. nam hoc obmittendo veniebat contra preceptum divinum „pasce oves meas"s. ad hoc argumentum pluries? est responsum. ideo " non oportet aliter respondere °. [38] ad nonum et ultimum 45 a) om. W. b) Wex. c) om. W. d) W mult. et facil. e) om. W. 1) W salvare. g) P add. illud. h) W contra oum inchoatum. i) W fuit. k) V tacite vel expresse statl expr. aut tacite. 1) om. W. m) P add. sic. n) W jam. O) W responderi. 50 1 Vgl. das Unionsdekret vom 6. Juli 1439 (gedr. Hefele 7, 750-753; Mon. conc. 3, 334-337). c. 14 С. 24 q. 1. Luc. 22, 32. " Vgl. art. 38d. 5 9 Vgl. art. 360. с. 9 D. 19. c. 1 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 434a. Joh. 21, 17. Vgl. artt. 38 " und 38d.
Strana 494
494 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 motivum, quod ex eo fundatum est, quia ante adventum Grecorum concilium Basi- ſzw. liense infamaverat papam turpissime per quoddam monitorium 1, quod in magnum ecclesie Juní 80 und Latine scandalum et contra omnem caritatis ordinem ad Greciam misit, ostendens ibidem Juli 8) papam magnis criminibus esse irretitum. ideo oportebat, quod papa se purgaret presen- tibus Grecis, apud quos fuerat diffamatus. sed cum Greci nollent venire Basileam vel s Avinionem, sed ad Italiam, oportuit transferre concilium ad Italiam. et ad hoc adducunt adversarii nonnulla, ut dicunt, exempla summorum pontificum, qui pro eorum purgacione facienda vocarunt ad se concilia. certe hoc argumentum potuisset taceri pro eorum honore : primo quia, etsi concilium misisset exemplum monitorii ad Grecos, non hoc fecit animo“ diffamandi ipsum quondam Eugenium, sed pocius intencione avisandi Grecos, 10 ne irent in “ galeis quondam Eugenii dimissis galeis sacri concilii, quia, ex quo quondam Eugenius erat multipliciter denunciatus sacro concilio tanquam notorius criminosus et jam citacio apprehendisset eum, non debebant pro illa causa fidei ad eum declinare, sed pocius ad sacrum concilium, ubi ex suad natura causa ipsa debebat agitari, item esto, quod ipse quondam Eugenius ex transmissione illius monitorii fuisset diffamatus apud Grecos, 18 non tamen sequitur, quod propter hoc debebat concilium convocari in presencia Grecorum. ex hoc enim sequeretur, quod judex deberet facere ex debito processum coram illis, apud quos reus esset diffamatus. quod tamen falsissimum est; nam papa tanquam principalis minister ecclesie de facili non infamatur apud unam gentem, sed apud multas naciones et quandoque apud totam Christianitatem. oporteret ergo secundum illud argumentum 20 adversariorum, quod omnes de Christianitate deberent vocari, ut videant expurgacionem. quod tamen falsum est. satis est enim, quod reus expurget se coram judice; et si potest se expurgare, ejus expurgacio mitti potest ad omnia loca, in quibus fuit infamatus, et sic potest tolli infamia, ita punctualiter I alias fecit papa de quodam episcopo, ut probatur in c. „habet hoc proprium" 2. q. 5.2; quinimmo est unus textus satis notabilis ad propo-25 situm in c. „statuimus" de officio delegati libro 6.3, ubi dicitur, quod, si judex deputatus in certo loco super aliqua inquisicione fienda contra reum pretensum non potest ibi com- mode suum officium exercere propter potenciam rei, quod potest mutare locum 8 sine novo consensu principis delegantis, ne quoquo modo possit inquisicio impediri et reus de sua malicia reportet commodum. et per illius textus racionem dico, quod nedum con- s0 cilium Basiliense non debebat ex hoc facto transferri ad Ferrariam, sed, eciamsi fuisset in Ferraria, cum papa habeat ibi magnam potenciam, maxime propter vicinos ibidem existentes, legittime potuisset h concilium se inde transferre et venire ad Alamaniam, ubi tucius potuisset contra eum procedere. quis enim ille tam levis capitis est, ut possit istud in mentem adducere, quod patres sacri concilii Basiliensis potuissent secure ire ad Italiam s5 ad faciendum processum contra Italicum potentem in potencia terrarum et amicorum? preterea ipsa racio concluderet quoad omnes partes, in quibus papa fuit infamatus. unde oporteret, quod concilium prius transferreretur in Hispaniam et ibi facta purgacione transferreretur in Alamaniam, ut purgaretur apud Almanos, et inde in singulis provin- ciis. quod ridiculum est dicere vel cogitare. ad exempla autem summorum pontificum 40 verum est, quod multi pontifices infamia respersi congregaverunt concilia sponte, ut pur- garent se in illis; et quia actus ille erat spontaneus, merito potuerunt ad se vocare con- cilia. sed quod concilium jam sedens et inchoans processum contra papam teneatur, velit nolit se transferre pro voto pape, ut se expurget, hoc nullibi probatur. immo racio re- a) V in famandum statl animo diff. b) P infamandi. c) Vl cum. d) VP sui. e) V add. ista, Pilla; VP om. 45 ipsa. 1) P presencialiter. g) VP add. judicii. h) V add. sacrum. i) W om. ad Italiam. k) VP sic de aliis slatt inde — provinciis. Es ist das S. 451 Anm. 3 erwälnte Dekret der 29. Session. с. 6 С. 2 q. 5. c. 13 de officio et potestate judicis delegati I. 14 in VI. 50
494 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 motivum, quod ex eo fundatum est, quia ante adventum Grecorum concilium Basi- ſzw. liense infamaverat papam turpissime per quoddam monitorium 1, quod in magnum ecclesie Juní 80 und Latine scandalum et contra omnem caritatis ordinem ad Greciam misit, ostendens ibidem Juli 8) papam magnis criminibus esse irretitum. ideo oportebat, quod papa se purgaret presen- tibus Grecis, apud quos fuerat diffamatus. sed cum Greci nollent venire Basileam vel s Avinionem, sed ad Italiam, oportuit transferre concilium ad Italiam. et ad hoc adducunt adversarii nonnulla, ut dicunt, exempla summorum pontificum, qui pro eorum purgacione facienda vocarunt ad se concilia. certe hoc argumentum potuisset taceri pro eorum honore : primo quia, etsi concilium misisset exemplum monitorii ad Grecos, non hoc fecit animo“ diffamandi ipsum quondam Eugenium, sed pocius intencione avisandi Grecos, 10 ne irent in “ galeis quondam Eugenii dimissis galeis sacri concilii, quia, ex quo quondam Eugenius erat multipliciter denunciatus sacro concilio tanquam notorius criminosus et jam citacio apprehendisset eum, non debebant pro illa causa fidei ad eum declinare, sed pocius ad sacrum concilium, ubi ex suad natura causa ipsa debebat agitari, item esto, quod ipse quondam Eugenius ex transmissione illius monitorii fuisset diffamatus apud Grecos, 18 non tamen sequitur, quod propter hoc debebat concilium convocari in presencia Grecorum. ex hoc enim sequeretur, quod judex deberet facere ex debito processum coram illis, apud quos reus esset diffamatus. quod tamen falsissimum est; nam papa tanquam principalis minister ecclesie de facili non infamatur apud unam gentem, sed apud multas naciones et quandoque apud totam Christianitatem. oporteret ergo secundum illud argumentum 20 adversariorum, quod omnes de Christianitate deberent vocari, ut videant expurgacionem. quod tamen falsum est. satis est enim, quod reus expurget se coram judice; et si potest se expurgare, ejus expurgacio mitti potest ad omnia loca, in quibus fuit infamatus, et sic potest tolli infamia, ita punctualiter I alias fecit papa de quodam episcopo, ut probatur in c. „habet hoc proprium" 2. q. 5.2; quinimmo est unus textus satis notabilis ad propo-25 situm in c. „statuimus" de officio delegati libro 6.3, ubi dicitur, quod, si judex deputatus in certo loco super aliqua inquisicione fienda contra reum pretensum non potest ibi com- mode suum officium exercere propter potenciam rei, quod potest mutare locum 8 sine novo consensu principis delegantis, ne quoquo modo possit inquisicio impediri et reus de sua malicia reportet commodum. et per illius textus racionem dico, quod nedum con- s0 cilium Basiliense non debebat ex hoc facto transferri ad Ferrariam, sed, eciamsi fuisset in Ferraria, cum papa habeat ibi magnam potenciam, maxime propter vicinos ibidem existentes, legittime potuisset h concilium se inde transferre et venire ad Alamaniam, ubi tucius potuisset contra eum procedere. quis enim ille tam levis capitis est, ut possit istud in mentem adducere, quod patres sacri concilii Basiliensis potuissent secure ire ad Italiam s5 ad faciendum processum contra Italicum potentem in potencia terrarum et amicorum? preterea ipsa racio concluderet quoad omnes partes, in quibus papa fuit infamatus. unde oporteret, quod concilium prius transferreretur in Hispaniam et ibi facta purgacione transferreretur in Alamaniam, ut purgaretur apud Almanos, et inde in singulis provin- ciis. quod ridiculum est dicere vel cogitare. ad exempla autem summorum pontificum 40 verum est, quod multi pontifices infamia respersi congregaverunt concilia sponte, ut pur- garent se in illis; et quia actus ille erat spontaneus, merito potuerunt ad se vocare con- cilia. sed quod concilium jam sedens et inchoans processum contra papam teneatur, velit nolit se transferre pro voto pape, ut se expurget, hoc nullibi probatur. immo racio re- a) V in famandum statl animo diff. b) P infamandi. c) Vl cum. d) VP sui. e) V add. ista, Pilla; VP om. 45 ipsa. 1) P presencialiter. g) VP add. judicii. h) V add. sacrum. i) W om. ad Italiam. k) VP sic de aliis slatt inde — provinciis. Es ist das S. 451 Anm. 3 erwälnte Dekret der 29. Session. с. 6 С. 2 q. 5. c. 13 de officio et potestate judicis delegati I. 14 in VI. 50
Strana 495
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 495 fugit, quod reus possit ad se evocare judicem. rei enim est obedire judici et non preci- 1442 [zto. pere, ut in c. 1. de judiciis 1 cum multis similibus. nam si concilium vel alius judex Iuní 30 teneretur se transferre pro voto rei, nunquam sequeretur debitus inquisicionis effectus (ut und in dicto c. „statuimus“). quinimmo legimus concilium evocasse papam, ut se defenderet 5 in concilio (2. q. 7. in § „item cum Balaam" in versiculo „item Symachus“2). et tem- poribus nostris vidimus Pisis generale concilium congregatum evocasse et citasse quon- dam Benedictum et Gregorium 3. item vidimus Constancie. ridiculosum fuisset, quod Benedictus citatus 4 transtulisset concilium in Panniscolamà, locum sue residencie, ut purgaret se in Catalonia, ubi erat infamatus per citacionem b concilii. et idem possemus 10 dicere de papa Johanne, cujus diffamacio“ plurimum degenerabat apud Italiam, et tamen processus fuit factus in Constancia 6. et “ ita de similibus. [39] Et per hec remanet firma conclusio luce clarius declarata, quod concilium ge- nerale ecclesiam universalem representans fuit et hodie est in civitate Basiliensi, illo pravo decreto paucorum et injusta" et pretensa dissolucione seu translacione per quondam 15 Eugenium facta non obstante. et hec de primo dubio. Juli 8) [IIb. An concilio generali affuerit facultas et potestas legitima quondam Eugenium papam suspendendi et deponendi.] [40] Ad e secundum principale dubium, an scilicet sacrum Basiliense concilium potestatem legittimam ipsum quondam Eugenium citandi et processum reliquum contra 20 eum faciendi usque ad deposicionem inclusive habuerit (et idem queri potest de quolibet concilio generali respectu cujusque! summi pontificis), multa et multa dici possent. nam olim ante determinacionem seu declaracionem per illam magnam sinodum Constanciensem factam multi circa hunc articulum tractatus et libelli a diversis editi fuere, varia sen- cientes circa potestatem ecclesie. hinc eciam glose juris canonici plurimum variarunt, in 25 hac materia trepidantes, ut patet ex notatis 4. di. „in 6 istis“7, 15. di. „sicut“s, 40. di. „si papa“3, 93. di. „legimus" 10, 99. di. „ecce“ 11, 9. q. 3. „nemo“ 12, 24. q. 1. „quod- cunque“ 13 et in c. „a recta“14 et in Clementina „ne Romani" de electione 15 et in Clemen- tina „ad nostrum" de hereticis 16, in c. „significasti" de electione 17 et in c. „licet“ eodem titulo 18 et c. „proposuit" de concessione prebende 19, in c. „ad honorem" de auctoritate so et usu pallii 20 et in c. „quanto" de translatione prelati 21, et ibidem per doctores juris canonici et in multis aliis locis. sed cum hodie concilium illud generale et famosum Constanciense ipsam difficultatem declaraverit, interpretaciones varie magistrorum cessare debent. nam dicta doctorum non sunt necessaria, id est non necessitant ad tenendum 35 a) om. P. b) VP citatorium. c) om. W. d) V justa, om. et. e) in W am Rande Secundum dubium principale. f) V cujuslibet; P cujuscunque. g) WY in summa statt in istis. c. 1 de judiciis X. II. 1. С. 41 С. 2 q. 7. s Vgl. das aus Livorno vom 14. Juli 1408 datierte Schreiben der Kardinäle an Papst Benedikt XIII. 40 bei Mansi 26, 1131-1136, auch die Akten der ersten und zweiten Session des Pisaner Konzils ebenda 26, 1136-1137, ferner Hefele 6, 995-996. “ Vgl. das Dekret „Clamat sancta“ der 24. Session des Konstanzer Konzils vom 28. November 1416 45 (gedr. Mansi 27, 972-976), auch Hefele 7, 296-298. 5 Vgl. Hefele 7, 84, dazu Pastor, Geschichte der Päpste Bd. 1 (3. und 4. Aufl.) S. 192 Anm. 2. 6 Vgl. Hefele 7, 115; 119; 121-130; 133-140. c. 3 D. 4. s c. 2 D. 15. c. 6 D. 40. c. 24 D. 93. с. 5 D. 99. c. 13 С. 9 q. 3. c. 6 С. 24 q. 1. Ebenda c. 9. 15 c. 2 de electione etc. I. 3 in Clem. 16 c. 3 de hereticis V. 3 in Clem. 17 c. 4 de electione etc. X. I. 6. 18 Ebenda c. 6. 19 c. 4 de concessione prebende et ecclesie non vacantis X. III. 8. 20 c. 4 de auctoritate et usu pallii X. I. 8. 21 c. 3 de translatione episcopi X. I. 7. 9 10 11 12 13 16 50 Deutsche Reichstags-Akten XVI. 63
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 495 fugit, quod reus possit ad se evocare judicem. rei enim est obedire judici et non preci- 1442 [zto. pere, ut in c. 1. de judiciis 1 cum multis similibus. nam si concilium vel alius judex Iuní 30 teneretur se transferre pro voto rei, nunquam sequeretur debitus inquisicionis effectus (ut und in dicto c. „statuimus“). quinimmo legimus concilium evocasse papam, ut se defenderet 5 in concilio (2. q. 7. in § „item cum Balaam" in versiculo „item Symachus“2). et tem- poribus nostris vidimus Pisis generale concilium congregatum evocasse et citasse quon- dam Benedictum et Gregorium 3. item vidimus Constancie. ridiculosum fuisset, quod Benedictus citatus 4 transtulisset concilium in Panniscolamà, locum sue residencie, ut purgaret se in Catalonia, ubi erat infamatus per citacionem b concilii. et idem possemus 10 dicere de papa Johanne, cujus diffamacio“ plurimum degenerabat apud Italiam, et tamen processus fuit factus in Constancia 6. et “ ita de similibus. [39] Et per hec remanet firma conclusio luce clarius declarata, quod concilium ge- nerale ecclesiam universalem representans fuit et hodie est in civitate Basiliensi, illo pravo decreto paucorum et injusta" et pretensa dissolucione seu translacione per quondam 15 Eugenium facta non obstante. et hec de primo dubio. Juli 8) [IIb. An concilio generali affuerit facultas et potestas legitima quondam Eugenium papam suspendendi et deponendi.] [40] Ad e secundum principale dubium, an scilicet sacrum Basiliense concilium potestatem legittimam ipsum quondam Eugenium citandi et processum reliquum contra 20 eum faciendi usque ad deposicionem inclusive habuerit (et idem queri potest de quolibet concilio generali respectu cujusque! summi pontificis), multa et multa dici possent. nam olim ante determinacionem seu declaracionem per illam magnam sinodum Constanciensem factam multi circa hunc articulum tractatus et libelli a diversis editi fuere, varia sen- cientes circa potestatem ecclesie. hinc eciam glose juris canonici plurimum variarunt, in 25 hac materia trepidantes, ut patet ex notatis 4. di. „in 6 istis“7, 15. di. „sicut“s, 40. di. „si papa“3, 93. di. „legimus" 10, 99. di. „ecce“ 11, 9. q. 3. „nemo“ 12, 24. q. 1. „quod- cunque“ 13 et in c. „a recta“14 et in Clementina „ne Romani" de electione 15 et in Clemen- tina „ad nostrum" de hereticis 16, in c. „significasti" de electione 17 et in c. „licet“ eodem titulo 18 et c. „proposuit" de concessione prebende 19, in c. „ad honorem" de auctoritate so et usu pallii 20 et in c. „quanto" de translatione prelati 21, et ibidem per doctores juris canonici et in multis aliis locis. sed cum hodie concilium illud generale et famosum Constanciense ipsam difficultatem declaraverit, interpretaciones varie magistrorum cessare debent. nam dicta doctorum non sunt necessaria, id est non necessitant ad tenendum 35 a) om. P. b) VP citatorium. c) om. W. d) V justa, om. et. e) in W am Rande Secundum dubium principale. f) V cujuslibet; P cujuscunque. g) WY in summa statt in istis. c. 1 de judiciis X. II. 1. С. 41 С. 2 q. 7. s Vgl. das aus Livorno vom 14. Juli 1408 datierte Schreiben der Kardinäle an Papst Benedikt XIII. 40 bei Mansi 26, 1131-1136, auch die Akten der ersten und zweiten Session des Pisaner Konzils ebenda 26, 1136-1137, ferner Hefele 6, 995-996. “ Vgl. das Dekret „Clamat sancta“ der 24. Session des Konstanzer Konzils vom 28. November 1416 45 (gedr. Mansi 27, 972-976), auch Hefele 7, 296-298. 5 Vgl. Hefele 7, 84, dazu Pastor, Geschichte der Päpste Bd. 1 (3. und 4. Aufl.) S. 192 Anm. 2. 6 Vgl. Hefele 7, 115; 119; 121-130; 133-140. c. 3 D. 4. s c. 2 D. 15. c. 6 D. 40. c. 24 D. 93. с. 5 D. 99. c. 13 С. 9 q. 3. c. 6 С. 24 q. 1. Ebenda c. 9. 15 c. 2 de electione etc. I. 3 in Clem. 16 c. 3 de hereticis V. 3 in Clem. 17 c. 4 de electione etc. X. I. 6. 18 Ebenda c. 6. 19 c. 4 de concessione prebende et ecclesie non vacantis X. III. 8. 20 c. 4 de auctoritate et usu pallii X. I. 8. 21 c. 3 de translatione episcopi X. I. 7. 9 10 11 12 13 16 50 Deutsche Reichstags-Akten XVI. 63
Strana 496
496 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 hoc vel illud, licet sint probabilia, ut notatur in c. 1. de postulatione prelatorum 1 et ſzw. Juni 30 in 1. 1. ff.a de legibus 2, sed ecclesie auctoritas bene necessitat, immo hereticus est cen- und sendus, qui tenet sentenciam ab auctoritate ecclesie deviantem, ut in c. „heresis" et in b c. Juli 8) „hereticus" et in c. „inter scisma et heresim" 24.° q. 3.3, ad idem textus juncta glosa notabili in Clementina 1. "de usuris“4, et facit c. „add abolendam" de hereticis 5. de- 5 claracio autem Constanciensis concilii“ hanc questionem omnino diffi- nit, loquens per hec verba formaliter: „hec sancta sinodus Constanciensis generale concilium faciens et universalem ecclesiam representans declarat, quod ipsa potestatem habet inmediate a Christo, cui quilibet, cujuscunque status condicionis vel dignitatis existat, eciamsi papalis, obedire tenetur, eciame in hiis, que pertinent ad fidem, extir- 10 pacionem heresis‘ et reformacionem ecclesie in capite et in menbris. item declarat, quod quicunque, cujuscunque status et condicionis existat vel dignitatis, eciamsi papalis, qui mandatis, statutis et ordinacionibus seu preceptis hujus sacre sinodi aut cujuscumque alterius concilii generalis legittime congregati super premissis seu ad ea pertinentibus factis vel fiendis obedire contumaciter recusaverit s, nisi resipuerit, condigne penitencie subiciatur 15 et debite puniatur, eciam ad alia juris suffragia, si opus esth, recurrendo.“ hec sunt verba formalia declaracionis facte per illam magnam sinodum. quequidem declaracio, cum apertissima sit quoad casum nostrum, de quo queritur, cuilibet hodie de ecclesia, semoto quocunque scrupulo, sufficere debet. nam, ut dixit Jeronimus in disputacionibus suis contra Luciferianum 17, „poteram hoc unico sole omnium tuarum argumentacionum rivulos 20 exsiccare“, et appellabat solem auctoritatem universalis ecclesie. et Augustinuss in multis locis dixit, quod non crederet evangelio, nisi eum ecclesie auctoritas commoveret. ita potest hodie dici cuilibet volenti in dubium vertere potestatem ecclesie supra papam, cum autem sacrum concilium processerit contra quondam Eugenium, non potest refricari in dubium de ejus potestate, quamquam nonnulli adversariorum, non valentes aliter subter- 25 fugere auctoritatem ecclesie, dicant, quod Constanciense concilium illam declaracionem fecit post fugam Johannis k a Constanciensi concilio et antequam obediencie aliorum, qui se gerebant pro summis pontificibus, Gregorii scilicet et Benedicti, unirentur illi concilio Constanciensi, quasi velint dicere, quod illud concilium Constanciense tempore declaracionis edite non erat universale, sed representabat obedienciam dumtaxat Johannis. sed profecto so iste objecciones dignitatem et1 auctoritatem illius constitucionis seu declaracionis non enervant, quia presupposito, quod ita sit, quod post fugam Johannis et ante unionem aliarum obedienciarum fuerit facta, attamen tota ecclesia universalis postmodum ibi unita tacite multipharie illam constitucionem approbavit, primo approbando deposicionem Jo- hannis, qui fuit depositus ob multa delicta notoria scandalizancia ecclesiam. non autem s5 potuisset deponi per concilium, nisi conciliumm ipsum habuisset in eundem potestatem, quia inferior non habet jurisdiccionem in superiorem nec par in 1 parem, ut in c. „in- ferior" et c. „denique“ 21. di." et in c. „innotuit" de electione 10 et in 1. „ille, a quo" § „tempestivum" ff. ad Trebellianum 11. et si diceremus contrarium, sequeretur, quod papa Martinus non fuit legittime electus, quia non vacabat ecclesia ex defectu potestatis. 40 a) em. ; WYP C. b) om. W. c) W 23. d) em. ; WUP abolende statt ad abolendam. e) om. VP. f) Pscismatis. g) P contemserit. h) P fuerit. i) P Lucifernum. k) P add. XXIII. l) P om. et auctoritatem. m) om. W. n) W imparem statt in parem. c. 1 de postulatione prelatorum X. I. 5. Dig. 1, 3, 1. c. 26-28 C. 24 q. 3. c. un. de usuris V. 5 in Clem. c. 9 de hereticis X. V. 7. 6 Vgl. das Dekret „Hec sancta“ der 5. Session vom 6. April 1415 (Mansi 27, 590). 4 5 Hieronymus, Dialogus adversus Luciferianos cар. 28 (Migne 23, 181). s Vgl. Contra epistolam fundamenti cap. 5 (Corpus script. eccl. lat. 25, 197; Migne 42, 176). 9 c. 4 und c. 6 D. 21. 10 c. 20 de electione etc. X. I. 6. 11 Dig. 36, 1, 13 § 4. 45 50
496 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 hoc vel illud, licet sint probabilia, ut notatur in c. 1. de postulatione prelatorum 1 et ſzw. Juni 30 in 1. 1. ff.a de legibus 2, sed ecclesie auctoritas bene necessitat, immo hereticus est cen- und sendus, qui tenet sentenciam ab auctoritate ecclesie deviantem, ut in c. „heresis" et in b c. Juli 8) „hereticus" et in c. „inter scisma et heresim" 24.° q. 3.3, ad idem textus juncta glosa notabili in Clementina 1. "de usuris“4, et facit c. „add abolendam" de hereticis 5. de- 5 claracio autem Constanciensis concilii“ hanc questionem omnino diffi- nit, loquens per hec verba formaliter: „hec sancta sinodus Constanciensis generale concilium faciens et universalem ecclesiam representans declarat, quod ipsa potestatem habet inmediate a Christo, cui quilibet, cujuscunque status condicionis vel dignitatis existat, eciamsi papalis, obedire tenetur, eciame in hiis, que pertinent ad fidem, extir- 10 pacionem heresis‘ et reformacionem ecclesie in capite et in menbris. item declarat, quod quicunque, cujuscunque status et condicionis existat vel dignitatis, eciamsi papalis, qui mandatis, statutis et ordinacionibus seu preceptis hujus sacre sinodi aut cujuscumque alterius concilii generalis legittime congregati super premissis seu ad ea pertinentibus factis vel fiendis obedire contumaciter recusaverit s, nisi resipuerit, condigne penitencie subiciatur 15 et debite puniatur, eciam ad alia juris suffragia, si opus esth, recurrendo.“ hec sunt verba formalia declaracionis facte per illam magnam sinodum. quequidem declaracio, cum apertissima sit quoad casum nostrum, de quo queritur, cuilibet hodie de ecclesia, semoto quocunque scrupulo, sufficere debet. nam, ut dixit Jeronimus in disputacionibus suis contra Luciferianum 17, „poteram hoc unico sole omnium tuarum argumentacionum rivulos 20 exsiccare“, et appellabat solem auctoritatem universalis ecclesie. et Augustinuss in multis locis dixit, quod non crederet evangelio, nisi eum ecclesie auctoritas commoveret. ita potest hodie dici cuilibet volenti in dubium vertere potestatem ecclesie supra papam, cum autem sacrum concilium processerit contra quondam Eugenium, non potest refricari in dubium de ejus potestate, quamquam nonnulli adversariorum, non valentes aliter subter- 25 fugere auctoritatem ecclesie, dicant, quod Constanciense concilium illam declaracionem fecit post fugam Johannis k a Constanciensi concilio et antequam obediencie aliorum, qui se gerebant pro summis pontificibus, Gregorii scilicet et Benedicti, unirentur illi concilio Constanciensi, quasi velint dicere, quod illud concilium Constanciense tempore declaracionis edite non erat universale, sed representabat obedienciam dumtaxat Johannis. sed profecto so iste objecciones dignitatem et1 auctoritatem illius constitucionis seu declaracionis non enervant, quia presupposito, quod ita sit, quod post fugam Johannis et ante unionem aliarum obedienciarum fuerit facta, attamen tota ecclesia universalis postmodum ibi unita tacite multipharie illam constitucionem approbavit, primo approbando deposicionem Jo- hannis, qui fuit depositus ob multa delicta notoria scandalizancia ecclesiam. non autem s5 potuisset deponi per concilium, nisi conciliumm ipsum habuisset in eundem potestatem, quia inferior non habet jurisdiccionem in superiorem nec par in 1 parem, ut in c. „in- ferior" et c. „denique“ 21. di." et in c. „innotuit" de electione 10 et in 1. „ille, a quo" § „tempestivum" ff. ad Trebellianum 11. et si diceremus contrarium, sequeretur, quod papa Martinus non fuit legittime electus, quia non vacabat ecclesia ex defectu potestatis. 40 a) em. ; WYP C. b) om. W. c) W 23. d) em. ; WUP abolende statt ad abolendam. e) om. VP. f) Pscismatis. g) P contemserit. h) P fuerit. i) P Lucifernum. k) P add. XXIII. l) P om. et auctoritatem. m) om. W. n) W imparem statt in parem. c. 1 de postulatione prelatorum X. I. 5. Dig. 1, 3, 1. c. 26-28 C. 24 q. 3. c. un. de usuris V. 5 in Clem. c. 9 de hereticis X. V. 7. 6 Vgl. das Dekret „Hec sancta“ der 5. Session vom 6. April 1415 (Mansi 27, 590). 4 5 Hieronymus, Dialogus adversus Luciferianos cар. 28 (Migne 23, 181). s Vgl. Contra epistolam fundamenti cap. 5 (Corpus script. eccl. lat. 25, 197; Migne 42, 176). 9 c. 4 und c. 6 D. 21. 10 c. 20 de electione etc. X. I. 6. 11 Dig. 36, 1, 13 § 4. 45 50
Strana 497
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 497 et idem diceremus quoad ipsum quondam Eugenium, qui ex illa origine sortitus est 1442 [zw. apostolatum. item si diceremus illud concilium errasse in potestate universalis ecclesie Iuní 30 und declarando " in prejudicium prelacionis ecclesie Romane, omnes illi patres et eos sequentes Juli 8] incidissent in heresim, ut in c. 1. 22. di. 1, et sic dampnaremus b totam obedienciam Jo- hannis, que maxima erat; nam ei obediebat tota Germania, Italia et multe alie naciones. item si incidissent in heresim, quomodo alie obediencie, Gregorii scilicet et Benedicti, univissent se et incorporassente illi concilio contra c. "cum quibus“ 24. q. 3.2? item illa constitucio erat ibidem plus quam notoria et nunquam post unitatem factam fuit contra illam reclamatum, immo fuit per totam ecclesiam recepta tacito consensu, quia id, cui 1o non resistitur, approbatur, ut in c. „error“ 83. di. s. item hoc probo efficaciori racione: concilium Basiliense fuit legittime institutum per ecclesiam universalem et indubitatam et nichilominus illud idem decretum Constanciense recensuit etd approbavit et confirmavit 4; et quod plus est, ipsemet quondam Eugenius in adhesionee sua 5 expresse videtur illud approbasse, cum dixerit et professus fuerit in illa adhesione, concilium Basiliense fuisse 15 legittime institutum et legittime continuatum. et‘ jam approbacio et confirmacio illius constitucionis Constanciensis precesserat illam adhesionem. ergo multipliciter illa constitucio fuit approbata per ecclesiam universalem; quinimmo, etsi ipse quondam Eugenius noluisset consentire, attamen in hiis, que concernunt fidem et reformacionem ecclesie et in pertinentibus ad illa, judicium concilii prefertur sentencie pape, ut notatur in dicto c. „Anastasius“ 20 19. di.6 et probatur in c. „sicut" 15. di.7 et ibi per Archidiaconum 8. nec fuga Johannis habuit impedire effectum illius declaracionis, quia, ut declaratum fuit? in illo concilio, per illius fugam non desiit esse concilium nec auctoritas concilii fuit aliquatenus impedita. facit enim papa se alienum recedendo ab universali ecclesia, ut in c. „alienus“ 24. q. 1. 10. et ipsa ecclesia, in qua est jurisdiccionis fundamentum, potest omnem potestatem ecclesie 25 exercere, sicut potest mortuo papa. ut enim dicit notabiliter Archidiaconus 11 in c. „porro" 66. di., potest ecclesia mortuo papa mutare formam sacramentorum „preter formam panis et vini et baptismi", quia illa forma fuit instituta a Christo, et sic ecclesia potest mortuo papa eciam arduissima exercere et reformare. que facta fuere eciam tempore apostolorum, quod est bene notandum. si enim jurisdiccio ecclesiastica non esset in ecclesia tanquam so in fundamento, non posset ecclesia hoc attemptare mortuo papa. papa autem fugiens a concilio habetur pro mortuo seu alieno (argumentum in c. „cum dilecti“ de electione 12 et 16. q. 1. § „ecce"13 et in dicto c. „alienus“14). [41] et ut illa declaracio concilii Constanciensis et approbacio subsequens concilii Basiliensis non videatur edita sine funda- mento, corroborabo et justificabo illam omni fere jure divino, scilicet dictis nonnullorum s5 sanctorum corroborato, apostolico, pontificio, ex gestis conciliorum et sic consuetudine universalis ecclesie 5, item racione juris naturalis et juris civilis. 5 a) in W am Rande alias detrahendo privilegium; P add. et detrahendo privilegio. b) W dapnaremus. c) P add. se. d) om. VP. e) Wadhesionem suam. f) V hec autem statt et jam. g) V add. item racione juris uni- versalis ecclesie. 40 1 c. 1 D. 22. с. 36 С. 24 q. 3. 3 c. 3 D. 83. 4 Im Dekret „Ad omnipotentis dei gloriam" der 1. Session vom 14. Dezember 1431 (vgl. Mansi 29, 46 5-6; Mon. conc. 2, 49-50). 5 Vgl. S. 435 Anm. 10 6 Vgl. S. 493 Anm. 6. c. 2 D. 15. 8 Archidiaconus fol. 18a. 9 Vgl. das Dekret „Ad honorem" der 3. Session des Konstanzer Konzils vom 25. März 1415 (Mansi 27, 580). 10 c. 19 C. 24 q. 1. 11 Archidiaconus fol. 88a zu c. 2 D. 66. 12 c. 32 de electione etc. X. I. 6. 13 с. 19 С. 16 q. 1. 1 Vgl. Anm. 10. 63*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 497 et idem diceremus quoad ipsum quondam Eugenium, qui ex illa origine sortitus est 1442 [zw. apostolatum. item si diceremus illud concilium errasse in potestate universalis ecclesie Iuní 30 und declarando " in prejudicium prelacionis ecclesie Romane, omnes illi patres et eos sequentes Juli 8] incidissent in heresim, ut in c. 1. 22. di. 1, et sic dampnaremus b totam obedienciam Jo- hannis, que maxima erat; nam ei obediebat tota Germania, Italia et multe alie naciones. item si incidissent in heresim, quomodo alie obediencie, Gregorii scilicet et Benedicti, univissent se et incorporassente illi concilio contra c. "cum quibus“ 24. q. 3.2? item illa constitucio erat ibidem plus quam notoria et nunquam post unitatem factam fuit contra illam reclamatum, immo fuit per totam ecclesiam recepta tacito consensu, quia id, cui 1o non resistitur, approbatur, ut in c. „error“ 83. di. s. item hoc probo efficaciori racione: concilium Basiliense fuit legittime institutum per ecclesiam universalem et indubitatam et nichilominus illud idem decretum Constanciense recensuit etd approbavit et confirmavit 4; et quod plus est, ipsemet quondam Eugenius in adhesionee sua 5 expresse videtur illud approbasse, cum dixerit et professus fuerit in illa adhesione, concilium Basiliense fuisse 15 legittime institutum et legittime continuatum. et‘ jam approbacio et confirmacio illius constitucionis Constanciensis precesserat illam adhesionem. ergo multipliciter illa constitucio fuit approbata per ecclesiam universalem; quinimmo, etsi ipse quondam Eugenius noluisset consentire, attamen in hiis, que concernunt fidem et reformacionem ecclesie et in pertinentibus ad illa, judicium concilii prefertur sentencie pape, ut notatur in dicto c. „Anastasius“ 20 19. di.6 et probatur in c. „sicut" 15. di.7 et ibi per Archidiaconum 8. nec fuga Johannis habuit impedire effectum illius declaracionis, quia, ut declaratum fuit? in illo concilio, per illius fugam non desiit esse concilium nec auctoritas concilii fuit aliquatenus impedita. facit enim papa se alienum recedendo ab universali ecclesia, ut in c. „alienus“ 24. q. 1. 10. et ipsa ecclesia, in qua est jurisdiccionis fundamentum, potest omnem potestatem ecclesie 25 exercere, sicut potest mortuo papa. ut enim dicit notabiliter Archidiaconus 11 in c. „porro" 66. di., potest ecclesia mortuo papa mutare formam sacramentorum „preter formam panis et vini et baptismi", quia illa forma fuit instituta a Christo, et sic ecclesia potest mortuo papa eciam arduissima exercere et reformare. que facta fuere eciam tempore apostolorum, quod est bene notandum. si enim jurisdiccio ecclesiastica non esset in ecclesia tanquam so in fundamento, non posset ecclesia hoc attemptare mortuo papa. papa autem fugiens a concilio habetur pro mortuo seu alieno (argumentum in c. „cum dilecti“ de electione 12 et 16. q. 1. § „ecce"13 et in dicto c. „alienus“14). [41] et ut illa declaracio concilii Constanciensis et approbacio subsequens concilii Basiliensis non videatur edita sine funda- mento, corroborabo et justificabo illam omni fere jure divino, scilicet dictis nonnullorum s5 sanctorum corroborato, apostolico, pontificio, ex gestis conciliorum et sic consuetudine universalis ecclesie 5, item racione juris naturalis et juris civilis. 5 a) in W am Rande alias detrahendo privilegium; P add. et detrahendo privilegio. b) W dapnaremus. c) P add. se. d) om. VP. e) Wadhesionem suam. f) V hec autem statt et jam. g) V add. item racione juris uni- versalis ecclesie. 40 1 c. 1 D. 22. с. 36 С. 24 q. 3. 3 c. 3 D. 83. 4 Im Dekret „Ad omnipotentis dei gloriam" der 1. Session vom 14. Dezember 1431 (vgl. Mansi 29, 46 5-6; Mon. conc. 2, 49-50). 5 Vgl. S. 435 Anm. 10 6 Vgl. S. 493 Anm. 6. c. 2 D. 15. 8 Archidiaconus fol. 18a. 9 Vgl. das Dekret „Ad honorem" der 3. Session des Konstanzer Konzils vom 25. März 1415 (Mansi 27, 580). 10 c. 19 C. 24 q. 1. 11 Archidiaconus fol. 88a zu c. 2 D. 66. 12 c. 32 de electione etc. X. I. 6. 13 с. 19 С. 16 q. 1. 1 Vgl. Anm. 10. 63*
Strana 498
498 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [zw. [1. Justificatio auctoritatis conciliorum generalium supra papam racione juris divini dictis nonnullorum Juní 30 sanctorum doctorum corroborati.] tind [42] Jure autem divino fovetur multipharie multisque modis. [42"] et primo Juli 37 tamquam pro fundamento tocius edificii inducitur illa auctoritas evangelica Mathei 181: „si pecaverit in te frater tuus etc., dic ecclesie; quod si ecclesiam non audierit, sit tibis sicut ethnicus et publicanus.“ neminem Christus excepit a judicio ecclesie, sed illud con- stituit universale et supremum: universale, neminem excipiendo; supremum, cum nullum judicium ultra illud preservaverit, sed absolute dixit contempnentem illud judicium haben- dum pro ethnico et publicano. et quod includatur papa, patet primo, quia loquebatur ipsi Petro et sic eundem voluit remittere ad judicium ecclesie; secundo, quia quilibet 10 Christianus appellatur frater, eciam papa (11. q. 3. „ad mensam" 2). immo ipsi Petro dixit „si peccaverit in te frater tuus etc." et sic appellavit quemlibet fratrem Petri. item Christus in evangelio ait: "vos omnes fratres estis“s, et ipsemet Petrus in concione dixit „viri fratres etc.“, ut Actuum 1. c.4. et 5 hoc voluit glosa in c. „nemo“ 9. q. 3.6, que dicit, quod, „cum papa peccat, potest peccatum illius ecclesie denunciari secundum am- 15 monicionem evangelii „si peccaverit etc." dicit tamen hoc determinasse in c. „si papa" 40. di." et in illo c. „si papa“ firmat hoc idem cum hac determinacione8, videlicet quod de illo crimine potest papa denunciari, de quo potest accusari, et non de alio, quia tunc inutilis esset talis denunciacio. que verba diligenter sunt notanda. papa autem accusari potest de heresi et quolibet crimine notorio, ex quo scandalizatur ecclesia et de eo est 20 incorrigibilis, ut in glosa in dicto c. „si papa"9, ut infra subiciam. et cum hoc tempera- mento debet intelligi et limitari Ostiensis 10 in c. „proposuit“ de concessione prebende, et Hugutius 11 in c. „si papa“ 40. di, qui in hoc aliter sensisse videntur. et ut tolleret Christus dubietatem, ne forte appellacione ecclesie venire putaretur solus summus pontifex, inmediate post illa verba subjunxit: „amen dico vobis, quecunque alligaveritis super 25 terram, erunt ligata et in celo etc.“12. et sic aperte ostendit, quod nomine ecclesie in- telligebat de omnibus apostolis, qui tunc representabant totam ecclesiam. cum ergo Christus neminem exceperit a judicio ecclesie, vana est glosa, que excepcionem vult facere de papa sine expressa auctoritate Christi; nam qui totum dicit, nichil excludit, et sicut indefinite locutus est Christus, ita indefinite intelligere debemus (19. di. „si Romanorum“18 et in c. s0 „solite" de majoritate et obedientia 14). et sileant hodie vane glose “ magistrorum, cum hec opinio seu iste b intellectus generalis ad illam auctoritatem fuerit approbatus in illa magna sinodo Constanciensi, ubi erat tanta magistrorum et doctorum juris divini et humani copia. unde tanta auctoritas tantorum“ virorum preclarorum in unum congregatorum deberet sufficere, eciamsi illud d non fuisset universale concilium. item concurrit auctoritas s5 concilii Basiliensis, in quo omnes fere viri eminentes de Christianitate per se aut suos* procuratores fuerunt incorporati. unde dicere contrarium nil aliud est dicere!, quam dicere 5 omnes fuisse hereticos et concilium illudh errasse in fide ; quod non est admitten- a) Popiniones. b) Wintell. iste. c) om. V; P tam. d) Wistud. e) VP per. 1) om. V; Passerere. g) om. P. h) W istud. 40 1 8 Matth. 18, 15-17. c. 24 С. 11 q. 3. Matth. 23, 8. Actus apost. 1, 16. 5 Die Stelle et hoc bis sensisse videntur (Z. 23) fehlt in unsern Vorlagen WVP. Sie muß aber ein- gefügt werden, da nachher in art. 47° auf sie Bezug genommen wird. Wir übernehmen sie aus Segovia. c. 13 C. 9 q. 3. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 275b. c. 6 D. 40. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. 9 Vgl. ebenda. 10 Hostiensis vol. 2 fol. 38b zu c. 4 de concessione prebende etc. X. III. 8. 11 In seiner ungedruckten Glosse zum Dekret ; hand- 45 schriftlich in München Staatsbibl. cod. lat. 10247 fol. 43ab. 12 Matth. 18, 18. 18 c. 1 D. 19. c. 6 de majoritate et obedientia X. I. 33. 50 14
498 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [zw. [1. Justificatio auctoritatis conciliorum generalium supra papam racione juris divini dictis nonnullorum Juní 30 sanctorum doctorum corroborati.] tind [42] Jure autem divino fovetur multipharie multisque modis. [42"] et primo Juli 37 tamquam pro fundamento tocius edificii inducitur illa auctoritas evangelica Mathei 181: „si pecaverit in te frater tuus etc., dic ecclesie; quod si ecclesiam non audierit, sit tibis sicut ethnicus et publicanus.“ neminem Christus excepit a judicio ecclesie, sed illud con- stituit universale et supremum: universale, neminem excipiendo; supremum, cum nullum judicium ultra illud preservaverit, sed absolute dixit contempnentem illud judicium haben- dum pro ethnico et publicano. et quod includatur papa, patet primo, quia loquebatur ipsi Petro et sic eundem voluit remittere ad judicium ecclesie; secundo, quia quilibet 10 Christianus appellatur frater, eciam papa (11. q. 3. „ad mensam" 2). immo ipsi Petro dixit „si peccaverit in te frater tuus etc." et sic appellavit quemlibet fratrem Petri. item Christus in evangelio ait: "vos omnes fratres estis“s, et ipsemet Petrus in concione dixit „viri fratres etc.“, ut Actuum 1. c.4. et 5 hoc voluit glosa in c. „nemo“ 9. q. 3.6, que dicit, quod, „cum papa peccat, potest peccatum illius ecclesie denunciari secundum am- 15 monicionem evangelii „si peccaverit etc." dicit tamen hoc determinasse in c. „si papa" 40. di." et in illo c. „si papa“ firmat hoc idem cum hac determinacione8, videlicet quod de illo crimine potest papa denunciari, de quo potest accusari, et non de alio, quia tunc inutilis esset talis denunciacio. que verba diligenter sunt notanda. papa autem accusari potest de heresi et quolibet crimine notorio, ex quo scandalizatur ecclesia et de eo est 20 incorrigibilis, ut in glosa in dicto c. „si papa"9, ut infra subiciam. et cum hoc tempera- mento debet intelligi et limitari Ostiensis 10 in c. „proposuit“ de concessione prebende, et Hugutius 11 in c. „si papa“ 40. di, qui in hoc aliter sensisse videntur. et ut tolleret Christus dubietatem, ne forte appellacione ecclesie venire putaretur solus summus pontifex, inmediate post illa verba subjunxit: „amen dico vobis, quecunque alligaveritis super 25 terram, erunt ligata et in celo etc.“12. et sic aperte ostendit, quod nomine ecclesie in- telligebat de omnibus apostolis, qui tunc representabant totam ecclesiam. cum ergo Christus neminem exceperit a judicio ecclesie, vana est glosa, que excepcionem vult facere de papa sine expressa auctoritate Christi; nam qui totum dicit, nichil excludit, et sicut indefinite locutus est Christus, ita indefinite intelligere debemus (19. di. „si Romanorum“18 et in c. s0 „solite" de majoritate et obedientia 14). et sileant hodie vane glose “ magistrorum, cum hec opinio seu iste b intellectus generalis ad illam auctoritatem fuerit approbatus in illa magna sinodo Constanciensi, ubi erat tanta magistrorum et doctorum juris divini et humani copia. unde tanta auctoritas tantorum“ virorum preclarorum in unum congregatorum deberet sufficere, eciamsi illud d non fuisset universale concilium. item concurrit auctoritas s5 concilii Basiliensis, in quo omnes fere viri eminentes de Christianitate per se aut suos* procuratores fuerunt incorporati. unde dicere contrarium nil aliud est dicere!, quam dicere 5 omnes fuisse hereticos et concilium illudh errasse in fide ; quod non est admitten- a) Popiniones. b) Wintell. iste. c) om. V; P tam. d) Wistud. e) VP per. 1) om. V; Passerere. g) om. P. h) W istud. 40 1 8 Matth. 18, 15-17. c. 24 С. 11 q. 3. Matth. 23, 8. Actus apost. 1, 16. 5 Die Stelle et hoc bis sensisse videntur (Z. 23) fehlt in unsern Vorlagen WVP. Sie muß aber ein- gefügt werden, da nachher in art. 47° auf sie Bezug genommen wird. Wir übernehmen sie aus Segovia. c. 13 C. 9 q. 3. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 275b. c. 6 D. 40. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. 9 Vgl. ebenda. 10 Hostiensis vol. 2 fol. 38b zu c. 4 de concessione prebende etc. X. III. 8. 11 In seiner ungedruckten Glosse zum Dekret ; hand- 45 schriftlich in München Staatsbibl. cod. lat. 10247 fol. 43ab. 12 Matth. 18, 18. 18 c. 1 D. 19. c. 6 de majoritate et obedientia X. I. 33. 50 14
Strana 499
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 499 1442 [zw. Juní 80 und Juli 8) dum, precipue propter opiniones magistrorum, qui varie locuti fuerunt. [425] secundo hoc idem probatur illa auctoritate dominica ad omnes apostolos prolata: „vos estis sal terre; quod si sal evanuerit, ad nichilum valet ultra, nisi ut mittatur foras et conculcetur ab hominibus"1. ex qua auctoritate apostolorum neminem Christus exclusit. quinimo 5 Jeronimus vir clarissimus aperte sentit illam auctoritatem habere locum eciam contra papam, ut colligitur ex verbis suis in c. „non omnes episcopi" 2. q. 7.2, ubi inter cetera dicit sic: „non est a facile stare in loco Petri et Pauli, scilicet tenere cathedram jam cum Christo regnancium; infatuatum sal nichil prodest, nisi ut proiciatur foras et conculcetur a porcis.“ hec sunt verba Jeronimi. et, ut dicit ibi glosa3, „infatuatum sal dicuntur 10 stulti prelati, insipidi in b predicando, fatui in delinquendo, qui eiciuntur foras per depo- sicionem, ut“ conculcentur a porcis, id est demonibus". et quamquam ibi respectu pape non dicatur, per quem fiet ista deposicio, attamen glosa est notabilis in d c. „sicut in- quit“ 2. q. 7.4, que dicit, quod, ubicunque reperitur papam posse judicari, intelligi debet, quod per concilium generale. pro hoc facit, quia c. „si papa“ 40. di.5 simpliciter dicit 15 papam posse judicari de heresi, et non dicit, per quem; sed doctores intelligunt, per con- cilium, ut notat Archidiaconus 6 in c. „in fidei favorem" de hereticis libro 6. et est glosa in c. „nunc" 21. di. 7, ad idem glosa in c. „si duo" 79. di. in glosa 1. in fine 8, que dicit concilium convocandum in casu scismatis. et idem in similibus est dicendum, ubi- cunque reperitur papam posse judicari. ex quibus plurimum patet de preeminencia con- 2o cilii supra papam. [42 ] tercio facit illa auctoritas evangelica, in qua Christus loquens de se dixit apostolis omnibus nemine excluso: „ego sum vitis vera et vos palmites"; „si quis in me non manserit, mittetur foras, sicut palmes, et arescet et colligent eum et in ignem mittent etc." “9. quicunque ergo sit ille, papa vel alius, qui recedit a Christo, ut- puta heresim confingendo, debet deponi seu eici de facto ab ecclesia et, si non vult se 25 corrigere, debet tradi curie seculari, ut igne pereat (de hereticis „excommunicamus" et in c. penultimo 10; et facit, quod notat glosa in c. „ad abolendam" eodem titulo 11). re- spectu ejeccionis pape congregabitur concilium, ut proxime 12 dixi; si enim concilium non haberet preeminenciam supra papam, frustrate essent iste auctoritates quoad personam pape. nec obstat, si dicatur, quod fundamentum jurisdiccionis ecclesiastice, ut infra dicam, so est in ecclesia universali et non in concilio, quia de ipso concilio Christus non fecit men- cionem. dico enim, quod, licet fundamentum jurisdiccionis sit in ecclesia universali, tamen quia s impossibile est congregare ecclesiam universalem, cum consistat in universitate fidelium (de consecracione di. 1. „ecclesia“ 13), quinimo unica est ecclesia militans et triumphans (ut plenius notatur per Johannem Andree 14 in c. „fundamenta" de electione s5 libro 6.), attamen ecclesiah ipsa universalis exercet jurisdiccionem suam per concilium ipsam representans. hoc probatur Actuum 15.15, ubi in illo concilio apostolorum in diffi- nicione dictum fuit „placuit apostolis et senioribus et toti ecclesie etc.“ ad innuendum, quod concilium dicitur ecclesia representative; ad idem 25. q. 2. c. 1. 16. hoc clarius in- nuit Christus, qui, cum dixisset „dic ecclesie", statim dirigendo verba sua ad discipulos 40 a) om. W. b) om. W. c) W et. d) om. W. e) om. W. I) em. ; WY abolende statt ad abolendam ; P horrende. g) om. P. h) Wipsa eccl. Matth. 5, 13. с. 29 С. 2 q. 7. 3 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 219a. c. 46 C. 2 q. 7. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 222a. 45 " c. 6 D. 40. 6 Archidiaconus, Super sexto fol. 113b zu c. 5 de hereticis V. 2 in VI. c. 7 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 30a. 50 8 c. 8 D. 79. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 120a. Joh. 15, 5 und 6. c. 13 und c. 15 de hereticis X. V. 7. Ebenda c. 9. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 514a. 12 Vgl. art. 42b. 13 c. 8 D. 1 de consecratione. 14 Andreä 6, 30b zu c. 17 de electione etc. I. 6 in VI. 15 Actus apost. 15, 22. 16 c. 1 С. 25 q. 2. 9 10 11
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 499 1442 [zw. Juní 80 und Juli 8) dum, precipue propter opiniones magistrorum, qui varie locuti fuerunt. [425] secundo hoc idem probatur illa auctoritate dominica ad omnes apostolos prolata: „vos estis sal terre; quod si sal evanuerit, ad nichilum valet ultra, nisi ut mittatur foras et conculcetur ab hominibus"1. ex qua auctoritate apostolorum neminem Christus exclusit. quinimo 5 Jeronimus vir clarissimus aperte sentit illam auctoritatem habere locum eciam contra papam, ut colligitur ex verbis suis in c. „non omnes episcopi" 2. q. 7.2, ubi inter cetera dicit sic: „non est a facile stare in loco Petri et Pauli, scilicet tenere cathedram jam cum Christo regnancium; infatuatum sal nichil prodest, nisi ut proiciatur foras et conculcetur a porcis.“ hec sunt verba Jeronimi. et, ut dicit ibi glosa3, „infatuatum sal dicuntur 10 stulti prelati, insipidi in b predicando, fatui in delinquendo, qui eiciuntur foras per depo- sicionem, ut“ conculcentur a porcis, id est demonibus". et quamquam ibi respectu pape non dicatur, per quem fiet ista deposicio, attamen glosa est notabilis in d c. „sicut in- quit“ 2. q. 7.4, que dicit, quod, ubicunque reperitur papam posse judicari, intelligi debet, quod per concilium generale. pro hoc facit, quia c. „si papa“ 40. di.5 simpliciter dicit 15 papam posse judicari de heresi, et non dicit, per quem; sed doctores intelligunt, per con- cilium, ut notat Archidiaconus 6 in c. „in fidei favorem" de hereticis libro 6. et est glosa in c. „nunc" 21. di. 7, ad idem glosa in c. „si duo" 79. di. in glosa 1. in fine 8, que dicit concilium convocandum in casu scismatis. et idem in similibus est dicendum, ubi- cunque reperitur papam posse judicari. ex quibus plurimum patet de preeminencia con- 2o cilii supra papam. [42 ] tercio facit illa auctoritas evangelica, in qua Christus loquens de se dixit apostolis omnibus nemine excluso: „ego sum vitis vera et vos palmites"; „si quis in me non manserit, mittetur foras, sicut palmes, et arescet et colligent eum et in ignem mittent etc." “9. quicunque ergo sit ille, papa vel alius, qui recedit a Christo, ut- puta heresim confingendo, debet deponi seu eici de facto ab ecclesia et, si non vult se 25 corrigere, debet tradi curie seculari, ut igne pereat (de hereticis „excommunicamus" et in c. penultimo 10; et facit, quod notat glosa in c. „ad abolendam" eodem titulo 11). re- spectu ejeccionis pape congregabitur concilium, ut proxime 12 dixi; si enim concilium non haberet preeminenciam supra papam, frustrate essent iste auctoritates quoad personam pape. nec obstat, si dicatur, quod fundamentum jurisdiccionis ecclesiastice, ut infra dicam, so est in ecclesia universali et non in concilio, quia de ipso concilio Christus non fecit men- cionem. dico enim, quod, licet fundamentum jurisdiccionis sit in ecclesia universali, tamen quia s impossibile est congregare ecclesiam universalem, cum consistat in universitate fidelium (de consecracione di. 1. „ecclesia“ 13), quinimo unica est ecclesia militans et triumphans (ut plenius notatur per Johannem Andree 14 in c. „fundamenta" de electione s5 libro 6.), attamen ecclesiah ipsa universalis exercet jurisdiccionem suam per concilium ipsam representans. hoc probatur Actuum 15.15, ubi in illo concilio apostolorum in diffi- nicione dictum fuit „placuit apostolis et senioribus et toti ecclesie etc.“ ad innuendum, quod concilium dicitur ecclesia representative; ad idem 25. q. 2. c. 1. 16. hoc clarius in- nuit Christus, qui, cum dixisset „dic ecclesie", statim dirigendo verba sua ad discipulos 40 a) om. W. b) om. W. c) W et. d) om. W. e) om. W. I) em. ; WY abolende statt ad abolendam ; P horrende. g) om. P. h) Wipsa eccl. Matth. 5, 13. с. 29 С. 2 q. 7. 3 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 219a. c. 46 C. 2 q. 7. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 222a. 45 " c. 6 D. 40. 6 Archidiaconus, Super sexto fol. 113b zu c. 5 de hereticis V. 2 in VI. c. 7 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 30a. 50 8 c. 8 D. 79. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 120a. Joh. 15, 5 und 6. c. 13 und c. 15 de hereticis X. V. 7. Ebenda c. 9. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 514a. 12 Vgl. art. 42b. 13 c. 8 D. 1 de consecratione. 14 Andreä 6, 30b zu c. 17 de electione etc. I. 6 in VI. 15 Actus apost. 15, 22. 16 c. 1 С. 25 q. 2. 9 10 11
Strana 500
500 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 ait: „amen dico vobis, quecunque alligaveritis super terram etc."1, innuens ipsos facere ſzto. Juni so ecclesiam quoad exercicium. et pro hoc c. „firmiter" de summa trinitate? in fine, ubi und dicitur, quod Christus tradidit claves ecclesie apostolis et eorum successoribus; ad idem c. Juli 8] „nova" de penitenciis et remissionibus s. [42a] quarto corroborantur predicta per id, quod habetur Johannis 20.4. nam post resurreccionem suam Christus volens confirmare 5 potestatem datam ecclesie in personis apostolorum dixit: „sicut misit me pater, ego mitto vos"; „accipite spiritum sanctum etc.“ unde non dixit „mitto te Petrum“, sed „mitto vos", scilicet cum eadem potestate, qua pater me misit. unde suam potestatem omnimodam necessariam ad regimen ecclesie Christus transmisit in ecclesiam. et pro hoc dictum doctissimi viri Cypriani in c. „loquitur" 24. q. 1.5, ubi inter cetera dicit hec verba: 10 „quamvis omnibus apostolis post resurrexionem suam parem tribuat potestatem et dicat »sicut pater me misita, mitto vos, accipite spiritum sanctum«, tamen, ut unitatem mani- festaret, unitatis ejusdem originem ab uno", scilicet Petro, „incipientem sua auctoritate disposuit". et subicit: „hoc erant utique ceteri apostoli, quod Petrus fuit b, pari consorcio prediti et honoris et potestatis; sed exordium ab unitate proficiscitur, ut ecclesia Christi 15 una monstretur, et quam unam ecclesiam in Cantico quoque Canticorum ex persona Christi designat et dicit6: »una est columba meas etc.““ et post pauca subicit: "quam unitatem tenere et vendicare debemus maxime nos episcopi, qui in ecclesia dei presidemus, ut episcopatum quoque ipsum unum atque indivisum probemus. nemo fraternitatem fallat, nemo fidei veritatem perfida prevaricacione corrumpat; episcopatus unus est, cujus singulis 20 in solidum pars tenetur." et advertendum, quia, licet glosa" ibi dicat, quod omnes apostoli fuerunt „pares in ordine, sed secus in administracionis plenitudine". et idem notatur in c. „in novo" 21. di.8, ubi dicit clarius, quod „in administracione Petrus fuit major aliis“; et diligenter" notanda est illa glosa, quia non dicit, quod Petrus solus habuit admini- stracionem, sed quod fuit major in administracione. alii ergo apostoli in persona ecclesie 25 habuerunt administracionem, Petrus autem prelatus fuit in exercicio ceteris ecclesiis et menbris omnibus de ecclesia, ut in c. „quamvis" 21. di.9. et hoc modo intelligitur c. „in novo" preallegatum 10, dum ibi dicitur, quod „Petro primo pontificatus ecclesie datus est“, tamen fundamentum tocius jurisdiccionis ecclesie est in ecclesia universali. pro hoc c. „ita dominus" 19. di. 11, ubi dicitur, quod „hujus muneris sacramentum ita dominus voluit so ad omnium apostolorum officium pertinere, ut in beatissimo Petro apostolorum omnium summo principaliter collocaret etc."; et sunt verba beati Leonis 12. et ponderandum est illud verbum „principaliter". non * enim dixit, quod voluit ad Petrum solum pertinere, sed ad omnes apostolos, sed ad Petrum tanquam ad caput ministeriale seu politicum ecclesie. non obstat, si dicatur, quod Christus claves ecclesie potestatis et discrecionis s5 dedit soli Petro, ut habetur Mathei 16 13: „et tibi dabo claves regni celorum etc.“, ut ibi. et hoc idem confirmatur ! in dicto c. „in novo" et in dicto c. „loquitur“ et in c. „alio- rum" 9. q. 3. 14 cum multis similibus. et super illa auctoritate fundabant se communiter assentatores s pape, quia, si papa habuit potestatem supra omnes, ergo a nemine judicari potest, quia inferior non ligat neque judicat superiorem, ut in dicto c. „inferior" et c. 40 a) FP add. et ego. b) om. W. c) om. W. d) P notandum statt diligenter — glosa. e) P quod non statt non — quod. f) W confirmat. g) V assentaciones ; P assencientes. 1 s 4 6 1 Matth. 18, 18. c. 1 § 3 de summa trinitate et fide cath. X. I. 1. c. 10 de penitenciis et remissionibus X. V. 38. Joh. 20, 21 und 22. c. 18 С. 24 q. 1. Hohelied Salomos 6, 8. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 436b. 12 13 14 c. 2 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 29a. С. 3 D. 21. 10 Vgl. Anm. 8. 11 c. 7 D. 19. Papst Leo I. Matth. 16, 19. c. 14 C. 9 q. 3. Vgl. Anm. 8 und Anm. 5. . 45
500 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 ait: „amen dico vobis, quecunque alligaveritis super terram etc."1, innuens ipsos facere ſzto. Juni so ecclesiam quoad exercicium. et pro hoc c. „firmiter" de summa trinitate? in fine, ubi und dicitur, quod Christus tradidit claves ecclesie apostolis et eorum successoribus; ad idem c. Juli 8] „nova" de penitenciis et remissionibus s. [42a] quarto corroborantur predicta per id, quod habetur Johannis 20.4. nam post resurreccionem suam Christus volens confirmare 5 potestatem datam ecclesie in personis apostolorum dixit: „sicut misit me pater, ego mitto vos"; „accipite spiritum sanctum etc.“ unde non dixit „mitto te Petrum“, sed „mitto vos", scilicet cum eadem potestate, qua pater me misit. unde suam potestatem omnimodam necessariam ad regimen ecclesie Christus transmisit in ecclesiam. et pro hoc dictum doctissimi viri Cypriani in c. „loquitur" 24. q. 1.5, ubi inter cetera dicit hec verba: 10 „quamvis omnibus apostolis post resurrexionem suam parem tribuat potestatem et dicat »sicut pater me misita, mitto vos, accipite spiritum sanctum«, tamen, ut unitatem mani- festaret, unitatis ejusdem originem ab uno", scilicet Petro, „incipientem sua auctoritate disposuit". et subicit: „hoc erant utique ceteri apostoli, quod Petrus fuit b, pari consorcio prediti et honoris et potestatis; sed exordium ab unitate proficiscitur, ut ecclesia Christi 15 una monstretur, et quam unam ecclesiam in Cantico quoque Canticorum ex persona Christi designat et dicit6: »una est columba meas etc.““ et post pauca subicit: "quam unitatem tenere et vendicare debemus maxime nos episcopi, qui in ecclesia dei presidemus, ut episcopatum quoque ipsum unum atque indivisum probemus. nemo fraternitatem fallat, nemo fidei veritatem perfida prevaricacione corrumpat; episcopatus unus est, cujus singulis 20 in solidum pars tenetur." et advertendum, quia, licet glosa" ibi dicat, quod omnes apostoli fuerunt „pares in ordine, sed secus in administracionis plenitudine". et idem notatur in c. „in novo" 21. di.8, ubi dicit clarius, quod „in administracione Petrus fuit major aliis“; et diligenter" notanda est illa glosa, quia non dicit, quod Petrus solus habuit admini- stracionem, sed quod fuit major in administracione. alii ergo apostoli in persona ecclesie 25 habuerunt administracionem, Petrus autem prelatus fuit in exercicio ceteris ecclesiis et menbris omnibus de ecclesia, ut in c. „quamvis" 21. di.9. et hoc modo intelligitur c. „in novo" preallegatum 10, dum ibi dicitur, quod „Petro primo pontificatus ecclesie datus est“, tamen fundamentum tocius jurisdiccionis ecclesie est in ecclesia universali. pro hoc c. „ita dominus" 19. di. 11, ubi dicitur, quod „hujus muneris sacramentum ita dominus voluit so ad omnium apostolorum officium pertinere, ut in beatissimo Petro apostolorum omnium summo principaliter collocaret etc."; et sunt verba beati Leonis 12. et ponderandum est illud verbum „principaliter". non * enim dixit, quod voluit ad Petrum solum pertinere, sed ad omnes apostolos, sed ad Petrum tanquam ad caput ministeriale seu politicum ecclesie. non obstat, si dicatur, quod Christus claves ecclesie potestatis et discrecionis s5 dedit soli Petro, ut habetur Mathei 16 13: „et tibi dabo claves regni celorum etc.“, ut ibi. et hoc idem confirmatur ! in dicto c. „in novo" et in dicto c. „loquitur“ et in c. „alio- rum" 9. q. 3. 14 cum multis similibus. et super illa auctoritate fundabant se communiter assentatores s pape, quia, si papa habuit potestatem supra omnes, ergo a nemine judicari potest, quia inferior non ligat neque judicat superiorem, ut in dicto c. „inferior" et c. 40 a) FP add. et ego. b) om. W. c) om. W. d) P notandum statt diligenter — glosa. e) P quod non statt non — quod. f) W confirmat. g) V assentaciones ; P assencientes. 1 s 4 6 1 Matth. 18, 18. c. 1 § 3 de summa trinitate et fide cath. X. I. 1. c. 10 de penitenciis et remissionibus X. V. 38. Joh. 20, 21 und 22. c. 18 С. 24 q. 1. Hohelied Salomos 6, 8. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 436b. 12 13 14 c. 2 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 29a. С. 3 D. 21. 10 Vgl. Anm. 8. 11 c. 7 D. 19. Papst Leo I. Matth. 16, 19. c. 14 C. 9 q. 3. Vgl. Anm. 8 und Anm. 5. . 45
Strana 501
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 501 „denique" 21. di. 1, immo nec par parem, ut in dicto c. „innotuit“2. ad hoc enim dicen- 1442 [zio. dum, ut patet ex predictis, quod soli Petro non fuit data potestas; quinimo nec per illa Juni 30 verba „tibi dabo claves" fuit data aliqua potestas, sed promissioa, cum sint verba futuri und temporis. et illa promissio de donacione clavium fuit facta Petro gerenti tunc tipum seu 5 figuram ecclesie universalis. et hoc voluit Augustinus in plerisque b locis. habetur enim per eundem in libro 1. „De doctrina Christiana" c. 16.c3, ubi sic dicit: „est ecclesia corpus Christi, sicut apostolica doctrina commendat, que conjunx eciam dicitur“; et paucis interpositis dicit sic: "has ergo claves dedit ecclesie sue, ut, quecunque solveret in terra, soluta essent et in celo.“ et clarius idem Augustinus super Johannem sermone 124.d 4 10 loquens de ecclesia sic dicit: „hujus ecclesie apostolus Petrus propter apostolatus sui primatum gerebat figurata ° generalitate personam. quod enim ad ipsum proprie pertinet, natura unus homo erat, gracia unus Christianus, habundanciori gracia unus idemque pri- mus apostolus. sed quando ei dictum est: »tibi dabo claves regni celorum« et »quodcunque ligaveris super terram, erit ligatum et in celis, et quodcunque solveris super terram, so- 15 lutum et in celis«, universam significavit ecclesiam, que in hoc seculo diversis temptacionibus velud imbribus fluminibus et tempestatibus quatitur et non cadit, quoniam fundata est supra petram, unde Petrus nomen accepit. non enim a Petro petra, sed pocius a petra Petrus, sicut non Christus a Christiano, sed Christianus a Christo vocatur. ideo quippe ait dominus: »supra' hanc petram edificabo ecclesiam meam«5, quia dixerat Petrus: »tu 2o es Christus, filius dei vivi« 6: super hanc ergo petram, quam confessus es, edificabo ec- clesiam meam. petra enim erat Christus. super hoc quippe fundamentum nemo aliud potest ponere preter id, quod positum est, quod est Christus Jesus. ecclesia ergo, que fundatur in Christo, claves ab eo regni celorum accepit in Petro, id est potestatem ligandi solvendique peccata." hec beatus Augustinus ubi supra. et pro hoc dicto Augustini vide glosam in c. „ita dominus" 19. di. 7, ubi idem sentit, quod Augustinus quoad exposicionem illorum verborum „et super hanc petram edificabo ecclesiam etc.“ et idem in effectu sentit ibi Archidiaconus8 post alios dicens sic exponendo „super hanc petram, quam confessus es": „scilicet me, petra autem erat Christus (de consecratione di. 2.9).“ revera supra quod fundamentum fundatus erat Petrus, et hec est ipsa veritas, quia ecclesia est so fundata super Christum « juxta illud prophete „et perfice eam, quam plantavit dextera tua super filium hominis, quem confirmasti tibi“ 1°. ad idem est idem Augustinus in libro „De fide ad Petrum" c. 2.11, ubi dicit: „nunquam peccanti indicta esset pro peccato de- precacio, si deprecanti non esset remissio concedenda. sed penitencia peccatori tunc prod- est, si eam in ecclesia catholica gerat, cui deus in persona Petri ligandi solvendique s5 tribuit potestatem, dicens "quecunque 1 ligaveris super terram, erunt ligata et in celis etc.“ ad idem Augustinus in libro „De agone Christiano" 12, dicens : „non enim sine causa inter omnes apostolos hujus ecclesie catholice personam sustinuit Petrus. huic enim ecclesie claves regni celorum date sunt cum Petro, et quod ei dicitur, ad omnes dicitur: »amas me? pasce oves meas« 13". et notanda sunt in hoc maxime i hec verba ultima, quod illa 25 Juli 87 40 u) VP promissa. b) W pluribus. c) em.; W 13; VP 14. d) em.; WVP 125. e) W figuratam. I) VP super. g) em. ; WVP Christo. h) WP quodcunque. i) P permaxime, om. in hoc. 1 Vgl. S. 496 Anm. 9. Vgl. S. 496 Anm. 10. Augustin, De doctrina Christiania lib. 1 cap. 16 45 und 18 (Migne 34, 25). 4 Vgl. Augustin, In Johannis evangelium trac- tatus 124 cap. 5 (Migne 35, 1973). 5 Matth. 16, 18. Matth. 16, 16. T c. 7 D. 19. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 25b. 50 Archidiaconus fol. 22b; vgl. fol. 396a. c. 69 D. 2 de consecratione. 10 Ps. 79, 16. 11 Augustin (recte Fulgentius), Liber de fide ad Petrum cap. 3 § 39 (Migne 40, 766). 12 Augustin, De agone Christiano cap. 30 (Migne 40, 308). 18 Joh. 21, 17.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 501 „denique" 21. di. 1, immo nec par parem, ut in dicto c. „innotuit“2. ad hoc enim dicen- 1442 [zio. dum, ut patet ex predictis, quod soli Petro non fuit data potestas; quinimo nec per illa Juni 30 verba „tibi dabo claves" fuit data aliqua potestas, sed promissioa, cum sint verba futuri und temporis. et illa promissio de donacione clavium fuit facta Petro gerenti tunc tipum seu 5 figuram ecclesie universalis. et hoc voluit Augustinus in plerisque b locis. habetur enim per eundem in libro 1. „De doctrina Christiana" c. 16.c3, ubi sic dicit: „est ecclesia corpus Christi, sicut apostolica doctrina commendat, que conjunx eciam dicitur“; et paucis interpositis dicit sic: "has ergo claves dedit ecclesie sue, ut, quecunque solveret in terra, soluta essent et in celo.“ et clarius idem Augustinus super Johannem sermone 124.d 4 10 loquens de ecclesia sic dicit: „hujus ecclesie apostolus Petrus propter apostolatus sui primatum gerebat figurata ° generalitate personam. quod enim ad ipsum proprie pertinet, natura unus homo erat, gracia unus Christianus, habundanciori gracia unus idemque pri- mus apostolus. sed quando ei dictum est: »tibi dabo claves regni celorum« et »quodcunque ligaveris super terram, erit ligatum et in celis, et quodcunque solveris super terram, so- 15 lutum et in celis«, universam significavit ecclesiam, que in hoc seculo diversis temptacionibus velud imbribus fluminibus et tempestatibus quatitur et non cadit, quoniam fundata est supra petram, unde Petrus nomen accepit. non enim a Petro petra, sed pocius a petra Petrus, sicut non Christus a Christiano, sed Christianus a Christo vocatur. ideo quippe ait dominus: »supra' hanc petram edificabo ecclesiam meam«5, quia dixerat Petrus: »tu 2o es Christus, filius dei vivi« 6: super hanc ergo petram, quam confessus es, edificabo ec- clesiam meam. petra enim erat Christus. super hoc quippe fundamentum nemo aliud potest ponere preter id, quod positum est, quod est Christus Jesus. ecclesia ergo, que fundatur in Christo, claves ab eo regni celorum accepit in Petro, id est potestatem ligandi solvendique peccata." hec beatus Augustinus ubi supra. et pro hoc dicto Augustini vide glosam in c. „ita dominus" 19. di. 7, ubi idem sentit, quod Augustinus quoad exposicionem illorum verborum „et super hanc petram edificabo ecclesiam etc.“ et idem in effectu sentit ibi Archidiaconus8 post alios dicens sic exponendo „super hanc petram, quam confessus es": „scilicet me, petra autem erat Christus (de consecratione di. 2.9).“ revera supra quod fundamentum fundatus erat Petrus, et hec est ipsa veritas, quia ecclesia est so fundata super Christum « juxta illud prophete „et perfice eam, quam plantavit dextera tua super filium hominis, quem confirmasti tibi“ 1°. ad idem est idem Augustinus in libro „De fide ad Petrum" c. 2.11, ubi dicit: „nunquam peccanti indicta esset pro peccato de- precacio, si deprecanti non esset remissio concedenda. sed penitencia peccatori tunc prod- est, si eam in ecclesia catholica gerat, cui deus in persona Petri ligandi solvendique s5 tribuit potestatem, dicens "quecunque 1 ligaveris super terram, erunt ligata et in celis etc.“ ad idem Augustinus in libro „De agone Christiano" 12, dicens : „non enim sine causa inter omnes apostolos hujus ecclesie catholice personam sustinuit Petrus. huic enim ecclesie claves regni celorum date sunt cum Petro, et quod ei dicitur, ad omnes dicitur: »amas me? pasce oves meas« 13". et notanda sunt in hoc maxime i hec verba ultima, quod illa 25 Juli 87 40 u) VP promissa. b) W pluribus. c) em.; W 13; VP 14. d) em.; WVP 125. e) W figuratam. I) VP super. g) em. ; WVP Christo. h) WP quodcunque. i) P permaxime, om. in hoc. 1 Vgl. S. 496 Anm. 9. Vgl. S. 496 Anm. 10. Augustin, De doctrina Christiania lib. 1 cap. 16 45 und 18 (Migne 34, 25). 4 Vgl. Augustin, In Johannis evangelium trac- tatus 124 cap. 5 (Migne 35, 1973). 5 Matth. 16, 18. Matth. 16, 16. T c. 7 D. 19. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 25b. 50 Archidiaconus fol. 22b; vgl. fol. 396a. c. 69 D. 2 de consecratione. 10 Ps. 79, 16. 11 Augustin (recte Fulgentius), Liber de fide ad Petrum cap. 3 § 39 (Migne 40, 766). 12 Augustin, De agone Christiano cap. 30 (Migne 40, 308). 18 Joh. 21, 17.
Strana 502
502 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 verba „amas me? pasce oves meas" ad omnes apostolos videntur dicta. hinc, ut arbitror, Iz. Juni so ecclesia in prefacione illa apostolorum dicit 1 bellissime et notanter in materia nostra : "ut und gregem tuum, pastor eterne, non deseras, sed per beatos apostolos tuos continua proteccione Juli 8] custodias, ut iisdem rectoribus gubernetur, quos operis tui vicarios eidem contulisti preesse pastores.“ ex quibus verbis clare colligitur, quod omnes erant pastores et sic pastura 5 fidei ad omnes pertinet. item ponderanda sunt illa verba „quos operis tui vicarios etc.“ omnes ergo apostoli fuerunt vicarii operis Christi et per consequens hodie omnes episcopi, qui successerunt in locum apostolorum (68. di. „quorum" vices"2 et in c. „in novo" 21. di.3). et" quod quilibet episcopus sit vicarius Christi, est textus Ambrosii in c. „mulier“ 33. q. 5.4. sed fatendum est, quod Petrus in hac pastura fuit major, quia non solum fuit pastor, ut 10 ceteri, sed eciam pastor pastorum, quia ipse habuit generalem pontificatum per illa verba „pasce oves meas", ut in c. „significasti" de electione 5. unde ad omnes referuntur illa verba, sed ad Petrum tanquam ad primum. et ob hoc, quia primus erat inter apostolos, dignum fuit, ut ipse gereret personam ecclesie in promissione seu dacione clavium. tamen fundamentum jurisdiccionis est in ipsa ecclesia. unde Petrus recepit tanquam principalis 15 minister ecclesie, licet a deo inmediate, quia recepit pro se et pro ecclesia et sic pro omnibus de ecclesia, ut satis sentit Augustinus in locis preallegatis 6. et sic potest salvari dictum Graciani in § „si autem" post c. „audivimus“ 24. q. 1.7, ubi dicit, quod, „cum omnibus discipulis parem ligandi atque solvendi potestatem dominus daret", Petro pro omnibus et, pre omnibus claves regni celorum se daturum promisit dicens „tibi dabo 20 claves regni celorum etc.“, ut exponamus illa verba, quod recepit pro omnibus, id est in personam ° omnium et pro omnibus, quia magis recepit ipse, quam alii singuli singulariter, quia Petrus prefuit et prelatus est omnibus menbris ecclesie, ut in c. „quamvis" 21. di.8 ubi dicit textus, quod, „quamvis universe per orbem catholice ecclesie constitute unus, talamus Christi sint, tamen sancta Romana ecclesia catholica et apostolica nullis sinodicis 25 constitutis ceteris ecclesiis prelata est, sed evangelica voce domini et salvatoris nostri primatum obtinuit. »tu es«, inquit dominus? Petro, etc." et sic pondera" textum, cum dicit, quod ceteris ecclesiis prelata est ecclesia Romana etc. item ad hoc facit glosa ordinaria super illud Mathei 16. c. „tibi dabo claves regni celorum etc.“ 10, que sic in- quite: „specialiter eam potestatem Petro concessit, ut ad unitatem nos invitaret; ideo so eum' principem apostolorum constituit, ut ecclesia unum principalem Jesu Christi haberet vicarium, ad quem diversa menbra ecclesie recurrerent, si forte inter se dissentirent. quod si diversa capita essent in ecclesia, unitatis vinculum rumperetur." que verba sunt no- tanda, et presertim ibi „ad quem diversa menbra ecclesie recurrerent“, quasi primatus Petri fuerit principaliter propter diversa menbra et particulares de ecclesia. non autem, 85 quod ipse solus potestatem recepisset, sed pro omnibus illam recepit, sed ipse ut principalis minister, ut predixi 11. et sic salvari possunt infinite auctoritates sanctorum, ex quibus ex- tolluntur adversarii ecclesie in eo, quod videntur innuere, quod solus Petrus habuit pri- matum et ipse solus fuit vicarius Jesu Christi et quod fuit cuncte ecclesie prelatus etc. pro quibus faciunt optime c. 2. 22. di. 12 et 50. di. c.5 „considerandum" et c. „fidelior“ h 13 40 a) W de quorum. b) P om. et — q. 5. c) W persona. d) V ponderat; P pondero. e) W numquid. f) VP enim. g) om. WV. h) W fidelis. 1 Vgl. die Praefationes missae im Missale Ro- manum, Mediolani 1474, edit. by Lippe, vol. 1 (London 1899) pag. 204. с. 6 D. 68. с. 2 D. 21. С. 19 C. 33 q. 5. c. 4 de electione etc. X. I. 6. Vgl. S. 501 Anm. 3, 4, 11 und 12. С. 4 С. 24 q. 1. 5 6 c. 3 D. 21. 9 Matth. 16, 18. 10 Welche Glosse von Tudeschi hier und weiter 45 unten (S. 505 Z. 11f.). benutzt worden ist, haben wir nicht ermitteln können. 11 Vgl. Z. 15f. 12 c. 2 D. 22. 13 c. 53 und c. 54 D. 50. 50
502 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 verba „amas me? pasce oves meas" ad omnes apostolos videntur dicta. hinc, ut arbitror, Iz. Juni so ecclesia in prefacione illa apostolorum dicit 1 bellissime et notanter in materia nostra : "ut und gregem tuum, pastor eterne, non deseras, sed per beatos apostolos tuos continua proteccione Juli 8] custodias, ut iisdem rectoribus gubernetur, quos operis tui vicarios eidem contulisti preesse pastores.“ ex quibus verbis clare colligitur, quod omnes erant pastores et sic pastura 5 fidei ad omnes pertinet. item ponderanda sunt illa verba „quos operis tui vicarios etc.“ omnes ergo apostoli fuerunt vicarii operis Christi et per consequens hodie omnes episcopi, qui successerunt in locum apostolorum (68. di. „quorum" vices"2 et in c. „in novo" 21. di.3). et" quod quilibet episcopus sit vicarius Christi, est textus Ambrosii in c. „mulier“ 33. q. 5.4. sed fatendum est, quod Petrus in hac pastura fuit major, quia non solum fuit pastor, ut 10 ceteri, sed eciam pastor pastorum, quia ipse habuit generalem pontificatum per illa verba „pasce oves meas", ut in c. „significasti" de electione 5. unde ad omnes referuntur illa verba, sed ad Petrum tanquam ad primum. et ob hoc, quia primus erat inter apostolos, dignum fuit, ut ipse gereret personam ecclesie in promissione seu dacione clavium. tamen fundamentum jurisdiccionis est in ipsa ecclesia. unde Petrus recepit tanquam principalis 15 minister ecclesie, licet a deo inmediate, quia recepit pro se et pro ecclesia et sic pro omnibus de ecclesia, ut satis sentit Augustinus in locis preallegatis 6. et sic potest salvari dictum Graciani in § „si autem" post c. „audivimus“ 24. q. 1.7, ubi dicit, quod, „cum omnibus discipulis parem ligandi atque solvendi potestatem dominus daret", Petro pro omnibus et, pre omnibus claves regni celorum se daturum promisit dicens „tibi dabo 20 claves regni celorum etc.“, ut exponamus illa verba, quod recepit pro omnibus, id est in personam ° omnium et pro omnibus, quia magis recepit ipse, quam alii singuli singulariter, quia Petrus prefuit et prelatus est omnibus menbris ecclesie, ut in c. „quamvis" 21. di.8 ubi dicit textus, quod, „quamvis universe per orbem catholice ecclesie constitute unus, talamus Christi sint, tamen sancta Romana ecclesia catholica et apostolica nullis sinodicis 25 constitutis ceteris ecclesiis prelata est, sed evangelica voce domini et salvatoris nostri primatum obtinuit. »tu es«, inquit dominus? Petro, etc." et sic pondera" textum, cum dicit, quod ceteris ecclesiis prelata est ecclesia Romana etc. item ad hoc facit glosa ordinaria super illud Mathei 16. c. „tibi dabo claves regni celorum etc.“ 10, que sic in- quite: „specialiter eam potestatem Petro concessit, ut ad unitatem nos invitaret; ideo so eum' principem apostolorum constituit, ut ecclesia unum principalem Jesu Christi haberet vicarium, ad quem diversa menbra ecclesie recurrerent, si forte inter se dissentirent. quod si diversa capita essent in ecclesia, unitatis vinculum rumperetur." que verba sunt no- tanda, et presertim ibi „ad quem diversa menbra ecclesie recurrerent“, quasi primatus Petri fuerit principaliter propter diversa menbra et particulares de ecclesia. non autem, 85 quod ipse solus potestatem recepisset, sed pro omnibus illam recepit, sed ipse ut principalis minister, ut predixi 11. et sic salvari possunt infinite auctoritates sanctorum, ex quibus ex- tolluntur adversarii ecclesie in eo, quod videntur innuere, quod solus Petrus habuit pri- matum et ipse solus fuit vicarius Jesu Christi et quod fuit cuncte ecclesie prelatus etc. pro quibus faciunt optime c. 2. 22. di. 12 et 50. di. c.5 „considerandum" et c. „fidelior“ h 13 40 a) W de quorum. b) P om. et — q. 5. c) W persona. d) V ponderat; P pondero. e) W numquid. f) VP enim. g) om. WV. h) W fidelis. 1 Vgl. die Praefationes missae im Missale Ro- manum, Mediolani 1474, edit. by Lippe, vol. 1 (London 1899) pag. 204. с. 6 D. 68. с. 2 D. 21. С. 19 C. 33 q. 5. c. 4 de electione etc. X. I. 6. Vgl. S. 501 Anm. 3, 4, 11 und 12. С. 4 С. 24 q. 1. 5 6 c. 3 D. 21. 9 Matth. 16, 18. 10 Welche Glosse von Tudeschi hier und weiter 45 unten (S. 505 Z. 11f.). benutzt worden ist, haben wir nicht ermitteln können. 11 Vgl. Z. 15f. 12 c. 2 D. 22. 13 c. 53 und c. 54 D. 50. 50
Strana 503
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 503 1442 ſzw. Juni 30 und Juli 3) cum multis similibus. debent enim intelligi modo predicto, quod ipse recepit claves pro omnibus et pro se, sed ipse fuit principalis minister, cum nullus apostolorum preter eum fuerit prelatus ceteris menbris ecclesie. sed ipsa ecclesia, in qua est jurisdiccio, tanquam in fundamento habet plenitudinem potestatis, pro hoc facit ad idem dictum Rabani 1, qui 5 fuit doctor excellentissimus, in loco preallegato 2, ubi inter cetera sic dicit: „hec autem ligandi atque solvendi potestas, quamvis soli Petro data videatur a domino, tamen et ceteris apostolis datur"; "necnon eciam nunc et episcopis et presbiteris omnis ecclesie etc." et pro principali consideracione, quod potestas ecclesiastica omnimoda sit in ecclesia tan- quam in fundamento, est eciam dictum Jeronimi 24. q. 1.3, ubi sic dicit: „omnibus con- 10 sideratis puto non me temere dicere alios ita esse in domo dei, ut ipsi eciam sint eadem domus dei, que dicitur edificari supra firmam petram, que unica columba vocatur seu appellatur, que sponsa pulchra sine macula et ruga et ortus conclusus et fons signatus et puteus aque vive et paradisus cum fructu pomorum diciturb; que domus eciam claves accepit ac potestatem ligandi et solvendi. hanc domum si quis corrigentem corripientem- 15 que “ contempserit, »sit tibi tanquam ethnicus et publicanus«. de d hac domo dicitur: »domine, dilexi decorem domus tue et locum habitacionis glorie tue« 4 et »qui habitare facit unanimes in domo etc.« 5." que omnia verba diligentissime sunt notanda. nam clarissime innuunt, quod ecclesiae recepit claves et non solus Petrus et quod ipsa ecclesia habet' exercicium clavium, quando illis vult uti, ut patet ex illis verbis "hanc domum 20 si quis corrigentem corripientemque s contempserit, sit tibi tanquam ethnicus et pu- blicanus etc.“ nam iste textus Jeronimi plurimum confundit motivum quorundam, qui non valentes subterfugere, quod Petrus recepit claves pro ecclesia, dicebant verum esse, quod jurisdiccio ecclesiastica est in ecclesia tanquam thesaurus in archa, sed Petrus fuit ille, qui recepit claves, ut aperiret archam, quando sibi videretur, quasi innuant, quod 25 exercicium potestatis fuit concessum soli Petro, licet potestas in habitu fuerit data ecclesie. sed per hunc textum Jeronimi aperte confunditur illa opinio. ad idem textus Christi in evangelio, dum dicit „dic ecclesie"6 et volens denotare, que esset ista ecclesia, inmediate subjungit h ad omnes apostolos „amen dico vobis, quecunque alligaveritis super terram etc." ergo eciam exercicium fuit ceteris apostolis collegialiter i collatum representantibus tunc so ecclesiam. quam potestatem ecclesia exercet per ministros suos. unde ecclesia exercet, cum k episcopus excommunicat vel cum presbiter absolvit in foro anime. ad hoc facit optime dictum Crisostomi super illud Mathei 18.7 „quod si tel non audierit, dic ecclesie etc." exponit enim Crisostemus" sic: ecclesie id est hiis, qui president ecclesie, vel dic toti ecclesie, ut majorem erubescenciam paciatur. post hec omnia sequatur excommunicacio, que fieri debet 35 per os ecclesie, id est per sacerdotem, quo excommunicante tota ecclesia" operatur.“ et hec verba ultima sunt plurimum° notanda. hine dicit canon, quod episcopus est in ecclesia et ecclesia est in episcopo, unde appellacione ecclesie venit episcopus (7. q. 1. in c. „scire"s; facit c. „requisivisti" de testamentis 9). potest eciam dici ultra Crisostomum: „dic ecclesie", id est concilio generali, quod representat totam ecclesiam, ut aperte patet Actuum 15.10. et inter 40 ceteras exposiciones hanc eciam ponit Archidiaconus in c. „precipue“ 11. q. 3. superius a) om. W. b) om. V. c) W corripienteque. d) Pom. de — publicanus etc. e) V add. vere. f) W habeat. g) W corripienteque. h) VP subjunxit. i) om. V: P tunc. k) I quando., 1) om. YP. m) W Crisostimus. n) VP add. cum eo. o) P bene. 6 Rabanus Maurus, Commentaria in Mattheum Matth. 18, 17. Chrysostomus, Homilia 60 in Matthaeum (Migne, 45 lib. 5 (Migne 107, 992). 2 Vgl. S. 502 Anm. 10. Patrologia Graeca 58, 536). с. 7 С. 7 q. 1. c. 20 С. 24 q. 1. Ps. 25, 8. c. 15 de testamentis et ultimis voluntatibus X. s Vgl. Ps. 67, 7; hier heißtt es aber unius moris III. 26. 10 Vgl. Actus apost. 15, 22. 50 statt unanimes. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 64
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 503 1442 ſzw. Juni 30 und Juli 3) cum multis similibus. debent enim intelligi modo predicto, quod ipse recepit claves pro omnibus et pro se, sed ipse fuit principalis minister, cum nullus apostolorum preter eum fuerit prelatus ceteris menbris ecclesie. sed ipsa ecclesia, in qua est jurisdiccio, tanquam in fundamento habet plenitudinem potestatis, pro hoc facit ad idem dictum Rabani 1, qui 5 fuit doctor excellentissimus, in loco preallegato 2, ubi inter cetera sic dicit: „hec autem ligandi atque solvendi potestas, quamvis soli Petro data videatur a domino, tamen et ceteris apostolis datur"; "necnon eciam nunc et episcopis et presbiteris omnis ecclesie etc." et pro principali consideracione, quod potestas ecclesiastica omnimoda sit in ecclesia tan- quam in fundamento, est eciam dictum Jeronimi 24. q. 1.3, ubi sic dicit: „omnibus con- 10 sideratis puto non me temere dicere alios ita esse in domo dei, ut ipsi eciam sint eadem domus dei, que dicitur edificari supra firmam petram, que unica columba vocatur seu appellatur, que sponsa pulchra sine macula et ruga et ortus conclusus et fons signatus et puteus aque vive et paradisus cum fructu pomorum diciturb; que domus eciam claves accepit ac potestatem ligandi et solvendi. hanc domum si quis corrigentem corripientem- 15 que “ contempserit, »sit tibi tanquam ethnicus et publicanus«. de d hac domo dicitur: »domine, dilexi decorem domus tue et locum habitacionis glorie tue« 4 et »qui habitare facit unanimes in domo etc.« 5." que omnia verba diligentissime sunt notanda. nam clarissime innuunt, quod ecclesiae recepit claves et non solus Petrus et quod ipsa ecclesia habet' exercicium clavium, quando illis vult uti, ut patet ex illis verbis "hanc domum 20 si quis corrigentem corripientemque s contempserit, sit tibi tanquam ethnicus et pu- blicanus etc.“ nam iste textus Jeronimi plurimum confundit motivum quorundam, qui non valentes subterfugere, quod Petrus recepit claves pro ecclesia, dicebant verum esse, quod jurisdiccio ecclesiastica est in ecclesia tanquam thesaurus in archa, sed Petrus fuit ille, qui recepit claves, ut aperiret archam, quando sibi videretur, quasi innuant, quod 25 exercicium potestatis fuit concessum soli Petro, licet potestas in habitu fuerit data ecclesie. sed per hunc textum Jeronimi aperte confunditur illa opinio. ad idem textus Christi in evangelio, dum dicit „dic ecclesie"6 et volens denotare, que esset ista ecclesia, inmediate subjungit h ad omnes apostolos „amen dico vobis, quecunque alligaveritis super terram etc." ergo eciam exercicium fuit ceteris apostolis collegialiter i collatum representantibus tunc so ecclesiam. quam potestatem ecclesia exercet per ministros suos. unde ecclesia exercet, cum k episcopus excommunicat vel cum presbiter absolvit in foro anime. ad hoc facit optime dictum Crisostomi super illud Mathei 18.7 „quod si tel non audierit, dic ecclesie etc." exponit enim Crisostemus" sic: ecclesie id est hiis, qui president ecclesie, vel dic toti ecclesie, ut majorem erubescenciam paciatur. post hec omnia sequatur excommunicacio, que fieri debet 35 per os ecclesie, id est per sacerdotem, quo excommunicante tota ecclesia" operatur.“ et hec verba ultima sunt plurimum° notanda. hine dicit canon, quod episcopus est in ecclesia et ecclesia est in episcopo, unde appellacione ecclesie venit episcopus (7. q. 1. in c. „scire"s; facit c. „requisivisti" de testamentis 9). potest eciam dici ultra Crisostomum: „dic ecclesie", id est concilio generali, quod representat totam ecclesiam, ut aperte patet Actuum 15.10. et inter 40 ceteras exposiciones hanc eciam ponit Archidiaconus in c. „precipue“ 11. q. 3. superius a) om. W. b) om. V. c) W corripienteque. d) Pom. de — publicanus etc. e) V add. vere. f) W habeat. g) W corripienteque. h) VP subjunxit. i) om. V: P tunc. k) I quando., 1) om. YP. m) W Crisostimus. n) VP add. cum eo. o) P bene. 6 Rabanus Maurus, Commentaria in Mattheum Matth. 18, 17. Chrysostomus, Homilia 60 in Matthaeum (Migne, 45 lib. 5 (Migne 107, 992). 2 Vgl. S. 502 Anm. 10. Patrologia Graeca 58, 536). с. 7 С. 7 q. 1. c. 20 С. 24 q. 1. Ps. 25, 8. c. 15 de testamentis et ultimis voluntatibus X. s Vgl. Ps. 67, 7; hier heißtt es aber unius moris III. 26. 10 Vgl. Actus apost. 15, 22. 50 statt unanimes. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 64
Strana 504
504 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 allegato 1. quod eciam patet ex eo, quia concilium nomine ecclesie exercet jurisdiccionem ſzio. Juni s0 omnimodam tam excommunicando quam aliter diffiniendo et statuendo, ut in c. „certum" und 11. q. 3.2 et c. „si quis episcopus" de hereticis3 et c. 1. de judiciis 4; facit c. 1. de spon- Juli 3) salibus 5 et c. „Osius" de electione 6. et plenius hunc articulum attingam, cum pervenero ad gesta conciliorum 7. et ex istis confunditur aperte opinio omnium a illorum qui dice- bant, quod solus Petrus recepit potestatem jurisdiccionalem, alii vero apostoli receperunt potestatem parem in ordine. hoc enim est falsum, ut patet ex predictis. nam reclamacio, que fit in ecclesia, juxta salvatoris vocem „dic ecclesie etc.“ aperte sapit jurisdiccionem contenciosam. et idem patet per diffiniciones et sentencias, eciam excommunicacionum, latas per concilium generale, ut dicam infra8 in gestis conciliorum. hinc est, quod Paulus 10 apostolus post concilium apostolorum, de quo Actuum 15.9, perambulans Siriam et Gali- ciam mandabat custodiri precepta apostolorum et seniorum. unde notanda sunt illa verba „precepta apostolorum et seniorum“, que sapiunt jurisdiccionem contenciosam. item ponderandum est illud verbum „et seniorum"; non enim solum mandabat servari pre- cepta apostolorum, sed et seniorum, id est aliorum presbiterorum, ut colligitur ex verbis is consultacionis, que habentur Actuum 15. in eo, quod fuit missum ad apostolos et pres- biteros. et facit ad factum concilii Basiliensis, quod, ex quo in concilio incorporati fuerunt non solum episcopi sed eciam inferiores, quod omnes simul tanquam facientes concilium et representantes ecclesiam universalem habent potestatem ecclesie et possunt facere sta- tuta et precepta et omnem jurisdiccionem ecclesie excercere. unde ibidem dicitur „visum 20 fuit apostolis et senioribus et toti ecclesie etc.“ 10, quasi illi representarent ecclesiam existentes in concilio. quod est bene notandum. item facit, quod habetur Actuum 16.11: cum enim Paulus et Thimoteus „transirent per civitates, tradebant eis custodire dogmata, que erant decreta per apostolos et seniores, qui erant in Jerusalem". et ponderandum est illud verbum „decreta“, quod sapit jurisdiccionem contenciosam juxta notata in c. finali de 25 temporibus ordinationum 12 et in c. 2. de judiciis 13 et 4. di. § „hec etsi legibus" 14; facit glosa 3.b di in summa 15. ad idem facit, quod habetur in evangelio Mathei 16, dum dicit “ do- minus discipulis suis: „amen dico vobis, quod vos, qui sequuti estis me, sedebitis super sedes duodecim, judicantes duodecim tribus Israel etc." judicabit ergo dominus in fine seculi cum apostolis omnibus totum orbem. sic et forcius dicendum est in hac ecclesia so militante d, ut ipsi apostoli et episcopi* eorum successores habeant jurisdiccionem cum papa, licet papa sit principalior (argumentum in c. „ad hec“ 89. di. 17). que omnia faciunt ad innuendum, quod claves non fuerunt date seu promisse soli Petro, sed Petrus tunc figurabat totam ecclesiam. si enim soli Petro fuisset data potestas, ecclesia non posset excommunicare. sed hoc est falsum, ut supra probatum est et infra 18 lacius dicetur. ergo s5 Petrus gerebat personam ecclesie. hoc argumentum videtur facere Augustinus super Jo- hannem, cujus f verba ponuntur in c. „quodcunque" 24. q. 1.19, ubi sic dicitur: „quod- cunque ligaveris super terram, erit ligatum et in celis.“ dicit nunc Augustinus: „si hoc Petro tantum 8 dictum est, non hoc facit ecclesia; si autem in ecclesia fit, utique, que in a) om. VP. b) W 4. c) W dixit. d) em. ; WVP militanti. e) om. P. f) Wc. 1. g) Ptunc. 40 1 5 8 10 Vgl. S. 483 Anm. 6. c. 43 С. 11 q. 3. c. 5 de hereticis X. V. 7. c. 1 de judiciis X. II. 1. c. 1 de sponsalibus et matrimoniis X. IV. 1. c. 2 de electione etc. X. I. 6. Vgl. artt. 48-48". Vgl. art. 48a. Actus apost. 15, 6ff. Actus apost. 15, 22; vgl. 28. 11 Actus apost. 16, 4. 12 c. 17 de temporibus ordinationum et qualitate ordinandorum X. I. 11. 15 c. 2 de judiciis X. II. 1. 14 c. 6 D. 4. 15 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 3b. Matth. 19, 28. c. 7 D. 89. Vgl. art. 48a. с. 6 С. 24 q. 1. 16 17 18 19 45 50
504 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 allegato 1. quod eciam patet ex eo, quia concilium nomine ecclesie exercet jurisdiccionem ſzio. Juni s0 omnimodam tam excommunicando quam aliter diffiniendo et statuendo, ut in c. „certum" und 11. q. 3.2 et c. „si quis episcopus" de hereticis3 et c. 1. de judiciis 4; facit c. 1. de spon- Juli 3) salibus 5 et c. „Osius" de electione 6. et plenius hunc articulum attingam, cum pervenero ad gesta conciliorum 7. et ex istis confunditur aperte opinio omnium a illorum qui dice- bant, quod solus Petrus recepit potestatem jurisdiccionalem, alii vero apostoli receperunt potestatem parem in ordine. hoc enim est falsum, ut patet ex predictis. nam reclamacio, que fit in ecclesia, juxta salvatoris vocem „dic ecclesie etc.“ aperte sapit jurisdiccionem contenciosam. et idem patet per diffiniciones et sentencias, eciam excommunicacionum, latas per concilium generale, ut dicam infra8 in gestis conciliorum. hinc est, quod Paulus 10 apostolus post concilium apostolorum, de quo Actuum 15.9, perambulans Siriam et Gali- ciam mandabat custodiri precepta apostolorum et seniorum. unde notanda sunt illa verba „precepta apostolorum et seniorum“, que sapiunt jurisdiccionem contenciosam. item ponderandum est illud verbum „et seniorum"; non enim solum mandabat servari pre- cepta apostolorum, sed et seniorum, id est aliorum presbiterorum, ut colligitur ex verbis is consultacionis, que habentur Actuum 15. in eo, quod fuit missum ad apostolos et pres- biteros. et facit ad factum concilii Basiliensis, quod, ex quo in concilio incorporati fuerunt non solum episcopi sed eciam inferiores, quod omnes simul tanquam facientes concilium et representantes ecclesiam universalem habent potestatem ecclesie et possunt facere sta- tuta et precepta et omnem jurisdiccionem ecclesie excercere. unde ibidem dicitur „visum 20 fuit apostolis et senioribus et toti ecclesie etc.“ 10, quasi illi representarent ecclesiam existentes in concilio. quod est bene notandum. item facit, quod habetur Actuum 16.11: cum enim Paulus et Thimoteus „transirent per civitates, tradebant eis custodire dogmata, que erant decreta per apostolos et seniores, qui erant in Jerusalem". et ponderandum est illud verbum „decreta“, quod sapit jurisdiccionem contenciosam juxta notata in c. finali de 25 temporibus ordinationum 12 et in c. 2. de judiciis 13 et 4. di. § „hec etsi legibus" 14; facit glosa 3.b di in summa 15. ad idem facit, quod habetur in evangelio Mathei 16, dum dicit “ do- minus discipulis suis: „amen dico vobis, quod vos, qui sequuti estis me, sedebitis super sedes duodecim, judicantes duodecim tribus Israel etc." judicabit ergo dominus in fine seculi cum apostolis omnibus totum orbem. sic et forcius dicendum est in hac ecclesia so militante d, ut ipsi apostoli et episcopi* eorum successores habeant jurisdiccionem cum papa, licet papa sit principalior (argumentum in c. „ad hec“ 89. di. 17). que omnia faciunt ad innuendum, quod claves non fuerunt date seu promisse soli Petro, sed Petrus tunc figurabat totam ecclesiam. si enim soli Petro fuisset data potestas, ecclesia non posset excommunicare. sed hoc est falsum, ut supra probatum est et infra 18 lacius dicetur. ergo s5 Petrus gerebat personam ecclesie. hoc argumentum videtur facere Augustinus super Jo- hannem, cujus f verba ponuntur in c. „quodcunque" 24. q. 1.19, ubi sic dicitur: „quod- cunque ligaveris super terram, erit ligatum et in celis.“ dicit nunc Augustinus: „si hoc Petro tantum 8 dictum est, non hoc facit ecclesia; si autem in ecclesia fit, utique, que in a) om. VP. b) W 4. c) W dixit. d) em. ; WVP militanti. e) om. P. f) Wc. 1. g) Ptunc. 40 1 5 8 10 Vgl. S. 483 Anm. 6. c. 43 С. 11 q. 3. c. 5 de hereticis X. V. 7. c. 1 de judiciis X. II. 1. c. 1 de sponsalibus et matrimoniis X. IV. 1. c. 2 de electione etc. X. I. 6. Vgl. artt. 48-48". Vgl. art. 48a. Actus apost. 15, 6ff. Actus apost. 15, 22; vgl. 28. 11 Actus apost. 16, 4. 12 c. 17 de temporibus ordinationum et qualitate ordinandorum X. I. 11. 15 c. 2 de judiciis X. II. 1. 14 c. 6 D. 4. 15 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 3b. Matth. 19, 28. c. 7 D. 89. Vgl. art. 48a. с. 6 С. 24 q. 1. 16 17 18 19 45 50
Strana 505
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 505 terra ligantur, et in celo et, que solvuntur in terra, soluta sunt in celo, quia, cum ex- 1442 [zwo. Juni 30 communicat ecclesia in terra, in celo a ligatur excommunicatus, cum reconciliat ecclesia, und in celo solvitur reconciliatus.“ et subicit: „si ergo hoc b in ecclesia fit, Petrus, quando Juli 8] claves recepit, ecclesiam sanctam significavit etc.“ que verba sapiunt idem cum verbis 5 Jeronimi preallegatis 1, ut eciam exercicium clavium competat ecclesie. ad idem est dictum Leonis pape in sermone „De beatis apostolis"2, ubi dicit, quod „vis hujus potestatis et decreti constitucio ad omnes principes ecclesie commeavit. sed non e frustra uni conce- ditur, quod omnibus intimatur." ecclesie ergo sunt date claves principaliter. ad idem est Rabanus 3, qui sic dicit: „quamvis soli Petro hec potestas videatur data, ceteris tamen 10 apostolis dabatur, teste Christo, qui insufflavit in eos dicens „accipite spiritum sanctum, quorum remiseritis peccata etc." et glosa ordinaria super illo ad Ephesos 4.4. „quosdam quidem dedit apostolos etc.d“, dicit glosa, "vice Christi predicantes ac omnium ordinatores et judicese". pro quibus facit illud, quod cantat ecclesia in imno apostolorum 5, videlicet „vos seculi justi judices et vera mundi lumina etc.“, et in alio' impno 6 „ecclesiarum 15 principes, belli triumphales duces, celestis aule milites et vera mundi lumina.“ derisio ergo est dicere, quod solus Petrus recepits potestatem. ad idem est c. „firmiter" de summa trinitate?, quod fuit editum in concilio generalis, ubi dicitur, quod Christus dedit claves apostolis eorumque successoribus etc. et de successoribus apostolorum vide glosam notabilem in c. „videntes" 12. q. 1.9; facit eciam ad predicta c. „nova" de penitenciis et 20 remissionibus 1°, ubi dicitur, quod, „licet beata virgo fuerit excellencior omnibus apostolis, non illi, sed istis Christus tradidit claves regni celorum", multeque alie auctoritates ad idem possent allegari, quas brevitatis causa obmitto, quia in idem coincidunt. unum tamen non obmitto, quod est opinio multorum magistrorum universitatis satis eminentis 11, quod, licet Christus promiserit se daturum claves Petro per illa verba „tibi dabo claves etc.“, 25 quia gerebat tunc Petrus vices ecclesie, non legitur, quod postmodum dederit sibi realiter illas claves promissas, sed eas Petro promissas in personam ecclesie contulit postea toti ecclesie in personis discipulorum. nam Mathei 16. 12 dixit Petro illa verba „tibi dabo etc." et successive Mathei 18.13 dedit ecclesie, dum dixit "dic ecclesie“, eth subjunxit referendo se ad omnes apostolos tunc ecclesiam representantes: „amen dico vobis, quecunque alli- so gaveritis super terram etc." unde ponderandum k, quod inter discipulos Christi sepe facta fuit contencio, quis eorum videretur esse major, et Christus pro tunc aperte non respondit, sed adducebat eos ad humilitatem dicendo 14: „reges gencium dominantur eorum etc., vos autem non sic; sed qui voluerit esse major, fiet sicut minor etc." sed postmodum suc- cessive contulit se ad ecclesiam principaliter dicens Petro 15: „si peccaverit in te frater s5 tuus, dic ecclesie". et hec magistrorum istorum opinio satis potest esse probabilis. in- telligendo tamen, ut supra dixi, potest eciam teneri, quod Petrus habuit, sed nomine ec- clesie, et quod ipse Petrus recepit pro se et pro omnibus de ecclesia declarando, ut supra tetigi. hanc sentenciam in effectu tenuit magister et doctor meus dominus 1 Franciscus 40 a) W add. et. b) om. W. c) om. P. d) om. W. e) P add. et notanda sunt illa verba „omnium ordinatores et judices“. f) Willo. g) V receperit, add. totam ; P acceperit. h) W add. sub. i) W refendo. k) P add. est. 1) om. W. 1 45 Vgl. S. 503 Z. 9ff. Vgl. Sermo 4 cap. 3 (Migne 54, 151). Vgl. die S. 503 Anm. 1 genannte Stelle. Epheser 4, 11; vgl. S. 502 Anm. 10. Acta Sanctorum Bollandiana, Octobris 4, 695. Ebenda 4, 693. c. 1 de summa trinitate et fide cath. X. I. 1. Vgl. S. 488 Anm. 2. ° c. 16 C. 12 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 304b. s 10 c. 10 de penitentiis et remissionibus X, V. 38. 11 Vermutlich Padua, wo Tudeschi Zabarellas Vorlesungen hörte und später selbst lehrte. Vgl. Schulte 2, 312. 12 Matth. 16, 19. 18 Matth. 18, 17. 14 Luc. 22, 25. Matth. 18, 15 und 17. 15 50 64*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 505 terra ligantur, et in celo et, que solvuntur in terra, soluta sunt in celo, quia, cum ex- 1442 [zwo. Juni 30 communicat ecclesia in terra, in celo a ligatur excommunicatus, cum reconciliat ecclesia, und in celo solvitur reconciliatus.“ et subicit: „si ergo hoc b in ecclesia fit, Petrus, quando Juli 8] claves recepit, ecclesiam sanctam significavit etc.“ que verba sapiunt idem cum verbis 5 Jeronimi preallegatis 1, ut eciam exercicium clavium competat ecclesie. ad idem est dictum Leonis pape in sermone „De beatis apostolis"2, ubi dicit, quod „vis hujus potestatis et decreti constitucio ad omnes principes ecclesie commeavit. sed non e frustra uni conce- ditur, quod omnibus intimatur." ecclesie ergo sunt date claves principaliter. ad idem est Rabanus 3, qui sic dicit: „quamvis soli Petro hec potestas videatur data, ceteris tamen 10 apostolis dabatur, teste Christo, qui insufflavit in eos dicens „accipite spiritum sanctum, quorum remiseritis peccata etc." et glosa ordinaria super illo ad Ephesos 4.4. „quosdam quidem dedit apostolos etc.d“, dicit glosa, "vice Christi predicantes ac omnium ordinatores et judicese". pro quibus facit illud, quod cantat ecclesia in imno apostolorum 5, videlicet „vos seculi justi judices et vera mundi lumina etc.“, et in alio' impno 6 „ecclesiarum 15 principes, belli triumphales duces, celestis aule milites et vera mundi lumina.“ derisio ergo est dicere, quod solus Petrus recepits potestatem. ad idem est c. „firmiter" de summa trinitate?, quod fuit editum in concilio generalis, ubi dicitur, quod Christus dedit claves apostolis eorumque successoribus etc. et de successoribus apostolorum vide glosam notabilem in c. „videntes" 12. q. 1.9; facit eciam ad predicta c. „nova" de penitenciis et 20 remissionibus 1°, ubi dicitur, quod, „licet beata virgo fuerit excellencior omnibus apostolis, non illi, sed istis Christus tradidit claves regni celorum", multeque alie auctoritates ad idem possent allegari, quas brevitatis causa obmitto, quia in idem coincidunt. unum tamen non obmitto, quod est opinio multorum magistrorum universitatis satis eminentis 11, quod, licet Christus promiserit se daturum claves Petro per illa verba „tibi dabo claves etc.“, 25 quia gerebat tunc Petrus vices ecclesie, non legitur, quod postmodum dederit sibi realiter illas claves promissas, sed eas Petro promissas in personam ecclesie contulit postea toti ecclesie in personis discipulorum. nam Mathei 16. 12 dixit Petro illa verba „tibi dabo etc." et successive Mathei 18.13 dedit ecclesie, dum dixit "dic ecclesie“, eth subjunxit referendo se ad omnes apostolos tunc ecclesiam representantes: „amen dico vobis, quecunque alli- so gaveritis super terram etc." unde ponderandum k, quod inter discipulos Christi sepe facta fuit contencio, quis eorum videretur esse major, et Christus pro tunc aperte non respondit, sed adducebat eos ad humilitatem dicendo 14: „reges gencium dominantur eorum etc., vos autem non sic; sed qui voluerit esse major, fiet sicut minor etc." sed postmodum suc- cessive contulit se ad ecclesiam principaliter dicens Petro 15: „si peccaverit in te frater s5 tuus, dic ecclesie". et hec magistrorum istorum opinio satis potest esse probabilis. in- telligendo tamen, ut supra dixi, potest eciam teneri, quod Petrus habuit, sed nomine ec- clesie, et quod ipse Petrus recepit pro se et pro omnibus de ecclesia declarando, ut supra tetigi. hanc sentenciam in effectu tenuit magister et doctor meus dominus 1 Franciscus 40 a) W add. et. b) om. W. c) om. P. d) om. W. e) P add. et notanda sunt illa verba „omnium ordinatores et judices“. f) Willo. g) V receperit, add. totam ; P acceperit. h) W add. sub. i) W refendo. k) P add. est. 1) om. W. 1 45 Vgl. S. 503 Z. 9ff. Vgl. Sermo 4 cap. 3 (Migne 54, 151). Vgl. die S. 503 Anm. 1 genannte Stelle. Epheser 4, 11; vgl. S. 502 Anm. 10. Acta Sanctorum Bollandiana, Octobris 4, 695. Ebenda 4, 693. c. 1 de summa trinitate et fide cath. X. I. 1. Vgl. S. 488 Anm. 2. ° c. 16 C. 12 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 304b. s 10 c. 10 de penitentiis et remissionibus X, V. 38. 11 Vermutlich Padua, wo Tudeschi Zabarellas Vorlesungen hörte und später selbst lehrte. Vgl. Schulte 2, 312. 12 Matth. 16, 19. 18 Matth. 18, 17. 14 Luc. 22, 25. Matth. 18, 15 und 17. 15 50 64*
Strana 506
506 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 de Zabarellisa, olim cardinalis Florentinus, qui in suo tractatu „De scismate" 1 inter ſzw. Juni so cetera dixit, „quod, licet Petrus fuerit princeps apostolorum, tamen plenitudo potestatis und non fuit in eo solo", ut patet Actuum 15.2. nam „in illo concilio apostolorum Petrus Juli 3) tanquam unus de congregacione arrengavit et post ipsum Jacobus“, et prout ambo con- suluerunt, ita congregacio censuit. „nec responsio fuitb sub persona Petri, sed congregacionis ; 5 unde epistola responsionis, de qua ibi, incipit sic: »apostoli et seniores fratres hiis, qui sunt Anthiochie«, et infra »visum est spiritui sancto et nobis etc.«. et hinc mos antiquus habuit, quod omnia difficilia terminabantur “ per concilium, quod crebro fiebat. postea vero quidam summi pontifices, qui magis ad modum terrenorum principum quam apostolorum ecclesiam rexerunt, non curarunt facere concilia. ex qua obmissione prodierunt multa 10 mala“. et ex hiis dicit apparere, „quod illud, quod dicitur, quod papa habet plenitudinem potestatis, debet intelligi »non solus, sed tanquam capud universitatis«, ita quod ipsa potestas est in ipsa universitate tanquam in fundamento, sed in papa est tanquam in principali ministro, per quem hec potestas explicatur, ita tamen, quod precedat clavis discrecionis, ut eleganter dicit Innocentius3 de jure jurando »quanto«“. et facit, quod notat 15 Innocentius ! in c. "quod super hiis“ de voto, et est glosa in c. „ad apostolice" de re judicata libro 6.5. et hoc inpresenciarum sufficiat dixisse quoad primum, scilicet de jure divino nonnullorum doctorum dictis roborato, per que defenditur illa declaracio con- cilii Constanciensis super potestate ecclesie, super qua defensione principaliter nunc nostra versatur intencio. 20 [2. Justificatio auctoritatis generalium conciliorum supra papam racione juris apostolici.] [43] Nunc ad secundum, videlicet ad jus apostolicum, condescendens adduco princi- paliter auctoritatem illius, qui fuit vas eleccionis et capitaneus in doctrina ecclesiastica, videlicet Pauli apostoli, qui ad Romanos tercio decimo‘ inspiracione quadam spiritus sancti dixit: „omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit etc." a qua universitated 25 nec pape anima excipitur. si enim papa non subesset concilio, tunc falsum esset dictum apostoli, cum dixit „omnis anima“, quia, qui totum dicit, nichil excludit (in c. „solite" de majoritate et obedientia 7 19. di. „si Romanorum“s). Nam si pro „quia“9 papa sub- jectus sit concilio, nulla anima relinquitur in hoc seculo, que sublimiori potestati subdita non sit. et quod ita generaliter debeat intelligi dictum apostoli, facit illud notabile dictum so Jeronimi 93. di. „legimus“ 10, ubi loquens de auctoritate, non f de terrarum spaciis, dixit: „si auctoritas queritur, orbis est major Urbe“, quasi dicat, quod, cum potestas ecclesiastica sit in ecclesia tanquam in fundamento et in corpore Christi et ecclesia Romana sit de corpore ecclesie universalis (ut dicit glosa notabilis juncto textu Gregorii 11 in c. „ecce" 99. di. 12), sequitur, quod, si papa errat seu aliter suis pravis actibus scandalizat ecclesiam, 85 providere circa hoc debet ecclesia universalis tanquam major et comprehendens in se omnem potestatem ecclesiasticam. et pro hoc facit, quod supra 13 dixi in precedenti menbro. [44] suadent eciam hunc intellectum varia et mirifica ac sublimia nomina, que in variis scripturarum locis ecclesie 5 attribuuntur. [44"] nam quandoque a) P Sabarellus, om. de. b) P add. data. c) V determinabantur. d) VP universalitate. e) W obbedientia. 40 f) VP et non. g) VP add. universali. Zabarella, Tractatus de schismate (a. a. O. S. 559). Actus apost. 15, 7ff. Innocentius fol. 109" zu c. 18 de jure jurando X. II. 24. Innocentius fol. 163b-164a zu c. 8 de voto et voti redemptione X. III. 34. c 2 de sententia et re judicata II. 14 in VI. 10 11 12 13 Röm. 13, 1. c. 6 de majoritate et obedientia X. I. 33. с. 1 D. 19. Man ergänze qui totum dicit, nichil excludit. 45 c. 24 D. 93. Papst Gregor I. c. 5 D. 99. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 151b. Vgl. artt. 42a.42d.
506 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 de Zabarellisa, olim cardinalis Florentinus, qui in suo tractatu „De scismate" 1 inter ſzw. Juni so cetera dixit, „quod, licet Petrus fuerit princeps apostolorum, tamen plenitudo potestatis und non fuit in eo solo", ut patet Actuum 15.2. nam „in illo concilio apostolorum Petrus Juli 3) tanquam unus de congregacione arrengavit et post ipsum Jacobus“, et prout ambo con- suluerunt, ita congregacio censuit. „nec responsio fuitb sub persona Petri, sed congregacionis ; 5 unde epistola responsionis, de qua ibi, incipit sic: »apostoli et seniores fratres hiis, qui sunt Anthiochie«, et infra »visum est spiritui sancto et nobis etc.«. et hinc mos antiquus habuit, quod omnia difficilia terminabantur “ per concilium, quod crebro fiebat. postea vero quidam summi pontifices, qui magis ad modum terrenorum principum quam apostolorum ecclesiam rexerunt, non curarunt facere concilia. ex qua obmissione prodierunt multa 10 mala“. et ex hiis dicit apparere, „quod illud, quod dicitur, quod papa habet plenitudinem potestatis, debet intelligi »non solus, sed tanquam capud universitatis«, ita quod ipsa potestas est in ipsa universitate tanquam in fundamento, sed in papa est tanquam in principali ministro, per quem hec potestas explicatur, ita tamen, quod precedat clavis discrecionis, ut eleganter dicit Innocentius3 de jure jurando »quanto«“. et facit, quod notat 15 Innocentius ! in c. "quod super hiis“ de voto, et est glosa in c. „ad apostolice" de re judicata libro 6.5. et hoc inpresenciarum sufficiat dixisse quoad primum, scilicet de jure divino nonnullorum doctorum dictis roborato, per que defenditur illa declaracio con- cilii Constanciensis super potestate ecclesie, super qua defensione principaliter nunc nostra versatur intencio. 20 [2. Justificatio auctoritatis generalium conciliorum supra papam racione juris apostolici.] [43] Nunc ad secundum, videlicet ad jus apostolicum, condescendens adduco princi- paliter auctoritatem illius, qui fuit vas eleccionis et capitaneus in doctrina ecclesiastica, videlicet Pauli apostoli, qui ad Romanos tercio decimo‘ inspiracione quadam spiritus sancti dixit: „omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit etc." a qua universitated 25 nec pape anima excipitur. si enim papa non subesset concilio, tunc falsum esset dictum apostoli, cum dixit „omnis anima“, quia, qui totum dicit, nichil excludit (in c. „solite" de majoritate et obedientia 7 19. di. „si Romanorum“s). Nam si pro „quia“9 papa sub- jectus sit concilio, nulla anima relinquitur in hoc seculo, que sublimiori potestati subdita non sit. et quod ita generaliter debeat intelligi dictum apostoli, facit illud notabile dictum so Jeronimi 93. di. „legimus“ 10, ubi loquens de auctoritate, non f de terrarum spaciis, dixit: „si auctoritas queritur, orbis est major Urbe“, quasi dicat, quod, cum potestas ecclesiastica sit in ecclesia tanquam in fundamento et in corpore Christi et ecclesia Romana sit de corpore ecclesie universalis (ut dicit glosa notabilis juncto textu Gregorii 11 in c. „ecce" 99. di. 12), sequitur, quod, si papa errat seu aliter suis pravis actibus scandalizat ecclesiam, 85 providere circa hoc debet ecclesia universalis tanquam major et comprehendens in se omnem potestatem ecclesiasticam. et pro hoc facit, quod supra 13 dixi in precedenti menbro. [44] suadent eciam hunc intellectum varia et mirifica ac sublimia nomina, que in variis scripturarum locis ecclesie 5 attribuuntur. [44"] nam quandoque a) P Sabarellus, om. de. b) P add. data. c) V determinabantur. d) VP universalitate. e) W obbedientia. 40 f) VP et non. g) VP add. universali. Zabarella, Tractatus de schismate (a. a. O. S. 559). Actus apost. 15, 7ff. Innocentius fol. 109" zu c. 18 de jure jurando X. II. 24. Innocentius fol. 163b-164a zu c. 8 de voto et voti redemptione X. III. 34. c 2 de sententia et re judicata II. 14 in VI. 10 11 12 13 Röm. 13, 1. c. 6 de majoritate et obedientia X. I. 33. с. 1 D. 19. Man ergänze qui totum dicit, nichil excludit. 45 c. 24 D. 93. Papst Gregor I. c. 5 D. 99. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 151b. Vgl. artt. 42a.42d.
Strana 507
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 507 ecclesia appellatur „mater“ (Ecclesiastici 24.1 „ego mater pulchre dileccionis“) et 1448 ſzw. Juní 30 textus alibi appellat ecclesiam matrem eciam pape et omnium menbrorum ecclesie, ut und 12. q. 2. in c. „qui abstulerit"2, ubi Anacletus papa et martir sic inter cetera dicit: Juli 3) „mater nostra ecclesia est, que nos in baptismo regeneravit". ad idem c.a „recurrat" 5 32. q. 4.3 et c. „quorum vices" 68. di. 4, ubi Augustinus super illo versu psalmiste "pro patribus tuis nati sunt tibi filii, constitues eos principes super omnem terram“5 bellissime dicit, quod per illa verba apparet, „quorum vices in ecclesia episcopi gerant et quis eis hanc dignitatem dare debeat". nam „patres fuerunt apostoli; pro apostolis namque filii nati sunt et constituti sunt episcopi; hodie enim episcopi, qui sunt per totum mundum, 10 unde nati sunt? ecclesia enim illos genuit et ipsa ecclesia illos constituit in sedibus patrum". et subjungit loquendo ecclesie universali: „non te ergob putes“ desertam, quia non vides Paulum, non vides Petrum, quia non vides illos, per quos nata es. de prole tua crevit tibi paternitas. pro patribus tuis nati sunt tibi filii; constitues eos prin- cipes super omnem terram; filios genuit ecclesia et constituit eos pro patribus suis prin- t5 cipes super omnem terram." si ergo ecclesia universalis genuit per baptismatis sacramentum et papam et omnes episcopos et eos constituit in sedibus patrum, in locum Petri scilicet et aliorum apostolorum, manifeste patet preeminencia ecclesie universalis ad papam et omnes alios episcopos et ad reverenciam, quam debent habere papa et omnes episcopi ad ecclesiam universalem. inquit enim Augustinus in libro „De simbolo“6 tractatu quarto: 20 „si quis ab ecclesia separatus inventus fuerit, alienus erit a numero filiorum dei, nec habebit deum patrem, qui ecclesiam suam noluit habere in matrem." et ideo dicit textus in dicto? c. „qui abstulerit": „pater noster est sine dubio deus, quid nos creavit, mater nostra ecclesia est, que nos in baptismo regeneravit." et hanc ecclesiam representat con- ciliume, ut sepenumero dixi supra. [44b] item dicitur regina tanquam sponsa et 25 conjunx illius, qui dicitur „rex regum et dominus dominancium“ (Apokalipsis 19.fs et Apokalipsis 21." „vidi civitatem sanctam, Jerusalem novam, descendentem de celo tan- quam sponsam ornatam viro suo"). et advertendum, qualiter propheta describit ecclesiam. dicit enim sic in psalmo 44.1°: „astitit regina a dextris tuis in vestitu deaurato, circum- data varietate." dicitur enim „assistere a dextris" Christi ad denotandum ejus potenciam, so sicut de filio dicitur, quod sedet ad dexteram patris. dicitur „vestita vestitu deaurato" propter ejus pre aliis excellenciam, describitur „circumdata varietate" propter diversitatem prelatorum et aliorum menbrorum ecclesie. sunt enim in hac ecclesia militante s, sicut in triumphante h, varii et diversi ordines inferiores et superiores, ut in c. „ad hoc" 89. di. 11, et omnes sunt ad decorem ecclesie. unde Augustinus 12, tractans illud Prover- s5 biorum ultimo 13, super illo i „mulierem fortem quis inveniet? procul et k de ultimis finibus precium! ejus etc.", dicit per mulierem fortem debere intelligi ecclesiam, et inter ceteras laudes dicit, quod ipsa ecclesia „preciosiorm omnibus suis lapidibus preciosis", vocatque lapides preciosos filios et sanctos ejus. unde dicit, quod, quantumcunque aliquis sit magnus, ipse tamen, si lapis preciosus est, ornamentum ejus est, quia omnis lapis pre- 40 ciosus est ornamentum ejus et ipsa est „preciosior omnibus lapidibus preciosis". si autem a) W add. 1. b) W add. rogo. c) W add. esse. d) W om. qui nos creavit. e) P add. generale. f) em.; WVP 1. g) em.; WVP militanti. h) em. ; WVP triumphanti. i) om. V. k) W wiederholt et. I) W ejus precium. m) W precisior; YP add. est. Sirach 24, 24. с. 6 С. 12 q. 2. c. 2 С. 32 q. 4. с. 6 D. 68. Ps. 44, 17. Augustin, De symbolo ad catechumenos sermo 4 50 сар. 13 (Migne 40, 668). Vgl. Anm. 2. 5 46 Арос. 19, 16. Aрос. 21, 2. Ps. 44, 10. 11 с. 7 D. 89. 12 Augustin, Sermo 37 cap. 1 und 3 (Migne 38, 221 und 223). 13 Sprüche 31, 10. 8 9 10
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 507 ecclesia appellatur „mater“ (Ecclesiastici 24.1 „ego mater pulchre dileccionis“) et 1448 ſzw. Juní 30 textus alibi appellat ecclesiam matrem eciam pape et omnium menbrorum ecclesie, ut und 12. q. 2. in c. „qui abstulerit"2, ubi Anacletus papa et martir sic inter cetera dicit: Juli 3) „mater nostra ecclesia est, que nos in baptismo regeneravit". ad idem c.a „recurrat" 5 32. q. 4.3 et c. „quorum vices" 68. di. 4, ubi Augustinus super illo versu psalmiste "pro patribus tuis nati sunt tibi filii, constitues eos principes super omnem terram“5 bellissime dicit, quod per illa verba apparet, „quorum vices in ecclesia episcopi gerant et quis eis hanc dignitatem dare debeat". nam „patres fuerunt apostoli; pro apostolis namque filii nati sunt et constituti sunt episcopi; hodie enim episcopi, qui sunt per totum mundum, 10 unde nati sunt? ecclesia enim illos genuit et ipsa ecclesia illos constituit in sedibus patrum". et subjungit loquendo ecclesie universali: „non te ergob putes“ desertam, quia non vides Paulum, non vides Petrum, quia non vides illos, per quos nata es. de prole tua crevit tibi paternitas. pro patribus tuis nati sunt tibi filii; constitues eos prin- cipes super omnem terram; filios genuit ecclesia et constituit eos pro patribus suis prin- t5 cipes super omnem terram." si ergo ecclesia universalis genuit per baptismatis sacramentum et papam et omnes episcopos et eos constituit in sedibus patrum, in locum Petri scilicet et aliorum apostolorum, manifeste patet preeminencia ecclesie universalis ad papam et omnes alios episcopos et ad reverenciam, quam debent habere papa et omnes episcopi ad ecclesiam universalem. inquit enim Augustinus in libro „De simbolo“6 tractatu quarto: 20 „si quis ab ecclesia separatus inventus fuerit, alienus erit a numero filiorum dei, nec habebit deum patrem, qui ecclesiam suam noluit habere in matrem." et ideo dicit textus in dicto? c. „qui abstulerit": „pater noster est sine dubio deus, quid nos creavit, mater nostra ecclesia est, que nos in baptismo regeneravit." et hanc ecclesiam representat con- ciliume, ut sepenumero dixi supra. [44b] item dicitur regina tanquam sponsa et 25 conjunx illius, qui dicitur „rex regum et dominus dominancium“ (Apokalipsis 19.fs et Apokalipsis 21." „vidi civitatem sanctam, Jerusalem novam, descendentem de celo tan- quam sponsam ornatam viro suo"). et advertendum, qualiter propheta describit ecclesiam. dicit enim sic in psalmo 44.1°: „astitit regina a dextris tuis in vestitu deaurato, circum- data varietate." dicitur enim „assistere a dextris" Christi ad denotandum ejus potenciam, so sicut de filio dicitur, quod sedet ad dexteram patris. dicitur „vestita vestitu deaurato" propter ejus pre aliis excellenciam, describitur „circumdata varietate" propter diversitatem prelatorum et aliorum menbrorum ecclesie. sunt enim in hac ecclesia militante s, sicut in triumphante h, varii et diversi ordines inferiores et superiores, ut in c. „ad hoc" 89. di. 11, et omnes sunt ad decorem ecclesie. unde Augustinus 12, tractans illud Prover- s5 biorum ultimo 13, super illo i „mulierem fortem quis inveniet? procul et k de ultimis finibus precium! ejus etc.", dicit per mulierem fortem debere intelligi ecclesiam, et inter ceteras laudes dicit, quod ipsa ecclesia „preciosiorm omnibus suis lapidibus preciosis", vocatque lapides preciosos filios et sanctos ejus. unde dicit, quod, quantumcunque aliquis sit magnus, ipse tamen, si lapis preciosus est, ornamentum ejus est, quia omnis lapis pre- 40 ciosus est ornamentum ejus et ipsa est „preciosior omnibus lapidibus preciosis". si autem a) W add. 1. b) W add. rogo. c) W add. esse. d) W om. qui nos creavit. e) P add. generale. f) em.; WVP 1. g) em.; WVP militanti. h) em. ; WVP triumphanti. i) om. V. k) W wiederholt et. I) W ejus precium. m) W precisior; YP add. est. Sirach 24, 24. с. 6 С. 12 q. 2. c. 2 С. 32 q. 4. с. 6 D. 68. Ps. 44, 17. Augustin, De symbolo ad catechumenos sermo 4 50 сар. 13 (Migne 40, 668). Vgl. Anm. 2. 5 46 Арос. 19, 16. Aрос. 21, 2. Ps. 44, 10. 11 с. 7 D. 89. 12 Augustin, Sermo 37 cap. 1 und 3 (Migne 38, 221 und 223). 13 Sprüche 31, 10. 8 9 10
Strana 508
508 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1142 papa non esset sub ecclesia et de corpore ecclesie, non esset ecclesiaa preciosior /ze. Jums so omnibus lapidibus preciosis nec esset ornamentum ecclesie. [44 ] item advertendum und estb quod ecclesia appellatur „regina“, ut supra 1, item „domina gencium" et Juli 3) „princeps" (ut in deploracione Jeremie2 „domina gencium facta est sub tributo“, et habetur transsumptive in c. „non minus“ de inmunitate ecclesie3; ibi „princeps pro- vinciarum facta est sub tributo etc.“), papa autem et ceteri prelati dicuntur dispensatores et non° domini. unde apostolus 4: „sic nos existimet homo ut ministros Christi et dis- pensatores misteriorum " dei." hic jam queritur inter dispensatores, ut quis fidelis in- veniatur. si ergo ecclesia est domina, est regina, est sponsa et uxor Christi, ergo, ubi opus est, exercere potest jurisdiccionem supra papam. valet enim argumentum ab ethi- 10 mologia vocabuli 21. di. c. „cleros"5, 25 di. „perlectis"", institutio de donacionibus in § „est et aliud"7, 12. q. 1. „duo sunt genera"s cum similibus. et ex hiis potest inferri, quod eciam jure prophetico illa constitucio seu declaracio concilii Constanciensis compro- batur e, cum prophete previderint ecclesiam esse futuram I dominam, et s reginam, sponsam et conjugem. item facit illud, quod de ecclesia dicitur: „terribilis, ut castrorum acies 15 [45] secundoh principaliter juvatur illa auctoritas Pauli et superioritas ordinata“9. ecclesie ex gestis! apostolorum. legitur enim apostolos fecisse quatuor concilia et ibik totam congregacionem disposuisse et determinasse ardua nomine congregacionis et non nomine solius Petri. quod utique apostoli, cum visibiliter spiritum sanctum recepissent, minime attemptassent, nisi scivissent illam jurisdiccionem competere ecclesie (argumentum 20 9. q. 2. „Lugdunensis"10). non enim valet sentencia, quando verus judex assumit sibi alium tanquam conjudicem et ambo ferunt sentenciam. unde habet locum tunc illud „quod 1 potuit, noluit; quod voluit, adimplere nequivit“, ut in c. „cum super abbacia“ de officio delegati 11. [45a] in primo enim apostolorum concilio, de quo Ac- tuum 1.12, ubi tractatum fuit de surrogacione Mathie in locum Jude, licet Petrus tanquam 25 ceteris honorabilior factum proposuisset et persuasisset sic faciendum (unde ibi dicitur „exsurgens Petrus in medio fratrum etc.“), actus tamen et disposicio, qui videntur juris- diccionem et potestatem denotare, fuerunt omnibus communes. dicitur enim ibi de omnibus, quod „statuerunt duos" „et dederunt eis sortes et cecidit sors super Mathiam". non enim ibim dicitur, quod solus Petrus illos duos elegerit et sortem posuerit, sed omnes. et facit so notabiliter illud exemplum ad probandum, quod totum concilium potest providere de episcopatu vacante. nam de episcopatu Jude tunc agebatur; unde Petrus tunc allegabat illud psalmiste 13 „et episcopatum ejus accipiet alter". [45"] in secundo vero con- cilio, de quo Actuum 6.14, hec auctoritas non minus clare exprimitur. nam ibi dicitur, quod 12 apostoli, convocantes multitudinem discipulorum, dixerunt: „non enim " bonum s5 est° nos relinquere verbum dei et ministrare mensis. considerate ergo ex vobis septem viros boni testimonii, plenos spiritu sancto, quos constituamus super hoc opus." et infra ibi dicitur, quod electis „imposuerunt manus.“ constat autem, quod hec manus imposicio denotat auctoritatem. et ex hiis possunt inferri duo notanda, primo quod eciam inferiora ministeria possunt conferri per concilium generale et quod concilium generale potest 40 a) W ociam. b) om. VP. c) om. V. d) cm. ; WVP ministeriorum. e) Wapprobatur. f) V figuram. g) om. VP. h) in W am Rande de conciliis quatuor apostolorum. i) UP add. omnium. k) Wadd. por. I) Vquod voluit, potuit, quod noluit, adimplere nequivit; P quod noluit, potuit usm. m) om. W. n) VP est. o) om. VP. 1 Vgl. S. 507 Z. 24. Klagelieder 1, 1. c. 4 de immunitate ecclesiarum etc. X. III. 49. 1Cor. 4, 1. с. 1 D. 21. с. 1 D. 25. Justiniani institutiones 2, 7 § 3. 12 13 14 c. 7 С. 12 q. 1. 9 Hohelied Salomos 6, 3. 10 c. 10 С. 9 q 2. 11 c. 23 de officio et potestate judicis delegati X. I. 29. Actus apost. 1, 15 ff. Ps. 108, 8. Actus apost. 6, 2 ff. 45 50
508 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1142 papa non esset sub ecclesia et de corpore ecclesie, non esset ecclesiaa preciosior /ze. Jums so omnibus lapidibus preciosis nec esset ornamentum ecclesie. [44 ] item advertendum und estb quod ecclesia appellatur „regina“, ut supra 1, item „domina gencium" et Juli 3) „princeps" (ut in deploracione Jeremie2 „domina gencium facta est sub tributo“, et habetur transsumptive in c. „non minus“ de inmunitate ecclesie3; ibi „princeps pro- vinciarum facta est sub tributo etc.“), papa autem et ceteri prelati dicuntur dispensatores et non° domini. unde apostolus 4: „sic nos existimet homo ut ministros Christi et dis- pensatores misteriorum " dei." hic jam queritur inter dispensatores, ut quis fidelis in- veniatur. si ergo ecclesia est domina, est regina, est sponsa et uxor Christi, ergo, ubi opus est, exercere potest jurisdiccionem supra papam. valet enim argumentum ab ethi- 10 mologia vocabuli 21. di. c. „cleros"5, 25 di. „perlectis"", institutio de donacionibus in § „est et aliud"7, 12. q. 1. „duo sunt genera"s cum similibus. et ex hiis potest inferri, quod eciam jure prophetico illa constitucio seu declaracio concilii Constanciensis compro- batur e, cum prophete previderint ecclesiam esse futuram I dominam, et s reginam, sponsam et conjugem. item facit illud, quod de ecclesia dicitur: „terribilis, ut castrorum acies 15 [45] secundoh principaliter juvatur illa auctoritas Pauli et superioritas ordinata“9. ecclesie ex gestis! apostolorum. legitur enim apostolos fecisse quatuor concilia et ibik totam congregacionem disposuisse et determinasse ardua nomine congregacionis et non nomine solius Petri. quod utique apostoli, cum visibiliter spiritum sanctum recepissent, minime attemptassent, nisi scivissent illam jurisdiccionem competere ecclesie (argumentum 20 9. q. 2. „Lugdunensis"10). non enim valet sentencia, quando verus judex assumit sibi alium tanquam conjudicem et ambo ferunt sentenciam. unde habet locum tunc illud „quod 1 potuit, noluit; quod voluit, adimplere nequivit“, ut in c. „cum super abbacia“ de officio delegati 11. [45a] in primo enim apostolorum concilio, de quo Ac- tuum 1.12, ubi tractatum fuit de surrogacione Mathie in locum Jude, licet Petrus tanquam 25 ceteris honorabilior factum proposuisset et persuasisset sic faciendum (unde ibi dicitur „exsurgens Petrus in medio fratrum etc.“), actus tamen et disposicio, qui videntur juris- diccionem et potestatem denotare, fuerunt omnibus communes. dicitur enim ibi de omnibus, quod „statuerunt duos" „et dederunt eis sortes et cecidit sors super Mathiam". non enim ibim dicitur, quod solus Petrus illos duos elegerit et sortem posuerit, sed omnes. et facit so notabiliter illud exemplum ad probandum, quod totum concilium potest providere de episcopatu vacante. nam de episcopatu Jude tunc agebatur; unde Petrus tunc allegabat illud psalmiste 13 „et episcopatum ejus accipiet alter". [45"] in secundo vero con- cilio, de quo Actuum 6.14, hec auctoritas non minus clare exprimitur. nam ibi dicitur, quod 12 apostoli, convocantes multitudinem discipulorum, dixerunt: „non enim " bonum s5 est° nos relinquere verbum dei et ministrare mensis. considerate ergo ex vobis septem viros boni testimonii, plenos spiritu sancto, quos constituamus super hoc opus." et infra ibi dicitur, quod electis „imposuerunt manus.“ constat autem, quod hec manus imposicio denotat auctoritatem. et ex hiis possunt inferri duo notanda, primo quod eciam inferiora ministeria possunt conferri per concilium generale et quod concilium generale potest 40 a) W ociam. b) om. VP. c) om. V. d) cm. ; WVP ministeriorum. e) Wapprobatur. f) V figuram. g) om. VP. h) in W am Rande de conciliis quatuor apostolorum. i) UP add. omnium. k) Wadd. por. I) Vquod voluit, potuit, quod noluit, adimplere nequivit; P quod noluit, potuit usm. m) om. W. n) VP est. o) om. VP. 1 Vgl. S. 507 Z. 24. Klagelieder 1, 1. c. 4 de immunitate ecclesiarum etc. X. III. 49. 1Cor. 4, 1. с. 1 D. 21. с. 1 D. 25. Justiniani institutiones 2, 7 § 3. 12 13 14 c. 7 С. 12 q. 1. 9 Hohelied Salomos 6, 3. 10 c. 10 С. 9 q 2. 11 c. 23 de officio et potestate judicis delegati X. I. 29. Actus apost. 1, 15 ff. Ps. 108, 8. Actus apost. 6, 2 ff. 45 50
Strana 509
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 509 disponere de alio concilio futuro. et facit hoc ad firmandam constitucionem capituli „Frequens" editi " in concilio Constanciensi. [45e] in tercio vero concilio, de quo Actuum 15.1, magis patet et relucet auctoritas conciliorum. nam cum dubitaretur, an conversi ad fidem deberent circumcidi, et esset magna contencio inter quosdam de ec- 5 clesia, questio decidenda delata fuit ad apostolos et seniores, qui erant in Jerusalem. et in tractatu illius Petrus proposuit questionem et dixit, quid sibi videbatur, sicut fecisset quilibet de ecclesia, neque solus judicavit. Jacobus autem secundo proposuit et usus est verbo „judico"; unde nonnulli voluerunt dicere, quod Jacobus tulit sentenciam, quam approbavit tota ecclesia. sed quitquid sit sive verbum „judico" exponatur „id est sen- 10 tencio b vel judicium meum exprimo": secundum quod ipsi duo proposuerunt et con- cluserunt, totum concilium judicavit. unde diffinicio non fuit facta sub nomine Petri neque sub nomine Jacobi, sed tocius congregacionis, „ut visum est apostolis et senioribus et toti ecclesie etc.“, ut plenius habetur in illo 15. capitulo. non enim poterat esse tunc questio difficilior, cum tangeret fidem et esset magnus rumor in ecclesia; et tamen questio 15 delata fuit ad totum concilium et non ad solum Petrum. si enim potestas ecclesiastica non esset in ecclesia tanquam in fundamento, nullo modo illi viri sancti rem hanc [45d] in quarto eciam attemptassent nec spiritus sanctus permisisset eos errare. concilio, de quo Actuum 21.2, idem potest colligi. fuit enim injunctum Paulo a tota congregacione seniorum, ut deberet se conformare ° in cerimoniis legis Mosayce propter 2o scandalum tunc inminens, de quo dicendum, ut ibi plenius habetur. unde ibi dicitur „fac, Paule, quod tibi dicimus", et ita Paulus fecit et sic tota congregacio usa est illa potestate et auctoritate. facit eciam, quod habetur Actuum 8.3, ubi Petrus ipse acquievit ordinacioni apostolorum, cum apostoli miserunt eum et Johannem ad civitatem Sama- riam d, ut patet ibi: „miserunt ad eos Petrum et Johannem.“ ex quibus omnibus 25 patet propositum nostrum, quod eciam jure apostolico et eciam prophetico potest illa auctoritas ecclesie comprobari et sic defendi illa declaracio concilii Constanciensis. 1442 [=1. Juní 30 und Juli 3/ [3. Justificatio auctoritatis generalium conciliorum supra papam racione juris pontificii.] [46] Dixi tercio, quod potest comprobari illa declaracio concilii Constanciensis magis specifice in omnibus suis tribus partibus jure pontificio f. [46"] et primo, quod so concilium sit supra papam in casu heresis, probatur in c. „si papa“ 40. di. 4. ad idem textus juncta glosa in c. „nunc" 21. di.5 et in c. „Anastasius" 19. di. 6. est textus [465] quoad casum scismatis probatur juncta glosa 24.h q. 1. c „Achacius i" 7. aperte per textum juncta glosa in c. „si duo contra fas k“ 79.1 di.8 et pro intellectu illius c. „si duo" notanda est singulariter glosa in c. „si forte" 63. di. in verbo „ut s5 nullus"9 ; que, allegando illud c. „si duo", videtur singulariter sentire, quod occasione scandali vitandi, si duem reperiantur elecciones facte de diversis personis pro summo pontifice, potest concilium utramque cassare. et debet intelligi, quod altera tenebat; alias enim" nichil operaretur consideracio scandali. facit illude, quod in simili legitur et no- tatur in c. „nisi cum pridem" de renunciatione 1°. ex quibus apparet, quanta est auctoritas [46"] quoad ? tercium casum contentum in illa constitucione Constanciensi, 40 ecclesie. a) V editum; P editam. b) F sentenciam. c) W confirmare ; V add. et. d) P Samarie. e) in W am Rande item probatur jure positivo declaracio concilii Constanciensis. I) Ppositivo. g) VP ot. h) P om. 24 — juncta glosa. i) VAccasins. k) W vos. 1) WV 89. m) VP reperiuntur [sic] due. n) om. VP. o) om. VP. p) W secundo statt quoad. 45 1 Ebenda 15, 6 ff. 2 Ebenda 21, 18 ff. Ebenda 8, 14. c. 6 D. 40. c. 7 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 30a. " 10 c. 9 D. 19. c. 1 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 434a. c. 8 D. 79. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 120a. c. 36 D. 63. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 105a. c. 10 de renunciatione X. I. 9.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 509 disponere de alio concilio futuro. et facit hoc ad firmandam constitucionem capituli „Frequens" editi " in concilio Constanciensi. [45e] in tercio vero concilio, de quo Actuum 15.1, magis patet et relucet auctoritas conciliorum. nam cum dubitaretur, an conversi ad fidem deberent circumcidi, et esset magna contencio inter quosdam de ec- 5 clesia, questio decidenda delata fuit ad apostolos et seniores, qui erant in Jerusalem. et in tractatu illius Petrus proposuit questionem et dixit, quid sibi videbatur, sicut fecisset quilibet de ecclesia, neque solus judicavit. Jacobus autem secundo proposuit et usus est verbo „judico"; unde nonnulli voluerunt dicere, quod Jacobus tulit sentenciam, quam approbavit tota ecclesia. sed quitquid sit sive verbum „judico" exponatur „id est sen- 10 tencio b vel judicium meum exprimo": secundum quod ipsi duo proposuerunt et con- cluserunt, totum concilium judicavit. unde diffinicio non fuit facta sub nomine Petri neque sub nomine Jacobi, sed tocius congregacionis, „ut visum est apostolis et senioribus et toti ecclesie etc.“, ut plenius habetur in illo 15. capitulo. non enim poterat esse tunc questio difficilior, cum tangeret fidem et esset magnus rumor in ecclesia; et tamen questio 15 delata fuit ad totum concilium et non ad solum Petrum. si enim potestas ecclesiastica non esset in ecclesia tanquam in fundamento, nullo modo illi viri sancti rem hanc [45d] in quarto eciam attemptassent nec spiritus sanctus permisisset eos errare. concilio, de quo Actuum 21.2, idem potest colligi. fuit enim injunctum Paulo a tota congregacione seniorum, ut deberet se conformare ° in cerimoniis legis Mosayce propter 2o scandalum tunc inminens, de quo dicendum, ut ibi plenius habetur. unde ibi dicitur „fac, Paule, quod tibi dicimus", et ita Paulus fecit et sic tota congregacio usa est illa potestate et auctoritate. facit eciam, quod habetur Actuum 8.3, ubi Petrus ipse acquievit ordinacioni apostolorum, cum apostoli miserunt eum et Johannem ad civitatem Sama- riam d, ut patet ibi: „miserunt ad eos Petrum et Johannem.“ ex quibus omnibus 25 patet propositum nostrum, quod eciam jure apostolico et eciam prophetico potest illa auctoritas ecclesie comprobari et sic defendi illa declaracio concilii Constanciensis. 1442 [=1. Juní 30 und Juli 3/ [3. Justificatio auctoritatis generalium conciliorum supra papam racione juris pontificii.] [46] Dixi tercio, quod potest comprobari illa declaracio concilii Constanciensis magis specifice in omnibus suis tribus partibus jure pontificio f. [46"] et primo, quod so concilium sit supra papam in casu heresis, probatur in c. „si papa“ 40. di. 4. ad idem textus juncta glosa in c. „nunc" 21. di.5 et in c. „Anastasius" 19. di. 6. est textus [465] quoad casum scismatis probatur juncta glosa 24.h q. 1. c „Achacius i" 7. aperte per textum juncta glosa in c. „si duo contra fas k“ 79.1 di.8 et pro intellectu illius c. „si duo" notanda est singulariter glosa in c. „si forte" 63. di. in verbo „ut s5 nullus"9 ; que, allegando illud c. „si duo", videtur singulariter sentire, quod occasione scandali vitandi, si duem reperiantur elecciones facte de diversis personis pro summo pontifice, potest concilium utramque cassare. et debet intelligi, quod altera tenebat; alias enim" nichil operaretur consideracio scandali. facit illude, quod in simili legitur et no- tatur in c. „nisi cum pridem" de renunciatione 1°. ex quibus apparet, quanta est auctoritas [46"] quoad ? tercium casum contentum in illa constitucione Constanciensi, 40 ecclesie. a) V editum; P editam. b) F sentenciam. c) W confirmare ; V add. et. d) P Samarie. e) in W am Rande item probatur jure positivo declaracio concilii Constanciensis. I) Ppositivo. g) VP ot. h) P om. 24 — juncta glosa. i) VAccasins. k) W vos. 1) WV 89. m) VP reperiuntur [sic] due. n) om. VP. o) om. VP. p) W secundo statt quoad. 45 1 Ebenda 15, 6 ff. 2 Ebenda 21, 18 ff. Ebenda 8, 14. c. 6 D. 40. c. 7 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 30a. " 10 c. 9 D. 19. c. 1 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 434a. c. 8 D. 79. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 120a. c. 36 D. 63. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 105a. c. 10 de renunciatione X. I. 9.
Strana 510
510 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 scilicet de superioritate in concernentibus reformacionem ecclesiea in capite ſzto. Juni s0 et in menbris, facit optime dictum Gregorii in c. „sicut“ 15. di. 1. nam Gregorius, licet papa und et vir sanctissimus, dixit seb suscipere et professus est illa quatuor concilia principaliora Juli 3) „sicut sancti evangelii quatuor libros", dicens se illa amplecti tota devocione et integerrima approbacione custodire, subiciens racionem, „quia in hiis velut in quadrato lapide sancte“ 5 fidei structura consurgit et cujuslibet" vite atque accionis norma existit". et diligenter ponderanda sunt hec verba pro racione posita. que non solum comprehendunt veneracionem conciliorum in causa fidei per papam habendam, sed eciam in omnibus concernentibus salutem animarum, ut colligitur hoc ultimum ex illis verbis „et cujuslibet vite atque accionis norma existit". unde Archidiaconus2 notabilissime in dicto c. „sicut“ per illum 10 textum dicit, quod „in hiis, que ad fidem pertinent et salutem et generalem statum ec- clesie“, non potest papa contra statuta conciliorum venire. secus dieit in aliis, ut puta „in hiis, que in animadversione criminum sunt statuta". et hoc dictum dicit „colligi ex ipsa littera diligenter inspecta, ubi dicit „fidei structura et cujuslibet vite atque accionis norma existit". unde exponit „accionis, id est informacionis"“ et pro‘ hoc facit c. 15 „Nicena“ 31. di. 3, ubi textus loquens de concilio Niceno, quod fuit unum ex illis quatuor, dicit, quod „Nicena sinodus volens corrigere hominum vitam in ecclesia commorancium posuit leges, quas canones vocamus etc."; et sic Nicena sinodus multos canones edidit circa correccionem vite. ad idem 16. di. in c. „habeo librum"4 in fine, ubi dicitur, quod sinodus Constantinopolitana, que fuit una de illis quatuor 5, promulgavit ad correccionem 20 ecclesie canones numero 200 et duos ". et sic de aliis conciliis. et tamen Gregorius illa concilia recepit sub ea veneracione sicut quatuor libros evangeliorum. et per consequens infertur, quod concilia in reformacionem ecclesie possunt edere canones, quos papa tenetur custodire et observare. unde pro veneracione illorum dixit beatus Gregorius in dicto c. „sicut" hec verba: „cunctas s vero, quas h prefata veneranda concilia personas i respuunt, 25 respuo et, quas k venerantur, amplector, quia, dum universali sunt consensu constituta, se et non illa destruit, quisquis presumit absolvere, quos ligant, aut ligare, quos absol- vunt." ex quibus verbis patet auctoritas ecclesie supra papam. et ponderanda sunt illa verba „quia, dum universali sunt consensu constituta etc.“, quasi velit dicere, quod con- stitucio ecclesie universalis in fide et reformacione morum est preferenda cuilibet con- 30 stitucioni, eciam pape. et facit pro illo dicto dictum 1 Jeronimi, quod „orbis est major Urbe" (93. di. „legimus"7). ad idem optime facit textus in c. „contra“ 25. q. 1.8, ubi dicitur, quod „contra statuta patrum aliquid condere vel mutare nec hujus quidem sedis potest auctoritas"; qui textus debet intelligi in illis casibus, in quibus loquitur dictum c. „sicut“, ut supra? dixi, post Archidiaconum. ad predicta eciam facit textus notabilis s5 Leonis papem in c. „requiritis" 1. q. 7. 10 (ibi „quod jam multis est dampnatum conciliis, nulla possumus penitencia subvenire et tot spiritualibus patribus obviare, sed in illorum patrum me " sentencia convenire etc."). ad idem 25.° q. 2. c. „privilegia" 11 (ibi „hujus sancte sedis pontificibus necesse est perseverantem exhibere famulatum“, et loquitur de a) om. W. b) in VP folgt se suscipere nach est. c) Wesancta ; V facta. d) W cujusque. e) W instruccionis. 40 1) W per. g) W cnnctos. Ii) W quos. i) om. W. k) om. ; WVP que. 1) om. WVP. m) om. VP. n) om. WP: P add. jure. 0) W 15. c. 2 D. 15. Archidiaconus fol. 18a. c. 12 D. 31, wo aber ecclesiis statt ecclesia ge- sagt ist. 4 c. 6 D. 16. Das ist ein Irrtum Tudeschis. Es handelt sich um die im Jahre 692 in Konstantinopel gehaltene Quinisexta oder Trullanische Synode. Vgl. Hefele 3, 328 ff. 6 Die Synode stellte nur 102 Canones auf. Vgl. Hefele 3, 330-343. с. 24 D. 93. c. 7 C. 25 q. 1, wo es aber concedere statt con- dere heißt. 9 Vgl. Z. 10 ff. 10 с. 5 С. 1 q. 7. 11 c. 2 C. 25 q. 2, wo aber pontifices statt ponti- 50 ficibus gesagt ist. 45
510 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 scilicet de superioritate in concernentibus reformacionem ecclesiea in capite ſzto. Juni s0 et in menbris, facit optime dictum Gregorii in c. „sicut“ 15. di. 1. nam Gregorius, licet papa und et vir sanctissimus, dixit seb suscipere et professus est illa quatuor concilia principaliora Juli 3) „sicut sancti evangelii quatuor libros", dicens se illa amplecti tota devocione et integerrima approbacione custodire, subiciens racionem, „quia in hiis velut in quadrato lapide sancte“ 5 fidei structura consurgit et cujuslibet" vite atque accionis norma existit". et diligenter ponderanda sunt hec verba pro racione posita. que non solum comprehendunt veneracionem conciliorum in causa fidei per papam habendam, sed eciam in omnibus concernentibus salutem animarum, ut colligitur hoc ultimum ex illis verbis „et cujuslibet vite atque accionis norma existit". unde Archidiaconus2 notabilissime in dicto c. „sicut“ per illum 10 textum dicit, quod „in hiis, que ad fidem pertinent et salutem et generalem statum ec- clesie“, non potest papa contra statuta conciliorum venire. secus dieit in aliis, ut puta „in hiis, que in animadversione criminum sunt statuta". et hoc dictum dicit „colligi ex ipsa littera diligenter inspecta, ubi dicit „fidei structura et cujuslibet vite atque accionis norma existit". unde exponit „accionis, id est informacionis"“ et pro‘ hoc facit c. 15 „Nicena“ 31. di. 3, ubi textus loquens de concilio Niceno, quod fuit unum ex illis quatuor, dicit, quod „Nicena sinodus volens corrigere hominum vitam in ecclesia commorancium posuit leges, quas canones vocamus etc."; et sic Nicena sinodus multos canones edidit circa correccionem vite. ad idem 16. di. in c. „habeo librum"4 in fine, ubi dicitur, quod sinodus Constantinopolitana, que fuit una de illis quatuor 5, promulgavit ad correccionem 20 ecclesie canones numero 200 et duos ". et sic de aliis conciliis. et tamen Gregorius illa concilia recepit sub ea veneracione sicut quatuor libros evangeliorum. et per consequens infertur, quod concilia in reformacionem ecclesie possunt edere canones, quos papa tenetur custodire et observare. unde pro veneracione illorum dixit beatus Gregorius in dicto c. „sicut" hec verba: „cunctas s vero, quas h prefata veneranda concilia personas i respuunt, 25 respuo et, quas k venerantur, amplector, quia, dum universali sunt consensu constituta, se et non illa destruit, quisquis presumit absolvere, quos ligant, aut ligare, quos absol- vunt." ex quibus verbis patet auctoritas ecclesie supra papam. et ponderanda sunt illa verba „quia, dum universali sunt consensu constituta etc.“, quasi velit dicere, quod con- stitucio ecclesie universalis in fide et reformacione morum est preferenda cuilibet con- 30 stitucioni, eciam pape. et facit pro illo dicto dictum 1 Jeronimi, quod „orbis est major Urbe" (93. di. „legimus"7). ad idem optime facit textus in c. „contra“ 25. q. 1.8, ubi dicitur, quod „contra statuta patrum aliquid condere vel mutare nec hujus quidem sedis potest auctoritas"; qui textus debet intelligi in illis casibus, in quibus loquitur dictum c. „sicut“, ut supra? dixi, post Archidiaconum. ad predicta eciam facit textus notabilis s5 Leonis papem in c. „requiritis" 1. q. 7. 10 (ibi „quod jam multis est dampnatum conciliis, nulla possumus penitencia subvenire et tot spiritualibus patribus obviare, sed in illorum patrum me " sentencia convenire etc."). ad idem 25.° q. 2. c. „privilegia" 11 (ibi „hujus sancte sedis pontificibus necesse est perseverantem exhibere famulatum“, et loquitur de a) om. W. b) in VP folgt se suscipere nach est. c) Wesancta ; V facta. d) W cujusque. e) W instruccionis. 40 1) W per. g) W cnnctos. Ii) W quos. i) om. W. k) om. ; WVP que. 1) om. WVP. m) om. VP. n) om. WP: P add. jure. 0) W 15. c. 2 D. 15. Archidiaconus fol. 18a. c. 12 D. 31, wo aber ecclesiis statt ecclesia ge- sagt ist. 4 c. 6 D. 16. Das ist ein Irrtum Tudeschis. Es handelt sich um die im Jahre 692 in Konstantinopel gehaltene Quinisexta oder Trullanische Synode. Vgl. Hefele 3, 328 ff. 6 Die Synode stellte nur 102 Canones auf. Vgl. Hefele 3, 330-343. с. 24 D. 93. c. 7 C. 25 q. 1, wo es aber concedere statt con- dere heißt. 9 Vgl. Z. 10 ff. 10 с. 5 С. 1 q. 7. 11 c. 2 C. 25 q. 2, wo aber pontifices statt ponti- 50 ficibus gesagt ist. 45
Strana 511
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 511 gestis conciliorum). multique alii canones summorum pontificum ad idem possent ad- 1442 ſzw. duci. et hec de jure pontificio. [47] sed a contra dicta in hoc menbro for- Juni 30 und titer obstare videntur: c. „aliorum" et c. „nemo" 9. q. 3.1 et 40. di. „si papa“2 et Juli 3) canon finalis 79.b di.3 et c. „significasti" de electione 4 et c. „licet“ eodem titulo 5. nam 5 in c. „aliorum" dicitur, quod „deus aliorum hominum causas voluit per homines termi- nare, sed sedis istius presulem suo sine questione reservavit arbitrio“, et sic aperte innuit, quod solus deus potest de papa judicare. et pro hoc facit glosa in c. „quanto" de translatione prelatis, que dicit, quod nemo potest dicere pape „cur ita facis"7, allegato c. „quamvis" de penitencia di. 3. 8. in c. vero „nemo potest" e dicitur, quod „nemo judi- 10 cabit primam sedem", et statim subditur: „neque enim ab augusto neque ab omni clero neque a regibus neque a populo judex judicabitur". et sic videtur, quod a nemine potest papa judicari, eciam a concilio, quod importare videntur illa verba „neque ab omni clero etc." in c. „si papa" habetur, quod, licet „papa sue et fraterne salutis sit negligens et deprehendatur inutilis et remissus in operibus suis et insuper a bono taciturnus, quod 15 magis officit sibi et omnibus. nichilominus innumerabiles populos catervatim secum ducit primo mancipio gehenne cum ipso plagis multis vapulaturus in eternum; hujus culpas istic redarguere presumit mortalium nullus, quia cunctos ipse judicaturus a nemine est judicandus, nisi deprehendatur a fide devius etc.“ et sic solum excipit unum casum, scilicet in casu heresis, firmat ergo regulam in contrarium. in canone finali 79. di. 20 dicitur, quod „ejeccionem summorum pontificum sibi dominus reservavit, licet eleccionem eorum aliis concesserit". in c. „significasti" habetur, quod concilia non possunt prefigere legem Romane ecclesie, „cum omnia concilia ejus auctoritate facta sint et robur ac- ceperint d et in eorum statutis patenter excipitur ejus? auctoritas". in c. „licet“ in fine dicitur, quod speciale inducitur in eleccione summi pontificis, ut due partes cardinalium 25 debeant ad minus esse concordes, quia non potest in difficultatibus, si que oriri possent ex minori concordia, ad superiorem haberi recursus, et sic tacite innuit, quod in facto tangente papam non est in terris dare superiorem. possent et multa alia jura allegari, que tamen non ita stringunt, sicut predicta. ideo sufficiat inpresenciarum ad ista sex dare responsum. nam ipsorum intellectu dilucidato facilime patebit ad alia jura, si qua so sunt, responsio. [47"] et‘ primo ad c. „aliorum" respondetur, quod non excludit sacrum concilium. patet, quia textus dicit, quod „causas‘ aliorum deus voluit per ho- mines terminari etc." excludit ergo judicium dumtaxat hominum, quasi innuat, quod nullus vivens, id est persona singularis, potest de papa judicare. et quod hoc sit verum, probat textus in dicto c. „si papa“, ubi dicitur, quod mortalium nullus judicare po- 35 test etc. sed sacrum generale concilium universalem ecclesiam representans non dicitur mortale, neque venit appellacione hominum, ut in l. 3. § „hec autem verba" ff. de negotiis gestis 1°; et facit c. „liberti" 12. q. 2.11; et quod non possit intelligi in concilio, probo alia racione. nam ad excludendum jurisdiccionem s supra papam allegat ille textus duas raciones: prima propter primatum, quem recepit per illa verba „tu es Petrus et super 40 hanc petram etc.“ 12 et „quecunque solveris super terram etc."; secunda racio, quia „voce sanctorum pontificum illius sedis dignitas facta est venerabilis, dum illi, quidquid fidelium a) in W am Ronde Objecciones plures moventur. b) W 69. c) om. VP. d) VW acceperunt. e) in W am Rande respondetur ad objecciones 6. f) W casus. g) P add. aliorum. c. 14 und c. 13 C. 9 q. 3. С. 6 D. 40. c. 11 D. 79. c. 4 de electione etc. X. I. 6. Ebenda c. 6. c. 3 de translatione episcopi X. I. 7. Vgl. 50 Theutonicus vol. 2 fol. 68a. 2 4 5 6 45 Hiob 9, 12. c. 22 D. 3 de penitencia. 9 In Tudeschis Quelle heißt es nicht ejus, son- dern Romani pontificis. 10 Dig. 3, 5, 3 § 6. 11 c. 65 С. 12 q. 2. Matth. 16, 18. 12 Deutsche Reichstags-Akten XVI. 65
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 511 gestis conciliorum). multique alii canones summorum pontificum ad idem possent ad- 1442 ſzw. duci. et hec de jure pontificio. [47] sed a contra dicta in hoc menbro for- Juni 30 und titer obstare videntur: c. „aliorum" et c. „nemo" 9. q. 3.1 et 40. di. „si papa“2 et Juli 3) canon finalis 79.b di.3 et c. „significasti" de electione 4 et c. „licet“ eodem titulo 5. nam 5 in c. „aliorum" dicitur, quod „deus aliorum hominum causas voluit per homines termi- nare, sed sedis istius presulem suo sine questione reservavit arbitrio“, et sic aperte innuit, quod solus deus potest de papa judicare. et pro hoc facit glosa in c. „quanto" de translatione prelatis, que dicit, quod nemo potest dicere pape „cur ita facis"7, allegato c. „quamvis" de penitencia di. 3. 8. in c. vero „nemo potest" e dicitur, quod „nemo judi- 10 cabit primam sedem", et statim subditur: „neque enim ab augusto neque ab omni clero neque a regibus neque a populo judex judicabitur". et sic videtur, quod a nemine potest papa judicari, eciam a concilio, quod importare videntur illa verba „neque ab omni clero etc." in c. „si papa" habetur, quod, licet „papa sue et fraterne salutis sit negligens et deprehendatur inutilis et remissus in operibus suis et insuper a bono taciturnus, quod 15 magis officit sibi et omnibus. nichilominus innumerabiles populos catervatim secum ducit primo mancipio gehenne cum ipso plagis multis vapulaturus in eternum; hujus culpas istic redarguere presumit mortalium nullus, quia cunctos ipse judicaturus a nemine est judicandus, nisi deprehendatur a fide devius etc.“ et sic solum excipit unum casum, scilicet in casu heresis, firmat ergo regulam in contrarium. in canone finali 79. di. 20 dicitur, quod „ejeccionem summorum pontificum sibi dominus reservavit, licet eleccionem eorum aliis concesserit". in c. „significasti" habetur, quod concilia non possunt prefigere legem Romane ecclesie, „cum omnia concilia ejus auctoritate facta sint et robur ac- ceperint d et in eorum statutis patenter excipitur ejus? auctoritas". in c. „licet“ in fine dicitur, quod speciale inducitur in eleccione summi pontificis, ut due partes cardinalium 25 debeant ad minus esse concordes, quia non potest in difficultatibus, si que oriri possent ex minori concordia, ad superiorem haberi recursus, et sic tacite innuit, quod in facto tangente papam non est in terris dare superiorem. possent et multa alia jura allegari, que tamen non ita stringunt, sicut predicta. ideo sufficiat inpresenciarum ad ista sex dare responsum. nam ipsorum intellectu dilucidato facilime patebit ad alia jura, si qua so sunt, responsio. [47"] et‘ primo ad c. „aliorum" respondetur, quod non excludit sacrum concilium. patet, quia textus dicit, quod „causas‘ aliorum deus voluit per ho- mines terminari etc." excludit ergo judicium dumtaxat hominum, quasi innuat, quod nullus vivens, id est persona singularis, potest de papa judicare. et quod hoc sit verum, probat textus in dicto c. „si papa“, ubi dicitur, quod mortalium nullus judicare po- 35 test etc. sed sacrum generale concilium universalem ecclesiam representans non dicitur mortale, neque venit appellacione hominum, ut in l. 3. § „hec autem verba" ff. de negotiis gestis 1°; et facit c. „liberti" 12. q. 2.11; et quod non possit intelligi in concilio, probo alia racione. nam ad excludendum jurisdiccionem s supra papam allegat ille textus duas raciones: prima propter primatum, quem recepit per illa verba „tu es Petrus et super 40 hanc petram etc.“ 12 et „quecunque solveris super terram etc."; secunda racio, quia „voce sanctorum pontificum illius sedis dignitas facta est venerabilis, dum illi, quidquid fidelium a) in W am Ronde Objecciones plures moventur. b) W 69. c) om. VP. d) VW acceperunt. e) in W am Rande respondetur ad objecciones 6. f) W casus. g) P add. aliorum. c. 14 und c. 13 C. 9 q. 3. С. 6 D. 40. c. 11 D. 79. c. 4 de electione etc. X. I. 6. Ebenda c. 6. c. 3 de translatione episcopi X. I. 7. Vgl. 50 Theutonicus vol. 2 fol. 68a. 2 4 5 6 45 Hiob 9, 12. c. 22 D. 3 de penitencia. 9 In Tudeschis Quelle heißt es nicht ejus, son- dern Romani pontificis. 10 Dig. 3, 5, 3 § 6. 11 c. 65 С. 12 q. 2. Matth. 16, 18. 12 Deutsche Reichstags-Akten XVI. 65
Strana 512
512 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 est, ubique submittitur a, dum tocius corporis caput esse designatur etc." nam prima racio [zw. Juni 30 non vendicat sibi locum contra concilium, quia, ut superius 1 satis probatum fuit, illa und verba "tu es etc." fuerunt dicta ipsi Petro tanquam gerenti personam ecclesie universalis. Juli 8) cum ergo, ut supra 2 dictum fuit, jurisdiccio sit fundata in ecclesia tanquam in fundamento et illa est major quam illa, que est in papa tanquam in principali ministro, ut in dicto s c. „legimus" 93. di. 3, quia „orbis est major Urbe“, ergo non potest dictum referri ad concilium, cum racio contradicat. nam racio conducit verba legis, ut in l. „cum pater“ § „dulcissimis" ff. de legatis 2.4 et in c. finali „de regulis juris e“ libro 6.5. secunda racio eciam non obstat, quia, ut videbitur statim in sequenti menbro, ubi tractabitur de gestis sacrorum conciliorum, sancti patres non dixerunt papam nullo casu subici concilio, 10 sicut loquitur iste textus „aliorum". et pro hoc facit, quod statim dicam ad c. „nemo". secunda solucio ad istum textum est, quod non habet locum in casu heresis, ut in d preallegato c. „si papa“, ubi textus aperte dicit contrarium. et sic necessario oportet limitare et restringere istum textum. nam in casu heresis nemo negat, quin concilium sit supra papam, ete conmuniter notant doctores in c. „in fidei favorem" de hereticis 15 libro 6.6 et textus juncta glosa in c. „nunc" 21. di. 7. item textus iste non loquitur in crimine notorio scandalizante ecclesiam et de quo papa sit incorrigibilis; nam tunc papa potest judicari per concilium, ut est glosa singularis in dicto c. „si papa“s, ubi post disputacionem glosa ibi ponit ista notabilissima verba videlicet: „certe credo, quod, si notorium est crimen ejus quodcunque et inde scandalizatur ecclesia et incorrigibilis sit, 20 quod inde possit accusari, nam contumacia dicitur heresis, ut 81. di. „si qui sunt' pres- biteri"s, et contumax dicitur infidelis, ut 38. di. „nullus“ 10, sed hic (scilicet in c. „si papa") specialiter fit mencio de heresi, quia, etsi illa occulta sit, potest de illa accusari. sed de alio occulto crimine non posset etc.“ hec sunt verba glose, quam doctores non reprobant, immo cum glosa transeunt et expresse eam approbant. et sequitur dominus 25 Franciscus de Zabarellis s, olim cardinalis Florentinus, in predicto tractatu „De scismate" in versiculo „quintus modus" in fine 11, ubi dicit, quod „de quolibet notorio crimine papa eciam, qui est unicus, si est incorrigibilis et scandalizator ecclesie, potest accúsari, quia censetur pro heretico"; et allegat glosam preallegatam dicens, quod „hec incorrigibilitas concernit causam fidei, ut in eadem glosa habetur. et proh hoc, quod notatur de penis so c. finali 12 et de hereticis »cum contumacia« libro 6.13". et hanc opinionem ego semper fui secutus, eciam antequam presens scandalum oriretur in ecclesia, ut videri potest in lectura mea 14 super c. „significasti" de electione et in quadam disputacione, quam alias in studio Senensi feci super ista potestate ecclesiastica et incipit „episcopus“15. et quod istud capitulum 16 non loquatur in tali crimine, sed in facto indigente discussione, patet s5 per verba illius textus (ibi „voluit beati Petri apostoli successores tantum debere celo i innocenciam et subtilissimi discussoris indagini inviolatam habere conscienciam“). unde a) W subicitur. b) W quod. c) W judicii. d) om. W. e) P ut. 1) om. WYP. g) P Zaborellis. h) W per. i) W zelo. 1 40 Vgl. art. 42 d (S. 504 Z. 32 ff.). Vgl. artt. 42c und 42d. Vgl. S. 510 Anm. 7. Dig. 31, 77 § 20. reg. 88 de regulis juris V. 12 in VI. c. 5 de hereticis V. 2 in VI. c. 7 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 30". 8 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. 9 c. 15 D. 81. 10 c. 16 D. 38. 11 Zabarella, Tractatus de schismate (Schardius S. 697). 2 3 4 12 c. 13 de penis X. V. 37. 13 c. 7 de hereticis V. 2 in VI. 14 Abbatis Panormitani Commentaria super quin- que libris decretalium Tom. 1 (Venetiis 1617) fol 108a zu c. 4 de electione etc. X. I. 6. 15 Diese im Jahre 1426 gehaltene Disputatio ist 45 gedruckt auf fol. 2a-9b einer Ausgabe der Dis- ceptationes et allegationes Tudeschis, die im Jahre 1490 bei Baptista de Tortis in Venedig erschien. 18 D. i. c. „aliorum". 50
512 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 est, ubique submittitur a, dum tocius corporis caput esse designatur etc." nam prima racio [zw. Juni 30 non vendicat sibi locum contra concilium, quia, ut superius 1 satis probatum fuit, illa und verba "tu es etc." fuerunt dicta ipsi Petro tanquam gerenti personam ecclesie universalis. Juli 8) cum ergo, ut supra 2 dictum fuit, jurisdiccio sit fundata in ecclesia tanquam in fundamento et illa est major quam illa, que est in papa tanquam in principali ministro, ut in dicto s c. „legimus" 93. di. 3, quia „orbis est major Urbe“, ergo non potest dictum referri ad concilium, cum racio contradicat. nam racio conducit verba legis, ut in l. „cum pater“ § „dulcissimis" ff. de legatis 2.4 et in c. finali „de regulis juris e“ libro 6.5. secunda racio eciam non obstat, quia, ut videbitur statim in sequenti menbro, ubi tractabitur de gestis sacrorum conciliorum, sancti patres non dixerunt papam nullo casu subici concilio, 10 sicut loquitur iste textus „aliorum". et pro hoc facit, quod statim dicam ad c. „nemo". secunda solucio ad istum textum est, quod non habet locum in casu heresis, ut in d preallegato c. „si papa“, ubi textus aperte dicit contrarium. et sic necessario oportet limitare et restringere istum textum. nam in casu heresis nemo negat, quin concilium sit supra papam, ete conmuniter notant doctores in c. „in fidei favorem" de hereticis 15 libro 6.6 et textus juncta glosa in c. „nunc" 21. di. 7. item textus iste non loquitur in crimine notorio scandalizante ecclesiam et de quo papa sit incorrigibilis; nam tunc papa potest judicari per concilium, ut est glosa singularis in dicto c. „si papa“s, ubi post disputacionem glosa ibi ponit ista notabilissima verba videlicet: „certe credo, quod, si notorium est crimen ejus quodcunque et inde scandalizatur ecclesia et incorrigibilis sit, 20 quod inde possit accusari, nam contumacia dicitur heresis, ut 81. di. „si qui sunt' pres- biteri"s, et contumax dicitur infidelis, ut 38. di. „nullus“ 10, sed hic (scilicet in c. „si papa") specialiter fit mencio de heresi, quia, etsi illa occulta sit, potest de illa accusari. sed de alio occulto crimine non posset etc.“ hec sunt verba glose, quam doctores non reprobant, immo cum glosa transeunt et expresse eam approbant. et sequitur dominus 25 Franciscus de Zabarellis s, olim cardinalis Florentinus, in predicto tractatu „De scismate" in versiculo „quintus modus" in fine 11, ubi dicit, quod „de quolibet notorio crimine papa eciam, qui est unicus, si est incorrigibilis et scandalizator ecclesie, potest accúsari, quia censetur pro heretico"; et allegat glosam preallegatam dicens, quod „hec incorrigibilitas concernit causam fidei, ut in eadem glosa habetur. et proh hoc, quod notatur de penis so c. finali 12 et de hereticis »cum contumacia« libro 6.13". et hanc opinionem ego semper fui secutus, eciam antequam presens scandalum oriretur in ecclesia, ut videri potest in lectura mea 14 super c. „significasti" de electione et in quadam disputacione, quam alias in studio Senensi feci super ista potestate ecclesiastica et incipit „episcopus“15. et quod istud capitulum 16 non loquatur in tali crimine, sed in facto indigente discussione, patet s5 per verba illius textus (ibi „voluit beati Petri apostoli successores tantum debere celo i innocenciam et subtilissimi discussoris indagini inviolatam habere conscienciam“). unde a) W subicitur. b) W quod. c) W judicii. d) om. W. e) P ut. 1) om. WYP. g) P Zaborellis. h) W per. i) W zelo. 1 40 Vgl. art. 42 d (S. 504 Z. 32 ff.). Vgl. artt. 42c und 42d. Vgl. S. 510 Anm. 7. Dig. 31, 77 § 20. reg. 88 de regulis juris V. 12 in VI. c. 5 de hereticis V. 2 in VI. c. 7 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 30". 8 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. 9 c. 15 D. 81. 10 c. 16 D. 38. 11 Zabarella, Tractatus de schismate (Schardius S. 697). 2 3 4 12 c. 13 de penis X. V. 37. 13 c. 7 de hereticis V. 2 in VI. 14 Abbatis Panormitani Commentaria super quin- que libris decretalium Tom. 1 (Venetiis 1617) fol 108a zu c. 4 de electione etc. X. I. 6. 15 Diese im Jahre 1426 gehaltene Disputatio ist 45 gedruckt auf fol. 2a-9b einer Ausgabe der Dis- ceptationes et allegationes Tudeschis, die im Jahre 1490 bei Baptista de Tortis in Venedig erschien. 18 D. i. c. „aliorum". 50
Strana 513
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 513 ponderanda sunt illa verba „discussoris indagini etc." idem innuunt verba ibi sequencia, ut patet ibi: „nolite estimare eas animas inquisitoris non habere formidinem." item dum postea subditur, quod ibi judicabitur papa ab eo, qui erit testis et judex, nec „apud illum habebit de allegacionis nitore subsidium etc.“ que verba omnia non includunt crimen 5 notorium, ex quo scandalizatur ecclesia. et ad illud, quod dicitur in illo textu de capite, dicam infra, cum adducam racionem juris naturalis 1. nam quando crimen pape non est notorium, non debet per judicium adduci cum scandalo tocius ecclesie, cum presumatur sanctus alio non apparente, ut in c. 1. 40. di. 2. sed data notorietate modo predicto succedit notabile dictum Clementis pape, qui ait, quod, „qui rebelliter vivit et discere aut agere 1o bona recusat, pocius diaboli quam Christi menbrum convincitur esse et pocius infidelis quam fidelis esse monstratur“, ut habetur in c. finali 38. di. 3. unde talis, licet videatur in dignitate pontificali constitutus, „minor tamen est quolibet catholico", ut dicit glosa notabilis in c. „Achacius" 24. q. 1. 4. [47'] ad c. „nemo" idem per omnia responderi potest. nec obstat illud verbum „ab omni clero" ibi positum, quod videtur excludere 15 concilium. nam textus non loquitur de clero faciente concilium. nam etsi a totus clerus orbis b esset in uno loco congregatus, non propter hoc ibi “ diceretur esse congregatum d concilium, nisi essent ibi congregati legittime ad faciendum concilium, sicut dicimus de populo civitatis, quod, si totus populus concurreret ad aliquod maleficium perpetrandum, non diceretur civitas maleficium“ conmisisse, nisi fuissent cives legittime congregati et 20 fuisset in universitate illud deliberatum, ut notatur per ‘ doctores in l. „sicut“ ff., quod cujuscumque s universitatis 5 notatur et plenius per Bartolum 6 in 1. „aut facta“ ff. de penis; notatur in c. „Felicis" de penis libro 6.7. nam si textus in dicto c. „nemo" voluisset intelligere de concilio, bene scivisset exprimere. hinc est, quod glosas ibi du- bitans, an deberet intelligi de concilio, processit colligendo argumentum dicens: „argu- mentum, quod concilium non potest papam judicare, ut h de electione »significasti«?“; sed statim post aliqua verba collegit argumentum in contrarium, dicens „argumentum contra, quia orbis est major Urbe, ut 93. di. »legimus«", et sic i glosa cum isto ultimo contrario transivit. et sic videtur pocius sensisse contrarium, quod k non loquatur 1 de concilio. itemm non loquitur in casu heresis nec in notorio crimine scandalizante ecclesiam. item 3o textus fundat se in fine, quia ipse est judex aliorum. sed papa non est judex concilii et per consequens textus ille non habet locum in concilio. nam, ut dicit notanter Fran- ciscus de n Sabarellis in loco preallegato 1°, concilium habet judicare, an papa male ° aut bene administret, et quod „non potuit transferre potestatem in papam in tantum, quod desineret esse penes ipsum ?, quia hoc esset contra jus divinum et contra exempla 35 apostolorum", nam illorum tempore omnia difficilia, que emergebant in ecclesia, deducebantur in congregacionem, ut supra 11 dictum fuit in jure apostolico. et valet ista " racio ad se- cundam racionem, quam allegat textus in preallegato c. „aliorum“, dum fundat se, quod antiqui patres extulerunt illam sedem etc., ad glosam preallegati c. „quanto “ 12, que dicit, quod nemo potest dicere pape ,cur ita facis“, et allegat illud c. „quamvis“ 13. respondetur, 40 quod illud c. „quamvis“, quod allegat, loquitur de deo et non de papa. sed forte glosa 25 1442 (zw. Vuni 80 und Juli 8] a) W si. b) om. W. c) W diceretur ibi. d) om. VP. e) W perpetrasse statl mal. comm. f) VP add. glosam et. g) em. ; WVP cujusque. h) WVP add. extra. i) om. W. k) W quia. 1) W loquitur. m) W nam. n) om. WV. o) VP bene vel male. p) em.; WVP ipsam. q) W illa. 45 50 1 5 Vgl. art. 49. c. 1 D. 40. с. 16 D. 38. c. 1 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 434a. Dig. 3, 4, 7. 6 Vgl. S. 468 Anm. 7. c. 5 de penis V. 9 in VI. 8 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 275b. 9 c. 4 de electione et electi potestate X. I. 6. 10 Zabarella, Tractatus de schismate (Schardius S. 708). 11 Vgl. artt. 45-45d. 12 Vgl. art 47. 18 Vgl. ebenda. 65*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 513 ponderanda sunt illa verba „discussoris indagini etc." idem innuunt verba ibi sequencia, ut patet ibi: „nolite estimare eas animas inquisitoris non habere formidinem." item dum postea subditur, quod ibi judicabitur papa ab eo, qui erit testis et judex, nec „apud illum habebit de allegacionis nitore subsidium etc.“ que verba omnia non includunt crimen 5 notorium, ex quo scandalizatur ecclesia. et ad illud, quod dicitur in illo textu de capite, dicam infra, cum adducam racionem juris naturalis 1. nam quando crimen pape non est notorium, non debet per judicium adduci cum scandalo tocius ecclesie, cum presumatur sanctus alio non apparente, ut in c. 1. 40. di. 2. sed data notorietate modo predicto succedit notabile dictum Clementis pape, qui ait, quod, „qui rebelliter vivit et discere aut agere 1o bona recusat, pocius diaboli quam Christi menbrum convincitur esse et pocius infidelis quam fidelis esse monstratur“, ut habetur in c. finali 38. di. 3. unde talis, licet videatur in dignitate pontificali constitutus, „minor tamen est quolibet catholico", ut dicit glosa notabilis in c. „Achacius" 24. q. 1. 4. [47'] ad c. „nemo" idem per omnia responderi potest. nec obstat illud verbum „ab omni clero" ibi positum, quod videtur excludere 15 concilium. nam textus non loquitur de clero faciente concilium. nam etsi a totus clerus orbis b esset in uno loco congregatus, non propter hoc ibi “ diceretur esse congregatum d concilium, nisi essent ibi congregati legittime ad faciendum concilium, sicut dicimus de populo civitatis, quod, si totus populus concurreret ad aliquod maleficium perpetrandum, non diceretur civitas maleficium“ conmisisse, nisi fuissent cives legittime congregati et 20 fuisset in universitate illud deliberatum, ut notatur per ‘ doctores in l. „sicut“ ff., quod cujuscumque s universitatis 5 notatur et plenius per Bartolum 6 in 1. „aut facta“ ff. de penis; notatur in c. „Felicis" de penis libro 6.7. nam si textus in dicto c. „nemo" voluisset intelligere de concilio, bene scivisset exprimere. hinc est, quod glosas ibi du- bitans, an deberet intelligi de concilio, processit colligendo argumentum dicens: „argu- mentum, quod concilium non potest papam judicare, ut h de electione »significasti«?“; sed statim post aliqua verba collegit argumentum in contrarium, dicens „argumentum contra, quia orbis est major Urbe, ut 93. di. »legimus«", et sic i glosa cum isto ultimo contrario transivit. et sic videtur pocius sensisse contrarium, quod k non loquatur 1 de concilio. itemm non loquitur in casu heresis nec in notorio crimine scandalizante ecclesiam. item 3o textus fundat se in fine, quia ipse est judex aliorum. sed papa non est judex concilii et per consequens textus ille non habet locum in concilio. nam, ut dicit notanter Fran- ciscus de n Sabarellis in loco preallegato 1°, concilium habet judicare, an papa male ° aut bene administret, et quod „non potuit transferre potestatem in papam in tantum, quod desineret esse penes ipsum ?, quia hoc esset contra jus divinum et contra exempla 35 apostolorum", nam illorum tempore omnia difficilia, que emergebant in ecclesia, deducebantur in congregacionem, ut supra 11 dictum fuit in jure apostolico. et valet ista " racio ad se- cundam racionem, quam allegat textus in preallegato c. „aliorum“, dum fundat se, quod antiqui patres extulerunt illam sedem etc., ad glosam preallegati c. „quanto “ 12, que dicit, quod nemo potest dicere pape ,cur ita facis“, et allegat illud c. „quamvis“ 13. respondetur, 40 quod illud c. „quamvis“, quod allegat, loquitur de deo et non de papa. sed forte glosa 25 1442 (zw. Vuni 80 und Juli 8] a) W si. b) om. W. c) W diceretur ibi. d) om. VP. e) W perpetrasse statl mal. comm. f) VP add. glosam et. g) em. ; WVP cujusque. h) WVP add. extra. i) om. W. k) W quia. 1) W loquitur. m) W nam. n) om. WV. o) VP bene vel male. p) em.; WVP ipsam. q) W illa. 45 50 1 5 Vgl. art. 49. c. 1 D. 40. с. 16 D. 38. c. 1 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 434a. Dig. 3, 4, 7. 6 Vgl. S. 468 Anm. 7. c. 5 de penis V. 9 in VI. 8 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 275b. 9 c. 4 de electione et electi potestate X. I. 6. 10 Zabarella, Tractatus de schismate (Schardius S. 708). 11 Vgl. artt. 45-45d. 12 Vgl. art 47. 18 Vgl. ebenda. 65*
Strana 514
514 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 voluit applicare ad papam, quia ipse gerit vices à dei in terris, ut dicit textus in b dicto ſzw. Juni s0 c. „quanto", nam pape nedum tota ecclesia, immo quilibet de ecclesia, dum male agit, und potest dicere „cur ita facis“, sicut fecit Paulus Petro; nam restitit sibi in faciem et re- Juli 8] prehendit eum, quia reprehensibilis erat, dicens“ „cur tu, cum Judeus sisd etc.“, ut habetur plene ad Galatas 2. c.1 et 2. q. 7. in " c. „Paulus Petrum reprehendit“2. ad s idem, quod notat Innocentius3 in c. „quanto" de consuetudine, ubi plus dicit, videlicet quod papa non est sustinendus, si vult venire contra statum universalis ecclesie sine causa magna et racionabili et aliis nota. et facit, quod de triplici reprehensione notat glosa in c. „nolite" 21. di. 4. item glosa ibi non dicit de concilio. nec obstat, quod gerat vices dei in terris, quia illud verum, cum bene ministrat, sed cum malefacit, non est papa, id 10 est non habet potestatem tanquam papa malefaciendi, ut dicit textus in c. 1. 40. di. 5; et facit c. „manet“ 24. q. 1.6. oportet enim, quod clavis non erret, ut supra" dictum fuit. hinc est, quod Petrum errantem Christus appellavit Sathanam, dum ei dixit, dum1 diceret „faciamus hic tria tabernacula etc.", „vade retro, Sathanas, scandalum michi es, non sapis, que dei sunt“, ut habetur in evangelio 8. ideo dicit lex, quod „reatus omnem 15 excludit honorem", ut " in l. 2. C. „ubi senatores h vel clarissimi" 9. item sentencia con- cilii non est humana, sed pocius divina, quia deus judicat in medio concilii, inspirando corda patrum (25.i q. 1. „violatores“ 10 et 50. di. „si ille" et c. „si quis diaconus“ 11). et pro hoc allego textum notabilem in papa, cum bene judicat, in c. „inter corporalia" de translatione prelati 12, ubi illud k, quod non potest dissolvi per hominem, dissolvitur per 20 papam, quia deus videtur tunc dissolvere. ita in proposito non homo judicat papam, cum concilium ipsum judicat, sed ipse deus. et ultra predicta facit illud psalmiste „deus stetit in synagoga deorum, in medio autem deus dijudicat" 13, ut in c. „sacerdotibus" 11. q. 1.14. [47] ad c. „si papa" patet eciam responsio ex supradictis. non enim loquitur excludendo sacrum concilium, sed personas particulares, ut patet ibi in 1 textu 28 „mortalium nullus etc." que verba non possunt adaptari ad sacrum concilium, tum quia ecclesia universalis nunquam moritur nec est vera persona, sed ficta et representata, itemm quia judicium sacri concilii est pocius divinum quam humanum. preterea illemet textus excipit causam heresis et sic clare presupponit, quod tunc potest judicari saltem in con- cilio, quia, ut supra 15 dixi, ubicunque reperitur papam posse accusari vel judicari, in- so telligitur, quod per concilium et coram concilio, ut est glosa notabilis in c. „sicut“ 2. q. 7. preallegato 16. ad idem, quod notant doctores in c. „in fidei" de hereticis libro 6. 17, et notat eciam glosa in casu heresis in c. „nunc“ 20. di. 18. item, ut dicit glosa in illo n c. „si papa“ 19, non habet locum ille textus, cum crimen pape est notorium et ex eo scan- dalizatur ecclesia et est incorrigibilis, quia tunc potest dici hereticus interpretative. item s5 saltem non potest negari, quin ex eo papa reddatur suspectus de heresi. nam videtur ex illa perseverancia male sentire de fide. ad hoc, quod notant doctores in c. finali de a) W vicem. b) om. W. c) om. W; P et dixit. d) V add. alios judaizare compellis statt etc. e) om. W. f) V cum ei. g) Vc. „vidit“ in 1. 2 „senatores “ statt ut — senatores. h) W senatus. i) W 21; P 20. k) Vma- trimonium spirituale. I) om. W. m) P om. item — preallegato. n) om. W. 40 s Galater 2, 14. С. 33 С. 2 q. 7. Vgl. S. 485 Anm. 4. c. 5 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 29b. c. 1 D. 40. c. 5 С. 24 q. 1. Vgl. art. 43. Matth. 16, 23. Cod. Justin. lib. 4 tit. 24 l. 1. c. 5 С. 25 q. 1. 16 17 18 18 11 c. 58 und c. 29 D. 50. 12 c. 2 de translatione episcopi X. I. 7. 18 Ps. 81, 1, wo es aber deos dijudicat heißt. 14 c. 41 С. 11 q. 1. 15 Vgl. art. 42b. Vgl. S. 499 Anm. 4. c. 5 de hereticis V. 2 in VI. Vgl. S. 512 Anm. 7. Vgl. S. 512 Anm. 8. 45 10 50
514 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 voluit applicare ad papam, quia ipse gerit vices à dei in terris, ut dicit textus in b dicto ſzw. Juni s0 c. „quanto", nam pape nedum tota ecclesia, immo quilibet de ecclesia, dum male agit, und potest dicere „cur ita facis“, sicut fecit Paulus Petro; nam restitit sibi in faciem et re- Juli 8] prehendit eum, quia reprehensibilis erat, dicens“ „cur tu, cum Judeus sisd etc.“, ut habetur plene ad Galatas 2. c.1 et 2. q. 7. in " c. „Paulus Petrum reprehendit“2. ad s idem, quod notat Innocentius3 in c. „quanto" de consuetudine, ubi plus dicit, videlicet quod papa non est sustinendus, si vult venire contra statum universalis ecclesie sine causa magna et racionabili et aliis nota. et facit, quod de triplici reprehensione notat glosa in c. „nolite" 21. di. 4. item glosa ibi non dicit de concilio. nec obstat, quod gerat vices dei in terris, quia illud verum, cum bene ministrat, sed cum malefacit, non est papa, id 10 est non habet potestatem tanquam papa malefaciendi, ut dicit textus in c. 1. 40. di. 5; et facit c. „manet“ 24. q. 1.6. oportet enim, quod clavis non erret, ut supra" dictum fuit. hinc est, quod Petrum errantem Christus appellavit Sathanam, dum ei dixit, dum1 diceret „faciamus hic tria tabernacula etc.", „vade retro, Sathanas, scandalum michi es, non sapis, que dei sunt“, ut habetur in evangelio 8. ideo dicit lex, quod „reatus omnem 15 excludit honorem", ut " in l. 2. C. „ubi senatores h vel clarissimi" 9. item sentencia con- cilii non est humana, sed pocius divina, quia deus judicat in medio concilii, inspirando corda patrum (25.i q. 1. „violatores“ 10 et 50. di. „si ille" et c. „si quis diaconus“ 11). et pro hoc allego textum notabilem in papa, cum bene judicat, in c. „inter corporalia" de translatione prelati 12, ubi illud k, quod non potest dissolvi per hominem, dissolvitur per 20 papam, quia deus videtur tunc dissolvere. ita in proposito non homo judicat papam, cum concilium ipsum judicat, sed ipse deus. et ultra predicta facit illud psalmiste „deus stetit in synagoga deorum, in medio autem deus dijudicat" 13, ut in c. „sacerdotibus" 11. q. 1.14. [47] ad c. „si papa" patet eciam responsio ex supradictis. non enim loquitur excludendo sacrum concilium, sed personas particulares, ut patet ibi in 1 textu 28 „mortalium nullus etc." que verba non possunt adaptari ad sacrum concilium, tum quia ecclesia universalis nunquam moritur nec est vera persona, sed ficta et representata, itemm quia judicium sacri concilii est pocius divinum quam humanum. preterea illemet textus excipit causam heresis et sic clare presupponit, quod tunc potest judicari saltem in con- cilio, quia, ut supra 15 dixi, ubicunque reperitur papam posse accusari vel judicari, in- so telligitur, quod per concilium et coram concilio, ut est glosa notabilis in c. „sicut“ 2. q. 7. preallegato 16. ad idem, quod notant doctores in c. „in fidei" de hereticis libro 6. 17, et notat eciam glosa in casu heresis in c. „nunc“ 20. di. 18. item, ut dicit glosa in illo n c. „si papa“ 19, non habet locum ille textus, cum crimen pape est notorium et ex eo scan- dalizatur ecclesia et est incorrigibilis, quia tunc potest dici hereticus interpretative. item s5 saltem non potest negari, quin ex eo papa reddatur suspectus de heresi. nam videtur ex illa perseverancia male sentire de fide. ad hoc, quod notant doctores in c. finali de a) W vicem. b) om. W. c) om. W; P et dixit. d) V add. alios judaizare compellis statt etc. e) om. W. f) V cum ei. g) Vc. „vidit“ in 1. 2 „senatores “ statt ut — senatores. h) W senatus. i) W 21; P 20. k) Vma- trimonium spirituale. I) om. W. m) P om. item — preallegato. n) om. W. 40 s Galater 2, 14. С. 33 С. 2 q. 7. Vgl. S. 485 Anm. 4. c. 5 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 29b. c. 1 D. 40. c. 5 С. 24 q. 1. Vgl. art. 43. Matth. 16, 23. Cod. Justin. lib. 4 tit. 24 l. 1. c. 5 С. 25 q. 1. 16 17 18 18 11 c. 58 und c. 29 D. 50. 12 c. 2 de translatione episcopi X. I. 7. 18 Ps. 81, 1, wo es aber deos dijudicat heißt. 14 c. 41 С. 11 q. 1. 15 Vgl. art. 42b. Vgl. S. 499 Anm. 4. c. 5 de hereticis V. 2 in VI. Vgl. S. 512 Anm. 7. Vgl. S. 512 Anm. 8. 45 10 50
Strana 515
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 515 penis 1, et esta textus optimus 38. di. „nullus"2. sed papa eciam suspectus de heresi potest accusari, ut notat Archidiaconus 8 in c. „satagendum" 25. q. 1. et pro illo dicto Archidiaconi b facit textus in dicto c. „si papa" juncta glosa ultima4, ubi glosa intelligit textum eciam in heresi occulta. et pro hoc optime facit glosa in c. „ad apostolice" de 5 re judicata libro 6.5 in versiculo „heresi", que dicit, quod propter crimen heresis non solum imperator, sed eciam papa potest deponi, et quod suspectus de heresi debet se purgare, alias punitur, ut habetur in c. „excommunicamus“ § 1 et § „si qui vero" de hereticis 6. ad idem, quod habetur 2. q. 7. in § „item cum Balaam" in versiculo „item Simachus“7 juncta glosa in § „hine eciam" in versiculo „inmunis“8, ubi patet, quod Symachus papa 10 fuit accusatus coram concilio de heresi et occasione heresis fuit ejectus de facto a papatu. concilium vero mandavit eum ante omnia restituendum " et quod postea veniret ad causam. sed quia compertum fuit postmodum accusacionem illam fuisse calumpniosam, fuit per concilium absolutus, ut dicit glosa preallegata. ergo infertur, quod ex sola suspicione de heresi fuit accusatus. et sic facit, quod, qualitercunque papa accusatur de 15 heresi, concilium semper est judex; et idem, ut predixi, quando ex suis actibus est suspectus de heresi, ut quia jacet in notorio crimine et non vult se corrigere. nec obstat, si dicatur, quod glosa in dicto c. „si papa" videtur contra textum, quia in textu dicitur, quod, eciamsi catervatim innumerabiles populos secum ducit ad dampnacionem, non potest redargui seu accusari, quia dico, quod ille textus loquitur in papa negligente et remisso 20 et taciturno a bono, ita quod ex ejus taciturnitate et exemplo sue male opinionis populus ruit in peccatum. non enim loquitur, cum papa perseverat in peccato actuali notorio et scandalizante° ecclesiam. nam aliud est perpetrare delictum notorium, et aliud negligere, que incumbunt ex' officio suo, quia illa negligencia potest contingere aut ex pusillani- mitate animi aut ex timore aut ex ignorancia aut ex simili causa occulta. sed delictum 25 actuale notorium, ex quo scandalizatur ecclesia et ipse est incorrigibilis, non potest pro- venire s ex predictis causis, sed quia videtur non firmus in fide. nam hoc casu rebelliter vivit et sic convincitur esse „dyaboli menbrum et pocius est infidelis quam fidelis“, ut dicit textus beati Clementis in c. finali 38. di.9. sed secus in casu preallegato, in quo loquitur ille textus ad c. finalem 79.i di. 10, ubi dicitur, quod ejeccionem summorum pontificum deus suo judicio reservavit. respondetur, quod non loquitur, quando subest causa ejeccionis, puta heresis vel notorietas delicti modo predicto. nam tunc Christus mandavit quemlibet eiciendum, ut supra dixi in primo menbro 11 adducendo jus divinum et patet in dicto c. „si papa" in textu et glosa. ad idem quod notat glosa 2. in versi- culo „item quare isti non deposuerunt papam etc." in c. „nunc" 21. di. 12 et in c. 35 „Achacius 1“ 24. q. 1.18 et in c. „Anastasius“ 19. di. 14. [47"] ad c. „significasti“ de electione, de quo multi parum intelligentes faciunt magnum festum, dico, quod nichil probat in materia nostra. nam illud capitulum solum dicit, quod concilia non possunt prefigere legem Romane ecclesie, et sic loquitur non de papa male vivente aut de car- dinalibus injuste agentibus, sed de ipsa ecclesia Romana, que constituitur ex papa et 30 1442 ſzw. Juni 30 und Juli 8) 40 a) om. VP. b) W Archidiacono. c) et — de hereticis steht in W am Rande und ist mit dem Vermerk vacat ver- sehen; in P fehlt disse ganze Stelle. d) W restitui. e) W scandalizanti. f) om. VP. g) W pervenire. h) om. VP. i) W 74; V 78. k) Wom. in c. „nune“. 1) P Accasius. c. 13 de penis X. V. 37. c. 16 D. 38. Archidiaconus fol. 326b zu c. 10 C. 25 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. c. 2 de sententia et re judicata II. 14 in VI. § 1 und § 7 c. 13 de hereticis X. V. 7. § 10 c. 41 C. 2 q. 7. Vgl Theutonicus vol. 1 50 fol. 221a. 8 4 5 6 46 c. 6 D. 17. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 22a. с. 16 D. 38. c. 11 D. 79. 11 Vgl art. 42a. 12 c. 7 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 30a. 18 c. 1 С. 24 q. 1. 16 c. 9 D. 19. 10
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 515 penis 1, et esta textus optimus 38. di. „nullus"2. sed papa eciam suspectus de heresi potest accusari, ut notat Archidiaconus 8 in c. „satagendum" 25. q. 1. et pro illo dicto Archidiaconi b facit textus in dicto c. „si papa" juncta glosa ultima4, ubi glosa intelligit textum eciam in heresi occulta. et pro hoc optime facit glosa in c. „ad apostolice" de 5 re judicata libro 6.5 in versiculo „heresi", que dicit, quod propter crimen heresis non solum imperator, sed eciam papa potest deponi, et quod suspectus de heresi debet se purgare, alias punitur, ut habetur in c. „excommunicamus“ § 1 et § „si qui vero" de hereticis 6. ad idem, quod habetur 2. q. 7. in § „item cum Balaam" in versiculo „item Simachus“7 juncta glosa in § „hine eciam" in versiculo „inmunis“8, ubi patet, quod Symachus papa 10 fuit accusatus coram concilio de heresi et occasione heresis fuit ejectus de facto a papatu. concilium vero mandavit eum ante omnia restituendum " et quod postea veniret ad causam. sed quia compertum fuit postmodum accusacionem illam fuisse calumpniosam, fuit per concilium absolutus, ut dicit glosa preallegata. ergo infertur, quod ex sola suspicione de heresi fuit accusatus. et sic facit, quod, qualitercunque papa accusatur de 15 heresi, concilium semper est judex; et idem, ut predixi, quando ex suis actibus est suspectus de heresi, ut quia jacet in notorio crimine et non vult se corrigere. nec obstat, si dicatur, quod glosa in dicto c. „si papa" videtur contra textum, quia in textu dicitur, quod, eciamsi catervatim innumerabiles populos secum ducit ad dampnacionem, non potest redargui seu accusari, quia dico, quod ille textus loquitur in papa negligente et remisso 20 et taciturno a bono, ita quod ex ejus taciturnitate et exemplo sue male opinionis populus ruit in peccatum. non enim loquitur, cum papa perseverat in peccato actuali notorio et scandalizante° ecclesiam. nam aliud est perpetrare delictum notorium, et aliud negligere, que incumbunt ex' officio suo, quia illa negligencia potest contingere aut ex pusillani- mitate animi aut ex timore aut ex ignorancia aut ex simili causa occulta. sed delictum 25 actuale notorium, ex quo scandalizatur ecclesia et ipse est incorrigibilis, non potest pro- venire s ex predictis causis, sed quia videtur non firmus in fide. nam hoc casu rebelliter vivit et sic convincitur esse „dyaboli menbrum et pocius est infidelis quam fidelis“, ut dicit textus beati Clementis in c. finali 38. di.9. sed secus in casu preallegato, in quo loquitur ille textus ad c. finalem 79.i di. 10, ubi dicitur, quod ejeccionem summorum pontificum deus suo judicio reservavit. respondetur, quod non loquitur, quando subest causa ejeccionis, puta heresis vel notorietas delicti modo predicto. nam tunc Christus mandavit quemlibet eiciendum, ut supra dixi in primo menbro 11 adducendo jus divinum et patet in dicto c. „si papa" in textu et glosa. ad idem quod notat glosa 2. in versi- culo „item quare isti non deposuerunt papam etc." in c. „nunc" 21. di. 12 et in c. 35 „Achacius 1“ 24. q. 1.18 et in c. „Anastasius“ 19. di. 14. [47"] ad c. „significasti“ de electione, de quo multi parum intelligentes faciunt magnum festum, dico, quod nichil probat in materia nostra. nam illud capitulum solum dicit, quod concilia non possunt prefigere legem Romane ecclesie, et sic loquitur non de papa male vivente aut de car- dinalibus injuste agentibus, sed de ipsa ecclesia Romana, que constituitur ex papa et 30 1442 ſzw. Juni 30 und Juli 8) 40 a) om. VP. b) W Archidiacono. c) et — de hereticis steht in W am Rande und ist mit dem Vermerk vacat ver- sehen; in P fehlt disse ganze Stelle. d) W restitui. e) W scandalizanti. f) om. VP. g) W pervenire. h) om. VP. i) W 74; V 78. k) Wom. in c. „nune“. 1) P Accasius. c. 13 de penis X. V. 37. c. 16 D. 38. Archidiaconus fol. 326b zu c. 10 C. 25 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. c. 2 de sententia et re judicata II. 14 in VI. § 1 und § 7 c. 13 de hereticis X. V. 7. § 10 c. 41 C. 2 q. 7. Vgl Theutonicus vol. 1 50 fol. 221a. 8 4 5 6 46 c. 6 D. 17. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 22a. с. 16 D. 38. c. 11 D. 79. 11 Vgl art. 42a. 12 c. 7 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 30a. 18 c. 1 С. 24 q. 1. 16 c. 9 D. 19. 10
Strana 516
516 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 cardinalibus, ut notant doctores in c. „ego N." de jurejurando 1 et in c. „antiqua" de [zw. Jumi s0 privilegiis? et in c. „Felicis" de penis libro 6.3. et ecclesia Romana non presumitur und errare, ut notat glosa in c. „quodcunque *“ 24. q. 1.4. unde ecclesie Romane bene ad- Juli 3) ministranti non datur lex per concilium, quia esset tollere b sibi privilegium a deo tri- butum, quod non licet, ut in c. 1. 22. di. 5. sed sermo noster est de papa heretico vel: suspecto de heresi, ut quia notorie jacet in delicto“ scandalizante d ecclesiam et non vult se corrigere. nam tunc concilium procedendo contra eum non imponit legem Romane ecclesie, sed corripit personam male agentem auctoritate divina, prout dixi supra in primo menbro 6 inducendo jus divinum. nam tunc papa videtur „minor quolibet ca- tholico“, ut notat glosa in dicto c. „Achacius“7. nam hoc casu solus Paulus restitit 10 Petro in faciem et reprehendit eum, quia reprehensibilis erat, ut supra s dictum fuit. et ultra predicta videndus est textus in § „ecce ostensum" in1 versiculo „item Paulus Petrum reprehendit" 2. q. 7.9. forcius ergo tota ecclésia potest contra papam taliter irre- titums procedere. et quod ita ille h textus debeat restringi, probatur in dicto c. „si papa“, maxime juncta glosa 1°. et aperte tenuit Franciscus de Zabarellis i in dicto 15 tractatu 11. et quatenus textus in dicto c. „significasti" dicit, quod „omnia concilia auctoritate Romane ecclesie facta sunt et robur acceperunt“, debet 5 intelligi de auctoritate in congregando, quia auctoritas congregandi concilium generale spectat ad Romanam ecclesiam (17. di. per totum). et videtur, quod illud speciale fuit inductum in preeminen- ciam sedis apostolice ab apostolis et successoribus, ut est textus notabilis in c. „dudum“ 20 3. q. 6.12. sed concilium generale1 legittime congregatum habet auctoritatem non a Ro- mana ecclesia, sed a deo per illud, quod habetur Mathei 18.13: „si peccaverit in te frater tuus, dic ecclesie etc."; nam si concilia haberent potestatem a papa, non possent judicare dem papa eciam hereticon, quia inferior non utitur jurisdiccione contra superiorem. quod est falsum, ut patet ex predictis. nec obstat, si dicatur, quod, cum papa est hereticus, 25 desinit esse papa, ideo° tunc judicatur a concilio. et multos decipit hec consideracio, que profecto non est bona consideracio? neque vera. nam videmus, quod concilium judicat de papa in casu heresis, eciamsi illa sit occulta vel calumpniose instituta ac- cusacio, ex quo de calumpnia non constat, vel quando est suspectus de heresi. in quibus casibus papa non desinit esse papa, quia potest esse, quod judicia sint falsa et accusacio so calumpniosa, item quod papa aliquid fecerit contra fidem ex timore vel per errorem et paratus est se corrigere. quibus casibus non desinit esse papa. ad hoc textus juncta glosa in preallegato c. „nunc" 21. di. 14, et facit 24. q. 3. in % c. „dixit apostolus“ 15, et facit glosa in dicto c. „si papa“, dum dicit 16, quod de occulta heresi papa potest ac- cusari. et nichilominus concilium 1 in istis casibus exercet jurisdiccionem in papam con- 35 dempnando vel absolvendo eum. ergo non ab eo, sed a deo potestatem accepit, ut eleganter declarat illa constitucio Constanciensis et concilium Basiliense idem recensuit, ut supra 17 dixi. [47"] ad c. „licet" in fine de electione respondetur, quod, dum ibi dicitur, quod non potest haberi in eleccione pape recursus ad superiorem, intelligitur scilicet de a) W quemcunque. b) W sibi tollere. c) Wcrimine. d) Wscandalizanti. e) VP corrigit. f) om. W. g) Vhere- 40 ticum. h) Wiste, i) P Saborellis. k) om. W. 1) om. VP. m) Wipapam statt de papa. n) W hereticum. o) sic VP; W, quis. p) om. VP. q) W om. in c. r) in W nach casibus. 1 2 6 8 4 6 9 c. 4 de jurejurando X. II. 24. c. 23 de privilegiis etc. X. V. 33. c. 5 de penis V. 9 in VI. c. 6 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol 435a. с. 1 D. 22. Vgl. art. 42u. Vgl. Theutonicus vol 1 fol. 434a. Vgl. S. 514 Z. 3 ff. § 4 c. 39 С. 2 q. 7. 10 Vgl. S. 515 Anm. 4. 11 Zabarella, Tractatus de schismate (Schardius S. 688; 692; 703). 12 c. 9 С. 3 q. 6. 13 Matth. 18, 15. 14 Vgl. S. 515 Anm. 12. c. 29 С. 24 q. 3. 16 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. Vgl. art. 346. 15 17 45 50
516 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 cardinalibus, ut notant doctores in c. „ego N." de jurejurando 1 et in c. „antiqua" de [zw. Jumi s0 privilegiis? et in c. „Felicis" de penis libro 6.3. et ecclesia Romana non presumitur und errare, ut notat glosa in c. „quodcunque *“ 24. q. 1.4. unde ecclesie Romane bene ad- Juli 3) ministranti non datur lex per concilium, quia esset tollere b sibi privilegium a deo tri- butum, quod non licet, ut in c. 1. 22. di. 5. sed sermo noster est de papa heretico vel: suspecto de heresi, ut quia notorie jacet in delicto“ scandalizante d ecclesiam et non vult se corrigere. nam tunc concilium procedendo contra eum non imponit legem Romane ecclesie, sed corripit personam male agentem auctoritate divina, prout dixi supra in primo menbro 6 inducendo jus divinum. nam tunc papa videtur „minor quolibet ca- tholico“, ut notat glosa in dicto c. „Achacius“7. nam hoc casu solus Paulus restitit 10 Petro in faciem et reprehendit eum, quia reprehensibilis erat, ut supra s dictum fuit. et ultra predicta videndus est textus in § „ecce ostensum" in1 versiculo „item Paulus Petrum reprehendit" 2. q. 7.9. forcius ergo tota ecclésia potest contra papam taliter irre- titums procedere. et quod ita ille h textus debeat restringi, probatur in dicto c. „si papa“, maxime juncta glosa 1°. et aperte tenuit Franciscus de Zabarellis i in dicto 15 tractatu 11. et quatenus textus in dicto c. „significasti" dicit, quod „omnia concilia auctoritate Romane ecclesie facta sunt et robur acceperunt“, debet 5 intelligi de auctoritate in congregando, quia auctoritas congregandi concilium generale spectat ad Romanam ecclesiam (17. di. per totum). et videtur, quod illud speciale fuit inductum in preeminen- ciam sedis apostolice ab apostolis et successoribus, ut est textus notabilis in c. „dudum“ 20 3. q. 6.12. sed concilium generale1 legittime congregatum habet auctoritatem non a Ro- mana ecclesia, sed a deo per illud, quod habetur Mathei 18.13: „si peccaverit in te frater tuus, dic ecclesie etc."; nam si concilia haberent potestatem a papa, non possent judicare dem papa eciam hereticon, quia inferior non utitur jurisdiccione contra superiorem. quod est falsum, ut patet ex predictis. nec obstat, si dicatur, quod, cum papa est hereticus, 25 desinit esse papa, ideo° tunc judicatur a concilio. et multos decipit hec consideracio, que profecto non est bona consideracio? neque vera. nam videmus, quod concilium judicat de papa in casu heresis, eciamsi illa sit occulta vel calumpniose instituta ac- cusacio, ex quo de calumpnia non constat, vel quando est suspectus de heresi. in quibus casibus papa non desinit esse papa, quia potest esse, quod judicia sint falsa et accusacio so calumpniosa, item quod papa aliquid fecerit contra fidem ex timore vel per errorem et paratus est se corrigere. quibus casibus non desinit esse papa. ad hoc textus juncta glosa in preallegato c. „nunc" 21. di. 14, et facit 24. q. 3. in % c. „dixit apostolus“ 15, et facit glosa in dicto c. „si papa“, dum dicit 16, quod de occulta heresi papa potest ac- cusari. et nichilominus concilium 1 in istis casibus exercet jurisdiccionem in papam con- 35 dempnando vel absolvendo eum. ergo non ab eo, sed a deo potestatem accepit, ut eleganter declarat illa constitucio Constanciensis et concilium Basiliense idem recensuit, ut supra 17 dixi. [47"] ad c. „licet" in fine de electione respondetur, quod, dum ibi dicitur, quod non potest haberi in eleccione pape recursus ad superiorem, intelligitur scilicet de a) W quemcunque. b) W sibi tollere. c) Wcrimine. d) Wscandalizanti. e) VP corrigit. f) om. W. g) Vhere- 40 ticum. h) Wiste, i) P Saborellis. k) om. W. 1) om. VP. m) Wipapam statt de papa. n) W hereticum. o) sic VP; W, quis. p) om. VP. q) W om. in c. r) in W nach casibus. 1 2 6 8 4 6 9 c. 4 de jurejurando X. II. 24. c. 23 de privilegiis etc. X. V. 33. c. 5 de penis V. 9 in VI. c. 6 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol 435a. с. 1 D. 22. Vgl. art. 42u. Vgl. Theutonicus vol 1 fol. 434a. Vgl. S. 514 Z. 3 ff. § 4 c. 39 С. 2 q. 7. 10 Vgl. S. 515 Anm. 4. 11 Zabarella, Tractatus de schismate (Schardius S. 688; 692; 703). 12 c. 9 С. 3 q. 6. 13 Matth. 18, 15. 14 Vgl. S. 515 Anm. 12. c. 29 С. 24 q. 3. 16 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. Vgl. art. 346. 15 17 45 50
Strana 517
H. Verhandlungen und Beschlüsse. e) Kirchenfrage nr. 210.230. 517 presenti, quia concilium non semper sedet. et ideo verum est dicere, quod non potest 1442 [zw. haberi recursus ad superiorem, quia non est in actu nec de facili potest congregari, ex Juní 30 quo ecclesia vacat vel est in scismate. sed negari non potest, quin a concilium b possit und Juli 8] in facto eleccionis congregari et de eleccione vel eleccionibus judicare, ut est textus 5 apertus et maxime juncta glosa in c. „si duo contra fas" 79. di. 1; et idem ibi doctores scribentes et maxime Hugutius “2, qui dixit, quod cardinales poterunt convocare concilium factis duabus eleccionibus in discordia, si aliter scandalum sedari non potest. et hec de jure pontificio. [4. Justificatio auctoritatis generalium conciliorum supra papam ex gestis conciliorum.] [48] Descendamus d nunc ad aliud menbrum, videlicet e ad gesta conciliorum. ex quibus clare probabitur, quod jurisdiccio ecclesiastica plenimoda est in ec- clesia universali tanquam in fundamento, et per consequens, quod habeat juris- diccionem in papam errantem. nichil est enim ita arduum in ecclesia dei seu contingere potest, quod per sacra generalia concilia explicari non possit seu explicatum 15 non sit. quod non esset, si potestatis plenitudinem a deo non haberet, quia deus non fuisset passus ecclesiam suam a tempore apostolorum ita errasse, cum promiserit assisten- ciam suam in dei ecclesia usque ad consumacionem seculi juxta illud „et ero vobiscum usque ad consumacionem seculi"3 et alibi „spiritus paraclitus, qui a patre procedit, docebit vos omnem veritatem etc.“4. [48a] legimus enim et eciam nostris temporibus vidimus 2o summos pontifices in causa heresis scismatis et alterius criminis ad generalia concilia evocari et ibidem aliquando se purgasse, nonnunquam absolutos fuisse et aliquando a papatu dejectos extitisse. patet in c. „si papa" preallegato 5, ubi ex- presse habetur, quod in casu heresis potest judicari. ad idem textus in c. „nune autem" 21. di. cum glosa sua6; nam licet textus videatur ibi facere prima fronte in oppositum, 25 tamen debet restringi secundum intellectum‘ gloses, quod ibi non fuit judicatus papa per concilium in casu heresis, quia Marcellinus ille h fuit confessus se thurificasse idolis et correxit se, item quia coactus a paganis illud fecit; alias, ut dicit ibi glosa, fuisset depositus per concilium. ad idem 17. i di. in § „hinc eciam" 7, ubi congregatum fuit sanctum 1 concilium contra papam Symachum, et tandem ibi dicitur, quod imperator so Theodericus, inspirante deo, respondit, „sinodalis esse arbitrii in tanto negocio sequenda prescribere, committens potestati pontificum, ut, sivem positum " vellent audire negocium sive non°, quod magis putarent utile, deliberarent.“ et, ut dicitur ibi in glosas, ille Symachus fuit per concilium primo restitutus, hoc adjecto, quod postea responderet suis accusatoribus, et demum, quia apparuit accusacionem esse calumpniosam P, fuitq absolutus. ss ad quod allegavit r textum 2. q. 7. „item cum Balaam“ versiculo „item Symachus“9. ads idem textus Gregorii 2. q. 7. in c. „si quis nos“ 10, ubi ipsemet se obtulit coram concilio accusatoribus respondere. ad idem, quod habetur de Leone 2. q. 5. „auditum"11 et de Sixto in c. „mandastis" eadem causa et questione 12. et „Jeronimus refert in libro virorum illustrium, quod Damasus papa a subditis de adulterio accusatus cum 42 episcopis se 10 40 a) VP quando. b) V add. non. c) P Hugwicio. d) in W am Rande probatur ex gestis conciliorum, quod juris- diccio ecclesiastica plenimoda est in ecclesia universali tanquam in fundamento etc.; VP descendo. e) W scilicet. . f) om. W. g) W glosam; om. P. h) Vibi. i) W 16. k) om. W. 1) W sacrum. m) V si depo- situm statt sive positum. n) P propositum. o) VP nollent. p) W calupniosam. q. W add. demum. r) V allegat ; P allegant. s) V hat hier Alinea. 45 1 5 50 c. 8 D. 79. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 120a. A. a. O. fol. 81a. Matth. 28, 20. Joh. 15, 26 und 16, 13. Vgl. S. 511 Anm. 2. 8 c. 7 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 30a. 8 9 10 11 12 с. 6 D. 17. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 21b und 22a. Vgl. S. 515 Anm. 7. с. 42 С. 2 q. 7. c. 18 С. 2 q. 5. Ebenda c. 10.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. e) Kirchenfrage nr. 210.230. 517 presenti, quia concilium non semper sedet. et ideo verum est dicere, quod non potest 1442 [zw. haberi recursus ad superiorem, quia non est in actu nec de facili potest congregari, ex Juní 30 quo ecclesia vacat vel est in scismate. sed negari non potest, quin a concilium b possit und Juli 8] in facto eleccionis congregari et de eleccione vel eleccionibus judicare, ut est textus 5 apertus et maxime juncta glosa in c. „si duo contra fas" 79. di. 1; et idem ibi doctores scribentes et maxime Hugutius “2, qui dixit, quod cardinales poterunt convocare concilium factis duabus eleccionibus in discordia, si aliter scandalum sedari non potest. et hec de jure pontificio. [4. Justificatio auctoritatis generalium conciliorum supra papam ex gestis conciliorum.] [48] Descendamus d nunc ad aliud menbrum, videlicet e ad gesta conciliorum. ex quibus clare probabitur, quod jurisdiccio ecclesiastica plenimoda est in ec- clesia universali tanquam in fundamento, et per consequens, quod habeat juris- diccionem in papam errantem. nichil est enim ita arduum in ecclesia dei seu contingere potest, quod per sacra generalia concilia explicari non possit seu explicatum 15 non sit. quod non esset, si potestatis plenitudinem a deo non haberet, quia deus non fuisset passus ecclesiam suam a tempore apostolorum ita errasse, cum promiserit assisten- ciam suam in dei ecclesia usque ad consumacionem seculi juxta illud „et ero vobiscum usque ad consumacionem seculi"3 et alibi „spiritus paraclitus, qui a patre procedit, docebit vos omnem veritatem etc.“4. [48a] legimus enim et eciam nostris temporibus vidimus 2o summos pontifices in causa heresis scismatis et alterius criminis ad generalia concilia evocari et ibidem aliquando se purgasse, nonnunquam absolutos fuisse et aliquando a papatu dejectos extitisse. patet in c. „si papa" preallegato 5, ubi ex- presse habetur, quod in casu heresis potest judicari. ad idem textus in c. „nune autem" 21. di. cum glosa sua6; nam licet textus videatur ibi facere prima fronte in oppositum, 25 tamen debet restringi secundum intellectum‘ gloses, quod ibi non fuit judicatus papa per concilium in casu heresis, quia Marcellinus ille h fuit confessus se thurificasse idolis et correxit se, item quia coactus a paganis illud fecit; alias, ut dicit ibi glosa, fuisset depositus per concilium. ad idem 17. i di. in § „hinc eciam" 7, ubi congregatum fuit sanctum 1 concilium contra papam Symachum, et tandem ibi dicitur, quod imperator so Theodericus, inspirante deo, respondit, „sinodalis esse arbitrii in tanto negocio sequenda prescribere, committens potestati pontificum, ut, sivem positum " vellent audire negocium sive non°, quod magis putarent utile, deliberarent.“ et, ut dicitur ibi in glosas, ille Symachus fuit per concilium primo restitutus, hoc adjecto, quod postea responderet suis accusatoribus, et demum, quia apparuit accusacionem esse calumpniosam P, fuitq absolutus. ss ad quod allegavit r textum 2. q. 7. „item cum Balaam“ versiculo „item Symachus“9. ads idem textus Gregorii 2. q. 7. in c. „si quis nos“ 10, ubi ipsemet se obtulit coram concilio accusatoribus respondere. ad idem, quod habetur de Leone 2. q. 5. „auditum"11 et de Sixto in c. „mandastis" eadem causa et questione 12. et „Jeronimus refert in libro virorum illustrium, quod Damasus papa a subditis de adulterio accusatus cum 42 episcopis se 10 40 a) VP quando. b) V add. non. c) P Hugwicio. d) in W am Rande probatur ex gestis conciliorum, quod juris- diccio ecclesiastica plenimoda est in ecclesia universali tanquam in fundamento etc.; VP descendo. e) W scilicet. . f) om. W. g) W glosam; om. P. h) Vibi. i) W 16. k) om. W. 1) W sacrum. m) V si depo- situm statt sive positum. n) P propositum. o) VP nollent. p) W calupniosam. q. W add. demum. r) V allegat ; P allegant. s) V hat hier Alinea. 45 1 5 50 c. 8 D. 79. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 120a. A. a. O. fol. 81a. Matth. 28, 20. Joh. 15, 26 und 16, 13. Vgl. S. 511 Anm. 2. 8 c. 7 D. 21. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 30a. 8 9 10 11 12 с. 6 D. 17. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 21b und 22a. Vgl. S. 515 Anm. 7. с. 42 С. 2 q. 7. c. 18 С. 2 q. 5. Ebenda c. 10.
Strana 518
518 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 purgavit“, ut refert Gracianus in dicto § „item cum Balaam" in versiculo „item Jeroni- Izw. mus refert“ 1. item facit c. „si duo contra fas" juncta glosa 79. di. 2, ubi concilium con- Juni 80 and gregatura in causa scismatis. [48 ] et potest eciam propter' scandalum evitandum Juli 3) utramque eleccionem cassare, ut supra s dixi. [48 ] item per sacra concilia ob- ediencia quandoque fuit subtracta ipsis Romanis pontificibus, ut Marcellino, s Anastasio, Liberio, Johanni XII., Benedicto XIII. et Johanni XXIII., ut legitur in libro conciliorum. et de Anastasio facit, quod habetur in dicto c. „Anastasius“4. item Jo- hannes XII. fuit depositus 5 propter sua scelera, presertim quia plurimum excedebate cum mulieribus et notorie. item temporibus nostris vidimus obedienciam subtrahi per d concilium Gregorio quondam et Benedicto in concilio Pysano, et tandem in eodem con- 10 cilio eis depositis creatus fuit Alexander 6. in concilio vero magno Constanciensi fuit subtracta obediencia Johanni XXIII., et * tandem ipse Johannes ob sua scelera fuit de- positus per concilium et Gregorius male sibi conscius? cessit8 in eodem concilio et Benedictus fuit postea depositus per totam sinodum universalem? et Martinus papa quintus promotus tunc extitit 10. qui nullo modo eligi potuisset, si non valuisset privacio per 15 sacrum concilium facta. [48d] insuper legimus cardinales fuisse depositos in concilio, ut est textus in c. „ex gestis" de clericis non residentibus 11; immo voluit ibi Hostiensis 12, quod cardinalis non possit s deponi nisi in concilio. contrarium tamen videtur probari in c. unico de scismaticis libro 6.13, ubi solus papa privavit duos cardinales. sed non est hec intencio nostra. satis enim est probasse b, quod concilium potest ex causa 20 deponere cardinales. item concilium 14 deposuit patriarcham Alexandrinum 15, quia presumpsit excommunicare sanctissimum papam Leonem, et eum deposuerunt patres de concilio, ut ibi 16 habetur. episcopos vero multos legimus et dampnatos et restitutos per sacra con- cilia, ut in c. „Johannes Crisostomus" 50. di. 17; ad idem 11. q. 3. „si quis episcopus“ 18 et quinta q. 4. „nullus episcopus“ 19. [48e] item sinodus excommunicat et sic 2s exercet censuram ecclesiasticam (11. q. 3. „certum" 20 et in 1 c. „si quis epi- scopus“ 21 et 1 in c. „sicut“ de hereticis 22). hine Gregorius vir sanctissimus dixit: „se, et non concilia, destruit, quisquis presumpserit absolvere, quos concilia ligant, aut ligare, quos absolvunt“, ut in c. „sicut" 15. di. 23. apostoli quoque simul primum episcopum post domini resurreccionem elegerunt, videlicet Mathiam in locum Jude, ut patet Actuum 1.24 et in c. „cleros" in principio 21. di. 25. quod autem Mathias fueritm in episcopum or- dinatus, patet per illa verba prophete 26 adducta per Petrum „et episcopatum ejus acci- 30 a) in W durch Korrektur undeutlich. b) VP pro scandalo vitando. c) V jacebat. d) Wom. per conc. e) W om. et tandem. 1) V confisus. g) W posset. h) om. W. i) W multas. k) om. W. 1) om. W. m) W fuerat. § 9 c. 41 C. 2 q. 7. Vgl. S. 517 Anm. 1. Vgl. art. 46b. Vgl. S. 515 Anm.. 14 Am 4. Dezember 963. Vgl. RTA. 15, 820 Anm. 9. Vgl. Hefele 6, 1024-1025 und 1031-1033. 7 Vgl. die S. 495 Anm. 6 gegebenen Nachweise. 8 Vgl. Hefele 7, 182-183. 9 Vgl. das Dekret „Convenientes“ der 37. Session vom 26. Juli 1417 (gedr. Mansi 27, 1144-1146), auch Hefele 7, 313-315. 10 Vgl. Hefele 7, 326-329 und Fromme, Die Wahl Papst Martins V. (Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde u. für Kirchengeschichte 10, 133-161). 11 c. 2 de clericis non residentibus in ecclesia vel prebenda X. III. 4. 12 Hostiensis vol. 2 fol. 10a. 1 2 s 4 6 13 c. un. de schismaticis V. 3 in VI. 1 Die vierte allgemeine Synode zu Chalcedon vom Jahre 451. 15 Patriarch Dioskur von Alexandrien. Vgl. Hefele 2, 443-451. 16 D. i. in den Akten der Synode von Chalcedon. 40 Vgl. Mansi 6, 1094-1095. 17 С. 13 D. 50. 18 c. 6 С. 11 q. 3. c. 1 С. 5 q. 4. c. 43 С. 11 q. 3. 2 Vgl. Anm. 18. c. 8 de hereticis X. V. 7. c. 2 D. 15. Actus apost. 1, 26. c. 1 D. 21. Ps. 108, 8. 19 20 22 23 21 25 28 50 35
518 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 purgavit“, ut refert Gracianus in dicto § „item cum Balaam" in versiculo „item Jeroni- Izw. mus refert“ 1. item facit c. „si duo contra fas" juncta glosa 79. di. 2, ubi concilium con- Juni 80 and gregatura in causa scismatis. [48 ] et potest eciam propter' scandalum evitandum Juli 3) utramque eleccionem cassare, ut supra s dixi. [48 ] item per sacra concilia ob- ediencia quandoque fuit subtracta ipsis Romanis pontificibus, ut Marcellino, s Anastasio, Liberio, Johanni XII., Benedicto XIII. et Johanni XXIII., ut legitur in libro conciliorum. et de Anastasio facit, quod habetur in dicto c. „Anastasius“4. item Jo- hannes XII. fuit depositus 5 propter sua scelera, presertim quia plurimum excedebate cum mulieribus et notorie. item temporibus nostris vidimus obedienciam subtrahi per d concilium Gregorio quondam et Benedicto in concilio Pysano, et tandem in eodem con- 10 cilio eis depositis creatus fuit Alexander 6. in concilio vero magno Constanciensi fuit subtracta obediencia Johanni XXIII., et * tandem ipse Johannes ob sua scelera fuit de- positus per concilium et Gregorius male sibi conscius? cessit8 in eodem concilio et Benedictus fuit postea depositus per totam sinodum universalem? et Martinus papa quintus promotus tunc extitit 10. qui nullo modo eligi potuisset, si non valuisset privacio per 15 sacrum concilium facta. [48d] insuper legimus cardinales fuisse depositos in concilio, ut est textus in c. „ex gestis" de clericis non residentibus 11; immo voluit ibi Hostiensis 12, quod cardinalis non possit s deponi nisi in concilio. contrarium tamen videtur probari in c. unico de scismaticis libro 6.13, ubi solus papa privavit duos cardinales. sed non est hec intencio nostra. satis enim est probasse b, quod concilium potest ex causa 20 deponere cardinales. item concilium 14 deposuit patriarcham Alexandrinum 15, quia presumpsit excommunicare sanctissimum papam Leonem, et eum deposuerunt patres de concilio, ut ibi 16 habetur. episcopos vero multos legimus et dampnatos et restitutos per sacra con- cilia, ut in c. „Johannes Crisostomus" 50. di. 17; ad idem 11. q. 3. „si quis episcopus“ 18 et quinta q. 4. „nullus episcopus“ 19. [48e] item sinodus excommunicat et sic 2s exercet censuram ecclesiasticam (11. q. 3. „certum" 20 et in 1 c. „si quis epi- scopus“ 21 et 1 in c. „sicut“ de hereticis 22). hine Gregorius vir sanctissimus dixit: „se, et non concilia, destruit, quisquis presumpserit absolvere, quos concilia ligant, aut ligare, quos absolvunt“, ut in c. „sicut" 15. di. 23. apostoli quoque simul primum episcopum post domini resurreccionem elegerunt, videlicet Mathiam in locum Jude, ut patet Actuum 1.24 et in c. „cleros" in principio 21. di. 25. quod autem Mathias fueritm in episcopum or- dinatus, patet per illa verba prophete 26 adducta per Petrum „et episcopatum ejus acci- 30 a) in W durch Korrektur undeutlich. b) VP pro scandalo vitando. c) V jacebat. d) Wom. per conc. e) W om. et tandem. 1) V confisus. g) W posset. h) om. W. i) W multas. k) om. W. 1) om. W. m) W fuerat. § 9 c. 41 C. 2 q. 7. Vgl. S. 517 Anm. 1. Vgl. art. 46b. Vgl. S. 515 Anm.. 14 Am 4. Dezember 963. Vgl. RTA. 15, 820 Anm. 9. Vgl. Hefele 6, 1024-1025 und 1031-1033. 7 Vgl. die S. 495 Anm. 6 gegebenen Nachweise. 8 Vgl. Hefele 7, 182-183. 9 Vgl. das Dekret „Convenientes“ der 37. Session vom 26. Juli 1417 (gedr. Mansi 27, 1144-1146), auch Hefele 7, 313-315. 10 Vgl. Hefele 7, 326-329 und Fromme, Die Wahl Papst Martins V. (Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde u. für Kirchengeschichte 10, 133-161). 11 c. 2 de clericis non residentibus in ecclesia vel prebenda X. III. 4. 12 Hostiensis vol. 2 fol. 10a. 1 2 s 4 6 13 c. un. de schismaticis V. 3 in VI. 1 Die vierte allgemeine Synode zu Chalcedon vom Jahre 451. 15 Patriarch Dioskur von Alexandrien. Vgl. Hefele 2, 443-451. 16 D. i. in den Akten der Synode von Chalcedon. 40 Vgl. Mansi 6, 1094-1095. 17 С. 13 D. 50. 18 c. 6 С. 11 q. 3. c. 1 С. 5 q. 4. c. 43 С. 11 q. 3. 2 Vgl. Anm. 18. c. 8 de hereticis X. V. 7. c. 2 D. 15. Actus apost. 1, 26. c. 1 D. 21. Ps. 108, 8. 19 20 22 23 21 25 28 50 35
Strana 519
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 519 piat“ alter“, deb episcopatu Jude loquens, ut“ interpretatur scriptura in Actibus apostolorum in principio 1. demum successive in singulis civitatibus episcopos et presbiteros apostoli tunc representantes ecclesiam ordinarunt. Levitas eciam per eosdem apostolos ordi- natos legimus, quorum maximus fuit beatus Stephanus (Actuum 6.2 et 21. di. in § 1 in fine 3, ubi eciam dicitur, quod „subdiaconos et accolitos ecclesia procedente tempore sibi constituit“). ad idem textus notabilis in c. „urbes“ 80. di.4, ubi dicitur, quod „post ad- ventum Christi apostoli et eorum successores in certis urbibus patriarchas et primates posuerunt d". ad idem c. „nulli"e 99. di. 5. et alibi dicit textus notabilis, quod „dis- posicione apostolorum ordinante domino primitus episcopi sunt constituti“, ut habetur in [48/] item papa presidens in concilio promulgavit decretum inter 10 c. „uno“ 8. q. 5.6. cetera per hec verba: „si quis contra! hoc nostrum decretum sinodali sentencia promul- gatum etc." designant enim illa verba magnam auctoritatem concilii, eciam ubi papa est presens in concilio. textus est in c. „in nomine domini" in s versiculo „si quis“ 23. di. 7. ad idem textus in c. „scelus h" 2. q. 1.8, ubi papa in deposicione duorum epi- 15 scoporum usus est hiis verbis: „ergo decernente nobiscum sancta sinodo in presencia depositi et ab officio sacerdotali i excommunicati atque a regimine episcopatus alienati indubitanter existuntk.“ que sunt verba notanda. ad idem est textus optimus in c. „nimis" de jurejurando", ubi papa utitur hiis verbis: „sacri auctoritate concilii prohi- bemus etc.“ et nescio alibi ita pulchrum textum in materia, quod papa non indigne ferre 20 debet, quod aliquid prohibeat seu statuat auctoritate concilii. videndus est eciam textus in c. „ex multis" 1. q. 3 10, ubi dicitur, quod Calcedonensis sinodus 11, una de principalio- ribus, fecit statutum super symonia eliminanda ab ecclesia dei. ad idem c. „virgines" 20. q. 4.12, ubi sinodus statuit, quod moniales possint1 "ad aliud monasterium transire propter districciorem vitam", et est alius textus valde notabilis in c. „placuit huic magne 25 sancte sinodo" 16. q. 3., ubi Gelasius papa 18 in concilio existens enunciavit constitucionem in personam sacri concilii. et est textus in hac materia valde notabilis, quod eciam, ubi papa est presens in concilio, potest constitucio edi nomine sacri concilii nec papa indigne ferre debet, etsi aliquando reperiatur, quod papa concipiat statutum nomine proprio " vel cum° consensu concilii. dico enim pro diversitate ista so concordanda, prout dixip, in c. 1. de sponsalibus 1 14, quod, ubi materia habuitr originem ins concilio et conclusionem a concilio, debet fieri nomine concilii, quia concilium est illud, quod statuit, et non papa, qui non fuit auctor illius materie. sed ubi materia originatur a papa, et tunc potest quandoque dicere cum consilio concilii vel cum † con- sensu, prout habuit consilium vel consensum concilii. et an constitucio debeat attribui s5 concilio vel pape, quando papa loquens dicit „nos cum consilio concilii“ vel „cum con- sensu concilii etc.", videndum est, quod in simili notat Archidiaconus 15 17. di. in prin- cipio. [48 ] item concilium decidit causas inter privatas personas eciam matri- 5 1442 ſzw. Juní 80 und Juli 3) 40 a) Waccipiet. b) Wet de. c) ut — scriptura hat in W den Vermerk vacat. d) W posuerant. e) W nulla. f) scheint in Wegetilgt ru sein. g) om. W. h) em.; W si alicujus zelus ; V secus ; P zelus. i) WVP add. et. k) em.; WV existant ; P existat. 1) W possunt. m) P personam. n) VP add. cum conrilio. o) om. YP. p) om. W. q) W add. soleo dicere. r) W habet. s) VP om. in conc. t) om. W. 45 50 7 10 Actus apost. 1, 16 ff. Ebenda 6, 5. vor c. 1 D. 21. c. 1 D. 80. с. 2 D. 99. c. un. С. 8 q. 5. § 7 c. 2 D. 23. с. 21 С. 2 q. 1. c. 30 de jurejurando X. II. 24. c. 9 С. 1 q. 3. 11 Vgl. den zweiten Kanon der Synode von Chalcedon bei Mansi 7, 358-359 und Hefele 2, 506-507. 12 c. 1 С. 20 q. 4. 18 Gratian führt allerdings Papst Gelasius als Quelle an, aber der in c. 8 C. 16 q. 3 gebotene Text entstammt dem 18. Kanon der achten allge- meinen Synode zu Konstantinopel vom Jahre 869 (vgl. Mansi 16, 172 und Hefele 4, 421). 14 c. 1 de sponsalibus et matrimoniis X. IV. 1. 15 Archidiakonus fol. 19a zu c. 1 D. 17. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 66
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 519 piat“ alter“, deb episcopatu Jude loquens, ut“ interpretatur scriptura in Actibus apostolorum in principio 1. demum successive in singulis civitatibus episcopos et presbiteros apostoli tunc representantes ecclesiam ordinarunt. Levitas eciam per eosdem apostolos ordi- natos legimus, quorum maximus fuit beatus Stephanus (Actuum 6.2 et 21. di. in § 1 in fine 3, ubi eciam dicitur, quod „subdiaconos et accolitos ecclesia procedente tempore sibi constituit“). ad idem textus notabilis in c. „urbes“ 80. di.4, ubi dicitur, quod „post ad- ventum Christi apostoli et eorum successores in certis urbibus patriarchas et primates posuerunt d". ad idem c. „nulli"e 99. di. 5. et alibi dicit textus notabilis, quod „dis- posicione apostolorum ordinante domino primitus episcopi sunt constituti“, ut habetur in [48/] item papa presidens in concilio promulgavit decretum inter 10 c. „uno“ 8. q. 5.6. cetera per hec verba: „si quis contra! hoc nostrum decretum sinodali sentencia promul- gatum etc." designant enim illa verba magnam auctoritatem concilii, eciam ubi papa est presens in concilio. textus est in c. „in nomine domini" in s versiculo „si quis“ 23. di. 7. ad idem textus in c. „scelus h" 2. q. 1.8, ubi papa in deposicione duorum epi- 15 scoporum usus est hiis verbis: „ergo decernente nobiscum sancta sinodo in presencia depositi et ab officio sacerdotali i excommunicati atque a regimine episcopatus alienati indubitanter existuntk.“ que sunt verba notanda. ad idem est textus optimus in c. „nimis" de jurejurando", ubi papa utitur hiis verbis: „sacri auctoritate concilii prohi- bemus etc.“ et nescio alibi ita pulchrum textum in materia, quod papa non indigne ferre 20 debet, quod aliquid prohibeat seu statuat auctoritate concilii. videndus est eciam textus in c. „ex multis" 1. q. 3 10, ubi dicitur, quod Calcedonensis sinodus 11, una de principalio- ribus, fecit statutum super symonia eliminanda ab ecclesia dei. ad idem c. „virgines" 20. q. 4.12, ubi sinodus statuit, quod moniales possint1 "ad aliud monasterium transire propter districciorem vitam", et est alius textus valde notabilis in c. „placuit huic magne 25 sancte sinodo" 16. q. 3., ubi Gelasius papa 18 in concilio existens enunciavit constitucionem in personam sacri concilii. et est textus in hac materia valde notabilis, quod eciam, ubi papa est presens in concilio, potest constitucio edi nomine sacri concilii nec papa indigne ferre debet, etsi aliquando reperiatur, quod papa concipiat statutum nomine proprio " vel cum° consensu concilii. dico enim pro diversitate ista so concordanda, prout dixip, in c. 1. de sponsalibus 1 14, quod, ubi materia habuitr originem ins concilio et conclusionem a concilio, debet fieri nomine concilii, quia concilium est illud, quod statuit, et non papa, qui non fuit auctor illius materie. sed ubi materia originatur a papa, et tunc potest quandoque dicere cum consilio concilii vel cum † con- sensu, prout habuit consilium vel consensum concilii. et an constitucio debeat attribui s5 concilio vel pape, quando papa loquens dicit „nos cum consilio concilii“ vel „cum con- sensu concilii etc.", videndum est, quod in simili notat Archidiaconus 15 17. di. in prin- cipio. [48 ] item concilium decidit causas inter privatas personas eciam matri- 5 1442 ſzw. Juní 80 und Juli 3) 40 a) Waccipiet. b) Wet de. c) ut — scriptura hat in W den Vermerk vacat. d) W posuerant. e) W nulla. f) scheint in Wegetilgt ru sein. g) om. W. h) em.; W si alicujus zelus ; V secus ; P zelus. i) WVP add. et. k) em.; WV existant ; P existat. 1) W possunt. m) P personam. n) VP add. cum conrilio. o) om. YP. p) om. W. q) W add. soleo dicere. r) W habet. s) VP om. in conc. t) om. W. 45 50 7 10 Actus apost. 1, 16 ff. Ebenda 6, 5. vor c. 1 D. 21. c. 1 D. 80. с. 2 D. 99. c. un. С. 8 q. 5. § 7 c. 2 D. 23. с. 21 С. 2 q. 1. c. 30 de jurejurando X. II. 24. c. 9 С. 1 q. 3. 11 Vgl. den zweiten Kanon der Synode von Chalcedon bei Mansi 7, 358-359 und Hefele 2, 506-507. 12 c. 1 С. 20 q. 4. 18 Gratian führt allerdings Papst Gelasius als Quelle an, aber der in c. 8 C. 16 q. 3 gebotene Text entstammt dem 18. Kanon der achten allge- meinen Synode zu Konstantinopel vom Jahre 869 (vgl. Mansi 16, 172 und Hefele 4, 421). 14 c. 1 de sponsalibus et matrimoniis X. IV. 1. 15 Archidiakonus fol. 19a zu c. 1 D. 17. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 66
Strana 520
520 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 moniales et imponit penam transgressoribus, ut in c. 1 de sponsalibus 1, et statuit [zie. Juni sosuper eleccionibus, ut in c. „Osius" de electione ? item sinodus Constantinopolitana3 und divinitus inspirata ad correccionem ecclesie promulgavit canones numero 200 et Juli 8) duos. ad idem c. „Nicena" 31. di.4, ubi dicitur, quod „Nicena sinodus volens corrigere vitam hominum“ multos canones edidit. ad idem potest multipliciter adduci c. "bene quidem" 5 96. di. 5, ubi papa, in concilio loquens et ad concilium sua verba dirigens, dixit hec verba: „potest vestrum judicare concilium etc."; et ibi „sancta sinodus etc.“, ubi congregacio prelatorum appellatur sinodus, eciam sine papa, et potest judicare, dummodo legittime sit congregata. [485] item concilium statuit tunc" circa psallendi modum in ecclesia, ut in c. "de hiis" 12. di.“ et c. „placuit“ 12.b di. 7. ad idem 16. q. 2. c.e „visis“8, 10 ubi papa appellat concilia sancta (ibi ,a sanctis conciliis" post principium). [48"] multaque alia jura et pene infinita possent adduci, ex quibus clarissime potest concludi d ex gestis conciliorum et sic ex consuetudine universalis ecclesie preeminencia magna sacrorum con- ciliorum, nam, ut predixi 9, si non habuissent hanc potestatem a deo, minime potuissent hanc jurisdiccionis plenitudinem in ecclesia exercere. quinimmo ipsa concilia videntur 15 dedisse potestatem in multis ipsise Romanis pontificibus, et non sic legitur econtra. primo enim 1 est textus in § „hinc eciam" 17. di.1°; ibi „scientes, quia ejus sedi primum Petri apostoli meritum, deinde conciliorum venerandorum auctoritas singularem in ecclesiis tradidit potestatem" ad idem 3. q 6. in c. „dudum“11, ubi dicitur, quod „dudum a sanctis apostolis successoribusque eorum in antiquis est § decretum statutis, 20 que hactenush sancta et universalis apostolica tenet ecclesia, non oportere i preter con- scienciam Romani pontificis universalia concilia celebrari vel episcopum condempnari“; et subicitur ibi: „quoniam sanctam Romanam ecclesiam primatum omnium ecclesiarum esse voluerunt etc." ex quibus verbis glosa 12 ibi colligit, quod „concilia dederunt pri- matum ecclesie Romane“; "quod" dicit ibi glosa „verum esse secundario, sed ipse Christus 25 principaliter, ut 21. k di. »quamvis 13." et ita intelligitur cum! hac distinccione c. „aliorum" 9. q. 3.14, ubi idem videtur probari, quod conciliam dederunt pape singularem potestatem in ecclesia. et hanc distinccionem, quod principaliter papa habuit a deo et secundario a conciliis, tenet eciam " glosa 15 in dicto § „hinc eciam", si ergo concilia non haberent hanc potestatem supremam a deo, quomodo potuissent aliquam potestatem dare pape se principaliter aut secundario, cum ° nemo det, quod non habet, ut 1. q. 7. 16 in P c. „Day- bertum "“ et in c. „quod autem" de jure patronatus 17? sed ego soleo dare aliam et ar- bitror eleganciorem solucionem ad illa jura, videlicet quod concilia dederunt singularem potestatem pape in ecclesia dei non accumulative, sed privative ? quoad alios, quia multa subtraxerunt ab episcopis et ministris ecclesie et voluerunt pertinere ad solum papam, 35 a multisque abstinet concilium voluntarie volens illa explicari" per solum papam (exemplum in dicto c. „dudum" 18 et in c. „quamvis" 3. q. 6. 19). nam concilium provinciale poterat a) om. VP. b) em.; WVP 13. c) om. W. d) VP colligi. e) VP ipsi (P ipso) Romano pontifici. f) om. VP. g) VP decretum est. h) Wactenus. i) em.; WP oportet; V potest, om. preter. k) W 1. 1) VP intelligit. m) V add. generalia. n) om. W. o) W et cum. p) W om. in c. q) W Dyabertum. r) Pprimative. s) in 40 W nach papam. 1 11 s 5 9 10 Vgl. S. 519 Anm. 14. c. 2 de electione etc. X. I. 6. Vgl. S. 510 Anm. 6. с. 12 D. 31. с. 1 D. 96. c. 13 D. 12. с. 14 D. 12. c. 1 С. 16 q. 2. Vgl. art. 47d. с. 6 D. 17. c. 9 С. 3 q. 6. 12 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 232b. С. 3 D. 21. 11 c. 14 С. 9 q. 3. 15 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 21b. 16 c. 24 С. 1 q. 7. 17 c. 5 de jure patronatus X. III. 38. 18 Vgl. Anm. 11. 19 с. 7 С 3 q. 6. 13 50
520 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 moniales et imponit penam transgressoribus, ut in c. 1 de sponsalibus 1, et statuit [zie. Juni sosuper eleccionibus, ut in c. „Osius" de electione ? item sinodus Constantinopolitana3 und divinitus inspirata ad correccionem ecclesie promulgavit canones numero 200 et Juli 8) duos. ad idem c. „Nicena" 31. di.4, ubi dicitur, quod „Nicena sinodus volens corrigere vitam hominum“ multos canones edidit. ad idem potest multipliciter adduci c. "bene quidem" 5 96. di. 5, ubi papa, in concilio loquens et ad concilium sua verba dirigens, dixit hec verba: „potest vestrum judicare concilium etc."; et ibi „sancta sinodus etc.“, ubi congregacio prelatorum appellatur sinodus, eciam sine papa, et potest judicare, dummodo legittime sit congregata. [485] item concilium statuit tunc" circa psallendi modum in ecclesia, ut in c. "de hiis" 12. di.“ et c. „placuit“ 12.b di. 7. ad idem 16. q. 2. c.e „visis“8, 10 ubi papa appellat concilia sancta (ibi ,a sanctis conciliis" post principium). [48"] multaque alia jura et pene infinita possent adduci, ex quibus clarissime potest concludi d ex gestis conciliorum et sic ex consuetudine universalis ecclesie preeminencia magna sacrorum con- ciliorum, nam, ut predixi 9, si non habuissent hanc potestatem a deo, minime potuissent hanc jurisdiccionis plenitudinem in ecclesia exercere. quinimmo ipsa concilia videntur 15 dedisse potestatem in multis ipsise Romanis pontificibus, et non sic legitur econtra. primo enim 1 est textus in § „hinc eciam" 17. di.1°; ibi „scientes, quia ejus sedi primum Petri apostoli meritum, deinde conciliorum venerandorum auctoritas singularem in ecclesiis tradidit potestatem" ad idem 3. q 6. in c. „dudum“11, ubi dicitur, quod „dudum a sanctis apostolis successoribusque eorum in antiquis est § decretum statutis, 20 que hactenush sancta et universalis apostolica tenet ecclesia, non oportere i preter con- scienciam Romani pontificis universalia concilia celebrari vel episcopum condempnari“; et subicitur ibi: „quoniam sanctam Romanam ecclesiam primatum omnium ecclesiarum esse voluerunt etc." ex quibus verbis glosa 12 ibi colligit, quod „concilia dederunt pri- matum ecclesie Romane“; "quod" dicit ibi glosa „verum esse secundario, sed ipse Christus 25 principaliter, ut 21. k di. »quamvis 13." et ita intelligitur cum! hac distinccione c. „aliorum" 9. q. 3.14, ubi idem videtur probari, quod conciliam dederunt pape singularem potestatem in ecclesia. et hanc distinccionem, quod principaliter papa habuit a deo et secundario a conciliis, tenet eciam " glosa 15 in dicto § „hinc eciam", si ergo concilia non haberent hanc potestatem supremam a deo, quomodo potuissent aliquam potestatem dare pape se principaliter aut secundario, cum ° nemo det, quod non habet, ut 1. q. 7. 16 in P c. „Day- bertum "“ et in c. „quod autem" de jure patronatus 17? sed ego soleo dare aliam et ar- bitror eleganciorem solucionem ad illa jura, videlicet quod concilia dederunt singularem potestatem pape in ecclesia dei non accumulative, sed privative ? quoad alios, quia multa subtraxerunt ab episcopis et ministris ecclesie et voluerunt pertinere ad solum papam, 35 a multisque abstinet concilium voluntarie volens illa explicari" per solum papam (exemplum in dicto c. „dudum" 18 et in c. „quamvis" 3. q. 6. 19). nam concilium provinciale poterat a) om. VP. b) em.; WVP 13. c) om. W. d) VP colligi. e) VP ipsi (P ipso) Romano pontifici. f) om. VP. g) VP decretum est. h) Wactenus. i) em.; WP oportet; V potest, om. preter. k) W 1. 1) VP intelligit. m) V add. generalia. n) om. W. o) W et cum. p) W om. in c. q) W Dyabertum. r) Pprimative. s) in 40 W nach papam. 1 11 s 5 9 10 Vgl. S. 519 Anm. 14. c. 2 de electione etc. X. I. 6. Vgl. S. 510 Anm. 6. с. 12 D. 31. с. 1 D. 96. c. 13 D. 12. с. 14 D. 12. c. 1 С. 16 q. 2. Vgl. art. 47d. с. 6 D. 17. c. 9 С. 3 q. 6. 12 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 232b. С. 3 D. 21. 11 c. 14 С. 9 q. 3. 15 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 21b. 16 c. 24 С. 1 q. 7. 17 c. 5 de jure patronatus X. III. 38. 18 Vgl. Anm. 11. 19 с. 7 С 3 q. 6. 13 50
Strana 521
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 521 olim ex causa deponere episcopum (15. q. 7. c. „si quis" et c. „si autem"1 cum simili- 1442 [zw. bus, et glosa hoc tenet expresse in c. „accusatus" 3. q. 6.2 per c. "hoc quippe" eadem Juni 80 und causa et questione 3); sed statutum postmodum fuit per concilia, quod licet aput com- Juli 8] provinciales possetb ventilari causa“ episcoporum, diffiniri tamend absquee Romani pontificis potestate non deberetf, ut dicit textus in c. "quamvis" 3. q. 6 4, allegans hanc racionem, videlicet „sicut ab apostolis eorumque successoribus multorum consensu epi- scoporum jam diffinitum est etc.“ idem dicitur in dicto c. „dudum“5. facit eciam, quod hodie statutum est quoad indulgencias concedendas s. nam restricta est potestas episcoporum, ut in c. „cum ex eo" de penitenciis et remissionibus 6. et idem dicendum in multis 10 similibus. nam apostoli olim ad omnia fere apponebant manus, que hodie reservata sunt soli h Romano pontifici. et facit optime textus in c. „sacrosancta" prope finem 22. di. 7 ibi „et post pauca inter beatos apostolos quedam fuit discrecio, et licet omnes essent apostoli, Petro tamen concessum est a deo (et ipsi inter se voluerunt id ipsum), ut reli- quis omnibus preesset apostolis et cephas, id est caput, et principium teneret apostolatus; 15 qui et eandem formam suis successoribus et reliquis episcopis tenendam tradiderunt etc." que verba sunt multum notanda, et presertim ibi „et ipsi inter se voluerunt id ipsum", quasi de novo apostoli elegerunt 1 Petrum in caput, et ibi „principium teneret aposto- latus"; que verba sunt eciam valde notanda. ex quibus infertur, quod papa non habuit omnimodam potestatem solus, sed fuit primus in apostolatu, et sic jurisdiccio, ut 20 predixi, est in toto corpore ecclesie olim representatem per apostolos et in Petro est tanquam in principali ministro; et ideo, si errat, potest tota ecclesia, id est concilium illam representans, contra eum modis predictis animadvertere, quia „orbis est major Urbe“, ut sepes dictum est. et facit optime textus Gregorii juncta glosa 99. di. in " c. „ecce“9. simile est videre in regimine Ve- 25 neciarum. nam dux eorum est primus et in consiliis et inter menbra civium; si tamen errat, sibi resistitur per civitatem et, si opus est, deponitur, quia fundamentum juris- diccionis est in corpore civitatis et in duce tanquam in principali ministro. et quamquam possit hec similitudo morderi ex eo, quia dux jurisdiccionem recepit a populo, ideo non mirum, si ex causa a populo deponi potest, sicut olim imperatores, qui recipiebant so potestatem a populo Romano, ex causa deponebantur eciam° ab ipso populo, ut probatur in 1. 2. ff. de origine juris 1°, et facit, quod notat Bartolus 11 in 1. finali C. de legibus. sed papa habet principaliter potestatem a deo, ut in dicto c. „quamvis" 21. di. 12 et in ? c. „sacrosancta "" preallegato 13 et 21. di. „in novo" 14 cum1 similibus s. ad hoc enim re- spondetur, quod, licet papa receperit' potestatem a deo, tamen ecclesia universalis recepit s5 a deo, et majorem, quia tota potestas ecclesiastica " est in ecclesia tanquam in funda- mento; Petrus autem recepit tanquam principalis minister, ut supra 15 dixi post Augustinum et alios. cum ergo papa sit de corpore ecclesie et non ecclesia universalis, ut notanter dicit glosa in dicto c. „ecce“ 16, potest tota potestas et ipsum corpus ecclesie sibi resistere 40 a) Pom. et — questione. b) em.; W possit; VP possent. c) VP cause. d) VP autem. e) V add. auctoritate, om. potestate. 1) VP debet. g) W dandas. h) WP solo. i) W summo. k) om. W. 1) W eligerent. m) P representato. n) W om. in c. o) om. W. p) W add. dicto. q) P om. sacrosancta — di. r) W om. cum similibus. s) P add. eadem di. et in c. „ sacrosancta“ preallegato. t) W recepit. u) V add. ut predixi. v) VP corpore ecclesie. 45 50 2 8 5 c. 3 und c. 5 C. 15 q. 7. c. 5 C. 3 q. 6. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 232a. Ebenda c. 10 und fol. 233a. 4 Vgl. S. 520 Anm. 19. Vgl. S. 520 Anm. 11 und 18. c. 14 de penitenciis et remissionibus X. V. 38. c. 2 D. 22. Vgl. S. 506 Anm. 10 und S. 510 Anm. 7. 9 10 11 18 16 15 16 c. 5 D. 99. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 151b. Dig. 1, 2, 2. Bartolus, Cod Justin. 1, 35a zu lib. 1 tit. 14 l. 12. 12 Vgl. S. 520 Anm. 13. Vgl. Anm. 7. c. 2 D. 21. Vgl. art. 42d. Vgl. Anm. 9. 66*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 521 olim ex causa deponere episcopum (15. q. 7. c. „si quis" et c. „si autem"1 cum simili- 1442 [zw. bus, et glosa hoc tenet expresse in c. „accusatus" 3. q. 6.2 per c. "hoc quippe" eadem Juni 80 und causa et questione 3); sed statutum postmodum fuit per concilia, quod licet aput com- Juli 8] provinciales possetb ventilari causa“ episcoporum, diffiniri tamend absquee Romani pontificis potestate non deberetf, ut dicit textus in c. "quamvis" 3. q. 6 4, allegans hanc racionem, videlicet „sicut ab apostolis eorumque successoribus multorum consensu epi- scoporum jam diffinitum est etc.“ idem dicitur in dicto c. „dudum“5. facit eciam, quod hodie statutum est quoad indulgencias concedendas s. nam restricta est potestas episcoporum, ut in c. „cum ex eo" de penitenciis et remissionibus 6. et idem dicendum in multis 10 similibus. nam apostoli olim ad omnia fere apponebant manus, que hodie reservata sunt soli h Romano pontifici. et facit optime textus in c. „sacrosancta" prope finem 22. di. 7 ibi „et post pauca inter beatos apostolos quedam fuit discrecio, et licet omnes essent apostoli, Petro tamen concessum est a deo (et ipsi inter se voluerunt id ipsum), ut reli- quis omnibus preesset apostolis et cephas, id est caput, et principium teneret apostolatus; 15 qui et eandem formam suis successoribus et reliquis episcopis tenendam tradiderunt etc." que verba sunt multum notanda, et presertim ibi „et ipsi inter se voluerunt id ipsum", quasi de novo apostoli elegerunt 1 Petrum in caput, et ibi „principium teneret aposto- latus"; que verba sunt eciam valde notanda. ex quibus infertur, quod papa non habuit omnimodam potestatem solus, sed fuit primus in apostolatu, et sic jurisdiccio, ut 20 predixi, est in toto corpore ecclesie olim representatem per apostolos et in Petro est tanquam in principali ministro; et ideo, si errat, potest tota ecclesia, id est concilium illam representans, contra eum modis predictis animadvertere, quia „orbis est major Urbe“, ut sepes dictum est. et facit optime textus Gregorii juncta glosa 99. di. in " c. „ecce“9. simile est videre in regimine Ve- 25 neciarum. nam dux eorum est primus et in consiliis et inter menbra civium; si tamen errat, sibi resistitur per civitatem et, si opus est, deponitur, quia fundamentum juris- diccionis est in corpore civitatis et in duce tanquam in principali ministro. et quamquam possit hec similitudo morderi ex eo, quia dux jurisdiccionem recepit a populo, ideo non mirum, si ex causa a populo deponi potest, sicut olim imperatores, qui recipiebant so potestatem a populo Romano, ex causa deponebantur eciam° ab ipso populo, ut probatur in 1. 2. ff. de origine juris 1°, et facit, quod notat Bartolus 11 in 1. finali C. de legibus. sed papa habet principaliter potestatem a deo, ut in dicto c. „quamvis" 21. di. 12 et in ? c. „sacrosancta "" preallegato 13 et 21. di. „in novo" 14 cum1 similibus s. ad hoc enim re- spondetur, quod, licet papa receperit' potestatem a deo, tamen ecclesia universalis recepit s5 a deo, et majorem, quia tota potestas ecclesiastica " est in ecclesia tanquam in funda- mento; Petrus autem recepit tanquam principalis minister, ut supra 15 dixi post Augustinum et alios. cum ergo papa sit de corpore ecclesie et non ecclesia universalis, ut notanter dicit glosa in dicto c. „ecce“ 16, potest tota potestas et ipsum corpus ecclesie sibi resistere 40 a) Pom. et — questione. b) em.; W possit; VP possent. c) VP cause. d) VP autem. e) V add. auctoritate, om. potestate. 1) VP debet. g) W dandas. h) WP solo. i) W summo. k) om. W. 1) W eligerent. m) P representato. n) W om. in c. o) om. W. p) W add. dicto. q) P om. sacrosancta — di. r) W om. cum similibus. s) P add. eadem di. et in c. „ sacrosancta“ preallegato. t) W recepit. u) V add. ut predixi. v) VP corpore ecclesie. 45 50 2 8 5 c. 3 und c. 5 C. 15 q. 7. c. 5 C. 3 q. 6. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 232a. Ebenda c. 10 und fol. 233a. 4 Vgl. S. 520 Anm. 19. Vgl. S. 520 Anm. 11 und 18. c. 14 de penitenciis et remissionibus X. V. 38. c. 2 D. 22. Vgl. S. 506 Anm. 10 und S. 510 Anm. 7. 9 10 11 18 16 15 16 c. 5 D. 99. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 151b. Dig. 1, 2, 2. Bartolus, Cod Justin. 1, 35a zu lib. 1 tit. 14 l. 12. 12 Vgl. S. 520 Anm. 13. Vgl. Anm. 7. c. 2 D. 21. Vgl. art. 42d. Vgl. Anm. 9. 66*
Strana 522
522 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1448 et in eum tanquam in deviantem a voluntate a divina animadvertere, sicut supra 1 probatum [zw. Jun so est. [485] et ut finem huic menbro faciam, submitto quandam notabilissimam auctori- und tatem Augustini pro hac excellencia concilii, ipse enim Augustinus in quadam Juli 37 sua epistola ad Glorium et Eleusiumb etc.2 inter cetera contra quosdam Donatistas, qui fuerant reprobati et quidam Cecilianus“ episcopus Carthaginensis absolutus sentencia Melciadis tunc Romane urbis episcopi et quorundam aliorum collegarum ex parte imperatoris de- putatorum, quos ad preces Donatistarum miserat imperator, sic inquit: „quod e dicerent, malos et perversos fuisse judices, que vox est omnium malorum litigatorum, cum fuerint eciam manifestissima veritate superati, quasi non eis ad hoc dici posset et justissime dici »ecce putemus illos episcopos, qui Rome judicarunt, non bonos judices fuisse«, restabat 10 adhuc plenarium ecclesie universe‘ concilium, ubi eciam cum ipsis s judicibus causa posset agitari, ut 1, si male judicasse convicti essent, eorum sentencia solveretur." ex quibus verbis notabiliter infertur, quod ex sentencia Romani pontificis, quam eciam tulisset cum nonnullis pontificibus, potest haberi i recursus ad concilium et per ipsum concilium sen- tencia pape reprobari potest, si convincitur injusta. et hoc probatur ex ista auctoritate 15 Augustini in casu fidei. pro quo facit, quod legitur et notatur 19. di. „Anastasius“s et 24. q. 3. „cum quibus"4. nec obstat, si dicatur, quod in predicto casu papa cognovit ad instanciam imperatoris, quasi ex delegacione sua, unde fuit postea appellatum ad im- peratorem, quia dico, quod, ex quo imperator scripsit pape in pertinentibus ad juris- diccionem suam, pocius suam jurisdiccionem videtur excitare quam potestatem delegare, 20 ut probatur in c. „licet" de officio ordinarii 5. hinc Augustinus in dicta epistola‘ in secunda columpna appellat illud „judicium ecclesiasticum". nec obstat, quod fuit appel- latum ad imperatorem, quia de facto hoc processit nec Augustinus hoc ibi approbat. et hanc opinionem, quod in casu heresis, puta cum precipit papa aliquid contra fidem vel sentenciat, quod possit ad concilium appellari, tenui olim in illa disputacione, que incipit 25 „Episcopus motus"7, quia in causa k heresis concilium est supra papam et licite in hoc casu subditi ab eo recedunt (24. q. 1.1 „Achaciusm“s, 19. di. „Anastasius“" et ibi glosa, et in dicto § „item cum" Balaam" in ° versiculo „item ? Simachus ?“ 10). in eo enim, quod papa est hereticus, minor I est quolibet catholico, ut dicit glosa in dicto c. „Acha- cius"11, nec est caput ecclesie, sed extra ecclesiam. hoc autem cognoscere habet ecclesia, s0 cujus fides deficere non potest (24. q. 1. „a recta" 12 et ibi glosa, et in c. „quodcunque" eadem causa et questione 13). et si diceremus contrarium, ecclesia posset periclitari, ut in simili notat glosa in c. „si papa" 40. di. 14. et in hoc casu non facio dubitacionem, sed aliquos alios casus, in quibus potest appellari a papa ad concilium, prosequor in dicta disputacione. [48] et hec de gestis conciliorum. ex quibus, ut supra 15 dixi, resultat s5 generalis consuetudo ecclesie, que magnam auctoritatem s habet in ecclesia, nam ut dicit Augustinus in ‘ „De fide Christiana" (et habetur in c. „catholica" 11. di. 16): „catholica a) V lege. b) em.; W Ephesinum; V Elesinum; P Edissinum. c) V Curlianus. d) P Merciadis. e) WVP add. si. f) em. ; WVP universale. g) Weisdem. h) WP et. i) WP habere. k) Pcasu. 1) W 2. m) VP Acca- sius. n) om, W. o) om. W. p) om. W. q) W Sinacus. r) Weest minor. s) W habet auct. t) om. FP. 40 1 Vgl. artt. 43-46c. Epistola 43 cap. 7 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 101; Migne 33, 169). с. 9 D. 19. С. 36 С. 24 q. 3. 5 c. 12 de officio judicis ordinarii X. I. 31. e A. a. O. cap. 2 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 88; Migne 33, 161). Auch hier ist die S. 512 Anm. 15 erwähnte Disputatio gemeint, obwohl dort die Eingangsworte „Episcopus et quidam rector“ lauten. c. 1 С. 24 q. 1. 3 c. 9 D. 19. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 26b. 10 Vgl. S. 515 Anm. 7 und art. 48a. Vgl. Anm. 8 und Theutonicus vol. 1 fol. 434a. 12 c. 9 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 435b. 45 c. 6 С. 24 q. 1. c. 6 D. 40. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. Vgl. art. 486. c. 8. D. 11. 11 13 1 15 16 50
522 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1448 et in eum tanquam in deviantem a voluntate a divina animadvertere, sicut supra 1 probatum [zw. Jun so est. [485] et ut finem huic menbro faciam, submitto quandam notabilissimam auctori- und tatem Augustini pro hac excellencia concilii, ipse enim Augustinus in quadam Juli 37 sua epistola ad Glorium et Eleusiumb etc.2 inter cetera contra quosdam Donatistas, qui fuerant reprobati et quidam Cecilianus“ episcopus Carthaginensis absolutus sentencia Melciadis tunc Romane urbis episcopi et quorundam aliorum collegarum ex parte imperatoris de- putatorum, quos ad preces Donatistarum miserat imperator, sic inquit: „quod e dicerent, malos et perversos fuisse judices, que vox est omnium malorum litigatorum, cum fuerint eciam manifestissima veritate superati, quasi non eis ad hoc dici posset et justissime dici »ecce putemus illos episcopos, qui Rome judicarunt, non bonos judices fuisse«, restabat 10 adhuc plenarium ecclesie universe‘ concilium, ubi eciam cum ipsis s judicibus causa posset agitari, ut 1, si male judicasse convicti essent, eorum sentencia solveretur." ex quibus verbis notabiliter infertur, quod ex sentencia Romani pontificis, quam eciam tulisset cum nonnullis pontificibus, potest haberi i recursus ad concilium et per ipsum concilium sen- tencia pape reprobari potest, si convincitur injusta. et hoc probatur ex ista auctoritate 15 Augustini in casu fidei. pro quo facit, quod legitur et notatur 19. di. „Anastasius“s et 24. q. 3. „cum quibus"4. nec obstat, si dicatur, quod in predicto casu papa cognovit ad instanciam imperatoris, quasi ex delegacione sua, unde fuit postea appellatum ad im- peratorem, quia dico, quod, ex quo imperator scripsit pape in pertinentibus ad juris- diccionem suam, pocius suam jurisdiccionem videtur excitare quam potestatem delegare, 20 ut probatur in c. „licet" de officio ordinarii 5. hinc Augustinus in dicta epistola‘ in secunda columpna appellat illud „judicium ecclesiasticum". nec obstat, quod fuit appel- latum ad imperatorem, quia de facto hoc processit nec Augustinus hoc ibi approbat. et hanc opinionem, quod in casu heresis, puta cum precipit papa aliquid contra fidem vel sentenciat, quod possit ad concilium appellari, tenui olim in illa disputacione, que incipit 25 „Episcopus motus"7, quia in causa k heresis concilium est supra papam et licite in hoc casu subditi ab eo recedunt (24. q. 1.1 „Achaciusm“s, 19. di. „Anastasius“" et ibi glosa, et in dicto § „item cum" Balaam" in ° versiculo „item ? Simachus ?“ 10). in eo enim, quod papa est hereticus, minor I est quolibet catholico, ut dicit glosa in dicto c. „Acha- cius"11, nec est caput ecclesie, sed extra ecclesiam. hoc autem cognoscere habet ecclesia, s0 cujus fides deficere non potest (24. q. 1. „a recta" 12 et ibi glosa, et in c. „quodcunque" eadem causa et questione 13). et si diceremus contrarium, ecclesia posset periclitari, ut in simili notat glosa in c. „si papa" 40. di. 14. et in hoc casu non facio dubitacionem, sed aliquos alios casus, in quibus potest appellari a papa ad concilium, prosequor in dicta disputacione. [48] et hec de gestis conciliorum. ex quibus, ut supra 15 dixi, resultat s5 generalis consuetudo ecclesie, que magnam auctoritatem s habet in ecclesia, nam ut dicit Augustinus in ‘ „De fide Christiana" (et habetur in c. „catholica" 11. di. 16): „catholica a) V lege. b) em.; W Ephesinum; V Elesinum; P Edissinum. c) V Curlianus. d) P Merciadis. e) WVP add. si. f) em. ; WVP universale. g) Weisdem. h) WP et. i) WP habere. k) Pcasu. 1) W 2. m) VP Acca- sius. n) om, W. o) om. W. p) om. W. q) W Sinacus. r) Weest minor. s) W habet auct. t) om. FP. 40 1 Vgl. artt. 43-46c. Epistola 43 cap. 7 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 101; Migne 33, 169). с. 9 D. 19. С. 36 С. 24 q. 3. 5 c. 12 de officio judicis ordinarii X. I. 31. e A. a. O. cap. 2 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 88; Migne 33, 161). Auch hier ist die S. 512 Anm. 15 erwähnte Disputatio gemeint, obwohl dort die Eingangsworte „Episcopus et quidam rector“ lauten. c. 1 С. 24 q. 1. 3 c. 9 D. 19. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 26b. 10 Vgl. S. 515 Anm. 7 und art. 48a. Vgl. Anm. 8 und Theutonicus vol. 1 fol. 434a. 12 c. 9 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 435b. 45 c. 6 С. 24 q. 1. c. 6 D. 40. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. Vgl. art. 486. c. 8. D. 11. 11 13 1 15 16 50
Strana 523
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 523 ecclesia per orbem diffusa tribus modis probatur existere; quitquit in ea tenetur, aut auctoritas est scripturarum aut tradicio universalis aut certe propria et particularis in- struccio etc.“ qui textus est notandus. ad idem c. „omnia" 12. di. 1, ubi eciam bonus textus Augustini post principium. 1442 [zw. Juní 30 und Juli 3] [5. Justificatio auctoritatis generalium conciliorum supra papam racione juris naturalis.] [49] Ad quintum menbrum, scilicet de racione juris naturalis, potest adduci hec con- sideracio: licet caput in corpore vero regat corpus et influat in ipsum, tamen, si caput incidit in gravem egritudinem, menbra, ut subveniant toti corpori, ligant caput et stringunt b. ita debent facere omnia menbra ecclesie et presertim totum corpus 1o ipsius ecclesie congregate e, ut, si papa deviat a vero et scandalizat ecclesiam, debent occurrere saluti tocius corporis, presertim cum papa non sit verum caput ecclesie, sed ministeriale seu polliticum. nam verum caput est Christus, ut in c. unico de sacra unctione? (et notat glosa in Clementina „ne Ro- mani" de electione 3). nam cum ecclesia sit corpus Christi (ut " apostolus in plerisque 15 locis dicit et textus in c. „scisma" in fine 24. q. 1.4 et in c. „advocavit" eadem causa et questione 5), sequitur necessario, quod ipse Christus sit caput ecclesie. ad idem e facit, quia deficiente superiore licitum est cuique sibi dicere jus, ut notat glosa in c. „jus gencium" 1. di.“ et Innocentius" in c. „olim" (loco ‘ 1) de restitutione spoliatorum. facit textus juncta glosa in 1. „nullus" C. de Judeis 8 et textus notabilis in titulo de milite 2o vasallo, qui contumax est c. uno in fine in libro feudorum?, ubi permittitur vasallo in defectu « justicie sibi consulere et dominum depredari, quia in defectu h magistratus re- vertimur ad jus pristinum ante constitutos magistratus, quo tempore licebat cuique jus sibi dicere. presupposito ergo et non concesso, quod papa non haberet hic superiorem, attamen, cum suis pravis operibus adducit ecclesiam quasi in perdicionem nec potest 25 aliter induci, ut se corrigat, licitum est uti jure naturali, videlicet i expellere eum ab illo regimine, quia non dicitur pontifex, ex quo tali modo abutitur pontificatu. malus enim prelatus et incorrigibilis non videtur ex voluntate dei constitutus. pro hoc notabile dictum Jeronimi in c. „audacter" 8. q. 1.10, ubi concludit, quod non semper princeps populi et judex ecclesie per dei arbitrium datur. adducit exemplum de Saul1, contra quem dixit so dominus, postquam lapsus est: „fecerunt sibi regem, et non per me; principem, et non per consilium meum" 11. et tamen Saulem elegerat dominus. sed quoniam non secundum dei voluntatem, sed secundum peccatoris1 populi meritum fuerat electus, negat eum cum sua voluntate vel consilio constitutum. item licet papatus in se sit de jure divino, tamen in personam istius vel illius est ex facto hominum, quia cardinales, gerentes in hoc vicem s5 ecclesie universalis, eum eligunt; merito, si non est secundum voluntatem dei et ecclesie universalis, debet pociusm deici, quia errarunt eligendo talem, quia deus non videtur velle resistere huic ejeccioni, sed pocius assistere, cum dixerit „sal infatuatum ad nichilum valet ultra, nisi ut mittatur foras et conculcetur ab hominibus“, ut supra 12 in primo 5 40 a) om. V: P est auct. b) VP constringunt. c) W congregatum. d) om. W. e) W quod. f) om. W; V el. g) WP defectum. h) em. ; WVP defectum. i) W scilicet. k) V Saule. 1) em. ; WV peccatorum ; P pecca- tores. m) so Segovia; WP posse; V post se. 46 c. 12 D. 12. c. un. de sacra unctione X. I. 15. c. 2 de electione etc. I. 3 in Clem. c. 34 С. 24 q. 1. Ebenda c. 23. c. 9 D. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 2b. Innocentius fol. 88b zu c. 12 de restitutione spoliatorum X. II. 13. s Cod. Justin. lib. 1 tit. 9 l. 14. Vgl. Bartolus, Cod. Justin. 1, 32a. 9 Libri feudorum 2, 22 § 1 (Osenbrüggen 3, 857). 10 c. 18 С. 8 q. 1. 11 Vgl. Hosea 8, 4. 12 Vgl. art. 42b.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 523 ecclesia per orbem diffusa tribus modis probatur existere; quitquit in ea tenetur, aut auctoritas est scripturarum aut tradicio universalis aut certe propria et particularis in- struccio etc.“ qui textus est notandus. ad idem c. „omnia" 12. di. 1, ubi eciam bonus textus Augustini post principium. 1442 [zw. Juní 30 und Juli 3] [5. Justificatio auctoritatis generalium conciliorum supra papam racione juris naturalis.] [49] Ad quintum menbrum, scilicet de racione juris naturalis, potest adduci hec con- sideracio: licet caput in corpore vero regat corpus et influat in ipsum, tamen, si caput incidit in gravem egritudinem, menbra, ut subveniant toti corpori, ligant caput et stringunt b. ita debent facere omnia menbra ecclesie et presertim totum corpus 1o ipsius ecclesie congregate e, ut, si papa deviat a vero et scandalizat ecclesiam, debent occurrere saluti tocius corporis, presertim cum papa non sit verum caput ecclesie, sed ministeriale seu polliticum. nam verum caput est Christus, ut in c. unico de sacra unctione? (et notat glosa in Clementina „ne Ro- mani" de electione 3). nam cum ecclesia sit corpus Christi (ut " apostolus in plerisque 15 locis dicit et textus in c. „scisma" in fine 24. q. 1.4 et in c. „advocavit" eadem causa et questione 5), sequitur necessario, quod ipse Christus sit caput ecclesie. ad idem e facit, quia deficiente superiore licitum est cuique sibi dicere jus, ut notat glosa in c. „jus gencium" 1. di.“ et Innocentius" in c. „olim" (loco ‘ 1) de restitutione spoliatorum. facit textus juncta glosa in 1. „nullus" C. de Judeis 8 et textus notabilis in titulo de milite 2o vasallo, qui contumax est c. uno in fine in libro feudorum?, ubi permittitur vasallo in defectu « justicie sibi consulere et dominum depredari, quia in defectu h magistratus re- vertimur ad jus pristinum ante constitutos magistratus, quo tempore licebat cuique jus sibi dicere. presupposito ergo et non concesso, quod papa non haberet hic superiorem, attamen, cum suis pravis operibus adducit ecclesiam quasi in perdicionem nec potest 25 aliter induci, ut se corrigat, licitum est uti jure naturali, videlicet i expellere eum ab illo regimine, quia non dicitur pontifex, ex quo tali modo abutitur pontificatu. malus enim prelatus et incorrigibilis non videtur ex voluntate dei constitutus. pro hoc notabile dictum Jeronimi in c. „audacter" 8. q. 1.10, ubi concludit, quod non semper princeps populi et judex ecclesie per dei arbitrium datur. adducit exemplum de Saul1, contra quem dixit so dominus, postquam lapsus est: „fecerunt sibi regem, et non per me; principem, et non per consilium meum" 11. et tamen Saulem elegerat dominus. sed quoniam non secundum dei voluntatem, sed secundum peccatoris1 populi meritum fuerat electus, negat eum cum sua voluntate vel consilio constitutum. item licet papatus in se sit de jure divino, tamen in personam istius vel illius est ex facto hominum, quia cardinales, gerentes in hoc vicem s5 ecclesie universalis, eum eligunt; merito, si non est secundum voluntatem dei et ecclesie universalis, debet pociusm deici, quia errarunt eligendo talem, quia deus non videtur velle resistere huic ejeccioni, sed pocius assistere, cum dixerit „sal infatuatum ad nichilum valet ultra, nisi ut mittatur foras et conculcetur ab hominibus“, ut supra 12 in primo 5 40 a) om. V: P est auct. b) VP constringunt. c) W congregatum. d) om. W. e) W quod. f) om. W; V el. g) WP defectum. h) em. ; WVP defectum. i) W scilicet. k) V Saule. 1) em. ; WV peccatorum ; P pecca- tores. m) so Segovia; WP posse; V post se. 46 c. 12 D. 12. c. un. de sacra unctione X. I. 15. c. 2 de electione etc. I. 3 in Clem. c. 34 С. 24 q. 1. Ebenda c. 23. c. 9 D. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 2b. Innocentius fol. 88b zu c. 12 de restitutione spoliatorum X. II. 13. s Cod. Justin. lib. 1 tit. 9 l. 14. Vgl. Bartolus, Cod. Justin. 1, 32a. 9 Libri feudorum 2, 22 § 1 (Osenbrüggen 3, 857). 10 c. 18 С. 8 q. 1. 11 Vgl. Hosea 8, 4. 12 Vgl. art. 42b.
Strana 524
524 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 menbro plenius a dixi. item non est verisimile, quod deus non dimiserit potestatem in [zw. terra, que valeat providere adversus hoc maximum periculum ecclesie, ut b si ecclesia Juni 30 und pro pastore receperit lupum rapacem, et quod non possit adversus illius rapacitatem Judi 3) sibi" providere, quasi deus magis diligat personam unius scelestissimi hominis, quem ipse non elegit, quam salutem tocius ecclesie, pro qua voluit sanguinem proprium effun- 5 dere. nam sicute in simili dixit Innocentius1 in c. „quod super hiis“ de voto, quod non fuisset Christus diligens pater familias, si non dimisisset in terra aliquem, qui vice Christi! posset 5 subvenire omnibus necessitatibus h ecclesie, ita dico, quod sicut subvenit ecclesie dimittendo vicarium, ita non est verisimile, quod non subvenerit ecclesie dimittendo potestatem super vicarium, si convertitur in lupum. et iste persuasiones sunt ex super- 10 habundanti. nam recto jure potest ecclesia providere omnibus suis necessitatibus ex potestate suprema sibi a k Christo tradita, ut patuit ex supradictis. [6. Justificatio auctoritatis generalium conciliorum supra papam racione juris civilis.] 50] Ultimo 1 probatur intencio nostra ex racione juris civilis per textum notabilem in 1. „si cumm Cornelius" ff. de solutionibus 2, ubi habetur, quod, „si mandavi Ticio, 1t ut n rem meam traderet Sempronio, si condicio Sempronii est ita mutata, quod verisimiliter ego non mandassem rem sibi tradi, non debet Ticius rem illi tradere, ita ° quod ex sola voluntate mea conjecturata videtur revocatum mandatum", ita in proposito, ex quo quis eligitur in pastorem et principaliter eligitur, ut pascat oves dei. unde Christus volens committere curam Petro ter eum primo interrogavit, an diligeret? Christum (Johannis 1 20 ultimo 3 et in c. „significasti" de electione 4), quasi innuat, quod non est idoneus pastor, qui non diligit deum. si ergo videt ecclesia illum non uti officio pastoris, sed lupi, nec potest induci aliter, ut se corrigat, debet ex tacita voluntate dei illi subtrahere obedienciam. pro quo facit eciam racio legis „si hominem" ff. mandati 5, ubi patet, quod procurator specialis inpeditur suam potestatem exercere, si aliqua sunt innovata verisimiliter non 25 cogitata per dominum tempore constitucionis et dacionis mandati. ad idem, quod legitur et notatur in l. „si quis, cum sciret“ ff. pro emptore 6. multo forcius potest sibi providere ecclesia universalis adversus malum pastorem ex voluntate divina non electum, sed forte propter peccata populi, ut dicit Jeronimus in dicto c. „audacter“ 7. quequidem ecclesia, ut supra s dictum est, regina et corpus Christi et sponsa et conjunx ejusdem et terribilis so in potestate ut castrorum acies ordinata dicitur. et hec sint pro persuasionibus ad con- firmandum ea, que supra veraciter probata sunt de potestate ecclesie. et hec de se- cundo dubio principali. [II°. An concilium Basiliense legitimas habuerit causas Eugenium papam deponendi.] [51] Restat postremo tercium et ultimum attingere dubium, an scilicet contra dictum s5 quondam Eugenium sacrum Basiliense concilium juste processerit tam citando quam suspendendo ac successive ipsum a papatu deponendo. et quod non solummodos juste, quinimmo mansuetissimet et cum magna paciencia contra eundem processerit, multipharie illico ostendam. a) W pleno. b) Vet; VP om. si. c) W recepit. d) om. W. e) Vut ; P sic. f) W add. non. g) VP possit. 40 h) V add. ipsius. i) Pom. ita — vicarium. k) Wom. a Christo. I) VP haben kein Alinea. m) om. W. n) W quod. o) W eo. p) V add. ipsum; P add. ipse. q) VP ut Johannis. r) Pfactum. s) VP om. solum. t) VP mansuetudine. 1 Innocentius fol. 163b zu c. 8 de voto et voti redemptione X. III. 34. 2 Dig. 46, 3, 82. Vgl. art. 34a (S. 469 Z. 38 ff.). Joh. 21, 15-17. c. 4 de electione etc. X. I. 6. 5 8 Dig. 17, 1, 30. Dig. 41, 4, 8. Vgl. S. 523 Anm. 10. Vgl. artt. 44b und 44c. 45
524 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 menbro plenius a dixi. item non est verisimile, quod deus non dimiserit potestatem in [zw. terra, que valeat providere adversus hoc maximum periculum ecclesie, ut b si ecclesia Juni 30 und pro pastore receperit lupum rapacem, et quod non possit adversus illius rapacitatem Judi 3) sibi" providere, quasi deus magis diligat personam unius scelestissimi hominis, quem ipse non elegit, quam salutem tocius ecclesie, pro qua voluit sanguinem proprium effun- 5 dere. nam sicute in simili dixit Innocentius1 in c. „quod super hiis“ de voto, quod non fuisset Christus diligens pater familias, si non dimisisset in terra aliquem, qui vice Christi! posset 5 subvenire omnibus necessitatibus h ecclesie, ita dico, quod sicut subvenit ecclesie dimittendo vicarium, ita non est verisimile, quod non subvenerit ecclesie dimittendo potestatem super vicarium, si convertitur in lupum. et iste persuasiones sunt ex super- 10 habundanti. nam recto jure potest ecclesia providere omnibus suis necessitatibus ex potestate suprema sibi a k Christo tradita, ut patuit ex supradictis. [6. Justificatio auctoritatis generalium conciliorum supra papam racione juris civilis.] 50] Ultimo 1 probatur intencio nostra ex racione juris civilis per textum notabilem in 1. „si cumm Cornelius" ff. de solutionibus 2, ubi habetur, quod, „si mandavi Ticio, 1t ut n rem meam traderet Sempronio, si condicio Sempronii est ita mutata, quod verisimiliter ego non mandassem rem sibi tradi, non debet Ticius rem illi tradere, ita ° quod ex sola voluntate mea conjecturata videtur revocatum mandatum", ita in proposito, ex quo quis eligitur in pastorem et principaliter eligitur, ut pascat oves dei. unde Christus volens committere curam Petro ter eum primo interrogavit, an diligeret? Christum (Johannis 1 20 ultimo 3 et in c. „significasti" de electione 4), quasi innuat, quod non est idoneus pastor, qui non diligit deum. si ergo videt ecclesia illum non uti officio pastoris, sed lupi, nec potest induci aliter, ut se corrigat, debet ex tacita voluntate dei illi subtrahere obedienciam. pro quo facit eciam racio legis „si hominem" ff. mandati 5, ubi patet, quod procurator specialis inpeditur suam potestatem exercere, si aliqua sunt innovata verisimiliter non 25 cogitata per dominum tempore constitucionis et dacionis mandati. ad idem, quod legitur et notatur in l. „si quis, cum sciret“ ff. pro emptore 6. multo forcius potest sibi providere ecclesia universalis adversus malum pastorem ex voluntate divina non electum, sed forte propter peccata populi, ut dicit Jeronimus in dicto c. „audacter“ 7. quequidem ecclesia, ut supra s dictum est, regina et corpus Christi et sponsa et conjunx ejusdem et terribilis so in potestate ut castrorum acies ordinata dicitur. et hec sint pro persuasionibus ad con- firmandum ea, que supra veraciter probata sunt de potestate ecclesie. et hec de se- cundo dubio principali. [II°. An concilium Basiliense legitimas habuerit causas Eugenium papam deponendi.] [51] Restat postremo tercium et ultimum attingere dubium, an scilicet contra dictum s5 quondam Eugenium sacrum Basiliense concilium juste processerit tam citando quam suspendendo ac successive ipsum a papatu deponendo. et quod non solummodos juste, quinimmo mansuetissimet et cum magna paciencia contra eundem processerit, multipharie illico ostendam. a) W pleno. b) Vet; VP om. si. c) W recepit. d) om. W. e) Vut ; P sic. f) W add. non. g) VP possit. 40 h) V add. ipsius. i) Pom. ita — vicarium. k) Wom. a Christo. I) VP haben kein Alinea. m) om. W. n) W quod. o) W eo. p) V add. ipsum; P add. ipse. q) VP ut Johannis. r) Pfactum. s) VP om. solum. t) VP mansuetudine. 1 Innocentius fol. 163b zu c. 8 de voto et voti redemptione X. III. 34. 2 Dig. 46, 3, 82. Vgl. art. 34a (S. 469 Z. 38 ff.). Joh. 21, 15-17. c. 4 de electione etc. X. I. 6. 5 8 Dig. 17, 1, 30. Dig. 41, 4, 8. Vgl. S. 523 Anm. 10. Vgl. artt. 44b und 44c. 45
Strana 525
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 525 1449 [zw. Vuní 80 und [1. Justificatio citationis et suspensionis Eugenii pape.] [52] Et quoniam citacio est judicii fundamentum (in c. „quoniam" de proba- tionibus 1), ad ejus justificacionem primo condescendam. [52"] pro qua premitto, quod sacrum Basiliense concilium ob tria precipue et sanctissima quidem* opera 5 consumanda congregatum extitit: primo pro extirpacione heresum, secundo pro pace in b populo Christiano procuranda, tercio pro ecclesie dei reformacione tam in capite, quam in menbris °. quantum profecto et quanto tempore illa sacra Basiliensis sinodus circa primum laboraverit d sumptibus et laboribus non parcendo, ipsume inclitum Bohemie regnum attestari potest. nam, quod diu magnif armorum exercitus gencium gladiis 10 materialibus efficere non valuerunt, ipsa sacra sinodus doctrine sermone variisque lega- torum missionibus ac mutuis disputacionibus deo primum favente peregit, ita ut illud regnum jam per omnia pacatum crederetur et profecto, si hoc presens dissidium ecclesie allatum non extitisset, nulla erroris scintilla in dicto regno remansisset. et nisi concilium illud manum et ingenium apposuisset, non modo in regno illo incendium accensum 15 devastacionem attulisset, sed multas finitimas regiones infecisset et penitus consumpsisset, ut in multis locis experiencia rerum magistra edocuit. quantum vero erga Grecorum reduccionem et unionem profecerit‘, nemo est, qui nesciat. nam, ut supra 2 prelibatum est, suis crebris legacionibus ad hanc unionem excitati sunt Greci, suis adhortacionibus et pecuniarum largicionibus in civitate Constantinopolitana Grecorum prelati ad hanc 20 rem tractandam adunati sunt et demum cum eorum oratoribus ad instanciam ejusdem sancte sinodi ad eandem missis negocia reduccionis et unionis concordata fuere, et tandem non sine maximo et fere intollerabili sumptu ipsa sancta sinodus pro eisdem Grecis ad concilium ycumenicum vehendis suis pecuniis et sumptibus galeas plures destinavit venissentque juxta vptum sacri concilii, nisi quondam Eugenius suas galeas destinasset 25 fuissentque per alios viros potentes et communitates i plurimum, ut ad eundem quondam Eugenium declinarent, sollicitati. et si quid boni cum ipsis Grecis actum est, sacrum concilium causa extitit, ipsum enim fuit causa cause et per consequens causa effectus. adducti enim fuerunt ad Ferrariam, ne venirent ad concilium; et si ad sacrum con- cilium venissent, nulla profecto erroris scintilla remansisset. sed hec diximus, ut videant so cuncti, quod non frustra sacrum concilium tanto tempore Basilee resedit quodque! operam suam ab eo, quod erat prius operandum, nonm retraxit. ad pacem autem reformandam inter varios principes et diversos populos non pigre operam apposuit. attestari hoc possunt tota Gallia, Italia et multe provincie n Germanie ° et multorum P legatorum, tam cardinalium quam aliorum patrum, varie missiones. cura enim mandatur dispensatoribus 35 per Christum et non curacio, quia illa non est in homine. ait enim ipse3 in parabola: „curam illius habe.“ unde cura remuneratur 1 et r labor. unde apostolus ait 4 se plus ceteris laborasse; non enim dixit se plus ceteris profuisse. ideo inquit scriptura 5: "reddet erga ecclesie reformacionem saluberrima plurat de- deus mercedem laborums etc.“ creta " edidit omnium fere curie Romane inveteratorum abusuum et simoniace pravitatis 40 extirpativa v, reducendo ecclesie ferew statum proch dolor collapsum ad priscorum patrum ordinacionem saluberrimam, utpote decretum de annatis non solvendis 6, per quarum Juli 3/ 45 a) WV quedam. b) om. VP. c) V add. fiendo; P add. fienda. d) W laboravit. e) om. VP. f) V sine armis gencium armorum magni exercitus, P gentium armorum magni exercitus statt magni — gencium. g) W per- fecerit. h) W sacta. i) W communicantes. k) WV cause. I) om. W; V non enim. m) om. V; W manum non. n) om. VP. o) VP add. partes. p. om. VP. q) Wremunerator. r) P add. non. s) VP laboris, om. etc. t) VP plurima. u) W stelll um edidit decreta. v) W extirpatura. W) om. VP. 50 2 " 5 c. 11 de probationibus X. II. 19. Vgl. artt. 2-17. Luc. 10, 35. Vgl. 1. Cor. 15, 10. Weisheit 10, 17. 6 Vgl. das Dekret „In nomine spiritus sancti“ der 21. Session vom 9. Juni 1435 (gedr. Mansi 29, 104-108; Mon. conc. 2, 801-805), auch Hefele 7, 596-598.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 525 1449 [zw. Vuní 80 und [1. Justificatio citationis et suspensionis Eugenii pape.] [52] Et quoniam citacio est judicii fundamentum (in c. „quoniam" de proba- tionibus 1), ad ejus justificacionem primo condescendam. [52"] pro qua premitto, quod sacrum Basiliense concilium ob tria precipue et sanctissima quidem* opera 5 consumanda congregatum extitit: primo pro extirpacione heresum, secundo pro pace in b populo Christiano procuranda, tercio pro ecclesie dei reformacione tam in capite, quam in menbris °. quantum profecto et quanto tempore illa sacra Basiliensis sinodus circa primum laboraverit d sumptibus et laboribus non parcendo, ipsume inclitum Bohemie regnum attestari potest. nam, quod diu magnif armorum exercitus gencium gladiis 10 materialibus efficere non valuerunt, ipsa sacra sinodus doctrine sermone variisque lega- torum missionibus ac mutuis disputacionibus deo primum favente peregit, ita ut illud regnum jam per omnia pacatum crederetur et profecto, si hoc presens dissidium ecclesie allatum non extitisset, nulla erroris scintilla in dicto regno remansisset. et nisi concilium illud manum et ingenium apposuisset, non modo in regno illo incendium accensum 15 devastacionem attulisset, sed multas finitimas regiones infecisset et penitus consumpsisset, ut in multis locis experiencia rerum magistra edocuit. quantum vero erga Grecorum reduccionem et unionem profecerit‘, nemo est, qui nesciat. nam, ut supra 2 prelibatum est, suis crebris legacionibus ad hanc unionem excitati sunt Greci, suis adhortacionibus et pecuniarum largicionibus in civitate Constantinopolitana Grecorum prelati ad hanc 20 rem tractandam adunati sunt et demum cum eorum oratoribus ad instanciam ejusdem sancte sinodi ad eandem missis negocia reduccionis et unionis concordata fuere, et tandem non sine maximo et fere intollerabili sumptu ipsa sancta sinodus pro eisdem Grecis ad concilium ycumenicum vehendis suis pecuniis et sumptibus galeas plures destinavit venissentque juxta vptum sacri concilii, nisi quondam Eugenius suas galeas destinasset 25 fuissentque per alios viros potentes et communitates i plurimum, ut ad eundem quondam Eugenium declinarent, sollicitati. et si quid boni cum ipsis Grecis actum est, sacrum concilium causa extitit, ipsum enim fuit causa cause et per consequens causa effectus. adducti enim fuerunt ad Ferrariam, ne venirent ad concilium; et si ad sacrum con- cilium venissent, nulla profecto erroris scintilla remansisset. sed hec diximus, ut videant so cuncti, quod non frustra sacrum concilium tanto tempore Basilee resedit quodque! operam suam ab eo, quod erat prius operandum, nonm retraxit. ad pacem autem reformandam inter varios principes et diversos populos non pigre operam apposuit. attestari hoc possunt tota Gallia, Italia et multe provincie n Germanie ° et multorum P legatorum, tam cardinalium quam aliorum patrum, varie missiones. cura enim mandatur dispensatoribus 35 per Christum et non curacio, quia illa non est in homine. ait enim ipse3 in parabola: „curam illius habe.“ unde cura remuneratur 1 et r labor. unde apostolus ait 4 se plus ceteris laborasse; non enim dixit se plus ceteris profuisse. ideo inquit scriptura 5: "reddet erga ecclesie reformacionem saluberrima plurat de- deus mercedem laborums etc.“ creta " edidit omnium fere curie Romane inveteratorum abusuum et simoniace pravitatis 40 extirpativa v, reducendo ecclesie ferew statum proch dolor collapsum ad priscorum patrum ordinacionem saluberrimam, utpote decretum de annatis non solvendis 6, per quarum Juli 3/ 45 a) WV quedam. b) om. VP. c) V add. fiendo; P add. fienda. d) W laboravit. e) om. VP. f) V sine armis gencium armorum magni exercitus, P gentium armorum magni exercitus statt magni — gencium. g) W per- fecerit. h) W sacta. i) W communicantes. k) WV cause. I) om. W; V non enim. m) om. V; W manum non. n) om. VP. o) VP add. partes. p. om. VP. q) Wremunerator. r) P add. non. s) VP laboris, om. etc. t) VP plurima. u) W stelll um edidit decreta. v) W extirpatura. W) om. VP. 50 2 " 5 c. 11 de probationibus X. II. 19. Vgl. artt. 2-17. Luc. 10, 35. Vgl. 1. Cor. 15, 10. Weisheit 10, 17. 6 Vgl. das Dekret „In nomine spiritus sancti“ der 21. Session vom 9. Juni 1435 (gedr. Mansi 29, 104-108; Mon. conc. 2, 801-805), auch Hefele 7, 596-598.
Strana 526
526 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 solucionem ex Christianitatis provinciis omnibus aurum detestabili invencione ad ipsam I2to. Juns s0 curiam Romanam ducebatur, ecclesiastice dignitates ob intollerabiles“ soluciones ita com- aad primebantur, quod aut perpetuo feneratoribus ipsis remanerent obligate aut ex illarum b Juli 8) redditibus nil supererat, quod ad aliquem pium usum converti potuisset. promovebantur plurimi quasi per quandam negociacionem, qui majores et uberiores pecunie sacculos s deferebant, sciencia' disciplina et bonitate omnino contemptis, et sic teste Augustino po- cius fures aut mercenarii ecclesiis preficiebantur quam verid pastores, ut in c. „tres per- sonas“ 23. q. 4. 1. et ut canon verissime attestatur, „nichil est, quod ecclesie dei magis officiat, quam quod indigni assumanture ad regimen animarum“, ut in c. „nihil !“ de electione 2. unde adimpleta videbatur illa s prophecia: „obscurentur oculi eorum, ne 1o videant, et dorsum eorum semper incurva“s. extinxit graciarum expectativarum abusum4, que indifferenter pecunie obtentu absque personarum delectuh concedebantur. providit super beneficiorum collacione5 seu super reservacionibus auferendis ordinariis locorum consulendo, qui per gesta et abusus curie Romane ita compressi erant et in suis juris- diccionibus exhausti, ut solus papa omnibus incumberet, omnia solus occuparet, acsi super 15 eo! dumtaxat Christi ecclesia fundata esse videretur oblitusque foret gestorum Petri et aliorum sanctorum successorum. non sic egit Gregorius sanctitate et sciencia mirificus. qui ad patriarcham Alexandrinum 6, qui eum in prefacione epistole universalem papam appellaverat, rescripsit, ut tale verbum ita superbum ultra non scriberet, dicens „quia aliis detrahitur, quod 1 alteri plus, quam racio exigit, prebetur“, submittens: „honorem so meum non esse deputo, in quo fratres meos honorem suum perdere cognosco; honor meus namque est honor universalis ecclesie; meus honor est fratrum meorum solidus vigor; tune ego summ honoratus, cum singulis quibusque honor debitus non negatur etc.“, ut lacius habetur in " c. „ecce"7 99.° di. et alibi idem Gregorius sic inquit: „si sua unicuique episcoporum jurisdiccio non servatur, quid agitur aliud, nisi ut? per nos, per quos 25 ecclesiasticus custodiri illesus ordo debuit, confundatur“ (ut in c. „pervenit“ 11. q. 1.8)? edidit insuper sancta" sinodus Basiliensis decretum de causis9, imitando illam sanctam sinodum Nicenam, que statuit negocia debere 1 tractari in provinciis, in quibus orta sunt, ut plenius habetur in libriss conciliorum 10 et narratur 3. q. 6. „neminem" 11. edidit in- super decretum de conciliis provincialibus et sinodalibus celebrandis 12, dans formam, ut so jugiter ibi de morum reformacione tractetur, item de concubinariis 1s, de Judeis 14, de assumpcione ad apostolicam sedem et ad cardinalatum 15, de pacificis possessoribus 16, et multis aliis quidem honestissimis ad reformacionem ecclesie tam in capite quam in membris pertinentibus. et precipue inter alia preclarissima opera edidit illud decre- a) P tollerabiles. b) em. ; WVP illorum. c) VP add. et. d) om. W. e) V add. prelati. 1) em.; WVP ne pro 35 defectu. g) Wipsa. h) em.; WV deletu; P cognicione. i) Vea: Peum. k) em.; WUP quod. 1) em.; WVP cum. m) W stellt um hon. sum. n) W 99 di „ecce". o) V 91. p) om. W. q) Wsacra. r) om. W. s) W stelll um conc. libris. c. 12 C. 23 q. 4. c. 44 de electione etc. X. I. 6. Ps. 68, 24. * Vgl. das S. 452 Anm. 7 genannte Dekret der 31. Session. 5 Vgl. ebenda. Patriarch Eulogius von Alexandrien. c. 5 D. 99. č. 39 С. 11 q 1. 9 Vgl. S. 452 Anm. 6. 10 Vgl. cap. 9 der Capitula Angilramni (Hinschius, Decretales Pseudo-Isidorianae S. 760). 11 c. 16 С. 3 q. 6. 12 Vgl. das Dekret „Pridem hee sancta synodus“der 15. Session vom 26. November 1433 (gedr. Mansi 29, 40 74-77; Mon. conc. 2, 525-528). 18 Vgl. das Dekret „Quicumque clericus“ der 20. Session vom 22. Januar 1435 (gedr. Mansi 29, 101-103; Mon. conc. 2, 773-775). 14 Vgl. das Dekret „Salvatoris nostri" der 19. Ses- 45 sion vom 7. September 1434 (gedr. Mansi 29, 98-101; Mon. conc. 2, 757-760) 15 Vgl. das Dekret „Quoniam salus populi" der 23. Session vom 24. März 1436 (gedr. Mansi 29, 110-121; Mon. conc. 2, 847-856). 16 Vgl. das S. 525 Anm. 6 angeführte Dekret. 50
526 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 solucionem ex Christianitatis provinciis omnibus aurum detestabili invencione ad ipsam I2to. Juns s0 curiam Romanam ducebatur, ecclesiastice dignitates ob intollerabiles“ soluciones ita com- aad primebantur, quod aut perpetuo feneratoribus ipsis remanerent obligate aut ex illarum b Juli 8) redditibus nil supererat, quod ad aliquem pium usum converti potuisset. promovebantur plurimi quasi per quandam negociacionem, qui majores et uberiores pecunie sacculos s deferebant, sciencia' disciplina et bonitate omnino contemptis, et sic teste Augustino po- cius fures aut mercenarii ecclesiis preficiebantur quam verid pastores, ut in c. „tres per- sonas“ 23. q. 4. 1. et ut canon verissime attestatur, „nichil est, quod ecclesie dei magis officiat, quam quod indigni assumanture ad regimen animarum“, ut in c. „nihil !“ de electione 2. unde adimpleta videbatur illa s prophecia: „obscurentur oculi eorum, ne 1o videant, et dorsum eorum semper incurva“s. extinxit graciarum expectativarum abusum4, que indifferenter pecunie obtentu absque personarum delectuh concedebantur. providit super beneficiorum collacione5 seu super reservacionibus auferendis ordinariis locorum consulendo, qui per gesta et abusus curie Romane ita compressi erant et in suis juris- diccionibus exhausti, ut solus papa omnibus incumberet, omnia solus occuparet, acsi super 15 eo! dumtaxat Christi ecclesia fundata esse videretur oblitusque foret gestorum Petri et aliorum sanctorum successorum. non sic egit Gregorius sanctitate et sciencia mirificus. qui ad patriarcham Alexandrinum 6, qui eum in prefacione epistole universalem papam appellaverat, rescripsit, ut tale verbum ita superbum ultra non scriberet, dicens „quia aliis detrahitur, quod 1 alteri plus, quam racio exigit, prebetur“, submittens: „honorem so meum non esse deputo, in quo fratres meos honorem suum perdere cognosco; honor meus namque est honor universalis ecclesie; meus honor est fratrum meorum solidus vigor; tune ego summ honoratus, cum singulis quibusque honor debitus non negatur etc.“, ut lacius habetur in " c. „ecce"7 99.° di. et alibi idem Gregorius sic inquit: „si sua unicuique episcoporum jurisdiccio non servatur, quid agitur aliud, nisi ut? per nos, per quos 25 ecclesiasticus custodiri illesus ordo debuit, confundatur“ (ut in c. „pervenit“ 11. q. 1.8)? edidit insuper sancta" sinodus Basiliensis decretum de causis9, imitando illam sanctam sinodum Nicenam, que statuit negocia debere 1 tractari in provinciis, in quibus orta sunt, ut plenius habetur in libriss conciliorum 10 et narratur 3. q. 6. „neminem" 11. edidit in- super decretum de conciliis provincialibus et sinodalibus celebrandis 12, dans formam, ut so jugiter ibi de morum reformacione tractetur, item de concubinariis 1s, de Judeis 14, de assumpcione ad apostolicam sedem et ad cardinalatum 15, de pacificis possessoribus 16, et multis aliis quidem honestissimis ad reformacionem ecclesie tam in capite quam in membris pertinentibus. et precipue inter alia preclarissima opera edidit illud decre- a) P tollerabiles. b) em. ; WVP illorum. c) VP add. et. d) om. W. e) V add. prelati. 1) em.; WVP ne pro 35 defectu. g) Wipsa. h) em.; WV deletu; P cognicione. i) Vea: Peum. k) em.; WUP quod. 1) em.; WVP cum. m) W stellt um hon. sum. n) W 99 di „ecce". o) V 91. p) om. W. q) Wsacra. r) om. W. s) W stelll um conc. libris. c. 12 C. 23 q. 4. c. 44 de electione etc. X. I. 6. Ps. 68, 24. * Vgl. das S. 452 Anm. 7 genannte Dekret der 31. Session. 5 Vgl. ebenda. Patriarch Eulogius von Alexandrien. c. 5 D. 99. č. 39 С. 11 q 1. 9 Vgl. S. 452 Anm. 6. 10 Vgl. cap. 9 der Capitula Angilramni (Hinschius, Decretales Pseudo-Isidorianae S. 760). 11 c. 16 С. 3 q. 6. 12 Vgl. das Dekret „Pridem hee sancta synodus“der 15. Session vom 26. November 1433 (gedr. Mansi 29, 40 74-77; Mon. conc. 2, 525-528). 18 Vgl. das Dekret „Quicumque clericus“ der 20. Session vom 22. Januar 1435 (gedr. Mansi 29, 101-103; Mon. conc. 2, 773-775). 14 Vgl. das Dekret „Salvatoris nostri" der 19. Ses- 45 sion vom 7. September 1434 (gedr. Mansi 29, 98-101; Mon. conc. 2, 757-760) 15 Vgl. das Dekret „Quoniam salus populi" der 23. Session vom 24. März 1436 (gedr. Mansi 29, 110-121; Mon. conc. 2, 847-856). 16 Vgl. das S. 525 Anm. 6 angeführte Dekret. 50
Strana 527
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 527 1442 [zw. Juni 30 und Juli 3] tum 1, ut ecclesiis collegiatis et “ precipue cathedralibus b per eleccionem ecclesiarum et non per ambicionem vel secundum carnem et pecuniarum largicionem provideretur. [525] sed proch dolor ipse quondam Eugenius, qui primus et precipuus in hoc sanctissimo opere esse debuit, tanquame cui in persona Petri specifice a Christo dictum fuit „si diligis me, 5 pasce oves meas" (Johannis ultimo 2), non solum hec omnia decreta respuit sed eciam illa, que ipsemet in sua adhesione d3 solempni approbavit, profitendo illud sacrum Basiliense e concilium legittime fuisse iniciatum legittimeque continuatum prosecucionemque habere debere ad illa sanctissima opera, ob que extitit congregatum, faciens specialiter mencionem de reformacione fienda tam in capite quam in menbris. quantum † enim 1o magna s animadversione hec transgressio digna sit, ut saluberrima decreta per generale concilium legittime congregatum super reformacione ecclesie edita per papam contemp- nantur, facile ex infra dicendis quisque comprehendere poterit. ex hoc enim contemptu blasphemia in spiritum sanctum oritur, ut est textus notabilis Damasi pape sic inquientis: „violatores canonum voluntarie graviter a sanctis patribus judicantur et a sancto spiritu, 15 instinctu cujus ac dono ditatih sunt, dampnantur, quoniam i blasphemare spiritum sanctum non incongrue videntur, qui contra eosdem sacros canones non necessitate conpulsi sed libenter, ut premissum est, aliquid aut proterve agunt aut loqui presumunt aut facere volentibus sponte consenciunt, talis enim presumcio manifestum genus est blasphemancium spiritum sanctum, quoniam, ut jam prelibatum est, contra eum agit, cujus jussu et gracia 20 sancti canones editi sunt", hec notabilissime Damasus1 papa in c. „violatores“ 25. q. 1.4. cui quidem Damaso concordare videtur ille magnus Leo papa inquiens inter cetera: „magna voce pronunciare non timeo, quod, qui illa, que diximus, sanctorum patrum statuta, que aput nos canonum nomine pretitulantur, sive sit ille episcopus sive clericus, non in- differenter convincitur recipere, nec catholicam et apostolicam fidem nec sancta vera 25 Christi quatuor evangelia utiliter et efficaciter ad effectum suum retinere vel credere probatur", ut est textus notabilis ipsius Leonis in c. „de libellis" prope finem 20. di.5. unde glosa‘ ibi colligit, quod non recipiens canones sanctorum patrum ex contemptu est hereticus; et satis hoc probat ipse textus. nam videtur negare potestatem condencium. quo casu absque hesitacionis scrupulo talis in heresis crimen incidit, ut legitur et notatur so in c. „nulliphas“ 19. di. 7. nam hereticus estm non solum qui errat in articulis fidei, sed eciam qui habet perversum dogma vel novas gignit opiniones diversas a judicio ecclesie, ut est textus cum glosa in Clementina 1. „de usuris“8. ad idem 24.n q. 3. in c. „he- resis“9 et in c. „ad ° abolendam" de hereticis 10. et ad propositum nostrum contra ipsum quondam Eugenium facit textus in c. „hereticus" 24. q. 3.11, ubi textus beati Augustini 35 sic bellissime ad propositum dicit: „hereticus est, qui alicujus temporalis commodi et maxime vane glorie principatusque sui gracia falsas ac novas opiniones vel gignit vel sequitur etc." hinc dicit glosa singularis in c. „sacerdotes et reliqui ecclesie ministri“ 2. q. 7.12, quod, „si prelati non servant canones, potest ab eis recedi" propria auctoritate sicut ab hereticis et excommunicatis, eciam „ante sentenciam"; et facit c. „alieni" eadem 40 a) om. VP. b) W add. ut. c) W stellt um cui tanquam. d) desgleichen sol. adh. e) desgleichen conc. Bas. 1) WP quanta ; am Rande nota, quam grave sit obviare decretis sanctorum patrum et presertim generalium conciliorum. g) om. P. h) W dictati. i) W om. quoniam — videntur. k) om. W. I) VDamasius. m) om W. n) W 23. o) em.; WVP abolende. 1 Vgl. das Dekret „Sicut in construenda domo“ 45 der 12. Session vom 13. Juli 1433 (gedr. Mansi 29, 61-64; Mon. conc. 2, 402-405). 2 Vgl. Joh. 21, 17. 3 Vgl. S. 451 Anm. 5. c. 5 С. 25 q. 1. с. 1 D. 20. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 50 6 10 11 12 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 27a. с. 5 D. 19. c. un. de usuris V. 5 in Clem. c. 27 C. 24 q. 3. c. 9 de hereticis X. V. 7. c. 28 C. 24 q. 3. c. 8 C. 2 q. 7. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 215b. 67
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 527 1442 [zw. Juni 30 und Juli 3] tum 1, ut ecclesiis collegiatis et “ precipue cathedralibus b per eleccionem ecclesiarum et non per ambicionem vel secundum carnem et pecuniarum largicionem provideretur. [525] sed proch dolor ipse quondam Eugenius, qui primus et precipuus in hoc sanctissimo opere esse debuit, tanquame cui in persona Petri specifice a Christo dictum fuit „si diligis me, 5 pasce oves meas" (Johannis ultimo 2), non solum hec omnia decreta respuit sed eciam illa, que ipsemet in sua adhesione d3 solempni approbavit, profitendo illud sacrum Basiliense e concilium legittime fuisse iniciatum legittimeque continuatum prosecucionemque habere debere ad illa sanctissima opera, ob que extitit congregatum, faciens specialiter mencionem de reformacione fienda tam in capite quam in menbris. quantum † enim 1o magna s animadversione hec transgressio digna sit, ut saluberrima decreta per generale concilium legittime congregatum super reformacione ecclesie edita per papam contemp- nantur, facile ex infra dicendis quisque comprehendere poterit. ex hoc enim contemptu blasphemia in spiritum sanctum oritur, ut est textus notabilis Damasi pape sic inquientis: „violatores canonum voluntarie graviter a sanctis patribus judicantur et a sancto spiritu, 15 instinctu cujus ac dono ditatih sunt, dampnantur, quoniam i blasphemare spiritum sanctum non incongrue videntur, qui contra eosdem sacros canones non necessitate conpulsi sed libenter, ut premissum est, aliquid aut proterve agunt aut loqui presumunt aut facere volentibus sponte consenciunt, talis enim presumcio manifestum genus est blasphemancium spiritum sanctum, quoniam, ut jam prelibatum est, contra eum agit, cujus jussu et gracia 20 sancti canones editi sunt", hec notabilissime Damasus1 papa in c. „violatores“ 25. q. 1.4. cui quidem Damaso concordare videtur ille magnus Leo papa inquiens inter cetera: „magna voce pronunciare non timeo, quod, qui illa, que diximus, sanctorum patrum statuta, que aput nos canonum nomine pretitulantur, sive sit ille episcopus sive clericus, non in- differenter convincitur recipere, nec catholicam et apostolicam fidem nec sancta vera 25 Christi quatuor evangelia utiliter et efficaciter ad effectum suum retinere vel credere probatur", ut est textus notabilis ipsius Leonis in c. „de libellis" prope finem 20. di.5. unde glosa‘ ibi colligit, quod non recipiens canones sanctorum patrum ex contemptu est hereticus; et satis hoc probat ipse textus. nam videtur negare potestatem condencium. quo casu absque hesitacionis scrupulo talis in heresis crimen incidit, ut legitur et notatur so in c. „nulliphas“ 19. di. 7. nam hereticus estm non solum qui errat in articulis fidei, sed eciam qui habet perversum dogma vel novas gignit opiniones diversas a judicio ecclesie, ut est textus cum glosa in Clementina 1. „de usuris“8. ad idem 24.n q. 3. in c. „he- resis“9 et in c. „ad ° abolendam" de hereticis 10. et ad propositum nostrum contra ipsum quondam Eugenium facit textus in c. „hereticus" 24. q. 3.11, ubi textus beati Augustini 35 sic bellissime ad propositum dicit: „hereticus est, qui alicujus temporalis commodi et maxime vane glorie principatusque sui gracia falsas ac novas opiniones vel gignit vel sequitur etc." hinc dicit glosa singularis in c. „sacerdotes et reliqui ecclesie ministri“ 2. q. 7.12, quod, „si prelati non servant canones, potest ab eis recedi" propria auctoritate sicut ab hereticis et excommunicatis, eciam „ante sentenciam"; et facit c. „alieni" eadem 40 a) om. VP. b) W add. ut. c) W stellt um cui tanquam. d) desgleichen sol. adh. e) desgleichen conc. Bas. 1) WP quanta ; am Rande nota, quam grave sit obviare decretis sanctorum patrum et presertim generalium conciliorum. g) om. P. h) W dictati. i) W om. quoniam — videntur. k) om. W. I) VDamasius. m) om W. n) W 23. o) em.; WVP abolende. 1 Vgl. das Dekret „Sicut in construenda domo“ 45 der 12. Session vom 13. Juli 1433 (gedr. Mansi 29, 61-64; Mon. conc. 2, 402-405). 2 Vgl. Joh. 21, 17. 3 Vgl. S. 451 Anm. 5. c. 5 С. 25 q. 1. с. 1 D. 20. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 50 6 10 11 12 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 27a. с. 5 D. 19. c. un. de usuris V. 5 in Clem. c. 27 C. 24 q. 3. c. 9 de hereticis X. V. 7. c. 28 C. 24 q. 3. c. 8 C. 2 q. 7. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 215b. 67
Strana 528
528 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 causa et questione 1. et intelligo illam glosam: quando prelati indifferenter seu ex con- [zo. Juni s0 temptu nolunt se submittere canonibus, sicut de decretis concilii faciebat ipse dominus und Gabriel. unde ex predictis potuisset sacrum concilium eidem" subtrahere obedienciam, Juli 3) cum ista notoria existerent. nam sacrum concilium sepenumero ipsum quondam Eugenium monuit per suos oratores et litteras, ut decreta sacri concilii vellet, ut tenebatur, recipere, s sed in vanum semper laboravit. sed cum monitis non proficeret, debuitne pati, ut con- ciliorum auctoritas collaberetur, et eum in papatu tollerare, quem male sentire de auctoritate ecclesie videbat, immo ipsam contempnere“ videbatur? nam „error, cui non resistitur, approbatur“, ut 83.d di. „error" 2. quinimmo non solum predicto contemptu respersus erat, sed tanquam notorius scandalizator ecclesie et incorrigibilis concilio ipsi delatus fuit, 10 utpote de simonia, perjurio, dilapidacione bonorum ecclesie, de transgressione concilii Basiliensis statutorum, de homicidiis et dee aliis quam! plurimis in citatorio contra ipsum decreto expressis 3 notorie irretitus. quibus attentis quis negare audebit, sacrum concilium citare non valuisse aut non debuisse ipsum quondam Eugenium? nam, ut patuit in precedenti dubio 4, sacrum concilium procedere potest contra papam in causa heresis 15 manifesta vel occulta, eciamsi suspectus tantum dicatur de heresi. quo casu non solum sacrum concilium, immo imperator potest exigere a papa, ut fidem suam ponat in scriptis, ut est textus notabilis in c. „satagendum" 25. q. 1.5, item ubi aliud crimen subest s, quodcunque sit illud, si h est i notorium et ex eo scandalizatur ecclesia. at in casu nostro concurrebant omnia predicta. que nisi fuissent debito modo per dictumk quondam Eu- 20 genium excusata 1, heresim apertam inferebant et scandalum tocius ecclesie. potuit ergo et debuit sancta sinodus ipsum quondam Eugenium admonerem et citare, ut compareret per se vel alium in concilio ad se n excusandum et defendendum °, nec poterat oculis conniventibus sine dei offensa illam citacionem preterire, quia, ut dicit Gregorius, „sicut laudabile discretumque est reverenciam et honorem exhibere prioribus, ita rectitu-25 dinis et dei timoris est, si qua in eis sunt, que indigent correccione, nulla dissimulacione postponere, ne totum, quod absit, corpus morbus invadat, si languor non fuerit curatus in capite“, ut lacius habetur 2. q. 7. in c. „sicut inquit“6. precavereque debuit ipsa ? sancta sinodus illud eciam 1 Gregorii r super Jeremiam ", qui dixit „ociose non esse transcurrendum, quod uno peccante ira super omnem populum venit“, sicut accidit so Achans peccante 8. hoc enim secundum eum frequenter accidit, „quando sacerdotes, qui presunt, erga deliquentes benivoli videri volunt et verentes peccancium linguas sacerdotalis severitatis inmemores nolunt complere, quod scriptum est, »peccantem coram omnibus* argue, ut ceteri metum habeant« ", et iterum »auferte malum de vobismet ipsis 10", et post pauca „dum uni parcunt, universe ecclesie moliuntur interitum. que ista bonitas, 35 que ista misericordia est, uni parcere et omnes in discrimen adducere? polluitur enim ex uno peccatore populus, sicut ex una ove morbida universus grex inficitur.“ que verba notanda sunt in proposito et habentur lacius 45." di. 11 „sed illud". sed quid multis in- a) W dictus. b) om. W; P sibi. c) W conterere. d) W 89. e) om. W. f) om. WP. g) om. WY. h) om. WV. i) W et. k) W eum statt dictum qu. Eug. I) V defensafa. m) W ammovere ; P monere. n) om. W. o) W 40 add. se. p) om. VP. q) om. W. r) V eciam Jeronimi. s) em.; WV Achor ; P Athor. t) W hominibus. u) W 25; P in c. „sed illud" 45 di. c. 23 С. 2 q. 7. c. 3 D. 83. Vgl. S. 450 Anm. 8. 4 Vgl. art. 47 d. c. 10 С. 25 q. 1. c. 46 С. 2 q. 7. Die Stelle findet sich nicht bei Gregor I., ondern bei Origines, In librum Josue homilia 7 8 5 6 cap. 6 (Migne, Patrologia Graeca 12, 861). Den- selben Irrtum beging Tudeschi schon in der Rede, die er im März 1438 auf dem Frankfurter Wahl- 45 tage hielt (vgl. RTA. 13, 202). 8 Vgl. Josua cap. 7. 9 1. Tim. 5, 20. 10 1. Cor. 5, 13. c. 17 D. 45. 11
528 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 causa et questione 1. et intelligo illam glosam: quando prelati indifferenter seu ex con- [zo. Juni s0 temptu nolunt se submittere canonibus, sicut de decretis concilii faciebat ipse dominus und Gabriel. unde ex predictis potuisset sacrum concilium eidem" subtrahere obedienciam, Juli 3) cum ista notoria existerent. nam sacrum concilium sepenumero ipsum quondam Eugenium monuit per suos oratores et litteras, ut decreta sacri concilii vellet, ut tenebatur, recipere, s sed in vanum semper laboravit. sed cum monitis non proficeret, debuitne pati, ut con- ciliorum auctoritas collaberetur, et eum in papatu tollerare, quem male sentire de auctoritate ecclesie videbat, immo ipsam contempnere“ videbatur? nam „error, cui non resistitur, approbatur“, ut 83.d di. „error" 2. quinimmo non solum predicto contemptu respersus erat, sed tanquam notorius scandalizator ecclesie et incorrigibilis concilio ipsi delatus fuit, 10 utpote de simonia, perjurio, dilapidacione bonorum ecclesie, de transgressione concilii Basiliensis statutorum, de homicidiis et dee aliis quam! plurimis in citatorio contra ipsum decreto expressis 3 notorie irretitus. quibus attentis quis negare audebit, sacrum concilium citare non valuisse aut non debuisse ipsum quondam Eugenium? nam, ut patuit in precedenti dubio 4, sacrum concilium procedere potest contra papam in causa heresis 15 manifesta vel occulta, eciamsi suspectus tantum dicatur de heresi. quo casu non solum sacrum concilium, immo imperator potest exigere a papa, ut fidem suam ponat in scriptis, ut est textus notabilis in c. „satagendum" 25. q. 1.5, item ubi aliud crimen subest s, quodcunque sit illud, si h est i notorium et ex eo scandalizatur ecclesia. at in casu nostro concurrebant omnia predicta. que nisi fuissent debito modo per dictumk quondam Eu- 20 genium excusata 1, heresim apertam inferebant et scandalum tocius ecclesie. potuit ergo et debuit sancta sinodus ipsum quondam Eugenium admonerem et citare, ut compareret per se vel alium in concilio ad se n excusandum et defendendum °, nec poterat oculis conniventibus sine dei offensa illam citacionem preterire, quia, ut dicit Gregorius, „sicut laudabile discretumque est reverenciam et honorem exhibere prioribus, ita rectitu-25 dinis et dei timoris est, si qua in eis sunt, que indigent correccione, nulla dissimulacione postponere, ne totum, quod absit, corpus morbus invadat, si languor non fuerit curatus in capite“, ut lacius habetur 2. q. 7. in c. „sicut inquit“6. precavereque debuit ipsa ? sancta sinodus illud eciam 1 Gregorii r super Jeremiam ", qui dixit „ociose non esse transcurrendum, quod uno peccante ira super omnem populum venit“, sicut accidit so Achans peccante 8. hoc enim secundum eum frequenter accidit, „quando sacerdotes, qui presunt, erga deliquentes benivoli videri volunt et verentes peccancium linguas sacerdotalis severitatis inmemores nolunt complere, quod scriptum est, »peccantem coram omnibus* argue, ut ceteri metum habeant« ", et iterum »auferte malum de vobismet ipsis 10", et post pauca „dum uni parcunt, universe ecclesie moliuntur interitum. que ista bonitas, 35 que ista misericordia est, uni parcere et omnes in discrimen adducere? polluitur enim ex uno peccatore populus, sicut ex una ove morbida universus grex inficitur.“ que verba notanda sunt in proposito et habentur lacius 45." di. 11 „sed illud". sed quid multis in- a) W dictus. b) om. W; P sibi. c) W conterere. d) W 89. e) om. W. f) om. WP. g) om. WY. h) om. WV. i) W et. k) W eum statt dictum qu. Eug. I) V defensafa. m) W ammovere ; P monere. n) om. W. o) W 40 add. se. p) om. VP. q) om. W. r) V eciam Jeronimi. s) em.; WV Achor ; P Athor. t) W hominibus. u) W 25; P in c. „sed illud" 45 di. c. 23 С. 2 q. 7. c. 3 D. 83. Vgl. S. 450 Anm. 8. 4 Vgl. art. 47 d. c. 10 С. 25 q. 1. c. 46 С. 2 q. 7. Die Stelle findet sich nicht bei Gregor I., ondern bei Origines, In librum Josue homilia 7 8 5 6 cap. 6 (Migne, Patrologia Graeca 12, 861). Den- selben Irrtum beging Tudeschi schon in der Rede, die er im März 1438 auf dem Frankfurter Wahl- 45 tage hielt (vgl. RTA. 13, 202). 8 Vgl. Josua cap. 7. 9 1. Tim. 5, 20. 10 1. Cor. 5, 13. c. 17 D. 45. 11
Strana 529
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 529 moror? debuitne tandem illud preceptum dominicum 1 sancta sinodus preterire, quod contempnentem et non audientem ecclesiam mandat ut ethnicum et publicanum haben- dum? [52 e] sed fortassis dicerent adversarii: hec et alia in citatorio ipso expressa minime veritatem continebant. profecto hec allegacio non excusat 5 ipsum quondam Eugenium, quoniam ad justificacionem citacionis satis est, quod illa ex- primantura in illa citacione, que, si vera essent, fundarent jurisdiccionem citantis, ut notat Bartolus 2 in 1. 2. ff. „si quis in jus vocatus" et Innocentius 3 in c. „verum" et c. „cum sit generale" de foro competenti et Guido de Suzaria b 4 in autentica „qua in provincia" c. „ubi de criminibus“ agi oportet“ 5. facit 1. „cum quedam puella" ff. de 10 jurisdictione d 6; dixi plene in lectura mea " in c. „si clericus laicum" de foro competenti. si enim ipse quondam Eugenius pretendebat illa falsa vel habebat aliquam excusacionem ad illa, cur non comparuit per se vel alium et illa inficiatus fuisset ostendissetque suam innocenciam et dedisset pacem ecclesie? cur non imitatus est Gregorium, Sixtum, Leonem, Symachum“ et ‘ Marcellinum et multos alios summos pontifices, qui sponte in conciliis generalibus suam infamiam purgare voluerunt, ut in juribus superius g8 allegatis? [53] at in casu nostro non solum infamia dicebatur contra eum degenerare, sed delictorum no- torietas cum scandalo ecclesie universalis et cum incorrigibilitate. unde, quanto res erat periculosior, tanto animosior, si sibi conscius erat, ad suam innocenciam ostendendam venire aut mittere ad se excusandum seu defendendum juxta citacionis edictum debuisset. 20 at ipse pro obediencia, quam ecclesie matri sue exhibere ! debuerat, non solum con- tumaciam, sed eciam rebellionem exhibuit, falso asserens? libertatem non adesse in civitate Basiliensi; et multa alia adjecit, per que tacite ecclesie auctoritatem erga eum negare videbatur, ut i postea per alias litteras ad diversas mundi partes per ipsum destinatas 10 sole clarius patuit. at concilium illud Basiliense se dissolvere extune 25 dixit 11, si concilium ad ulteriora procederet contra eum seu aliquem ex suis presidentibus 15 1442 ſzw. Juni 30 und Juli 8] a) W exprimatur. b) P Suxaria. c) em. ; W ca ; VP crimine. d) WY add. om. judi. e) W Symacum. 1) om. VP. g) W supra. h) em.; W exibere; VP exhibuisse. i) W et. Matth. 18, 17. Bartolus, Dig. vetus 1, 71b zu Dig. 2, 5, 2 § 1. 303 Innocentius fol. 75b zu c. 7 und c. 8 de foro competenti X. II. 2. 4 Uber Guido de Suzaria handelt Savigny, Ge- schichte des Römischen Rechts im Mittelalter 2. Aufl.5, 387-398. 5Authentica zu Cod. Justin. lib. 3 tit. 15 l. 2 (Herrmann 2, 186). Dig. 2, 1, 19. Abbatis Panormitani Commentaria super quinque libris decretalium Tom. 3 (Venetiis 1617) fol. 60b 40 bis 61b zu c. 5 de foro competenti X. II. 2. 8 Vgl. art. 48a. 9 Vgl. die S. 413 Anm. 4 genannte Bulle. 10 Hier wird wohl die S. 291 Anm. 3 angeführte Bulle „Etsi non dubitemus“ gemeint sein, die nicht 45 nur den Universitäten, sondern auch verschiedenen Fürstlichkeiten zugesandt wurde, wie ein Brief Papst Eugens an Rektor und Universität Paris zeigt. Es heißt dort : proximis temporibus nonnulla ab iniquis perditissimisque hominibus scandalum in dei 50 ecclesia ponere querentibus sunt disseminata, ut de auctoritate ac superioritate Romani pontificis ac sedis apostolice alia minorque, qua debeat, opinio habeatur; deshalb schicke er durch seinen Kubikular und Familiaris Antonius de Boraciis litteras apostolicas 35 in forma libri, ut visis solidissimis irrefragabilibusque rationibus ex sacro scripturarum divinarum fonte, quibus innituntur nostre justitie fundamenta, gau- deatis. Er schicke ähnliche libros dem König von Frankreich, den Französischen Herzögen und den übrigen Universitäten, ut dogma id verum, quo la- tius erit diffusum, eo commodius bonos et que dei sunt sentientes repleat et letificet, eos autem, qui aut seducti ab iniquis aut suo infortunio minus recte saperent, vel instruat et resipiscere faciat vel con- fundat. Datum Florentie 1441 nonis maji [Mai 7] pont. nostri anno 11; Unterschrift Nicolaus de Cremonensibus. (Genf Bibl. publ. ms. lat. 27 nr. 70 orig. membr. lit. clausa c. bulla pend. absc.; auf der Rückseite steht außter der Adresse noch Blon- dus.) Man vergleiche auch Auctarium chartularii universitatis Parisiensis Tom. 2: Liber procura- torum nationis Alemanniae col. 520-521. — In ähnlicher Weise wie bei der Universität Paris wurde Anthonius de Barachiis in einem „Florencie die 15. junii 1441 pont. a. 11“ datierten päpstlichen Schreiben auch bei der Universität Montpellier be- glaubigt (München Hofbibl. cod. lat. 26 713 fol. 246 b cop. chart. saec. 15 med.; Wien Hofbibl. cod. ms. 5359 fol. 221 a cop. chart. coaeva). 11 Vgl. die S. 413 Anm. 4 angeführte Bulle. 67*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 529 moror? debuitne tandem illud preceptum dominicum 1 sancta sinodus preterire, quod contempnentem et non audientem ecclesiam mandat ut ethnicum et publicanum haben- dum? [52 e] sed fortassis dicerent adversarii: hec et alia in citatorio ipso expressa minime veritatem continebant. profecto hec allegacio non excusat 5 ipsum quondam Eugenium, quoniam ad justificacionem citacionis satis est, quod illa ex- primantura in illa citacione, que, si vera essent, fundarent jurisdiccionem citantis, ut notat Bartolus 2 in 1. 2. ff. „si quis in jus vocatus" et Innocentius 3 in c. „verum" et c. „cum sit generale" de foro competenti et Guido de Suzaria b 4 in autentica „qua in provincia" c. „ubi de criminibus“ agi oportet“ 5. facit 1. „cum quedam puella" ff. de 10 jurisdictione d 6; dixi plene in lectura mea " in c. „si clericus laicum" de foro competenti. si enim ipse quondam Eugenius pretendebat illa falsa vel habebat aliquam excusacionem ad illa, cur non comparuit per se vel alium et illa inficiatus fuisset ostendissetque suam innocenciam et dedisset pacem ecclesie? cur non imitatus est Gregorium, Sixtum, Leonem, Symachum“ et ‘ Marcellinum et multos alios summos pontifices, qui sponte in conciliis generalibus suam infamiam purgare voluerunt, ut in juribus superius g8 allegatis? [53] at in casu nostro non solum infamia dicebatur contra eum degenerare, sed delictorum no- torietas cum scandalo ecclesie universalis et cum incorrigibilitate. unde, quanto res erat periculosior, tanto animosior, si sibi conscius erat, ad suam innocenciam ostendendam venire aut mittere ad se excusandum seu defendendum juxta citacionis edictum debuisset. 20 at ipse pro obediencia, quam ecclesie matri sue exhibere ! debuerat, non solum con- tumaciam, sed eciam rebellionem exhibuit, falso asserens? libertatem non adesse in civitate Basiliensi; et multa alia adjecit, per que tacite ecclesie auctoritatem erga eum negare videbatur, ut i postea per alias litteras ad diversas mundi partes per ipsum destinatas 10 sole clarius patuit. at concilium illud Basiliense se dissolvere extune 25 dixit 11, si concilium ad ulteriora procederet contra eum seu aliquem ex suis presidentibus 15 1442 ſzw. Juni 30 und Juli 8] a) W exprimatur. b) P Suxaria. c) em. ; W ca ; VP crimine. d) WY add. om. judi. e) W Symacum. 1) om. VP. g) W supra. h) em.; W exibere; VP exhibuisse. i) W et. Matth. 18, 17. Bartolus, Dig. vetus 1, 71b zu Dig. 2, 5, 2 § 1. 303 Innocentius fol. 75b zu c. 7 und c. 8 de foro competenti X. II. 2. 4 Uber Guido de Suzaria handelt Savigny, Ge- schichte des Römischen Rechts im Mittelalter 2. Aufl.5, 387-398. 5Authentica zu Cod. Justin. lib. 3 tit. 15 l. 2 (Herrmann 2, 186). Dig. 2, 1, 19. Abbatis Panormitani Commentaria super quinque libris decretalium Tom. 3 (Venetiis 1617) fol. 60b 40 bis 61b zu c. 5 de foro competenti X. II. 2. 8 Vgl. art. 48a. 9 Vgl. die S. 413 Anm. 4 genannte Bulle. 10 Hier wird wohl die S. 291 Anm. 3 angeführte Bulle „Etsi non dubitemus“ gemeint sein, die nicht 45 nur den Universitäten, sondern auch verschiedenen Fürstlichkeiten zugesandt wurde, wie ein Brief Papst Eugens an Rektor und Universität Paris zeigt. Es heißt dort : proximis temporibus nonnulla ab iniquis perditissimisque hominibus scandalum in dei 50 ecclesia ponere querentibus sunt disseminata, ut de auctoritate ac superioritate Romani pontificis ac sedis apostolice alia minorque, qua debeat, opinio habeatur; deshalb schicke er durch seinen Kubikular und Familiaris Antonius de Boraciis litteras apostolicas 35 in forma libri, ut visis solidissimis irrefragabilibusque rationibus ex sacro scripturarum divinarum fonte, quibus innituntur nostre justitie fundamenta, gau- deatis. Er schicke ähnliche libros dem König von Frankreich, den Französischen Herzögen und den übrigen Universitäten, ut dogma id verum, quo la- tius erit diffusum, eo commodius bonos et que dei sunt sentientes repleat et letificet, eos autem, qui aut seducti ab iniquis aut suo infortunio minus recte saperent, vel instruat et resipiscere faciat vel con- fundat. Datum Florentie 1441 nonis maji [Mai 7] pont. nostri anno 11; Unterschrift Nicolaus de Cremonensibus. (Genf Bibl. publ. ms. lat. 27 nr. 70 orig. membr. lit. clausa c. bulla pend. absc.; auf der Rückseite steht außter der Adresse noch Blon- dus.) Man vergleiche auch Auctarium chartularii universitatis Parisiensis Tom. 2: Liber procura- torum nationis Alemanniae col. 520-521. — In ähnlicher Weise wie bei der Universität Paris wurde Anthonius de Barachiis in einem „Florencie die 15. junii 1441 pont. a. 11“ datierten päpstlichen Schreiben auch bei der Universität Montpellier be- glaubigt (München Hofbibl. cod. lat. 26 713 fol. 246 b cop. chart. saec. 15 med.; Wien Hofbibl. cod. ms. 5359 fol. 221 a cop. chart. coaeva). 11 Vgl. die S. 413 Anm. 4 angeführte Bulle. 67*
Strana 530
530 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Basilee tunc commorantibus. et quia ejus contumacia in concilio Basiliensi accusata ſzw. Juni s0 extitit et ad ulteriora cum mansuetudine processum, ipse declaravit! concilium und Basilienseb dissolutum et in ° Ferrariam translatum. unde, etsi d notoria ea, que sibi Juli 8) inpingebantur, videbantur, per ejus tamene contumaciam lucidiora facta1 sunt. nam contumacia presertim in causa heresis presumpcionem vehementem adicit, ut in c. „cum 5 contumacia" de hereticis libro 6.2 et quod legitur et notatur in c. „nullus" de presump- tionibus 3. unde potuisset, ut supra 4 dixi, sacrum concilium alio non expectato ad ejus deposicionem procedere, precipue ex contemptu decretorum sacri concilii, que notorie nunquam recipere voluit. et sic consideratis hiis, que dicta fuere in precedenti dubio, et predictis in hoc dubio, quia notorie constabat de 5 ipso h delicto heresim sapiente et 10 ex eo scandalizabatur ecclesia nec voluit se corrigere, alio processu opus non erat, et precipue quia i contempnendo eciam k citacionem sacri concilii legittime factam in alia non minus gravia delicta incidit. nam ex nonparicione et contemptu poterat tanquam ethnicus et publicanus haberi. ait enim dominus in evangelio 5: „si quis ecclesiam con- tempserit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus". quod eciam in congregacione concilii 15 spreta verificari potest juxta illud Jeronimi in c. „omnibus consideratis“ 24. q. 1.6. et quod delictum contumacie ex contemptu sapiat 1 heresim, aperte voluit Gregorius in Moralibus et 8. q. 1. c. „sciendum"? habetur transsumptive, ubi inter cetera sic dicitur „si enim quasi peccatum ariolandi est repugnare et quasi zelus idolatrie nolle acquiescere, sola est obediencia, que fidei meritum possidet, sine qua quisque infidelis essem convin- 20 citur, eciamsi fidelis esse videatur". hec Gregorius. et idem Gregorius in quadam epistola, ut habetur 81." di.s „si qui“ sic, inter cetera inquit: „qui vero huic saluberrimo precepto obedire noluerit, idolatrie peccatum incurret, Samuele ? testante: »peccatum est ariolandi non obedire, et quasi scelus idolatrie non acquiescere«; peccatum igitur paganitatis in- currit etc.°“. hinc glosa in c. „si papa“ 10 dicit, quod „contumacia est heresis et contumax 25 dicitur infidelis“; pro qua bene facit textus 38. di. „nullus“11. sed sacrum concilium volens uti mansuetudine solita et experiri, si tandem vellet ad cor redire, manum pro P tunc non misit ad forcia, presertim consideracione supplicacionis facte per inclite memorie Sigismundum quondam imperatorem et illustrissimorum“ virorum dominorum electorum sacri imperii 12, sed dumtaxat declaravit 13 nullitatem illius dissolucionis ac eciam so insinuavit et decrevit, quod alias statutum fuerat in decreto 11. sessionis 14, quod ipsemet quondam Eugenius in sua adhesione approbaverat, in quo cavetur, quod, si papa in futurum presumeret concilium quoquo modo der facto mutare impedire prorogare vel dissolvere et infra quatuor menses cum reali satisfaccione non resipisceret, extunc a papali administracione ipso jure foret suspensus et, si penam predictam per duos 35 menses post dictos quatuor animo sustineret indurato, usque ad privacionem inclusive contra eundem per sacrums generale concilium procederetur. [54] at ipse quondam Eugenius nedum infra quatuor menses t non resipuit nec infra alios " duos menses postea" sequentes, sed ad acriora contra patres sacrix concilii processit, ex- a) om. VP. b) VP add. fore. c) W Ferrarie stall in Ferrariam. d) W si. e) om. W. f) Veffecta. g) Phoresim 40 nutrire statt de — sapiente. h) V ipsius. i) om. W. k) om. W. I) W sapit. m) om. VP. n) VP in c. „ si qui“ 81. di. o) om. W. p) W om. pro tunc. q) P illustrissimos viros dominos electores. r) W om. de facto. s) om. W, stelll um conc. gen. t) VP add. postea (Ppost) sequentes. u) W duos alios. v) om. V. W) om. W. x) W in concilio existentes. 1 4 5 In der S. 451 Anm. 6 genannten Bulle. c. 7 de hereticis V. 2 in VI. c. 4 de presumptionibus X. II. 23. Vgl. art. 27. Matth. 18, 17. c. 20 С. 24 q. 1. c. 10 С. 8 q. 1. 9 10 11 12 13 14 c. 15 D. 81. Vgl. 1. Kön. 15, 23. c. 6 D. 40. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. c. 16 D. 38. Vgl. die S. 413 Anm. 3 genannte Literatur. Vgl. das S. 451 Anm. 3 genannte Dekret. Vgl. S. 417 Anm. 13. 45 50
530 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Basilee tunc commorantibus. et quia ejus contumacia in concilio Basiliensi accusata ſzw. Juni s0 extitit et ad ulteriora cum mansuetudine processum, ipse declaravit! concilium und Basilienseb dissolutum et in ° Ferrariam translatum. unde, etsi d notoria ea, que sibi Juli 8) inpingebantur, videbantur, per ejus tamene contumaciam lucidiora facta1 sunt. nam contumacia presertim in causa heresis presumpcionem vehementem adicit, ut in c. „cum 5 contumacia" de hereticis libro 6.2 et quod legitur et notatur in c. „nullus" de presump- tionibus 3. unde potuisset, ut supra 4 dixi, sacrum concilium alio non expectato ad ejus deposicionem procedere, precipue ex contemptu decretorum sacri concilii, que notorie nunquam recipere voluit. et sic consideratis hiis, que dicta fuere in precedenti dubio, et predictis in hoc dubio, quia notorie constabat de 5 ipso h delicto heresim sapiente et 10 ex eo scandalizabatur ecclesia nec voluit se corrigere, alio processu opus non erat, et precipue quia i contempnendo eciam k citacionem sacri concilii legittime factam in alia non minus gravia delicta incidit. nam ex nonparicione et contemptu poterat tanquam ethnicus et publicanus haberi. ait enim dominus in evangelio 5: „si quis ecclesiam con- tempserit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus". quod eciam in congregacione concilii 15 spreta verificari potest juxta illud Jeronimi in c. „omnibus consideratis“ 24. q. 1.6. et quod delictum contumacie ex contemptu sapiat 1 heresim, aperte voluit Gregorius in Moralibus et 8. q. 1. c. „sciendum"? habetur transsumptive, ubi inter cetera sic dicitur „si enim quasi peccatum ariolandi est repugnare et quasi zelus idolatrie nolle acquiescere, sola est obediencia, que fidei meritum possidet, sine qua quisque infidelis essem convin- 20 citur, eciamsi fidelis esse videatur". hec Gregorius. et idem Gregorius in quadam epistola, ut habetur 81." di.s „si qui“ sic, inter cetera inquit: „qui vero huic saluberrimo precepto obedire noluerit, idolatrie peccatum incurret, Samuele ? testante: »peccatum est ariolandi non obedire, et quasi scelus idolatrie non acquiescere«; peccatum igitur paganitatis in- currit etc.°“. hinc glosa in c. „si papa“ 10 dicit, quod „contumacia est heresis et contumax 25 dicitur infidelis“; pro qua bene facit textus 38. di. „nullus“11. sed sacrum concilium volens uti mansuetudine solita et experiri, si tandem vellet ad cor redire, manum pro P tunc non misit ad forcia, presertim consideracione supplicacionis facte per inclite memorie Sigismundum quondam imperatorem et illustrissimorum“ virorum dominorum electorum sacri imperii 12, sed dumtaxat declaravit 13 nullitatem illius dissolucionis ac eciam so insinuavit et decrevit, quod alias statutum fuerat in decreto 11. sessionis 14, quod ipsemet quondam Eugenius in sua adhesione approbaverat, in quo cavetur, quod, si papa in futurum presumeret concilium quoquo modo der facto mutare impedire prorogare vel dissolvere et infra quatuor menses cum reali satisfaccione non resipisceret, extunc a papali administracione ipso jure foret suspensus et, si penam predictam per duos 35 menses post dictos quatuor animo sustineret indurato, usque ad privacionem inclusive contra eundem per sacrums generale concilium procederetur. [54] at ipse quondam Eugenius nedum infra quatuor menses t non resipuit nec infra alios " duos menses postea" sequentes, sed ad acriora contra patres sacrix concilii processit, ex- a) om. VP. b) VP add. fore. c) W Ferrarie stall in Ferrariam. d) W si. e) om. W. f) Veffecta. g) Phoresim 40 nutrire statt de — sapiente. h) V ipsius. i) om. W. k) om. W. I) W sapit. m) om. VP. n) VP in c. „ si qui“ 81. di. o) om. W. p) W om. pro tunc. q) P illustrissimos viros dominos electores. r) W om. de facto. s) om. W, stelll um conc. gen. t) VP add. postea (Ppost) sequentes. u) W duos alios. v) om. V. W) om. W. x) W in concilio existentes. 1 4 5 In der S. 451 Anm. 6 genannten Bulle. c. 7 de hereticis V. 2 in VI. c. 4 de presumptionibus X. II. 23. Vgl. art. 27. Matth. 18, 17. c. 20 С. 24 q. 1. c. 10 С. 8 q. 1. 9 10 11 12 13 14 c. 15 D. 81. Vgl. 1. Kön. 15, 23. c. 6 D. 40. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. c. 16 D. 38. Vgl. die S. 413 Anm. 3 genannte Literatur. Vgl. das S. 451 Anm. 3 genannte Dekret. Vgl. S. 417 Anm. 13. 45 50
Strana 531
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 531 ponendo eos et eorum bona prede et capture 1 et erigendo conciliabolum Ferrarie, con- 1442 [zw. tempta suspensione? sibi intimata et decreta, quam incurrit non se corrigendo infra Juni 30 und quatuor menses. nec ob ista sacrum concilium, licet potuisset, voluit repente ad depo- Juli 8] sicionem procedere, sed ad majorem probabilitatem et sui excusacionem processum 5 inchoatum continuavit, testes plurimos super notorietate criminum recipiendoa et citando jugiter ipsum quondam Eugenium, licet citare amplius non oportuisset, cum citacio prima3 fuisset facta „ad totam causam" juxta notata per Innocentium 4 in c. „auditis" de procuratoribus et plenissime in lectura mea 5 in capitulum finale de dilationibus. [55] et tandem post 23 menses a tempore citacionis prime, non valens 10 eum amplius tollerare, cum apertissime suam incorrigibilitatem cum scandalo ecclesie ostenderet et manifeste in crimen heresis incideret negando auctoritatem ecclesie et contempnendo ejus precepta ac altare contra altare erigendo, ad ejus deposicionem processits, quia sal infatuatum juxta dominicam sentenciam" „ad nichilum valet ultra, nisi ut mittatur foras" per deposicionem „et“ conculcetur ab hominibus“, presertim cum 15 fere omnia crimina in citatorio illo expressa per testes notorie probata forent. [2. Justificatio depositionis Eugenii pape ex septem capitibus.] [56] Unde d omnibus consideratis ex septem capitibus potuit ipse quondam Eu- genius deponi, quorum quodlibet satis erat ad deposicionem suam: [56"] primoe quia contempsit decreta sacri concilii super reformacione edita, ex quo con- 20 temptu resultabant crimina superius † 8 enunciata. [56"] secundo quia contempsit citacionem ecclesie, ex quo contemptu, ut predixi , resultat paganitatis delic- tum. [56 ] tercio quia negavit potestatem sacrorum conciliorum facto et verbo et presertim per litteras, quas ad diversas mundi partes bullatas s transmisit, ex quarum tenore diversimode de heresi convinci potest tanquam male senciens de auctoritate ecclesie. [56 "] quarto quia dissolvit seu dissolvere nisus est concilium Basiliense contra decretum 11. sessionis, immo contra decretum dei, quia per ecclesiam monitus, ut se defenderet, ecclesiam ipsam, ut divinam fugeret sentenciam, nisus est dissolvere. ex decreto autem presertim novo mandato sacri h concilii intercedente incidit in suspensionem et, quia animo indurato illam per duos menses sustinuit, potuit sacrum s0 concilium ad deposicionem ejus procedere; que causa sola sufficiebat, ut in dicto decreto 11. sessionis. et presertim illud decretum servandum erat contra eundem quondam Eu- genium, qui non solum semel illam dissolucionem attemptavit, sed eciam illam prius presumpsit et demum recognovit ante secundam dissolucionem, illam facere non potuisse, eamque, ut debuit, revocavit ecclesiam non parum scandalizando. unde ex geminato 85 actu acrius puniri debuisset, quasi in consuetudinem illud delictum adduxisset (25. q. 2. „ita nos" 10). unde alibi dicit textus, quod „non est in eum humanitatis liberalitas con- ferenda, qui impunitatem admissi sceleris pocius consuetudini quam emendacioni depu- tavit“, ut in 1. 3.i C. de episcopali audiencia 11. per quamquidem dissolucionem seu 25 40 a) W accipiendo. b) P om. et — precepta. c) W om. et — hominibus. d) WVP haben kein Alinca. e) W ha hier und bei jedem der artt. 56 b-569 Alinea. f) W supra. g) om. W. h) om. W. i) em.; WVP 2. 45 1 Vgl. die S. 452 Anm. 12 und S. 453 Anm. 1 ge- nannten Quellen, ferner Conc. Bas. 6, 203 Z. 21-25. 2 Vgl. S. 413 Anm. 6. 3 Vgl. S. 413 Anm. 2. 4 Innocentius fol. 65a zu c. 8 de procuratoribus X. I. 38. 5 Abbatis Commentaria 3, 139ab zu c. 4 de di- lationibus X. II. 8. 6 Vgl. das S. 414 Anm. 1 angeführte Dekret. Matth. 5, 13. Vgl. art. 52b. 9 Vgl. art. 53. 10 c. 25 C. 25 q. 2. 11 Cod. Justin. lib. 1 tit. 4 l. 3. Das Zitat müßte lauten: non est in eos liberalitatis humanitas refe- renda, qui impunitatem veteris admissi criminis non emendacioni pocius quam consuetudini deputarunt. 8
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 531 ponendo eos et eorum bona prede et capture 1 et erigendo conciliabolum Ferrarie, con- 1442 [zw. tempta suspensione? sibi intimata et decreta, quam incurrit non se corrigendo infra Juni 30 und quatuor menses. nec ob ista sacrum concilium, licet potuisset, voluit repente ad depo- Juli 8] sicionem procedere, sed ad majorem probabilitatem et sui excusacionem processum 5 inchoatum continuavit, testes plurimos super notorietate criminum recipiendoa et citando jugiter ipsum quondam Eugenium, licet citare amplius non oportuisset, cum citacio prima3 fuisset facta „ad totam causam" juxta notata per Innocentium 4 in c. „auditis" de procuratoribus et plenissime in lectura mea 5 in capitulum finale de dilationibus. [55] et tandem post 23 menses a tempore citacionis prime, non valens 10 eum amplius tollerare, cum apertissime suam incorrigibilitatem cum scandalo ecclesie ostenderet et manifeste in crimen heresis incideret negando auctoritatem ecclesie et contempnendo ejus precepta ac altare contra altare erigendo, ad ejus deposicionem processits, quia sal infatuatum juxta dominicam sentenciam" „ad nichilum valet ultra, nisi ut mittatur foras" per deposicionem „et“ conculcetur ab hominibus“, presertim cum 15 fere omnia crimina in citatorio illo expressa per testes notorie probata forent. [2. Justificatio depositionis Eugenii pape ex septem capitibus.] [56] Unde d omnibus consideratis ex septem capitibus potuit ipse quondam Eu- genius deponi, quorum quodlibet satis erat ad deposicionem suam: [56"] primoe quia contempsit decreta sacri concilii super reformacione edita, ex quo con- 20 temptu resultabant crimina superius † 8 enunciata. [56"] secundo quia contempsit citacionem ecclesie, ex quo contemptu, ut predixi , resultat paganitatis delic- tum. [56 ] tercio quia negavit potestatem sacrorum conciliorum facto et verbo et presertim per litteras, quas ad diversas mundi partes bullatas s transmisit, ex quarum tenore diversimode de heresi convinci potest tanquam male senciens de auctoritate ecclesie. [56 "] quarto quia dissolvit seu dissolvere nisus est concilium Basiliense contra decretum 11. sessionis, immo contra decretum dei, quia per ecclesiam monitus, ut se defenderet, ecclesiam ipsam, ut divinam fugeret sentenciam, nisus est dissolvere. ex decreto autem presertim novo mandato sacri h concilii intercedente incidit in suspensionem et, quia animo indurato illam per duos menses sustinuit, potuit sacrum s0 concilium ad deposicionem ejus procedere; que causa sola sufficiebat, ut in dicto decreto 11. sessionis. et presertim illud decretum servandum erat contra eundem quondam Eu- genium, qui non solum semel illam dissolucionem attemptavit, sed eciam illam prius presumpsit et demum recognovit ante secundam dissolucionem, illam facere non potuisse, eamque, ut debuit, revocavit ecclesiam non parum scandalizando. unde ex geminato 85 actu acrius puniri debuisset, quasi in consuetudinem illud delictum adduxisset (25. q. 2. „ita nos" 10). unde alibi dicit textus, quod „non est in eum humanitatis liberalitas con- ferenda, qui impunitatem admissi sceleris pocius consuetudini quam emendacioni depu- tavit“, ut in 1. 3.i C. de episcopali audiencia 11. per quamquidem dissolucionem seu 25 40 a) W accipiendo. b) P om. et — precepta. c) W om. et — hominibus. d) WVP haben kein Alinca. e) W ha hier und bei jedem der artt. 56 b-569 Alinea. f) W supra. g) om. W. h) om. W. i) em.; WVP 2. 45 1 Vgl. die S. 452 Anm. 12 und S. 453 Anm. 1 ge- nannten Quellen, ferner Conc. Bas. 6, 203 Z. 21-25. 2 Vgl. S. 413 Anm. 6. 3 Vgl. S. 413 Anm. 2. 4 Innocentius fol. 65a zu c. 8 de procuratoribus X. I. 38. 5 Abbatis Commentaria 3, 139ab zu c. 4 de di- lationibus X. II. 8. 6 Vgl. das S. 414 Anm. 1 angeführte Dekret. Matth. 5, 13. Vgl. art. 52b. 9 Vgl. art. 53. 10 c. 25 C. 25 q. 2. 11 Cod. Justin. lib. 1 tit. 4 l. 3. Das Zitat müßte lauten: non est in eos liberalitatis humanitas refe- renda, qui impunitatem veteris admissi criminis non emendacioni pocius quam consuetudini deputarunt. 8
Strana 532
532 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 translacionem tria a, ut supra b 1 dixi, violavit decreta: primo Constanciense, secundum [zio. Juni s0 quod eciam translacionis causa legittima subsistente debebat concilium transferri ad locum und ejusdem nacionis, ut in c. „Frequens"; ipse autem de Germania transtulit in Ferrariam Juli 8) nacionis Italice. secundo decretum sacri concilii Basiliensis violavit, quo cavetur, quod concilium actu congregatum dissolvi aut de loco in locum mutari sine illius concilii ex-5 presso consensu per Romanum pontificem nullatenus possit; quodquidem decretum, tan- quam in sua adhesione approbatum, precipue violare minime debuisset, et presertim cum hoc fecerit ex causa apertissime injusta et a divino et humano jure dampnata, videlicet si concilium procederet contra eum. nam si talis dissolucio valeret, nunquam posset Romanus pontifex, eciam hereticus, condempnari, quia citatus per concilium confugeret 10 ad hoc flebile dissolucionis remedium. tercio violavit solempne decretum in facto Gre- corum editum, quod ipsemet quondam Eugenius jam“ specifice" approbaverat. in quo inter cetera ad propositum cavetur, quod sacrum concilium Basiliense deberet stare firmiter ? in Basilea, donec imperator Grecorum cum suis ad ultimum portum Latinum se conferret, et, si interea accideret causa legittima translacionis concilii, deberet concilium 15 transferri juxta disposicionem dicti capituli „Frequens“, scilicet infra eandem nacionem. sed ipse ante Grecorum adventum et nulla existente legittima causa concilium Basiliense dissolvit et in Ferrariam transtulit. nec quemquam moveat, quod papa suspendi non possit. nam et concilium Constanciense in illo c. „Frequens" in certis casibus papam suspendit et obedienciam sibi subtrahit. preterea, qui potest majora, potest et minora 20 (in c. „per venerabilem", qui filii sint legitimi 2). sed concilium potest ex causa papam deponere: multo forcius potest suspendere, cum suspensio sit quedam deposicio ad tempus. facit, quod legitur et notatur in c. „at‘ si clerici" de judiciis" etc. [56 e] quinto potuit principaliter deponi ex § eo, quod erexit conventiculum Ferrariense durante concilio Basiliensi contra decretum 8. sessionis 4, quod ipsemet approbaverat in sua ad- 25 hesione. ex quo facto incidit in penas scismaticorum vigore illius decreti, immo vigore juris divini et antiquorum canonum, quia, cum ecclesia unica sit et indivisibilis, non potest esse nisi unicum generale concilium illam€ representans, ut signum respondeat signato. nam sicut alibi dicit glosa 7. q. 1. in c. „non autem"5, quod illa regula sive ille articulus „unam i sanctam ecclesiam catholicam"6 in symbolo fidei positus offenderetur, so si essent duo apostolici in ecclesia, quia, sicut una k est catholica1 ecclesia, ita et unum caput esse debet (et facit c. „loquitur" 24. q. 1.7). ita etm hereticum esset" dicere, quod una dumtaxat sit ecclesia et quod duo possint esse universalia concilia illam in solidum representancia, ut° dicit textus in c. "non vos" 23. q. 5.s, quod erigens altare contra altare et ecclesiam contra ecclesiam incidit in scisma et debet ab omni ecclesiastico 35 ministerio sine restitucionis spe deponi (ad idem c. „scisma“ 24. q. 1.9) et per consequens incidit ex hoc in excommunicacionem (ut in c. „licet“ de electione 10) et privavit se communione ecclesie? (dicto c. „scisma" 11 et c. „non vos q“12) et subditi ab eo recedere sine alia sentencia poterant (ut notat glosa in c. „cum non liceat" de prescriptionibus 13; a) om. W. b) om. W. c) om. P. d) Wappr. spec. e) W firme. I) em. ; WYP ac. g) om. W. h) W illud. 40 i) em. ; WVP et unam. k) W unica. 1) W apostolica, m) om. VP. n) West. o) VP unde. p) Weccle- siastica. q) WV nos. 1 Vgl. art. 365. c. 13 qui filii sint legitimi X. IV. 17. c. 4 de judiciis X. II. 1. 4 Vgl. S. 451 Anm. 8. 5 c. 12 C. 7 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 258b. 6 Vgl. c. 1 de majoritate et obedientia I. 8 in Extrav. comm. c. 18 С. 24 q. 1. c. 42 C. 23 q. 5. c. 34 С. 24 q. 1. c. 6 de electione etc. X. I. 6. Vgl. Anm. 9. 12 Vgl. Anm. 8. 13 c. 12 de prescriptionibus X. II. 26. Vgl. Theu- tonicus vol. 2 fol. 267b. 10 11 50
532 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 translacionem tria a, ut supra b 1 dixi, violavit decreta: primo Constanciense, secundum [zio. Juni s0 quod eciam translacionis causa legittima subsistente debebat concilium transferri ad locum und ejusdem nacionis, ut in c. „Frequens"; ipse autem de Germania transtulit in Ferrariam Juli 8) nacionis Italice. secundo decretum sacri concilii Basiliensis violavit, quo cavetur, quod concilium actu congregatum dissolvi aut de loco in locum mutari sine illius concilii ex-5 presso consensu per Romanum pontificem nullatenus possit; quodquidem decretum, tan- quam in sua adhesione approbatum, precipue violare minime debuisset, et presertim cum hoc fecerit ex causa apertissime injusta et a divino et humano jure dampnata, videlicet si concilium procederet contra eum. nam si talis dissolucio valeret, nunquam posset Romanus pontifex, eciam hereticus, condempnari, quia citatus per concilium confugeret 10 ad hoc flebile dissolucionis remedium. tercio violavit solempne decretum in facto Gre- corum editum, quod ipsemet quondam Eugenius jam“ specifice" approbaverat. in quo inter cetera ad propositum cavetur, quod sacrum concilium Basiliense deberet stare firmiter ? in Basilea, donec imperator Grecorum cum suis ad ultimum portum Latinum se conferret, et, si interea accideret causa legittima translacionis concilii, deberet concilium 15 transferri juxta disposicionem dicti capituli „Frequens“, scilicet infra eandem nacionem. sed ipse ante Grecorum adventum et nulla existente legittima causa concilium Basiliense dissolvit et in Ferrariam transtulit. nec quemquam moveat, quod papa suspendi non possit. nam et concilium Constanciense in illo c. „Frequens" in certis casibus papam suspendit et obedienciam sibi subtrahit. preterea, qui potest majora, potest et minora 20 (in c. „per venerabilem", qui filii sint legitimi 2). sed concilium potest ex causa papam deponere: multo forcius potest suspendere, cum suspensio sit quedam deposicio ad tempus. facit, quod legitur et notatur in c. „at‘ si clerici" de judiciis" etc. [56 e] quinto potuit principaliter deponi ex § eo, quod erexit conventiculum Ferrariense durante concilio Basiliensi contra decretum 8. sessionis 4, quod ipsemet approbaverat in sua ad- 25 hesione. ex quo facto incidit in penas scismaticorum vigore illius decreti, immo vigore juris divini et antiquorum canonum, quia, cum ecclesia unica sit et indivisibilis, non potest esse nisi unicum generale concilium illam€ representans, ut signum respondeat signato. nam sicut alibi dicit glosa 7. q. 1. in c. „non autem"5, quod illa regula sive ille articulus „unam i sanctam ecclesiam catholicam"6 in symbolo fidei positus offenderetur, so si essent duo apostolici in ecclesia, quia, sicut una k est catholica1 ecclesia, ita et unum caput esse debet (et facit c. „loquitur" 24. q. 1.7). ita etm hereticum esset" dicere, quod una dumtaxat sit ecclesia et quod duo possint esse universalia concilia illam in solidum representancia, ut° dicit textus in c. "non vos" 23. q. 5.s, quod erigens altare contra altare et ecclesiam contra ecclesiam incidit in scisma et debet ab omni ecclesiastico 35 ministerio sine restitucionis spe deponi (ad idem c. „scisma“ 24. q. 1.9) et per consequens incidit ex hoc in excommunicacionem (ut in c. „licet“ de electione 10) et privavit se communione ecclesie? (dicto c. „scisma" 11 et c. „non vos q“12) et subditi ab eo recedere sine alia sentencia poterant (ut notat glosa in c. „cum non liceat" de prescriptionibus 13; a) om. W. b) om. W. c) om. P. d) Wappr. spec. e) W firme. I) em. ; WYP ac. g) om. W. h) W illud. 40 i) em. ; WVP et unam. k) W unica. 1) W apostolica, m) om. VP. n) West. o) VP unde. p) Weccle- siastica. q) WV nos. 1 Vgl. art. 365. c. 13 qui filii sint legitimi X. IV. 17. c. 4 de judiciis X. II. 1. 4 Vgl. S. 451 Anm. 8. 5 c. 12 C. 7 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 258b. 6 Vgl. c. 1 de majoritate et obedientia I. 8 in Extrav. comm. c. 18 С. 24 q. 1. c. 42 C. 23 q. 5. c. 34 С. 24 q. 1. c. 6 de electione etc. X. I. 6. Vgl. Anm. 9. 12 Vgl. Anm. 8. 13 c. 12 de prescriptionibus X. II. 26. Vgl. Theu- tonicus vol. 2 fol. 267b. 10 11 50
Strana 533
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 533 1442 facit textus in a c. „quia diligencia" de electione b 1). hinc dicit glosa preallegata2 in c. Izto. „in nomine domini" 23. di., quod scismatico omnis denegatur audiencia. quinimmo, ut Juni 30 und predixie, potest dici, quod statim incidendo in notorium scisma desinit esse papa, quia impossibile est, quod sit extra ecclesiam et quod sit caput ecclesie (argumentum 32. q. 1. 5 „cum renunciatur“ 3). ideo dixit Cyprianus4: „alienus est d, prophanus, hostis est, deum patrem habere non potest, qui universalis ecclesie non tenet unitatem". [56/] sexto deponi potuit propter crimen simonie notorie contra eum degenerans et multipliciter in processu contra eum facto probatum. contra quod delictum mirum in modum invehit textus in c. „patet" 1. q. 7.5, ubi dicitur: „patet simoniacos veluti primos et precipuos 1e hereticos ab omnibus fidelibus esse respuendos et, si commoniti non resipuerint, ab exteris eciam potestatibus comprimendos. omnia enim crimina ad comparacionem simoniace he- resis quasi pro nichilo reputantur". hec" ille textus. ad idem textus valde notabilis in c. „eos" 1. q. 1.6, ubi inter cetera dicitur, quod „tollerabilior est Macedonii et eorum, qui circa ipsum sunt, sancti spiritus impugnatorum impia heresis. illi enim creaturam et 15 servum dei patris et filii spiritum sanctum delirando fatentur, isti vero simoniaci eundem spiritum sanctum efficiunt suum servum. omnis enim dominus, quod habet, si vult, vendit, sive servum suum sive aliquod ! eorum, que possidet. similiter et qui emit; dominus enim volens esse, quod emerit, per precium pecunie illud acquirit". et post pauca subditur: „atque, ut verius dicamus, Jude comparantur proditori, qui Judeis dei occisoribus Christum 2o vendidit". hoc enim delictum nedum per Christum in figura, quando ejecit ementes et vendentes de templo 5, prohibitum fuit, ut habetur notabiliter in c. „ex multis“ 1.h q. 3.7, sed eciam expresse postea fuit prohibitum tanquam gravissimum scelus in conciliis i Ni- ceno 8 et Constantinopolitanoe, que fuerunt duo ex quatuor k principalioribus conciliis, que ecclesia universalis recepit sicut quatuor Christi evangelia, ut in c. „sicut“ 15. di. 10 25 (et de hiis conciliis seu ipsorum prohibicione habetur 1. q. 1. „sicut episcopus" 11 et eadem causa q. 3. „ex multis“ 12 et q. 7. in c. „si quis omnem"1), pulchre per Gregorium 1. q. 1. „vulnerato" in 1 c. „fertur" 14). nec papa excusatur in hiis, que prohibita sunt, quia simoniaca, ut notatur in c. „ex parte" de officio delegati 15 et notabiliter in c. „cum pridem" de pactis 16. nec in hoc dubitandum est, cum papa subjaceat legi divine, ut in c. 30 „sunt quidam" 25. q. 1.17, et eciam conciliis generalibus in hiis, que concernunt salutem animarum, ut in dicto c. „sicut“ 18 et supra 19 lacius dixi. et optime eciam facit textus m in c. „salvator" 1. q. 3.2°. nec obstat, si dicatur, quod papa de simonia accusari non potest, quia stricte non est heresis, de qua papa possit" accusari, ut notat glosa in c. Juli 3] 35 a) om. W. b) WP prescriptionibus. c) W dixi. d) om. W. e) Pom. hec — textus. f) W aliquid. g) VP ec- clesia. h) WV 2. q. 1 statl 1. q. 3. i) W concilio. k) om. W. 1) em.; WYP et. m) W om. textus in. n) W acc. possit. c. 5 de electione etc. X. I. 6. Vgl. S. 477 Anm. 9. c. 9 С. 32 q. 1. * Cyprian, De catholice ecclesie unitate cap. 6 (Corpus script. eccl. lat. 3, 1 S. 214; Migne 4, 503). Vgl. auch c. 19 C. 24 q. 1. c. 27 С. 1 q. 7. 6 с. 21 С. 1 q. 1. 45 c. 9 С. 1 q. 3. 8 Vgl. den 17. Kanon (Mansi 2, 675; Hefele 1, 421-423). 9 Nicht das Konzil von Konstantinopel, sondern das von Chalcedon verbot im 2. Kanon die Simonie 50 (Mansi 7, 358-359; Hefele 2, 506-507). 10 c. 2 D. 15. 11 Hier scheint ein Irrtum vorzuliegen. In C. 1 40 q. 1 handeln zwar c. 1-30 von der Simonie, aber darunter befindet sich kein „sicut episcopus“ be- ginnender Kanon. Dagegen würde c. 4 C. 1 q. 2, der „sicut episcopum“ beginnt, dem oben Gesagten entsprechen. 12 c. 9 С. 1 q. 3. 13 с. 2 С. 1 q. 7. 14 c. 28 С. 1 q. 1. 15 c. 12 de officio et potestate judicis delegati X. I. 29. 16 c. 4 de pactis X. I. 35. 17 c. 6 С. 25 q. 1. 18 Vgl. Anm. 10. 19 Vgl. art. 46c. 20 c. 8 С. 1 q. 3. 2
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 533 1442 facit textus in a c. „quia diligencia" de electione b 1). hinc dicit glosa preallegata2 in c. Izto. „in nomine domini" 23. di., quod scismatico omnis denegatur audiencia. quinimmo, ut Juni 30 und predixie, potest dici, quod statim incidendo in notorium scisma desinit esse papa, quia impossibile est, quod sit extra ecclesiam et quod sit caput ecclesie (argumentum 32. q. 1. 5 „cum renunciatur“ 3). ideo dixit Cyprianus4: „alienus est d, prophanus, hostis est, deum patrem habere non potest, qui universalis ecclesie non tenet unitatem". [56/] sexto deponi potuit propter crimen simonie notorie contra eum degenerans et multipliciter in processu contra eum facto probatum. contra quod delictum mirum in modum invehit textus in c. „patet" 1. q. 7.5, ubi dicitur: „patet simoniacos veluti primos et precipuos 1e hereticos ab omnibus fidelibus esse respuendos et, si commoniti non resipuerint, ab exteris eciam potestatibus comprimendos. omnia enim crimina ad comparacionem simoniace he- resis quasi pro nichilo reputantur". hec" ille textus. ad idem textus valde notabilis in c. „eos" 1. q. 1.6, ubi inter cetera dicitur, quod „tollerabilior est Macedonii et eorum, qui circa ipsum sunt, sancti spiritus impugnatorum impia heresis. illi enim creaturam et 15 servum dei patris et filii spiritum sanctum delirando fatentur, isti vero simoniaci eundem spiritum sanctum efficiunt suum servum. omnis enim dominus, quod habet, si vult, vendit, sive servum suum sive aliquod ! eorum, que possidet. similiter et qui emit; dominus enim volens esse, quod emerit, per precium pecunie illud acquirit". et post pauca subditur: „atque, ut verius dicamus, Jude comparantur proditori, qui Judeis dei occisoribus Christum 2o vendidit". hoc enim delictum nedum per Christum in figura, quando ejecit ementes et vendentes de templo 5, prohibitum fuit, ut habetur notabiliter in c. „ex multis“ 1.h q. 3.7, sed eciam expresse postea fuit prohibitum tanquam gravissimum scelus in conciliis i Ni- ceno 8 et Constantinopolitanoe, que fuerunt duo ex quatuor k principalioribus conciliis, que ecclesia universalis recepit sicut quatuor Christi evangelia, ut in c. „sicut“ 15. di. 10 25 (et de hiis conciliis seu ipsorum prohibicione habetur 1. q. 1. „sicut episcopus" 11 et eadem causa q. 3. „ex multis“ 12 et q. 7. in c. „si quis omnem"1), pulchre per Gregorium 1. q. 1. „vulnerato" in 1 c. „fertur" 14). nec papa excusatur in hiis, que prohibita sunt, quia simoniaca, ut notatur in c. „ex parte" de officio delegati 15 et notabiliter in c. „cum pridem" de pactis 16. nec in hoc dubitandum est, cum papa subjaceat legi divine, ut in c. 30 „sunt quidam" 25. q. 1.17, et eciam conciliis generalibus in hiis, que concernunt salutem animarum, ut in dicto c. „sicut“ 18 et supra 19 lacius dixi. et optime eciam facit textus m in c. „salvator" 1. q. 3.2°. nec obstat, si dicatur, quod papa de simonia accusari non potest, quia stricte non est heresis, de qua papa possit" accusari, ut notat glosa in c. Juli 3] 35 a) om. W. b) WP prescriptionibus. c) W dixi. d) om. W. e) Pom. hec — textus. f) W aliquid. g) VP ec- clesia. h) WV 2. q. 1 statl 1. q. 3. i) W concilio. k) om. W. 1) em.; WYP et. m) W om. textus in. n) W acc. possit. c. 5 de electione etc. X. I. 6. Vgl. S. 477 Anm. 9. c. 9 С. 32 q. 1. * Cyprian, De catholice ecclesie unitate cap. 6 (Corpus script. eccl. lat. 3, 1 S. 214; Migne 4, 503). Vgl. auch c. 19 C. 24 q. 1. c. 27 С. 1 q. 7. 6 с. 21 С. 1 q. 1. 45 c. 9 С. 1 q. 3. 8 Vgl. den 17. Kanon (Mansi 2, 675; Hefele 1, 421-423). 9 Nicht das Konzil von Konstantinopel, sondern das von Chalcedon verbot im 2. Kanon die Simonie 50 (Mansi 7, 358-359; Hefele 2, 506-507). 10 c. 2 D. 15. 11 Hier scheint ein Irrtum vorzuliegen. In C. 1 40 q. 1 handeln zwar c. 1-30 von der Simonie, aber darunter befindet sich kein „sicut episcopus“ be- ginnender Kanon. Dagegen würde c. 4 C. 1 q. 2, der „sicut episcopum“ beginnt, dem oben Gesagten entsprechen. 12 c. 9 С. 1 q. 3. 13 с. 2 С. 1 q. 7. 14 c. 28 С. 1 q. 1. 15 c. 12 de officio et potestate judicis delegati X. I. 29. 16 c. 4 de pactis X. I. 35. 17 c. 6 С. 25 q. 1. 18 Vgl. Anm. 10. 19 Vgl. art. 46c. 20 c. 8 С. 1 q. 3. 2
Strana 534
Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 534 1442 „si quis pecuniam" 79. di. 1. nam glosa illa debet intelligi, quando simonia esset oculta, [zw. Juni s0 quia de delicto occulto “ papa non accusatur, cum presumatur de ejus sanctimonia, ut ad in c. 1. 40. di. 2. secus autem, cum est notorium et scandalizat ecclesiam et illam quasi Juli 3) in consuetudinem adduxit“ et sic est incorrigibilis per id, quod notat glosa in c. „si papa“3 ; que dicit, quod, si notorium est crimen pape, quodcunque sit illud, si ex eo 5 scandalizatur ecclesia, potest accusari, et sic vult, quod non solum de simonia, que est ita gravissimum delictum, sed, quodcunque sit illud, ex quo scandalizatur ecclesia, potest d papa de illo accusari. et sic una glosa debet limitari per aliam. obmitto eciam alia delictae quam plurima, que probata sunt in processu, ut perjurium, dilapidacio, trans- laciones f facte de invitis 8 episcopis contra decretum conciliih Constanciensis 4; et multa 10 alia, de quibus in processu, que ne videar in maledicta prosilire et infamare pocius quam justiciam sacri concilii defendere, obmitto, cum predicta et quodlibet predictorum satis atque satis ad suspensionem et deposicionem i per se sufficiant. unde, si bene predicta ponderentur, eciam omni processu cessante sufficerent ad ejus deposicionem manutenen- dam et * justificandam. nec obstat, si dicatur, quod superius expressa non fuerunt in 15 citacione expressa, ut puta contemptus citacionis, negacio auctoritatis ecclesie, dissolucio geminata concilii, ereccio conciliaboli Ferrariensis, quoniam de hiis, que contingunt post judicium inchoatum, que aliquo modo contingunt processum inchoatum seu ejus causa descendunt, potest judex in animadversione, sive in punicione vel sentencia diffinitiva habere respectum, ut est textus valde notabilis in c. „veritatis" de dolo et contumacia 5, 20 et ibi eciam glosa ordinarias. et clarius1 hoc ibi tetigi in lectura mea ". nam papa ibi in deposicione cujusdam episcopi sentenciam fundavit nedumm super criminibus in pro- cessu expresse deductis sed eciam super irregularitate, quam contraxit celebrando divina post suspensionem seu excommunicacionem contra illum decretam vigore sue contumacie. sic in casu nostro omnia ista " delicta provenerunt occasione sue contumacie suique con- 25 temptus et rebellionis, quam fecit contra ecclesiam. merito de omnibus potuit sacrum concilium in sua sentencia habere ° respectum; quinimo potuisset sacrum concilium, tan- quam supremam obtinens ? potestatem, eciam delicta superveniencia separata omnino a processu", ex quo erant ulcione digna, punire eciam super illo processu, quia princeps non astringitur illo ritu judiciorum sed, quandocunque crimina claruerint, ferire illa potest so sentencia sua pro hoc, quod notat Johannes Andree ‘ in c. „mandatum" de rescriptis (facit textus in c. „ad peticionem" de accusationibus" et 24. q. 3. in c. „ecce" 10 etc.). [56a] sep- timo et ultimo dignus erat deposicione, cum sepenumero in multis negaverit concilium Constanciense, ex quo ipse primatus sui originem traxit, nunc asserendo, quod in principio non fueritr concilium generale, nunc negando validitatem“ aliquarum s5 constitucionum ejusdem, nunc† negando ejus potestatem, et multa alia asserendo, ut clarissime colligi potest ex suis litteris presertim novissime ad aliquos dominos temporales et universitates studiorum transmissis 11. debuit ergo concilium tanta et tam gravissima tollerare? non enim paciencia, sed pestifera pocius negligencia " nuncupanda foret, ut inquit ille 7 magnus" Leo 24. q. 3. „illud“ 12, ubi inter cetera sic inquit: „hiis, quibus 40 a) W occulta. b) VP pro. c) in W vor quasi. d) WP om. potest — accusari. e) in W nach plur. f) VP trans- lacio per eum facta statt transl. facte. g) W invitiis. h) VP Constanciense statt conc. Const. i) V add. de- fendenda; P add. ejusdem. k) Wesou. 1) W clar. boc. m) Wet nedum. n) W illa. o) it W vor in. p) W optinens. q) W add. cause. r) V fuit ; P erat. s) W om. validitatem — ejusdem. t) Vom. nunc — assorendo. u) V pena; P paciencia. v) om. FP. w) om P. 45 4 6 c. 9 D. 79. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 120a. c. 1 D. 40. c. 6 D. 40. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. Vgl. S. 450 Anm. 7. c. 8 de dolo et contumacia X. II. 14. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 204b. 205« 10 11 12 Abbatis Commentaria 3, 210b-211" und 212a. Andreä 1, 49a-50" zu c. 38 de rescriptis X. I. 3. c. 22 de accusationibus etc. X. V. 1. c. 18 С. 24 q. 3. Vgl. S. 291 Anm. 3 und S. 530 Anm 10. 50 С. 34 С. 24 q. 3.
Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 534 1442 „si quis pecuniam" 79. di. 1. nam glosa illa debet intelligi, quando simonia esset oculta, [zw. Juni s0 quia de delicto occulto “ papa non accusatur, cum presumatur de ejus sanctimonia, ut ad in c. 1. 40. di. 2. secus autem, cum est notorium et scandalizat ecclesiam et illam quasi Juli 3) in consuetudinem adduxit“ et sic est incorrigibilis per id, quod notat glosa in c. „si papa“3 ; que dicit, quod, si notorium est crimen pape, quodcunque sit illud, si ex eo 5 scandalizatur ecclesia, potest accusari, et sic vult, quod non solum de simonia, que est ita gravissimum delictum, sed, quodcunque sit illud, ex quo scandalizatur ecclesia, potest d papa de illo accusari. et sic una glosa debet limitari per aliam. obmitto eciam alia delictae quam plurima, que probata sunt in processu, ut perjurium, dilapidacio, trans- laciones f facte de invitis 8 episcopis contra decretum conciliih Constanciensis 4; et multa 10 alia, de quibus in processu, que ne videar in maledicta prosilire et infamare pocius quam justiciam sacri concilii defendere, obmitto, cum predicta et quodlibet predictorum satis atque satis ad suspensionem et deposicionem i per se sufficiant. unde, si bene predicta ponderentur, eciam omni processu cessante sufficerent ad ejus deposicionem manutenen- dam et * justificandam. nec obstat, si dicatur, quod superius expressa non fuerunt in 15 citacione expressa, ut puta contemptus citacionis, negacio auctoritatis ecclesie, dissolucio geminata concilii, ereccio conciliaboli Ferrariensis, quoniam de hiis, que contingunt post judicium inchoatum, que aliquo modo contingunt processum inchoatum seu ejus causa descendunt, potest judex in animadversione, sive in punicione vel sentencia diffinitiva habere respectum, ut est textus valde notabilis in c. „veritatis" de dolo et contumacia 5, 20 et ibi eciam glosa ordinarias. et clarius1 hoc ibi tetigi in lectura mea ". nam papa ibi in deposicione cujusdam episcopi sentenciam fundavit nedumm super criminibus in pro- cessu expresse deductis sed eciam super irregularitate, quam contraxit celebrando divina post suspensionem seu excommunicacionem contra illum decretam vigore sue contumacie. sic in casu nostro omnia ista " delicta provenerunt occasione sue contumacie suique con- 25 temptus et rebellionis, quam fecit contra ecclesiam. merito de omnibus potuit sacrum concilium in sua sentencia habere ° respectum; quinimo potuisset sacrum concilium, tan- quam supremam obtinens ? potestatem, eciam delicta superveniencia separata omnino a processu", ex quo erant ulcione digna, punire eciam super illo processu, quia princeps non astringitur illo ritu judiciorum sed, quandocunque crimina claruerint, ferire illa potest so sentencia sua pro hoc, quod notat Johannes Andree ‘ in c. „mandatum" de rescriptis (facit textus in c. „ad peticionem" de accusationibus" et 24. q. 3. in c. „ecce" 10 etc.). [56a] sep- timo et ultimo dignus erat deposicione, cum sepenumero in multis negaverit concilium Constanciense, ex quo ipse primatus sui originem traxit, nunc asserendo, quod in principio non fueritr concilium generale, nunc negando validitatem“ aliquarum s5 constitucionum ejusdem, nunc† negando ejus potestatem, et multa alia asserendo, ut clarissime colligi potest ex suis litteris presertim novissime ad aliquos dominos temporales et universitates studiorum transmissis 11. debuit ergo concilium tanta et tam gravissima tollerare? non enim paciencia, sed pestifera pocius negligencia " nuncupanda foret, ut inquit ille 7 magnus" Leo 24. q. 3. „illud“ 12, ubi inter cetera sic inquit: „hiis, quibus 40 a) W occulta. b) VP pro. c) in W vor quasi. d) WP om. potest — accusari. e) in W nach plur. f) VP trans- lacio per eum facta statt transl. facte. g) W invitiis. h) VP Constanciense statt conc. Const. i) V add. de- fendenda; P add. ejusdem. k) Wesou. 1) W clar. boc. m) Wet nedum. n) W illa. o) it W vor in. p) W optinens. q) W add. cause. r) V fuit ; P erat. s) W om. validitatem — ejusdem. t) Vom. nunc — assorendo. u) V pena; P paciencia. v) om. FP. w) om P. 45 4 6 c. 9 D. 79. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 120a. c. 1 D. 40. c. 6 D. 40. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. Vgl. S. 450 Anm. 7. c. 8 de dolo et contumacia X. II. 14. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 204b. 205« 10 11 12 Abbatis Commentaria 3, 210b-211" und 212a. Andreä 1, 49a-50" zu c. 38 de rescriptis X. I. 3. c. 22 de accusationibus etc. X. V. 1. c. 18 С. 24 q. 3. Vgl. S. 291 Anm. 3 und S. 530 Anm 10. 50 С. 34 С. 24 q. 3.
Strana 535
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 535 prodesse a non poterit correccio, non parcat abscisio. oportet enim evangelicis meminisse mandatis, ut, si nos oculus aut pes aut dextra scandalizaverit manus, a compage corporis auferatur". et post pauca subdit: „nam superfluo extra ecclesiam positis resistimus, si ab hiis, qui b intus sunt, vulneramur. abicienda prorsus pestifera hec a sacerdotali vigore paciencia est, que sibimet peccatis aliorum parcendo non parcitc". hec ille. et presertim defendendum erat et est illud magnum et preclarum concilium Constanciense, ex quo ecclesia dei abjecto inveterato scismate unitatem pristinam reassumpsit; et multa alia preclarad opera edidit, que omnia non sine magnoe Christianitatis scandalo vacillarent illius concilii auctoritate lesa, et presertim contra illam' pestiferam heresim nonnullorum 10 Bohemorum, qui in illo concilio dampnati fuerunt. nam possent illum errorem sequentes negare ad exemplum quondam Eugenii auctoritatem« illius concilii et revolvere multa et maxima scandala, que per illud concilium sedata fuere. nam, ut dicit Augustinus in epistola ad Jeronimum (et habetur in c. „si ad scripturas" 9. di. 1), „si ad scripturas sanctas he admissa fuerint i vel officiosa mendacia, quid in eis remanebit auctoritatis? que tandem 15 de scripturis illis sentencia proferetur, cujus pondere contenciose falsitatis conteretur im- probitas?“ hec ille. nam si concilium erravit in uno, facillime dicetur, quod erravit in aliis k. defendenda est ergo auctoritas illius concilii usque ad sanguinem et animam. oportuit ergo ad salutem tocius corporis ecclesie intendere, ne, sicut dicit Prosper, „sicut caro morbida! etm mortua, si abcisa non fuerit, salutem relique carnis putredinis sue con- 20 tagione corrumpit, ita isti, qui emendari despiciunt et in suo morbo persistunt, si n moribus depravatis in bonorum societate permanserint, eos exemplo sue perdicionis ° interficiant?“, ut dicit q textus in c. „ecce“ 24. q. 3. 2. 1442 [zw. Juni 30 und Juli 3) [3. Refutatio allegationum ab adversariis factarum de protestationibus principum et prelatorum, ne depositio Eugenii pape fieret.] [57] Opponerer contra predicta adversarii solent de quibusdam protestacioni- bus nomine aliquorum principum et prelatorum aliquorums in dicto Basiliensi concilio, ut illa deposicio non fieret, factis. ad quas si bene adverterent, defensionis clipeum nequaquam ab' eis sumerent. nam ante factum, antequam u lex edatur, licitum est contradicere, excepciones verisimiles opponere, protestari et similia facere. sed post- so quam lex edita est per universitatem seu concilium vel majorem partem ejusdem, legi et judicio universitatis standum est, ut in c. „in istis" 4. di.3, ubi dicit textus, quod „in istis temporalibus legibus, quamquam de hiis homines judicent, cum eas instituunt, tamen, cum fuerint institute et firmate, non licebit de ipsis ? judicare, sed secundum ipsas". unde glosa4 ibi colligit, quod, „cum papa vult condere canones, episcopi possunt contradicere s5 et allegare, quod non conveniunt consuetudini regionis" vel quid simile. protestacio enim est declarativa consensus de presenti, quodw protestans non consentit. non tamen, sequitur, quod contradiccio aliquorum licet per protestacionem expressam habeat impedire, quod per totum concilium vel per majorem partem licite sit judicatum x. judicatur enim in conciliis a majori parte, ut in c. „sane" 65. di.5 (ibi „obtineat plurimorum sentencia 40 sacerdotum etc.“). nam idem reperire est in omni universitate, ut in l. „quod major“ ff. ad municipalem et in 7 1. „nominacionum" C. de decurionibus libro 10. et in 1. „aliud" 25 45 a) in W nach poterit. b) VP que. c) W parcet. d) W preclariora. e) W magne. f) om. W. g) in W auct. ill. conc. vor ad. h) W factas. i) W fuerunt. k) WP add. ut ibt. 1) V morbus. m) om. P; Herre wollle emen- dieren caro morbis emortua. n) Wne. o) em. ; WVP predicacionis ; W stellt um sue pred. exemplo. p) Winter- ficient; V interficerent. q) W 24. q. s „occe“ statt dicit — q. 3. r) VP haben kein Alinea. s) om. W. t) FP ex u) W an quam. v) Wistis. w) W quin. x) om. UP. y) om. W. 1 c. 7 D. 9. c. 18 С. 24 q. 3. c. 3 D. 4. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 4 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 4". c. 1 D. 65. 68
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 535 prodesse a non poterit correccio, non parcat abscisio. oportet enim evangelicis meminisse mandatis, ut, si nos oculus aut pes aut dextra scandalizaverit manus, a compage corporis auferatur". et post pauca subdit: „nam superfluo extra ecclesiam positis resistimus, si ab hiis, qui b intus sunt, vulneramur. abicienda prorsus pestifera hec a sacerdotali vigore paciencia est, que sibimet peccatis aliorum parcendo non parcitc". hec ille. et presertim defendendum erat et est illud magnum et preclarum concilium Constanciense, ex quo ecclesia dei abjecto inveterato scismate unitatem pristinam reassumpsit; et multa alia preclarad opera edidit, que omnia non sine magnoe Christianitatis scandalo vacillarent illius concilii auctoritate lesa, et presertim contra illam' pestiferam heresim nonnullorum 10 Bohemorum, qui in illo concilio dampnati fuerunt. nam possent illum errorem sequentes negare ad exemplum quondam Eugenii auctoritatem« illius concilii et revolvere multa et maxima scandala, que per illud concilium sedata fuere. nam, ut dicit Augustinus in epistola ad Jeronimum (et habetur in c. „si ad scripturas" 9. di. 1), „si ad scripturas sanctas he admissa fuerint i vel officiosa mendacia, quid in eis remanebit auctoritatis? que tandem 15 de scripturis illis sentencia proferetur, cujus pondere contenciose falsitatis conteretur im- probitas?“ hec ille. nam si concilium erravit in uno, facillime dicetur, quod erravit in aliis k. defendenda est ergo auctoritas illius concilii usque ad sanguinem et animam. oportuit ergo ad salutem tocius corporis ecclesie intendere, ne, sicut dicit Prosper, „sicut caro morbida! etm mortua, si abcisa non fuerit, salutem relique carnis putredinis sue con- 20 tagione corrumpit, ita isti, qui emendari despiciunt et in suo morbo persistunt, si n moribus depravatis in bonorum societate permanserint, eos exemplo sue perdicionis ° interficiant?“, ut dicit q textus in c. „ecce“ 24. q. 3. 2. 1442 [zw. Juni 30 und Juli 3) [3. Refutatio allegationum ab adversariis factarum de protestationibus principum et prelatorum, ne depositio Eugenii pape fieret.] [57] Opponerer contra predicta adversarii solent de quibusdam protestacioni- bus nomine aliquorum principum et prelatorum aliquorums in dicto Basiliensi concilio, ut illa deposicio non fieret, factis. ad quas si bene adverterent, defensionis clipeum nequaquam ab' eis sumerent. nam ante factum, antequam u lex edatur, licitum est contradicere, excepciones verisimiles opponere, protestari et similia facere. sed post- so quam lex edita est per universitatem seu concilium vel majorem partem ejusdem, legi et judicio universitatis standum est, ut in c. „in istis" 4. di.3, ubi dicit textus, quod „in istis temporalibus legibus, quamquam de hiis homines judicent, cum eas instituunt, tamen, cum fuerint institute et firmate, non licebit de ipsis ? judicare, sed secundum ipsas". unde glosa4 ibi colligit, quod, „cum papa vult condere canones, episcopi possunt contradicere s5 et allegare, quod non conveniunt consuetudini regionis" vel quid simile. protestacio enim est declarativa consensus de presenti, quodw protestans non consentit. non tamen, sequitur, quod contradiccio aliquorum licet per protestacionem expressam habeat impedire, quod per totum concilium vel per majorem partem licite sit judicatum x. judicatur enim in conciliis a majori parte, ut in c. „sane" 65. di.5 (ibi „obtineat plurimorum sentencia 40 sacerdotum etc.“). nam idem reperire est in omni universitate, ut in l. „quod major“ ff. ad municipalem et in 7 1. „nominacionum" C. de decurionibus libro 10. et in 1. „aliud" 25 45 a) in W nach poterit. b) VP que. c) W parcet. d) W preclariora. e) W magne. f) om. W. g) in W auct. ill. conc. vor ad. h) W factas. i) W fuerunt. k) WP add. ut ibt. 1) V morbus. m) om. P; Herre wollle emen- dieren caro morbis emortua. n) Wne. o) em. ; WVP predicacionis ; W stellt um sue pred. exemplo. p) Winter- ficient; V interficerent. q) W 24. q. s „occe“ statt dicit — q. 3. r) VP haben kein Alinea. s) om. W. t) FP ex u) W an quam. v) Wistis. w) W quin. x) om. UP. y) om. W. 1 c. 7 D. 9. c. 18 С. 24 q. 3. c. 3 D. 4. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 4 Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 4". c. 1 D. 65. 68
Strana 536
536 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 § „refertur“ ff. de regulis juris et in c. 1. „de hiis, que fiant a majori parte"1 cum /z1o. Juni 30 similibus. unde esto, quod principes, quorum nomine protestaciones dicuntur facte, and habuissent vocem decisivam in deposicione pape, attamen, ex quo major pars concilii, Juli 3) immo due partes et ultra, in deposicionem b legittime consenserunt, paucorum protestacio principum vel prelatorum non debet obsistere (argumentum in c. „si quando“ de electione s libro 6. 2), licet possit cum veritate dici, quod principes seculares non habent vocem, cum agitur de correccione pape vel aliorum prelatorum° seu clericorum, ut imperator Theo- dericus s deo inspirante in concilio4 congregato contra Symachum d papam professus est 5, inquiens nichil ad se preter reverenciam de ecclesiasticis negociis pertinere, committens tunc potestati pontificum, sive vellent audire negocium contra papam sive nollent. idem 10 et apercius voluit Johannes Andree " in c. finali de hiis, que fiunt a prelato, ubi con- cludit, quod „in ecclesiasticis negociis et clericorum correccionibus“ laici sunt a concilio excludendi (argumentum in c. „Massana“ de electione? et expressius in extravagante Bonifacii de officio ordinarii „debent“ 8). et cum hoc dicto Johannis Andree transeunt ibie communiter doctores, nec video aliquem in hoc hesitasse. nam respectu imperatoris 18 solum fuit dubietas facta, an in casu fidei, cum scilicet tractatur de novo articulo tan- gente ! fidem, imperator debeat interesse in concilio. unde textus in c. „ubinam" 96. di." ita imperatorem alloquitur: "ubinam legistis imperatores antecessores vestros sinodalibus conventibus interfuisse, nisi forsitan s in quibusdam, ubi de fide tractatum est, que uni- versalis est, que omnium communis est, que non solum ad clericos, verum eciamh ad 20 laicos et ad omnes omnino pertinet Christianos?“ hec ille textus notabilis, qui solum reservare videtur causam fidei. idem videtur sensisse Marcianus i imperator, qui in sep- tima accione Calcedonensis sinodi inter cetera dixit 1° : „nos ad fidem confirmandam, non ad potenciam ostendendam exemplo religiosissimi principis Constantini 1 sinodo interesse volumus, ut veritate inventa non ultra pravis doctrinis attractam multitudo" a vero dis- 25 cordet etc." et notanda sunt illa verba „ad fidem confirmandam, non ad potenciam ostendendam", quod ° eciam in casu fidei princeps interest non ad potenciam ostendendam. ex quibus verbis puto inferendum, quod principes et alii laici intererunt in causa fidei ad tractandum cum aliis, sed non ad decidendum. nam tractatus divisus et separatus est a decisione, ut in c. „tua" et c. finali de hiis, que fiunt a prelato 11 et in c. ultimo de so hiis, que fiunt a majori parte capituli 12. nam laicis non licet judicare ista ? spiritualia, ut in c. „bene quidem" 96. di. 13. habebunt ergo laici in causa fidei vocem consultivam et non decisivam, nisi quatenus eis permittatur per concilium. quinimmo dicit q Johannes Andree 14, quod eciam in causa fidei non est necesse laicos vocari ad concilium, cum ibi- dem diffinienda eis poterunt „postea in predicacionibus publicari". dicit tamen notabile 35 verbum, quod laici poterunt ad concilium venire pro justicia petenda vel defendenda a) em.; WVP prelata stati majori parte. b) W deposicione. c) VP om. prel. seu. d) W Symacum. e) Wcomm. ibi. 1) W fid. tang. g) W forte. h) om. W. i) WY Martinus. k) W concilii. I) W Constatini. m) om. WYP. n) om. WV. o) P om. quod — ostendendam. p) Willa; P ipsa. q) W dixit. 1 Die oben angeführten Stellen sind in art. 31 nachgewiesen. c. 9 de electione etc. I. 6 in VI. 8 Tudeschi meint den König der Ostgoten Theo- derich. Die Römische Synode vom Jahre 501. Vgl. Hefele 2, 638 ff. 5 Vgl. c. 6 D. 17. Andreä 3, 66a zu c. 10 de his, que fiunt a prelato sine consensu capituli X. III. 10. c. 56 de electione etc. X. I. 6. 8 c. 1 de officio judicis ordinarii I. 7 in Extrav. 40 comm. 2 c. 4 D. 96. 1° Vgl. c. 2 D. 96, auch Mansi 7, 130. 11 c. 8 und c. 10 de his, que fiunt a prelato etc. X. III. 10. 12 c. 4 de his, que fiunt a majori parte capitu X. III. 11. 13 c. 1 D. 96. 1 Vgl. Anm. 6. 45 50
536 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 § „refertur“ ff. de regulis juris et in c. 1. „de hiis, que fiant a majori parte"1 cum /z1o. Juni 30 similibus. unde esto, quod principes, quorum nomine protestaciones dicuntur facte, and habuissent vocem decisivam in deposicione pape, attamen, ex quo major pars concilii, Juli 3) immo due partes et ultra, in deposicionem b legittime consenserunt, paucorum protestacio principum vel prelatorum non debet obsistere (argumentum in c. „si quando“ de electione s libro 6. 2), licet possit cum veritate dici, quod principes seculares non habent vocem, cum agitur de correccione pape vel aliorum prelatorum° seu clericorum, ut imperator Theo- dericus s deo inspirante in concilio4 congregato contra Symachum d papam professus est 5, inquiens nichil ad se preter reverenciam de ecclesiasticis negociis pertinere, committens tunc potestati pontificum, sive vellent audire negocium contra papam sive nollent. idem 10 et apercius voluit Johannes Andree " in c. finali de hiis, que fiunt a prelato, ubi con- cludit, quod „in ecclesiasticis negociis et clericorum correccionibus“ laici sunt a concilio excludendi (argumentum in c. „Massana“ de electione? et expressius in extravagante Bonifacii de officio ordinarii „debent“ 8). et cum hoc dicto Johannis Andree transeunt ibie communiter doctores, nec video aliquem in hoc hesitasse. nam respectu imperatoris 18 solum fuit dubietas facta, an in casu fidei, cum scilicet tractatur de novo articulo tan- gente ! fidem, imperator debeat interesse in concilio. unde textus in c. „ubinam" 96. di." ita imperatorem alloquitur: "ubinam legistis imperatores antecessores vestros sinodalibus conventibus interfuisse, nisi forsitan s in quibusdam, ubi de fide tractatum est, que uni- versalis est, que omnium communis est, que non solum ad clericos, verum eciamh ad 20 laicos et ad omnes omnino pertinet Christianos?“ hec ille textus notabilis, qui solum reservare videtur causam fidei. idem videtur sensisse Marcianus i imperator, qui in sep- tima accione Calcedonensis sinodi inter cetera dixit 1° : „nos ad fidem confirmandam, non ad potenciam ostendendam exemplo religiosissimi principis Constantini 1 sinodo interesse volumus, ut veritate inventa non ultra pravis doctrinis attractam multitudo" a vero dis- 25 cordet etc." et notanda sunt illa verba „ad fidem confirmandam, non ad potenciam ostendendam", quod ° eciam in casu fidei princeps interest non ad potenciam ostendendam. ex quibus verbis puto inferendum, quod principes et alii laici intererunt in causa fidei ad tractandum cum aliis, sed non ad decidendum. nam tractatus divisus et separatus est a decisione, ut in c. „tua" et c. finali de hiis, que fiunt a prelato 11 et in c. ultimo de so hiis, que fiunt a majori parte capituli 12. nam laicis non licet judicare ista ? spiritualia, ut in c. „bene quidem" 96. di. 13. habebunt ergo laici in causa fidei vocem consultivam et non decisivam, nisi quatenus eis permittatur per concilium. quinimmo dicit q Johannes Andree 14, quod eciam in causa fidei non est necesse laicos vocari ad concilium, cum ibi- dem diffinienda eis poterunt „postea in predicacionibus publicari". dicit tamen notabile 35 verbum, quod laici poterunt ad concilium venire pro justicia petenda vel defendenda a) em.; WVP prelata stati majori parte. b) W deposicione. c) VP om. prel. seu. d) W Symacum. e) Wcomm. ibi. 1) W fid. tang. g) W forte. h) om. W. i) WY Martinus. k) W concilii. I) W Constatini. m) om. WYP. n) om. WV. o) P om. quod — ostendendam. p) Willa; P ipsa. q) W dixit. 1 Die oben angeführten Stellen sind in art. 31 nachgewiesen. c. 9 de electione etc. I. 6 in VI. 8 Tudeschi meint den König der Ostgoten Theo- derich. Die Römische Synode vom Jahre 501. Vgl. Hefele 2, 638 ff. 5 Vgl. c. 6 D. 17. Andreä 3, 66a zu c. 10 de his, que fiunt a prelato sine consensu capituli X. III. 10. c. 56 de electione etc. X. I. 6. 8 c. 1 de officio judicis ordinarii I. 7 in Extrav. 40 comm. 2 c. 4 D. 96. 1° Vgl. c. 2 D. 96, auch Mansi 7, 130. 11 c. 8 und c. 10 de his, que fiunt a prelato etc. X. III. 10. 12 c. 4 de his, que fiunt a majori parte capitu X. III. 11. 13 c. 1 D. 96. 1 Vgl. Anm. 6. 45 50
Strana 537
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 537 (allegat c. „novit" de judiciis 1; ego allego textum optimum in c. 1. de sponsalibus 2). 1442 [zio. aliter tamen in causa fidei sensit glosa in dicto c. finali3 et glosa in c. „Adrianus“ 63 Jинi 30 und di.4. sed quidquid sit in aliis laicis, puto, quod principes jure suo debent admitti, ubi Juli 8] tractatur de fide, non ad potenciam ostendendam seu ad diffiniendum, sed ad fidem con- 5 firmandam, cum de pace ecclesie et ejus integritate teneantur deo reddere racionem, ut in c. „principes" in 3 fine 23. q. 5.5. eodem modo non est curandum de protestacionibus quorundam prelatorum. nam non est novum nec reprehensibile, quod in universitate seu concilio vota varia sint (63. di. c. „si forte" 6 et in b c. „nec novum" 8. q. 1.7) et ex diversis consideracionibus consencientes et dissencientes possunt ante factum juste moveri. 10 sed per dissensum aliquorum, ex quo major pars remanet firma et legittime procedit, non debet officere minoris partis contradiccio. nam jus fingit omnes consentire, quando major pars consentit, ut in l. „aliud" § „refertur“ preallegata8 et textu juncta glosa in c. „non potest" de re judicata?. nam difficilimum est et prope impossibile propter animorum di- versitatem, que resultat ex personarum varietate, quod omnes in concilio possint in unam 15 sentenciam convenire nemine“ discrepante. nam in concilio illo sancto Niceno, ubi inter- fuerunt 318 episcopi in causa heresis contra Arrium, fuerunt 17 episcopi, et quidem non de inferioribus, qui discrepantes ab aliorum judicio senserunt cum ipso Arrio heretico; sed tamen prevaluit judicium majoris partis et illud, tanquam a tota sinodo emanasset, receptum ab ecclesia universali fuit, ut in c. „sicut“, et c. „canones“ 15. di. 1°. [58] nec 20 quisquam moveri debet, quod in hoc concilio Basiliensi non fuit tantus nu- merus episcoporum, quoniam, ex quo concilium fuit ibi legittime institutum, ut supra 11 dictum fuit, non venientes vel inde ante tempus recedentes fecerunt se alienos et potestas tota resedit penes remanentes d, ut patet ex notatis per glosam in Clementina „quod circa" de electione 12. facit textus in c. „dilecti" de electione 13, et Johannes Andree 14 25 apertissime voluit in c. „in causis" de electione, ubi tenuit validum et firmum esse, quod factum fuit per 30 homines presentes in universitate, de qua erant homines centum et ultra, dicens, quod, ex quo universitas fuit vocata per habentem potestatem, totum jus resedit penes venientes, licet sint pauci nec attingant majorem partem vel prope. ad idem, quod notat Innocentius 15 in c. 1. de majoritate et obedientia et in c. 2. de novi so operis nunciatione. nam in concilio illo Niceno 16 famosissimo convenerunt dumtaxat 318 episcopi, et tamen non dubium, quin longe plures numero remanserint in eorum ecclesiis. item sinodus Constantinopolitana acta fuit ex 150 patribus, sinodus Ephesina ex 200, et tamen valuerunt eorum diffiniciones, quamquam major pars prelatorum Christianitatis non interfuerit. quinimo est textus in c. „sexta sinodus" 16. di. 17, ubi s5 narratur quam plurimas sinodos generales ex paucissimis patribus congregatas fuisse et canones edidisse. et non 5 mirum. nam, ut dicit Ciprianus, magis ad unitatem quam a) W om. in fine. b) om. W. c) W om. nem. discr. d) W manentes. e) W quo. f) W solum. g) om. P; Wy nimirum statt non mirum. 12 c. 13 de judiciis X. II. 1. c. 1 de sponsalibus et matrimoniis X. IV. 1. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 341a. c. 2 D. 63. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 99a. c. 20 C. 23 q. 5. с. 36 D. 63. c. 17 С. 8 q. 1. 8 Vgl. art. 57 und S. 536 Anm. 1. c. 3 de sententia et re judicata X. II. 27. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 272b. 10 c. 2 und c. 1 D. 15. 50 11 Vgl. art. 28. s 40 45 c. 6 de electione etc. I. 3 in Clem. c. 32 de electione etc. X. I. 6. 14 Andreä 1, 103a zu c. 30 de electione etc. X. I. 6. 15 Innocentius fol. 60b und 201a zu c. 1 de ma- joritate et obedientia X. I. 33 und c. 2 de novi operis nunciatione X. V. 32. 16 Die folgenden Angaben über die Besucherzahl der Konzilien von Nicäa (325), Konstantinopel (381) und Ephesus (431) stammen aus c. 1 D. 15 oder c. 10 D. 16. 17 c. 9 D. 16. 13 68 *
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 537 (allegat c. „novit" de judiciis 1; ego allego textum optimum in c. 1. de sponsalibus 2). 1442 [zio. aliter tamen in causa fidei sensit glosa in dicto c. finali3 et glosa in c. „Adrianus“ 63 Jинi 30 und di.4. sed quidquid sit in aliis laicis, puto, quod principes jure suo debent admitti, ubi Juli 8] tractatur de fide, non ad potenciam ostendendam seu ad diffiniendum, sed ad fidem con- 5 firmandam, cum de pace ecclesie et ejus integritate teneantur deo reddere racionem, ut in c. „principes" in 3 fine 23. q. 5.5. eodem modo non est curandum de protestacionibus quorundam prelatorum. nam non est novum nec reprehensibile, quod in universitate seu concilio vota varia sint (63. di. c. „si forte" 6 et in b c. „nec novum" 8. q. 1.7) et ex diversis consideracionibus consencientes et dissencientes possunt ante factum juste moveri. 10 sed per dissensum aliquorum, ex quo major pars remanet firma et legittime procedit, non debet officere minoris partis contradiccio. nam jus fingit omnes consentire, quando major pars consentit, ut in l. „aliud" § „refertur“ preallegata8 et textu juncta glosa in c. „non potest" de re judicata?. nam difficilimum est et prope impossibile propter animorum di- versitatem, que resultat ex personarum varietate, quod omnes in concilio possint in unam 15 sentenciam convenire nemine“ discrepante. nam in concilio illo sancto Niceno, ubi inter- fuerunt 318 episcopi in causa heresis contra Arrium, fuerunt 17 episcopi, et quidem non de inferioribus, qui discrepantes ab aliorum judicio senserunt cum ipso Arrio heretico; sed tamen prevaluit judicium majoris partis et illud, tanquam a tota sinodo emanasset, receptum ab ecclesia universali fuit, ut in c. „sicut“, et c. „canones“ 15. di. 1°. [58] nec 20 quisquam moveri debet, quod in hoc concilio Basiliensi non fuit tantus nu- merus episcoporum, quoniam, ex quo concilium fuit ibi legittime institutum, ut supra 11 dictum fuit, non venientes vel inde ante tempus recedentes fecerunt se alienos et potestas tota resedit penes remanentes d, ut patet ex notatis per glosam in Clementina „quod circa" de electione 12. facit textus in c. „dilecti" de electione 13, et Johannes Andree 14 25 apertissime voluit in c. „in causis" de electione, ubi tenuit validum et firmum esse, quod factum fuit per 30 homines presentes in universitate, de qua erant homines centum et ultra, dicens, quod, ex quo universitas fuit vocata per habentem potestatem, totum jus resedit penes venientes, licet sint pauci nec attingant majorem partem vel prope. ad idem, quod notat Innocentius 15 in c. 1. de majoritate et obedientia et in c. 2. de novi so operis nunciatione. nam in concilio illo Niceno 16 famosissimo convenerunt dumtaxat 318 episcopi, et tamen non dubium, quin longe plures numero remanserint in eorum ecclesiis. item sinodus Constantinopolitana acta fuit ex 150 patribus, sinodus Ephesina ex 200, et tamen valuerunt eorum diffiniciones, quamquam major pars prelatorum Christianitatis non interfuerit. quinimo est textus in c. „sexta sinodus" 16. di. 17, ubi s5 narratur quam plurimas sinodos generales ex paucissimis patribus congregatas fuisse et canones edidisse. et non 5 mirum. nam, ut dicit Ciprianus, magis ad unitatem quam a) W om. in fine. b) om. W. c) W om. nem. discr. d) W manentes. e) W quo. f) W solum. g) om. P; Wy nimirum statt non mirum. 12 c. 13 de judiciis X. II. 1. c. 1 de sponsalibus et matrimoniis X. IV. 1. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 341a. c. 2 D. 63. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 99a. c. 20 C. 23 q. 5. с. 36 D. 63. c. 17 С. 8 q. 1. 8 Vgl. art. 57 und S. 536 Anm. 1. c. 3 de sententia et re judicata X. II. 27. Vgl. Theutonicus vol. 2 fol. 272b. 10 c. 2 und c. 1 D. 15. 50 11 Vgl. art. 28. s 40 45 c. 6 de electione etc. I. 3 in Clem. c. 32 de electione etc. X. I. 6. 14 Andreä 1, 103a zu c. 30 de electione etc. X. I. 6. 15 Innocentius fol. 60b und 201a zu c. 1 de ma- joritate et obedientia X. I. 33 und c. 2 de novi operis nunciatione X. V. 32. 16 Die folgenden Angaben über die Besucherzahl der Konzilien von Nicäa (325), Konstantinopel (381) und Ephesus (431) stammen aus c. 1 D. 15 oder c. 10 D. 16. 17 c. 9 D. 16. 13 68 *
Strana 538
538 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 ad pluralitatem Christus advertit, cum dixit „ubi duo vel tres in nomine meo congregati ſzw. Juni 30 fuerint, sum ego in medio eorum"1, ut habetur in c. „alienus“ 24. q. 1. 2. obmitto, quod und multitudo numerosa inferiorum, tam prelatorum quam magistrorum et doctorum, inter- Juli 3) fuerit in dicta deposicione. nam et tempore apostolorum vocabantur eciam seniores de ecclesia ultra apostolos, et eciam in arduis fiebant diffiniciones nomine apostolorum et seniorum, ut Actuum 15.3. item reperio, quod Leo papa sinodum congregavit Rome cum cuncto clero et populo Romano, ut in c. „in sinodo“ 63. di.4, ubi inter cetera in diffini- cione ponuntur hec verba: „ego quoque Leo servus servorum Dei episcopus cum cuncto clero et Romano b populo constituimus confirmamus et corroboramus". ad idem c. „ad sedem" 35. q. 5.5, ubi et “ papa vocavitd ad concilium „episcopos, et clericos ac judices 10 diversarum provinciarum“e. ad idem c. „in nomine domini" 23. di.6, ubi legitur epi- scopos, abbates, presbiteros et diaconos interfuisse et intus‘ consedisse in concilio ; et in c. „convenientibus" g 1. q. 7.7 probatur idem de monachis vel saltem de abbatibus, ex- ponendo monachos pro abbatibus, ut exponit ibi glosa, et in c. „Anastasius“ 19. di." expressa fit mencio de episcopis et presbiteris et cunctis clericis ecclesie catholice, et in 15 c. 1. 15. di. " fit mencio specifice de € presbiteris in genere. item in Constanciensi i et Senensi et Pysano conciliis k temporibus nostris fuerunt admissi eciam inferiores. et idem vidimusm et videmus in concilio Basiliensi. unde ex quo admissi fuerunt sive de jure sive de gracia, vocem habere debuerunt, nec poterant excludi nec fuerunt exclusi, quinimo videntur in possessione vocis dande. [59] illud autem certissimum est, ut ex 20 juribus superioribus patet, quod nedum clerici inferiores sed eciam laici possunt ad concilia convocarin et eis potest vox communicari, ut in c. „Adria- nus" (loco 2) et in c. „in sinodo" 63. di. 1° et in juribus aliis superius ° allegatis. [60] ex predictis autem clare patet legittime fuisse ad suspensionem et deposicionem ejusdem quondam Eugenii per sanctam sinodum Basiliensem processum, et per 25 consequens sede vacante potuit et debuit ad eleccionem novi pontificis procedi. et hec de tercio dubio. [61] Ex quibus cognita nunc gestorum veritate ? non multitudini, sed veritati adherendum est, et presertim hoc efficere debet serenissimus Romanorum rex, qui, ut primus est inter orbis principes et 1 specialis protector et advocatus ecclesie, 30 ita debet esse primus in agnicione veritatis. non enim est hesitandum, quod eum alii facilime sequentur', cum in hac re assidue sine aliqua passione se ostenderit. vidimus enim fidem Christianam apud paucissimos in principio constitisse; sed quia veritate et justicia referta erat, dilatavit fimbrias a mari usque ad mare. et tempore Arrii s 11 pau- cissimi episcopi in vera fide Christiana remanserunt. tandem, quia Christus ecclesiam 35 suam non deserit, conculcato errore prevaluit veritas, que omnia superat. non aliter in hoc negocio presentis dissidii futurum speramus. quod ut cito fiat, Christus concedat. amen. a) V interfuerunt ; P interfuerint. b) W pop. Rom. c) om. V. d) W convocavit, om. ad conc. e) W add. ad concilium. fr om. VP. g) W concernientibus. h) W in gen. de presb. i) VP add. synodo. k) om. VP. 1) W ad. m) W vidobimus. n) V evocari ; P vocari. O) W supra. p) V varietate. q) om. W. r) Wseque� 40 rentur. s) em.; WVP Arriani. 1 Matth. 18, 20. c. 19 C. 24 q. 1, wo es aber unanimitatem statt unitatem heißt. 3 Vgl. Actus apost. 15, 22. c. 23 D. 63. с. 2 С. 35 q. 5. 8 10 n с. 1 D. 23. c. 4 C. 1 q. 7. Vgl. Theutonicus vol. 1. fol. 187b. С. 9 D. 19. c. 1 D. 15. с. 22 und c. 23 D. 63. Vgl. Loofs in der Realencyklopädie 2, 19 ff. 45
538 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 ad pluralitatem Christus advertit, cum dixit „ubi duo vel tres in nomine meo congregati ſzw. Juni 30 fuerint, sum ego in medio eorum"1, ut habetur in c. „alienus“ 24. q. 1. 2. obmitto, quod und multitudo numerosa inferiorum, tam prelatorum quam magistrorum et doctorum, inter- Juli 3) fuerit in dicta deposicione. nam et tempore apostolorum vocabantur eciam seniores de ecclesia ultra apostolos, et eciam in arduis fiebant diffiniciones nomine apostolorum et seniorum, ut Actuum 15.3. item reperio, quod Leo papa sinodum congregavit Rome cum cuncto clero et populo Romano, ut in c. „in sinodo“ 63. di.4, ubi inter cetera in diffini- cione ponuntur hec verba: „ego quoque Leo servus servorum Dei episcopus cum cuncto clero et Romano b populo constituimus confirmamus et corroboramus". ad idem c. „ad sedem" 35. q. 5.5, ubi et “ papa vocavitd ad concilium „episcopos, et clericos ac judices 10 diversarum provinciarum“e. ad idem c. „in nomine domini" 23. di.6, ubi legitur epi- scopos, abbates, presbiteros et diaconos interfuisse et intus‘ consedisse in concilio ; et in c. „convenientibus" g 1. q. 7.7 probatur idem de monachis vel saltem de abbatibus, ex- ponendo monachos pro abbatibus, ut exponit ibi glosa, et in c. „Anastasius“ 19. di." expressa fit mencio de episcopis et presbiteris et cunctis clericis ecclesie catholice, et in 15 c. 1. 15. di. " fit mencio specifice de € presbiteris in genere. item in Constanciensi i et Senensi et Pysano conciliis k temporibus nostris fuerunt admissi eciam inferiores. et idem vidimusm et videmus in concilio Basiliensi. unde ex quo admissi fuerunt sive de jure sive de gracia, vocem habere debuerunt, nec poterant excludi nec fuerunt exclusi, quinimo videntur in possessione vocis dande. [59] illud autem certissimum est, ut ex 20 juribus superioribus patet, quod nedum clerici inferiores sed eciam laici possunt ad concilia convocarin et eis potest vox communicari, ut in c. „Adria- nus" (loco 2) et in c. „in sinodo" 63. di. 1° et in juribus aliis superius ° allegatis. [60] ex predictis autem clare patet legittime fuisse ad suspensionem et deposicionem ejusdem quondam Eugenii per sanctam sinodum Basiliensem processum, et per 25 consequens sede vacante potuit et debuit ad eleccionem novi pontificis procedi. et hec de tercio dubio. [61] Ex quibus cognita nunc gestorum veritate ? non multitudini, sed veritati adherendum est, et presertim hoc efficere debet serenissimus Romanorum rex, qui, ut primus est inter orbis principes et 1 specialis protector et advocatus ecclesie, 30 ita debet esse primus in agnicione veritatis. non enim est hesitandum, quod eum alii facilime sequentur', cum in hac re assidue sine aliqua passione se ostenderit. vidimus enim fidem Christianam apud paucissimos in principio constitisse; sed quia veritate et justicia referta erat, dilatavit fimbrias a mari usque ad mare. et tempore Arrii s 11 pau- cissimi episcopi in vera fide Christiana remanserunt. tandem, quia Christus ecclesiam 35 suam non deserit, conculcato errore prevaluit veritas, que omnia superat. non aliter in hoc negocio presentis dissidii futurum speramus. quod ut cito fiat, Christus concedat. amen. a) V interfuerunt ; P interfuerint. b) W pop. Rom. c) om. V. d) W convocavit, om. ad conc. e) W add. ad concilium. fr om. VP. g) W concernientibus. h) W in gen. de presb. i) VP add. synodo. k) om. VP. 1) W ad. m) W vidobimus. n) V evocari ; P vocari. O) W supra. p) V varietate. q) om. W. r) Wseque� 40 rentur. s) em.; WVP Arriani. 1 Matth. 18, 20. c. 19 C. 24 q. 1, wo es aber unanimitatem statt unitatem heißt. 3 Vgl. Actus apost. 15, 22. c. 23 D. 63. с. 2 С. 35 q. 5. 8 10 n с. 1 D. 23. c. 4 C. 1 q. 7. Vgl. Theutonicus vol. 1. fol. 187b. С. 9 D. 19. c. 1 D. 15. с. 22 und c. 23 D. 63. Vgl. Loofs in der Realencyklopädie 2, 19 ff. 45
Strana 539
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 539 213. Duplik des Nikolaus von Cusa auf die Replik nicht genannter Gesandten des Baseler II42 zi0. Konzils: widerlegt die Gründe, die die Gesandten gegen die Giltigkeit der Verlegung Juli 2 u. 4] des Konzils nach Ferrara und für die Rechtmäßigkeit der Suspension und Absetzung P. Eugens IV. angeführt haben. [1442 zwischen Juli 2 und 41 Frankfurt.] Aus Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 1522 fol. 71b-73b cop. chart. saec. 15. 10 20 [1] Licet a nos, servitores domini nostri pape Eugenii, non viderimus scripta 2 ad- versariorum, tamen ipsos quasdam replicas3 contra mea scripta, que ego Nicolaus de Cusa nomine meo succincte obtuli 4, dedisse intellexi, que habent quedam sophismata ad in- validandum translacionem concilii et ad probandum processum fuisse justum. [2] Dicunt b 5 primo papam sua auctoritate non potuisse concilium transferre ob- stante decreto concilii Constanciensis de superioritate concilii super papam. [2a] re- spondetur: illo decreto non obstante ex racionabili causa papam hec posse per bullam Martini pape“ receptam in prima sessione concilii Basiliensis, ubi illam potestatem " trans- ferendi ex causa racionabili concilium sua auctoritate Martinus det presidentibus etc. eciam 15 dicere ex causa utilitatis aut necessitatis papam hec non posse, non est catholicum. sed papa transtulit concilium ex causa, ne Grecorum unio impediretur et scisma fieret, offerens se ad ostendendum innocenciam suam super sibi impositis, ut patet in bulla translacionis concilii. que cause cavillari non possunt. universa enim ecclesia per orbem dispersa, que scisma noluit et Grecorum unionem optavit, has causas justas affirmat. [3] Dicunt cs obstare octavam et undecimam sessionem. sciendum, quod jam loquor de illa translacione, que ante Grecorum adventum facta fuit sub condicione, nisi Basi- lienses desisterent a processu, quia illam dominus noster sua auctoritate fecisse videtur. unde, quod illi translacioni ille sessiones non obstent, ex hoc patet. [3"] nam octava sessio dicit, durante concilio Basiliensi aliud erigi non posse, quoniam sit conventiculum, 25 et loquitur post translacionem primam", que ad civitatem Bononiensem fuit facta ex causis, que cessarant tunc. voluit igitur concilium illam translacionem esse nullam, quia cause non erant, ut narrabantur in bulla. quare inhibuit, ne congregarentur prelati Bononie, ut in textu sessionis. hic secus, quia sumus extra illum casum, de quo sessio loquitur, ubi papa decrevit concilium transferri d debere ex necessariis causis, sine qua 10 3o nec Greci reduci nec unio ecclesie potuisset conservari. eciam dicit de congregacione prelatorum post illam translacionem, que in 16.° sessione 11 sublata fuit. eciam hic in nostro casu, licet dominus noster ante Grecorum adventum condicionaliter concilium decre- visset transferendum, tamen ante applicacionem prime gallee cum Grecis ‘ non est trans- latum, ut patet in bulla, que incipit „Primo ex justis“, data Bononie 1437 penultima § 1437 s5 decembris 12. nec fuit Ferrarie congregacio prelatorum ante Grecorum accessum ad ec- Dez. 30 a) am Rande factum Cuse. b) die Vorlage hat kein Alinea. c) desgleichen. d) em.; Vorl. transferre. e) em.; Vorl. 15. f) em.; Vorl. gratis. g) em.; Vorl. ultima. Vgl. S. 248. nr. 212. Vgl. S. 248. nr. 211. nr. 210. Vgl. S. 248. Vgl. nr. 211 art. 2a. Die S. 429 Anm. 5 erwähnte Bulle „Dum onus". Die in Anm. 6 angeführte Bulle enthält diese 45 Vollmacht nicht. Sie wird erst erwähnt in der Bulle „Postquam divina clemencia" vom 12. November 1431, in der Kardinal Cesarini von Eugen IV. an- gewiesen wird, das Baseler Konzil aufzulösen und ein neues, in Bologna zu haltendes anzukündigen 50 (gedr. Mansi 29, 561-564; Mon. conc. 2, 70-72). 5 6 40 8 Vgl. nr. 211 art. 2a (S. 435 Z. 14 ff.). 9 Vgl. S. 435 Anm. 9. Man ergänze translacione. 11 Es handelt sich um das Dekret „Litteris sanctissimi“ der 16. Session vom 5. Februar 1434, in dem das Konzil die S. 435 Anm. 10 erwähnte päpstliche Bulle vom 15. Dezember 1433 veröffent- lichte (gedr. Mansi 29, 78-89; Mon. conc. 2, 564 bis 574). 12 Gedr. Cecconi I,2 pag. CCCCLXII-CCCCLXIV; Mon. conc. 2, 1143-1144. 10 1
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 539 213. Duplik des Nikolaus von Cusa auf die Replik nicht genannter Gesandten des Baseler II42 zi0. Konzils: widerlegt die Gründe, die die Gesandten gegen die Giltigkeit der Verlegung Juli 2 u. 4] des Konzils nach Ferrara und für die Rechtmäßigkeit der Suspension und Absetzung P. Eugens IV. angeführt haben. [1442 zwischen Juli 2 und 41 Frankfurt.] Aus Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 1522 fol. 71b-73b cop. chart. saec. 15. 10 20 [1] Licet a nos, servitores domini nostri pape Eugenii, non viderimus scripta 2 ad- versariorum, tamen ipsos quasdam replicas3 contra mea scripta, que ego Nicolaus de Cusa nomine meo succincte obtuli 4, dedisse intellexi, que habent quedam sophismata ad in- validandum translacionem concilii et ad probandum processum fuisse justum. [2] Dicunt b 5 primo papam sua auctoritate non potuisse concilium transferre ob- stante decreto concilii Constanciensis de superioritate concilii super papam. [2a] re- spondetur: illo decreto non obstante ex racionabili causa papam hec posse per bullam Martini pape“ receptam in prima sessione concilii Basiliensis, ubi illam potestatem " trans- ferendi ex causa racionabili concilium sua auctoritate Martinus det presidentibus etc. eciam 15 dicere ex causa utilitatis aut necessitatis papam hec non posse, non est catholicum. sed papa transtulit concilium ex causa, ne Grecorum unio impediretur et scisma fieret, offerens se ad ostendendum innocenciam suam super sibi impositis, ut patet in bulla translacionis concilii. que cause cavillari non possunt. universa enim ecclesia per orbem dispersa, que scisma noluit et Grecorum unionem optavit, has causas justas affirmat. [3] Dicunt cs obstare octavam et undecimam sessionem. sciendum, quod jam loquor de illa translacione, que ante Grecorum adventum facta fuit sub condicione, nisi Basi- lienses desisterent a processu, quia illam dominus noster sua auctoritate fecisse videtur. unde, quod illi translacioni ille sessiones non obstent, ex hoc patet. [3"] nam octava sessio dicit, durante concilio Basiliensi aliud erigi non posse, quoniam sit conventiculum, 25 et loquitur post translacionem primam", que ad civitatem Bononiensem fuit facta ex causis, que cessarant tunc. voluit igitur concilium illam translacionem esse nullam, quia cause non erant, ut narrabantur in bulla. quare inhibuit, ne congregarentur prelati Bononie, ut in textu sessionis. hic secus, quia sumus extra illum casum, de quo sessio loquitur, ubi papa decrevit concilium transferri d debere ex necessariis causis, sine qua 10 3o nec Greci reduci nec unio ecclesie potuisset conservari. eciam dicit de congregacione prelatorum post illam translacionem, que in 16.° sessione 11 sublata fuit. eciam hic in nostro casu, licet dominus noster ante Grecorum adventum condicionaliter concilium decre- visset transferendum, tamen ante applicacionem prime gallee cum Grecis ‘ non est trans- latum, ut patet in bulla, que incipit „Primo ex justis“, data Bononie 1437 penultima § 1437 s5 decembris 12. nec fuit Ferrarie congregacio prelatorum ante Grecorum accessum ad ec- Dez. 30 a) am Rande factum Cuse. b) die Vorlage hat kein Alinea. c) desgleichen. d) em.; Vorl. transferre. e) em.; Vorl. 15. f) em.; Vorl. gratis. g) em.; Vorl. ultima. Vgl. S. 248. nr. 212. Vgl. S. 248. nr. 211. nr. 210. Vgl. S. 248. Vgl. nr. 211 art. 2a. Die S. 429 Anm. 5 erwähnte Bulle „Dum onus". Die in Anm. 6 angeführte Bulle enthält diese 45 Vollmacht nicht. Sie wird erst erwähnt in der Bulle „Postquam divina clemencia" vom 12. November 1431, in der Kardinal Cesarini von Eugen IV. an- gewiesen wird, das Baseler Konzil aufzulösen und ein neues, in Bologna zu haltendes anzukündigen 50 (gedr. Mansi 29, 561-564; Mon. conc. 2, 70-72). 5 6 40 8 Vgl. nr. 211 art. 2a (S. 435 Z. 14 ff.). 9 Vgl. S. 435 Anm. 9. Man ergänze translacione. 11 Es handelt sich um das Dekret „Litteris sanctissimi“ der 16. Session vom 5. Februar 1434, in dem das Konzil die S. 435 Anm. 10 erwähnte päpstliche Bulle vom 15. Dezember 1433 veröffent- lichte (gedr. Mansi 29, 78-89; Mon. conc. 2, 564 bis 574). 12 Gedr. Cecconi I,2 pag. CCCCLXII-CCCCLXIV; Mon. conc. 2, 1143-1144. 10 1
Strana 540
540 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 clesiam occidentalem. non ergo obstat illa sessio in aliquo. [35] item 11. sessio minus z10. Juli 2 obstat, quia illa necessario intelligi debet, ut omnia mundi decreta, extra casum utilitatis u. 4/ aut necessitatis. item non loquitur in casu nostro, sed vult dubia tollere circa capitulum „Frequens" de congregandis conciliis de decennio in decennium. quod autem nequaquam loquatur de concilio Basiliensi, ex textu ejus patet et ex praxi ejusdem concilii. nam 5 dominus noster tunc dissolverat concilium Basiliense, et post illam sessionem transiverunt non solum quatuor menses, qui ibi narrantur, sed ultra octo, antequam tolleretur 1. et licet concilium continue procederet contra eum, numquam tamen mencionem fecit de illa sessione aut declaravit ipsum juxta continenciam ejusdem post quatuor menses suspensionem incidisse, sed ipsum pro non suspenso habuit. eciam illa sessio non solum de papa 10 loquitur, sed de aliis prelatis, qui interesse debent conciliis. que si de concilio Basiliensi locuta fuissent a, pauci prelati essent, qui illam penam non incidissent. [3e] ille eciam due sessiones celebrate fuerunt post revocacionem2 presidentis et, antequam denuo resti- tutus fuit in 15. sessione 3, et sic absque presidente apostolico ad hoc mandatum habente. nec dominus noster obligavit se ad aliquod aliud, quam quod per suum presidentem 15 concluderetur, ut patet in omnibus bullis presidencium gestis concilii insertis et admissis. nec sanctitas sua secundum formam sibi in 14. sessione 4 datam approbavit sessionem, licet dicatur ibi concilium super tribus congregatum fuisse continuatum dissolucione non obstante. hoc enim non facit ad ea, que acta fuerunt medio tempore contra eum vel aliter, ubi singularis consensus presidencium fuisset necessarius, sicut in actibus conciliaribus, 20 qui fieri et recipi debent universorum consensu, ut dicitur in responsione „Cogitanti“ 5. [4] Itemb arguunt 6: papa primo non potuit dissolvere, ergo postea non potuit transferre; nam dissolucione non obstante declaravit concilium continuatum in 16.“ ses- sione 7. [4"] dico: nec concilium nec papa umquam dixit solum ex defectu potestatis dissolucionem primam non valuisse, sed ex eo, quia papa ex causis narratis intendebat 25 eam facere, ita quod illis cessantibus non intendebat, concilium eciam non restitisset, si in causis dominus d noster circumventus non fuisset. et ob hoc in responsione „Cogi- tanti", in 12. sessione 8 et in aliis multis locis nititur concilium domino nostro ostendere causas aut cessasse aut non fuisse. unde clare patet, quod papa, videns causas non esse, ut receperat, ac quod' scandalum oriebatur ex dissolucione, declaravit secundum inten- 30 cionem, quam habuit ab inicio, dissolucionem impedimenti nichil dedisse. sed hic est aliud. nam processus, quem pauci in Basilea inchoaverant de facto contra dominum nostrum, scandalizavit ecclesiam et principes, ut est manifestum et fatentur hoc domini a) em.; Vorl. fuisset. b) die Vorlage hat kein Alinea. c) em.; Vorl. 15. d) em.; Vorl. domini nostri. e) em.; Vorl. per. 35 Eine Verdrehung der Tatsachen Der Wider- ruf der Verlegung des Konzils war nicht erst in der Bulle vom 15. Dezember 1433, sondern schon in der S. 435 Anm. 10 erwähnten Bulle vom 1. August 1433, also innerhalb der vorgeschriebenen Frist von vier Monaten erfolgt. Vgl. RTA. 11, 15-16. 2 Vgl. die S. 539 Anm. 7 angeführte Bulle „Post- quam divina clemencia". Kardinal Cesarini legte das Präsidium am 8. Februar 1432 nieder, über- nahm es aber auf Wunsch des Konzils wieder am 12. September 1432 (vgl. Conc. Bas. 2, 27 und 219; Мon. conc. 2, 121-122 und 233). 3 Nicht in der 15. Session, sondern durch die Bulle „Auctoritate presencium“ vom 17. Dezember 1433, die in der Generalkongregation des Konzils vom 15. Februar 1434 überreicht wurde (gedr. Mansi 29, 578; Mon. conc. 2, 604; vgl. RTA. 11, 194-196). Die Zulassung Cesarinis und der andern päpstlichen Präsidenten zum Präsidium erfolgte in der 17. Session vom 26. April 1434 (vgl. Mansi 29, 90 ; Mon. conc. 2, 649-650). Vgl. S. 418 Anm. 2. 5 Vom 3. September 1432. Vgl. S. 418 Anm. 1. — Die oben erwähnte Stelle findet man in Mon. conc. 2, 242 Z. 25. Vgl. nr. 211 art. 2a (S. 435 Z. 19). 1 Vgl. S. 539 Anm. 12. Die Dekrete der 12. Session enthalten nichts, was die Behauptung Cusas rechtfertigen könnte. Allenfalls käme das Dekret „Olim sacrum Con- stanciense concilium“ der 3. Session vom 29. April 1432 in Betracht (gedr. Mansi 29, 23�27; Mon. 50 conc. 2, 180-183). 40 45
540 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 clesiam occidentalem. non ergo obstat illa sessio in aliquo. [35] item 11. sessio minus z10. Juli 2 obstat, quia illa necessario intelligi debet, ut omnia mundi decreta, extra casum utilitatis u. 4/ aut necessitatis. item non loquitur in casu nostro, sed vult dubia tollere circa capitulum „Frequens" de congregandis conciliis de decennio in decennium. quod autem nequaquam loquatur de concilio Basiliensi, ex textu ejus patet et ex praxi ejusdem concilii. nam 5 dominus noster tunc dissolverat concilium Basiliense, et post illam sessionem transiverunt non solum quatuor menses, qui ibi narrantur, sed ultra octo, antequam tolleretur 1. et licet concilium continue procederet contra eum, numquam tamen mencionem fecit de illa sessione aut declaravit ipsum juxta continenciam ejusdem post quatuor menses suspensionem incidisse, sed ipsum pro non suspenso habuit. eciam illa sessio non solum de papa 10 loquitur, sed de aliis prelatis, qui interesse debent conciliis. que si de concilio Basiliensi locuta fuissent a, pauci prelati essent, qui illam penam non incidissent. [3e] ille eciam due sessiones celebrate fuerunt post revocacionem2 presidentis et, antequam denuo resti- tutus fuit in 15. sessione 3, et sic absque presidente apostolico ad hoc mandatum habente. nec dominus noster obligavit se ad aliquod aliud, quam quod per suum presidentem 15 concluderetur, ut patet in omnibus bullis presidencium gestis concilii insertis et admissis. nec sanctitas sua secundum formam sibi in 14. sessione 4 datam approbavit sessionem, licet dicatur ibi concilium super tribus congregatum fuisse continuatum dissolucione non obstante. hoc enim non facit ad ea, que acta fuerunt medio tempore contra eum vel aliter, ubi singularis consensus presidencium fuisset necessarius, sicut in actibus conciliaribus, 20 qui fieri et recipi debent universorum consensu, ut dicitur in responsione „Cogitanti“ 5. [4] Itemb arguunt 6: papa primo non potuit dissolvere, ergo postea non potuit transferre; nam dissolucione non obstante declaravit concilium continuatum in 16.“ ses- sione 7. [4"] dico: nec concilium nec papa umquam dixit solum ex defectu potestatis dissolucionem primam non valuisse, sed ex eo, quia papa ex causis narratis intendebat 25 eam facere, ita quod illis cessantibus non intendebat, concilium eciam non restitisset, si in causis dominus d noster circumventus non fuisset. et ob hoc in responsione „Cogi- tanti", in 12. sessione 8 et in aliis multis locis nititur concilium domino nostro ostendere causas aut cessasse aut non fuisse. unde clare patet, quod papa, videns causas non esse, ut receperat, ac quod' scandalum oriebatur ex dissolucione, declaravit secundum inten- 30 cionem, quam habuit ab inicio, dissolucionem impedimenti nichil dedisse. sed hic est aliud. nam processus, quem pauci in Basilea inchoaverant de facto contra dominum nostrum, scandalizavit ecclesiam et principes, ut est manifestum et fatentur hoc domini a) em.; Vorl. fuisset. b) die Vorlage hat kein Alinea. c) em.; Vorl. 15. d) em.; Vorl. domini nostri. e) em.; Vorl. per. 35 Eine Verdrehung der Tatsachen Der Wider- ruf der Verlegung des Konzils war nicht erst in der Bulle vom 15. Dezember 1433, sondern schon in der S. 435 Anm. 10 erwähnten Bulle vom 1. August 1433, also innerhalb der vorgeschriebenen Frist von vier Monaten erfolgt. Vgl. RTA. 11, 15-16. 2 Vgl. die S. 539 Anm. 7 angeführte Bulle „Post- quam divina clemencia". Kardinal Cesarini legte das Präsidium am 8. Februar 1432 nieder, über- nahm es aber auf Wunsch des Konzils wieder am 12. September 1432 (vgl. Conc. Bas. 2, 27 und 219; Мon. conc. 2, 121-122 und 233). 3 Nicht in der 15. Session, sondern durch die Bulle „Auctoritate presencium“ vom 17. Dezember 1433, die in der Generalkongregation des Konzils vom 15. Februar 1434 überreicht wurde (gedr. Mansi 29, 578; Mon. conc. 2, 604; vgl. RTA. 11, 194-196). Die Zulassung Cesarinis und der andern päpstlichen Präsidenten zum Präsidium erfolgte in der 17. Session vom 26. April 1434 (vgl. Mansi 29, 90 ; Mon. conc. 2, 649-650). Vgl. S. 418 Anm. 2. 5 Vom 3. September 1432. Vgl. S. 418 Anm. 1. — Die oben erwähnte Stelle findet man in Mon. conc. 2, 242 Z. 25. Vgl. nr. 211 art. 2a (S. 435 Z. 19). 1 Vgl. S. 539 Anm. 12. Die Dekrete der 12. Session enthalten nichts, was die Behauptung Cusas rechtfertigen könnte. Allenfalls käme das Dekret „Olim sacrum Con- stanciense concilium“ der 3. Session vom 29. April 1432 in Betracht (gedr. Mansi 29, 23�27; Mon. 50 conc. 2, 180-183). 40 45
Strana 541
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 541 electores in littera Basiliensibus scripta 1 tempore electionis domini Alberti regis. hinc 11442 zw. cause translacionis ob tollere processum scandalizatorium non possunt nisi justissime esse, Juli 2 maxime quia major pars prelatorum, qui Basilee fuerunt, et universa per orbem dispersa u. 47 ecclesia sua recepcione approbavit eas à non admittendo paucorum processum. immo de- 5 claravit2 pocius dominus noster illos paucos conciliari potestate carere in processu scis- matico, quoniamb concilium transtulerit. defecit enim concilii auctoritas in eis, qui se contra caput contradicente ecclesia erexerunt et se sua sponte absciderunt etc. [5] Dicunt e 3 contra ycumenicam synodum, quod Ferrarie non fuerit, quoniam minor pars non potuit per decretum, quod ipsi pravumd nominant, concilium trans- 10 ferre. [5a] dictum est semper, quod non minor pars 4, sed secundum ordinem concilii Basiliensis 5 concilium ycumenicum rite fuerit Ferrarie 1438 5. e idus aprilis solempniter inchoatum‘ (secundum ordinem et modum dictum sepe et in scriptis traditum). obiciunt" quandam puerilem objectionem, dicentes in illo decreto poni verbum „eligatur" et quod non constet postea electionem factam etc. dico: illud decretum narrat conclusionem depu- 15 tacionum, ubi ponitur „eligatur"; deinde statuit, execucionem secundum illam fieri debere, ut ! in uno ex locis concilium fiat, domino nostro hoc insinuanss (sine cujus expresso consensu ipsi eligere non potuerunt, ut habet 19. sessio 9), ut scilicet sanctitas sua per consensum eligat unum ex illis locis, qui prius paraverit etc. miror, quod ad corticem verbi „eligatur" sterilitas racionum adversariorum nunc habuit refugium etc. [6] Dicunt 10, paucos illos consensisse in bullacionem electionis Avinionensis quan- dam. [6"] que 11 numquam transivit per deputaciones. in qua cavebatur, quod negocium bullacionis decretorum sine prejudicio juris cujuscunque tribus committereturs, ut sic cum pace in aliis agendis concilium procedere posset. fuerunt autem illi 12 dominus cardinalis sancti Petri, qui me Nicholaum pro execucione decreti, quod ipsi pravumh nominant, 25 misit ad Greciam 18, et dominus Burgensis. hec non dicunt, quod olim Panormitanus 14, sed contrarium ejus. et cedula i manifeste continet, eciamsi illi tres decretum Avinionense bullassent, quod hoc non intulit prejudicium decreto presidencium, de quorum numero erat dominus sancti Petri. mirandum est de istis objeccionibus nichil penitus ad rem facientibus. nec verum etc. k, quoniam numquam consensit nostra pars, quod decretum so Avinionense bullaretur, immo semper contradixit, neque nobis cognitum fuit, quod bulla- retur vel non etc. [7] Item dicunt 15, quod pauci non transtulerunt concilium per eleccionem, sed solum [7a] dico, quod translacio concilii secundum decretum conven- locum eligerunt etc. cionale 16 non requirebat aliam formam, quam quod Grecis ad ultimum portum venientibus 20 1438 April 9 35 a) in der Vorlage folgt per. b) desyleichen quod. c) die Vorlage hat kein Alinea. d) ist Randkorrektur eines Zeit- genossen für parvum. e) em.; Vorl. 2. f) in der Vorlage folgt patet. g) em.; Vorl. committetur. h) ist Randkorrektur des oben erwähnten Zeitgenossen für parvum. i) em.; Vorl. cedulam. k) em. est? Am 17. März 1438. Vgl. RTA. 13 nr. 136. In der Bulle „Moyses vir dei“ vom 4. Sep- 40 tember 1439 (gedr. Mon. conc. 3, 382-386; vgl. dort S. 385 Z. 9 v. u.). 3 Vgl. nr. 211 art. 2b. Man ergänze concilium ycumenicum inchoaverit. 5 Vgl. das S. 410 Anm. 2 erwähnte Dekret der 45 19. Session vom 7. September 1434. Vgl. Hefele 7, 673 ff. Vgl. S. 436 Z. 27 ff. Es geschah durch die Gesandten des Griechi- schen Kaisers Johannes Dissipatus und Manuel 50 Tarchaniotes. Vgl. die von Cecconi I, 2 pag. CCCXXXIII-CCCXL abgedruckten Aktenstücke, auch Segovia lib. 11 cap. 13 (Mon. conc. 2, 976). 8 Vgl. Mon. conc. 2, 755 Z. 25. 10 Vgl. nr. 211 art. 2b (S. 436 Z. 32 ff.). 11 Man ergänze bullacionis cedula. 12 Der dritte wird nicht genannt. Es war der Kardinal von Palermo. 13 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 13 und 16 (Mon. conc. 2, 976 und 982), auch Conc. Bas. 1, 158. 14 Wenn auch Cusa die in den artt. 30-34r un- serer nr. 212 enthaltenen Darlegungen des Erz- bischofs von Palermo nicht vor sich hatte, so waren sie ihm doch dem Inhalte nach bekannt, da der Erz- bischof sie in der den Konzilsgesandten gewährten Audienz vorgetragen hatte (vgl. S. 248 Z. 41). 15 Vgl. nr. 211 art. 2b (S. 437 Z. 7ff.). 16 Vgl. S. 410 Anm. 2.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 541 electores in littera Basiliensibus scripta 1 tempore electionis domini Alberti regis. hinc 11442 zw. cause translacionis ob tollere processum scandalizatorium non possunt nisi justissime esse, Juli 2 maxime quia major pars prelatorum, qui Basilee fuerunt, et universa per orbem dispersa u. 47 ecclesia sua recepcione approbavit eas à non admittendo paucorum processum. immo de- 5 claravit2 pocius dominus noster illos paucos conciliari potestate carere in processu scis- matico, quoniamb concilium transtulerit. defecit enim concilii auctoritas in eis, qui se contra caput contradicente ecclesia erexerunt et se sua sponte absciderunt etc. [5] Dicunt e 3 contra ycumenicam synodum, quod Ferrarie non fuerit, quoniam minor pars non potuit per decretum, quod ipsi pravumd nominant, concilium trans- 10 ferre. [5a] dictum est semper, quod non minor pars 4, sed secundum ordinem concilii Basiliensis 5 concilium ycumenicum rite fuerit Ferrarie 1438 5. e idus aprilis solempniter inchoatum‘ (secundum ordinem et modum dictum sepe et in scriptis traditum). obiciunt" quandam puerilem objectionem, dicentes in illo decreto poni verbum „eligatur" et quod non constet postea electionem factam etc. dico: illud decretum narrat conclusionem depu- 15 tacionum, ubi ponitur „eligatur"; deinde statuit, execucionem secundum illam fieri debere, ut ! in uno ex locis concilium fiat, domino nostro hoc insinuanss (sine cujus expresso consensu ipsi eligere non potuerunt, ut habet 19. sessio 9), ut scilicet sanctitas sua per consensum eligat unum ex illis locis, qui prius paraverit etc. miror, quod ad corticem verbi „eligatur" sterilitas racionum adversariorum nunc habuit refugium etc. [6] Dicunt 10, paucos illos consensisse in bullacionem electionis Avinionensis quan- dam. [6"] que 11 numquam transivit per deputaciones. in qua cavebatur, quod negocium bullacionis decretorum sine prejudicio juris cujuscunque tribus committereturs, ut sic cum pace in aliis agendis concilium procedere posset. fuerunt autem illi 12 dominus cardinalis sancti Petri, qui me Nicholaum pro execucione decreti, quod ipsi pravumh nominant, 25 misit ad Greciam 18, et dominus Burgensis. hec non dicunt, quod olim Panormitanus 14, sed contrarium ejus. et cedula i manifeste continet, eciamsi illi tres decretum Avinionense bullassent, quod hoc non intulit prejudicium decreto presidencium, de quorum numero erat dominus sancti Petri. mirandum est de istis objeccionibus nichil penitus ad rem facientibus. nec verum etc. k, quoniam numquam consensit nostra pars, quod decretum so Avinionense bullaretur, immo semper contradixit, neque nobis cognitum fuit, quod bulla- retur vel non etc. [7] Item dicunt 15, quod pauci non transtulerunt concilium per eleccionem, sed solum [7a] dico, quod translacio concilii secundum decretum conven- locum eligerunt etc. cionale 16 non requirebat aliam formam, quam quod Grecis ad ultimum portum venientibus 20 1438 April 9 35 a) in der Vorlage folgt per. b) desyleichen quod. c) die Vorlage hat kein Alinea. d) ist Randkorrektur eines Zeit- genossen für parvum. e) em.; Vorl. 2. f) in der Vorlage folgt patet. g) em.; Vorl. committetur. h) ist Randkorrektur des oben erwähnten Zeitgenossen für parvum. i) em.; Vorl. cedulam. k) em. est? Am 17. März 1438. Vgl. RTA. 13 nr. 136. In der Bulle „Moyses vir dei“ vom 4. Sep- 40 tember 1439 (gedr. Mon. conc. 3, 382-386; vgl. dort S. 385 Z. 9 v. u.). 3 Vgl. nr. 211 art. 2b. Man ergänze concilium ycumenicum inchoaverit. 5 Vgl. das S. 410 Anm. 2 erwähnte Dekret der 45 19. Session vom 7. September 1434. Vgl. Hefele 7, 673 ff. Vgl. S. 436 Z. 27 ff. Es geschah durch die Gesandten des Griechi- schen Kaisers Johannes Dissipatus und Manuel 50 Tarchaniotes. Vgl. die von Cecconi I, 2 pag. CCCXXXIII-CCCXL abgedruckten Aktenstücke, auch Segovia lib. 11 cap. 13 (Mon. conc. 2, 976). 8 Vgl. Mon. conc. 2, 755 Z. 25. 10 Vgl. nr. 211 art. 2b (S. 436 Z. 32 ff.). 11 Man ergänze bullacionis cedula. 12 Der dritte wird nicht genannt. Es war der Kardinal von Palermo. 13 Vgl. Segovia lib. 11 cap. 13 und 16 (Mon. conc. 2, 976 und 982), auch Conc. Bas. 1, 158. 14 Wenn auch Cusa die in den artt. 30-34r un- serer nr. 212 enthaltenen Darlegungen des Erz- bischofs von Palermo nicht vor sich hatte, so waren sie ihm doch dem Inhalte nach bekannt, da der Erz- bischof sie in der den Konzilsgesandten gewährten Audienz vorgetragen hatte (vgl. S. 248 Z. 41). 15 Vgl. nr. 211 art. 2b (S. 437 Z. 7ff.). 16 Vgl. S. 410 Anm. 2.
Strana 542
542 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11437) Dez. 30 11438) Jan. 11438) April 9 11442 patres concilii ad locum concurrere deberent pro ycumenico concilio celebrando, sicut zw. Juli 2 factum fuit, et non requirebatur alia verbalis forma sive mathematica, ut est clarum. hine u. 4] objeccio illa est fantastica. [8] Item " dicunt1 actum presidentium postea synodaliter annullatum. [8a] respondeo, quod in decreto presidentium2 fuit prius annullatum, quidquid alia pars in contrarium s attemptaret, quando ergo illi, qui fuerunt in hac materia pars, voluerunt esse judices, nichil justi aut honesti egerunt etc. [9] Asserunt b3 primo protestacionem dominorum principum suspensioni domini nostri et deposicioni non obstare, quia eorum non intererat etc. [9a] admiror, si principum non interest, ut in ecclesia sit unitas. quis vos fascinavit, o Basilienses, quod " hoc dicere 10 audetis? tamen sciatis, maxime ad principes pertinere, ut curam agant, ne ecclesia scin- datur, ut sancti doctores et textus multi in decretis hoc manifestant. si laici in concilio locum habent, quando fides tractatur, quia eorum interesse, a forciori, quando de unitate ecclesie, ubi majus habent interesse. sed quid d dicere possunt de tot episcopis Ytalice nacionis, de tot Hyspanie episcopis et Galliarume et de hiis, qui eciam Basilee 15 fuerunt? et quid" de nostris electoribus reverendissimis archiepiscopis, quos ipsi columpnas universalis ecclesie nominarunt in bulla 4? et quid s ostendit ipse olim Panormitanus de se ipso, qui protestatus fuit5 de injusticia ejus, quod agebatur prelatis contradicentibus, et hanc protestacionem pro adherentibus fecit? et modo omnes naciones illis protestacionibus adherent, quia deposicionem domini nostri non receperunt h. [10] Dicunt 6, concilium declarasse papam incidisse in penam suspensionis undecime sessionis etc. [10"] advertendum, quod, ut supra dixi7, illa sessio locum hic non habet. et si eciam locum haberet, non est verum id, quod dicunt. nam dicit illa sessio: si papa quatuor mensibus perseveraret in translacione, que impedimentum prestaret concilio, ex- tunc suspensus esse deberet. modo dominus noster penultimai decembris declaravit 8 25 concilium in Ferraria celebrandum, decernens convocacionem prelatorum. Basilienses autem de mense januarii inmediate sequenti?, falso asserentes dominum nostrum quatuor mensibus effluxis concilium Ferrarie erexisse, ipsum nisi sunt declarare penam suspensionis incidisse. immo infra fluxum quadrumestris inchoata fuit per solempnem sessionem ycumenica synodus cum Grecis; que fuit 5. idus aprilis celebrata 1°. quare hoc non est so aliquo modo eciam in facto verum, quod k ipsi nunc dicunt et in illa pretensa suspen- sione ponunt. [11] Item dicunt 11, dominum nostrum scisma fecisse, quia erexit Ferrarie altare contra altare, quod erat in Basilea etc. [11"] factum prius 12 posui. ex quo constat, hoc non esse verum. sed transtulit, hoc est mandavit prelatis, qui fuerunt Basilee, ut 35 venirent Ferrariam l. qui secundum prestita juramenta obedire tenebantur et ut membra caput sequi. quomodo ergo erexit altare? quis umquam legit concilium esse altare? aut 20 a) die Vorlaye hat kein Alinea. b) das Folgende hat die Uberschrift Circa processum. c) felll in der Vorlage. d) em.; Vort. quod. e) em.: Vorl. Gallarum. f) em.; Vorl. quod. g. desgleichen. h) cnt.; Vorl. reciperant. il em.: Forl. ultima. k) in der Vorlage folgt hoc. I) em.; Vorl. Ferrarie. 40 1 Vgl. nr. 211 art. 2b (S. 437 Z. 15). Es ist das öfter erwähnte Dekret der Minorität des Baseler Konzils vom 7. Mai 1437. Vgl. nr. 211 art. 3a. 4 Mit dieser Bulle ist vermutlich ein Beglaubi- gungsschreiben der Konzilsgesandten gemeint. Auch früher schon, am 23. Januar 1432, hatte sich das Konzil in einem Beglaubigungsschreiben jener An- rede bedient (vgl. RTA. 10, 258 Anm 1). 5 Vgl. Conc. Bas. 6, 412-413, auch Segovia lib. 14 cap. 31 und 35 (Mon. conc. 3, 264-265 und 273-274), ferner Preiswerk, Der Einflußs Aragons auf den Prozeß des Basler Konzils gegen Papst Eugen IV. (Basler Diss 1902) S. 73-74. 6 Vgl. nr. 211 art. 3" (S. 437 Z. 28ff.). Vgl. art. 3b. Vgl. S. 213 Anm. 13. Am 24 Januar 1438. Vgl. S. 413 Anm. 6. Vgl. art. 5a. Vgl. nr. 211 art. 3a (S. 438 Z. 1ff.). Vgl. art. 5a 8 10 u 12 45 50
542 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11437) Dez. 30 11438) Jan. 11438) April 9 11442 patres concilii ad locum concurrere deberent pro ycumenico concilio celebrando, sicut zw. Juli 2 factum fuit, et non requirebatur alia verbalis forma sive mathematica, ut est clarum. hine u. 4] objeccio illa est fantastica. [8] Item " dicunt1 actum presidentium postea synodaliter annullatum. [8a] respondeo, quod in decreto presidentium2 fuit prius annullatum, quidquid alia pars in contrarium s attemptaret, quando ergo illi, qui fuerunt in hac materia pars, voluerunt esse judices, nichil justi aut honesti egerunt etc. [9] Asserunt b3 primo protestacionem dominorum principum suspensioni domini nostri et deposicioni non obstare, quia eorum non intererat etc. [9a] admiror, si principum non interest, ut in ecclesia sit unitas. quis vos fascinavit, o Basilienses, quod " hoc dicere 10 audetis? tamen sciatis, maxime ad principes pertinere, ut curam agant, ne ecclesia scin- datur, ut sancti doctores et textus multi in decretis hoc manifestant. si laici in concilio locum habent, quando fides tractatur, quia eorum interesse, a forciori, quando de unitate ecclesie, ubi majus habent interesse. sed quid d dicere possunt de tot episcopis Ytalice nacionis, de tot Hyspanie episcopis et Galliarume et de hiis, qui eciam Basilee 15 fuerunt? et quid" de nostris electoribus reverendissimis archiepiscopis, quos ipsi columpnas universalis ecclesie nominarunt in bulla 4? et quid s ostendit ipse olim Panormitanus de se ipso, qui protestatus fuit5 de injusticia ejus, quod agebatur prelatis contradicentibus, et hanc protestacionem pro adherentibus fecit? et modo omnes naciones illis protestacionibus adherent, quia deposicionem domini nostri non receperunt h. [10] Dicunt 6, concilium declarasse papam incidisse in penam suspensionis undecime sessionis etc. [10"] advertendum, quod, ut supra dixi7, illa sessio locum hic non habet. et si eciam locum haberet, non est verum id, quod dicunt. nam dicit illa sessio: si papa quatuor mensibus perseveraret in translacione, que impedimentum prestaret concilio, ex- tunc suspensus esse deberet. modo dominus noster penultimai decembris declaravit 8 25 concilium in Ferraria celebrandum, decernens convocacionem prelatorum. Basilienses autem de mense januarii inmediate sequenti?, falso asserentes dominum nostrum quatuor mensibus effluxis concilium Ferrarie erexisse, ipsum nisi sunt declarare penam suspensionis incidisse. immo infra fluxum quadrumestris inchoata fuit per solempnem sessionem ycumenica synodus cum Grecis; que fuit 5. idus aprilis celebrata 1°. quare hoc non est so aliquo modo eciam in facto verum, quod k ipsi nunc dicunt et in illa pretensa suspen- sione ponunt. [11] Item dicunt 11, dominum nostrum scisma fecisse, quia erexit Ferrarie altare contra altare, quod erat in Basilea etc. [11"] factum prius 12 posui. ex quo constat, hoc non esse verum. sed transtulit, hoc est mandavit prelatis, qui fuerunt Basilee, ut 35 venirent Ferrariam l. qui secundum prestita juramenta obedire tenebantur et ut membra caput sequi. quomodo ergo erexit altare? quis umquam legit concilium esse altare? aut 20 a) die Vorlaye hat kein Alinea. b) das Folgende hat die Uberschrift Circa processum. c) felll in der Vorlage. d) em.; Vort. quod. e) em.: Vorl. Gallarum. f) em.; Vorl. quod. g. desgleichen. h) cnt.; Vorl. reciperant. il em.: Forl. ultima. k) in der Vorlage folgt hoc. I) em.; Vorl. Ferrarie. 40 1 Vgl. nr. 211 art. 2b (S. 437 Z. 15). Es ist das öfter erwähnte Dekret der Minorität des Baseler Konzils vom 7. Mai 1437. Vgl. nr. 211 art. 3a. 4 Mit dieser Bulle ist vermutlich ein Beglaubi- gungsschreiben der Konzilsgesandten gemeint. Auch früher schon, am 23. Januar 1432, hatte sich das Konzil in einem Beglaubigungsschreiben jener An- rede bedient (vgl. RTA. 10, 258 Anm 1). 5 Vgl. Conc. Bas. 6, 412-413, auch Segovia lib. 14 cap. 31 und 35 (Mon. conc. 3, 264-265 und 273-274), ferner Preiswerk, Der Einflußs Aragons auf den Prozeß des Basler Konzils gegen Papst Eugen IV. (Basler Diss 1902) S. 73-74. 6 Vgl. nr. 211 art. 3" (S. 437 Z. 28ff.). Vgl. art. 3b. Vgl. S. 213 Anm. 13. Am 24 Januar 1438. Vgl. S. 413 Anm. 6. Vgl. art. 5a. Vgl. nr. 211 art. 3a (S. 438 Z. 1ff.). Vgl. art. 5a 8 10 u 12 45 50
Strana 543
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 543 quis legit Romanum pontificem, qui tenet cathedram Petri, posse erigere kathedram scis- 11442 Sw. maticam, cum illa sit scismatica cathedra, que se erigit contra cathedram Petri, quam Juli 2 u. 4) dominus noster tenuit? non erigitur altare nisi contra altare episcopi et capitis. apparet ex hac objectione, illos Basilienses ex peccato scismatis tenebrosissimam ignoranciam 5 incidisse. [12] Item dicunt 1, protestantes jurasse manutenere decreta etc. [12a] prius dixeranta, protestancium non interesse; modo dicuntb eos incorporatos et jurasse. de nullo verecundantur. dico autem, quod incorporati, quia jurarunt dare sanum consilium in hiis, ob que concilium fuit congregatum, scilicet in fide pace et .....c reformacionem 1o impedit, sicut erat actus scisma subinferens, sed contradicere tenebantur. non enim erat concilium congregatum, ut procederetur contra papam, nec tempore prestiti juramenti de hoc cogitatum fuit etc. sed quare ipse olim Panormitanus nomine suo eciam ausus fuit protestari, qui ita juravit ut alii, ipse fatetur se perjurum etc. sed advertendum, quod tempore incorporacionis et semper postea universaliter et particulariter principes nostri 15 protestati fuerunt, se numquam in actum quemcunque consensuros d, ex quo scisma exoriri posset. unde eciam illa decreta, que argumenta ad scisma prestare possent, non receperunt e 2 nec jurarunt illa manutenere. hinc etc. [13] Item dicunt3, quod in concilio modus per vota concludendi, qualitate per- sonarum non inspecta, observatus fuit, omnibus oratoribus principum pacientibus et eciam 20 presidentibus etc. [13a] dico, quod sepe fuit laboratum, ut tolleretur ille modus, per imperatorem nostrum dominum Sigismundum 4 et nacionem Anglicanam5; sed multitudo Gallicorum in deputacionibus impedivit. nec umquam fuit per sessionem publicam lau- datus. et scitur, quomodo fuit introductus in principio ob defectum nacionum. sed quia illi arguunt illum validum ex paciencia presidentium et principum, ita eciam ex eorum 25 contradictione in eo actu, de quo questio, concludatur ipsum invalidissimum fuisse. [14] Dicunt 16 partem concilii, que processit, in duplo excessisse partem protestan- cium. quare ibi non debebat respici ad zelum vel dignitatem etc. [14a] dico, quod olim Panormitanus judicabat in sua protestacione" actum injustum et inhonestum, quias attonitabatur contradicentibus illis, qui dixerunt (qui fuerunt, ut ipse ponit in protestacione, so longe major pars prelatorum). [145] secundo dico, quod in actibus conciliaribus ad pondus representacionis personarum respici debet. et quia protestacio domini archiepiscopi Mediolanensis 8 pro tota nacione Ytalica talis fuit, quod complicabat plures prelatos, quam erant in Basilea, ut est manifestum, sola illa suffecisset in hoc casu. [14e] immo dico, quod, quando constabat dominum nostrum habere multitudinem sociam, ita quod sine 85 scismate processus contra sanctitatem suam fieri non potuit, tunc processus fuit injustus et irritus etc., eciamsi numerus Basiliensium procedencium multo major fuisset illa multi- tudine contradicente, ut est notorium omnibus, qui racionem habent, et sciunt, scisma numquam faciendum esse propter quamcunque prelati maliciam. jam patet in hiis additamentis, Amedistas pocius temerariam presumpcionem defensionis scismatis ostendisse 40 quam ipsum intollerabile scisma aliquo colore justificasse etc. amen. a) em.; Vorl. dixerat. b) em.; Vorl. dicit. c) die Vorlage hat hier zwar keine Lücke, aber der Zusammenhang zeigt daf reformacione und einige andere Worte ausgefallen sind, etwa nihil admittere debebant, quod. d) em.; Vorl. consensurum. e) em.; Vorl. reciperunt. f) em.; Vorl. dicit. g) em.; Vort. qui. 1 Vgl. nr. 211 art. 35 (S. 438 Z. 16 ff.). 45 2 Vgl. die S. 112 Anm. 4 erwähnte Mainzer Ak- zeptation vom 26. März 1439, künftig RTA. Bd. 14. 8 Vgl. nr. 211 art. 3b (S. 438 Z. 25 ff.). Vgl. Lazarus, S. 117-118. 5 Vgl. Zellfelder S. 63-65 und Lazarus S. 118 bis 119. 6 Vgl. nr. 211 art. 35 (S. 438 Z. 27 ff.). Vgl. art. 9a. Vgl. Segovia lib. 14 cap. 31 (Monc. conc. 3, 265). Deutsche Reichstags-Akten XVI. 69
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 543 quis legit Romanum pontificem, qui tenet cathedram Petri, posse erigere kathedram scis- 11442 Sw. maticam, cum illa sit scismatica cathedra, que se erigit contra cathedram Petri, quam Juli 2 u. 4) dominus noster tenuit? non erigitur altare nisi contra altare episcopi et capitis. apparet ex hac objectione, illos Basilienses ex peccato scismatis tenebrosissimam ignoranciam 5 incidisse. [12] Item dicunt 1, protestantes jurasse manutenere decreta etc. [12a] prius dixeranta, protestancium non interesse; modo dicuntb eos incorporatos et jurasse. de nullo verecundantur. dico autem, quod incorporati, quia jurarunt dare sanum consilium in hiis, ob que concilium fuit congregatum, scilicet in fide pace et .....c reformacionem 1o impedit, sicut erat actus scisma subinferens, sed contradicere tenebantur. non enim erat concilium congregatum, ut procederetur contra papam, nec tempore prestiti juramenti de hoc cogitatum fuit etc. sed quare ipse olim Panormitanus nomine suo eciam ausus fuit protestari, qui ita juravit ut alii, ipse fatetur se perjurum etc. sed advertendum, quod tempore incorporacionis et semper postea universaliter et particulariter principes nostri 15 protestati fuerunt, se numquam in actum quemcunque consensuros d, ex quo scisma exoriri posset. unde eciam illa decreta, que argumenta ad scisma prestare possent, non receperunt e 2 nec jurarunt illa manutenere. hinc etc. [13] Item dicunt3, quod in concilio modus per vota concludendi, qualitate per- sonarum non inspecta, observatus fuit, omnibus oratoribus principum pacientibus et eciam 20 presidentibus etc. [13a] dico, quod sepe fuit laboratum, ut tolleretur ille modus, per imperatorem nostrum dominum Sigismundum 4 et nacionem Anglicanam5; sed multitudo Gallicorum in deputacionibus impedivit. nec umquam fuit per sessionem publicam lau- datus. et scitur, quomodo fuit introductus in principio ob defectum nacionum. sed quia illi arguunt illum validum ex paciencia presidentium et principum, ita eciam ex eorum 25 contradictione in eo actu, de quo questio, concludatur ipsum invalidissimum fuisse. [14] Dicunt 16 partem concilii, que processit, in duplo excessisse partem protestan- cium. quare ibi non debebat respici ad zelum vel dignitatem etc. [14a] dico, quod olim Panormitanus judicabat in sua protestacione" actum injustum et inhonestum, quias attonitabatur contradicentibus illis, qui dixerunt (qui fuerunt, ut ipse ponit in protestacione, so longe major pars prelatorum). [145] secundo dico, quod in actibus conciliaribus ad pondus representacionis personarum respici debet. et quia protestacio domini archiepiscopi Mediolanensis 8 pro tota nacione Ytalica talis fuit, quod complicabat plures prelatos, quam erant in Basilea, ut est manifestum, sola illa suffecisset in hoc casu. [14e] immo dico, quod, quando constabat dominum nostrum habere multitudinem sociam, ita quod sine 85 scismate processus contra sanctitatem suam fieri non potuit, tunc processus fuit injustus et irritus etc., eciamsi numerus Basiliensium procedencium multo major fuisset illa multi- tudine contradicente, ut est notorium omnibus, qui racionem habent, et sciunt, scisma numquam faciendum esse propter quamcunque prelati maliciam. jam patet in hiis additamentis, Amedistas pocius temerariam presumpcionem defensionis scismatis ostendisse 40 quam ipsum intollerabile scisma aliquo colore justificasse etc. amen. a) em.; Vorl. dixerat. b) em.; Vorl. dicit. c) die Vorlage hat hier zwar keine Lücke, aber der Zusammenhang zeigt daf reformacione und einige andere Worte ausgefallen sind, etwa nihil admittere debebant, quod. d) em.; Vorl. consensurum. e) em.; Vorl. reciperunt. f) em.; Vorl. dicit. g) em.; Vort. qui. 1 Vgl. nr. 211 art. 35 (S. 438 Z. 16 ff.). 45 2 Vgl. die S. 112 Anm. 4 erwähnte Mainzer Ak- zeptation vom 26. März 1439, künftig RTA. Bd. 14. 8 Vgl. nr. 211 art. 3b (S. 438 Z. 25 ff.). Vgl. Lazarus, S. 117-118. 5 Vgl. Zellfelder S. 63-65 und Lazarus S. 118 bis 119. 6 Vgl. nr. 211 art. 35 (S. 438 Z. 27 ff.). Vgl. art. 9a. Vgl. Segovia lib. 14 cap. 31 (Monc. conc. 3, 265). Deutsche Reichstags-Akten XVI. 69
Strana 544
544 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 214. Antwort des Thomas Ebendorfer im Namen K. Friedrichs auf die Propositionen [Juli 9] eines nicht gen. Gesandten des Königs von England: dankt für das Lob, das der Gesandte dem Römischen König wegen seines Eifers um die Friedensstiftung in der Kirche erteilt hat; lobt sein Kommen; weist seinen Angriff auf die Neutralität zu- rück; antwortet auf seine Aufforderung, P. Eugen Obödienz zu leisten und ihm das 5 Baseler Konzil zu unterwerfen (Bruchstücke). 1442 [Juli 91 Frankfurt 2]. Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4680 fol. 434ab, 429ab und 435 ab cop. chart. coaeva, von Ebendorfer geschrieben. Uberschrift Responsio ad propositionem Anglicorum 1442 Mo- guntie. Die Rede ist in der Mitte und am Schluß unvollständig (vgl. unten S. 545 Anm. 10 und S. 547 Anm. 8). Die zahlreichen Berichtigungen und Zusätze, die Eben- 10 dorfer teils auf den Rändern teils zwischen den Zeilen angebracht hat, sind von uns mit Hilfe spitzer Klammern kenntlich gemacht worden. [1) Quid ad tam a trottantis stili orationem, lepida multa venustate (facundam), ambigua disserentem, opinata contestantem, dubia conscientiarum enucleantem et, (que jam a certis annorum decursibus non passionate sed docte) et timorate mentes in 15 quadam perplexa hesitatione (multa) tenebrosa nubium (sub) caligine vix serenare potuerunt, jam faciliori verborum cursu absolventem e, (ego tantillus respondere habeam, quamvis jussu regio impulsus, dum abdita penetrarem mei posse, exploratum non habeo, cum non sim poeta nec oratoris filius, sed magis ejus, qui novit unciariasd sinonimias" vellicare), nisi3 post humane sobolis (deflenda) vulnera que venerabilis iste olim Anglorum e gente 20 propagatus Beda 4 in se deprehendens (fateri coactus est), primevam" hominis beatitu- dinem (posteris transivisse 5 tenendam) infelici transgressione deperditam diabolica fraude ingesta h. unde et propagatus noscitur interitus. inde humani generis nutrita defectio, inde ignorancia rationi contraria, (inde virium anime vulneracio,) inde noxie cure, inde penitenda consilia, inde et obscurata cogitatio, desiderate i justitie neglectus, inde mille 25 lapsus sunt criminum et plura nobis cum peccatoribus facta sunt comunia, que deitas fecerat esse discreta, et alia innumera, que nulla racione ignorasset anima, si ejus fuisset dignitas custodita, justo (utique) dei judicio ad ignorantiam depressa, que scire voluit contumaciter sibi prohibita, inantea conjecturis laborans et problewmatibus neutris, que sine k labore et erroris devio nosse potuit universa. unde bella, unde lites, unde differentie, so unde gentium et, quod amplius, (individue! matris ecclesie eorum, qui) Christiano nomine gloriantur, simultates, quas orationibus postulationibus requesta et ammonitione submoveri postulabatm, polita multa oratione perorando, vestra paternitas reverenda, exordiens (ad dominum clamans) „fiat pax in virtute tua“ 5. verbum optimum omni acceptione dignum, si debita intentione justa lege in fraterna fuerit caritate radicatum! s5 de qua subnectitur „propter fratres meos et proximos meos loquebar pacem de te“ 6. „propter fratres et proximos" eleganter dixit propheta regius, ne, si fortassis passione allectus nimis aut sponsione caduca attractus " sive falsa racione sponte delinitus, dum a) tam — orationem korr. für trottantem verborum seriom. b) korr. für que. c) cm.; Vorl. absoluta. d) dic Lesart ist unsicher ; die Forlage hat vncis mit Uberstrich über cis. e) em.; Vorl. sinonimas. f) em.; Vorl. 40 post primevam. g) em.; Vorl. transivit. h) em.; Vorl. ingestam; am Rande ist clarius edocuit hinsugefägt. i) em.; Forl. desiderium. k) Vorl. wiederholt sine. I) em.; Vorl. individua matre. m) hier würden fobjende am Rande stehende Worte einzufügen sein: propheta, cum quibus et sua regia celsitudo altis cogitur clamitare vocibus et suspiriis ; sie passen jedoch nicht in den Zusammenhang; oder sind sie Z. 37 nach propheta regius einzuschieben? n) em.; Vorl. atractus. 45 1 Vgl. S. 249. Die Ortsangabe Moguntie hat der Herausgeber stillschweigend korrigiert. Der Mainzer Kongreß von 1441 wird für das Stück nicht in Frage 1Q] kommen. 3 Im Folgenden scheint Ebendorfer die durch die verschiedenen Nachträge gebotene Anderung der Satzkonstruktion unterlassen zu haben. Die von uns vorgenommenen Eingriffe werden wohl zur Klärung des Zusammenhanges ausreichen. 4 Vgl. Homiliarum lib. 1: homilia prima (Migne 94, 9). Ps. 121, 7. Ps. 121, 8. 50
544 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 214. Antwort des Thomas Ebendorfer im Namen K. Friedrichs auf die Propositionen [Juli 9] eines nicht gen. Gesandten des Königs von England: dankt für das Lob, das der Gesandte dem Römischen König wegen seines Eifers um die Friedensstiftung in der Kirche erteilt hat; lobt sein Kommen; weist seinen Angriff auf die Neutralität zu- rück; antwortet auf seine Aufforderung, P. Eugen Obödienz zu leisten und ihm das 5 Baseler Konzil zu unterwerfen (Bruchstücke). 1442 [Juli 91 Frankfurt 2]. Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4680 fol. 434ab, 429ab und 435 ab cop. chart. coaeva, von Ebendorfer geschrieben. Uberschrift Responsio ad propositionem Anglicorum 1442 Mo- guntie. Die Rede ist in der Mitte und am Schluß unvollständig (vgl. unten S. 545 Anm. 10 und S. 547 Anm. 8). Die zahlreichen Berichtigungen und Zusätze, die Eben- 10 dorfer teils auf den Rändern teils zwischen den Zeilen angebracht hat, sind von uns mit Hilfe spitzer Klammern kenntlich gemacht worden. [1) Quid ad tam a trottantis stili orationem, lepida multa venustate (facundam), ambigua disserentem, opinata contestantem, dubia conscientiarum enucleantem et, (que jam a certis annorum decursibus non passionate sed docte) et timorate mentes in 15 quadam perplexa hesitatione (multa) tenebrosa nubium (sub) caligine vix serenare potuerunt, jam faciliori verborum cursu absolventem e, (ego tantillus respondere habeam, quamvis jussu regio impulsus, dum abdita penetrarem mei posse, exploratum non habeo, cum non sim poeta nec oratoris filius, sed magis ejus, qui novit unciariasd sinonimias" vellicare), nisi3 post humane sobolis (deflenda) vulnera que venerabilis iste olim Anglorum e gente 20 propagatus Beda 4 in se deprehendens (fateri coactus est), primevam" hominis beatitu- dinem (posteris transivisse 5 tenendam) infelici transgressione deperditam diabolica fraude ingesta h. unde et propagatus noscitur interitus. inde humani generis nutrita defectio, inde ignorancia rationi contraria, (inde virium anime vulneracio,) inde noxie cure, inde penitenda consilia, inde et obscurata cogitatio, desiderate i justitie neglectus, inde mille 25 lapsus sunt criminum et plura nobis cum peccatoribus facta sunt comunia, que deitas fecerat esse discreta, et alia innumera, que nulla racione ignorasset anima, si ejus fuisset dignitas custodita, justo (utique) dei judicio ad ignorantiam depressa, que scire voluit contumaciter sibi prohibita, inantea conjecturis laborans et problewmatibus neutris, que sine k labore et erroris devio nosse potuit universa. unde bella, unde lites, unde differentie, so unde gentium et, quod amplius, (individue! matris ecclesie eorum, qui) Christiano nomine gloriantur, simultates, quas orationibus postulationibus requesta et ammonitione submoveri postulabatm, polita multa oratione perorando, vestra paternitas reverenda, exordiens (ad dominum clamans) „fiat pax in virtute tua“ 5. verbum optimum omni acceptione dignum, si debita intentione justa lege in fraterna fuerit caritate radicatum! s5 de qua subnectitur „propter fratres meos et proximos meos loquebar pacem de te“ 6. „propter fratres et proximos" eleganter dixit propheta regius, ne, si fortassis passione allectus nimis aut sponsione caduca attractus " sive falsa racione sponte delinitus, dum a) tam — orationem korr. für trottantem verborum seriom. b) korr. für que. c) cm.; Vorl. absoluta. d) dic Lesart ist unsicher ; die Forlage hat vncis mit Uberstrich über cis. e) em.; Vorl. sinonimas. f) em.; Vorl. 40 post primevam. g) em.; Vorl. transivit. h) em.; Vorl. ingestam; am Rande ist clarius edocuit hinsugefägt. i) em.; Forl. desiderium. k) Vorl. wiederholt sine. I) em.; Vorl. individua matre. m) hier würden fobjende am Rande stehende Worte einzufügen sein: propheta, cum quibus et sua regia celsitudo altis cogitur clamitare vocibus et suspiriis ; sie passen jedoch nicht in den Zusammenhang; oder sind sie Z. 37 nach propheta regius einzuschieben? n) em.; Vorl. atractus. 45 1 Vgl. S. 249. Die Ortsangabe Moguntie hat der Herausgeber stillschweigend korrigiert. Der Mainzer Kongreß von 1441 wird für das Stück nicht in Frage 1Q] kommen. 3 Im Folgenden scheint Ebendorfer die durch die verschiedenen Nachträge gebotene Anderung der Satzkonstruktion unterlassen zu haben. Die von uns vorgenommenen Eingriffe werden wohl zur Klärung des Zusammenhanges ausreichen. 4 Vgl. Homiliarum lib. 1: homilia prima (Migne 94, 9). Ps. 121, 7. Ps. 121, 8. 50
Strana 545
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 545 1442 pacem propriam (pro comodo) instaurare sathagit, gladium sibi parare (eciam insperate aut aliis) contendat“, ita (ut) in propheticam corruat sententiam dicendo "pax pax, ubi non erat pax"1, suscitando pacem et non venit, querendo bona sibi „et ecce turbatio"2, et iterum: „qui locuntur pacem cum proximo suo, mala autem in cordibus eorum; da 5 illis secundum opera eorum"s. quam 4 fraterna supportat caritas, que, ut vult glosa ad Ephesos 4.5, „recti est itineris ratio", que „nec frangitur negotio" nec infrigidatur ocio „nec audax existit nec fugax nec preceps" in agendo nec venoso procumbens in fastidio. in hac virtute caritatis pacem querere, „propter fratres et proximos" dissidentes unitatem procurare, haut dubium est laudabile c. «aliorsum d autem, ubi locus et tempus non ex- 1o petunt.) unde cervicosiores efficiantur, pacem efficere, culpatum noscitur et vituperabile, sicud et culpam contrahit, qui impio curat auxilium ferre. [2] hiis paucis absolutis ad partes vestre paternitatis oracionis saltim in effectu descendam. in quibus dum regia extollitur providentia, quia et primum suis litteris6, in presenciarum vero propria in per- sona (relictis paternis dominiis) zelum, quem ad pacem ecclesie mente gessit, opere ex- 15 pressit, respondete, quod id (arbitratur) sue cesaree dignitati debitum et a rege regum creatore (suof sibi) preceptum 8, quatenus gladium deferendo (pacem ecclesie procurando) et constringeret noxios et meritos muneraret et pios. minus tamen debito se in hiis fecisse veretur, non h immemor verbi domini: „cum feceritis“, inquit 7, „omnia, que pre- cepta sunt vobis, dicite servi inutiles sumus; que debuimus facere i, fecimus"; neque „sufficientia nostra" a nobis, sed „ex deo est“, (dicit apostolus 2.k Cor. 3.8). quod vero ad majestatis sue litteras vestram paternitatem venire coegit mari terraque non sine dispendio corporum iemalibus adhuc turgentibus imbribus rex vester serenissimus (et frater regie celsitudinis carissimus ad hoc tam sanctum opus perficiendum), multa laude se dignum exhibuit et imperialis culminis non ab re meruit favoribus sublimari. vos 25 autem immarcessibilis premii dotibus decorari (meruistis) pro mercede ab eo, qui dicit9 „si quis dederit in nomine potum aque frigide“ 10. . - --.----.---.....------- .[3] subinferebatis 1 inveteratum scisma omnium malorum radicalem propaginem, cujus reliquias usque sentimus, (uti nostra testatur expergentia,) per vigilem diligentiam olim domini Sigismundi Romanorum imperatoris dive memorie multo sudore propulsum, so per quosdam perditos et passionatos resuscitatum, unde multi tumultuant, confligunt fideles et infideles insultant. super quibus ex intimis compatitur precordiis regia ipsa celsitudo paratus (juxta vestram exhortationem) operam juxta a deo sibi datam gratiam impen- dere, quatenus hec lues de finibus exsuffletur ecclesie, optimem animadvertens n, quia sine providentia regia nec pax dari negotiis nec comuni poterit consului utilitati °. non minus s5 eciam compassione movetur, quod patres, qui tunc Basilee consederant, requeste regum 20 (Juli 9] a) em.; Vorl. contendit. b) Vorl. eher dicende. c) von hier an bis descendam (Z. 11) ist die Vorlage schr stark korrigiert. d) es ist zweifelhaft, ob die Worte aliorsum — expetunt hier einzufügen sind, da Verweisungszeichen fehlen. e) oder respondetur? ist durch Korrektur undeutlich geworden. f) die Vorlage stelll um sibi suo. g) korr. für impositum. h) non — domini korr. für dicente domino. i) fehlt in der Vorlage. k) em.; Vorl. 1. Cor. 4. 1) em.; Vorl. subinfebatis. m) unsicher, weil korrigiert. n) em.; Vorl. animadvertes. 0) Vorl. teiederholt utilitati. Jeremias 6, 14. Jeremias 14, 19. Ps. 27, 3 und 4. 4 Man ergänze pacem. 5 Epheser 4, 2. Vgl. die Glossa ordinaria [Wala- fridi Strabonis et Anselmi de Laon] vol. 4 fol. 187b. 8 Vgl. nr. 31. Luc. 17, 10. 50 8 2. Cor. 3, 5. 9 Vgl. Matth. 10, 42. 10 Hier ist in unserer Vorlage offenbar eine Lücke. Dies läßt sich schon daraus schließen, daß der 45 Rest von fol. 434b, ungefähr ein Viertel der Seite, leer gelassen ist. Was nun folgt (subinferebatis bis Machabeorum 4 auf S. 546 Z. 37) ist vermutlich beim Binden der Handschrift an eine falsche Stelle geraten; es steht auf fol. 429ab. Daran schließt sich dann fol. 435 ab (numquid usw. auf S. 546 Z. 37). Während der auf fol. 434a b stehende Teil der Rede reich an Korrekturen und Zusätzen ist, fehlen sie auf fol. 429 ab fast ganz und auf fol. 435 ab ganz, wohl ein Zeichen, daß Ebendorfer aus irgendeinem Grunde nicht dazu gekommen ist, die Uberarbeitung der Rede zu vollenden. 69*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 545 1442 pacem propriam (pro comodo) instaurare sathagit, gladium sibi parare (eciam insperate aut aliis) contendat“, ita (ut) in propheticam corruat sententiam dicendo "pax pax, ubi non erat pax"1, suscitando pacem et non venit, querendo bona sibi „et ecce turbatio"2, et iterum: „qui locuntur pacem cum proximo suo, mala autem in cordibus eorum; da 5 illis secundum opera eorum"s. quam 4 fraterna supportat caritas, que, ut vult glosa ad Ephesos 4.5, „recti est itineris ratio", que „nec frangitur negotio" nec infrigidatur ocio „nec audax existit nec fugax nec preceps" in agendo nec venoso procumbens in fastidio. in hac virtute caritatis pacem querere, „propter fratres et proximos" dissidentes unitatem procurare, haut dubium est laudabile c. «aliorsum d autem, ubi locus et tempus non ex- 1o petunt.) unde cervicosiores efficiantur, pacem efficere, culpatum noscitur et vituperabile, sicud et culpam contrahit, qui impio curat auxilium ferre. [2] hiis paucis absolutis ad partes vestre paternitatis oracionis saltim in effectu descendam. in quibus dum regia extollitur providentia, quia et primum suis litteris6, in presenciarum vero propria in per- sona (relictis paternis dominiis) zelum, quem ad pacem ecclesie mente gessit, opere ex- 15 pressit, respondete, quod id (arbitratur) sue cesaree dignitati debitum et a rege regum creatore (suof sibi) preceptum 8, quatenus gladium deferendo (pacem ecclesie procurando) et constringeret noxios et meritos muneraret et pios. minus tamen debito se in hiis fecisse veretur, non h immemor verbi domini: „cum feceritis“, inquit 7, „omnia, que pre- cepta sunt vobis, dicite servi inutiles sumus; que debuimus facere i, fecimus"; neque „sufficientia nostra" a nobis, sed „ex deo est“, (dicit apostolus 2.k Cor. 3.8). quod vero ad majestatis sue litteras vestram paternitatem venire coegit mari terraque non sine dispendio corporum iemalibus adhuc turgentibus imbribus rex vester serenissimus (et frater regie celsitudinis carissimus ad hoc tam sanctum opus perficiendum), multa laude se dignum exhibuit et imperialis culminis non ab re meruit favoribus sublimari. vos 25 autem immarcessibilis premii dotibus decorari (meruistis) pro mercede ab eo, qui dicit9 „si quis dederit in nomine potum aque frigide“ 10. . - --.----.---.....------- .[3] subinferebatis 1 inveteratum scisma omnium malorum radicalem propaginem, cujus reliquias usque sentimus, (uti nostra testatur expergentia,) per vigilem diligentiam olim domini Sigismundi Romanorum imperatoris dive memorie multo sudore propulsum, so per quosdam perditos et passionatos resuscitatum, unde multi tumultuant, confligunt fideles et infideles insultant. super quibus ex intimis compatitur precordiis regia ipsa celsitudo paratus (juxta vestram exhortationem) operam juxta a deo sibi datam gratiam impen- dere, quatenus hec lues de finibus exsuffletur ecclesie, optimem animadvertens n, quia sine providentia regia nec pax dari negotiis nec comuni poterit consului utilitati °. non minus s5 eciam compassione movetur, quod patres, qui tunc Basilee consederant, requeste regum 20 (Juli 9] a) em.; Vorl. contendit. b) Vorl. eher dicende. c) von hier an bis descendam (Z. 11) ist die Vorlage schr stark korrigiert. d) es ist zweifelhaft, ob die Worte aliorsum — expetunt hier einzufügen sind, da Verweisungszeichen fehlen. e) oder respondetur? ist durch Korrektur undeutlich geworden. f) die Vorlage stelll um sibi suo. g) korr. für impositum. h) non — domini korr. für dicente domino. i) fehlt in der Vorlage. k) em.; Vorl. 1. Cor. 4. 1) em.; Vorl. subinfebatis. m) unsicher, weil korrigiert. n) em.; Vorl. animadvertes. 0) Vorl. teiederholt utilitati. Jeremias 6, 14. Jeremias 14, 19. Ps. 27, 3 und 4. 4 Man ergänze pacem. 5 Epheser 4, 2. Vgl. die Glossa ordinaria [Wala- fridi Strabonis et Anselmi de Laon] vol. 4 fol. 187b. 8 Vgl. nr. 31. Luc. 17, 10. 50 8 2. Cor. 3, 5. 9 Vgl. Matth. 10, 42. 10 Hier ist in unserer Vorlage offenbar eine Lücke. Dies läßt sich schon daraus schließen, daß der 45 Rest von fol. 434b, ungefähr ein Viertel der Seite, leer gelassen ist. Was nun folgt (subinferebatis bis Machabeorum 4 auf S. 546 Z. 37) ist vermutlich beim Binden der Handschrift an eine falsche Stelle geraten; es steht auf fol. 429ab. Daran schließt sich dann fol. 435 ab (numquid usw. auf S. 546 Z. 37). Während der auf fol. 434a b stehende Teil der Rede reich an Korrekturen und Zusätzen ist, fehlen sie auf fol. 429 ab fast ganz und auf fol. 435 ab ganz, wohl ein Zeichen, daß Ebendorfer aus irgendeinem Grunde nicht dazu gekommen ist, die Uberarbeitung der Rede zu vollenden. 69*
Strana 546
546 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [Juli 9) et principum super abstinentia privationis domini Ewgenii acquiescere minime curaverunt. que postquam (proch pudor) una cum aliis pluribus inconvenientibus emerserunt, deo auspice regia celsitudo assistentibus sibi suis principibus electoribus et aliis debitum ma- lagma curabit apponere“. [4] insugillationem quandam adversus neutralitatem subinferre curavistis, (quam verius indifferentiam decuit appellari,) quam b in scripturis commen- datam non haberi affirmastis 1. libeat queso advertere, quid lateat virtutis aut malicie in nomine. negatio siquidem absolute posita malignitas pronunciatur nature. que totum destruit, quod (post) se invenit, (et ejus oppositum inducit) hac acceptacione neutralitatis. que omne jugum obedientie «parentibus debitum) tam actualis quam virtualis abicit et filium contumacem parentibus et parvipensorem monitorum efficit. legis edicto jure saxis 10 obruitur (Deuteronomio 21.c 2). et dei et ecclesie precepto dampnatur. sed absit hac nota involvi inclite Germanice nationis reges et principes aut eisdem subjectos populos! qui videntes contritionem sancte matris ecclesie per duo ecclesie vocata capita et d, quod in- visum erat a seculis, per duo generalia concilia representata corpora, videntes se cum suo Romanorum rege hiis malis (signanter) debere occurrere et se efficaces mediatores 15 constituere, habentes eciam probabile dubium facti et de contendentium justicia, postquam eciam (dive memorie primum Sigismundus Romanorum imperator, post) invictissimus dominus Albertus Romanorum rex semper augustus dux Austrie (cujus anima deo vivat) rebus excessit humanis, ne forte in devio oberrarent et suis electionibus occasionem calumpniandi inicerent, ut eciam una cum rege suo comodius scismati obviare possent, 20 ne tamquam cecucientes (aut) palpantes ducerentur ad scrobem, „impio ferrent auxilium“s, scismati prestarent fomitem et sic cum Josaphat dei iracundiam contra se provocarent, ut tradit historia 2. Paralipomenon 19.4: hiis et aliis justis de causis usque ad legitimam meritorum cause discussionem numquid licuit sub indifferencia quadam aut neutralitate largo vocabulo dicta se sistere, existente tamen parata voluntate honorandi et recognoscendi 25 hunc pro summo pontifice successore Petri et Christi vicario in terris, qui post legitimum ecclesie juditium talis fuerit declaratus? quis enim sic facientes et actum obedientie, qui in perniciem vergeret ecclesie et ei, cui exhiberetur, ad legitimam discussionem non frontose sed humiliter suspendentes racionabiliter culpare potest, nisi fascinatus ad opinionem propriam aut qui secreta mentium et actus indifferentes in pejorem solet partem inter- s0 pretari? quod fieri vetat vester alumpnus et noster monachus venerabilis Beda 5. et ut, que dico, colorem habeant, paucis agam exemplis. numquid Alchymo 6 insultante contra modestum Oniam et ambiente summum sacerdotiume, post vero Jasone, post Lysimacho et Andronico, timorati scientes Oniam legitimum pastorem actualem obedientiam sibi prestandam poterant suspendere, ne tirannorum et gentilium crudelitas acrius in ecclesiam s5 deseviret, cum tamen sub interminatione mortis hec obedientia a deo credatur precepta Deuteronomio 17.7? (habetur historia 2. Machabeorum 4. s). numquid Chusi Arachites scienter sequitur Absalon scismaticum pessimum, dicens „cui serviam? nonne filio regis, sicud patri tuo? sic parebo tibi“ (2. Regum 16.19)? in quibus tamen Nicolaus de a) zwischen apponere und insugillationem sind in der Vorlage vier Zeilen leer gelassen. b) em.; Vorl. que. c) fehlt 40 in der Vorlage; es ist aber Raum freigelassen. d) in der Vorlage folgt duo. e) em.; Vorl. sacerdotem. f) em.; Vorl. 15. Vgl. nr. 215 art. 3a. Vgl. Deuteron. 21, 20 und 21. Vgl. 2. Chron. 19, 2. 4 Vgl. ebenda. 5 Die Stelle, auf die Ebendorfer anspielt, ist uns nicht gelungen zu ermitteln. 6 Wie in seiner dem Mainzer Reichstag über- reichten Denkschrift (RTA. 15 nr. 354 art. 9f), so 1 2 3 vermengt Ebendorfer auch hier zwei verschiedene, 1. Makk. 7 und 2. Makk. 4 erzählte Vorgänge. Was oben von Alcimus gesagt ist, gilt nur für Jason, 45 den Bruder des Onias, Lysimachus und Andronicus, den Mörder des Onias. Deuteron. 17, 12. 2. Makk. 4, 7ff. 2. Kön. 16, 19. Vgl. RTA. 15, 828 Z. 31ff. 50
546 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 [Juli 9) et principum super abstinentia privationis domini Ewgenii acquiescere minime curaverunt. que postquam (proch pudor) una cum aliis pluribus inconvenientibus emerserunt, deo auspice regia celsitudo assistentibus sibi suis principibus electoribus et aliis debitum ma- lagma curabit apponere“. [4] insugillationem quandam adversus neutralitatem subinferre curavistis, (quam verius indifferentiam decuit appellari,) quam b in scripturis commen- datam non haberi affirmastis 1. libeat queso advertere, quid lateat virtutis aut malicie in nomine. negatio siquidem absolute posita malignitas pronunciatur nature. que totum destruit, quod (post) se invenit, (et ejus oppositum inducit) hac acceptacione neutralitatis. que omne jugum obedientie «parentibus debitum) tam actualis quam virtualis abicit et filium contumacem parentibus et parvipensorem monitorum efficit. legis edicto jure saxis 10 obruitur (Deuteronomio 21.c 2). et dei et ecclesie precepto dampnatur. sed absit hac nota involvi inclite Germanice nationis reges et principes aut eisdem subjectos populos! qui videntes contritionem sancte matris ecclesie per duo ecclesie vocata capita et d, quod in- visum erat a seculis, per duo generalia concilia representata corpora, videntes se cum suo Romanorum rege hiis malis (signanter) debere occurrere et se efficaces mediatores 15 constituere, habentes eciam probabile dubium facti et de contendentium justicia, postquam eciam (dive memorie primum Sigismundus Romanorum imperator, post) invictissimus dominus Albertus Romanorum rex semper augustus dux Austrie (cujus anima deo vivat) rebus excessit humanis, ne forte in devio oberrarent et suis electionibus occasionem calumpniandi inicerent, ut eciam una cum rege suo comodius scismati obviare possent, 20 ne tamquam cecucientes (aut) palpantes ducerentur ad scrobem, „impio ferrent auxilium“s, scismati prestarent fomitem et sic cum Josaphat dei iracundiam contra se provocarent, ut tradit historia 2. Paralipomenon 19.4: hiis et aliis justis de causis usque ad legitimam meritorum cause discussionem numquid licuit sub indifferencia quadam aut neutralitate largo vocabulo dicta se sistere, existente tamen parata voluntate honorandi et recognoscendi 25 hunc pro summo pontifice successore Petri et Christi vicario in terris, qui post legitimum ecclesie juditium talis fuerit declaratus? quis enim sic facientes et actum obedientie, qui in perniciem vergeret ecclesie et ei, cui exhiberetur, ad legitimam discussionem non frontose sed humiliter suspendentes racionabiliter culpare potest, nisi fascinatus ad opinionem propriam aut qui secreta mentium et actus indifferentes in pejorem solet partem inter- s0 pretari? quod fieri vetat vester alumpnus et noster monachus venerabilis Beda 5. et ut, que dico, colorem habeant, paucis agam exemplis. numquid Alchymo 6 insultante contra modestum Oniam et ambiente summum sacerdotiume, post vero Jasone, post Lysimacho et Andronico, timorati scientes Oniam legitimum pastorem actualem obedientiam sibi prestandam poterant suspendere, ne tirannorum et gentilium crudelitas acrius in ecclesiam s5 deseviret, cum tamen sub interminatione mortis hec obedientia a deo credatur precepta Deuteronomio 17.7? (habetur historia 2. Machabeorum 4. s). numquid Chusi Arachites scienter sequitur Absalon scismaticum pessimum, dicens „cui serviam? nonne filio regis, sicud patri tuo? sic parebo tibi“ (2. Regum 16.19)? in quibus tamen Nicolaus de a) zwischen apponere und insugillationem sind in der Vorlage vier Zeilen leer gelassen. b) em.; Vorl. que. c) fehlt 40 in der Vorlage; es ist aber Raum freigelassen. d) in der Vorlage folgt duo. e) em.; Vorl. sacerdotem. f) em.; Vorl. 15. Vgl. nr. 215 art. 3a. Vgl. Deuteron. 21, 20 und 21. Vgl. 2. Chron. 19, 2. 4 Vgl. ebenda. 5 Die Stelle, auf die Ebendorfer anspielt, ist uns nicht gelungen zu ermitteln. 6 Wie in seiner dem Mainzer Reichstag über- reichten Denkschrift (RTA. 15 nr. 354 art. 9f), so 1 2 3 vermengt Ebendorfer auch hier zwei verschiedene, 1. Makk. 7 und 2. Makk. 4 erzählte Vorgänge. Was oben von Alcimus gesagt ist, gilt nur für Jason, 45 den Bruder des Onias, Lysimachus und Andronicus, den Mörder des Onias. Deuteron. 17, 12. 2. Makk. 4, 7ff. 2. Kön. 16, 19. Vgl. RTA. 15, 828 Z. 31ff. 50
Strana 547
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 547 Juli 9] 1442 Lyra 1 ipsum a peccato et mendatio prorsus excusat, quia hec dixit et egit in bonum Absalon, ut ipsum a sua malicia revocaret et impediret. quis eciam ambigit in scissura regni Israel multos neque Roboam propter stulticiam neque Jeroboam propter maliciam prestitisse obedientiam, licet propter inobedientiam Jonathe non ambigerent a deo plagatum populum (primo Regum 14.2)? talem indifferentiam prestantissimi doctores in humanis tempore proximi scismatis degentes laudaverunt plus quam declarationem, innitentes dictis Bernardi" super isto „fiat voluntas tua"4: „hec approbemus et appetamus, que placere deo indubi- tanter scimus. ea vero omnibus modis odisse debemus, de quibus certum est, quod ea oderit deus". et sequitur: „nemo igitur super hiis, que certa sunt, hesitet; nemo dubia 10 pro certis admittat; nemo a sibi juditium vendicet in dubiis precipitetve sententiam". et quid queso aliud vult Augustinus in epistola ad Bonifatium5 „si duo contra phas temeri- tate concertantium fuerint ordinati, nullum ex eis futurum summum pontificem permitti- mus etc.“? hac ratione Karolus quartus imperator primum cum toto electorum cetu indifferentiam sub preterito scismate amplexati sunt, et simul rex Francorum. in qua si 15 instar Petri regis Arragonum 6 usque ad mortem perstitissent et pro veritate et justitia contendentium legitimam inquisitionem instituissent, scisma illud 40 annorum spatio in- veteratum minime extitisset. ex quibus liquet, quomodo minus digne inclita natio Ger- manie a magistro, quem summum pontificem, ad musam, quam generale concilium, sive a masculino ad femininum genus instar puerorum usque ad neutrum, in quo stapedium 20 sine sessore interpretatum audivimus, descendisse asseritur, quia obedientiam debitam pro loco ete tempore, habitualem videlicet aut virtualem, numquam ademit neque muliebri instabilitate generalium conciliorum auctoritatem a Christo traditam sue in omnibus potestati neque puerorum ad instar ad comune, quod „inmundum“ dicitur Actuum 10.7, se in presenti negotio credit devenisse, aut ab isto serenessimo vestro rege sibi hanc 25 maculam rite imponi potuisse. [5] subjungit in fine vestra paternitas exhortationem, ut ea, que sunt in voce, sint earum, que sunt in anima, passionum note, et, ut d horum effectus demonstretur in opere, quatenus domino Ewgenio reintegretur obedientia et sibi subdatur Basiliensium congregatio. .......... - - - - - - . . - 8. 1442 30 35 215. Denkschrift der drei gen. Gesandten K. Heinrichs VI. von England für K. Friedrich und die Kurfürsten: bestreiten die Unfehlbarkeit der Konzilien im allgemeinen und die Richtigkeit der vom Baseler Konzil dafür geltend gemachten Gründe im be- sonderen; verlangen die Aufhebung der Neutralität; machen Vorschläge für eine Reform der Konzilien und fordern, daß bis zu deren Durchführung die Frage der Berufung eines dritten Konzils nicht mehr erörtert werde; sind dafür, daß das Baseler Konzil in jeder Weise zur Vernunft gebracht und zur Anerkennung Eugens IV. veranlaßt werde: halten den allgemeinen Gehorsam gegen Eugen IV. für selbst- verständlich. 1442 Juli 10 [Frankfurt]. Juli 10 a) em.; Vorl. ne. b) em.; Vorl. dubium. c) fehlt in der Vorlage. d) em.; Vorl. et. In Nikolaus von Lyras Postilla in libros Regum 40 ist das oben Mitgeteilte nicht zu 2. Kön. 16, 19, sondern zu 2. Kön. 15, 34 angemerkt. Vgl. RTA. 15, 828 Z. 35 ff. 1. Kön. 14, 27 ff. Vgl. RTA. 15, 829 Z. 10 ff. s Ebendorfer hat die folgenden Stellen nicht 45 Bernhard von Clairvaux, sondern der Epistola pacis Heinrichs von Langenstein entlehnt. Vgl. RTA. 15, 829 Anm. 11. * Matth. 6, 10. * Wie schon RTA. 15, 802 Anm. 7 nachgewiesen wurde, stammt der Ausspruch nicht von Augustin, sondern aus einem Briefe des Kaisers Honorius an Papst Bonifazius I. Vgl. Decretum c. 8 D. 79. 6 Vgl. Valois, La France et le grand schisme d'occident 1, 212 ff. Actus apost. 10, 14. 8 Der Schluß der Rede fehlt, sollte aber wohl nachgetragen werden, da mehr als drei Viertel von fol. 435b leer gelassen sind.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 547 Juli 9] 1442 Lyra 1 ipsum a peccato et mendatio prorsus excusat, quia hec dixit et egit in bonum Absalon, ut ipsum a sua malicia revocaret et impediret. quis eciam ambigit in scissura regni Israel multos neque Roboam propter stulticiam neque Jeroboam propter maliciam prestitisse obedientiam, licet propter inobedientiam Jonathe non ambigerent a deo plagatum populum (primo Regum 14.2)? talem indifferentiam prestantissimi doctores in humanis tempore proximi scismatis degentes laudaverunt plus quam declarationem, innitentes dictis Bernardi" super isto „fiat voluntas tua"4: „hec approbemus et appetamus, que placere deo indubi- tanter scimus. ea vero omnibus modis odisse debemus, de quibus certum est, quod ea oderit deus". et sequitur: „nemo igitur super hiis, que certa sunt, hesitet; nemo dubia 10 pro certis admittat; nemo a sibi juditium vendicet in dubiis precipitetve sententiam". et quid queso aliud vult Augustinus in epistola ad Bonifatium5 „si duo contra phas temeri- tate concertantium fuerint ordinati, nullum ex eis futurum summum pontificem permitti- mus etc.“? hac ratione Karolus quartus imperator primum cum toto electorum cetu indifferentiam sub preterito scismate amplexati sunt, et simul rex Francorum. in qua si 15 instar Petri regis Arragonum 6 usque ad mortem perstitissent et pro veritate et justitia contendentium legitimam inquisitionem instituissent, scisma illud 40 annorum spatio in- veteratum minime extitisset. ex quibus liquet, quomodo minus digne inclita natio Ger- manie a magistro, quem summum pontificem, ad musam, quam generale concilium, sive a masculino ad femininum genus instar puerorum usque ad neutrum, in quo stapedium 20 sine sessore interpretatum audivimus, descendisse asseritur, quia obedientiam debitam pro loco ete tempore, habitualem videlicet aut virtualem, numquam ademit neque muliebri instabilitate generalium conciliorum auctoritatem a Christo traditam sue in omnibus potestati neque puerorum ad instar ad comune, quod „inmundum“ dicitur Actuum 10.7, se in presenti negotio credit devenisse, aut ab isto serenessimo vestro rege sibi hanc 25 maculam rite imponi potuisse. [5] subjungit in fine vestra paternitas exhortationem, ut ea, que sunt in voce, sint earum, que sunt in anima, passionum note, et, ut d horum effectus demonstretur in opere, quatenus domino Ewgenio reintegretur obedientia et sibi subdatur Basiliensium congregatio. .......... - - - - - - . . - 8. 1442 30 35 215. Denkschrift der drei gen. Gesandten K. Heinrichs VI. von England für K. Friedrich und die Kurfürsten: bestreiten die Unfehlbarkeit der Konzilien im allgemeinen und die Richtigkeit der vom Baseler Konzil dafür geltend gemachten Gründe im be- sonderen; verlangen die Aufhebung der Neutralität; machen Vorschläge für eine Reform der Konzilien und fordern, daß bis zu deren Durchführung die Frage der Berufung eines dritten Konzils nicht mehr erörtert werde; sind dafür, daß das Baseler Konzil in jeder Weise zur Vernunft gebracht und zur Anerkennung Eugens IV. veranlaßt werde: halten den allgemeinen Gehorsam gegen Eugen IV. für selbst- verständlich. 1442 Juli 10 [Frankfurt]. Juli 10 a) em.; Vorl. ne. b) em.; Vorl. dubium. c) fehlt in der Vorlage. d) em.; Vorl. et. In Nikolaus von Lyras Postilla in libros Regum 40 ist das oben Mitgeteilte nicht zu 2. Kön. 16, 19, sondern zu 2. Kön. 15, 34 angemerkt. Vgl. RTA. 15, 828 Z. 35 ff. 1. Kön. 14, 27 ff. Vgl. RTA. 15, 829 Z. 10 ff. s Ebendorfer hat die folgenden Stellen nicht 45 Bernhard von Clairvaux, sondern der Epistola pacis Heinrichs von Langenstein entlehnt. Vgl. RTA. 15, 829 Anm. 11. * Matth. 6, 10. * Wie schon RTA. 15, 802 Anm. 7 nachgewiesen wurde, stammt der Ausspruch nicht von Augustin, sondern aus einem Briefe des Kaisers Honorius an Papst Bonifazius I. Vgl. Decretum c. 8 D. 79. 6 Vgl. Valois, La France et le grand schisme d'occident 1, 212 ff. Actus apost. 10, 14. 8 Der Schluß der Rede fehlt, sollte aber wohl nachgetragen werden, da mehr als drei Viertel von fol. 435b leer gelassen sind.
Strana 548
548 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 10 Aus München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 328 a.333b cop. chart. coaeva. Die in unsern Varianten mitgeteilten Kapitelziffern und Randbemerkungen rühren von einem Zeit- genossen des Schreibers her. Jesus Christus. [1] „Tria sunt michi difficilia et quartum penitus ignoro" (c. 30. Proverbiorum 5 Salomonis 1). verba sunt me in similem exclamacionem invitantia, que cum sequentibus, quamquam a beato doctore Ambrosio? et ceteris de mirifica Christi incarnacione et humiliacionis misterio perstringantur applicata, tamen non incongrue rei, pro qua venimus, pertinebunt. innotuit enim michi quibusdam referentibus, quod aliqua pro opinione Basi- liensium nuperrime ventilata sint3 aliaque ex parte sanctissimi domini nostri ad eis 10 satisfaciendum reallegata 4 et concludencia. qui modus procedendi, ut videtur, in hac dieta servabitur. quorum utriusque partis actus et proposita exinde michi difficilia manent, cum nec relata audierim nec transcripta viderim nec modo autentico michi fienda mini- strata sint. sed per quosdam familiares plateas et fora lustrantes recepi quatuor materias motas et movendas jam Frankfordie, videlicet de sedis apostolice obediencia et auctoritate, 15 de Basiliensis concilii translacione et nullitate, de interposita partis Germanice neutralitate sive suspensione animorum et de tercio adhuc concilio generali ineundo ob declaracionem quorundam dubiorum. que tria difficilia et quartum ignotum sapiens in textu sacro5 sic seriavit: „via", inquit, „aquile volantis in celo, via colubri super terra, via navis in medio mari, et via viri in adolescencia sua". [2] Quid enim si altitudinem apostolici culminis in sanctissimo domino nostro Eugenio quarto jure et facto hodie residentem aquile per celica volitanti comparare velim, con- gregacionem quoque Basiliensem propter ipsiusb factionem per totum Christianismum utinam minus vere imputatam“ assimilem. colubro super terram serpitanti? cujus ob- tramitantes orbitas ac flexuosa vestigia, ne Orestem calamo intexam, levius pretereo, 25 siouti eciam extollenciam clarissime fame titulis" meritorum sanctissimi domini nostri universo notissime orbi silere decreverim, ne aut sibi, quem sequor, adulor aut parti Basiliensium, quos pocius ad bonum conciliare quam conviciari opprobriis exoptem, occasiones ingeram zeli vel rancoris. ad pacem autem tractandam et non ad ineundam pugnam vocati per cesaream sacram majestatem serenissimi regis Romanorum sumus so missique per supremum dominum nostrum regem Christianissimum, quem duplex diadema Anglie et Francie insignivit. ego autem locum hunc estimo nec litibus aptum nec querelis congruum nec nimiis argumentacionibus accomodum, satis enim perpendimus omnes, quod, donec deus pertinaces e revocare dignetur ad cor et maneat utrisque affectio menti, sensus capiti, flatus pulmoni ac verbum ori, non deerunt tum dictis tum scriptis objecta 35 et responsa replencia cartas et aera. que sepe plus inflammant precordia, quam scandala sedant. quorum ut pociora breviter salutem. [2a] dicunt se congregati Basilee, quia concilium, immo ecclesiam faciunt, nullatenus posse errare universalemque ecclesiam dei representare et similia, cum tamen notissimum apud sciolos habeatur, quod hujusmodi concilia, eciam isto majora, de facto turpiter erraverunt, tam Greca quam Latina. quorum 40 perversis et erroneis sentenciis, quia inimici erant judices, viri electissimi? leguntur re- probati. nam s Johannes Osaurei (Johannes Crisostomus 1) condempnatus fuerat per duo concilia Constantinopolitana“ postmodum per ecclesiam et apostolicam sedem reprobata, 20 a) em.; Vorl. 3. b) in der Vorl. folgt que. c) em.; Vorl. imputatas. d) em.; Vorl. titulus. e) am Rande contra pertinaces. f) em.; Vorl. electessimi. g) am Rande de erroribus conciliorum. h) em.; Vorl. Crisostimus. 45 1 2 8 " 5 Vgl. Sprüche 30, 19. Dort heißt es aber nicht Sprüche 30, 18. Ambrosius, De fide lib. 5 cap. 3 (Migne 16, 657). super terra, sondern super petram. Chrysostomus wurde zuerst im Jahre 403 auf Vgl. nrr. 211 und 212. einer Synode verurteilt, die in einer ad quercum Vgl. nrr. 210 und 213.
548 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 10 Aus München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 328 a.333b cop. chart. coaeva. Die in unsern Varianten mitgeteilten Kapitelziffern und Randbemerkungen rühren von einem Zeit- genossen des Schreibers her. Jesus Christus. [1] „Tria sunt michi difficilia et quartum penitus ignoro" (c. 30. Proverbiorum 5 Salomonis 1). verba sunt me in similem exclamacionem invitantia, que cum sequentibus, quamquam a beato doctore Ambrosio? et ceteris de mirifica Christi incarnacione et humiliacionis misterio perstringantur applicata, tamen non incongrue rei, pro qua venimus, pertinebunt. innotuit enim michi quibusdam referentibus, quod aliqua pro opinione Basi- liensium nuperrime ventilata sint3 aliaque ex parte sanctissimi domini nostri ad eis 10 satisfaciendum reallegata 4 et concludencia. qui modus procedendi, ut videtur, in hac dieta servabitur. quorum utriusque partis actus et proposita exinde michi difficilia manent, cum nec relata audierim nec transcripta viderim nec modo autentico michi fienda mini- strata sint. sed per quosdam familiares plateas et fora lustrantes recepi quatuor materias motas et movendas jam Frankfordie, videlicet de sedis apostolice obediencia et auctoritate, 15 de Basiliensis concilii translacione et nullitate, de interposita partis Germanice neutralitate sive suspensione animorum et de tercio adhuc concilio generali ineundo ob declaracionem quorundam dubiorum. que tria difficilia et quartum ignotum sapiens in textu sacro5 sic seriavit: „via", inquit, „aquile volantis in celo, via colubri super terra, via navis in medio mari, et via viri in adolescencia sua". [2] Quid enim si altitudinem apostolici culminis in sanctissimo domino nostro Eugenio quarto jure et facto hodie residentem aquile per celica volitanti comparare velim, con- gregacionem quoque Basiliensem propter ipsiusb factionem per totum Christianismum utinam minus vere imputatam“ assimilem. colubro super terram serpitanti? cujus ob- tramitantes orbitas ac flexuosa vestigia, ne Orestem calamo intexam, levius pretereo, 25 siouti eciam extollenciam clarissime fame titulis" meritorum sanctissimi domini nostri universo notissime orbi silere decreverim, ne aut sibi, quem sequor, adulor aut parti Basiliensium, quos pocius ad bonum conciliare quam conviciari opprobriis exoptem, occasiones ingeram zeli vel rancoris. ad pacem autem tractandam et non ad ineundam pugnam vocati per cesaream sacram majestatem serenissimi regis Romanorum sumus so missique per supremum dominum nostrum regem Christianissimum, quem duplex diadema Anglie et Francie insignivit. ego autem locum hunc estimo nec litibus aptum nec querelis congruum nec nimiis argumentacionibus accomodum, satis enim perpendimus omnes, quod, donec deus pertinaces e revocare dignetur ad cor et maneat utrisque affectio menti, sensus capiti, flatus pulmoni ac verbum ori, non deerunt tum dictis tum scriptis objecta 35 et responsa replencia cartas et aera. que sepe plus inflammant precordia, quam scandala sedant. quorum ut pociora breviter salutem. [2a] dicunt se congregati Basilee, quia concilium, immo ecclesiam faciunt, nullatenus posse errare universalemque ecclesiam dei representare et similia, cum tamen notissimum apud sciolos habeatur, quod hujusmodi concilia, eciam isto majora, de facto turpiter erraverunt, tam Greca quam Latina. quorum 40 perversis et erroneis sentenciis, quia inimici erant judices, viri electissimi? leguntur re- probati. nam s Johannes Osaurei (Johannes Crisostomus 1) condempnatus fuerat per duo concilia Constantinopolitana“ postmodum per ecclesiam et apostolicam sedem reprobata, 20 a) em.; Vorl. 3. b) in der Vorl. folgt que. c) em.; Vorl. imputatas. d) em.; Vorl. titulus. e) am Rande contra pertinaces. f) em.; Vorl. electessimi. g) am Rande de erroribus conciliorum. h) em.; Vorl. Crisostimus. 45 1 2 8 " 5 Vgl. Sprüche 30, 19. Dort heißt es aber nicht Sprüche 30, 18. Ambrosius, De fide lib. 5 cap. 3 (Migne 16, 657). super terra, sondern super petram. Chrysostomus wurde zuerst im Jahre 403 auf Vgl. nrr. 211 und 212. einer Synode verurteilt, die in einer ad quercum Vgl. nrr. 210 und 213.
Strana 549
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 549 que postea ipsum Johannem colendum tradidit. item beatus pater Augustinus dicit 1, Sardicense concilium hereticorum pocius quam catholicorum fuisse, quia in sanctum Julium papam sentenciam iniquam dare presumpserit a. nec solum in facto, sed et in fide plurima concilia hujusmodi errasse probantur, tam consenciendo quam se subscribendo 5 heresi et errori. alia quoque ad propositum rerum modernarum occurrunt, si permitteturb facultas recitare, quod videlicet concilia minus sana habebantur, reputancia se universalem ecclesiam representare Romano papa excluso contra illam sentenciam sancti pape Stephani et martiris, qui vocatus e ad tale presumptum concilium generale respondit inter cetera: „quomodo", inquit 2, „vestra synodus universalis vocabitur, que Romano non placuit 10 pontifici, sine quo est impossibile res ecclesiasticas canonizare?“ et cetera ibidem. propter hujusmodi eciam exorbitancia synodum Ephesinam3 per Leonem papam dissolutam" scimus et institutam Calcedonensem 4. quod si fieri non posset, insufficientissime provi- deretur ecclesie dei propter insolencias emergentes. non enim est istud tale grande con- cilium, quin errare potuit possit et poterit, ut jam patet. [25] quode autem volunt, 15 sponsam Christi exiberi sponso sine macula et ruga5, ergo sine errore et cetera manere f concilium illam representans, salva reverencia nimis pueriliter arguunt, cum hoc de triumphante, non de militante ecclesia dictum deducit beatissimus pater Augustinus. „nam qui non eam esse talem dicunt“, inquit Augustinus 6, „et tamen in illa sunt, quoniam et ipsi oportet fateantur se habere peccatum, habet in illis ecclesia maculam. si autem false diount, quia corde loquuntur duplici, habet in hiis ecclesia rugam. si vero dicunt se habere ista, non ecclesiam, ergo se non esse membra ejus aut ad ejus corpus se pertinere fatentur, ut in sua confusione dampnentur". hec Augustinus. conciliarii itaque videtur moderni et falli et fallere, et credere et ambigere valent, nisi forte in sua congregacione perfectiores se putent undecim discipulis simul congregatis in locum, quem constituerat illis Jesus, ubi quidam adorarunt, quidam vero dubitarunt (Mathei ultimo7 et planius Marci ultimo 8, ubi „recumbentibus illis apparuit Jesus et exprobavit incredulitatem illorum et duriciam cordis, quia hiis, qui viderant eum resurrexisse a mortuis, non crediderunt“). itaque tam in facto quam in fide ipsos congregatos errasse manifestum est. nec obstat, quod allegant, beatum Gregorium? tamquam quatuor evangelia concilia venerari. fuerunt 30 enim quatuor quater concilia nuncupata generalia, que nulla veneracione digna fuere, ut communiter noverunt historizantes. verum s quicquid de representante ecclesia deduxerim: 20 25 1442 Juli 10 a) fehlt in der Vorlage. b) em.; Vorl. permitteret. c) em.; Vorl. vocatur. d) ein.; Vorl. dissolvere. e) am Rande de ruga sponse. f) em.; Vorl. manet. g) die Vorlage hat Alinea; am Rande capitulum tertium. genannten Vorstadt Chalcedons stattfand (Synodus 35 ad quercum), dann auf einer Synode zu Kon- stantinopel im Jahre 404. Vgl. Hefele 2, 91-97; Preuschen in der Realencyklopädie 4, 105�107; Wetzer und Welte 6, 1614-1618. 1 Vgl. Augustins Brief „Fortunium“ an Eleu- 40 sius, Glorius und Felices cap. 3 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 114; Migne 33, 176). Die Herkunft des Zitates ist uns unbekannt. Die Angabe, der Ausspruch rühre von Papst Stephan I. her, ist aber jedenfalls ebenso unrichtig 45 wie die andere, daß dieser Papst vor ein allge- meines Konzil geladen worden sei. Man vergleiche die Briefe „Decuerat“ Papst Julius' I. an mehrere Orientalische Bischöfe und „Manifesto“ Papst Pelagius' II. an die zur Synode nach Konstantinopel 50 berufenen Bischöfe bei Hinschius, Decretales Pseudo- Isidorianae pag. 471 und 721, in denen der Grund- satz der Berufung der allgemeinen Konzilien durch den Papst ausgesprochen wird, ferner Socrates, Historia ecclesiastica lib. 2 cap. 17 (Migne, Patro- logia Graeca 67, 220). 8 Die sogenannte Räubersynode vom Jahre 449. Vgl. S. 422 Anm. 14. " Die vierte allgemeine Synode zu Chalcedon vom Oktober 451. Vgl. Hefele 2, 410 ff. 5 Vgl. Epheser 5, 27. 6 Vgl. Augustin, De nuptiis et concupiscentia lib. 1 cap. 34 (Corpus script. eccl. lat. 42, 250-251; Migne 44, 435). Matth. 28, 16 und 17. Marc. 16, 11ff. 8 Vgl. den Brief „Consideranti mihi“ Papst Gregors I. an den Patriarchen Johannes von Kon- stantinopel und die andern Patriarchen aus dem Februar 591 (Mon. Germ. hist., Epistolae 1, 36; Jaffé nr. 1092).
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 549 que postea ipsum Johannem colendum tradidit. item beatus pater Augustinus dicit 1, Sardicense concilium hereticorum pocius quam catholicorum fuisse, quia in sanctum Julium papam sentenciam iniquam dare presumpserit a. nec solum in facto, sed et in fide plurima concilia hujusmodi errasse probantur, tam consenciendo quam se subscribendo 5 heresi et errori. alia quoque ad propositum rerum modernarum occurrunt, si permitteturb facultas recitare, quod videlicet concilia minus sana habebantur, reputancia se universalem ecclesiam representare Romano papa excluso contra illam sentenciam sancti pape Stephani et martiris, qui vocatus e ad tale presumptum concilium generale respondit inter cetera: „quomodo", inquit 2, „vestra synodus universalis vocabitur, que Romano non placuit 10 pontifici, sine quo est impossibile res ecclesiasticas canonizare?“ et cetera ibidem. propter hujusmodi eciam exorbitancia synodum Ephesinam3 per Leonem papam dissolutam" scimus et institutam Calcedonensem 4. quod si fieri non posset, insufficientissime provi- deretur ecclesie dei propter insolencias emergentes. non enim est istud tale grande con- cilium, quin errare potuit possit et poterit, ut jam patet. [25] quode autem volunt, 15 sponsam Christi exiberi sponso sine macula et ruga5, ergo sine errore et cetera manere f concilium illam representans, salva reverencia nimis pueriliter arguunt, cum hoc de triumphante, non de militante ecclesia dictum deducit beatissimus pater Augustinus. „nam qui non eam esse talem dicunt“, inquit Augustinus 6, „et tamen in illa sunt, quoniam et ipsi oportet fateantur se habere peccatum, habet in illis ecclesia maculam. si autem false diount, quia corde loquuntur duplici, habet in hiis ecclesia rugam. si vero dicunt se habere ista, non ecclesiam, ergo se non esse membra ejus aut ad ejus corpus se pertinere fatentur, ut in sua confusione dampnentur". hec Augustinus. conciliarii itaque videtur moderni et falli et fallere, et credere et ambigere valent, nisi forte in sua congregacione perfectiores se putent undecim discipulis simul congregatis in locum, quem constituerat illis Jesus, ubi quidam adorarunt, quidam vero dubitarunt (Mathei ultimo7 et planius Marci ultimo 8, ubi „recumbentibus illis apparuit Jesus et exprobavit incredulitatem illorum et duriciam cordis, quia hiis, qui viderant eum resurrexisse a mortuis, non crediderunt“). itaque tam in facto quam in fide ipsos congregatos errasse manifestum est. nec obstat, quod allegant, beatum Gregorium? tamquam quatuor evangelia concilia venerari. fuerunt 30 enim quatuor quater concilia nuncupata generalia, que nulla veneracione digna fuere, ut communiter noverunt historizantes. verum s quicquid de representante ecclesia deduxerim: 20 25 1442 Juli 10 a) fehlt in der Vorlage. b) em.; Vorl. permitteret. c) em.; Vorl. vocatur. d) ein.; Vorl. dissolvere. e) am Rande de ruga sponse. f) em.; Vorl. manet. g) die Vorlage hat Alinea; am Rande capitulum tertium. genannten Vorstadt Chalcedons stattfand (Synodus 35 ad quercum), dann auf einer Synode zu Kon- stantinopel im Jahre 404. Vgl. Hefele 2, 91-97; Preuschen in der Realencyklopädie 4, 105�107; Wetzer und Welte 6, 1614-1618. 1 Vgl. Augustins Brief „Fortunium“ an Eleu- 40 sius, Glorius und Felices cap. 3 (Corpus script. eccl. lat. 34, 2 S. 114; Migne 33, 176). Die Herkunft des Zitates ist uns unbekannt. Die Angabe, der Ausspruch rühre von Papst Stephan I. her, ist aber jedenfalls ebenso unrichtig 45 wie die andere, daß dieser Papst vor ein allge- meines Konzil geladen worden sei. Man vergleiche die Briefe „Decuerat“ Papst Julius' I. an mehrere Orientalische Bischöfe und „Manifesto“ Papst Pelagius' II. an die zur Synode nach Konstantinopel 50 berufenen Bischöfe bei Hinschius, Decretales Pseudo- Isidorianae pag. 471 und 721, in denen der Grund- satz der Berufung der allgemeinen Konzilien durch den Papst ausgesprochen wird, ferner Socrates, Historia ecclesiastica lib. 2 cap. 17 (Migne, Patro- logia Graeca 67, 220). 8 Die sogenannte Räubersynode vom Jahre 449. Vgl. S. 422 Anm. 14. " Die vierte allgemeine Synode zu Chalcedon vom Oktober 451. Vgl. Hefele 2, 410 ff. 5 Vgl. Epheser 5, 27. 6 Vgl. Augustin, De nuptiis et concupiscentia lib. 1 cap. 34 (Corpus script. eccl. lat. 42, 250-251; Migne 44, 435). Matth. 28, 16 und 17. Marc. 16, 11ff. 8 Vgl. den Brief „Consideranti mihi“ Papst Gregors I. an den Patriarchen Johannes von Kon- stantinopel und die andern Patriarchen aus dem Februar 591 (Mon. Germ. hist., Epistolae 1, 36; Jaffé nr. 1092).
Strana 550
550 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 10 representata militans ecclesia, que est propriissime predestinatorum ad gloriam electa congeries, nunquam in fide spe vel caritate finaliter errabit, cui prerogative multiformes congruunt, quas conciliariste sibi fidenter vendicant tanquam suas, dicentes se eciam eos esse, de quibus necessario corpus Christi misticum resultat, et similia. quod admiror supra modum in viris tam oculatis. dicunt eis eciam fore promissum illud salvatoris 5 „ecce “ ego vobiscum omnibus diebus usque in consumacionem sêculi“ (Mathei in fine 1). quod unquam non ecclesie representanti, sed representate per illud videtur dictum. quod aperte habet glossa 2: „vobiscum sum" in fine etc, quia „usque in finem seculi non sunt defecturi, qui divina mansione sint digni". [2e] item sibi appropriant maxime illud salvatoris" „ubicunque duo vel tres congregati fuerint in nomine mei, ibi in medio eorum 10 sum", cum utique illud de omni temporalium sicut et spiritualium devota congregacione collegio vel comitiva dictum scimus, sicut de dieta presenti dici posse spero, nec plus de Basilee quam Florencie congregatis aut potissima Romana curia, ubi et plures et periciores probacioresque solent convenire, maxime postquam jam se subtraxerint et mente et cor- pore cetus dominorum cardinalium, pontificum multitudo, principum oratores, civitatum 15 et communitatum ambasiatores, religionum universitatum ac collegiorum procuratores, ex quibus et eorum consensu et non aliter constat concilium generale. nec ullo modo uni- versalem ecclesiam representat, interveniente eciam sedis apostolice auctoritate et con- firmacione. nam cum fieret tempore apostolorum questio eciam inter neophitos super observacione legalium cum ewangelio, ob quos Paulus Petro in faciem restitit 4, non more so modernorum ipsum privando, sed fraternaliter ipsum corripiendo, ut meminit scriptura 5 „convenerunt apostoli et seniores Judee super hoc verbo etc." „hic“, inquit glossa 6, „exemplum datur faciendi conventum ad discernendum, que fidei sint necessaria". quod vero ibidem" sequitur „cum autem fieret inquisicio etc.“, notandum diligenter, quod deus voluit cum multa altercacione et solempni consultacione elucidari. hanc rem in exemplum, 25 quod multa circa fidem per successionem temporum explicanda forent per generalia con- cilia et cum multa maturitate ruminandab, per auctoritatem vero papalem et ecclesiastice sedis tandem diffinienda, simul itaque concurrant oportet“ auctoritas et consensus. con- cilium enim quasi considium dicitur, eo quod in concilio multi sedeant ad simul con- ferendum. „errant quoque concilia, cum non habeant verum finem, quo dirigantur“, so inquit Semeca8 extra 14. quatuord eciam generalia concilia legimus congregasse e Phariseos: unum contra Christum, „ut caperent eum in sermone“ (Mathei 22.19) ; aliud, ut eum „dolo tenerent et occiderent“ (Mathei 26. 10); aliud contra apostolos (Actuum 4.g 11); aliud contra prothomartirem Stephanum (Actuum 6.12). congregacio itaque generale concilium non facit, nisi eorum, qui habeant interesse, conveniat assensus etc. non enim, ubicunque s5 convenerit generale concilium, arguitur, quod sint congregati in nomine domini, ut liquet a) am Rande ecce ego vobiscum sum. b) die Lesart ist unsicher; wohl kaum nominanda. c) em.; Forl. oporteat- d) Vorl. qualia ; davon ist lia durchgestrichen und übergeschrieben tuor, also quatuor ; or ist ausradiert und der sweite Schaft des u nach unten verlängert, so dae ij dasteht, also quatii. e) so wird wohl ru lesen sein; Vorl. cogisse mit Uberstrich über das ganze Wort. 1) die Ziffer fehlt in der Vorlage. g) em.; Vorl. 2. 40 1 Matth. 28, 20. „ Vgl. die Glossa ordinaria [Walafridi Stra- bonis et Anselmi de Laon] vol. 4 fol. 44b. 8 Matth. 18, 20. 4 Vgl. Galater 2, 11. Actus apost. 15, 6. Vgl. die Anm. 2 genannte Glosse vol. 4 fol. 244“. Actus apost. 15, 7. 8 Wir vermögen dieses, vom Abschreiber der Denk- schrift mit dunklerer Tinte geschriebene, also wohl nachträglich eingefügte Zitat nicht zu identifizieren. In der Vorlage ist über Se die für a-Kürzung üb- liche gekrümmte Linie angebracht, wie auch über dem folgenden ex. Es handelt sich offenbar um die Sigle des Johannes Theutonicus, der den Bei- namen Semeca führte. Doch ist von ihm nicht 45 bekannt, daßt er eine Glosse zu den Extravaganten Johannes XXII. verfaßt hat. Matth. 22, 15. 10 Matth. 26, 4. 11 Vgl. Actus apost. 4, 5. 12 Vgl. ebenda 6, 12. 50
550 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 10 representata militans ecclesia, que est propriissime predestinatorum ad gloriam electa congeries, nunquam in fide spe vel caritate finaliter errabit, cui prerogative multiformes congruunt, quas conciliariste sibi fidenter vendicant tanquam suas, dicentes se eciam eos esse, de quibus necessario corpus Christi misticum resultat, et similia. quod admiror supra modum in viris tam oculatis. dicunt eis eciam fore promissum illud salvatoris 5 „ecce “ ego vobiscum omnibus diebus usque in consumacionem sêculi“ (Mathei in fine 1). quod unquam non ecclesie representanti, sed representate per illud videtur dictum. quod aperte habet glossa 2: „vobiscum sum" in fine etc, quia „usque in finem seculi non sunt defecturi, qui divina mansione sint digni". [2e] item sibi appropriant maxime illud salvatoris" „ubicunque duo vel tres congregati fuerint in nomine mei, ibi in medio eorum 10 sum", cum utique illud de omni temporalium sicut et spiritualium devota congregacione collegio vel comitiva dictum scimus, sicut de dieta presenti dici posse spero, nec plus de Basilee quam Florencie congregatis aut potissima Romana curia, ubi et plures et periciores probacioresque solent convenire, maxime postquam jam se subtraxerint et mente et cor- pore cetus dominorum cardinalium, pontificum multitudo, principum oratores, civitatum 15 et communitatum ambasiatores, religionum universitatum ac collegiorum procuratores, ex quibus et eorum consensu et non aliter constat concilium generale. nec ullo modo uni- versalem ecclesiam representat, interveniente eciam sedis apostolice auctoritate et con- firmacione. nam cum fieret tempore apostolorum questio eciam inter neophitos super observacione legalium cum ewangelio, ob quos Paulus Petro in faciem restitit 4, non more so modernorum ipsum privando, sed fraternaliter ipsum corripiendo, ut meminit scriptura 5 „convenerunt apostoli et seniores Judee super hoc verbo etc." „hic“, inquit glossa 6, „exemplum datur faciendi conventum ad discernendum, que fidei sint necessaria". quod vero ibidem" sequitur „cum autem fieret inquisicio etc.“, notandum diligenter, quod deus voluit cum multa altercacione et solempni consultacione elucidari. hanc rem in exemplum, 25 quod multa circa fidem per successionem temporum explicanda forent per generalia con- cilia et cum multa maturitate ruminandab, per auctoritatem vero papalem et ecclesiastice sedis tandem diffinienda, simul itaque concurrant oportet“ auctoritas et consensus. con- cilium enim quasi considium dicitur, eo quod in concilio multi sedeant ad simul con- ferendum. „errant quoque concilia, cum non habeant verum finem, quo dirigantur“, so inquit Semeca8 extra 14. quatuord eciam generalia concilia legimus congregasse e Phariseos: unum contra Christum, „ut caperent eum in sermone“ (Mathei 22.19) ; aliud, ut eum „dolo tenerent et occiderent“ (Mathei 26. 10); aliud contra apostolos (Actuum 4.g 11); aliud contra prothomartirem Stephanum (Actuum 6.12). congregacio itaque generale concilium non facit, nisi eorum, qui habeant interesse, conveniat assensus etc. non enim, ubicunque s5 convenerit generale concilium, arguitur, quod sint congregati in nomine domini, ut liquet a) am Rande ecce ego vobiscum sum. b) die Lesart ist unsicher; wohl kaum nominanda. c) em.; Forl. oporteat- d) Vorl. qualia ; davon ist lia durchgestrichen und übergeschrieben tuor, also quatuor ; or ist ausradiert und der sweite Schaft des u nach unten verlängert, so dae ij dasteht, also quatii. e) so wird wohl ru lesen sein; Vorl. cogisse mit Uberstrich über das ganze Wort. 1) die Ziffer fehlt in der Vorlage. g) em.; Vorl. 2. 40 1 Matth. 28, 20. „ Vgl. die Glossa ordinaria [Walafridi Stra- bonis et Anselmi de Laon] vol. 4 fol. 44b. 8 Matth. 18, 20. 4 Vgl. Galater 2, 11. Actus apost. 15, 6. Vgl. die Anm. 2 genannte Glosse vol. 4 fol. 244“. Actus apost. 15, 7. 8 Wir vermögen dieses, vom Abschreiber der Denk- schrift mit dunklerer Tinte geschriebene, also wohl nachträglich eingefügte Zitat nicht zu identifizieren. In der Vorlage ist über Se die für a-Kürzung üb- liche gekrümmte Linie angebracht, wie auch über dem folgenden ex. Es handelt sich offenbar um die Sigle des Johannes Theutonicus, der den Bei- namen Semeca führte. Doch ist von ihm nicht 45 bekannt, daßt er eine Glosse zu den Extravaganten Johannes XXII. verfaßt hat. Matth. 22, 15. 10 Matth. 26, 4. 11 Vgl. Actus apost. 4, 5. 12 Vgl. ebenda 6, 12. 50
Strana 551
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 551 1442 ex premissis, nec iterum, ubicunque fuerint duo vel tres congregati in nomine domini, nisi communi consensu, non fit generale concilium. non dubium sane, quin presbiter cum conpatribus et puero vel provecto baptizando in nomine patris et filii et spiritus sancti devote convenientes congregantur in virtute salvatoris, sed generale concilium non faciunt. idemque per omnia senciendum, ubi duo in nomine domini congregantur, vide- licet debitus confessor et contritus peccator, non obstante, quod in istorum duorum sacra- mentorum institucione tamquam plus necessariorum ad salutem annectitur accepcio spiritus sancti. [2"] multum autem sibi conferre videntur Basilienses prelibati de illa maxima Achilleica, qua se jactitant „in spiritu sancto legitime congregatos". utique quod jam 10 sint et maneant adhuc legitime congregati, longa bene egeret trutinacione legistis relin- quenda, longiorique fortassis indagacione probaretur, eos ibidem in spiritu sancto etc., quasi, quicquid dixerint decretando vel sentenciando, organum esset spiritus sancti propter illud maxime Jacobi Jerosolimitani episcopi dictum nomine apostolorum synodaliter con- gregatorum „visum est spiritui sancto et nobis etc.“1. fateor Jacobum hec dixisse et 15 majoris ibidem tunc auctoritatis post Petrum, quia diocesanus, fuisse, ut' diverse volunt glose. nec vim facio, si ex concessione seu mandato concilii apostolorum necne hec verba depromserat. sed miror, quare hec allegantes non legunt aut legere volunt, pro sedis apostolice auctoritate quod ibidem scribitur: „vos scitis“, inquit Petrus ? ad omnes, „quoniam “ ab antiquis diebus contulit deus, per os meum audire gentes verbum ewangelii 20 et credere", „dans illis spiritum sanctum, sicut et nobis“, etc. que secuntur. absit itaque spiritum sanctum septiformem suam graciam contraxisse solumque pectoribus Basiliensium indidisse, cum „spiritus, ubi vult, spiret“s, graciam cordibus suppositorum sicut et com- munitatum juxta capacitatem infundendo a temporibus ecclesie primitive, ut de Petro et Johanne legimus ", per quos ab apostolis ad Samariam missos orantes et imponentes manus 25 accipiebant illi spiritum sanctum. et iterum5: „cum Appollo esset Corinthi et Paulus superioribus partibus peragratis veniret Ephesum" et „imposuisset eis manus, descenditd spiritus sanctus super illos". de Petro autem apostolorum principe quasi sub quadam prerogativa subiti illapsus divini dictum recolo: adhuc loquente Petro non dicitur 6 „descendit“, sed „cecidit spiritus sanctus super omnes, qui audiebant verbum etc.". sed so ad rem: si assistencia spiritus sancti generalibus conciliis omnino inesse dicatur, hoc profecto non erit racione temporis vel loci apud eum, qui nec terminatur tempore nec loco clauditur, et ergo tunc vel ibi, illo climate vel tali anno, sive Basilee sive Ferrarie aut Florencie, concilio incipienti vel jam existenti concilio non concluditur spiritus sanctus adesse ex racione cause efficientis, videlicet pape concilium, ut ad eum pertinet, con- s5 gregantis vel vocantis, nec in vocacione materie, cum non, quia discipuli simul congre- gabuntur, astitit spiritus sanctus, sed quia invenit corda eorum receptacula munda. in racione autem cause formalis, quam ego puto in concilio generali discretum et unanime avisamentum, ac in racione cause finalis, que tendit ad fidei et ecclesie augmentum, arguitur spiritus sancti assistencia sine fallo. que quia non facile humano subjacent ar- 40 bitrio etc., idcirco supra noticiam hominum videtur tale solum in spiritu sancto etc. sibi innovare vel adinvenire sibi applicatum, licet altissimo concedente taliter se in fine habebunt patres Basilee conventi, quod quibusdam, que eis obiciuntur, omissis et mutatis veros se sacre sedis apostolice alumpnos ac in spiritu sancto congregatos (quod deus det) verbo et opere demonstrabunt. 5 Juli 10 45 a) die Vorlage hal Alinea; am Rande quartum capitulum. b) em.; Vorl. et. c) fehlt in der Vorlage. d) em.; Vorl. descendi. Actus apost. 15, 28. Vgl. Actus apost. 15, 7 und 8. Joh. 3, 8. 4 5 Vgl. Actus apost. 8, 14ff. Vgl. ebenda 19, 1 und 6. Actus apost. 10, 44. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 70
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 551 1442 ex premissis, nec iterum, ubicunque fuerint duo vel tres congregati in nomine domini, nisi communi consensu, non fit generale concilium. non dubium sane, quin presbiter cum conpatribus et puero vel provecto baptizando in nomine patris et filii et spiritus sancti devote convenientes congregantur in virtute salvatoris, sed generale concilium non faciunt. idemque per omnia senciendum, ubi duo in nomine domini congregantur, vide- licet debitus confessor et contritus peccator, non obstante, quod in istorum duorum sacra- mentorum institucione tamquam plus necessariorum ad salutem annectitur accepcio spiritus sancti. [2"] multum autem sibi conferre videntur Basilienses prelibati de illa maxima Achilleica, qua se jactitant „in spiritu sancto legitime congregatos". utique quod jam 10 sint et maneant adhuc legitime congregati, longa bene egeret trutinacione legistis relin- quenda, longiorique fortassis indagacione probaretur, eos ibidem in spiritu sancto etc., quasi, quicquid dixerint decretando vel sentenciando, organum esset spiritus sancti propter illud maxime Jacobi Jerosolimitani episcopi dictum nomine apostolorum synodaliter con- gregatorum „visum est spiritui sancto et nobis etc.“1. fateor Jacobum hec dixisse et 15 majoris ibidem tunc auctoritatis post Petrum, quia diocesanus, fuisse, ut' diverse volunt glose. nec vim facio, si ex concessione seu mandato concilii apostolorum necne hec verba depromserat. sed miror, quare hec allegantes non legunt aut legere volunt, pro sedis apostolice auctoritate quod ibidem scribitur: „vos scitis“, inquit Petrus ? ad omnes, „quoniam “ ab antiquis diebus contulit deus, per os meum audire gentes verbum ewangelii 20 et credere", „dans illis spiritum sanctum, sicut et nobis“, etc. que secuntur. absit itaque spiritum sanctum septiformem suam graciam contraxisse solumque pectoribus Basiliensium indidisse, cum „spiritus, ubi vult, spiret“s, graciam cordibus suppositorum sicut et com- munitatum juxta capacitatem infundendo a temporibus ecclesie primitive, ut de Petro et Johanne legimus ", per quos ab apostolis ad Samariam missos orantes et imponentes manus 25 accipiebant illi spiritum sanctum. et iterum5: „cum Appollo esset Corinthi et Paulus superioribus partibus peragratis veniret Ephesum" et „imposuisset eis manus, descenditd spiritus sanctus super illos". de Petro autem apostolorum principe quasi sub quadam prerogativa subiti illapsus divini dictum recolo: adhuc loquente Petro non dicitur 6 „descendit“, sed „cecidit spiritus sanctus super omnes, qui audiebant verbum etc.". sed so ad rem: si assistencia spiritus sancti generalibus conciliis omnino inesse dicatur, hoc profecto non erit racione temporis vel loci apud eum, qui nec terminatur tempore nec loco clauditur, et ergo tunc vel ibi, illo climate vel tali anno, sive Basilee sive Ferrarie aut Florencie, concilio incipienti vel jam existenti concilio non concluditur spiritus sanctus adesse ex racione cause efficientis, videlicet pape concilium, ut ad eum pertinet, con- s5 gregantis vel vocantis, nec in vocacione materie, cum non, quia discipuli simul congre- gabuntur, astitit spiritus sanctus, sed quia invenit corda eorum receptacula munda. in racione autem cause formalis, quam ego puto in concilio generali discretum et unanime avisamentum, ac in racione cause finalis, que tendit ad fidei et ecclesie augmentum, arguitur spiritus sancti assistencia sine fallo. que quia non facile humano subjacent ar- 40 bitrio etc., idcirco supra noticiam hominum videtur tale solum in spiritu sancto etc. sibi innovare vel adinvenire sibi applicatum, licet altissimo concedente taliter se in fine habebunt patres Basilee conventi, quod quibusdam, que eis obiciuntur, omissis et mutatis veros se sacre sedis apostolice alumpnos ac in spiritu sancto congregatos (quod deus det) verbo et opere demonstrabunt. 5 Juli 10 45 a) die Vorlage hal Alinea; am Rande quartum capitulum. b) em.; Vorl. et. c) fehlt in der Vorlage. d) em.; Vorl. descendi. Actus apost. 15, 28. Vgl. Actus apost. 15, 7 und 8. Joh. 3, 8. 4 5 Vgl. Actus apost. 8, 14ff. Vgl. ebenda 19, 1 und 6. Actus apost. 10, 44. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 70
Strana 552
552 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1449 [3] Enodatis “ ut pronunc duabus antecedentibus in textu difficultatibus reliquum est, ut ad terciam condescendam, quam vocant verba preassumpta „viam navis in medio maris", quamvis autem tota militans ecclesia navicule Petri comparetur, pertinencius tamen michi videtur b, pro hac vice, hanc particulam ejus notabiliorem nacioni Germanice si congruenter assimilem etc. cavendum ei reor ab illo gemino periculo, cui se plerique exponunt et, dum vitant Scillam, incidunt in Caribdim. securius ergo utrumque peri- culum postponere expedit, et si quavis occasione aut scandalo forte fugiendoe neutrali- tas d ipsa intromissa fuerit et suspensio interposita animorum, mox occasione ipsa cessante, immo modis omnibus neutralitas ipsa abicienda funditus foret. eciam oblivioni perpetue eam' ponendam arbitror. cum enim ecclesia dei unica sit Christi columba, una domus 10 domini (non utique parietibus, sed cordibus), quid est, quod quis vel ad tempus obedien- ciam subtraheret, nisi quod aut ecclesiam in se aut se ab ecclesia divideret, maxime cum de capite et Christi in terris indubitato vicario cunctis per orbem regibus et regnis luculentissime innotescat? cujus statui in hac re, nisi propter suorum perdicionem sub- ditorum, tantum dispendii succrescere non poterit, quantum propter animarum† Christi 15 cruore redemptarum dampnacionem verisimilem nobili huic nacioni vigere debeat, tam in principibus quam populis differencia, immo controversia animosa succrescente, eciam de die in diem indignacione tocius curie Romane, apostolice sedis deique et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus. quibus dum debitus honor ac obediencia semel firmissime oblata habita tentaque fuerit et tam subtracta faciliter, nimirum, si succedat scandalum 2o et ingratitudinis, ne dicam instabilitatis, nota aures universe Christianitatis afflaverit, non" solum obedienciam arguet orbis hic vecorditer subductam, sed et sedicio intestina et via tirannidi preparatur et in foribus fiet paci finis. [3a] supervacuum i autem puto, raciones contra hujusmodi neutralitatem obicere, nec pro ea vel colorem racionis investi- gare valeam jura quoque et canones de ipsa sive pro sive contra tanquam de re invisa 25 inauditaque mentibus peritorum pauca putem insinuare; verum scriptura sacra, que fertilissimus est ager exemplorum, talem existimo neutralitatem in tam arduis nullibi tradit a mundi exordio usque in presens. orta enim jam per eum, qui „homicida fuerat ab inicio"1, sedicione in celo, „factum est prelium magnum in celo, Michael enim et angeli ejus preliabantur cum dracone, et draco pugnavit et angeli ejus"2, nullo spirituum pro so indifferenti in illo conflictu se gerente, cum nullus habitus spiritus sit nisi aut confirmatus aut condempnatus (secundum Periensem 8 in „De universo spirituali“, et beatus Jeronimus habet super Apocalipsim4 et aliis) in paradiso nemo neuter in agone inter prothoparentem et serpentem se inmiscuit, nisi muliebris Eve fragilitas, que utrique parti, sed sibi per- maximum dispendium procuravit; cujus dampna solus deus in cruce mortua vita resolvit. 35 a tempore vero nascentis ecclesie primitive omnes aut Abel aut Cayn, duarum juxta Augustinum 5 civitatum fundatores, Jerusalem et Babilonie meritis et votis plane nulla indifferencia cives sunt. et sequitur in ovile Jacob nullum medium nisi pecus album cum discolori s. in orto ' patris familias soli nominantur saliunca et abies. populus Ismaheliticus et Egipcius, nullo omnium excepto, aut Moysi concantant aut cum Pharaone 4o indurantur. nec erat in toto exercitu campestri et civitate vir potens, qui non exierat ad defendendum Nabuchodonsor aut electissime Judith applausum tulit in ethera Holo- 5 Juli 10 a) am Rande capitulum quintum. b) fehli in der Vorlage. c) em.; Vorl. Iugendo. d) am Rande centra neutrali- tatem. e) fehlt in der Vorlage. f) em.; Vorl. animorum. g) em.; Yorl. nec solam. h) em.; Vorl. ut. i) die Vorlage hat Alinea; am Rande capitulum sextum. k) em.; Vorl. orta. 45 Vgl. Joh. 8, 44. Aрос. 12, 7. Auch dieses Zitat ist, wie das S. 550 Anm. 8 erwähnte, offenbar ungenau überliefert; wir ver- mögen es nicht zu identifizieren. 1 “ Dieses Zitat bezicht sich offenbar auf Hierony- mus' Ubersetzung der Apocalypse (Migne 29, 860). 5 Vgl. Augustin, De civitate dei lib. 15 cap. 1 (Corpus script. eccl. lat. 40, 2 S. 59; Migne 41, 437). 6 Vgl. Gen. 30, 37 ff.
552 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1449 [3] Enodatis “ ut pronunc duabus antecedentibus in textu difficultatibus reliquum est, ut ad terciam condescendam, quam vocant verba preassumpta „viam navis in medio maris", quamvis autem tota militans ecclesia navicule Petri comparetur, pertinencius tamen michi videtur b, pro hac vice, hanc particulam ejus notabiliorem nacioni Germanice si congruenter assimilem etc. cavendum ei reor ab illo gemino periculo, cui se plerique exponunt et, dum vitant Scillam, incidunt in Caribdim. securius ergo utrumque peri- culum postponere expedit, et si quavis occasione aut scandalo forte fugiendoe neutrali- tas d ipsa intromissa fuerit et suspensio interposita animorum, mox occasione ipsa cessante, immo modis omnibus neutralitas ipsa abicienda funditus foret. eciam oblivioni perpetue eam' ponendam arbitror. cum enim ecclesia dei unica sit Christi columba, una domus 10 domini (non utique parietibus, sed cordibus), quid est, quod quis vel ad tempus obedien- ciam subtraheret, nisi quod aut ecclesiam in se aut se ab ecclesia divideret, maxime cum de capite et Christi in terris indubitato vicario cunctis per orbem regibus et regnis luculentissime innotescat? cujus statui in hac re, nisi propter suorum perdicionem sub- ditorum, tantum dispendii succrescere non poterit, quantum propter animarum† Christi 15 cruore redemptarum dampnacionem verisimilem nobili huic nacioni vigere debeat, tam in principibus quam populis differencia, immo controversia animosa succrescente, eciam de die in diem indignacione tocius curie Romane, apostolice sedis deique et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus. quibus dum debitus honor ac obediencia semel firmissime oblata habita tentaque fuerit et tam subtracta faciliter, nimirum, si succedat scandalum 2o et ingratitudinis, ne dicam instabilitatis, nota aures universe Christianitatis afflaverit, non" solum obedienciam arguet orbis hic vecorditer subductam, sed et sedicio intestina et via tirannidi preparatur et in foribus fiet paci finis. [3a] supervacuum i autem puto, raciones contra hujusmodi neutralitatem obicere, nec pro ea vel colorem racionis investi- gare valeam jura quoque et canones de ipsa sive pro sive contra tanquam de re invisa 25 inauditaque mentibus peritorum pauca putem insinuare; verum scriptura sacra, que fertilissimus est ager exemplorum, talem existimo neutralitatem in tam arduis nullibi tradit a mundi exordio usque in presens. orta enim jam per eum, qui „homicida fuerat ab inicio"1, sedicione in celo, „factum est prelium magnum in celo, Michael enim et angeli ejus preliabantur cum dracone, et draco pugnavit et angeli ejus"2, nullo spirituum pro so indifferenti in illo conflictu se gerente, cum nullus habitus spiritus sit nisi aut confirmatus aut condempnatus (secundum Periensem 8 in „De universo spirituali“, et beatus Jeronimus habet super Apocalipsim4 et aliis) in paradiso nemo neuter in agone inter prothoparentem et serpentem se inmiscuit, nisi muliebris Eve fragilitas, que utrique parti, sed sibi per- maximum dispendium procuravit; cujus dampna solus deus in cruce mortua vita resolvit. 35 a tempore vero nascentis ecclesie primitive omnes aut Abel aut Cayn, duarum juxta Augustinum 5 civitatum fundatores, Jerusalem et Babilonie meritis et votis plane nulla indifferencia cives sunt. et sequitur in ovile Jacob nullum medium nisi pecus album cum discolori s. in orto ' patris familias soli nominantur saliunca et abies. populus Ismaheliticus et Egipcius, nullo omnium excepto, aut Moysi concantant aut cum Pharaone 4o indurantur. nec erat in toto exercitu campestri et civitate vir potens, qui non exierat ad defendendum Nabuchodonsor aut electissime Judith applausum tulit in ethera Holo- 5 Juli 10 a) am Rande capitulum quintum. b) fehli in der Vorlage. c) em.; Vorl. Iugendo. d) am Rande centra neutrali- tatem. e) fehlt in der Vorlage. f) em.; Vorl. animorum. g) em.; Yorl. nec solam. h) em.; Vorl. ut. i) die Vorlage hat Alinea; am Rande capitulum sextum. k) em.; Vorl. orta. 45 Vgl. Joh. 8, 44. Aрос. 12, 7. Auch dieses Zitat ist, wie das S. 550 Anm. 8 erwähnte, offenbar ungenau überliefert; wir ver- mögen es nicht zu identifizieren. 1 “ Dieses Zitat bezicht sich offenbar auf Hierony- mus' Ubersetzung der Apocalypse (Migne 29, 860). 5 Vgl. Augustin, De civitate dei lib. 15 cap. 1 (Corpus script. eccl. lat. 40, 2 S. 59; Migne 41, 437). 6 Vgl. Gen. 30, 37 ff.
Strana 553
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 553 1442 ferne detruncato. et ut me ad alia expediam: percurre, si poteris, clima latissimum veteris testamenti sancto spiritu animati etc., et a principio ducum per tempora regum usque in ultimum Machabeorum regimen quamlibet gentem reperies aut observatricem mandatorum aut contemptricem et dissipatricem divinorum, dummodo creverit simul ec- 5 clesia cum synagoga. qua juxta Augustinum 1 cum honore sepulta, dum legalia cessa- verunt, remanentibus paucis reliquiis Judeorum, quos ad hoc permisit deus, ut in fine ad unum ovile redirent interim ut librarii Christianorum dumtaxat tollerandi, omnes ceteri ad fidem conversi sunt, sequentes salvatorem, exceptis Agarenis 2, quorum liberos ex quadam neutralitate se jactitantes misera paganitas vinculavit. [35] in tota autem 10 policia humana regimen absurdum istud non ambigitur. quin, si unus sive tirannice sive proditorie conetur se cum complicibus suis in regem aut ducem populi erigere, numquid ob id regnicole b simul per animorum suspensionem a rege suo pristino sicut et ab intrusore re- verenciam ligiam subtrahent et non pocius conabuntur° unanimiter in hujusmodi flagiciosum d insurgere et dare finem facinoribus suis pristino “ possessore relevato? cum itaque casus isto 15 modo sit ad manus, non decet, non 1 decet nos principem nostrum 8, presertim spiritualem, dimittere manibus impiorum. omnia enim membra corporis, eciam nuda et inermia, ne quovis ictu caput quamquam armatum feriatur, se opponunt, experiencia teste, eo maxime quod ab ipso singula membra, si tamen ei connexa maneant, influenciam captent. et nos a sanctissimo domino nostro, quociens ad eum recurrimus, quid, queso, reportamus? 20 uberrima graciarum, indulgenciarum, benedictionum promocionumque fluenda! que omnia de profluvio thesauri ecclesie et sanctorum meritis tanquam per meatum derivantem et mediatorem solum Christianitatis redundata h plenitudine conducere decrevit salvator noster Jesus Christus ob que omnia nil nos finaliter redibere valemus nisi graciarum actiones et jugo suavi humilia subducere colla; sed et hii presertim, qui de beneficiis per ipsum 25 exibitis gratulantur, validius et verbis et verberibus, si tandem dulciter vocati non venerint, rebelles atroces aggredi possetenus debebunt, ita eciam, ut, si pacem aliter non poterit habere domus David, nisi filius ejus Absalon in bello contra patrem erecto moriatur, "quid restat", inquit Augustinuss, "nisi perditum flere et suam mesticiam consolari". [3e] itaque sine omnis more dispendio genus idolatrie et peccatum ariolandi, quod omniphariam ex so non-obediendo aquiescendoque convincitur, penitus auferatur de medio, et omnes occur- ramus pestifero scismati (quodquod adhuc enervare i parumper vocem poterit eis, qui apostemate rancoris seu rebellionis nequaquam febricitant), ne forte expectata diucius gravior et peracucior subsequatur infectio. nec tales nobis prestituamus, immo nec sustineamus Basilienses medicos, qui sub correctionis pretextu sive reformacionis propter 35 dolorem dentis aut oculi festugam caput nitantur decollare, cum in viros grandes sciencia, consciencie levitas committetur. nec eciam spem (deus velit) ulterius ponant in ara- ninio 14 predicte suspensionis baculo, cui eciam ceteris deficientibus accommodis appodiant licet frustra. et ergo tollenda est quibuscunque sacrosancte Romane sedi et domino nostro apostolico contradicentibus, immo omnibus Christianis tenendim occasio obstinacionem. et si aliqua, ut suspicor, causa, ut puta pacis inter partes componende aut propter scrupulum super eleccione regis Romanorum Alberti, ut nonnulli asserunt, suspensio hec inchoanda videbatur, nequaquam tamen plus continuanda, clamant omnes, et ego pro modulo meo Juli 10 40 46 a) die Vorlage hat Alinea; am Rands capitulum septimum. b) in der Vorlage folgt se. c) fehlt in der Vorlage. d) em. ;Vorl. flagiciosam. e) em.; Vorl. in isto. f) Vorl. wiederholt also non decet. g) em.; Vorl. nomen. h) em. ; Vorl. redunato. i) die Lesart enervare parumper ist unsicher ; beide Worte sind undeutlich geschrieben. k) fehll in der Vorlage. I) em.; Vorl. anscheinend arandinio. m) die Lesart tenendi obstinacionem ist en- sicher ; die Vorlage hat tene obstinace mit Uberstrich über ne und ace. 1 Wahrscheinlich ist Pseudo-Augustin, Sermo 8 50 cap. 5 (Migne 39, 1754-1755) gemeint. Vgl. Kittel in der Realencyklopädie 7, 332-333 und König bei Wetzer und Welte 1, 330. 8 Epistola 185 cap. 8 (Corpus script. eccl. lat. 57, 29; Migne 33, 807). * Wohl gleichbedeutend mit araneosus = dünn wie Spinnengewebe. 70*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 553 1442 ferne detruncato. et ut me ad alia expediam: percurre, si poteris, clima latissimum veteris testamenti sancto spiritu animati etc., et a principio ducum per tempora regum usque in ultimum Machabeorum regimen quamlibet gentem reperies aut observatricem mandatorum aut contemptricem et dissipatricem divinorum, dummodo creverit simul ec- 5 clesia cum synagoga. qua juxta Augustinum 1 cum honore sepulta, dum legalia cessa- verunt, remanentibus paucis reliquiis Judeorum, quos ad hoc permisit deus, ut in fine ad unum ovile redirent interim ut librarii Christianorum dumtaxat tollerandi, omnes ceteri ad fidem conversi sunt, sequentes salvatorem, exceptis Agarenis 2, quorum liberos ex quadam neutralitate se jactitantes misera paganitas vinculavit. [35] in tota autem 10 policia humana regimen absurdum istud non ambigitur. quin, si unus sive tirannice sive proditorie conetur se cum complicibus suis in regem aut ducem populi erigere, numquid ob id regnicole b simul per animorum suspensionem a rege suo pristino sicut et ab intrusore re- verenciam ligiam subtrahent et non pocius conabuntur° unanimiter in hujusmodi flagiciosum d insurgere et dare finem facinoribus suis pristino “ possessore relevato? cum itaque casus isto 15 modo sit ad manus, non decet, non 1 decet nos principem nostrum 8, presertim spiritualem, dimittere manibus impiorum. omnia enim membra corporis, eciam nuda et inermia, ne quovis ictu caput quamquam armatum feriatur, se opponunt, experiencia teste, eo maxime quod ab ipso singula membra, si tamen ei connexa maneant, influenciam captent. et nos a sanctissimo domino nostro, quociens ad eum recurrimus, quid, queso, reportamus? 20 uberrima graciarum, indulgenciarum, benedictionum promocionumque fluenda! que omnia de profluvio thesauri ecclesie et sanctorum meritis tanquam per meatum derivantem et mediatorem solum Christianitatis redundata h plenitudine conducere decrevit salvator noster Jesus Christus ob que omnia nil nos finaliter redibere valemus nisi graciarum actiones et jugo suavi humilia subducere colla; sed et hii presertim, qui de beneficiis per ipsum 25 exibitis gratulantur, validius et verbis et verberibus, si tandem dulciter vocati non venerint, rebelles atroces aggredi possetenus debebunt, ita eciam, ut, si pacem aliter non poterit habere domus David, nisi filius ejus Absalon in bello contra patrem erecto moriatur, "quid restat", inquit Augustinuss, "nisi perditum flere et suam mesticiam consolari". [3e] itaque sine omnis more dispendio genus idolatrie et peccatum ariolandi, quod omniphariam ex so non-obediendo aquiescendoque convincitur, penitus auferatur de medio, et omnes occur- ramus pestifero scismati (quodquod adhuc enervare i parumper vocem poterit eis, qui apostemate rancoris seu rebellionis nequaquam febricitant), ne forte expectata diucius gravior et peracucior subsequatur infectio. nec tales nobis prestituamus, immo nec sustineamus Basilienses medicos, qui sub correctionis pretextu sive reformacionis propter 35 dolorem dentis aut oculi festugam caput nitantur decollare, cum in viros grandes sciencia, consciencie levitas committetur. nec eciam spem (deus velit) ulterius ponant in ara- ninio 14 predicte suspensionis baculo, cui eciam ceteris deficientibus accommodis appodiant licet frustra. et ergo tollenda est quibuscunque sacrosancte Romane sedi et domino nostro apostolico contradicentibus, immo omnibus Christianis tenendim occasio obstinacionem. et si aliqua, ut suspicor, causa, ut puta pacis inter partes componende aut propter scrupulum super eleccione regis Romanorum Alberti, ut nonnulli asserunt, suspensio hec inchoanda videbatur, nequaquam tamen plus continuanda, clamant omnes, et ego pro modulo meo Juli 10 40 46 a) die Vorlage hat Alinea; am Rands capitulum septimum. b) in der Vorlage folgt se. c) fehlt in der Vorlage. d) em. ;Vorl. flagiciosam. e) em.; Vorl. in isto. f) Vorl. wiederholt also non decet. g) em.; Vorl. nomen. h) em. ; Vorl. redunato. i) die Lesart enervare parumper ist unsicher ; beide Worte sind undeutlich geschrieben. k) fehll in der Vorlage. I) em.; Vorl. anscheinend arandinio. m) die Lesart tenendi obstinacionem ist en- sicher ; die Vorlage hat tene obstinace mit Uberstrich über ne und ace. 1 Wahrscheinlich ist Pseudo-Augustin, Sermo 8 50 cap. 5 (Migne 39, 1754-1755) gemeint. Vgl. Kittel in der Realencyklopädie 7, 332-333 und König bei Wetzer und Welte 1, 330. 8 Epistola 185 cap. 8 (Corpus script. eccl. lat. 57, 29; Migne 33, 807). * Wohl gleichbedeutend mit araneosus = dünn wie Spinnengewebe. 70*
Strana 554
554 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 10 ad hoc monerem et instarem cum omni dulcedine reverencia et affectione, quibus tantis dominis et patribus Alemanie gens nostraa pre cunctis mundi principibus astringitur toto corde. sic sic ex parte Michaelis et coarchangeli Gabrielis (sic enim vocant sanctissimum dominum nostrum) pugnemus contra colubrum et basiliscos, ascribamur cum Abel con- cives Jerusalem, relicto Cayn vagabundo cum Babiloniis suis, qui confusionem linguarum, s immo obedienciarum moiitur" inferre, crepet medium Symon magus et proram navis nostre Symon Petrus teneat et ejus a diu indubitatus successor sanctissimus dominus noster, quem inter tantarum persecucionum undas Christus servavit illesum. tunc autem fluctu- antem per suspensionem seu neutralitatem in medio mari naviculam sanctissime sedis apostolice obediencia per humilitatem defixa in terram anchorabit. [4] Grandius ° autem difficile omnium premissorum adhuc restat quartum et in serie ultimum, quod quidem Salomon sibi omnino fatetur ignotum, „via videlicet viri in adolescencia sua“. quam utique si quis non jam naturis et historiis tam omnibus fortunis dubiam, omnibus affectibus pronam periculosissimamque ad frenandum prospexerit, omnia hec profecto et si quid amplius dici poterit in sola senum, qui jam juventutem evaserant, 15 experiencia superabit. sed hec omittens, ut conceptui priori paream, quia de futuro tercio generali concilio verbum ventilatur: hunc cetum, si fieret, noviter congregandum aut ejus rectorem voco ego „virum in adolescencia sua“, attenta rei ipsius maturitate ad perfectum, deus novit qualem, deducende. hic autem, sicut et per totum potisma prelibatum, sub protestacione loquor, quod nec unquam intendo sacrosancte sedi apostolice aut domino 20 nostro sanctissimo Eugenio prejudicium inferre neque eciam generalium conciliorum auctoritati derogare aut eisdem dare materiam juste offense quod si forte negligenter quicquam tale dixero aut quia dictis propriis absens satisfacere non valeo, volo, quod hec et similia per me prolata penitus habeantur pro non dictis, nec umquam pigebit me ex ipso ore vel calamo proferre medicamina, unde forte fiant vulnera. [4"] re vera novimus 25 omnes, quanta ex conciliis generalibus malorum remedia adempta sint et fides in multis declarata, ut superius tactum est 1, in tantum quod, postquam apostoli omnes per mar- tirium ad celos migraverant, usque Silvestri et Constantini tempora non fuit libera facultas concilia generalia celebrandi 2. ex qua re multe putantur interim hereses succrevisse. non dubito eciam, quin ex plurimorum conciliorum labore plurima fidei dispendia et so rupture resarcita sint. quia tamen, ut ex precedentibus liquet, et presertim cum jam evideat ad oculum, quod multa eciam sinistra in ipsis conciliis sentenciata et conclusa noscantur, alia " vero quedam minus sane attemptata, idcirco non inconsultum reor, im- ponere frenum, immo lupatum volupi equo et modos quosdam cogitare circa futura quecumque concilia celebranda. nec adeo me in hac re precipito, quando intelligam s5 supremam auctoritatem in tota ecclesia militante inesse conciliis debite congregatis et continuatis, ubi interveniunt sedis apostolice et prelatorum cum principibus et populis admissio et consensus, que, ut pretuli3, conciliis omnem in effectu dant vigorem. ac per hoc ex eis plurima pervenire e ecclesie accommoda, nunquam diffiteor. sed ut me lacius apperiam, semper intueor et expavesco, que dicuntur et fiunt ex utriusque gladii mancipata, 40 quam vere dicant, jurisdiccione: dehinc modus vocandi, qualitas vocatorum in curia non veniencium, festinancia recedencium, factiones inavisate paucorum forte remanencium, electio facilis et non deliberata locorum quandoque eciam ex certa sciencia temporis pro- telacio nimia comparacione fiendorum, et, quod majus! omnibus putem, causa ac occasio 10 a) über nostra hat der Schreiber nova geschrieben. b) em.; Vorl. mollitur. c) am Rande capitulum octavum. 45 d) am Rande de provisione conciliorum. e) em.; Vorl. pervenere. f) em.; Vorl. magnis. 1 Vyl. art. 2c. Vgl. Isidor, Etymologiarum lib. 6 cap. 16 (Migne 82, 243). 8 Vgl. art. 2c.
554 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 10 ad hoc monerem et instarem cum omni dulcedine reverencia et affectione, quibus tantis dominis et patribus Alemanie gens nostraa pre cunctis mundi principibus astringitur toto corde. sic sic ex parte Michaelis et coarchangeli Gabrielis (sic enim vocant sanctissimum dominum nostrum) pugnemus contra colubrum et basiliscos, ascribamur cum Abel con- cives Jerusalem, relicto Cayn vagabundo cum Babiloniis suis, qui confusionem linguarum, s immo obedienciarum moiitur" inferre, crepet medium Symon magus et proram navis nostre Symon Petrus teneat et ejus a diu indubitatus successor sanctissimus dominus noster, quem inter tantarum persecucionum undas Christus servavit illesum. tunc autem fluctu- antem per suspensionem seu neutralitatem in medio mari naviculam sanctissime sedis apostolice obediencia per humilitatem defixa in terram anchorabit. [4] Grandius ° autem difficile omnium premissorum adhuc restat quartum et in serie ultimum, quod quidem Salomon sibi omnino fatetur ignotum, „via videlicet viri in adolescencia sua“. quam utique si quis non jam naturis et historiis tam omnibus fortunis dubiam, omnibus affectibus pronam periculosissimamque ad frenandum prospexerit, omnia hec profecto et si quid amplius dici poterit in sola senum, qui jam juventutem evaserant, 15 experiencia superabit. sed hec omittens, ut conceptui priori paream, quia de futuro tercio generali concilio verbum ventilatur: hunc cetum, si fieret, noviter congregandum aut ejus rectorem voco ego „virum in adolescencia sua“, attenta rei ipsius maturitate ad perfectum, deus novit qualem, deducende. hic autem, sicut et per totum potisma prelibatum, sub protestacione loquor, quod nec unquam intendo sacrosancte sedi apostolice aut domino 20 nostro sanctissimo Eugenio prejudicium inferre neque eciam generalium conciliorum auctoritati derogare aut eisdem dare materiam juste offense quod si forte negligenter quicquam tale dixero aut quia dictis propriis absens satisfacere non valeo, volo, quod hec et similia per me prolata penitus habeantur pro non dictis, nec umquam pigebit me ex ipso ore vel calamo proferre medicamina, unde forte fiant vulnera. [4"] re vera novimus 25 omnes, quanta ex conciliis generalibus malorum remedia adempta sint et fides in multis declarata, ut superius tactum est 1, in tantum quod, postquam apostoli omnes per mar- tirium ad celos migraverant, usque Silvestri et Constantini tempora non fuit libera facultas concilia generalia celebrandi 2. ex qua re multe putantur interim hereses succrevisse. non dubito eciam, quin ex plurimorum conciliorum labore plurima fidei dispendia et so rupture resarcita sint. quia tamen, ut ex precedentibus liquet, et presertim cum jam evideat ad oculum, quod multa eciam sinistra in ipsis conciliis sentenciata et conclusa noscantur, alia " vero quedam minus sane attemptata, idcirco non inconsultum reor, im- ponere frenum, immo lupatum volupi equo et modos quosdam cogitare circa futura quecumque concilia celebranda. nec adeo me in hac re precipito, quando intelligam s5 supremam auctoritatem in tota ecclesia militante inesse conciliis debite congregatis et continuatis, ubi interveniunt sedis apostolice et prelatorum cum principibus et populis admissio et consensus, que, ut pretuli3, conciliis omnem in effectu dant vigorem. ac per hoc ex eis plurima pervenire e ecclesie accommoda, nunquam diffiteor. sed ut me lacius apperiam, semper intueor et expavesco, que dicuntur et fiunt ex utriusque gladii mancipata, 40 quam vere dicant, jurisdiccione: dehinc modus vocandi, qualitas vocatorum in curia non veniencium, festinancia recedencium, factiones inavisate paucorum forte remanencium, electio facilis et non deliberata locorum quandoque eciam ex certa sciencia temporis pro- telacio nimia comparacione fiendorum, et, quod majus! omnibus putem, causa ac occasio 10 a) über nostra hat der Schreiber nova geschrieben. b) em.; Vorl. mollitur. c) am Rande capitulum octavum. 45 d) am Rande de provisione conciliorum. e) em.; Vorl. pervenere. f) em.; Vorl. magnis. 1 Vyl. art. 2c. Vgl. Isidor, Etymologiarum lib. 6 cap. 16 (Migne 82, 243). 8 Vgl. art. 2c.
Strana 555
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 555 1442 expresse articulate a, quibus videatur toti Christianitati oportunum, ut hujusmodi con- cilia celebrentur. si enim propter extirpacionem heresum et errorum, pacificacionem principum et reformacionem morum in capite et in membris, ut jam apud multos cautum est ex concilio Constanciensi, videatur hujusmodi generalia concilia sic congregare b et 5 celebrare, tunc plane sequitur, quod antiquior universalis ecclesie pollicia totaliter omissa et eversa sit sedesque Romana cum quocumque summo pontifice omnino superfluit, cum constabit eum tunc et semper futurum vicarium concilii et non vicarium Christi, qualiter jam audio de Amedeo per quosdam fraudulenter ad papatum incitato et erecto, qui, ut dicunt, qui viderunt, non tam papam quam statuam effigiat°. [45] ne d autem pre- 10 missa plus confusive sub modio quam conclusive in medium deducta dicanture, videtur salva determinacione saniori, quod propter heresim vel scisma sedandum (et non propter quodcunque, sed magnum et grave, ut puta in regno uno vel ducatu seu universitate aliqua famosa) debeat fieri concilium f. et si per pontifices ibidem et concitus eorundem aut per synodos provinciales non poterunt hujusmodi oberrantes reduci, tunc debet dari 15 noticia per metropolitanum summe sedi apostolice. posset autem ad tantum error in- valescere, quod usque eciam generale concilium propter inmensitatem articuli determinandi veniretur ; quod tamen antequam fiat et vocetur, primo habendus est consensus pontificum et principum, qui in persona veniant aut suos dirigant oratores. ne autem --.. - 5 ac plene determinata et discussa, nisi alia fidem et statum universalis ecclesie concernencia 20 occurrant, mox finiatur aut dissolvatur concilium, ne sub coloribus exquisitis pauci, qui remanserunt, conentur generale concilium perpetuare; quod et Basilienses se facere posse, immo debere fatentur. semper enim manent saltem mores et minorum et magnatum reformandi, ut vult Bernardus primo canticorum 1. „tempus putacionis advenit"; semper, inquit doctor, habes, quod putes, quia „velis, nolis, infra fines tuos semper habitat Jebuseus; 25 succidi quidem potest, nunquam tamen exterminari". hoc autem videntur dicti Basilienses tractare. quamquam doctores sancti illud salvatoris dictum Petro „vade, dic ecclesie“ 2 intelligant dictum de curato vel prelato, ipsi tamen volunt verbum „ecclesie" ibidem omnino significare „generale concilium“, et ergo, quamdiu in ecclesia sint, qui peccent et corrigi nolint, oportet recurrere ad ecclesiam, videlicet generale concilium, juxta ipsos, so et sic ad correctionem superfluunt omnes alii tam ecclesiastici quam temporales criminum correctores. decretant3 quoque, nisi eis assencientibus concilium € nunquam dissol- vendum, et ita plus decennioi prolongarunt, ubi domini in Constancia ad decennium, sed non per decennium concilia celebrari statuerunt 4, quemadmodum, si rex parliamentum, que res magne auctoritatis in regnis dignoscitur, vocaverit, tunc rege eciam reclamante 35 ipsum parliamentum se statuerit, quantum eis placuerit, continuandum. et fidenter dico: tantum dependet concilium a summo pontifice, quantum parliamentum a rege. antequam eciam daretur avisamentum de futuro concilio habendo, honestum videretur, immo justum, quod tales vocentur, qui debeant interesse, spirituales domini, cardinales, patriarche, maxime autem primates provinciarum cum pontificibus, ex quibus in primitiva ecclesia 40 hujusmodi concilia resultabant, patres quoque abbates et universitatum et collegiorum persone capitales, oratores insuper regum atque principum, non solum quia ex multis causis necessarii sint, sed ne eis prejudicium inferatur per concilia generalia, que, ut in- famia volat, coacervant sibi supposita ineptissima et incorporant concilio quandoque suos Juli 10 45 a) em.; Vorl. articulante. b) em.; Vorl. cogere. c) em.; Vorl. effagiat. d) die Vorlage hat Alinea; am Rande capitulum nonum. e) em.; Vorl. dicant. 1) am Rande de congregacione concilii. g) das hier einige Zeilen ausgefallen sind, ergibt der Zusammenhang. h) Vorl. wiederholt concilium. i) em.; Vorl. decennium. 1 Vgl. Bernardi abbatis Clarae-Vallensis Ser- mones in Cantica Canticorum, Sermo 58 cap. 4 und 10 (Migne 183, 1057 und 1060). 50 Matth. 18, 15 und 17. s Vgl. das S. 436 Anm. 1 erwähnte Dekret der 2. Session. 4 In dem S. 291 Anm. 1 genannten Dekret „Frequens“.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 555 1442 expresse articulate a, quibus videatur toti Christianitati oportunum, ut hujusmodi con- cilia celebrentur. si enim propter extirpacionem heresum et errorum, pacificacionem principum et reformacionem morum in capite et in membris, ut jam apud multos cautum est ex concilio Constanciensi, videatur hujusmodi generalia concilia sic congregare b et 5 celebrare, tunc plane sequitur, quod antiquior universalis ecclesie pollicia totaliter omissa et eversa sit sedesque Romana cum quocumque summo pontifice omnino superfluit, cum constabit eum tunc et semper futurum vicarium concilii et non vicarium Christi, qualiter jam audio de Amedeo per quosdam fraudulenter ad papatum incitato et erecto, qui, ut dicunt, qui viderunt, non tam papam quam statuam effigiat°. [45] ne d autem pre- 10 missa plus confusive sub modio quam conclusive in medium deducta dicanture, videtur salva determinacione saniori, quod propter heresim vel scisma sedandum (et non propter quodcunque, sed magnum et grave, ut puta in regno uno vel ducatu seu universitate aliqua famosa) debeat fieri concilium f. et si per pontifices ibidem et concitus eorundem aut per synodos provinciales non poterunt hujusmodi oberrantes reduci, tunc debet dari 15 noticia per metropolitanum summe sedi apostolice. posset autem ad tantum error in- valescere, quod usque eciam generale concilium propter inmensitatem articuli determinandi veniretur ; quod tamen antequam fiat et vocetur, primo habendus est consensus pontificum et principum, qui in persona veniant aut suos dirigant oratores. ne autem --.. - 5 ac plene determinata et discussa, nisi alia fidem et statum universalis ecclesie concernencia 20 occurrant, mox finiatur aut dissolvatur concilium, ne sub coloribus exquisitis pauci, qui remanserunt, conentur generale concilium perpetuare; quod et Basilienses se facere posse, immo debere fatentur. semper enim manent saltem mores et minorum et magnatum reformandi, ut vult Bernardus primo canticorum 1. „tempus putacionis advenit"; semper, inquit doctor, habes, quod putes, quia „velis, nolis, infra fines tuos semper habitat Jebuseus; 25 succidi quidem potest, nunquam tamen exterminari". hoc autem videntur dicti Basilienses tractare. quamquam doctores sancti illud salvatoris dictum Petro „vade, dic ecclesie“ 2 intelligant dictum de curato vel prelato, ipsi tamen volunt verbum „ecclesie" ibidem omnino significare „generale concilium“, et ergo, quamdiu in ecclesia sint, qui peccent et corrigi nolint, oportet recurrere ad ecclesiam, videlicet generale concilium, juxta ipsos, so et sic ad correctionem superfluunt omnes alii tam ecclesiastici quam temporales criminum correctores. decretant3 quoque, nisi eis assencientibus concilium € nunquam dissol- vendum, et ita plus decennioi prolongarunt, ubi domini in Constancia ad decennium, sed non per decennium concilia celebrari statuerunt 4, quemadmodum, si rex parliamentum, que res magne auctoritatis in regnis dignoscitur, vocaverit, tunc rege eciam reclamante 35 ipsum parliamentum se statuerit, quantum eis placuerit, continuandum. et fidenter dico: tantum dependet concilium a summo pontifice, quantum parliamentum a rege. antequam eciam daretur avisamentum de futuro concilio habendo, honestum videretur, immo justum, quod tales vocentur, qui debeant interesse, spirituales domini, cardinales, patriarche, maxime autem primates provinciarum cum pontificibus, ex quibus in primitiva ecclesia 40 hujusmodi concilia resultabant, patres quoque abbates et universitatum et collegiorum persone capitales, oratores insuper regum atque principum, non solum quia ex multis causis necessarii sint, sed ne eis prejudicium inferatur per concilia generalia, que, ut in- famia volat, coacervant sibi supposita ineptissima et incorporant concilio quandoque suos Juli 10 45 a) em.; Vorl. articulante. b) em.; Vorl. cogere. c) em.; Vorl. effagiat. d) die Vorlage hat Alinea; am Rande capitulum nonum. e) em.; Vorl. dicant. 1) am Rande de congregacione concilii. g) das hier einige Zeilen ausgefallen sind, ergibt der Zusammenhang. h) Vorl. wiederholt concilium. i) em.; Vorl. decennium. 1 Vgl. Bernardi abbatis Clarae-Vallensis Ser- mones in Cantica Canticorum, Sermo 58 cap. 4 und 10 (Migne 183, 1057 und 1060). 50 Matth. 18, 15 und 17. s Vgl. das S. 436 Anm. 1 erwähnte Dekret der 2. Session. 4 In dem S. 291 Anm. 1 genannten Dekret „Frequens“.
Strana 556
556 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 10 cubicularios cocos stabularios et trabarios 1, qui multiplicant gentem, sed non magnificant leticiam, sicut nec persone ecclesiastice de ecclesiis suis ejecte, superioribus rebellantes, frivole ad quem nescio appellantes, apostate, suas “ domos et ecclesias spoliantes et ceteri, quos verecundia vetat recitare. quid autem hujusmodi consiliatores sint facturi, pertimes- cendum est. cum enim, ut inquit Seneca 2 ad Neronem, „nemo potest personam fictam s diu ferre“, et juxta Tullium 2. rhetorice 3 concilium est examinandarum gubernandarumque causarum subtilis animi prospectus, tales forte simul prudencia consciencia ac reverencia destituti deponere non ponderant omnes personas ecclesiasticas eis non obtemperantes a summo pontifice usque ad plebanum parrochialem. nescio autem, si talium aut similium conciliancium sit ulterius congreganda glomeracio aut atrocitas sufferenda principibus, 10 quos, quia devote obediunt sanctissimo domino nostro, quem ipsi Gabrielem blasphemare iniptizant 4, privare minantur, cesarem imperio, reges regnis, communitates .....b non jam collegiis et universitatibus sed eciam communitatibus ac civitatibus libertates, immo hereditates ac jura perdere, quasi velint compagem Christi corporis mistici unico sue bisacute falcis ictu succindere funditus, ut patet ex eorum 32. sessione 5 seu sedicione 15 melius nuncupata. tunc autem, sicut per eos factum est celum novum erectione novioris pape cardinalium pontificum etc., ita quoque fiat terra nova, scilicet similiter depositis regibus et principibus omnipotenter suscitent loco eorum nescio quem de pulvere egenum aut de stercore pauperem, ut sedeat cum principibus et solium glorie teneat. sed ista an modo precavenda sint, estimet talis. [4 ] omnia° autem premissa et si que huic pro- 20 posito " accommoda fuerint et oportuna, poterunt infra se reges et principes Christiani faciliter conferre, habitis primo tractatibus singulorum suorum secretis et maturis, dehinc per literas hincinde mittendas suos aperire conceptus nec nimium precipitare, si oporteat ad tercium concilium prepropere ineundum propter aviditatem paucorum forte, qui longe libencius discurrere per patrias quam quiescere in solo natali et pugnis verborum malunt, 28 insistere quam conflictui finem dare, cum tamen, inquit philosophus 6, „sedendo et quiescendo fit anima sciens et prudens" et juxta Gregorium7, quamquam sit naturale speculum, limpha turbata tamen nusquam respicientis reddit imaginem, Ambrosius quoque secundo de officiis 8: „in dirigendis conciliis plurimum valet vite probitas, morum prero- gativa et presertim benivolencie usus. quis enim in ceno fontem requirit? quis enim de so turbida aqua potum requirit?" „quis utilem judicabit aliene cause, quem videt inutilem sue?" "aut quomodo poterit quis eum ex concilio judicare superiorem, quem cogitat factis inferiorem?“ hec ibi in sentencia. [5] Practica autem summaria, quam in omnibus fiendis saniorem breviorem ex- pedicioremque ad procurandam pacem apud deum et homines et prospera assequenda s5 universa ac difficilia, que pretuli animis vestris, prelucidanda pensatis singulis exilitas mea judicat et sentenciat, hec: in primo, quod neutralitas sive animorum suspensio a) em.; Vorl. suos. b) hier ist offenbar vom Abschreiber eine Stelle übersprungen worden. c) die Vorlage hat Alinea; am Rande capitulum 10. d) em.; Vorl. proposita. 1 D. i. Schiffsknechte. Seneca, De clementia ad Neronem cesarem lib. 1 cap. 1 (Opera omnia Tom. 2, Lipsiae 1877, pag. 3). Das Zitat müßte lauten: nemo potest perso- nam diu ferre, ficta cito in naturam suam recidunt usw. 8 Eine der oben angeführten entsprechende Stelle ist weder im Orator noch in der Rhetorica ad Herennium noch in der Inventio rhetorica nach- zuweisen. Allenfalls käme aus der letzteren lib. 2 cар. 9 in Betracht. “ iniptizare wohl gleichbedeutend mit ineptire = töricht sein. 5 Es ist das Dekret „Pridem in decreto" vom 40 24. März 1438 (gedr. Mansi 29, 170-178; Mon. conc. 3, 75-82; vgl. Hefele 7, 673 u. RTA. 13, 43). 8 Aristoteles, De physica auscultatione lib. 7 сар. 20. Vgl. Moralia lib. 5 cap. 45 (Migne 75, 727). 45 8 Vgl. Ambrosius, De officiis ministrorum lib 2 cap. 12 (Migne 16, 118 und 119). Dort ist aber nicht von „dirigenda concilia“, sondern von „ac- quirenda consilia" die Rede. 50
556 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 10 cubicularios cocos stabularios et trabarios 1, qui multiplicant gentem, sed non magnificant leticiam, sicut nec persone ecclesiastice de ecclesiis suis ejecte, superioribus rebellantes, frivole ad quem nescio appellantes, apostate, suas “ domos et ecclesias spoliantes et ceteri, quos verecundia vetat recitare. quid autem hujusmodi consiliatores sint facturi, pertimes- cendum est. cum enim, ut inquit Seneca 2 ad Neronem, „nemo potest personam fictam s diu ferre“, et juxta Tullium 2. rhetorice 3 concilium est examinandarum gubernandarumque causarum subtilis animi prospectus, tales forte simul prudencia consciencia ac reverencia destituti deponere non ponderant omnes personas ecclesiasticas eis non obtemperantes a summo pontifice usque ad plebanum parrochialem. nescio autem, si talium aut similium conciliancium sit ulterius congreganda glomeracio aut atrocitas sufferenda principibus, 10 quos, quia devote obediunt sanctissimo domino nostro, quem ipsi Gabrielem blasphemare iniptizant 4, privare minantur, cesarem imperio, reges regnis, communitates .....b non jam collegiis et universitatibus sed eciam communitatibus ac civitatibus libertates, immo hereditates ac jura perdere, quasi velint compagem Christi corporis mistici unico sue bisacute falcis ictu succindere funditus, ut patet ex eorum 32. sessione 5 seu sedicione 15 melius nuncupata. tunc autem, sicut per eos factum est celum novum erectione novioris pape cardinalium pontificum etc., ita quoque fiat terra nova, scilicet similiter depositis regibus et principibus omnipotenter suscitent loco eorum nescio quem de pulvere egenum aut de stercore pauperem, ut sedeat cum principibus et solium glorie teneat. sed ista an modo precavenda sint, estimet talis. [4 ] omnia° autem premissa et si que huic pro- 20 posito " accommoda fuerint et oportuna, poterunt infra se reges et principes Christiani faciliter conferre, habitis primo tractatibus singulorum suorum secretis et maturis, dehinc per literas hincinde mittendas suos aperire conceptus nec nimium precipitare, si oporteat ad tercium concilium prepropere ineundum propter aviditatem paucorum forte, qui longe libencius discurrere per patrias quam quiescere in solo natali et pugnis verborum malunt, 28 insistere quam conflictui finem dare, cum tamen, inquit philosophus 6, „sedendo et quiescendo fit anima sciens et prudens" et juxta Gregorium7, quamquam sit naturale speculum, limpha turbata tamen nusquam respicientis reddit imaginem, Ambrosius quoque secundo de officiis 8: „in dirigendis conciliis plurimum valet vite probitas, morum prero- gativa et presertim benivolencie usus. quis enim in ceno fontem requirit? quis enim de so turbida aqua potum requirit?" „quis utilem judicabit aliene cause, quem videt inutilem sue?" "aut quomodo poterit quis eum ex concilio judicare superiorem, quem cogitat factis inferiorem?“ hec ibi in sentencia. [5] Practica autem summaria, quam in omnibus fiendis saniorem breviorem ex- pedicioremque ad procurandam pacem apud deum et homines et prospera assequenda s5 universa ac difficilia, que pretuli animis vestris, prelucidanda pensatis singulis exilitas mea judicat et sentenciat, hec: in primo, quod neutralitas sive animorum suspensio a) em.; Vorl. suos. b) hier ist offenbar vom Abschreiber eine Stelle übersprungen worden. c) die Vorlage hat Alinea; am Rande capitulum 10. d) em.; Vorl. proposita. 1 D. i. Schiffsknechte. Seneca, De clementia ad Neronem cesarem lib. 1 cap. 1 (Opera omnia Tom. 2, Lipsiae 1877, pag. 3). Das Zitat müßte lauten: nemo potest perso- nam diu ferre, ficta cito in naturam suam recidunt usw. 8 Eine der oben angeführten entsprechende Stelle ist weder im Orator noch in der Rhetorica ad Herennium noch in der Inventio rhetorica nach- zuweisen. Allenfalls käme aus der letzteren lib. 2 cар. 9 in Betracht. “ iniptizare wohl gleichbedeutend mit ineptire = töricht sein. 5 Es ist das Dekret „Pridem in decreto" vom 40 24. März 1438 (gedr. Mansi 29, 170-178; Mon. conc. 3, 75-82; vgl. Hefele 7, 673 u. RTA. 13, 43). 8 Aristoteles, De physica auscultatione lib. 7 сар. 20. Vgl. Moralia lib. 5 cap. 45 (Migne 75, 727). 45 8 Vgl. Ambrosius, De officiis ministrorum lib 2 cap. 12 (Migne 16, 118 und 119). Dort ist aber nicht von „dirigenda concilia“, sondern von „ac- quirenda consilia" die Rede. 50
Strana 557
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 557 1449 cum honore celeriter sopiatur. secundo ut cesset susurracio hec de alio iterum concilio tercio celebrando, donec serenissimo regi Romanorum semper augusto et fratri suo Anglie et Francie regi invictissimo ceterisque per orbem ita temporalibus sicut et spiritualibus potestatibus aliter visum fuerit expedire et practicare modo, quo dictum est. tercio quod 5 per omnes favores et promociones tam in spe quam in re modosque dulces et acres, quantum possibile, instanciis tam indifferencium quam amicorum assiduis revocentur ad cor et ad veram obedienciam sanctissimi domini nostri patres et domini Basilienses et gremio ecclesie, quam se representare pretendunt, cum omni benignitate et mansuetudine recipiantur, sicut plerosque notabilissimos patres et alios quosque, qui inde surrexerint, 10 tractari probarunt. quarto et pro ultimo ac finali combinando infima primis reserventur ac continuentur interim obediencia et devocio et omnis omnium affectio finaliter, sicut oportet decet et delectat, summo Romano pontifici sanctissimo domino nostro Eugenio pape quarto indubitato per orbem orientalem et occidentalem solo in terris vicario Christi, qui eum malis omnibus eripiat et suam nobis benedictionem largiatur. amen. [6) Hec sunt, que cesaree majestati serenissimi et celeberrimi principis Friderici Romanorum regis coronati et dominis* archiprincipibus electoribus imperii in dieta sua Franckfordie benigne acceptanda cum omni reverencia et humilitate presentantur per invictissimi principis domini Henrici dei gracia regis Anglie et Francie Christianissimi oratores Johannem episcopum Assavensem, Reginaldum abbatem Glaucestrie, sacre pagine 20 professores, et magistrum Adam decanum Salisburiensem in legibus doctoratum, qui nulla scribendi affectione, nulla temeritate seu presumpcione, sed pene coacti, ulteriorem audien- ciam publicam non habentes, predicta pro declaracione sue consciencie et obediencie stilo epilogarunt agresti, ad hunc modum se explicandi absque dierum vel librorum qualium- cunque copia ac allegacionumb pluralitate artati et propter eorum ad propria regressum 25 celerius maturandum. scripta sub protestacione etc. anno domini 1442 julii decimo°. 15 Juli 10 1442 Juli 10 216. Zwei gen. Gesandte K. Heinrichs VI. von England erklären für sich und ihren 11442 zu König vor K. Friedrich und den anwesenden Mitgliedern [des Frankfurter Reichs- Juli 10] tages] unveränderte Stellungnahme für P. Eugen IV. [1442 zu Juli 10 Frankfurt.] Aus München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 333b cop. chart. coaeva. In nomine domini amen. coram facie regie vestre majestatis serenissime, domine rex, et dominis vobis astantibus etc. in presenciarum constituti nos Johannes Assavensis episcopus et Reginaldus Gloucestrie abbas nomine nostro et presertim Christianissimi regis Francie et Anglie, domini nostri supremi nos mittentis, in ista ambasiata sua nuncios speciales, protestamur de firma obediencia fidelitate et adherencia, quam gessimus et s5 gerimus penes sanctissimum dominum nostrum Eugenium quartum Romanorum pontificem et ejus sedem apostolicam. contra quem dominum et quam sedem si hic et nunc aut alibi in futurum quicquam injuriose et irreverenter attemptatum fuerit, resistemus pro viribus et reclamabimus, immo nunc pro tunc, quantum valemus, reclamamus cum effectu. et super ista protestacione et reclamacione petimus unum vel plura publica instrumenta 40 confici et nobis deliberari. 30 45 217. Denkschrift [des Dr. theol. Heinrich Toke]: rechtfertigt die Neutralität der Kur- 1442 fürsten und ihrer Anhänger im Kirchenstreit, hält sie aber nicht für wirksam genug zur Beseitigung des Schismas und empfiehlt deshalb die Berufung eines neuen all- gemeinen Konzils; ist dafür, daßs die Neutralität bis zum Zusammentritt des Konzils beibehalten werde. 1442 Juli 13 Frankfurt. Judi 18 a) em.; Vorl. dominorum archiprincipum electorum. b) em.; Vorl. alleganciorum. c) em.; Vorl. decimeo.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 557 1449 cum honore celeriter sopiatur. secundo ut cesset susurracio hec de alio iterum concilio tercio celebrando, donec serenissimo regi Romanorum semper augusto et fratri suo Anglie et Francie regi invictissimo ceterisque per orbem ita temporalibus sicut et spiritualibus potestatibus aliter visum fuerit expedire et practicare modo, quo dictum est. tercio quod 5 per omnes favores et promociones tam in spe quam in re modosque dulces et acres, quantum possibile, instanciis tam indifferencium quam amicorum assiduis revocentur ad cor et ad veram obedienciam sanctissimi domini nostri patres et domini Basilienses et gremio ecclesie, quam se representare pretendunt, cum omni benignitate et mansuetudine recipiantur, sicut plerosque notabilissimos patres et alios quosque, qui inde surrexerint, 10 tractari probarunt. quarto et pro ultimo ac finali combinando infima primis reserventur ac continuentur interim obediencia et devocio et omnis omnium affectio finaliter, sicut oportet decet et delectat, summo Romano pontifici sanctissimo domino nostro Eugenio pape quarto indubitato per orbem orientalem et occidentalem solo in terris vicario Christi, qui eum malis omnibus eripiat et suam nobis benedictionem largiatur. amen. [6) Hec sunt, que cesaree majestati serenissimi et celeberrimi principis Friderici Romanorum regis coronati et dominis* archiprincipibus electoribus imperii in dieta sua Franckfordie benigne acceptanda cum omni reverencia et humilitate presentantur per invictissimi principis domini Henrici dei gracia regis Anglie et Francie Christianissimi oratores Johannem episcopum Assavensem, Reginaldum abbatem Glaucestrie, sacre pagine 20 professores, et magistrum Adam decanum Salisburiensem in legibus doctoratum, qui nulla scribendi affectione, nulla temeritate seu presumpcione, sed pene coacti, ulteriorem audien- ciam publicam non habentes, predicta pro declaracione sue consciencie et obediencie stilo epilogarunt agresti, ad hunc modum se explicandi absque dierum vel librorum qualium- cunque copia ac allegacionumb pluralitate artati et propter eorum ad propria regressum 25 celerius maturandum. scripta sub protestacione etc. anno domini 1442 julii decimo°. 15 Juli 10 1442 Juli 10 216. Zwei gen. Gesandte K. Heinrichs VI. von England erklären für sich und ihren 11442 zu König vor K. Friedrich und den anwesenden Mitgliedern [des Frankfurter Reichs- Juli 10] tages] unveränderte Stellungnahme für P. Eugen IV. [1442 zu Juli 10 Frankfurt.] Aus München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 333b cop. chart. coaeva. In nomine domini amen. coram facie regie vestre majestatis serenissime, domine rex, et dominis vobis astantibus etc. in presenciarum constituti nos Johannes Assavensis episcopus et Reginaldus Gloucestrie abbas nomine nostro et presertim Christianissimi regis Francie et Anglie, domini nostri supremi nos mittentis, in ista ambasiata sua nuncios speciales, protestamur de firma obediencia fidelitate et adherencia, quam gessimus et s5 gerimus penes sanctissimum dominum nostrum Eugenium quartum Romanorum pontificem et ejus sedem apostolicam. contra quem dominum et quam sedem si hic et nunc aut alibi in futurum quicquam injuriose et irreverenter attemptatum fuerit, resistemus pro viribus et reclamabimus, immo nunc pro tunc, quantum valemus, reclamamus cum effectu. et super ista protestacione et reclamacione petimus unum vel plura publica instrumenta 40 confici et nobis deliberari. 30 45 217. Denkschrift [des Dr. theol. Heinrich Toke]: rechtfertigt die Neutralität der Kur- 1442 fürsten und ihrer Anhänger im Kirchenstreit, hält sie aber nicht für wirksam genug zur Beseitigung des Schismas und empfiehlt deshalb die Berufung eines neuen all- gemeinen Konzils; ist dafür, daßs die Neutralität bis zum Zusammentritt des Konzils beibehalten werde. 1442 Juli 13 Frankfurt. Judi 18 a) em.; Vorl. dominorum archiprincipum electorum. b) em.; Vorl. alleganciorum. c) em.; Vorl. decimeo.
Strana 558
558 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1449 Juli 18 Aus München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 367a. 371a cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Pro tuicione neutralitatis nunc durantis. Durch Beschneiden der Ränder sind hier und da einzelne Silben oder Buchstaben der Randglossen in Wegfall gekommen; sie sind von uns durch kursiven Druck kenntlich gemacht. 1438 Dez. 5 * et bene, quia non est sub- tractio obediencie, ut prius practicatum. ** ubinam Felix est requi- situs ? nec te relevat, quod con- cilium ante electionem ejus2. *** immo protestati sunt5, ab obediencia ejus nolle re- cedere; propterea non licebat discedere ab obediencia, ut 8. q. 4. per totum 6. † immo sine dubio male gestum, quia contra reclama- cionem horum, qui represen- tabant universalem ecclesiam, ut ipsemet Panormitanus pro- testatus est publice7. [1] Lex ista a patribus in generalibus conciliis Pisano et 5 Constanciensi fundata, ut scismatis in tempore tria pro ecclesie unitate practicentur: primo ex parte eorum, qui se Romanos pontifices esse contendunt, ut cedant; secundo ex parte subditorum, ut omnes et singuli obedienciam subtrahant (quod hodie neutralitatem * vocant); tercio ut eo ipso concilium 10 generale indictum esse sciatur, in quo infra annum ex partibus conveniant scismati finem imposituri; quod si infra annum aliqua parcium contendencium non venerit, eo ipso sit privata jure suo omni, quod pretendebat se habere. hec omnia ex racione, ex scriptura et ecclesie auctoritate habent ortum. ideo eis est 15 standum, dicente Augustino 4. de trinitate1: „contra racionem nemo sobrius, contra scripturam nemo Christianus, contra ec- clesiam nemo pacificus senserit“. hec ille. [2] Con ... rie " sequitur, quod nullus paparum mo- dernorum recte procedit, presertim cum quilibet sepius re- 20 quisitus ** vel pars ejus consentire noluerit in tercium locum pro concilio indubitato congregando. et maxime concilium Basiliense rennuit hunc modum alias eis per organum meum nomine prin- cipum electorum oblatum anno domini 1438 die quinta decem- bris in eorum congregacione generali 3. item numquid vigore 25 nominati decreti Constanciensis ambo pape sunt privati, quia neuter venit ad concilium generale indubitatum? et si sic, se- quitur, quod nulli eorum sit adherendum. ideo sana est neutra- litas. dicent forte: nemo nos adhuc requisivit. respondeo: falsum est, quia per ambasiatores regis Romanorum et electorum so ac aliorum Germanie principum sunt requisiti Nûremberge 4. verum pro domino Eugenio consenserunt, sed non illi de con- cilio. sed hec requisicio fuit, antequam deponeretur Eugenius et fieret Felix. [3] Secundo sequitur, quod nemo istis diebus rectius s5 egit quam principes electores ceterique principes spiri- tuales et seculares eis adherentes, qui unitatem ecclesie non sciderunt, sed scindentibus se jungere caverunt. perstiterunt igitur in apostolica auctoritate et auctoritate generalium con- ciliorum volentes in dubio permaximo neque pontifici Eugenio 40 adherere ***, quem multiplici macula audierunt infamatum, nec concilio Basiliensi, quod eis suspectum factum est ex multis ibidem, ut asseritur a gravissimis et doctissimis viris, male gestis“ †. volentes itaque non se infirmis capitibus jungere, a) die Vorlage hat kein Alinea; die Lesart zweifelhaft; die Vorlags hat con mit einem nach unten gezogenen Schnörkel, 45 der mit einem oben surückgebogenen Häkchen beginnt, anschlieftlend an den Schnörkel hochgestelltes rie, also con- trarie? b) fehll in der Vorlage. c) em.; Vorl. gestum. Augustin, De trinitate lib. 4 cap. 6 (Migne 42, 895). Man ergänze est requisitum. Vgl. Segovia lib. 14 cap. 5 (Mon. conc. 3, 183-184). " 5 7 Vgl. RTA. 13, 682-683. Vgl. RTA. 13 nr. 130. С. 8 q. 4. Vgl. S. 543 Anm. 7. 50
558 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1449 Juli 18 Aus München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 367a. 371a cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Pro tuicione neutralitatis nunc durantis. Durch Beschneiden der Ränder sind hier und da einzelne Silben oder Buchstaben der Randglossen in Wegfall gekommen; sie sind von uns durch kursiven Druck kenntlich gemacht. 1438 Dez. 5 * et bene, quia non est sub- tractio obediencie, ut prius practicatum. ** ubinam Felix est requi- situs ? nec te relevat, quod con- cilium ante electionem ejus2. *** immo protestati sunt5, ab obediencia ejus nolle re- cedere; propterea non licebat discedere ab obediencia, ut 8. q. 4. per totum 6. † immo sine dubio male gestum, quia contra reclama- cionem horum, qui represen- tabant universalem ecclesiam, ut ipsemet Panormitanus pro- testatus est publice7. [1] Lex ista a patribus in generalibus conciliis Pisano et 5 Constanciensi fundata, ut scismatis in tempore tria pro ecclesie unitate practicentur: primo ex parte eorum, qui se Romanos pontifices esse contendunt, ut cedant; secundo ex parte subditorum, ut omnes et singuli obedienciam subtrahant (quod hodie neutralitatem * vocant); tercio ut eo ipso concilium 10 generale indictum esse sciatur, in quo infra annum ex partibus conveniant scismati finem imposituri; quod si infra annum aliqua parcium contendencium non venerit, eo ipso sit privata jure suo omni, quod pretendebat se habere. hec omnia ex racione, ex scriptura et ecclesie auctoritate habent ortum. ideo eis est 15 standum, dicente Augustino 4. de trinitate1: „contra racionem nemo sobrius, contra scripturam nemo Christianus, contra ec- clesiam nemo pacificus senserit“. hec ille. [2] Con ... rie " sequitur, quod nullus paparum mo- dernorum recte procedit, presertim cum quilibet sepius re- 20 quisitus ** vel pars ejus consentire noluerit in tercium locum pro concilio indubitato congregando. et maxime concilium Basiliense rennuit hunc modum alias eis per organum meum nomine prin- cipum electorum oblatum anno domini 1438 die quinta decem- bris in eorum congregacione generali 3. item numquid vigore 25 nominati decreti Constanciensis ambo pape sunt privati, quia neuter venit ad concilium generale indubitatum? et si sic, se- quitur, quod nulli eorum sit adherendum. ideo sana est neutra- litas. dicent forte: nemo nos adhuc requisivit. respondeo: falsum est, quia per ambasiatores regis Romanorum et electorum so ac aliorum Germanie principum sunt requisiti Nûremberge 4. verum pro domino Eugenio consenserunt, sed non illi de con- cilio. sed hec requisicio fuit, antequam deponeretur Eugenius et fieret Felix. [3] Secundo sequitur, quod nemo istis diebus rectius s5 egit quam principes electores ceterique principes spiri- tuales et seculares eis adherentes, qui unitatem ecclesie non sciderunt, sed scindentibus se jungere caverunt. perstiterunt igitur in apostolica auctoritate et auctoritate generalium con- ciliorum volentes in dubio permaximo neque pontifici Eugenio 40 adherere ***, quem multiplici macula audierunt infamatum, nec concilio Basiliensi, quod eis suspectum factum est ex multis ibidem, ut asseritur a gravissimis et doctissimis viris, male gestis“ †. volentes itaque non se infirmis capitibus jungere, a) die Vorlage hat kein Alinea; die Lesart zweifelhaft; die Vorlags hat con mit einem nach unten gezogenen Schnörkel, 45 der mit einem oben surückgebogenen Häkchen beginnt, anschlieftlend an den Schnörkel hochgestelltes rie, also con- trarie? b) fehll in der Vorlage. c) em.; Vorl. gestum. Augustin, De trinitate lib. 4 cap. 6 (Migne 42, 895). Man ergänze est requisitum. Vgl. Segovia lib. 14 cap. 5 (Mon. conc. 3, 183-184). " 5 7 Vgl. RTA. 13, 682-683. Vgl. RTA. 13 nr. 130. С. 8 q. 4. Vgl. S. 543 Anm. 7. 50
Strana 559
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. expectant indubitatum debitum formatum generale concilium ac justum sanctissimumgue pontificem singula pro posse reformare, ut et sanctitas in conciliis et pontificibus illesa conservetur. fandari potest illud in 4.» q. 1.! etc. „scisma“ 24. g. 1.2, ubi s sic dicitur *: „scisma siguidem ipsum, guod Grecum nomen est, scissuram sonat. sed in unitate scissura esse non potest. non ergo unitati communicat, qui scismaticis communicat; partes sibi ipsi fecerunt, et ab eo, quod unum est, ut apostoli Jude verbis? loquar, semet ipsos segregantes spiritum non habent. ecce quod 1 neutrales non sunt scismatici **, quia scismaticis timent *** so- ciari. immo quelibet pars gerens se pro ecclesia debet eos estimare filios ecclesie. nam in eodem canone sequitur sic: ,,si eciam ipsi, licet in suo sensu abundantes, inter materna tamen viscera positi quererent? veritatem, a nobis repellendi non erant, 15 donec apud eos racione duce rei veritas claruisset. ecce neu- trales querunt veritatem T ab illa et ab alia parte et ipsi inter materna viscera remanserunt. numquid inter materna viscera sunt, qui pro matre ecclesia nulli parti adherere volunt? hoc enim pietatis viscera faciunt, que ad matrem ipsi gerunt, quod 30 pro matris unitate parciales se facere vitarunt. pensemus verbum Augustini in c. ci/a/o* dicentis: ,,omnis catholicus securus eam partem detestatur, cui ecclesiam universalem Tt apostolicis se- dibus roboratam #}f non communicare ? cognoscit ^. hec ille. sed universalis ecclesia non communicat Eugenio nec Basiliensi con- 25 cilio. ideo illis non communicans securus est. verum ? non dubito nonnullos * valde posse abuti neutralitate, ut nulli sub- iciantur, sed ipsi nullis subjecti ceteris dominentur. sed ob hoc neutralitas in sua forma non est culpanda. ^ adversarii quidem dictum canonem ,,scisma“ dicunt esse permaxime contra neu- so tralitatem. qui utinam viderent glosam ? super eo dicentem: »loquitur Pelagius contra quosdam, qui dicebant communi- candum esse quibusdam hereticis, eo quod mali € sunt tolerandi; quod reprobat ibi*f. nune autem non est illa questio talis. illud de ocultis *tt intelligitur, hic de manifestis agitur. secunda s» racio erat, quia jam diu fuerat ibi ille error et forte fuerat eis ab ecclesia communicatum. quod reprobat Pelagius ibi* *trt. „nec * enim leviat crimen eorum, magis vero auget, quod eos a) em.; Vorl. in. b) 4. q. et ist in der Vorlage über 24. q. geschrieben. convenire, e) die Vorlage hat Alinea. f) em.; Vorl. nonnullis. w 'c204ql %c.34 (.24 q. 1. 8 Juda vers 19. * Es ist der oben erwühnte Canon ,, scisma **. 5 c. 1 de his, que fiunt a majori parte capituli 45 X. III. 11. * Über den mit ,, Cardinalis * bezeichneten Glossa- tor vgl. man Schulte 1, 145-148. * Der Commentarius in. decretales Gregorii IX. des Johannes de Lágnamo ist umgedruckt (vgl. 50 Schulte 2, 260). Oder ist oben der Tractatus de Deutsche Reichstugs-Akten XVI. zu c. 84 C. 24 q. 1. c) em.; Vorl. querent, g) fehlt tn der Vorlage. 559 * hie textus contra te, quia loquitur precise des hiis, qui ita in dubio titubarunt, ut neutrales faciunt; et id id ipsum eos magis seisma- ticos facit, ut ibidem dicitur. ** immo scismatici sunt, quia unitati non communi- eant, sed ambabus partibus, remittentes ad forum consci- encie utriusque. quid ergo sompnias ? *** bene timent, admittendo utramque partem ad divina et communicando eis in singulis. T qualem querunt veritatem, cum protestati sint, in nullum actum deposicionis Eugenii se umquam consensuros ? ff universalis ergo eccle- sia est nacio minima Ger- maniea. nonne tota reliqua parsecclesie Eugenio adheret ? et nonne major pars Christi- anitatis minore dissenciente judicat, concludit et tota ec- clesia dicitur fecisse (|. quod major ad minorem c. 1 de hiis, que fiunt a majori parte capituli5. hec in modo sub- tractionis obediencie serviunt Cardinali 6 et Johanni de Lignano?)? Tft .. pars est roborata apo- Btolieis sedibus nisi domini Eugenii inspeeta veritate. *t multum bene. si ergo ambe partes sunt scismatice et nos communicamus utrique, nonne reprobat nos Pelagius? *tf hec solucio tua demon- strat, que exosa est sapien- tibus nee vera, ut patet ex textu ibidem. *tftf immo loquitur precise de illis, qui titubant ut neu- trales, quia dicit: ,,aut apud ilios ecclesiam creditis et nos (quod absit), enm due ecclesie 4d) em.; Vorl, sex modis extinguendi scismata (München Staats- bibl. cod. lat. 85 fol. 3728-3824) gemeint? Dort wird im sechsten, die „ad cedendum vel concor- dandum per seculares potestates et principes utri- usque [paparum] compulsio“ behandelnden Mo- dus die „subtractio obediencie** erórtert und dabei auch auf das oben genannte Dekretale Bezug ge- nommen. Vgl. auch m. 2172 art. 35. $ Teuthonicus vol. 1 fol. 4402, ? Das Folgende gehört nicht zur Glosse, sondern 71 1442 Juli 18
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. expectant indubitatum debitum formatum generale concilium ac justum sanctissimumgue pontificem singula pro posse reformare, ut et sanctitas in conciliis et pontificibus illesa conservetur. fandari potest illud in 4.» q. 1.! etc. „scisma“ 24. g. 1.2, ubi s sic dicitur *: „scisma siguidem ipsum, guod Grecum nomen est, scissuram sonat. sed in unitate scissura esse non potest. non ergo unitati communicat, qui scismaticis communicat; partes sibi ipsi fecerunt, et ab eo, quod unum est, ut apostoli Jude verbis? loquar, semet ipsos segregantes spiritum non habent. ecce quod 1 neutrales non sunt scismatici **, quia scismaticis timent *** so- ciari. immo quelibet pars gerens se pro ecclesia debet eos estimare filios ecclesie. nam in eodem canone sequitur sic: ,,si eciam ipsi, licet in suo sensu abundantes, inter materna tamen viscera positi quererent? veritatem, a nobis repellendi non erant, 15 donec apud eos racione duce rei veritas claruisset. ecce neu- trales querunt veritatem T ab illa et ab alia parte et ipsi inter materna viscera remanserunt. numquid inter materna viscera sunt, qui pro matre ecclesia nulli parti adherere volunt? hoc enim pietatis viscera faciunt, que ad matrem ipsi gerunt, quod 30 pro matris unitate parciales se facere vitarunt. pensemus verbum Augustini in c. ci/a/o* dicentis: ,,omnis catholicus securus eam partem detestatur, cui ecclesiam universalem Tt apostolicis se- dibus roboratam #}f non communicare ? cognoscit ^. hec ille. sed universalis ecclesia non communicat Eugenio nec Basiliensi con- 25 cilio. ideo illis non communicans securus est. verum ? non dubito nonnullos * valde posse abuti neutralitate, ut nulli sub- iciantur, sed ipsi nullis subjecti ceteris dominentur. sed ob hoc neutralitas in sua forma non est culpanda. ^ adversarii quidem dictum canonem ,,scisma“ dicunt esse permaxime contra neu- so tralitatem. qui utinam viderent glosam ? super eo dicentem: »loquitur Pelagius contra quosdam, qui dicebant communi- candum esse quibusdam hereticis, eo quod mali € sunt tolerandi; quod reprobat ibi*f. nune autem non est illa questio talis. illud de ocultis *tt intelligitur, hic de manifestis agitur. secunda s» racio erat, quia jam diu fuerat ibi ille error et forte fuerat eis ab ecclesia communicatum. quod reprobat Pelagius ibi* *trt. „nec * enim leviat crimen eorum, magis vero auget, quod eos a) em.; Vorl. in. b) 4. q. et ist in der Vorlage über 24. q. geschrieben. convenire, e) die Vorlage hat Alinea. f) em.; Vorl. nonnullis. w 'c204ql %c.34 (.24 q. 1. 8 Juda vers 19. * Es ist der oben erwühnte Canon ,, scisma **. 5 c. 1 de his, que fiunt a majori parte capituli 45 X. III. 11. * Über den mit ,, Cardinalis * bezeichneten Glossa- tor vgl. man Schulte 1, 145-148. * Der Commentarius in. decretales Gregorii IX. des Johannes de Lágnamo ist umgedruckt (vgl. 50 Schulte 2, 260). Oder ist oben der Tractatus de Deutsche Reichstugs-Akten XVI. zu c. 84 C. 24 q. 1. c) em.; Vorl. querent, g) fehlt tn der Vorlage. 559 * hie textus contra te, quia loquitur precise des hiis, qui ita in dubio titubarunt, ut neutrales faciunt; et id id ipsum eos magis seisma- ticos facit, ut ibidem dicitur. ** immo scismatici sunt, quia unitati non communi- eant, sed ambabus partibus, remittentes ad forum consci- encie utriusque. quid ergo sompnias ? *** bene timent, admittendo utramque partem ad divina et communicando eis in singulis. T qualem querunt veritatem, cum protestati sint, in nullum actum deposicionis Eugenii se umquam consensuros ? ff universalis ergo eccle- sia est nacio minima Ger- maniea. nonne tota reliqua parsecclesie Eugenio adheret ? et nonne major pars Christi- anitatis minore dissenciente judicat, concludit et tota ec- clesia dicitur fecisse (|. quod major ad minorem c. 1 de hiis, que fiunt a majori parte capituli5. hec in modo sub- tractionis obediencie serviunt Cardinali 6 et Johanni de Lignano?)? Tft .. pars est roborata apo- Btolieis sedibus nisi domini Eugenii inspeeta veritate. *t multum bene. si ergo ambe partes sunt scismatice et nos communicamus utrique, nonne reprobat nos Pelagius? *tf hec solucio tua demon- strat, que exosa est sapien- tibus nee vera, ut patet ex textu ibidem. *tftf immo loquitur precise de illis, qui titubant ut neu- trales, quia dicit: ,,aut apud ilios ecclesiam creditis et nos (quod absit), enm due ecclesie 4d) em.; Vorl, sex modis extinguendi scismata (München Staats- bibl. cod. lat. 85 fol. 3728-3824) gemeint? Dort wird im sechsten, die „ad cedendum vel concor- dandum per seculares potestates et principes utri- usque [paparum] compulsio“ behandelnden Mo- dus die „subtractio obediencie** erórtert und dabei auch auf das oben genannte Dekretale Bezug ge- nommen. Vgl. auch m. 2172 art. 35. $ Teuthonicus vol. 1 fol. 4402, ? Das Folgende gehört nicht zur Glosse, sondern 71 1442 Juli 18
Strana 560
560 1442 esse non possint, etc.“!, hoc Juli 18 tn tamquam passionatus si- les. ego ex ore tuo te judico. * et hoc contra neutrales dicitur supra, quod Roma- num pontificem, quia b dela- tus sit et diffamatus, ideo in tali dubio nondum co- gnito suspenderunt. et hoc directe contra te. ** non est ita, quia neu- tralis non dubitat Eugenium papam, quia ita nominat. sed papa eum suis cardina- libus eedem apostolicam con- stituit, ut dieitur in c. 53 de electione? maxime cardinales igitur ete, preterea quociens protestatum est in Basilea per omnes quasi processum contra Eugenium nullum! quale ergo dubium, saltem in dubio apud eum esse sedem apostolicam, quia in hoc nobis nichil ju- dicare licet, uti dixi supra? nonne idem papa, nonneiidem cardinales, qui? Basilee se- dem apostolicam constitue- bant, hodie sunt? cur ergo in dubio presumis te contra eos erigere, cum tibi de justo jedicio nichil constet? +++ gacendit in celum se- cundum te. f nonne ecclesia est con- gregacio fidelium, ut tu cu- pis, et nonne major pars apud Eugenium ? tt bene dicis ,, forte", quia numquam forte repertus est talis error neutralizandi, que- madmodum modo defendis. sed texíws loquitur de illis, qui et uni et alteri parti communicare volebant, prout neutrales faciunt. quod tex- tus reprobat. igitur non cura, an de hnc nova secta inaudita neutralitatis nichil dicat. que tamen pocius ultralitas appel- latur. ttf eciam juxta tenorem neu- tralitatis Eugenius dicit nos ,8uos'*, quia fatemur papam; idem concilium, si contra protestacionem tocius orbis scisma non induxisset et se ab unitate fidei et ecclesie divisisset. a) em.; Vorl. nec. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. diu restitisse dixistis, ne* apostolicis sedibus communicantes in sua communione reciperent. in hoc enim, dum et illi eul- pandi sunt, qui communicare talibus voluerunt, multo magis tamen illi execrandi sunt, qui non solum in sacerdotibus com- munionem apostolicarum sedium, verum eciam in ipsis laicie spreverunt^. subdit glosa: , tercia racio est, quis ignorancia vel simplicitate errabant. quod reprobat, ubi dieit: sed nec illud eis prodest, quod eos in eisdem litteris vel ignorancia ra- cionis vel simplicitate intellectus sui a nostra communione se suspendisse perhibetis. id ipsum enim magis est, propter quod 10 scismatici sunt, quia non eos diversa senciendi judicium, sed quedam -apud se delata, sibi^ tamen incognita * metuentes ef contra apostolicam sedem temere credentes pessima divisit opinio. quod scisma specialiter esse, denunciat Augustinus dicens de talibus: adversus auctoritatem illarum ecclesiarum, que ab aposto- 15 lica sede epistolas accipere meruerunt, temere credendo inma- nissimum 4 seismatis crimen a se propulsare non poterit'. hec ibi istam particulam trahunt adversarii pro se contra neutra- litatem. sed male, ut videtur. ubi namque sit sedes apostolica, dubitatur **. scimus, quia multis annis fuit Rome. fuit eciam % in concilio Basiliensi. disparuit nescio, quo pervenit ***. ab- stineo ergo credere illi vel illi, donec clareat, ubi sit ecclesia +, quam semper audire paratus sum. subdit glosa: ,,ad ultimum ponit conclusionem suam ibi »ad summam, aut illos esse ecclesiam creditis et, cum ecclesie due esse non possint, nos (quod.absit) 2 scismaticos judicabitis, aut, si veram in apostolicis sedibus esse constat ecclesiam, et illos ab unitate divisos esse cognoscite et communionis questionem esse sublatam, quam veram nisi in unitate constat esse non posse«*. subdit glosa: , per quod patet, quod alicui loquitur, qui in ecclesie nostra erat, eum dicit »nos 80 (quod absit)«". hee glosa. ecce quis illud capitulum non est in casu nostro nec increpat neutralem, cum nullus tunc forte 1T fuerit, presertim aperte, sed loquitur suis 1-1 de ecclesia, qui tamen credebant posse communicare sciematicis. quod falsum. et nos dicimus idem: quif de una parte est, slteri communicare non 36 potest; tenet enim eam excommunicatam ete. subdit glosa: casum colligendum credo ex illo verbo circa finem, noli ergo, quasi nulla scismaticorum atque ecclesie differencia sit, velle indifferenter virorumque sacrificiis sociari. non est Christi corpus, quod scismaticus conficit, si veritate duce dirigimur. nec enim 40 divisum esse poterit Cristum quisquam sine apostoli reprobacione confipgere. unam, ut sepe dietum est, que Christi corpus est, constat ecclesiam esse, que in duo vel plura dividi non potest. similiter enim, cum ab ea quisque discesserit, in ecclesia esse desistit. hec camom. [3"| eadem * neutralitas suadetur multi- «5 b) em.; Vorl. stelll um quia Romanum pontificem. c) em.; Vorl sed. d) em.; Vorl. in manifestum. e) em.; Vorl. quia. f) em.; Vorl. quin. g) die Vorlage hai Aliuea, 1 Vgl. c. 34 C. 24 q. 1. ? c. 53 de electione ete. X. I. 6 enthdlt nichts, «as in dem oben. angegebenen Sinne gedeutet werden könnte. Vielleicht ist c. 57 gemeint.
560 1442 esse non possint, etc.“!, hoc Juli 18 tn tamquam passionatus si- les. ego ex ore tuo te judico. * et hoc contra neutrales dicitur supra, quod Roma- num pontificem, quia b dela- tus sit et diffamatus, ideo in tali dubio nondum co- gnito suspenderunt. et hoc directe contra te. ** non est ita, quia neu- tralis non dubitat Eugenium papam, quia ita nominat. sed papa eum suis cardina- libus eedem apostolicam con- stituit, ut dieitur in c. 53 de electione? maxime cardinales igitur ete, preterea quociens protestatum est in Basilea per omnes quasi processum contra Eugenium nullum! quale ergo dubium, saltem in dubio apud eum esse sedem apostolicam, quia in hoc nobis nichil ju- dicare licet, uti dixi supra? nonne idem papa, nonneiidem cardinales, qui? Basilee se- dem apostolicam constitue- bant, hodie sunt? cur ergo in dubio presumis te contra eos erigere, cum tibi de justo jedicio nichil constet? +++ gacendit in celum se- cundum te. f nonne ecclesia est con- gregacio fidelium, ut tu cu- pis, et nonne major pars apud Eugenium ? tt bene dicis ,, forte", quia numquam forte repertus est talis error neutralizandi, que- madmodum modo defendis. sed texíws loquitur de illis, qui et uni et alteri parti communicare volebant, prout neutrales faciunt. quod tex- tus reprobat. igitur non cura, an de hnc nova secta inaudita neutralitatis nichil dicat. que tamen pocius ultralitas appel- latur. ttf eciam juxta tenorem neu- tralitatis Eugenius dicit nos ,8uos'*, quia fatemur papam; idem concilium, si contra protestacionem tocius orbis scisma non induxisset et se ab unitate fidei et ecclesie divisisset. a) em.; Vorl. nec. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. diu restitisse dixistis, ne* apostolicis sedibus communicantes in sua communione reciperent. in hoc enim, dum et illi eul- pandi sunt, qui communicare talibus voluerunt, multo magis tamen illi execrandi sunt, qui non solum in sacerdotibus com- munionem apostolicarum sedium, verum eciam in ipsis laicie spreverunt^. subdit glosa: , tercia racio est, quis ignorancia vel simplicitate errabant. quod reprobat, ubi dieit: sed nec illud eis prodest, quod eos in eisdem litteris vel ignorancia ra- cionis vel simplicitate intellectus sui a nostra communione se suspendisse perhibetis. id ipsum enim magis est, propter quod 10 scismatici sunt, quia non eos diversa senciendi judicium, sed quedam -apud se delata, sibi^ tamen incognita * metuentes ef contra apostolicam sedem temere credentes pessima divisit opinio. quod scisma specialiter esse, denunciat Augustinus dicens de talibus: adversus auctoritatem illarum ecclesiarum, que ab aposto- 15 lica sede epistolas accipere meruerunt, temere credendo inma- nissimum 4 seismatis crimen a se propulsare non poterit'. hec ibi istam particulam trahunt adversarii pro se contra neutra- litatem. sed male, ut videtur. ubi namque sit sedes apostolica, dubitatur **. scimus, quia multis annis fuit Rome. fuit eciam % in concilio Basiliensi. disparuit nescio, quo pervenit ***. ab- stineo ergo credere illi vel illi, donec clareat, ubi sit ecclesia +, quam semper audire paratus sum. subdit glosa: ,,ad ultimum ponit conclusionem suam ibi »ad summam, aut illos esse ecclesiam creditis et, cum ecclesie due esse non possint, nos (quod.absit) 2 scismaticos judicabitis, aut, si veram in apostolicis sedibus esse constat ecclesiam, et illos ab unitate divisos esse cognoscite et communionis questionem esse sublatam, quam veram nisi in unitate constat esse non posse«*. subdit glosa: , per quod patet, quod alicui loquitur, qui in ecclesie nostra erat, eum dicit »nos 80 (quod absit)«". hee glosa. ecce quis illud capitulum non est in casu nostro nec increpat neutralem, cum nullus tunc forte 1T fuerit, presertim aperte, sed loquitur suis 1-1 de ecclesia, qui tamen credebant posse communicare sciematicis. quod falsum. et nos dicimus idem: quif de una parte est, slteri communicare non 36 potest; tenet enim eam excommunicatam ete. subdit glosa: casum colligendum credo ex illo verbo circa finem, noli ergo, quasi nulla scismaticorum atque ecclesie differencia sit, velle indifferenter virorumque sacrificiis sociari. non est Christi corpus, quod scismaticus conficit, si veritate duce dirigimur. nec enim 40 divisum esse poterit Cristum quisquam sine apostoli reprobacione confipgere. unam, ut sepe dietum est, que Christi corpus est, constat ecclesiam esse, que in duo vel plura dividi non potest. similiter enim, cum ab ea quisque discesserit, in ecclesia esse desistit. hec camom. [3"| eadem * neutralitas suadetur multi- «5 b) em.; Vorl. stelll um quia Romanum pontificem. c) em.; Vorl sed. d) em.; Vorl. in manifestum. e) em.; Vorl. quia. f) em.; Vorl. quin. g) die Vorlage hai Aliuea, 1 Vgl. c. 34 C. 24 q. 1. ? c. 53 de electione ete. X. I. 6 enthdlt nichts, «as in dem oben. angegebenen Sinne gedeutet werden könnte. Vielleicht ist c. 57 gemeint.
Strana 561
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. pliciter aliter uno modo sic: adherere * uni parti, est fovere sciema; igitur nulli parti adherere, est non fovere scisma; igitur, qui neutrales sunt, non sunt scismatici. prima pars probatur, quia interim, s quod pars est contra partem, scisma est. ideo adherere uni parti, est adherere scismati, licet illa pars esset justa **, quia * vero pontifici adhereret. quod ideo dico, quia nulla pars potest esse justa, sed quelibet tenetur a parcialitate cessare'""*, quod 1» autem vero pontifici adherendo scisma foveatur, osten- ditur, quoniam verus papa in hoc casu scismatis sibi ipsi, ut ita loquar, non debet adherere. tenetur enim cedere et dampnum personale sustinere et in- juriam propter deum et ecclesiam +. ideo si ipse i tenetur non velle manere papa, nemo tenetur ei adherere ut pape. — item ^ ad idem: si unusquisque catholicus potest contendentibus de papatu subtrahere obedienciam, statim cessaret scisma T]. quis enim gauderet in pontificatu morari, qui nullum haberet 20 subjectum, ut sibi mutuo obedirent? quod tamen si facerent, jam cessaret scisma. igitur omnes te- nentur esse neutrales. quomodo pecco, si talis sim, quales omnes esse deberent in Christiani- tate? ttt. — [2^] item * neutralitas ista non videtur adeo 25 periculosa, quasi fidem tangat, sicut multi docent. nam multe sunt divisiones aliquando in ecclesia, que non sunt proprie scismata * (illa, que sancti patres sub anathemate culpant), sed illorum scisma, qui se dividunt ab aliquo, quod per ecclesiam deter- so minatum est sefvari. quod si pertinaciter non defen- dunt, adhuc heretici non sunt, sed scismatici; si vero informacionem non receperint, heretici sunt nominati, tamen debitis sub temporum intervallis juxta exigenciam materie loci et temporis. quid enim 3$ ad fidem pertinet, si una pars ecclesie sit cum rege Francie, alia cum rege Anglie *t in suis discordiis? et tamen dividitur ecclesia. sed ex hoc ab unitate illa indivisibili ecclesie non receditur, qua inmediate per fidem et caritatem Christo unitur. ideo qui uni « paparum adheret, non ob hoc videtur statim ju- dicandus scismaticus *t], cum ob hoc a nullo se dividat, quod ecclesia statuit *4+. ^^ dicet adversa- a) fehlt in der Vorlage. b) die Vorlage hat hier Alinea. 1 Vgl. RTA. 15 nr. 246 art. 1^. 45 ?*680 74.1 * Die fragmentarische Form des Zitats macht den Nachweis seiner Herkunft unmöglich. * Vgl. das S. 496 Anm. 6 erwähnte Dekret der 5. Session. ©) desgleichen. 561 * contra to, quia terciam partem, ubi alias due sunt, facimus, ut deducunt Er- fordenses in suo tractatul. ** absit hoe, quod loqueris. cum ecclesia orientalis hueusque fuerit semper divisa a sede apostolica, nos fovimus scisma. idem de Benedicto papa, qui contra Mar- tinum V. fuit. fovimus eciam scisma tune. et ubi legisti juste parti auferendum jus suum? nonne si Eugenio injuria facta est et se paratus erat purgare, ut obtulit se- pius, ergo statim debet cedere contra c. „quam periculosum"* secundum 7. q. 1.2, quod in spiritualibus loguitur? nonne le- gimus semper contrarium acetum cum mul- tis sanctis pontifieibus? idem dico de Felice. hoe modo papa habens emulos semper haberet erigentem contra se ad finem, wt statim teneretur cedere. non est hec mens cano- num, ut tu divinas. *** nonne, eum se semper offerret Euge- nius, ut tu in principio fateris, satisfecit nec curat esse parcialis ? + o quale argumentum facis! ut in omni casu ita indistincte teneatur papa, vere nullibi legisti. ita posses inferre de quo- libet. nec agitur de injuria personali, sed alter contendit, ut dicitur, pro auctori- tate sedis apostolice et alter pro auctori- tate universalis ecclesie. Tf bene dicis, quia id possumus, quod de jure possumus. Tff argumentum tenet in Darii9 ete. * ex argumento & simili palearwm. ecce pauper, quem errorem incidis, arguendo de eoncilio et vicario Jesu Christi ad regem Francie et Anglie. *++ quomodo ergo dicis supra, quod, si neutrales adherebunt alteri, fovebunt scisma ? *ttf ecclesia satis statuit pape obedire, ad ijdem ecclesie universali representate per concilium, ut in decretis Constanciensis con- cilii et Basiliensis 5, in extravagante ,Unam sanctam ete."6, in epistola Mar- tini in Constancia edita”. d) em. ; Vorl. scisma. 5 Im Dekret „Ad laudem dei ommipotentis* der 2. Session. Vgl. S. 436 Anm. 1. $ Vgl. c. 1 de majoritate et obedientia I. 8 in Extravag. commun. * In der Bulle ,,Inter cunctas vom 22. Februar 1418 (gedr. Mansi 27, 1204-1215; die hier in Be- 71* 1442 Juli 18
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. pliciter aliter uno modo sic: adherere * uni parti, est fovere sciema; igitur nulli parti adherere, est non fovere scisma; igitur, qui neutrales sunt, non sunt scismatici. prima pars probatur, quia interim, s quod pars est contra partem, scisma est. ideo adherere uni parti, est adherere scismati, licet illa pars esset justa **, quia * vero pontifici adhereret. quod ideo dico, quia nulla pars potest esse justa, sed quelibet tenetur a parcialitate cessare'""*, quod 1» autem vero pontifici adherendo scisma foveatur, osten- ditur, quoniam verus papa in hoc casu scismatis sibi ipsi, ut ita loquar, non debet adherere. tenetur enim cedere et dampnum personale sustinere et in- juriam propter deum et ecclesiam +. ideo si ipse i tenetur non velle manere papa, nemo tenetur ei adherere ut pape. — item ^ ad idem: si unusquisque catholicus potest contendentibus de papatu subtrahere obedienciam, statim cessaret scisma T]. quis enim gauderet in pontificatu morari, qui nullum haberet 20 subjectum, ut sibi mutuo obedirent? quod tamen si facerent, jam cessaret scisma. igitur omnes te- nentur esse neutrales. quomodo pecco, si talis sim, quales omnes esse deberent in Christiani- tate? ttt. — [2^] item * neutralitas ista non videtur adeo 25 periculosa, quasi fidem tangat, sicut multi docent. nam multe sunt divisiones aliquando in ecclesia, que non sunt proprie scismata * (illa, que sancti patres sub anathemate culpant), sed illorum scisma, qui se dividunt ab aliquo, quod per ecclesiam deter- so minatum est sefvari. quod si pertinaciter non defen- dunt, adhuc heretici non sunt, sed scismatici; si vero informacionem non receperint, heretici sunt nominati, tamen debitis sub temporum intervallis juxta exigenciam materie loci et temporis. quid enim 3$ ad fidem pertinet, si una pars ecclesie sit cum rege Francie, alia cum rege Anglie *t in suis discordiis? et tamen dividitur ecclesia. sed ex hoc ab unitate illa indivisibili ecclesie non receditur, qua inmediate per fidem et caritatem Christo unitur. ideo qui uni « paparum adheret, non ob hoc videtur statim ju- dicandus scismaticus *t], cum ob hoc a nullo se dividat, quod ecclesia statuit *4+. ^^ dicet adversa- a) fehlt in der Vorlage. b) die Vorlage hat hier Alinea. 1 Vgl. RTA. 15 nr. 246 art. 1^. 45 ?*680 74.1 * Die fragmentarische Form des Zitats macht den Nachweis seiner Herkunft unmöglich. * Vgl. das S. 496 Anm. 6 erwähnte Dekret der 5. Session. ©) desgleichen. 561 * contra to, quia terciam partem, ubi alias due sunt, facimus, ut deducunt Er- fordenses in suo tractatul. ** absit hoe, quod loqueris. cum ecclesia orientalis hueusque fuerit semper divisa a sede apostolica, nos fovimus scisma. idem de Benedicto papa, qui contra Mar- tinum V. fuit. fovimus eciam scisma tune. et ubi legisti juste parti auferendum jus suum? nonne si Eugenio injuria facta est et se paratus erat purgare, ut obtulit se- pius, ergo statim debet cedere contra c. „quam periculosum"* secundum 7. q. 1.2, quod in spiritualibus loguitur? nonne le- gimus semper contrarium acetum cum mul- tis sanctis pontifieibus? idem dico de Felice. hoe modo papa habens emulos semper haberet erigentem contra se ad finem, wt statim teneretur cedere. non est hec mens cano- num, ut tu divinas. *** nonne, eum se semper offerret Euge- nius, ut tu in principio fateris, satisfecit nec curat esse parcialis ? + o quale argumentum facis! ut in omni casu ita indistincte teneatur papa, vere nullibi legisti. ita posses inferre de quo- libet. nec agitur de injuria personali, sed alter contendit, ut dicitur, pro auctori- tate sedis apostolice et alter pro auctori- tate universalis ecclesie. Tf bene dicis, quia id possumus, quod de jure possumus. Tff argumentum tenet in Darii9 ete. * ex argumento & simili palearwm. ecce pauper, quem errorem incidis, arguendo de eoncilio et vicario Jesu Christi ad regem Francie et Anglie. *++ quomodo ergo dicis supra, quod, si neutrales adherebunt alteri, fovebunt scisma ? *ttf ecclesia satis statuit pape obedire, ad ijdem ecclesie universali representate per concilium, ut in decretis Constanciensis con- cilii et Basiliensis 5, in extravagante ,Unam sanctam ete."6, in epistola Mar- tini in Constancia edita”. d) em. ; Vorl. scisma. 5 Im Dekret „Ad laudem dei ommipotentis* der 2. Session. Vgl. S. 436 Anm. 1. $ Vgl. c. 1 de majoritate et obedientia I. 8 in Extravag. commun. * In der Bulle ,,Inter cunctas vom 22. Februar 1418 (gedr. Mansi 27, 1204-1215; die hier in Be- 71* 1442 Juli 18
Strana 562
562 * tu neutralis scis, quod Juli 18 Eugenius, quia eum talem fa- teris. idem de concilio. ** ergo in dubio recedere non debes (,, noone" 8. q 41; versiculo „si porro“ 22. g. 3.2). *** gloga3 ibi te remittit ad aliam glosam, que dicit tibi fallencias ; et licet sit grave, non tamen nulliter fit, si fiat, si alfas juste* agatur. f o dicis breve tempus plures annos, cum in tua pro- testacione et neutralitate pe- riculosa animabus et rei pu- blice dicas post 6 menses velle deliberare, cui adheren- dum?, ff nec principes sunt hic ad faciendum decisionem, nisi tu hic ideo sis, ut omnia diffi- nias cum tuis fantasiis; sed sunt hic ad capiendam con- clusionem aliquam juxta teno- rem fideidacionis date sibi- met: in unione 11, prout eciam major pars universalis eccle- sie fecit. +11 dubito, an hoc casuscis- matis cum veritate hoc dicere valeas. *q dieis, quod nullus debet jus suum defendere. ubinam legisti? verum enim, cum sine lege loquimur (lex illa C. de collationibus! de ux- a) Vorl. jasto. b) die Vorlage hat Alinea. co) desgleichen. tracht kommenden Stellen finden sich Spalte 1211 und 1212). ! c, 1 C. 8 q. 4. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. rius: adlierere uni pape, est de necessitate salutis. non admittitur hoc nisi ad valde sanum intellectum, ut, cum unicus indubitetus pastor electus est, vellet quis illi non obedire nec eum potestatem habere super omnes ecclesias, quemadmodum Joannes Huh sensisse videtur et Waldenses. hic autem papam Romanum s omnes regere, non dubitatur; sed quis et ubi sit, inquiritur *. quid ad fidem spectat, credere papam Eugenium aut Felicem, eum in facto consistat processus contra Eugenium? quod factum racionabiliter ignoratur, donec audiatur et judex partibus auditis diffiniat **, non est autem judex in hoc casu nisi generale 10 concilium indubitatum sanctum rite continuatum, quod a se repellit omnes publicos peecatores, quantum humanitus fieri potest et recta racio'persuaserit salva ecclesiastica veritate et pace. [3°] item * qualis error esse poterit, in maximo dubio non velle cito diffinire, dicente canone ,grave satis est *** et 15 indecens, ut in re dubia certa detur sentencia ^ (11. q. 3. ,,grave'**), cum sit verbum dorini , nolite judicare, ne judicemini^ (Mathei 7.5; Luce 6.°; 2. q. 1. , deus omnipotens "), dicente eciam Seneca * pin dubiis non diffinias, sed dispensive discucias^, Job !? ,, causam, quam ignorabam, diligentissime inquirebam ?* nota verbum , dili- so gentissime inquirebam^. quod brevi tempore fieri non potest, presertim cum hujus dubii solucio potestativa, quam quilibet Christianus sequi teneatur, spectet ad concilium generale in- dubitatum, quod hodie non est, sed summa necessitate cicius instituendum TT. — [34] item * cum dicitur ,,qui potestati resistit, ss ordinacioni dei resistit (ad Romanos 13. !?), respondeo ejusdem apostoli 2. ad Corinthios 10.!5: ,si amplius gloriatus fuero de potestate nostra, quam nobis dedit dominus in edificacionem, non in destructionem, et ibidem capitulo ultimo !* ,ut“, inquit, ,non presens durius agam secundum potestatem, quam domi- so nus dedit michi in edificacionem, non in destructionem". pro quo est canon „si ea destruerem" 25. q. 2.15 et 25. q. 1. per multa capitula. ubi est capitulum ,, violatores ^!5. videmus enim clare utrorumque paparum potestatem esse in destructionem, non in edi- ficacionem Tt. idcirco sicut nullus illorum debet suam potestatem ss isto modo, scilicet sub scismate, defendere *t, ita nullus alicujus 4) em. ; Yori, prius. geschriebene. Abhandlung ,,De quattuor virtutibus cardinalibus aus einer Handschrift. des Neisser Gymnasiums veröffentlicht (Jahresbericht des ka- 40 Vermuilich * Das Zitat ist offenbar verderbt. ist zu lesen: ,,verum si“ in c. ,, porro" 16. q. 3. 3 Theutonicus fol. 296 verweist auf die Glossen zu C. 7 D. 33 und c. 7 C. 30 q. 3 (fol. 51^ und 491°). * c. 74 C. 11 g. 3. 5 Matth. 7, 1. * Luc. 6, 37. 10 200.2 q. 1. 8 In der Schrift ,, De. quattuor. virtutibus car- dinalibus". Vgl. May, Die früher dem Seneca zu- tholischen Gymnasiums zu Neisse 1891/92) S. 4. ? Vgl. RTA. 13 nr. 180. 10 Vgl. Hiob 29, 16. u Vgl. RTA. 13 wr. 144. 1 Rům. 13, 2. 46 18 2. Cor. 10, 8. 4 2. Cor, 18, 10. !5 6 4 0.25 2. 16 c. 5 C. 25 q 1. 17 Cod. Justin. lib. 6 tit. 20. 50
562 * tu neutralis scis, quod Juli 18 Eugenius, quia eum talem fa- teris. idem de concilio. ** ergo in dubio recedere non debes (,, noone" 8. q 41; versiculo „si porro“ 22. g. 3.2). *** gloga3 ibi te remittit ad aliam glosam, que dicit tibi fallencias ; et licet sit grave, non tamen nulliter fit, si fiat, si alfas juste* agatur. f o dicis breve tempus plures annos, cum in tua pro- testacione et neutralitate pe- riculosa animabus et rei pu- blice dicas post 6 menses velle deliberare, cui adheren- dum?, ff nec principes sunt hic ad faciendum decisionem, nisi tu hic ideo sis, ut omnia diffi- nias cum tuis fantasiis; sed sunt hic ad capiendam con- clusionem aliquam juxta teno- rem fideidacionis date sibi- met: in unione 11, prout eciam major pars universalis eccle- sie fecit. +11 dubito, an hoc casuscis- matis cum veritate hoc dicere valeas. *q dieis, quod nullus debet jus suum defendere. ubinam legisti? verum enim, cum sine lege loquimur (lex illa C. de collationibus! de ux- a) Vorl. jasto. b) die Vorlage hat Alinea. co) desgleichen. tracht kommenden Stellen finden sich Spalte 1211 und 1212). ! c, 1 C. 8 q. 4. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. rius: adlierere uni pape, est de necessitate salutis. non admittitur hoc nisi ad valde sanum intellectum, ut, cum unicus indubitetus pastor electus est, vellet quis illi non obedire nec eum potestatem habere super omnes ecclesias, quemadmodum Joannes Huh sensisse videtur et Waldenses. hic autem papam Romanum s omnes regere, non dubitatur; sed quis et ubi sit, inquiritur *. quid ad fidem spectat, credere papam Eugenium aut Felicem, eum in facto consistat processus contra Eugenium? quod factum racionabiliter ignoratur, donec audiatur et judex partibus auditis diffiniat **, non est autem judex in hoc casu nisi generale 10 concilium indubitatum sanctum rite continuatum, quod a se repellit omnes publicos peecatores, quantum humanitus fieri potest et recta racio'persuaserit salva ecclesiastica veritate et pace. [3°] item * qualis error esse poterit, in maximo dubio non velle cito diffinire, dicente canone ,grave satis est *** et 15 indecens, ut in re dubia certa detur sentencia ^ (11. q. 3. ,,grave'**), cum sit verbum dorini , nolite judicare, ne judicemini^ (Mathei 7.5; Luce 6.°; 2. q. 1. , deus omnipotens "), dicente eciam Seneca * pin dubiis non diffinias, sed dispensive discucias^, Job !? ,, causam, quam ignorabam, diligentissime inquirebam ?* nota verbum , dili- so gentissime inquirebam^. quod brevi tempore fieri non potest, presertim cum hujus dubii solucio potestativa, quam quilibet Christianus sequi teneatur, spectet ad concilium generale in- dubitatum, quod hodie non est, sed summa necessitate cicius instituendum TT. — [34] item * cum dicitur ,,qui potestati resistit, ss ordinacioni dei resistit (ad Romanos 13. !?), respondeo ejusdem apostoli 2. ad Corinthios 10.!5: ,si amplius gloriatus fuero de potestate nostra, quam nobis dedit dominus in edificacionem, non in destructionem, et ibidem capitulo ultimo !* ,ut“, inquit, ,non presens durius agam secundum potestatem, quam domi- so nus dedit michi in edificacionem, non in destructionem". pro quo est canon „si ea destruerem" 25. q. 2.15 et 25. q. 1. per multa capitula. ubi est capitulum ,, violatores ^!5. videmus enim clare utrorumque paparum potestatem esse in destructionem, non in edi- ficacionem Tt. idcirco sicut nullus illorum debet suam potestatem ss isto modo, scilicet sub scismate, defendere *t, ita nullus alicujus 4) em. ; Yori, prius. geschriebene. Abhandlung ,,De quattuor virtutibus cardinalibus aus einer Handschrift. des Neisser Gymnasiums veröffentlicht (Jahresbericht des ka- 40 Vermuilich * Das Zitat ist offenbar verderbt. ist zu lesen: ,,verum si“ in c. ,, porro" 16. q. 3. 3 Theutonicus fol. 296 verweist auf die Glossen zu C. 7 D. 33 und c. 7 C. 30 q. 3 (fol. 51^ und 491°). * c. 74 C. 11 g. 3. 5 Matth. 7, 1. * Luc. 6, 37. 10 200.2 q. 1. 8 In der Schrift ,, De. quattuor. virtutibus car- dinalibus". Vgl. May, Die früher dem Seneca zu- tholischen Gymnasiums zu Neisse 1891/92) S. 4. ? Vgl. RTA. 13 nr. 180. 10 Vgl. Hiob 29, 16. u Vgl. RTA. 13 wr. 144. 1 Rům. 13, 2. 46 18 2. Cor. 10, 8. 4 2. Cor, 18, 10. !5 6 4 0.25 2. 16 c. 5 C. 25 q 1. 17 Cod. Justin. lib. 6 tit. 20. 50
Strana 563
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 563 oribus!, de sepulcro2). immo 1442 habes contra „quam pericu- losum“ 7. q.3. Juli potestati de hiis duobus debet obedire, sed resistere. nam si per se non debet defendere, qui se papam existimat, quomodo inferiores defendere tenentur? utique nullo. [3e] item à se- cundum beatum Augustinum libro 1. de baptismo contra Dona- 5 tistas4 „origo scismatis est pertinacia et odium fraternum". idem libro 2. de verbis domini sermone 12. dicit, quod „causa scis- matis est fraterna inimicicia"5; „nulli enim scisma facerent, si fraterno odio non excecarentur“6. hec ille. numquid aliquid ho- rum potestis attribuere regi Romanorum et principibus ejus, qui 10 sunt neutrales de partibus domini Eugenii et Basiliensis concilii, quos b aperte notum esse dicitur, quod fraternum odium ab in- vicem illos divisit? nos autem neque de illorum odiis quicquam nos intromisimus. contenderunt de Germania Italici et Franci, cujus esset serva, cujus jugum* asinino quodam more portaret. 15 nos vero adeo bestiales non sumus, quod hoc non intelligamus** contenderunt, ubi sedes apostolica poneretur. dixit enim quidam magne auctoritatis, cujus utique nomen non supprimerem, si auditores omnes essent concilio Basiliensi incorporati, dicamque illis, si velint, solis incorporatis, — dixit, inquam, cum quidam 20 objecisset „scimus, quid queritis, non reformacionem, non heresum extirpacionem, non pacem principum, sed ut sedem beati Petri in Franciam abducatis“, dixit, inquam, ille magnus nomine et dignitate, immo eciam mente et bona voluntate, sic dixit: „nolite mirari, domine, quia sexaginta annis laboratum est pro isto, ut sciatur, ubi sedes beati Petri reponatur". hec adverti ego. hec audiens tempus consideravi et d gesta, cepi verbum de ore di- centis, et ecce tunc erant 60 anni ab incepcione scismatis Ur- bani sexti, quod 40 annis duravit, et 20 annis ecclesia stetit pacifica. quare voluit deus, ut ille talis subito veritatem loqueretur so in publico, quam, ut estimo, dudum ocultavit. nec dubium, quando penituit eum valde, sic dixisse. nos igitur, pro deo, non sumus, qui ecclesiam dei scindimus***, sed scissam dolentes nulli parti adheremus et veluti mediatores ambas partes, ne remocius ab invicem segregentur, tenemus, ut iterum invicem conjungamus. e5 si nos odium aliquod moveret, ab ea parte clare separaremure quam odiremus, et ejus inimicis jungeremur. non sic1 autem. quelibet nobis pars grata et dilecta est in Christo. stamus, optamus, ut simul nobiscum et invicem combinentur. numquid pro isto sumus vocandi scismatici s?† absit, ut scismatico no- 4o mine puritas Christiana polluatur, que die noctuque media ex- cogitat ††, quibus scisma tollatur. magis agimus prudenti consilio 25 * ecce si credis, expertuse dico tibi, quod alie naciones majus jugum portarunt quam nacio tua, que fex aliarum est in diviciis subtilitatibus etc. ** nescio, quale jugum tibi sedes apostolica imposuerit, nisi forsitan te non promo- verit ad magnas, prout theo- logi communiter conquesti sunt. jugum enim multis im- positum est suave et leve, qui hodie magne columpne sunt ecclesie eciam in Ger- manica nacione. et inhoneste loqueris. summum enim ponti- ficem et vicarium Jesu Christi quantum sancti patres vene- rati sint, si theologus es re prout nomine, non ignoras. *** immo vere scindimus, quia claves apud utramque partem fatemur in foro con- sciencie, quod unitas non admittit. † puto, quod sic, attento tenore neutralitatis, ut su- pra7 dictum est. et probat nomen scisma. †† ecce quantum in tot die- tis et in tantis temporibus laboratum et cogitatum est quantumque hodie laboratur. a) die Vorlage hat Alinea. b) om.; Vorl. quam. c) em.; Vorl. experto. d) fehlt in der Vorlage. s) em.; Vorl. seperaremur. f) em.; Forl. sit. g) em.; Forl. scismati. 45 1 Cod. Justin. lib. 2 tit. 52 l. 2. 2 Vgl. ebenda lib. 9 tit. 19 l. 6. с. 8 С. 7 q. 1. Die Stelle müßte nach Augustin, De baptismo lib. 1 cap. 11, 16 (Corpus script. eccl. lat. 51, 161; Migne 43, 118) lauten: origo et pertinacia scismatis 50 nulla est alia nisi odium fratris. 5 Die Stelle ist unauffindbar sowohl im lib. 2 De baptismo wie in den die verba domini behandeln- den Sermonen Augustins. Allenfalls käme Sermo 82 cap. 2 (Migne 38, 507) in Betracht. Augustin, De baptismo l. c. 7 Vgl. art. 3.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 563 oribus!, de sepulcro2). immo 1442 habes contra „quam pericu- losum“ 7. q.3. Juli potestati de hiis duobus debet obedire, sed resistere. nam si per se non debet defendere, qui se papam existimat, quomodo inferiores defendere tenentur? utique nullo. [3e] item à se- cundum beatum Augustinum libro 1. de baptismo contra Dona- 5 tistas4 „origo scismatis est pertinacia et odium fraternum". idem libro 2. de verbis domini sermone 12. dicit, quod „causa scis- matis est fraterna inimicicia"5; „nulli enim scisma facerent, si fraterno odio non excecarentur“6. hec ille. numquid aliquid ho- rum potestis attribuere regi Romanorum et principibus ejus, qui 10 sunt neutrales de partibus domini Eugenii et Basiliensis concilii, quos b aperte notum esse dicitur, quod fraternum odium ab in- vicem illos divisit? nos autem neque de illorum odiis quicquam nos intromisimus. contenderunt de Germania Italici et Franci, cujus esset serva, cujus jugum* asinino quodam more portaret. 15 nos vero adeo bestiales non sumus, quod hoc non intelligamus** contenderunt, ubi sedes apostolica poneretur. dixit enim quidam magne auctoritatis, cujus utique nomen non supprimerem, si auditores omnes essent concilio Basiliensi incorporati, dicamque illis, si velint, solis incorporatis, — dixit, inquam, cum quidam 20 objecisset „scimus, quid queritis, non reformacionem, non heresum extirpacionem, non pacem principum, sed ut sedem beati Petri in Franciam abducatis“, dixit, inquam, ille magnus nomine et dignitate, immo eciam mente et bona voluntate, sic dixit: „nolite mirari, domine, quia sexaginta annis laboratum est pro isto, ut sciatur, ubi sedes beati Petri reponatur". hec adverti ego. hec audiens tempus consideravi et d gesta, cepi verbum de ore di- centis, et ecce tunc erant 60 anni ab incepcione scismatis Ur- bani sexti, quod 40 annis duravit, et 20 annis ecclesia stetit pacifica. quare voluit deus, ut ille talis subito veritatem loqueretur so in publico, quam, ut estimo, dudum ocultavit. nec dubium, quando penituit eum valde, sic dixisse. nos igitur, pro deo, non sumus, qui ecclesiam dei scindimus***, sed scissam dolentes nulli parti adheremus et veluti mediatores ambas partes, ne remocius ab invicem segregentur, tenemus, ut iterum invicem conjungamus. e5 si nos odium aliquod moveret, ab ea parte clare separaremure quam odiremus, et ejus inimicis jungeremur. non sic1 autem. quelibet nobis pars grata et dilecta est in Christo. stamus, optamus, ut simul nobiscum et invicem combinentur. numquid pro isto sumus vocandi scismatici s?† absit, ut scismatico no- 4o mine puritas Christiana polluatur, que die noctuque media ex- cogitat ††, quibus scisma tollatur. magis agimus prudenti consilio 25 * ecce si credis, expertuse dico tibi, quod alie naciones majus jugum portarunt quam nacio tua, que fex aliarum est in diviciis subtilitatibus etc. ** nescio, quale jugum tibi sedes apostolica imposuerit, nisi forsitan te non promo- verit ad magnas, prout theo- logi communiter conquesti sunt. jugum enim multis im- positum est suave et leve, qui hodie magne columpne sunt ecclesie eciam in Ger- manica nacione. et inhoneste loqueris. summum enim ponti- ficem et vicarium Jesu Christi quantum sancti patres vene- rati sint, si theologus es re prout nomine, non ignoras. *** immo vere scindimus, quia claves apud utramque partem fatemur in foro con- sciencie, quod unitas non admittit. † puto, quod sic, attento tenore neutralitatis, ut su- pra7 dictum est. et probat nomen scisma. †† ecce quantum in tot die- tis et in tantis temporibus laboratum et cogitatum est quantumque hodie laboratur. a) die Vorlage hat Alinea. b) om.; Vorl. quam. c) em.; Vorl. experto. d) fehlt in der Vorlage. s) em.; Vorl. seperaremur. f) em.; Forl. sit. g) em.; Forl. scismati. 45 1 Cod. Justin. lib. 2 tit. 52 l. 2. 2 Vgl. ebenda lib. 9 tit. 19 l. 6. с. 8 С. 7 q. 1. Die Stelle müßte nach Augustin, De baptismo lib. 1 cap. 11, 16 (Corpus script. eccl. lat. 51, 161; Migne 43, 118) lauten: origo et pertinacia scismatis 50 nulla est alia nisi odium fratris. 5 Die Stelle ist unauffindbar sowohl im lib. 2 De baptismo wie in den die verba domini behandeln- den Sermonen Augustins. Allenfalls käme Sermo 82 cap. 2 (Migne 38, 507) in Betracht. Augustin, De baptismo l. c. 7 Vgl. art. 3.
Strana 564
564 * bene scis apostolum non Jui 18 1oqui de hoc jugo, quod su- pra asininum onus dixisti. ** optima de facili poterit fleri provisio eciam exeundo neutralitatem. *** ecce novus terminus quond hoc! meutralitas vel ultralitas indifferencia appel- lari non potest, ut patet ex ejus tenore. f ostendit tibi neutralitas tua et protestaciones faete in Basilea etc. Tf tu dicis. sed dico ego: doce, qua aliter loquitur bea- tus Jeronimus 24. q. 1. ,, hec est, fideg'' 2 cum sequenti. ttt bene dicis, quia de gracia dei bona ecclesiarum ereve- runt, spiritualia aucta sunt, que sine temporalibus diu subsistere non possunt (,si quis objecerit 1. q. 3.3 et in hiis positivis plenitudinem potestatis habet Romanus in Cle. 1. ,,ut lite pendente" 4 cum sequenti meritod ergo curate licet tu de hoc in ca- none biblie nil invenias. *1 doce miser. *tf si sumus tante auc- toritatis et constituimus ma- jorem partem Christianitatis, non possumus pollui nec in hoc errare adherendo vel obediendo. nam et reliqua pars orbis ita facit. *ttT neutralitalis tenor non admittit id, quod dicis. forte eam non legisti. 1" absit, quod liceat cuilibet inferiori, quod licet superiori, sic eciam judicare papam, sie et absolvere in casibus reser- vatis ete. 1'* nunquam apparuit, quod Eugenius fugeret. an alias au- disti oblacionem suam factam pluries ? 1*** ubi apparuit incorrigi- bilitas. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. juxta sentenciam apostoli ,state, nolite iterum jugo servitutis* contineri“ (ad Galatos 5.1). state, non declinantes ad dexteram vel sinistram hujus scismatis, quia, quemcumque elegeritis, absque provisione ** Germanie iterum infrenabimur jugo servitutis! vos igitur state in indifferencia *"*! persistite et juste ac juste ets catholice vestre Germanie providete! | [3/7] opponunt * aliter alii necessarium putantes unamquamque nacionem esse sub obediencia Romani pontifieis. nec ego contradico. ostende + Romanum pontificem, et presto est obediencia. circa hoc tamen advertendum, quod est obediencia in hiis, que fidei sunt et con- 1 versacionis Christiane secundum ewangelium dei. ibi non man- datum ^ recipere periculosum nobis est tanto tempore, scilicet quousque fiat unio aut unius partis justicia clarescat Tj. sumus enim in fide ^ de dei misericordia sufficienter docti, non minus plurimi nostrorum prelatorum et magistrorum, quam qui pro ı5 Romano pontificatu contendunt. est alia obediencia, que in- fallanter multum caripenditur, ut beneficiorum collacio, dis- cordancium litigia, secularia negocia, aurum abstrahere a bar- baris subtili ingenio ete, de quibus nec Christo domino nostro neque beato Petro et sanctis ejus successoribus cura t videbatur so tanta, quod ad salutem necessariam pertineat animarum. et illa potest ad tempus propter utilitatem ecclesie suspendi *[. plus igitur sonare videtur clamando , obediencia, obediencia, quam resolutorio more discussa pondere concuciat ad hoc namque obedienciam paululum subtrahimus, ne polluamur *tf per inde- ss bitam obedienciam et sanctam perpetuo duraturam firmemus. insuper si infra annum ad concilium generale confluere de papatu contendentes scismatis necessitas exigit, oportet, ut recte subtracta obediencia tam diu in neutralitate et indifferencia permaneat, quousque per concilium indubitatum in hac causa concludatur ¥{ 1+. so nunc autem necdum venerunt ad concilium indubitatum. ideo non miretur quis, si preter intencionem et spem nostram ac per accidens neutralitati finis nondum imponatur. item sie agere debemus erga contendentes de papatu, sicut universalem ecclesiam facere videmus. sed universalis ecclesia in generali concilio ss indubitato congregata, venientibus contendentibus de papatu, nullum recipit pro papa nec permittit ei aliquam jurisdiecionem. ideo secure sic facit quilibet Christianus 1*. ^ item * videatur lex concilii Constanciensis 5, que penam ponit pape non venienti ad concilium tempore scismatis, numquid eorum quilibet sit « ipso jure privatus? et merito! quia judicium conantur fugere {**, jam judieati sunt et in sue dampnacionis judicium corruunt. item nemo dubitat, cum heretico aut sapienti heresim, si emen- dare contempserit [***, non communieandum. unde et Joannis a) die Vorlage hat Alinea. b) in der Vorlage folgl neque mandatum. c) em.; Vorl. fidei. d) die Lesart ist unsicher. 45 e) desgleichen. ! Galat. 5, 1. ? c, 14 C. 24 q. 1. 5670133. 1) die Vorlage hat Alinea. 8) desyleichen. * c. 1 ut lite pendente II. 5 in Clem. * Vgl. art. 1.
564 * bene scis apostolum non Jui 18 1oqui de hoc jugo, quod su- pra asininum onus dixisti. ** optima de facili poterit fleri provisio eciam exeundo neutralitatem. *** ecce novus terminus quond hoc! meutralitas vel ultralitas indifferencia appel- lari non potest, ut patet ex ejus tenore. f ostendit tibi neutralitas tua et protestaciones faete in Basilea etc. Tf tu dicis. sed dico ego: doce, qua aliter loquitur bea- tus Jeronimus 24. q. 1. ,, hec est, fideg'' 2 cum sequenti. ttt bene dicis, quia de gracia dei bona ecclesiarum ereve- runt, spiritualia aucta sunt, que sine temporalibus diu subsistere non possunt (,si quis objecerit 1. q. 3.3 et in hiis positivis plenitudinem potestatis habet Romanus in Cle. 1. ,,ut lite pendente" 4 cum sequenti meritod ergo curate licet tu de hoc in ca- none biblie nil invenias. *1 doce miser. *tf si sumus tante auc- toritatis et constituimus ma- jorem partem Christianitatis, non possumus pollui nec in hoc errare adherendo vel obediendo. nam et reliqua pars orbis ita facit. *ttT neutralitalis tenor non admittit id, quod dicis. forte eam non legisti. 1" absit, quod liceat cuilibet inferiori, quod licet superiori, sic eciam judicare papam, sie et absolvere in casibus reser- vatis ete. 1'* nunquam apparuit, quod Eugenius fugeret. an alias au- disti oblacionem suam factam pluries ? 1*** ubi apparuit incorrigi- bilitas. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. juxta sentenciam apostoli ,state, nolite iterum jugo servitutis* contineri“ (ad Galatos 5.1). state, non declinantes ad dexteram vel sinistram hujus scismatis, quia, quemcumque elegeritis, absque provisione ** Germanie iterum infrenabimur jugo servitutis! vos igitur state in indifferencia *"*! persistite et juste ac juste ets catholice vestre Germanie providete! | [3/7] opponunt * aliter alii necessarium putantes unamquamque nacionem esse sub obediencia Romani pontifieis. nec ego contradico. ostende + Romanum pontificem, et presto est obediencia. circa hoc tamen advertendum, quod est obediencia in hiis, que fidei sunt et con- 1 versacionis Christiane secundum ewangelium dei. ibi non man- datum ^ recipere periculosum nobis est tanto tempore, scilicet quousque fiat unio aut unius partis justicia clarescat Tj. sumus enim in fide ^ de dei misericordia sufficienter docti, non minus plurimi nostrorum prelatorum et magistrorum, quam qui pro ı5 Romano pontificatu contendunt. est alia obediencia, que in- fallanter multum caripenditur, ut beneficiorum collacio, dis- cordancium litigia, secularia negocia, aurum abstrahere a bar- baris subtili ingenio ete, de quibus nec Christo domino nostro neque beato Petro et sanctis ejus successoribus cura t videbatur so tanta, quod ad salutem necessariam pertineat animarum. et illa potest ad tempus propter utilitatem ecclesie suspendi *[. plus igitur sonare videtur clamando , obediencia, obediencia, quam resolutorio more discussa pondere concuciat ad hoc namque obedienciam paululum subtrahimus, ne polluamur *tf per inde- ss bitam obedienciam et sanctam perpetuo duraturam firmemus. insuper si infra annum ad concilium generale confluere de papatu contendentes scismatis necessitas exigit, oportet, ut recte subtracta obediencia tam diu in neutralitate et indifferencia permaneat, quousque per concilium indubitatum in hac causa concludatur ¥{ 1+. so nunc autem necdum venerunt ad concilium indubitatum. ideo non miretur quis, si preter intencionem et spem nostram ac per accidens neutralitati finis nondum imponatur. item sie agere debemus erga contendentes de papatu, sicut universalem ecclesiam facere videmus. sed universalis ecclesia in generali concilio ss indubitato congregata, venientibus contendentibus de papatu, nullum recipit pro papa nec permittit ei aliquam jurisdiecionem. ideo secure sic facit quilibet Christianus 1*. ^ item * videatur lex concilii Constanciensis 5, que penam ponit pape non venienti ad concilium tempore scismatis, numquid eorum quilibet sit « ipso jure privatus? et merito! quia judicium conantur fugere {**, jam judieati sunt et in sue dampnacionis judicium corruunt. item nemo dubitat, cum heretico aut sapienti heresim, si emen- dare contempserit [***, non communieandum. unde et Joannis a) die Vorlage hat Alinea. b) in der Vorlage folgl neque mandatum. c) em.; Vorl. fidei. d) die Lesart ist unsicher. 45 e) desgleichen. ! Galat. 5, 1. ? c, 14 C. 24 q. 1. 5670133. 1) die Vorlage hat Alinea. 8) desyleichen. * c. 1 ut lite pendente II. 5 in Clem. * Vgl. art. 1.
Strana 565
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. ultimo!: ,si quis venit ad vos et hanc doctrinam non affert, nolite recipere eum in domo nec ave ei dicatis. qui enim dixerit ei ave, communicat operibus ejus malignis. hec ibi. et iterum: phereticum hominem post unicam et secundam correctionem 5 devita“ (ad Titum * 3. ?). sed tam parti concilii quam parti alteri heresis imponitur. mutuo se hereticant. numquid timendum hiis sociari*, quos gravissimi et doctissimi viri in heresim lapsos esse verentur? numquid hec probari debent, cum dicat apostolus primo ad Thesalonicos 5.^?: , omnia probate; quod bonum. est, 1v tenete? 4 prius probate, postea tenete! ** non prius unam partem tenete et postea, si justa sit, probate! „ab omni specie mali abstinete *** vos**. quis autem dubitat, esse speciem mali, in quo tot hominum infinita milia scandalizantur? ÿ si domino Eugenio adhesero, tota pars reliqua me delinquere judicabit +7. 15 similiter et econtra Ttf. Бос scandalum *t vitat neutralitas. hoc suspensionem facit animorum. tercio aliquam partem sanam in Christianitate relinquit. hoc a suspicione sic neutraliter stantes defendit. quis enim eos accusabit suspectos, quos pro utraque parte equilibra ita negare non potest fideliter insudare, ut pax : detur ecclesie? qui suos ex utraque parte carissimos hac scis- matis nota seclusa deserit et solum deum habens pre oculis unitati intendit, horret divisos, sociari eis rennuit, considerat utrorumque © opera, omnium audit verba, numquid hoc est apostolicum consilium dicens ,sine prejadicio^, inquam, , faciens 25 nichil in alteram partem declinando* (primo ad Thymotheum 5.35)? sed magis juxta consilium beatí Joannis ewangeliste? hie agit: ,nolite omni spiritui eredere, sed probate spiritus, si ex deo sint, quoniam multi pseudo-prophete * exierunt in mundum ^. hec ille. quo modo probabilius dominus docet*: , attendite, so inquit, „a falsis prophetis ^tf, qui veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces. a fructibus eorum cognoscetis eos etc.“ quis autem fructus sit hujus et illius, vos ipsi judicate! **TT quia in palam productum est, manifestum est. lux tamen non est, sed per lucem facile deprehenditur, quis est s5 fructus lucis sic et quis talis simulatur. insuper 8 si omnes Christifideles obedienciam a contendentibus subtraherent {*, citissime se recognoscerent errare nec dubitarent ignem usque ad intericionem " in ecclesie coquinis! imponere. concurrerent omnes ad ejus exterminium, et quilibet contendencium errorem 4o agnoscens verecundaretur, paratus forte universali ecclesie subici vel ab ea, licet monitus, justissime dampnari. nam ut ait glosa Augustini ? super 2. ad Galathas 1.!9 , et qui mecum sunt omnes 565 * quare socins te eis in sacrificiis et in foro conscien- cie juxta tenorem neutralita- tis? sed tenorem ejus igno- ras et nescis. quid sompnias? ** hoc factum est inultis annis. *** verum, ut a néutrali- tate, que, si eciam secundum te non ita mala esset, tamen speciem habet mali et mul- tos, immo totum orbem scan- dalizat. + in neutralitate. bene di- cis, quia fere totus orbis et major pars existencium in neutralitate. Tf ita reliqua pars, id est Sabaudia et existentes in Ba- silea. tff verum dicis, quia tota reliqua pars orbis te con- dempnat, que adheret Eu- genio. *1 non est justa causa, quia dixit dominus: ,,sinite; ceci Bunt ete." 6, *tt hoc a dogmatizantibus neutralitatem f. *Н quia Eugenius reduxit Grecos, Basilienses fecerunt sciema. ecce fructus hujus et illius. 1* её hec esget vera forma subtractionis obediencie. a) em. ; Vorl. Thymotheum. b)em.; Vorl. 9. c) em.; Vorl. utrumque. d) em.; Vorl. 2. e) em.; Vorl. pseudo sunt pro- phete. f)em.; Vorl. neutralizatem. g) die Vorlage hat Alinea. hb) Vorl. cher intencionem. i) die Lesart ist unsicher. 45 7 Vgl. 2. Joh. vers 10 und 11. 7 1. Joh. 4, 1. 9 In Augustins Expositio epistolae ad Galatas ist die Stelle nicht enthalten ; wir können sie auch ? Titus 3, 10. * Matth. 7, 15 und 16. " 1. These. 5, 21. * 1. Thess. 5, 22. 5 1. Tim. 5, 21. sonst nicht nachweisen. so * Matth. 15, 14. !° Galater 1, 2. 1442 Juli 19
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. ultimo!: ,si quis venit ad vos et hanc doctrinam non affert, nolite recipere eum in domo nec ave ei dicatis. qui enim dixerit ei ave, communicat operibus ejus malignis. hec ibi. et iterum: phereticum hominem post unicam et secundam correctionem 5 devita“ (ad Titum * 3. ?). sed tam parti concilii quam parti alteri heresis imponitur. mutuo se hereticant. numquid timendum hiis sociari*, quos gravissimi et doctissimi viri in heresim lapsos esse verentur? numquid hec probari debent, cum dicat apostolus primo ad Thesalonicos 5.^?: , omnia probate; quod bonum. est, 1v tenete? 4 prius probate, postea tenete! ** non prius unam partem tenete et postea, si justa sit, probate! „ab omni specie mali abstinete *** vos**. quis autem dubitat, esse speciem mali, in quo tot hominum infinita milia scandalizantur? ÿ si domino Eugenio adhesero, tota pars reliqua me delinquere judicabit +7. 15 similiter et econtra Ttf. Бос scandalum *t vitat neutralitas. hoc suspensionem facit animorum. tercio aliquam partem sanam in Christianitate relinquit. hoc a suspicione sic neutraliter stantes defendit. quis enim eos accusabit suspectos, quos pro utraque parte equilibra ita negare non potest fideliter insudare, ut pax : detur ecclesie? qui suos ex utraque parte carissimos hac scis- matis nota seclusa deserit et solum deum habens pre oculis unitati intendit, horret divisos, sociari eis rennuit, considerat utrorumque © opera, omnium audit verba, numquid hoc est apostolicum consilium dicens ,sine prejadicio^, inquam, , faciens 25 nichil in alteram partem declinando* (primo ad Thymotheum 5.35)? sed magis juxta consilium beatí Joannis ewangeliste? hie agit: ,nolite omni spiritui eredere, sed probate spiritus, si ex deo sint, quoniam multi pseudo-prophete * exierunt in mundum ^. hec ille. quo modo probabilius dominus docet*: , attendite, so inquit, „a falsis prophetis ^tf, qui veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces. a fructibus eorum cognoscetis eos etc.“ quis autem fructus sit hujus et illius, vos ipsi judicate! **TT quia in palam productum est, manifestum est. lux tamen non est, sed per lucem facile deprehenditur, quis est s5 fructus lucis sic et quis talis simulatur. insuper 8 si omnes Christifideles obedienciam a contendentibus subtraherent {*, citissime se recognoscerent errare nec dubitarent ignem usque ad intericionem " in ecclesie coquinis! imponere. concurrerent omnes ad ejus exterminium, et quilibet contendencium errorem 4o agnoscens verecundaretur, paratus forte universali ecclesie subici vel ab ea, licet monitus, justissime dampnari. nam ut ait glosa Augustini ? super 2. ad Galathas 1.!9 , et qui mecum sunt omnes 565 * quare socins te eis in sacrificiis et in foro conscien- cie juxta tenorem neutralita- tis? sed tenorem ejus igno- ras et nescis. quid sompnias? ** hoc factum est inultis annis. *** verum, ut a néutrali- tate, que, si eciam secundum te non ita mala esset, tamen speciem habet mali et mul- tos, immo totum orbem scan- dalizat. + in neutralitate. bene di- cis, quia fere totus orbis et major pars existencium in neutralitate. Tf ita reliqua pars, id est Sabaudia et existentes in Ba- silea. tff verum dicis, quia tota reliqua pars orbis te con- dempnat, que adheret Eu- genio. *1 non est justa causa, quia dixit dominus: ,,sinite; ceci Bunt ete." 6, *tt hoc a dogmatizantibus neutralitatem f. *Н quia Eugenius reduxit Grecos, Basilienses fecerunt sciema. ecce fructus hujus et illius. 1* её hec esget vera forma subtractionis obediencie. a) em. ; Vorl. Thymotheum. b)em.; Vorl. 9. c) em.; Vorl. utrumque. d) em.; Vorl. 2. e) em.; Vorl. pseudo sunt pro- phete. f)em.; Vorl. neutralizatem. g) die Vorlage hat Alinea. hb) Vorl. cher intencionem. i) die Lesart ist unsicher. 45 7 Vgl. 2. Joh. vers 10 und 11. 7 1. Joh. 4, 1. 9 In Augustins Expositio epistolae ad Galatas ist die Stelle nicht enthalten ; wir können sie auch ? Titus 3, 10. * Matth. 7, 15 und 16. " 1. These. 5, 21. * 1. Thess. 5, 22. 5 1. Tim. 5, 21. sonst nicht nachweisen. so * Matth. 15, 14. !° Galater 1, 2. 1442 Juli 19
Strana 566
566 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 18 * cognoscis ergo eum, qui se more meretricis habuit, qui videns periculum scissure obtulit omnes vias concordie imperatori regi Romanorum et ipsis in Basilea. igitur ete. ** quale dicis longum tem- pus? forsitan ante b Pla- tonis ? *** hoc contra neutrali- tatem. † ecce dampnas ipse neu- tralitatem. †† et quale facies tuk cum tua nacione concilium, attenta tanta obediencia domini Eu- genii, que nunquam forte con- senciet vel difficulter! scis enim Constancie practicatum omnium obedienciarum auc- toritate concilium institutum etc. †i† nulla vel modica vis in appellacione, prout pretendis, quia, etsi non prosecuta fuerit, melius forsitan honor domi- norum conservabitur. igitur fratres": „facile se intelligit errasse, qui multis reprehenditur". hec ibi. reprehendimus igitur, sic affectionatos esse mortales homines, ut dei timore postposito“ pocius eligant in ecclesia dei esse scisma hereses et universa mala, antequam a suis velint opinionibus resilire. benedicta illa meretrix, que in judicios Salomonis pocius voluit filium suum sub aliena matre vivere quam dividi! in hoc recognovit Salomon veram matrem*. in hoc noscimus et nos verum ecclesie pastorem et nostrum patrem, si pocius cedere eligat et alteri ecclesiam committi quam illam dividi (est 3. Regum 3.1). benedicti quoque, qui partem in hoc 10 scismate non tenuerunt, sed constituentes se mediatores indiffe- rentes facti sunt ut neutrales, non ut longo tempore** per- maneant, sed ut ad ecclesiasticam unitatem divisos e, si valeant, recolligant! [4] Sed d heu sufficienti temporis discursu et forme verbis 15 longe apertissime probatum est hanc neutralitatem ultra non esse medicinalem, non sue nature culpa, sed in- dispositarum mencium, que se nolunt ad eandem inclinare quoad subjectos, et illorum, qui ob hoc ....“, ut a‘ papatu cessents, ecclesie unionem dent et retribuanth, quam invenerant, quoad 2o pretensa capita de papatu contendencia***, alia quoque de causa, quia gravis ejus videtur abusus in successu temporis †. ideirco nunc ad alia remedia recurrendum existimo in hiis, que in hujus informacionis principio proposui i. ubi tria remedia necessaria judicavi: primum ut contendentes resignent; secun- 25 dum ut subjecti obedienciam subtrahant; tercium ut omnes pariter tamquam ad incendium extinguendum ad generale con- cilium indubitatum recurrant. si itaque secundum punctum diebus istis practicari non poterit, temptemus primum et tercium. quod si nos in primo proficere non valuerimus (quod dominus so dignetur misericorditer avertere), ad tercium viriliter acceden- dum ††, quia de dei gracia hoc illustrissimus dominus noster rex Romanorum, qui est advocatus ecclesie, cum principibus suis ac ceteris fratribus ejus regibus efficere valebit. nec videatur hoc grave. nam si pro publico bono, nullus privatus labor non s5 facilis videri debet. et ut tale indubitatum concilium instituatur, permaxime pre ceteris tenentur operam impendere dominus rex Romanorum et electores sui ac ceteri principes eis adherentes, quoniam ipsi appellaverunt a concilio et a papa Eugenio ad futurum ycumenicum concilium 2. ideo si non debeat talis 40 appellacio ††† frivola et dolosa reputari, oportet, ut procurent illum judicem super tribunal constitui quantocius, ut justicia hincinde ministretur etc. [5] Sed dubitatur, quid medio tempore agendum est nobis, antequam ad indubitatum concilium perveniatur. si 45 etc. a) em.; Vorl. postpositi. b) die Lesart ist unsicher. c) in der Vorlage folgt in unum. d) die Vorlage hat kein Allnea. e) hier scheinen einige Worte attsgefallen zu sein, etwa non moventur. f) em.: Vorl. apparatu stati a papatu. g) in der Vorlage folgt cedantur. h) em.; Vorl. retribuent. i) in der Vorlage folgt expressum est. k) em.; Forl. tua. 1 Vgl. 3. Kön. 3, 26 und 27. 2 Vgl. RTA. 13 nr. 131. 50
566 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 18 * cognoscis ergo eum, qui se more meretricis habuit, qui videns periculum scissure obtulit omnes vias concordie imperatori regi Romanorum et ipsis in Basilea. igitur ete. ** quale dicis longum tem- pus? forsitan ante b Pla- tonis ? *** hoc contra neutrali- tatem. † ecce dampnas ipse neu- tralitatem. †† et quale facies tuk cum tua nacione concilium, attenta tanta obediencia domini Eu- genii, que nunquam forte con- senciet vel difficulter! scis enim Constancie practicatum omnium obedienciarum auc- toritate concilium institutum etc. †i† nulla vel modica vis in appellacione, prout pretendis, quia, etsi non prosecuta fuerit, melius forsitan honor domi- norum conservabitur. igitur fratres": „facile se intelligit errasse, qui multis reprehenditur". hec ibi. reprehendimus igitur, sic affectionatos esse mortales homines, ut dei timore postposito“ pocius eligant in ecclesia dei esse scisma hereses et universa mala, antequam a suis velint opinionibus resilire. benedicta illa meretrix, que in judicios Salomonis pocius voluit filium suum sub aliena matre vivere quam dividi! in hoc recognovit Salomon veram matrem*. in hoc noscimus et nos verum ecclesie pastorem et nostrum patrem, si pocius cedere eligat et alteri ecclesiam committi quam illam dividi (est 3. Regum 3.1). benedicti quoque, qui partem in hoc 10 scismate non tenuerunt, sed constituentes se mediatores indiffe- rentes facti sunt ut neutrales, non ut longo tempore** per- maneant, sed ut ad ecclesiasticam unitatem divisos e, si valeant, recolligant! [4] Sed d heu sufficienti temporis discursu et forme verbis 15 longe apertissime probatum est hanc neutralitatem ultra non esse medicinalem, non sue nature culpa, sed in- dispositarum mencium, que se nolunt ad eandem inclinare quoad subjectos, et illorum, qui ob hoc ....“, ut a‘ papatu cessents, ecclesie unionem dent et retribuanth, quam invenerant, quoad 2o pretensa capita de papatu contendencia***, alia quoque de causa, quia gravis ejus videtur abusus in successu temporis †. ideirco nunc ad alia remedia recurrendum existimo in hiis, que in hujus informacionis principio proposui i. ubi tria remedia necessaria judicavi: primum ut contendentes resignent; secun- 25 dum ut subjecti obedienciam subtrahant; tercium ut omnes pariter tamquam ad incendium extinguendum ad generale con- cilium indubitatum recurrant. si itaque secundum punctum diebus istis practicari non poterit, temptemus primum et tercium. quod si nos in primo proficere non valuerimus (quod dominus so dignetur misericorditer avertere), ad tercium viriliter acceden- dum ††, quia de dei gracia hoc illustrissimus dominus noster rex Romanorum, qui est advocatus ecclesie, cum principibus suis ac ceteris fratribus ejus regibus efficere valebit. nec videatur hoc grave. nam si pro publico bono, nullus privatus labor non s5 facilis videri debet. et ut tale indubitatum concilium instituatur, permaxime pre ceteris tenentur operam impendere dominus rex Romanorum et electores sui ac ceteri principes eis adherentes, quoniam ipsi appellaverunt a concilio et a papa Eugenio ad futurum ycumenicum concilium 2. ideo si non debeat talis 40 appellacio ††† frivola et dolosa reputari, oportet, ut procurent illum judicem super tribunal constitui quantocius, ut justicia hincinde ministretur etc. [5] Sed dubitatur, quid medio tempore agendum est nobis, antequam ad indubitatum concilium perveniatur. si 45 etc. a) em.; Vorl. postpositi. b) die Lesart ist unsicher. c) in der Vorlage folgt in unum. d) die Vorlage hat kein Allnea. e) hier scheinen einige Worte attsgefallen zu sein, etwa non moventur. f) em.: Vorl. apparatu stati a papatu. g) in der Vorlage folgt cedantur. h) em.; Vorl. retribuent. i) in der Vorlage folgt expressum est. k) em.; Forl. tua. 1 Vgl. 3. Kön. 3, 26 und 27. 2 Vgl. RTA. 13 nr. 131. 50
Strana 567
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 567 partem domini Eugenii ceperimus: esto, quod in omnibus recte protestetur fidem et cetera, que pro universalis ecclesie refor- macione utilia sint, tamen valde timendum est, quod variis practicis modi reperiantur, ut illud indubitatum concilium non fiat vel factum debite non permaneat seu continuetur regulariter a. pariformiter, si ad partem aliorum, scilicet ad obedienciam Felicis inclinaverimus, timebit ipse fortassis futurum concilium indubitatum. numquid igitur neutralitas usque ad indubitatum concilium permanebit, presertim quia unius tenendo partem 1o constituemus nos judices * super hiis, que sacra dicuntur con- cilia determinasse? quod non licet. [6] Patet' igitur, quod in tempore scismatis tria sunt necessario temptanda et, si fieri poterit, practicanda, ut in prin- cipio hujus collacionis assumpsi. nam ex parte pape“ requiritur 15 resignacio, ex parte subditorum necessaria est obediencie sub- tractio, ex parte utriusque seu tocius ecclesie summe expedit novi concilii incepcio indubitati, quod velut supremum in ecclesia militante tribunal sui luminis claritate et caritatis ardore om- nium iniquitatum tenebras fecesque repellat per dominum nostrum 20 Jesum Christum. amen. Franckfordie die Margarete 1442. * mirum, quod dicis „nos judices“, si mentem aperia- mus velle persistere in eo, quod professi sumus, et pro- fitemur nullum judicium in hoc casu. igitur etc. 1442 Juli 18 1442 Juli 13 217a. Denkschrift [eines nicht genannten Deutschen Anhängers 1 P. Eugens IV.J: be- 11442 Juli mea.] gründet die Notwendigkeit der Aufhebung der kurfürstlichen Neutralität und verlangt den Anschluß der Deutschen Nation an die P. Eugen anerkennende Mehrheit der Könige, Fürsten und andern Nationen. [1442 Mitte Juli2 Frankfurt.] 25 Aus München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 199 a�202b cop. chart. coaeva. Neutralitas seu ultralitas, animorum suspensio vel protestacio principum tollenda est de medio nec amplius quoquo modo sustentanda " causis et racionibus infrascriptis: primo propter mentem principum et tenorem protestationum, secundo propter periculum ani- marum, quod inducit, tercio propter vitanda incommoda et pericula totius nationis ac so omnium particularium personarum et ecclesiarum. [1] Primo quia causa unionis, ob quam est inducta, videtur cessasse eo, quia ad obviandum scandalis et scissure in dei ecclesia 3, que proche dolor subsecuta et inducta suntf hujusmodi protestacione non obstante. cessante igitur causa etc. („cum cessante" de appellatione 4). secundo quia tenor protestacionis seu unionis ipsam amplius stare non permittit salva fide protestancium, quoniam in ipsa protestatione bona fide polliciti sunt, infra sex menses diligenciam se unacum eligendo Romanorum rege pro tollenda dissen- sione inter dominum nostrum papam et concilium adhibituros, et si per eos nichil infra idem tempus fieri contingeret, extunc quantocius adhibito consilio divini ac humani juris peritorum, cui parti favendum, cujus mandata recipienda, deliberare vellent. tenentur 40 ergo principes juxta suam pollicitationem de hoc deliberare et hanc suam neutralitatem excludere nec quamlibet umbram timere, non 5 afferendo dolosas stateras, sed stateras de divinis scripturis (,et judicemus, quid gravius et quid levius" juxta beati Jeronimi dictum in canone „non afferamus" 24. q. 1.5). tercio quia tenor tam hujus quam aliarum pro- 35 46 a) em.; Vorl. regulare. b) die Vorlage hat kein Alinea. c) em.; Vorl. papa. d) em.; Vorl. sustentenda. e) em.; Vorl. protholor statt proch dolor. f) fehlt in der Vorlaye. g) desgleichen. 1 2 Vgl. S. 251. Vgl. ebenda. Man ergänze aus dem Vorhergehenden est inducta. c. 60 de appellatione X. II. 28. c. 21 C. 24 q. 1. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 72
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 567 partem domini Eugenii ceperimus: esto, quod in omnibus recte protestetur fidem et cetera, que pro universalis ecclesie refor- macione utilia sint, tamen valde timendum est, quod variis practicis modi reperiantur, ut illud indubitatum concilium non fiat vel factum debite non permaneat seu continuetur regulariter a. pariformiter, si ad partem aliorum, scilicet ad obedienciam Felicis inclinaverimus, timebit ipse fortassis futurum concilium indubitatum. numquid igitur neutralitas usque ad indubitatum concilium permanebit, presertim quia unius tenendo partem 1o constituemus nos judices * super hiis, que sacra dicuntur con- cilia determinasse? quod non licet. [6] Patet' igitur, quod in tempore scismatis tria sunt necessario temptanda et, si fieri poterit, practicanda, ut in prin- cipio hujus collacionis assumpsi. nam ex parte pape“ requiritur 15 resignacio, ex parte subditorum necessaria est obediencie sub- tractio, ex parte utriusque seu tocius ecclesie summe expedit novi concilii incepcio indubitati, quod velut supremum in ecclesia militante tribunal sui luminis claritate et caritatis ardore om- nium iniquitatum tenebras fecesque repellat per dominum nostrum 20 Jesum Christum. amen. Franckfordie die Margarete 1442. * mirum, quod dicis „nos judices“, si mentem aperia- mus velle persistere in eo, quod professi sumus, et pro- fitemur nullum judicium in hoc casu. igitur etc. 1442 Juli 18 1442 Juli 13 217a. Denkschrift [eines nicht genannten Deutschen Anhängers 1 P. Eugens IV.J: be- 11442 Juli mea.] gründet die Notwendigkeit der Aufhebung der kurfürstlichen Neutralität und verlangt den Anschluß der Deutschen Nation an die P. Eugen anerkennende Mehrheit der Könige, Fürsten und andern Nationen. [1442 Mitte Juli2 Frankfurt.] 25 Aus München Staatsbibl. cod. lat. 85 fol. 199 a�202b cop. chart. coaeva. Neutralitas seu ultralitas, animorum suspensio vel protestacio principum tollenda est de medio nec amplius quoquo modo sustentanda " causis et racionibus infrascriptis: primo propter mentem principum et tenorem protestationum, secundo propter periculum ani- marum, quod inducit, tercio propter vitanda incommoda et pericula totius nationis ac so omnium particularium personarum et ecclesiarum. [1] Primo quia causa unionis, ob quam est inducta, videtur cessasse eo, quia ad obviandum scandalis et scissure in dei ecclesia 3, que proche dolor subsecuta et inducta suntf hujusmodi protestacione non obstante. cessante igitur causa etc. („cum cessante" de appellatione 4). secundo quia tenor protestacionis seu unionis ipsam amplius stare non permittit salva fide protestancium, quoniam in ipsa protestatione bona fide polliciti sunt, infra sex menses diligenciam se unacum eligendo Romanorum rege pro tollenda dissen- sione inter dominum nostrum papam et concilium adhibituros, et si per eos nichil infra idem tempus fieri contingeret, extunc quantocius adhibito consilio divini ac humani juris peritorum, cui parti favendum, cujus mandata recipienda, deliberare vellent. tenentur 40 ergo principes juxta suam pollicitationem de hoc deliberare et hanc suam neutralitatem excludere nec quamlibet umbram timere, non 5 afferendo dolosas stateras, sed stateras de divinis scripturis (,et judicemus, quid gravius et quid levius" juxta beati Jeronimi dictum in canone „non afferamus" 24. q. 1.5). tercio quia tenor tam hujus quam aliarum pro- 35 46 a) em.; Vorl. regulare. b) die Vorlage hat kein Alinea. c) em.; Vorl. papa. d) em.; Vorl. sustentenda. e) em.; Vorl. protholor statt proch dolor. f) fehlt in der Vorlaye. g) desgleichen. 1 2 Vgl. S. 251. Vgl. ebenda. Man ergänze aus dem Vorhergehenden est inducta. c. 60 de appellatione X. II. 28. c. 21 C. 24 q. 1. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 72
Strana 568
568 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 testacionum in sacro concilio per dive memorie Sigismundum imperatorem ac principes Juli et prelatos hujus neutralitatis emissarum 1 hanc neutralitatem non admittit, eo quod semper med.] in hac et in illis se * nunquam ab obediencia sanctissimi domini nostri pape recessuros neque in aliquem actum in ipsius depositionem tendentem quoquo modo consensuros protestati sunt. ab obediencia ergo nolle recedere et in nullam scissuram ac actum s depositionis consentire et neutralizare valde male conveniunt, immo contrarietatem et repugnanciam continere videntur. quare reprehensibilis (in c. „solicitudinem" de appel- latione?, in c. „imputari" de fide instrumentorum3, in l. „repugnantia" de regulis juris 4). [2] Item quoad forum anime ipsa neutralitas, quia salutem animarum offendit, nullatenus est tolleranda. [2a] primob quia unitatem illius unice sponse Christi, que 10 sine ruga et macula est (in c. „loquitur“5, c. „pudenda“6, c. „scisma"7 cum multis aliis 24. q. 1.), scindere et eam non unam, sed binam constituere videtur in eo, quod homines in foro consciencie ad unam et alteram parcium remittit, laxando“ habenas simplicibus et ignaris populis, qui pocius freno correccionis ducendi et informandi essent per superiores (43. di. „sit rector“s, c. „in mandatis“9 et c. „Ephesis Paulus“ 10 cum in- 15 junctis de electione d 11). vulte itaque ipsa protestacio seu ultralitas, utrobique esse claves ecclesie, que tamen non sunt nisi aput unam katholicam ecclesiam, extra quam nulla peccatorum remissio (in c. „extra catholicam" 1. q. 1.12, c. „quia ex sola!“ et c. „qui- cunque“, c. „alienus" 24. q. 1. 13 et c. „firmiter" versiculo „una" de summa trini- tate 14). [25] secundo 5 videmus duo capita erecta, videlicet dominum Eugenium et 20 electum Basilee, et ipsa unio facultatem dat populis communicare utrique et sacramentis ipsorum participare. quod erroneum et periculosum videtur, cum quodlibet illorum dampnat alterum. duo ergo capita esse sedis apostolice et putare claves apud utrumque, iterum contrarium est unitati fidei katholice, cum unitas fidei nonnisi unam katholicam ecclesiam et unum caput sedis apostolice admittat (24. q. 1. „scisma" 15, c. „pudenda“ 16, c. „Novaci- 25 anus" 17 et c. „factus est Cornelius“ 7. q. 1. 18). nech obstat in hoc, si dicatur: protestatio nonnisi ad unum capud remittit, scilicet papam Eugenium, et ad ecclesiam representatam Basilee. iterum grave videtur hoc. facere enim caput et facere ecclesiam quasi duo diversa et ita duas potestates in foro consciencie paris potestatis inter se contrarias, non admittit unitas nec canones sacri, quia caput homo est catholicus et in ecclesia (ut s0 in c. „firmiter" versiculo „una est" de summa trinitate in fine 19, „omnibus consideratis!" 24. q. 1. 20) et in ipsa k representata presidens et ita ecclesia nonnisi unum corpus ex capite et membris (ut in locis preallegatis). item 1 hoc secluso adhuc stare non potest ex eo, quia, cum concilium Basilee, ut dicitur, existens caput contra id, quod in protestacione pro capite gerimus, erexerit, oportet necessario alterum illorum esse verum et alterum s5 a) se nunquam fehll in der Vorlage. b) die Vorlage hat hier Alinea. c) em.; Vorl. luxando. d) die Lesart ist un- sicher; die Forlage hat cla oder ela mit auficärts gezogenem Haken am a. e) em.; Vorl. volens. 1) em.; Forl. solo. g) die Vorlage hat hier Alinea. h) desgleicken. i) em.; Vorl. considatis. k) sm.; Vorl. ipso represen- tato. I) die Vorlage hat hier Alinea. 1 40 Vgl. die S. 437 Anm. 4 genannten Quellen. c. 54 de appellatione X. II. 28. c. 13 de fide instrumentorum X. II. 22. * Das Zitat ist weder in den Dekretalen Gre- gors noch im Liber sextus noch in den Digesten unter dem obengenannten Titel nachweisbar. 5 c. 18 C. 24 q. 1. c. 33 C. 24 q. 1. c. 34 C. 24 q. 1. с. 1 D. 43. с. 2 D. 43. с. 4 D. 43. 11 Vgl. c. 5 D. 43. 12 c. 71 С. 1 q. 1. 18 c. 22, c. 27 und c. 19 C. 24 q. 1. 14 c. 1 § 3 de summa trinitate et fide catholica X. I. 1. 15 c. 34 C. 24 q. 1. 16 c. 33 С. 24 q. 1. 17 c. 6 С. 7 q. 1. c. 5 С. 7 q. 1 Vgl. Anm. 14. c. 20 С. 24 q. 1. 18 19 20 45 50 10
568 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 testacionum in sacro concilio per dive memorie Sigismundum imperatorem ac principes Juli et prelatos hujus neutralitatis emissarum 1 hanc neutralitatem non admittit, eo quod semper med.] in hac et in illis se * nunquam ab obediencia sanctissimi domini nostri pape recessuros neque in aliquem actum in ipsius depositionem tendentem quoquo modo consensuros protestati sunt. ab obediencia ergo nolle recedere et in nullam scissuram ac actum s depositionis consentire et neutralizare valde male conveniunt, immo contrarietatem et repugnanciam continere videntur. quare reprehensibilis (in c. „solicitudinem" de appel- latione?, in c. „imputari" de fide instrumentorum3, in l. „repugnantia" de regulis juris 4). [2] Item quoad forum anime ipsa neutralitas, quia salutem animarum offendit, nullatenus est tolleranda. [2a] primob quia unitatem illius unice sponse Christi, que 10 sine ruga et macula est (in c. „loquitur“5, c. „pudenda“6, c. „scisma"7 cum multis aliis 24. q. 1.), scindere et eam non unam, sed binam constituere videtur in eo, quod homines in foro consciencie ad unam et alteram parcium remittit, laxando“ habenas simplicibus et ignaris populis, qui pocius freno correccionis ducendi et informandi essent per superiores (43. di. „sit rector“s, c. „in mandatis“9 et c. „Ephesis Paulus“ 10 cum in- 15 junctis de electione d 11). vulte itaque ipsa protestacio seu ultralitas, utrobique esse claves ecclesie, que tamen non sunt nisi aput unam katholicam ecclesiam, extra quam nulla peccatorum remissio (in c. „extra catholicam" 1. q. 1.12, c. „quia ex sola!“ et c. „qui- cunque“, c. „alienus" 24. q. 1. 13 et c. „firmiter" versiculo „una" de summa trini- tate 14). [25] secundo 5 videmus duo capita erecta, videlicet dominum Eugenium et 20 electum Basilee, et ipsa unio facultatem dat populis communicare utrique et sacramentis ipsorum participare. quod erroneum et periculosum videtur, cum quodlibet illorum dampnat alterum. duo ergo capita esse sedis apostolice et putare claves apud utrumque, iterum contrarium est unitati fidei katholice, cum unitas fidei nonnisi unam katholicam ecclesiam et unum caput sedis apostolice admittat (24. q. 1. „scisma" 15, c. „pudenda“ 16, c. „Novaci- 25 anus" 17 et c. „factus est Cornelius“ 7. q. 1. 18). nech obstat in hoc, si dicatur: protestatio nonnisi ad unum capud remittit, scilicet papam Eugenium, et ad ecclesiam representatam Basilee. iterum grave videtur hoc. facere enim caput et facere ecclesiam quasi duo diversa et ita duas potestates in foro consciencie paris potestatis inter se contrarias, non admittit unitas nec canones sacri, quia caput homo est catholicus et in ecclesia (ut s0 in c. „firmiter" versiculo „una est" de summa trinitate in fine 19, „omnibus consideratis!" 24. q. 1. 20) et in ipsa k representata presidens et ita ecclesia nonnisi unum corpus ex capite et membris (ut in locis preallegatis). item 1 hoc secluso adhuc stare non potest ex eo, quia, cum concilium Basilee, ut dicitur, existens caput contra id, quod in protestacione pro capite gerimus, erexerit, oportet necessario alterum illorum esse verum et alterum s5 a) se nunquam fehll in der Vorlage. b) die Vorlage hat hier Alinea. c) em.; Vorl. luxando. d) die Lesart ist un- sicher; die Forlage hat cla oder ela mit auficärts gezogenem Haken am a. e) em.; Vorl. volens. 1) em.; Forl. solo. g) die Vorlage hat hier Alinea. h) desgleicken. i) em.; Vorl. considatis. k) sm.; Vorl. ipso represen- tato. I) die Vorlage hat hier Alinea. 1 40 Vgl. die S. 437 Anm. 4 genannten Quellen. c. 54 de appellatione X. II. 28. c. 13 de fide instrumentorum X. II. 22. * Das Zitat ist weder in den Dekretalen Gre- gors noch im Liber sextus noch in den Digesten unter dem obengenannten Titel nachweisbar. 5 c. 18 C. 24 q. 1. c. 33 C. 24 q. 1. c. 34 C. 24 q. 1. с. 1 D. 43. с. 2 D. 43. с. 4 D. 43. 11 Vgl. c. 5 D. 43. 12 c. 71 С. 1 q. 1. 18 c. 22, c. 27 und c. 19 C. 24 q. 1. 14 c. 1 § 3 de summa trinitate et fide catholica X. I. 1. 15 c. 34 C. 24 q. 1. 16 c. 33 С. 24 q. 1. 17 c. 6 С. 7 q. 1. c. 5 С. 7 q. 1 Vgl. Anm. 14. c. 20 С. 24 q. 1. 18 19 20 45 50 10
Strana 569
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 569 11412 Juli med.) caput fictum et monstruosum. si nostrum caput fictum est et monstruosum, sibi com- municare nequimus salvis conscienciis, cum extra ecclesiam, ut supra probatum est. si verum est caput nostrum, Basiliense fictum et monstruosum, et si ita est, Basilienses ergo caput erexerunt contra verum caput, recedentes per hoc ab unitate ecclesie, scindentes eam, 5 quantum in eis fuit. ergo scismatici sunt censendi (in dicto c. „scisma“ 24. q. 1. et q. 3. „inter heresim b et scisma"1, „scire debes“ 7. q. 1.2). ergo eis communicare eorumque sacramentis participare non licet, quia, si homo dei missus ad Jheroboam erectum regem scismaticum prohibitus est edere panem et bibere aquam3, multo forcius sacramenta apud eos sumere non licet (ut in c. „si quis inquit“ 1. q. 1.4, 7. q. 1. „denique“ 5). [2e] tercioe 1o obedire videtur necessarium saluti humane. ista autem neutralitas extra obedienciam et sedis apostolice et sacri concilii representantis ecclesiam, ut dicitur, sed constituit. igitur etc. quod obedire necessarium sit maxime sedi apostolice et aliis eciam superioribus nostris, probatur, quia non obedire et resistere preceptis superiorum excommunicacionis seu anathematis penam meretur (in c. 2. de majoritate et obediencia6, in c. „si quis pres- 15 biter" et c. „si autem vobis" 11. q. 3.7). sed pro nullo nisi gravi et mortali crimine quis excommunicatur vel anathematisatur (in c. „nemo episcoporum", c. „nullus" et c. ,cer- tum“ 11. q. 3.8). igitur non obedire et resistere mandatis superiorum, peccatum mortale et grave est, a quo quilibet sub interminacione salutis eterne abstinere debet, ut in simbolo Anastasiie canit ecclesia (et probatur in § „nunc autem“ et § „criminis“ et c. „qualis" 25. di.9, regula „defleat" cum ibi notatis de regulis juris 1°, de penitencia di. 7. „nemo“ 11). item 1 quod obedire sit necessarium nedum sedi apostolice sed et epi- scopis inferioribus, probatur in c. „si qui sunt presbiteri" 81. di. 12, ubi paganitatis pec- catum incurrit 13, item aperte in c. „si autem vobis" 11. q. 3 14, ubi inobedientes in consortio fidelium non sunt et extorres a regno. ad hoc eciam c. „si quis non obediat“, c. „absit“ 25 eadem causa et questione 15, ubi inobediens ejectus ab ecclesia rapido ore demonum decerpitur. item peccatum est ariolandi non obedire (beatus Gregorius 8.5 q. 1. „sciendum" 16) et scelus idolatrie resistere, et qui potestati resistit, dei voluntati resistit (Augustinus 11. q. 3. „qui resistit“ 17). imo nec aliud est facere scisma, nisi ab obediencia episcopi se separare (7. q 1. „scire debes“ 18, in c. „inter scisma" 24. q. 3. 19), quemadmodum hec nostra jubet so neutralitas. nonh obstat premissis, si dicatur: precepta dei et ecclesie sunt duplicia, aliqua affirmativa, que obligant pro loco et tempore, alia vero negativa, que obligant semper et pro semper, ut communiter per theologos et canonistas distinguitur i. sed obedire alicui summo pontifici vel concilio generali, est ex precepto affirmativo; ergo obedire tenemur solum pro loco et tempore. possumus ergo ex causa racionabili ad s5 tempus non obedire, quia hec nostra neutralitas nedum prohibet obedire in affirmativis preceptis, sed eciam negativis et quibuscunque. preterea hoc medium pro loco et tempore in preceptis superiorum racionabilibus vix aut difficulter attingi potest, saltem secure, potissime ut tot annis nullik supreme potestati obediatur contra determinacionem extra- 20 40 a) fehlt in der Forlage. b) heresim et fehlt in der Vorlage. c) die Vorlage hat hier Alinea. d) sm.; Vorl. et. e) sic; su em. Athanasii? f) die Vorlage hat hier Alinea. g) em.; Vorl. 7. h) die Vorlage hat hier Alinea. i) em.; Vorl. distinguntur. k) em.; Vorl. nullo supremo. 11 45 50 8 4 5 s 9 10 c. 26 C. 24 q. 1 und 3. с. 7 С. 7 q. 1. Vgl. 3. Kön. 13, 8 und 9. c. 70 С. 1 q. 1. c. 9 С. 7 q. 1. c. 2 de majoritate et obedientia X. I. 33. c. 5 und c. 11 C. 11 q 3. c. 41, c. 42 und c. 43 C. 11 q. 3. c. 3 und c. 4 D. 25. c. 9 de regulis juris X. V. 41. 12 13 14 16 c. 1 D. 7 de penitencia. c. 15 D. 81. Man ergänze inobediens. c. 11 С. 11 q. 3. 15 c. 13 und c. 14 C. 11 q. 3. c. 10 С. 8 q. 1. 17 c. 97 С. 11 q. 3. 18 Vgl. Anm. 2. 19 Vgl. Anm. 1. 72.*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 569 11412 Juli med.) caput fictum et monstruosum. si nostrum caput fictum est et monstruosum, sibi com- municare nequimus salvis conscienciis, cum extra ecclesiam, ut supra probatum est. si verum est caput nostrum, Basiliense fictum et monstruosum, et si ita est, Basilienses ergo caput erexerunt contra verum caput, recedentes per hoc ab unitate ecclesie, scindentes eam, 5 quantum in eis fuit. ergo scismatici sunt censendi (in dicto c. „scisma“ 24. q. 1. et q. 3. „inter heresim b et scisma"1, „scire debes“ 7. q. 1.2). ergo eis communicare eorumque sacramentis participare non licet, quia, si homo dei missus ad Jheroboam erectum regem scismaticum prohibitus est edere panem et bibere aquam3, multo forcius sacramenta apud eos sumere non licet (ut in c. „si quis inquit“ 1. q. 1.4, 7. q. 1. „denique“ 5). [2e] tercioe 1o obedire videtur necessarium saluti humane. ista autem neutralitas extra obedienciam et sedis apostolice et sacri concilii representantis ecclesiam, ut dicitur, sed constituit. igitur etc. quod obedire necessarium sit maxime sedi apostolice et aliis eciam superioribus nostris, probatur, quia non obedire et resistere preceptis superiorum excommunicacionis seu anathematis penam meretur (in c. 2. de majoritate et obediencia6, in c. „si quis pres- 15 biter" et c. „si autem vobis" 11. q. 3.7). sed pro nullo nisi gravi et mortali crimine quis excommunicatur vel anathematisatur (in c. „nemo episcoporum", c. „nullus" et c. ,cer- tum“ 11. q. 3.8). igitur non obedire et resistere mandatis superiorum, peccatum mortale et grave est, a quo quilibet sub interminacione salutis eterne abstinere debet, ut in simbolo Anastasiie canit ecclesia (et probatur in § „nunc autem“ et § „criminis“ et c. „qualis" 25. di.9, regula „defleat" cum ibi notatis de regulis juris 1°, de penitencia di. 7. „nemo“ 11). item 1 quod obedire sit necessarium nedum sedi apostolice sed et epi- scopis inferioribus, probatur in c. „si qui sunt presbiteri" 81. di. 12, ubi paganitatis pec- catum incurrit 13, item aperte in c. „si autem vobis" 11. q. 3 14, ubi inobedientes in consortio fidelium non sunt et extorres a regno. ad hoc eciam c. „si quis non obediat“, c. „absit“ 25 eadem causa et questione 15, ubi inobediens ejectus ab ecclesia rapido ore demonum decerpitur. item peccatum est ariolandi non obedire (beatus Gregorius 8.5 q. 1. „sciendum" 16) et scelus idolatrie resistere, et qui potestati resistit, dei voluntati resistit (Augustinus 11. q. 3. „qui resistit“ 17). imo nec aliud est facere scisma, nisi ab obediencia episcopi se separare (7. q 1. „scire debes“ 18, in c. „inter scisma" 24. q. 3. 19), quemadmodum hec nostra jubet so neutralitas. nonh obstat premissis, si dicatur: precepta dei et ecclesie sunt duplicia, aliqua affirmativa, que obligant pro loco et tempore, alia vero negativa, que obligant semper et pro semper, ut communiter per theologos et canonistas distinguitur i. sed obedire alicui summo pontifici vel concilio generali, est ex precepto affirmativo; ergo obedire tenemur solum pro loco et tempore. possumus ergo ex causa racionabili ad s5 tempus non obedire, quia hec nostra neutralitas nedum prohibet obedire in affirmativis preceptis, sed eciam negativis et quibuscunque. preterea hoc medium pro loco et tempore in preceptis superiorum racionabilibus vix aut difficulter attingi potest, saltem secure, potissime ut tot annis nullik supreme potestati obediatur contra determinacionem extra- 20 40 a) fehlt in der Forlage. b) heresim et fehlt in der Vorlage. c) die Vorlage hat hier Alinea. d) sm.; Vorl. et. e) sic; su em. Athanasii? f) die Vorlage hat hier Alinea. g) em.; Vorl. 7. h) die Vorlage hat hier Alinea. i) em.; Vorl. distinguntur. k) em.; Vorl. nullo supremo. 11 45 50 8 4 5 s 9 10 c. 26 C. 24 q. 1 und 3. с. 7 С. 7 q. 1. Vgl. 3. Kön. 13, 8 und 9. c. 70 С. 1 q. 1. c. 9 С. 7 q. 1. c. 2 de majoritate et obedientia X. I. 33. c. 5 und c. 11 C. 11 q 3. c. 41, c. 42 und c. 43 C. 11 q. 3. c. 3 und c. 4 D. 25. c. 9 de regulis juris X. V. 41. 12 13 14 16 c. 1 D. 7 de penitencia. c. 15 D. 81. Man ergänze inobediens. c. 11 С. 11 q. 3. 15 c. 13 und c. 14 C. 11 q. 3. c. 10 С. 8 q. 1. 17 c. 97 С. 11 q. 3. 18 Vgl. Anm. 2. 19 Vgl. Anm. 1. 72.*
Strana 570
570 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 Juli med.) 1439 Okt. 24 vagantis „unam sanctam" 1 et decretalis epistole Martini pape quinti edite in sacro Constanciensi concilio contra errorem Wiclevistarum2 et quia in dubiis eciam tucius videtur eligendum (de penitencia di. 7. „nemo"3 et in c. „juvenis" de sponsalibus 4) ac bonarum mencium timere culpam sit, ubi culpa minime reperitur (in c. „consilium" de observatione jejuniorum 5). item a major pars universalis ecclesie katholice hanc nostram: neutralitatem dampnat, imo major pars in ipsa neutralitate existencium, que dudum? Basilee 9. kallendis novembris anno 1439 in sessione publica€6 dampnata est. per uni- versitates eciam studiorum Erfordensis7 Coloniensis ' Cracoviensis?, quarum " proposiciones vidi, reprobatur. cum itaque major pars ecclesie ita senciat, que constituit ipsam ec- clesiam (1. „quod major" ff. ad municipalem 10 et c. 1. „de his, que fiunt a majori parte“ 11), 10 quia aliud non est ecclesia eo modo capta quam congregacio fidelium (in c. „ecclesia“ de consecratione di. 1.12), que errare non potest (c. „a recta“ 24. q. 1.13 et ibi glosa), igitur huic multitudini resistere propter tam paucos sompniantes hanc neutralitatem, juste " non licet. facit in simili informatum per dominum cardinalem Florentinum in tractatu suo de tollendo scismate in titulo subtractionis obediencie 5 14. facit optime c. „legimus“ 93. di. 15: 1b quia consuetudo orbis major est Urbis, ita et opinio. sanius est judicium, quod pluri- morum consilio diffinitur („prudenciam" de officio delegati 16). item h dato quod in se adeo mala non sit, ut majori parti orbis videtur, continet tamen speciem mali, quia prima facie rebellionis notam habet et scandalizantur plurime alie naciones. ideo abolenda, quia i nedum a malo, sed „ab omni specie mali" nos precipit apostolus 17 abstinere (" cum 20 ab omni" de vita et honestate clericorum 18). [3] Item tercio utilitati et unioni nacionis Germanice et commodo particularium ecclesiarum ejusdem non convenit quovis modo. [3a] primo k quia, ut visum est et hodie videtur, tot divisiones et in ecclesiasticis personis in pluribusque provinciis terri- toriis diocesibus et ecclesiis hec neutralitas seu verius ultralitas induxit et quottidie in 25 ducit, adeo quod fere quot capita tot sensus et opiniones, et hoc ex eo, quia utraque pars contendencium in omnibus locis recipitur utrique communicatur, ambe literas plurimas prerogativarum et indulgenciarum, presertim in foro consciencie, concedunt et per suas informaciones multos sibi affectos faciunt et clericos atque laicos in tantum, ut talia inter se laici quoque, inter se et alter adversus alterum, de hac re, eis satis ignota materia, so contendant et auctoritatem sacrorum conciliorum illi contempnant et parvifaciant et illi auctoritatem sedis apostolice magnifaciant ultra celos, alii vero vice versa, quod certe adeo perplexos plurimos timoratos facit 1, utm anxietate nimia urgeantur. et timendum has parcialitates tantum inflammari, ut tandem quedam secta horribilis et indelibilis nascatur, nisi hec neutralitas subito tollatur de medio. [35] secundon quia, cum neu s5 a) die Vorlage hat hier Alinea. b) em.; Vorl. dudum que in congregacione publica. c) em.; Vorl. pluplica. d) em.; Vorl. quas, om. proposiciones. e) em.; Forl. justam. f) em.; Vorl. an formatum. g) em.; Vorl. obedire. h) die Vorlage hat hier Alinea. i) em.; Vorl. qua. k) die Vorlage hat hier Alinea. 1) em.; Vorl. faciunt. m) fehlt in der Vorlage. n) die Vorlage hat hier Alinea. c. 1 de majoritate et obedientia I. 8 in Extrav. comm. 2 Vgl. die Bulle „Inter cunctas“ vom 22. Fe- bruar 1418 bei Mansi 27, 1204.1215. 3 Vgl. S. 569 Anm. 11. c. 3 de sponsalibus et matrimoniis X. IV. 1. 5 c. 2 de observatione jejuniorum X. III. 46. 6 Vgl. das Dekret „Consolabitur dominus Syon“ der 37. Session vom 24. Oktober 1439 (gedr. Mansi 29, 184-189; Mon. conc. 3, 409-414). Vgl. RTA. 15 nr. 246. Vgl. RTA. 15 nr. 254. s Vgl. S. 251. 10 Dig. 50, 1, 19. 11 c. 1 de his, quae fiunt a majori parte capituli X. III. 11. 12 c. 8 D. 1 de consecratione. 18 c. 9 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 435b. 45 16 Schardius pag. 698-700. 15 c. 24 D. 93. 16 c. 21 de officio et potestate judicis delegati X. I. 29. 1. Thess. 5, 22. 18 c. 10 de vita et honestate clericorum X. III. 1. 50 40
570 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 Juli med.) 1439 Okt. 24 vagantis „unam sanctam" 1 et decretalis epistole Martini pape quinti edite in sacro Constanciensi concilio contra errorem Wiclevistarum2 et quia in dubiis eciam tucius videtur eligendum (de penitencia di. 7. „nemo"3 et in c. „juvenis" de sponsalibus 4) ac bonarum mencium timere culpam sit, ubi culpa minime reperitur (in c. „consilium" de observatione jejuniorum 5). item a major pars universalis ecclesie katholice hanc nostram: neutralitatem dampnat, imo major pars in ipsa neutralitate existencium, que dudum? Basilee 9. kallendis novembris anno 1439 in sessione publica€6 dampnata est. per uni- versitates eciam studiorum Erfordensis7 Coloniensis ' Cracoviensis?, quarum " proposiciones vidi, reprobatur. cum itaque major pars ecclesie ita senciat, que constituit ipsam ec- clesiam (1. „quod major" ff. ad municipalem 10 et c. 1. „de his, que fiunt a majori parte“ 11), 10 quia aliud non est ecclesia eo modo capta quam congregacio fidelium (in c. „ecclesia“ de consecratione di. 1.12), que errare non potest (c. „a recta“ 24. q. 1.13 et ibi glosa), igitur huic multitudini resistere propter tam paucos sompniantes hanc neutralitatem, juste " non licet. facit in simili informatum per dominum cardinalem Florentinum in tractatu suo de tollendo scismate in titulo subtractionis obediencie 5 14. facit optime c. „legimus“ 93. di. 15: 1b quia consuetudo orbis major est Urbis, ita et opinio. sanius est judicium, quod pluri- morum consilio diffinitur („prudenciam" de officio delegati 16). item h dato quod in se adeo mala non sit, ut majori parti orbis videtur, continet tamen speciem mali, quia prima facie rebellionis notam habet et scandalizantur plurime alie naciones. ideo abolenda, quia i nedum a malo, sed „ab omni specie mali" nos precipit apostolus 17 abstinere (" cum 20 ab omni" de vita et honestate clericorum 18). [3] Item tercio utilitati et unioni nacionis Germanice et commodo particularium ecclesiarum ejusdem non convenit quovis modo. [3a] primo k quia, ut visum est et hodie videtur, tot divisiones et in ecclesiasticis personis in pluribusque provinciis terri- toriis diocesibus et ecclesiis hec neutralitas seu verius ultralitas induxit et quottidie in 25 ducit, adeo quod fere quot capita tot sensus et opiniones, et hoc ex eo, quia utraque pars contendencium in omnibus locis recipitur utrique communicatur, ambe literas plurimas prerogativarum et indulgenciarum, presertim in foro consciencie, concedunt et per suas informaciones multos sibi affectos faciunt et clericos atque laicos in tantum, ut talia inter se laici quoque, inter se et alter adversus alterum, de hac re, eis satis ignota materia, so contendant et auctoritatem sacrorum conciliorum illi contempnant et parvifaciant et illi auctoritatem sedis apostolice magnifaciant ultra celos, alii vero vice versa, quod certe adeo perplexos plurimos timoratos facit 1, utm anxietate nimia urgeantur. et timendum has parcialitates tantum inflammari, ut tandem quedam secta horribilis et indelibilis nascatur, nisi hec neutralitas subito tollatur de medio. [35] secundon quia, cum neu s5 a) die Vorlage hat hier Alinea. b) em.; Vorl. dudum que in congregacione publica. c) em.; Vorl. pluplica. d) em.; Vorl. quas, om. proposiciones. e) em.; Forl. justam. f) em.; Vorl. an formatum. g) em.; Vorl. obedire. h) die Vorlage hat hier Alinea. i) em.; Vorl. qua. k) die Vorlage hat hier Alinea. 1) em.; Vorl. faciunt. m) fehlt in der Vorlage. n) die Vorlage hat hier Alinea. c. 1 de majoritate et obedientia I. 8 in Extrav. comm. 2 Vgl. die Bulle „Inter cunctas“ vom 22. Fe- bruar 1418 bei Mansi 27, 1204.1215. 3 Vgl. S. 569 Anm. 11. c. 3 de sponsalibus et matrimoniis X. IV. 1. 5 c. 2 de observatione jejuniorum X. III. 46. 6 Vgl. das Dekret „Consolabitur dominus Syon“ der 37. Session vom 24. Oktober 1439 (gedr. Mansi 29, 184-189; Mon. conc. 3, 409-414). Vgl. RTA. 15 nr. 246. Vgl. RTA. 15 nr. 254. s Vgl. S. 251. 10 Dig. 50, 1, 19. 11 c. 1 de his, quae fiunt a majori parte capituli X. III. 11. 12 c. 8 D. 1 de consecratione. 18 c. 9 C. 24 q. 1. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 435b. 45 16 Schardius pag. 698-700. 15 c. 24 D. 93. 16 c. 21 de officio et potestate judicis delegati X. I. 29. 1. Thess. 5, 22. 18 c. 10 de vita et honestate clericorum X. III. 1. 50 40
Strana 571
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 571 11412 Juli med.) tralitas adinventa sit solum ad obviandum futuro scismati et scandalis in dei ecclesia et pro inclite Germanice nacionis unione conservanda, et scissura ac divisio nacionis magna in parte secuta sit et quottidie subsequi plus formidetur. nam cum3 aliqui principes seculares et ecclesiastici partibus hincinde adheserint sintque plures, qui gravissimis animis 5 hanc neutralitatem sustinuerint, hanc dietam prestolantes eamque tolli de medio sperantes, alias dudum se pro altera parcium declarassent, videntes eam duraturam amplius neque regiis aut aliis monitis acquiescentb, timoratis suis conscienciis plus offendere formidantes deum quam regem et merito (in c. „Julianus", c. „si quis episcopus", c. „non semper", c. „si dominus" et in c. „si bonum" 11.° q. 3.1; facit c. „manet“ 24. q. 1. d 2), putantes 10 eciam regie in hoc se obedire minime teneri, cum contra suas consciencias edificari ? ad jehennam non debeant (in c.5 „literasb“ de restitutione spoliatorum3 et c. „per tuas" loco 2. de simonia 4 cum concordantibus ibi nonnullis i plenius). item k particularium ecclesiarum commodum quam plurimum offendit hec neutralitas hucusque. nam diversa et contraria mandata ob privatarum personarum, eciam potentum magnatum communem 15 utilitatem ab utroque concedunturm, gravissimas penas et censuras continentia" et brachio- rum secularium invocaciones. cum 5 ergo littere tales recepte fuerint e, aliquociens juxta tenorem ipsarum nise? sunt partes sibi fautores et adjutores pretextu litterarum invenire", qui manu potenti assumpto colore mandatorum hujusmodi ecclesiarum bona et personas invaserunt et dampnarunt et ita in dies verisimiliter plus atque plus facient etc. item* 2o finaliter non video hanc neutralitatem colorari posse nisi eo pretextu, quia, cum uterque paparum contendentium desiderare presumats ecclesiam t tenere in scissura et “ unionem spernens peccare mortaliter, tantum bonum unionis suo pro privato comodo impediens, recedere ab eo ergo possumus tamquam a scandalizatore ecclesie et spernente canones juxta glosam" „si papa" 40. di. 6 et 2. q. 7. * „sacerdotes"7 per glosam et doctores. sed 25 considero, pretextu illius hanc neutralitatem sustineri non posse. nam ad hoc, ut sub- traccio obediencie fieri possit, meo' judicio requiri plura videntur: primo ut quoad vali- ditatem inicii ejus collegium cardinalium z ecclesia non congregata sedes vacante vel papa tali, ut prefertur, scandalizatore presidente curambb gerat quoad eleccionem Romani pontificis et congregacionem concilii generalis et sic consequenter ad providendum, ut so facilius deveniatur ad unionem, suppleatce vices tocius ecclesie, ut in c. „nullus“ 79. di.8 et ibi glosa et notanter dominus cardinalis in tractatu in octavo modo?. quod factum minime existit, licet tamen respectu finis hoc non sit ita necessarium, ut ibi notat car- dinalis. secundo ut expectatum tantum sit per illos, qui subtrahunt obedienciam, ut illi, a quibus subtrahitur, videantur contemptores unionis et ita peccantes notorii. nam s5 alias non liceret, cum tunc pocius quedam sedicio subditorum videretur (argumentum 8. q. 2. „dilectissimi" 10 et c. „nemo" 8. q. 4.11; ita notanter dominus cardinalis 12 in tractatu 40 a) fehlt in der Vorlage. b) em.; Vorl. aquiescent. c) em.; Vorl. 10. d) fehlt in der Vorlage. e) em.; Vorl. rege. f) em.; Vorl. edificare. g) Vorl. wiederholl c. h) in der Vorlage folgt verbo. i) die Lesart ist streifelhaft; die Vorlage hat ull oder ull. ple., jenes mit einfachem, dieses mit doppeltem Uberstrich. k) die Vorlage hat hier Alinea. I) in der Vorlage folgt exortarum. m) em.; Vorl. canuntur. n) em.: Vorl. continentes. o) fehlt in der Vorlage. p) em.; Forl. nisi sint. q) em.; Vorl. invenerunt. r) die Vorlage hat hier Alinea. s) em.; Vorl. presumatur. t) em.; Vorl. ecclesie. u) em.; Vorl. nec. v) em.; Vorl. spernere presumitur. w) in der Vor- lage folgt et non. x) em.; Forl. 8. y) em.; Vort. nec. z) in der Vorlage folgt quod. aa) em.; Vorl. se. bb) fehlt in der Vorlage. cc) em.; Vorl. supplent. 45 1 c. 94, c. 91, c. 92, c. 93 und c. 93 § 1 C. 11 q. 3. c. 5 С. 24 q. 1. 3 c. 13 de restitutione spoliatorum X. II. 13. 4 c. 35 de simonia etc. X. V. 3. s Die erste Hälfte dieses Satzes ist offenbar in 50 verderbter Form überliefert. Die von uns vor- genommenen, aus den Varianten ersichtlichen An- derungen durften einigermaßten dem gewollten Sinn entsprechen. c. 6 D. 40. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. с. 8 С. 2 q. 7. 8 c. 7 D. 79. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 119b. o Schardius pag. 698-699. Vgl. S. 570 Anm. 14. 10 c. 2 С. 8 q. 2. 11 Das Zitat stimmt nicht. Vermutlich ist c. 31 C. 11 q. 3 gemeint. 12 Vgl. S. 570 Anm. 14, auch 559 Anm. 6.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 571 11412 Juli med.) tralitas adinventa sit solum ad obviandum futuro scismati et scandalis in dei ecclesia et pro inclite Germanice nacionis unione conservanda, et scissura ac divisio nacionis magna in parte secuta sit et quottidie subsequi plus formidetur. nam cum3 aliqui principes seculares et ecclesiastici partibus hincinde adheserint sintque plures, qui gravissimis animis 5 hanc neutralitatem sustinuerint, hanc dietam prestolantes eamque tolli de medio sperantes, alias dudum se pro altera parcium declarassent, videntes eam duraturam amplius neque regiis aut aliis monitis acquiescentb, timoratis suis conscienciis plus offendere formidantes deum quam regem et merito (in c. „Julianus", c. „si quis episcopus", c. „non semper", c. „si dominus" et in c. „si bonum" 11.° q. 3.1; facit c. „manet“ 24. q. 1. d 2), putantes 10 eciam regie in hoc se obedire minime teneri, cum contra suas consciencias edificari ? ad jehennam non debeant (in c.5 „literasb“ de restitutione spoliatorum3 et c. „per tuas" loco 2. de simonia 4 cum concordantibus ibi nonnullis i plenius). item k particularium ecclesiarum commodum quam plurimum offendit hec neutralitas hucusque. nam diversa et contraria mandata ob privatarum personarum, eciam potentum magnatum communem 15 utilitatem ab utroque concedunturm, gravissimas penas et censuras continentia" et brachio- rum secularium invocaciones. cum 5 ergo littere tales recepte fuerint e, aliquociens juxta tenorem ipsarum nise? sunt partes sibi fautores et adjutores pretextu litterarum invenire", qui manu potenti assumpto colore mandatorum hujusmodi ecclesiarum bona et personas invaserunt et dampnarunt et ita in dies verisimiliter plus atque plus facient etc. item* 2o finaliter non video hanc neutralitatem colorari posse nisi eo pretextu, quia, cum uterque paparum contendentium desiderare presumats ecclesiam t tenere in scissura et “ unionem spernens peccare mortaliter, tantum bonum unionis suo pro privato comodo impediens, recedere ab eo ergo possumus tamquam a scandalizatore ecclesie et spernente canones juxta glosam" „si papa" 40. di. 6 et 2. q. 7. * „sacerdotes"7 per glosam et doctores. sed 25 considero, pretextu illius hanc neutralitatem sustineri non posse. nam ad hoc, ut sub- traccio obediencie fieri possit, meo' judicio requiri plura videntur: primo ut quoad vali- ditatem inicii ejus collegium cardinalium z ecclesia non congregata sedes vacante vel papa tali, ut prefertur, scandalizatore presidente curambb gerat quoad eleccionem Romani pontificis et congregacionem concilii generalis et sic consequenter ad providendum, ut so facilius deveniatur ad unionem, suppleatce vices tocius ecclesie, ut in c. „nullus“ 79. di.8 et ibi glosa et notanter dominus cardinalis in tractatu in octavo modo?. quod factum minime existit, licet tamen respectu finis hoc non sit ita necessarium, ut ibi notat car- dinalis. secundo ut expectatum tantum sit per illos, qui subtrahunt obedienciam, ut illi, a quibus subtrahitur, videantur contemptores unionis et ita peccantes notorii. nam s5 alias non liceret, cum tunc pocius quedam sedicio subditorum videretur (argumentum 8. q. 2. „dilectissimi" 10 et c. „nemo" 8. q. 4.11; ita notanter dominus cardinalis 12 in tractatu 40 a) fehlt in der Vorlage. b) em.; Vorl. aquiescent. c) em.; Vorl. 10. d) fehlt in der Vorlage. e) em.; Vorl. rege. f) em.; Vorl. edificare. g) Vorl. wiederholl c. h) in der Vorlage folgt verbo. i) die Lesart ist streifelhaft; die Vorlage hat ull oder ull. ple., jenes mit einfachem, dieses mit doppeltem Uberstrich. k) die Vorlage hat hier Alinea. I) in der Vorlage folgt exortarum. m) em.; Vorl. canuntur. n) em.: Vorl. continentes. o) fehlt in der Vorlage. p) em.; Forl. nisi sint. q) em.; Vorl. invenerunt. r) die Vorlage hat hier Alinea. s) em.; Vorl. presumatur. t) em.; Vorl. ecclesie. u) em.; Vorl. nec. v) em.; Vorl. spernere presumitur. w) in der Vor- lage folgt et non. x) em.; Forl. 8. y) em.; Vort. nec. z) in der Vorlage folgt quod. aa) em.; Vorl. se. bb) fehlt in der Vorlage. cc) em.; Vorl. supplent. 45 1 c. 94, c. 91, c. 92, c. 93 und c. 93 § 1 C. 11 q. 3. c. 5 С. 24 q. 1. 3 c. 13 de restitutione spoliatorum X. II. 13. 4 c. 35 de simonia etc. X. V. 3. s Die erste Hälfte dieses Satzes ist offenbar in 50 verderbter Form überliefert. Die von uns vor- genommenen, aus den Varianten ersichtlichen An- derungen durften einigermaßten dem gewollten Sinn entsprechen. c. 6 D. 40. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 60b. с. 8 С. 2 q. 7. 8 c. 7 D. 79. Vgl. Theutonicus vol. 1 fol. 119b. o Schardius pag. 698-699. Vgl. S. 570 Anm. 14. 10 c. 2 С. 8 q. 2. 11 Das Zitat stimmt nicht. Vermutlich ist c. 31 C. 11 q. 3 gemeint. 12 Vgl. S. 570 Anm. 14, auch 559 Anm. 6.
Strana 572
572 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 Juli med.] predicto argumento preallegato, et idem Joannes de Lignano a in tractatu tollendorum scismatum in fine articuli de subtraccione obediencie 1). tercio° ut non d per unam na- cionem vel paucos, sed per majorem partem principum et electorum hec fiat subtractio, quia tunc videtur fieri per totam ecclesiam (argumentum „quod major" ff. ad munici- palem? et in c. 1. „de his, que fiunt a majori partee“3). et talis non dicitur errare in 5 c. „a recta" (et ibi glosa) 24. q. 1.4 ita aperte sentit dominus cardinalis Florentinus in preallegato loco; et Joannes de Lignanof in fine loci preallegati satis sentire videtur in efectum. nullum autem horum servatum est. imo nulla pertinacia umquam visa est ab una vel altera parcium, maxime a domino Eugenio, qui semper viis aptis pro unione conservanda se obtulit, presertim ante deposicionem apud dive § memorie Sigismundum 10 Romanorum imperatorem 5 et demum apud dive memorie dominum Albertum regem Romanorum 6. [4] His ergo premissis, si neutralitas hec perniciosa tollenda est penitus, meoh ju- dicio ad uniendum dei ecclesiam in hac re procellosa conformare se debet nacio nostra omnibus modis ceteris regibus principibus et nacionibus orbis, cujus major pars domino 15 Eugenio adheret, in illius ergo obediencia, conformando se toti orbi, juxta suam pro- testacionem debet persistere nec novitatem hanc preter alias naciones facere contra fidem suam, quia pre cunctis aliis nacionibus obligacior videtur sedi apostolice propter Romanum imperium in ipsum translatum. nam i quia, ut dixi, securius utiliusque fieri per nacionem potest id, quod fit per majorem partem Christianitatis, ut supra, videmus autem majorem 20 partem Christianitatis adhesisse domino Eugenio, igitur et nacioni nostre * hoc 1 grave esse non debet permanere in illius obediencia, cujusm numquam recessit; item ", attento, quod translatum non° esse concilium a pluribus, licet meo judicio minus bene sen- cientibus, dicatur, quia ? translatio dubitari non potest attento decreto minori?, quod verius majus dici potest, quia juxta tocius sacri concilii ordinacionem decretatum 4 ob 25 maximum bonum in ecclesia dei, ne fides Grecis violaretur. nam transferri posses ex causa concilium, ipsimet Basilienses anno preterito in dieta Maguntina in sua informaciones data non negarunt, licet dicerent racionabilitatem et justiciam cause per concilium discernendam. sic idem fere Martinus papa quintus sensit in bulla? transmissa Basileam in ereccionem et institucionem ipsius concilii. que bulla recepta est ab universali sinodo so et in actis conciliaribus descripta, ubi aperte papa Martinus dat potestatem suis legatis concilium congregandi et dissolvendi vel ad alium locum transferendi. tamen nichilominus presupposita mala translacione, postquam constat manifeste majorem et saniorem partem regum principum et prelatorum processuit Basiliensium contra dominum nostrum contra- dixisse et de nullitate protestatos, nedum tunc sed quomodolibet in futurum processus s5 absque dubio ipsorum Basiliensium ruit. unde cum ipsi papam deposuerint contradicente concilio vel illa parte, apud quam residebat potestas conciliorum, per suam deposicionem et ereccionem alterius capitis sciderunt ecclesiam et ejus unitatem, dividentes se ab unitate tocius ecclesie. unde nullum dubium, eos scisma induxisse et scismaticos esse, qui in a) em. ; Forl. Ligo. b) em.; Yorl. tollendarum. c) die Vorlage hat hier Alinea. d) in der Vorlage folgt fuit. 40 e) em.; Vorl. pars. f) em ; Vorl. Ligo. g) em.; Forl. divem. h) Vorl. et meo. i) die Vorlage hat hier Alinea. k) em.; Vorl. vestre. 1) em.; Forl. hec. m) zu ergänten etwa a cujus obediencia? n) die Vorlage hat Alinea. o) non esse fehlt in der Forlage. p) zu streichen? sonst Konstruktion ohne Hauptsatz. q) ent.; Vorl. decretatam. r) cm.; Vorl. transferre. s) fehlt in der Forlage. t) em.; Vorl. processu. Vgl. S. 559 Anm. 7. 2 Vgl. S. 570 Anm. 10. c. 1 de his, quae fiunt a majori parte capituli X. III. 11. * Vgl. S. 570 Anm. 13. 5 Vgl. RTA. 12 nr. 158. 1 Vgl. RTA. 13, 678 ff. Vgl. S. 412 Anm. 2. s Vgl. S. 251. 3 Es ist die Bulle „Nuper siquidem cupientes“ vom 1. Februar 1431. Vgl. RTA. 10, 133 Anm. 6, auch Mon. conc. 2, 13. 45 50
572 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 Juli med.] predicto argumento preallegato, et idem Joannes de Lignano a in tractatu tollendorum scismatum in fine articuli de subtraccione obediencie 1). tercio° ut non d per unam na- cionem vel paucos, sed per majorem partem principum et electorum hec fiat subtractio, quia tunc videtur fieri per totam ecclesiam (argumentum „quod major" ff. ad munici- palem? et in c. 1. „de his, que fiunt a majori partee“3). et talis non dicitur errare in 5 c. „a recta" (et ibi glosa) 24. q. 1.4 ita aperte sentit dominus cardinalis Florentinus in preallegato loco; et Joannes de Lignanof in fine loci preallegati satis sentire videtur in efectum. nullum autem horum servatum est. imo nulla pertinacia umquam visa est ab una vel altera parcium, maxime a domino Eugenio, qui semper viis aptis pro unione conservanda se obtulit, presertim ante deposicionem apud dive § memorie Sigismundum 10 Romanorum imperatorem 5 et demum apud dive memorie dominum Albertum regem Romanorum 6. [4] His ergo premissis, si neutralitas hec perniciosa tollenda est penitus, meoh ju- dicio ad uniendum dei ecclesiam in hac re procellosa conformare se debet nacio nostra omnibus modis ceteris regibus principibus et nacionibus orbis, cujus major pars domino 15 Eugenio adheret, in illius ergo obediencia, conformando se toti orbi, juxta suam pro- testacionem debet persistere nec novitatem hanc preter alias naciones facere contra fidem suam, quia pre cunctis aliis nacionibus obligacior videtur sedi apostolice propter Romanum imperium in ipsum translatum. nam i quia, ut dixi, securius utiliusque fieri per nacionem potest id, quod fit per majorem partem Christianitatis, ut supra, videmus autem majorem 20 partem Christianitatis adhesisse domino Eugenio, igitur et nacioni nostre * hoc 1 grave esse non debet permanere in illius obediencia, cujusm numquam recessit; item ", attento, quod translatum non° esse concilium a pluribus, licet meo judicio minus bene sen- cientibus, dicatur, quia ? translatio dubitari non potest attento decreto minori?, quod verius majus dici potest, quia juxta tocius sacri concilii ordinacionem decretatum 4 ob 25 maximum bonum in ecclesia dei, ne fides Grecis violaretur. nam transferri posses ex causa concilium, ipsimet Basilienses anno preterito in dieta Maguntina in sua informaciones data non negarunt, licet dicerent racionabilitatem et justiciam cause per concilium discernendam. sic idem fere Martinus papa quintus sensit in bulla? transmissa Basileam in ereccionem et institucionem ipsius concilii. que bulla recepta est ab universali sinodo so et in actis conciliaribus descripta, ubi aperte papa Martinus dat potestatem suis legatis concilium congregandi et dissolvendi vel ad alium locum transferendi. tamen nichilominus presupposita mala translacione, postquam constat manifeste majorem et saniorem partem regum principum et prelatorum processuit Basiliensium contra dominum nostrum contra- dixisse et de nullitate protestatos, nedum tunc sed quomodolibet in futurum processus s5 absque dubio ipsorum Basiliensium ruit. unde cum ipsi papam deposuerint contradicente concilio vel illa parte, apud quam residebat potestas conciliorum, per suam deposicionem et ereccionem alterius capitis sciderunt ecclesiam et ejus unitatem, dividentes se ab unitate tocius ecclesie. unde nullum dubium, eos scisma induxisse et scismaticos esse, qui in a) em. ; Forl. Ligo. b) em.; Yorl. tollendarum. c) die Vorlage hat hier Alinea. d) in der Vorlage folgt fuit. 40 e) em.; Vorl. pars. f) em ; Vorl. Ligo. g) em.; Forl. divem. h) Vorl. et meo. i) die Vorlage hat hier Alinea. k) em.; Vorl. vestre. 1) em.; Forl. hec. m) zu ergänten etwa a cujus obediencia? n) die Vorlage hat Alinea. o) non esse fehlt in der Forlage. p) zu streichen? sonst Konstruktion ohne Hauptsatz. q) ent.; Vorl. decretatam. r) cm.; Vorl. transferre. s) fehlt in der Forlage. t) em.; Vorl. processu. Vgl. S. 559 Anm. 7. 2 Vgl. S. 570 Anm. 10. c. 1 de his, quae fiunt a majori parte capituli X. III. 11. * Vgl. S. 570 Anm. 13. 5 Vgl. RTA. 12 nr. 158. 1 Vgl. RTA. 13, 678 ff. Vgl. S. 412 Anm. 2. s Vgl. S. 251. 3 Es ist die Bulle „Nuper siquidem cupientes“ vom 1. Februar 1431. Vgl. RTA. 10, 133 Anm. 6, auch Mon. conc. 2, 13. 45 50
Strana 573
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 573 [142 Juli med.] ecclesia non sunt (ut in c. „scisma" 24. q. 1. a 1 in fine, „denique" 7. q. 1.2 cum similibus). ergo multo minus representare illam possunt, in qua ipsi non sunt et a cujus unitate recesserunt. adherendum ergo eis et eorum electo non est a chatholicis, etsi dicatur „dubium est de factis pape, igitur etc. quodlibet". ergo pretextu talis dubii non licet re- 5 cedere inferioribus ab eo (8. q. 4. „nonne“3 et 22. q. 3. § „cum ergo“ 4). item b cum dominus Eugenius in sua translacione se obtulit purgacioni canonice super omnibus sibi objectis, prout potuit (in c. „mandastis" 2. q. 5.5 et in c. „si quando“ 2. q. 6. c 6), nichil sibi racione criminum inpingi potest, attento quod causam dissensionis in manus ad- vocatorum ecclesie, ut supra dixi, arbitrari volebat, ut poterat in c. „nos si incompetentes" 10 2. q. 7. d 7. nece obstat, si dicatur, quod per hujusmodi adhesionem auctoritas sacrorum conciliorum conculcabitur, quia in hoc optime provideri poterit in adhesione fienda, nichilominus eciam de gravaminibus nacionis per vias infinitas aptas, vel ut mittatur sollempnis ambasiata post adhesionem ad dominum Eugenium vel ita fiat cum suis am- basiatoribus, ut legatus de latere ad aliquem locum Alamanie mittatur cum pleno man- 15 dato, qui in justis et racionabilibus nacioni nostre condescendat etc. industriosi enim viri multos de his modis poterunt de facili invenire. item 1 facilius per eam ecclesia pacificabitur, attento quod Basilienses, videntes se ita debilitatos, omnes vias placidas principibus amplexabuntur, quas nunc de facili spernerent. item“ dominus noster videns hunc favorem obediencie per nacionem nostram sibi impensum eo benignius condescendet nacioni nostre in singulis viis aptis, quas alias forsitan recusaret de facili amplecti, habebitque nacio nostra concurrenciam aliorum regum et principum i in omnibus rebus congruis. et saltem minor erit scissura in dei ecclesia, quam si alteri parti, videlicet Basiliensi, adhereret k. et per talem adhesionem vitabitur dei adjutorio scisma in imperio, qua nichil periculosius, si ita fieret. 20 25 218. K. Friedrich an alle Könige und an alle Reichsglieder: gebietet, die Inhaber geist- licher Würden gegen Besitzstörungen, die aus Anlaß des Kirchenschismas erfolgen, zu schützen und, wenn nötig, gegen Ungehorsame mit allen Mitteln einzuschreiten°. 1442 Juli 19 Frankfurt. 1442 Juli 19 Längere Fassung, und zwar a) mit Hervorhebung der Könige und der weltlichen Reichsglieder: 30 A aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 22b�23a cop. chart. coaeva. Zu Anfang ist links am Rande bemerkt Mandatum super beneficiis ecclesiasticis ; darüber von einer andern gleichzeitigen Hand Pragmatica sanccio. — Gedruckt bei Chmel, Regesta Friderici IV., Anhang S. XXIII-XXV aus A. — Regest bei Chmel nr. 740 und bei Lichnowsky Bd. 6 nr. 356. — Benutzt von Chmel, Friedrich IV. 2, 160-161; Pückert S. 181; Hefele 7, 800; Bachmann S. 96-97; Kraus 1, 93-94. — b) mit Hervorhebung der geist- 35 lichen Reichsglieder: B coll. Breslau Univ.-Bibl. Classis II Folio nr. 23 fol. 264b-265b cop. chart. coaeva. Kürzere Fassung, mit Adressierung unter Hervorhebung der geistlichen Reichsglieder, wie B, im Text mit besonderer Erwähnung der Frankreich benachbarten Gebiete: V coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5116 fol. 412a-413a cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Tuicio imperialis, ne priventur beneficiis hii, qui dicioni sue subsunt aut sub imperio beneficiati existunt. — W coll. ebenda cod. ms. 5049 fol. 292b. 293 a a) fehlt in der Vorlage. b) die Vorlage hat hier Alinea. c) em.; Vorl. 7. d) em. ; Vorl. 4. e) die Forlage hat hier Alinea. f) desgleichen. g) desgleichen. h) em.; Vorl. impensam. i) in der Vorlage folgt et. k) em.; Vorl. adhererent. 40 c. 34 С. 24 q. 1. c. 9 С. 7 q. 1. c. un. С. 8 q. 4. с. un. С. 22 q. 3. c. 10 С. 2 q. 5. c. 40 С. 2 q. 6. c. 41 С. 2 q. 7. 50 8 Wir möchten vermuten, daß die Verordnung zuerst in der kürzeren Fassung (vielleicht unter dem Einfluß des Konzils?) im besonderen Hinblick auf s 5 6 46 die linksrheinischen Gebiete des Reichs abgefaßt wurde und daß sie nachher, als diese Bezugnahme fiel, die erweiterte Fassung erhielt. Dafür spricht, daß diese im Reichsregistraturbuch steht. Vorlage B bildet den Ubergang, indem es in der Aufführung der Adressaten noch der kürzeren Fassung folgt. Man beachte, daß diese nur durch Konzilshand- schriften erhalten ist und daß das wichtige Stück sich überhaupt in keinem deutschen Archive findet. 19.]
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 573 [142 Juli med.] ecclesia non sunt (ut in c. „scisma" 24. q. 1. a 1 in fine, „denique" 7. q. 1.2 cum similibus). ergo multo minus representare illam possunt, in qua ipsi non sunt et a cujus unitate recesserunt. adherendum ergo eis et eorum electo non est a chatholicis, etsi dicatur „dubium est de factis pape, igitur etc. quodlibet". ergo pretextu talis dubii non licet re- 5 cedere inferioribus ab eo (8. q. 4. „nonne“3 et 22. q. 3. § „cum ergo“ 4). item b cum dominus Eugenius in sua translacione se obtulit purgacioni canonice super omnibus sibi objectis, prout potuit (in c. „mandastis" 2. q. 5.5 et in c. „si quando“ 2. q. 6. c 6), nichil sibi racione criminum inpingi potest, attento quod causam dissensionis in manus ad- vocatorum ecclesie, ut supra dixi, arbitrari volebat, ut poterat in c. „nos si incompetentes" 10 2. q. 7. d 7. nece obstat, si dicatur, quod per hujusmodi adhesionem auctoritas sacrorum conciliorum conculcabitur, quia in hoc optime provideri poterit in adhesione fienda, nichilominus eciam de gravaminibus nacionis per vias infinitas aptas, vel ut mittatur sollempnis ambasiata post adhesionem ad dominum Eugenium vel ita fiat cum suis am- basiatoribus, ut legatus de latere ad aliquem locum Alamanie mittatur cum pleno man- 15 dato, qui in justis et racionabilibus nacioni nostre condescendat etc. industriosi enim viri multos de his modis poterunt de facili invenire. item 1 facilius per eam ecclesia pacificabitur, attento quod Basilienses, videntes se ita debilitatos, omnes vias placidas principibus amplexabuntur, quas nunc de facili spernerent. item“ dominus noster videns hunc favorem obediencie per nacionem nostram sibi impensum eo benignius condescendet nacioni nostre in singulis viis aptis, quas alias forsitan recusaret de facili amplecti, habebitque nacio nostra concurrenciam aliorum regum et principum i in omnibus rebus congruis. et saltem minor erit scissura in dei ecclesia, quam si alteri parti, videlicet Basiliensi, adhereret k. et per talem adhesionem vitabitur dei adjutorio scisma in imperio, qua nichil periculosius, si ita fieret. 20 25 218. K. Friedrich an alle Könige und an alle Reichsglieder: gebietet, die Inhaber geist- licher Würden gegen Besitzstörungen, die aus Anlaß des Kirchenschismas erfolgen, zu schützen und, wenn nötig, gegen Ungehorsame mit allen Mitteln einzuschreiten°. 1442 Juli 19 Frankfurt. 1442 Juli 19 Längere Fassung, und zwar a) mit Hervorhebung der Könige und der weltlichen Reichsglieder: 30 A aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 22b�23a cop. chart. coaeva. Zu Anfang ist links am Rande bemerkt Mandatum super beneficiis ecclesiasticis ; darüber von einer andern gleichzeitigen Hand Pragmatica sanccio. — Gedruckt bei Chmel, Regesta Friderici IV., Anhang S. XXIII-XXV aus A. — Regest bei Chmel nr. 740 und bei Lichnowsky Bd. 6 nr. 356. — Benutzt von Chmel, Friedrich IV. 2, 160-161; Pückert S. 181; Hefele 7, 800; Bachmann S. 96-97; Kraus 1, 93-94. — b) mit Hervorhebung der geist- 35 lichen Reichsglieder: B coll. Breslau Univ.-Bibl. Classis II Folio nr. 23 fol. 264b-265b cop. chart. coaeva. Kürzere Fassung, mit Adressierung unter Hervorhebung der geistlichen Reichsglieder, wie B, im Text mit besonderer Erwähnung der Frankreich benachbarten Gebiete: V coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5116 fol. 412a-413a cop. chart. coaeva mit der Uberschrift Tuicio imperialis, ne priventur beneficiis hii, qui dicioni sue subsunt aut sub imperio beneficiati existunt. — W coll. ebenda cod. ms. 5049 fol. 292b. 293 a a) fehlt in der Vorlage. b) die Vorlage hat hier Alinea. c) em.; Vorl. 7. d) em. ; Vorl. 4. e) die Forlage hat hier Alinea. f) desgleichen. g) desgleichen. h) em.; Vorl. impensam. i) in der Vorlage folgt et. k) em.; Vorl. adhererent. 40 c. 34 С. 24 q. 1. c. 9 С. 7 q. 1. c. un. С. 8 q. 4. с. un. С. 22 q. 3. c. 10 С. 2 q. 5. c. 40 С. 2 q. 6. c. 41 С. 2 q. 7. 50 8 Wir möchten vermuten, daß die Verordnung zuerst in der kürzeren Fassung (vielleicht unter dem Einfluß des Konzils?) im besonderen Hinblick auf s 5 6 46 die linksrheinischen Gebiete des Reichs abgefaßt wurde und daß sie nachher, als diese Bezugnahme fiel, die erweiterte Fassung erhielt. Dafür spricht, daß diese im Reichsregistraturbuch steht. Vorlage B bildet den Ubergang, indem es in der Aufführung der Adressaten noch der kürzeren Fassung folgt. Man beachte, daß diese nur durch Konzilshand- schriften erhalten ist und daß das wichtige Stück sich überhaupt in keinem deutschen Archive findet. 19.]
Strana 574
574 144g (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 17) cop. chart. saec. 15. Juli 19 imperii pro indempuitate eorum, qui sunt in difierencia ecelesie. — R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Überschrift Littera regis Romanorum ad subditos lat, 4181 fol. 2655-966» (Jo. de Segovia I. c.) cop. membr. saec. 15. Überschrift wie in W. — C coll. Basel Univ.- Bibl. ms. A III 41 fol. 240b-241 (Jo. de Segovia L c.) cop. membr. saec. 15. Überschrift wie in. W. — In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 2895-290 (Jo. de Segovia |. c.) cop. chart. 5 suec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 2135-2142 (Jo. de Segovia I. c.) cop. chart. saec. 15. — Gedruckt in. Mon. cone. 3, 1017-1019 (Jo. de Segovia l. c.) aus W und C. — Erwáhnt von Patricius, Summa conciliorum cap. 132 (Harduin 9, 1186). A Fridricus dei gratia Romanorum rex semper augustus etc. universis et singulis regibus, fratribus nostris carissimis, salutem et fra- terni amoris continuum incrementum, necnon principibus ecclesiasticis et secularibus, du. cibus marchionibus comitibus baronibus nobilibus militibus clientibus officialibus qui- buscunque, capitaneis burgraviis vicariis ge- neralibus potestatibus gubernatoribus presi- diis judicibus teuleonariis tributariis boletariis passuum custodibus, civitatum opidorum vil- larum et locorum comunitatibus eorumque consulibus proconsulibus scabinis rectoribus ballivis prepositis scultetis justitiariis ceteris- que nostris, cujuscunque dignitatis preemi- nentie status gradus seu condicionis existant, subditis fidelibus et benivolis nostris ubilibet constitutis, ad quos presentes perveniunt, graciam regiam et omne bonum. BVWRC Fridrieus* dei gratia Romanorum rex 10 semper augustus Austrie Stirie Karinthie ac? Carniole * dux comes Tirolis etc. uni- versis et singulis dominis? patriarchis et * primatibus archiepiscopis episcopis abbatibus prioribus prepositis decanis ceterisque spi- :5 ritualibus f, cujuscunque preeminencie ex- istant , necnon illustribus dominis regibus ducibus marchionibus comitibus lantgrawiis ^ burgraviis baronibus principibus tam ec- clesiasticis quam secularibus, civitatum vil- 20 larum opidorum et castrorum quorumcunque rectoribus et gubernatoribus eorundem !, capitulis collegiis consulibus scabinis juratis advocatis et * ballivis, ceterisque subditis et fidelibus nostris per imperium Romanum 26 ubilibet constitutis comuniter et divisim, ad quos presentes nostre littere pervenerint, graciam regiam et omne bonum. [1] suscepta ex divino munere dignitas! regii principatus nos astringit", ut pacem ecclesie matris omnium Christianorum omni solicitudine queramus, ut dei cultores vitam so pacatam " et transquillam peragant atque * unanimiter suo serviant? creatori. dum autem sedandis turbscionibus et fomentis divisionum auferendis operam damus, nonnulli (quod dolenter accepimus 3) in diversis imperii nostri partibus AB per privaciones spoliaciones et molestaciones citacionesque " moniciones declaraciones et denuncciaciones aliaque * gravamina occa- sione divisionum et differenciarum jam in sancta dei universali ecclesia (proch dolor) vigencium et subortarum* diversas personas ecclesiasticas et seculares super ipsarum pre- laturis " dignitatibus officiis beneficiis personis 8c rebus bonis honore et fama inquietare vexare et perturbare moliuntur, novas dis- cordias in eadem ecclesia peramplius ex- citando. a) RC Fredericus. b) VRC et. c) BC Carnioli. VWRC presertim in partibus Gallicanis adjacentibus s5 regno Francie imperio nostro subditis per privacionem " et spoliacionem" aliaque gra- vamina occasione sciematis et * divisionum seu differencie inter aliquos obedienciarum jam (proch dolor) in sancta dei ecclesia 4 vigencium et subortarum diversas personas ecclesiasticas super ipsorum beneficiis ac’ bonis * et** rebus secularesque super eorum fama honore et dignitatibus inquietare mo- liuntur, novas discordias peramplius exci- 46 tando. 4) om. B. e)om. BV. f) om. WRC. g) Bexistunt. h) VWRC stellen wn borchgraviis landigraviis -{ WC lantgraviis). i) B eorumque. k) om. WRC. 1) W dignitatis. m) R urget, n) A paratam. o) B et. p) B deserviant; RWC stellen wn serviant suo. q) WRC acoipimue. r) B om. que. s) B excommunicacione# et molestaciones slat! alinque gravamina. w) V spoliaciones. raram. v) V privaciones. t) B subortorum. u) B prelatu- 50 x) Vac. y) R et. z) V stelli «a rebug et bonis. «aa) H uc.
574 144g (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 17) cop. chart. saec. 15. Juli 19 imperii pro indempuitate eorum, qui sunt in difierencia ecelesie. — R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Überschrift Littera regis Romanorum ad subditos lat, 4181 fol. 2655-966» (Jo. de Segovia I. c.) cop. membr. saec. 15. Überschrift wie in W. — C coll. Basel Univ.- Bibl. ms. A III 41 fol. 240b-241 (Jo. de Segovia L c.) cop. membr. saec. 15. Überschrift wie in. W. — In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 2895-290 (Jo. de Segovia |. c.) cop. chart. 5 suec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 2135-2142 (Jo. de Segovia I. c.) cop. chart. saec. 15. — Gedruckt in. Mon. cone. 3, 1017-1019 (Jo. de Segovia l. c.) aus W und C. — Erwáhnt von Patricius, Summa conciliorum cap. 132 (Harduin 9, 1186). A Fridricus dei gratia Romanorum rex semper augustus etc. universis et singulis regibus, fratribus nostris carissimis, salutem et fra- terni amoris continuum incrementum, necnon principibus ecclesiasticis et secularibus, du. cibus marchionibus comitibus baronibus nobilibus militibus clientibus officialibus qui- buscunque, capitaneis burgraviis vicariis ge- neralibus potestatibus gubernatoribus presi- diis judicibus teuleonariis tributariis boletariis passuum custodibus, civitatum opidorum vil- larum et locorum comunitatibus eorumque consulibus proconsulibus scabinis rectoribus ballivis prepositis scultetis justitiariis ceteris- que nostris, cujuscunque dignitatis preemi- nentie status gradus seu condicionis existant, subditis fidelibus et benivolis nostris ubilibet constitutis, ad quos presentes perveniunt, graciam regiam et omne bonum. BVWRC Fridrieus* dei gratia Romanorum rex 10 semper augustus Austrie Stirie Karinthie ac? Carniole * dux comes Tirolis etc. uni- versis et singulis dominis? patriarchis et * primatibus archiepiscopis episcopis abbatibus prioribus prepositis decanis ceterisque spi- :5 ritualibus f, cujuscunque preeminencie ex- istant , necnon illustribus dominis regibus ducibus marchionibus comitibus lantgrawiis ^ burgraviis baronibus principibus tam ec- clesiasticis quam secularibus, civitatum vil- 20 larum opidorum et castrorum quorumcunque rectoribus et gubernatoribus eorundem !, capitulis collegiis consulibus scabinis juratis advocatis et * ballivis, ceterisque subditis et fidelibus nostris per imperium Romanum 26 ubilibet constitutis comuniter et divisim, ad quos presentes nostre littere pervenerint, graciam regiam et omne bonum. [1] suscepta ex divino munere dignitas! regii principatus nos astringit", ut pacem ecclesie matris omnium Christianorum omni solicitudine queramus, ut dei cultores vitam so pacatam " et transquillam peragant atque * unanimiter suo serviant? creatori. dum autem sedandis turbscionibus et fomentis divisionum auferendis operam damus, nonnulli (quod dolenter accepimus 3) in diversis imperii nostri partibus AB per privaciones spoliaciones et molestaciones citacionesque " moniciones declaraciones et denuncciaciones aliaque * gravamina occa- sione divisionum et differenciarum jam in sancta dei universali ecclesia (proch dolor) vigencium et subortarum* diversas personas ecclesiasticas et seculares super ipsarum pre- laturis " dignitatibus officiis beneficiis personis 8c rebus bonis honore et fama inquietare vexare et perturbare moliuntur, novas dis- cordias in eadem ecclesia peramplius ex- citando. a) RC Fredericus. b) VRC et. c) BC Carnioli. VWRC presertim in partibus Gallicanis adjacentibus s5 regno Francie imperio nostro subditis per privacionem " et spoliacionem" aliaque gra- vamina occasione sciematis et * divisionum seu differencie inter aliquos obedienciarum jam (proch dolor) in sancta dei ecclesia 4 vigencium et subortarum diversas personas ecclesiasticas super ipsorum beneficiis ac’ bonis * et** rebus secularesque super eorum fama honore et dignitatibus inquietare mo- liuntur, novas discordias peramplius exci- 46 tando. 4) om. B. e)om. BV. f) om. WRC. g) Bexistunt. h) VWRC stellen wn borchgraviis landigraviis -{ WC lantgraviis). i) B eorumque. k) om. WRC. 1) W dignitatis. m) R urget, n) A paratam. o) B et. p) B deserviant; RWC stellen wn serviant suo. q) WRC acoipimue. r) B om. que. s) B excommunicacione# et molestaciones slat! alinque gravamina. w) V spoliaciones. raram. v) V privaciones. t) B subortorum. u) B prelatu- 50 x) Vac. y) R et. z) V stelli «a rebug et bonis. «aa) H uc.
Strana 575
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 575 unde et ecclesiis varia inferuntur dispendia majoraque discrimina et inter imperii nostri 7442 subditos graviores dissenciones * necnon patriarum " et ecclesiarum conturbaciones ac^ perniciosa inconveniencia ^ et* scandala sequi possent, nisi de remedio provideretur * oportuno. [2] nos itaque *, quantum ! cum * deo possumus, eis! obviare cupientes et s ad ea, que pacis sunt, nostra" jugiter ferentes desideria, AB vos reges ac” fraternitates vestras attente et? seriose exortamur , duces marchiones universosque principes tam ecclesiasticos Y quam seculares seriose requirimus ceterisque supradictis et eorum cuilibet de procerum nostrorum consilio et assensu districte " re- gali nostrá* auctoritate precipimus injun- gimus et mandamus, quatenus sub indi- 16 gnacionis nostre regalis majestatis necnon perdicionis omnium et singulorum privi- legiorum vestrorum & divis nostris prede- cessoribus imperatoribus concessorum* penis, quas quoad locum seu loca, ubi presentibus 20 nostris mandatis contraventum sit vel fuerit, quemlibet vestrum contrafacientem ipso facto incurrere et subjacere volumus, ne * aliquem seu aliquos ecclesiasticum seu ecclesiasticos vel seculares in locis dominiis civitatibus »5 villis opidis castris aut capitulis vestris " beneficiatos seu quoscunque alios occasione divisionum seu differenciarum hujusmodi in prelaturis dignitatibus officiis beneficiis per- sonis honore fama" statu * vel bonis suis s» turbari molestari inquietari aut vexari seu quarumcunque citacionum monicionum pri- vacionum ejeccionum suspensionum decla- racionum ¥ aut quorumcunque mandatorum, que adversus eos forsan aut alterum ipsorum s facta fuerint seu fleri pretenderentur vel contingerent fieri in futurum, aliquam pu- blicacionem affixionem fulminacionem vel qualemcunque aliam execucionem fieri quo- que modo permittatis paciamini * vel** tol- «o leretis, quinimmo personas ipsas ecclesiasticas et seculares in suis prelaturis dignitatibus beneficiis officiis bonis honoribus rebus et personis liberos?" quietos et^" pacificos con- a) BVWRC dissensiones. k) VWRC om. cum deo. o) Bet. p) B ac. concessarum. u) B nec. v) B vestros. ciemini. sa) B aut. bb) B add. et. b) WRC stellen um ecclesiarum et patriarum. 45 e) om. B. 1) WR possunt. g) V provideatur. 1) om. BVWRC. m) om. BY. g) J om. exortumur — aeriose. w) B fame. cc) B ac. dd) WRC indignacione. ee) WRC arrestaclone occupacione VWRC vobis universis et singulis de procerum no- strorum consilio et assensu, cum quibus super hiis agendis plenariam habuimus delibera- cionem, sub indignacionis'* nostre regalis majestatis et confiscacionis vestre temporali- tatis, quam a Romano obtinetis imperio, milleque marcharum auri fisco nostro regali applicandarum quoad locum seu loca, ubi presentibus nostris mandatis contraventum sit vel fuerit, atque stricti banni imperialis personarumque rerum et bonorum vestrorum arrestacionis** occupacionis et detencionis necnon perdicionis omnium et singulorum privilegiorum a divis nostris predecessoribus concessorum penis et censuris, quas f quem- libet vestrum contrafacientem ipso facto in- currere et subjacere volumus £?, districte re- gali™ nostra auctoritate regali precipimus! injungimus et mandamus, ne aliquem aut aliquos ecclesiasticum seu ecclesiasticos in locis dominiis civitatibus villis opidis aut capitulis vestris beneficiatos seu quoscunque alios occasione scismatis ac ** divisionum hu- jusmodi in personis bonis rebus honore fama et dignitatibus aut statu officiis et beneficiis suis! turbari molestari inquietari aut vexari seu quarumcumque citacionum "" suspensionum privacionum declaracionum sentenciarum pro- cessuum aut mandatorum, que adversus eos facta fuerint seu fieri pretenderentur vel contingerent?" fieri in futurum, aliquam pu- blicacionem affixionem fulminacionem ordi- nacionem declaracionem vel qualemcumque °° aliam execucionem fieri quoquo modo per- mittatis paciamini et tolleretis, quinimo pos- sessores et personas ipsas in suis dignitatibus PP beneficiis officiis bonis et rebus guietos li- c) BWRC et. Lh) WRC igitur; VWRC add. talibus. d) B conveniencia. i) V quantamcunque. n) in B von einem Zeitgenossen korrigiert aus igitar. r) B districta. s) B stelli um auctoritate nostra. t) B x) om. B. y) B add. excommunicacionum. z) B pa- 50 detencione necnon perdicione. !f) V quos. gg) WO voluimus. hh) WRC stellen um nostra auctoritate regali- ii) WRC add. et. kk) Ret. 1) W sen. mm) WRC citacionis suspensionis privacionis declaracionia. nn) em.; YWRC contingeret. 00) WRC quamcunque. pp) WRC add. et. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 73 Juli 19
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 575 unde et ecclesiis varia inferuntur dispendia majoraque discrimina et inter imperii nostri 7442 subditos graviores dissenciones * necnon patriarum " et ecclesiarum conturbaciones ac^ perniciosa inconveniencia ^ et* scandala sequi possent, nisi de remedio provideretur * oportuno. [2] nos itaque *, quantum ! cum * deo possumus, eis! obviare cupientes et s ad ea, que pacis sunt, nostra" jugiter ferentes desideria, AB vos reges ac” fraternitates vestras attente et? seriose exortamur , duces marchiones universosque principes tam ecclesiasticos Y quam seculares seriose requirimus ceterisque supradictis et eorum cuilibet de procerum nostrorum consilio et assensu districte " re- gali nostrá* auctoritate precipimus injun- gimus et mandamus, quatenus sub indi- 16 gnacionis nostre regalis majestatis necnon perdicionis omnium et singulorum privi- legiorum vestrorum & divis nostris prede- cessoribus imperatoribus concessorum* penis, quas quoad locum seu loca, ubi presentibus 20 nostris mandatis contraventum sit vel fuerit, quemlibet vestrum contrafacientem ipso facto incurrere et subjacere volumus, ne * aliquem seu aliquos ecclesiasticum seu ecclesiasticos vel seculares in locis dominiis civitatibus »5 villis opidis castris aut capitulis vestris " beneficiatos seu quoscunque alios occasione divisionum seu differenciarum hujusmodi in prelaturis dignitatibus officiis beneficiis per- sonis honore fama" statu * vel bonis suis s» turbari molestari inquietari aut vexari seu quarumcunque citacionum monicionum pri- vacionum ejeccionum suspensionum decla- racionum ¥ aut quorumcunque mandatorum, que adversus eos forsan aut alterum ipsorum s facta fuerint seu fleri pretenderentur vel contingerent fieri in futurum, aliquam pu- blicacionem affixionem fulminacionem vel qualemcunque aliam execucionem fieri quo- que modo permittatis paciamini * vel** tol- «o leretis, quinimmo personas ipsas ecclesiasticas et seculares in suis prelaturis dignitatibus beneficiis officiis bonis honoribus rebus et personis liberos?" quietos et^" pacificos con- a) BVWRC dissensiones. k) VWRC om. cum deo. o) Bet. p) B ac. concessarum. u) B nec. v) B vestros. ciemini. sa) B aut. bb) B add. et. b) WRC stellen um ecclesiarum et patriarum. 45 e) om. B. 1) WR possunt. g) V provideatur. 1) om. BVWRC. m) om. BY. g) J om. exortumur — aeriose. w) B fame. cc) B ac. dd) WRC indignacione. ee) WRC arrestaclone occupacione VWRC vobis universis et singulis de procerum no- strorum consilio et assensu, cum quibus super hiis agendis plenariam habuimus delibera- cionem, sub indignacionis'* nostre regalis majestatis et confiscacionis vestre temporali- tatis, quam a Romano obtinetis imperio, milleque marcharum auri fisco nostro regali applicandarum quoad locum seu loca, ubi presentibus nostris mandatis contraventum sit vel fuerit, atque stricti banni imperialis personarumque rerum et bonorum vestrorum arrestacionis** occupacionis et detencionis necnon perdicionis omnium et singulorum privilegiorum a divis nostris predecessoribus concessorum penis et censuris, quas f quem- libet vestrum contrafacientem ipso facto in- currere et subjacere volumus £?, districte re- gali™ nostra auctoritate regali precipimus! injungimus et mandamus, ne aliquem aut aliquos ecclesiasticum seu ecclesiasticos in locis dominiis civitatibus villis opidis aut capitulis vestris beneficiatos seu quoscunque alios occasione scismatis ac ** divisionum hu- jusmodi in personis bonis rebus honore fama et dignitatibus aut statu officiis et beneficiis suis! turbari molestari inquietari aut vexari seu quarumcumque citacionum "" suspensionum privacionum declaracionum sentenciarum pro- cessuum aut mandatorum, que adversus eos facta fuerint seu fieri pretenderentur vel contingerent?" fieri in futurum, aliquam pu- blicacionem affixionem fulminacionem ordi- nacionem declaracionem vel qualemcumque °° aliam execucionem fieri quoquo modo per- mittatis paciamini et tolleretis, quinimo pos- sessores et personas ipsas in suis dignitatibus PP beneficiis officiis bonis et rebus guietos li- c) BWRC et. Lh) WRC igitur; VWRC add. talibus. d) B conveniencia. i) V quantamcunque. n) in B von einem Zeitgenossen korrigiert aus igitar. r) B districta. s) B stelli um auctoritate nostra. t) B x) om. B. y) B add. excommunicacionum. z) B pa- 50 detencione necnon perdicione. !f) V quos. gg) WO voluimus. hh) WRC stellen um nostra auctoritate regali- ii) WRC add. et. kk) Ret. 1) W sen. mm) WRC citacionis suspensionis privacionis declaracionia. nn) em.; YWRC contingeret. 00) WRC quamcunque. pp) WRC add. et. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 73 Juli 19
Strana 576
576 1442 servetis manuteneatis et defendatis et quos- cunque, qui occasione predicta spoliati ejecti seu dampnificati aut alias molestati vel in- jariati * fuerint comuniter vel divisim in pristinum * statum ac in integrum sine qua- cunque dillacione visis presentibus reponatis et restituatis seu reponi et restitui integre? faciatis. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. beros et pacificos conservetis manuteneatis et defendatis et quemcunque, qui occasione predicta spoliatus seu * dampnificatus fuerit, in integrum sine quacumque dilacione * visis presentibus reponatis et restituatis ac reponi et integre restitui faciatis. a [3] preterea ne execucio presentis nostri mandati apud vos sub dissimulacione aut! favore possit preteririt et cum res? hee specialiter propter bonum pacis universalis ec- :o clesie ? nobis cordi existat *, dicta! regali auctoritate ac" tenore presencium volumus decernimus ^ statuimus * et ordinamus, quod ille? vel illi, qui premissorum * occasione et" contra presentis nostri mandati voluntatem privati * spoliati ejecti gravati lesi dampni- ficati * molestati injuriati vel " oppressi fuerint, possint et valeant sibi * eligere et nominare AB quemcunque alterum vestrum predictorum aut plures vel comunitatem pro eorum querelis seu injuriis summarie proponendis et pro- sequendis*. cui vel quibus sic electis * vel eligendis tam conjunctim quam divisim ex- nunc prout extune et ? extunc prout exnunc, audita querela ipsorum privatorum spo- liatorum * ejectorum gravatorum lesorum dampnificatorum molestatorum “ injuriatorum et oppressorum, de® et super ipsa per vos aut alterum vestrum informacione facta sum- marie, damus concedimus et tribuimus ple- nariam et liberam potestatem seu mandatum et facultatem universos et singulos spoliatores ejectores** gravatores lesores dampnificatores molestatores et injuriatores ac eorum in hac parte fautores sub cuniariis! arbitrio vestro ac! cujuslibet vestrum ordinandis*? et speci- ficandis fisco nostro imperiali et parti lese conquerenti mediatim f! applicandis** et sub banni nostri imperialis penis, quas exnunc prout extunc et extunc prout exnunc eos et eorum quemlibet simili? modo ineurrere et subjacere volumus, nisi? vestris immo verius nostris mandatis*t paruerint, cum effectu requirendi mandandi precipiendi in- в) В injuriate. b) B om. pristinum — in. e) VWRC add. et. k) VWRC existit. с) om. B. f) VWRC om. aut favore. 1) V sepedicta; WRC sepedicta auctoritate nostra regali et stat! dicta — ac. VWRC 16 quemcumque principem aut communitatem vel! quoseumque alios nobiles et potentes, unum vel plures, per dictum nostrum im- perium constitutos et nobis subditos pro eorum querelis seu injuriis prosequendis. quibus :o sic eligendis tam conjunctim quam divisim exnune prout extunc et extunc prout exnunc, audita et facta prius™ eis querela grava- torum lesorum "" dampnificatorum predicto- rum, damus concedimus et tribuimus plenam 25 et liberam potestatem seu mandatum et fa- cultatem omnimodam vice nostra regia hoc presens nostrum mandatum usque ad inte- gram execucionem ipsius exequendi penasque et^? censuras, si PP que propter predictorum 1 so conquerencium gravamina conmisse fuerint, a quocumque predictorum contraveniencium pro nobis et fisco nostro predicto irremissi- biliter exequendi et contra eosdem et quem- libet eorum, prout expediens fuerit, usque ad 35 banni nostri imperialis (quod exnunc prout extunc et extune prout exnune per presentes per" singulos nostri imperii districtus con- cedimus ponimus et servari stricte ** man- damus) execucionem debitam et integram 4 procedendi aliasque" in et cirea premissa d) WRC dempnificatusve sfaif sen dumpnificatus. g) V preterire. h) B stell! um hec res, i) om. BVWRC. m) Y et. n) R stell «m statuimus decernimus. o) B et declaramus ac siat? statuimus et. p) B sie! um illi vel ille, 45 q) om. B. r)om. Y. vel oppressi. v) В seu. cc) B eicientos. gg) A applicandum. 8) VWRC om. privati — ejecti. w) B proferendis. x) om. B. y) om. В. dd) B et. ee) A ordinandum et specificandum (korr. «ws spacificandis). hh) B om. simili — volumus. t) VWRC om. dampnifleati — injuriati. z) am. B. u) В от. sa) B molestoram. bb) om. B. 10) В medietatem. N) WRC et. mm) om. R. ii) B si. kk) B add. non. nn) WRC add. vel. oo) om. WRC. pp) WR( scilicet. qq) WRC dictorum. rr) om. W. sa) WRC districte. 50 tt) WRO absque vi sat! aliasque in. ! Man ergünze penis. g
576 1442 servetis manuteneatis et defendatis et quos- cunque, qui occasione predicta spoliati ejecti seu dampnificati aut alias molestati vel in- jariati * fuerint comuniter vel divisim in pristinum * statum ac in integrum sine qua- cunque dillacione visis presentibus reponatis et restituatis seu reponi et restitui integre? faciatis. Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. beros et pacificos conservetis manuteneatis et defendatis et quemcunque, qui occasione predicta spoliatus seu * dampnificatus fuerit, in integrum sine quacumque dilacione * visis presentibus reponatis et restituatis ac reponi et integre restitui faciatis. a [3] preterea ne execucio presentis nostri mandati apud vos sub dissimulacione aut! favore possit preteririt et cum res? hee specialiter propter bonum pacis universalis ec- :o clesie ? nobis cordi existat *, dicta! regali auctoritate ac" tenore presencium volumus decernimus ^ statuimus * et ordinamus, quod ille? vel illi, qui premissorum * occasione et" contra presentis nostri mandati voluntatem privati * spoliati ejecti gravati lesi dampni- ficati * molestati injuriati vel " oppressi fuerint, possint et valeant sibi * eligere et nominare AB quemcunque alterum vestrum predictorum aut plures vel comunitatem pro eorum querelis seu injuriis summarie proponendis et pro- sequendis*. cui vel quibus sic electis * vel eligendis tam conjunctim quam divisim ex- nunc prout extune et ? extunc prout exnunc, audita querela ipsorum privatorum spo- liatorum * ejectorum gravatorum lesorum dampnificatorum molestatorum “ injuriatorum et oppressorum, de® et super ipsa per vos aut alterum vestrum informacione facta sum- marie, damus concedimus et tribuimus ple- nariam et liberam potestatem seu mandatum et facultatem universos et singulos spoliatores ejectores** gravatores lesores dampnificatores molestatores et injuriatores ac eorum in hac parte fautores sub cuniariis! arbitrio vestro ac! cujuslibet vestrum ordinandis*? et speci- ficandis fisco nostro imperiali et parti lese conquerenti mediatim f! applicandis** et sub banni nostri imperialis penis, quas exnunc prout extunc et extunc prout exnunc eos et eorum quemlibet simili? modo ineurrere et subjacere volumus, nisi? vestris immo verius nostris mandatis*t paruerint, cum effectu requirendi mandandi precipiendi in- в) В injuriate. b) B om. pristinum — in. e) VWRC add. et. k) VWRC existit. с) om. B. f) VWRC om. aut favore. 1) V sepedicta; WRC sepedicta auctoritate nostra regali et stat! dicta — ac. VWRC 16 quemcumque principem aut communitatem vel! quoseumque alios nobiles et potentes, unum vel plures, per dictum nostrum im- perium constitutos et nobis subditos pro eorum querelis seu injuriis prosequendis. quibus :o sic eligendis tam conjunctim quam divisim exnune prout extunc et extunc prout exnunc, audita et facta prius™ eis querela grava- torum lesorum "" dampnificatorum predicto- rum, damus concedimus et tribuimus plenam 25 et liberam potestatem seu mandatum et fa- cultatem omnimodam vice nostra regia hoc presens nostrum mandatum usque ad inte- gram execucionem ipsius exequendi penasque et^? censuras, si PP que propter predictorum 1 so conquerencium gravamina conmisse fuerint, a quocumque predictorum contraveniencium pro nobis et fisco nostro predicto irremissi- biliter exequendi et contra eosdem et quem- libet eorum, prout expediens fuerit, usque ad 35 banni nostri imperialis (quod exnunc prout extunc et extune prout exnune per presentes per" singulos nostri imperii districtus con- cedimus ponimus et servari stricte ** man- damus) execucionem debitam et integram 4 procedendi aliasque" in et cirea premissa d) WRC dempnificatusve sfaif sen dumpnificatus. g) V preterire. h) B stell! um hec res, i) om. BVWRC. m) Y et. n) R stell «m statuimus decernimus. o) B et declaramus ac siat? statuimus et. p) B sie! um illi vel ille, 45 q) om. B. r)om. Y. vel oppressi. v) В seu. cc) B eicientos. gg) A applicandum. 8) VWRC om. privati — ejecti. w) B proferendis. x) om. B. y) om. В. dd) B et. ee) A ordinandum et specificandum (korr. «ws spacificandis). hh) B om. simili — volumus. t) VWRC om. dampnifleati — injuriati. z) am. B. u) В от. sa) B molestoram. bb) om. B. 10) В medietatem. N) WRC et. mm) om. R. ii) B si. kk) B add. non. nn) WRC add. vel. oo) om. WRC. pp) WR( scilicet. qq) WRC dictorum. rr) om. W. sa) WRC districte. 50 tt) WRO absque vi sat! aliasque in. ! Man ergünze penis. g
Strana 577
H. Verhandlungen und Beschlůsse. c) Kircbenfrage nr. 210-230. jungendi et inhibendi, ut infra certum ter- minum competentem, guem eis aut eorum cuilibet duxeritis prefigendum, ab eisdem spoliacionibus detencionibus ejectionibus re- s cedant dampnificacionibusque " et molesta- cionibus cessent et injurias reparent. quod si facere recusaverint aut alter ipsorum re- eusaverit, vobis universis et singulis supra- dictis damus in mandatis et facultatem con- 10 cedimus plenariam omnes et singulos, ut premittitur, requisitos seu requirendos et eorum fautores vestris, immo verius nostris mandatis inobedientes predictos ac ^ eorum bona mobilia et immobilia, ubicunque in 15 dieto imperio reperti seu reperta fuerint, capiendi arestandi incarcerandi et detinendi, donec et quousque dictis mandatis et requi sicionibus paruerint et de dictis penis per eos? seu alterum ipsorum propterea com- 20 missis satisfecerint plenarie et cum effectu aut super hec? a* nobis aliud receperitis in mandatis in contrarium facienzibus, non ob- stanfibus quibuscunque. ^ [4] verum quia fortassis propter locorum vel viarum dis- :» crimina presentes nostre litere pro prose- cucione querelarum conquerencium comode deferri non possent, volumus et auctoritate nostra regia predicta decernimus statuimus et ordinamus, ut transsumpto seu vidimus ipsa- so rum sub * sigillo quorumcunque archiepisco- porum? episcoporum vel archidiaconorum aut earum curiarum ! una cum subscripcione cujuscunque notarii publici confecto talis et tanta adhibeatur fides in judicio et extra ubi- s; cunque, qualis et quanta adhibita esset aut adhiberetur presenti originali, si in judicio aut alias alicubi in medium producere- tur. — [5] preterea si ipsorum spoliancium ejiciencium dampnificancium et injuriancium 4o aut alias delinquencium * presencia pro vestris, immo verius nostris predictis requisicionibus et mandatis per vos aut alterum vestrum faciendis tute comode vel secure nequiret ! haberi, vobis requisiciones et" mandata 45 hujusmodi per edicta publica in locis publicis affipenda, de^ quibus sit verisimilis con- a) B dampnificacionibus, om. ot — recusaverint. f) om. B. g) A subsillo stać sub sigillo. k) B derelinquencium. 50 1) m A4. korr. aus requiret; B requiret. facientes. p) W persequendis. q) om. WRC. r) WRC alibi. 577 omnia et singula faciendi agendi et exercendi, guemadmodum nos faceremus ageremus et exerceremus, si premissis personaliter inter- essemus, ac eisdem eligendis et requirendis sub omnibus penis predictis, quas contra- venientes ?^ ipso facto incurrere volumus, precipimus et mandamus, ut, postquam ab eisdem lesis fuerint requisiti, predictas curent facere execuciones. (4] et cum presentes nostre littere per diversas mundi partes et provincias deferri nequeant sine magno de- trimento illorum, quibus pro tempore fuerint accomode pro eorum querelis prosequendis ?, volumus et auctoritate nostra regia pre- dicta decernimus statuimus et ordinamus, quod transsumpto seu vidimus presencium nostrarum litterarum sub sigillo cujuscumque curie archiepiscopalis aut episcopalis una cum subscripeione cujuscumque notarii pu- blici confecto talis et tanta adhibeatur fides in judicio et extra ubicumque, qualis et quanta adhibita esset aut adhiberetur pre- senti originali, si in judicio aut alias ali- cubi * in medium produceretur. b) Bet. c) A vos. d) B hoc. e) B stellt wm aliud a nobis. b) B stellt «m episcoporum archiepiscoporum. i) B curiam. m) om. B. n) B et. o) WRC contra- 73% 1442 Juli 19
H. Verhandlungen und Beschlůsse. c) Kircbenfrage nr. 210-230. jungendi et inhibendi, ut infra certum ter- minum competentem, guem eis aut eorum cuilibet duxeritis prefigendum, ab eisdem spoliacionibus detencionibus ejectionibus re- s cedant dampnificacionibusque " et molesta- cionibus cessent et injurias reparent. quod si facere recusaverint aut alter ipsorum re- eusaverit, vobis universis et singulis supra- dictis damus in mandatis et facultatem con- 10 cedimus plenariam omnes et singulos, ut premittitur, requisitos seu requirendos et eorum fautores vestris, immo verius nostris mandatis inobedientes predictos ac ^ eorum bona mobilia et immobilia, ubicunque in 15 dieto imperio reperti seu reperta fuerint, capiendi arestandi incarcerandi et detinendi, donec et quousque dictis mandatis et requi sicionibus paruerint et de dictis penis per eos? seu alterum ipsorum propterea com- 20 missis satisfecerint plenarie et cum effectu aut super hec? a* nobis aliud receperitis in mandatis in contrarium facienzibus, non ob- stanfibus quibuscunque. ^ [4] verum quia fortassis propter locorum vel viarum dis- :» crimina presentes nostre litere pro prose- cucione querelarum conquerencium comode deferri non possent, volumus et auctoritate nostra regia predicta decernimus statuimus et ordinamus, ut transsumpto seu vidimus ipsa- so rum sub * sigillo quorumcunque archiepisco- porum? episcoporum vel archidiaconorum aut earum curiarum ! una cum subscripcione cujuscunque notarii publici confecto talis et tanta adhibeatur fides in judicio et extra ubi- s; cunque, qualis et quanta adhibita esset aut adhiberetur presenti originali, si in judicio aut alias alicubi in medium producere- tur. — [5] preterea si ipsorum spoliancium ejiciencium dampnificancium et injuriancium 4o aut alias delinquencium * presencia pro vestris, immo verius nostris predictis requisicionibus et mandatis per vos aut alterum vestrum faciendis tute comode vel secure nequiret ! haberi, vobis requisiciones et" mandata 45 hujusmodi per edicta publica in locis publicis affipenda, de^ quibus sit verisimilis con- a) B dampnificacionibus, om. ot — recusaverint. f) om. B. g) A subsillo stać sub sigillo. k) B derelinquencium. 50 1) m A4. korr. aus requiret; B requiret. facientes. p) W persequendis. q) om. WRC. r) WRC alibi. 577 omnia et singula faciendi agendi et exercendi, guemadmodum nos faceremus ageremus et exerceremus, si premissis personaliter inter- essemus, ac eisdem eligendis et requirendis sub omnibus penis predictis, quas contra- venientes ?^ ipso facto incurrere volumus, precipimus et mandamus, ut, postquam ab eisdem lesis fuerint requisiti, predictas curent facere execuciones. (4] et cum presentes nostre littere per diversas mundi partes et provincias deferri nequeant sine magno de- trimento illorum, quibus pro tempore fuerint accomode pro eorum querelis prosequendis ?, volumus et auctoritate nostra regia pre- dicta decernimus statuimus et ordinamus, quod transsumpto seu vidimus presencium nostrarum litterarum sub sigillo cujuscumque curie archiepiscopalis aut episcopalis una cum subscripeione cujuscumque notarii pu- blici confecto talis et tanta adhibeatur fides in judicio et extra ubicumque, qualis et quanta adhibita esset aut adhiberetur pre- senti originali, si in judicio aut alias ali- cubi * in medium produceretur. b) Bet. c) A vos. d) B hoc. e) B stellt wm aliud a nobis. b) B stellt «m episcoporum archiepiscoporum. i) B curiam. m) om. B. n) B et. o) WRC contra- 73% 1442 Juli 19
Strana 578
578 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 19 1442 Jul 19 jectura, quod ad noticiam delinquencium predictorum pervenire" valeant, faciendi plenam et liberam concedimus tenore pre- sencium facultatem, volentes requisiciones et mandata hujusmodi perinde ipsosb re- quisitos, ut premittitur, artare e, acsi eis facte et insinuate presencialiter et personaliter extitissent, literis impetratis vel impetrandis non obstantibus quibuscunque. presencium sub nostri sigilli" regalis appensione litterarum" testimonio. datum 10 Franckfordie‘ die decima nona mensis julii anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo regni s nostri anno tercio. 11442 219. Verzeichnis der städtischen Vertreter zu den Verhandlungen über die Kirchen- su Juli 22) frage. [1442 zu Juli 22 1 Frankfurt.] Aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 186 m not. chart. coaeva, von derselben 15 Hand geschrieben wie unsere nr. 203. Gedruckt bei Janssen 2, 45 nr. 67 aus unserer Vorlage. Benutst von Keussen S. 21. Diese frunde sin ußt der steden gemacht zum konige, fursten und herren von des babstes und des concilii wegen zu Basel: Meister Johann Stommel von Colne. Der doctor von Lubicke ?. Her Hamman Offenburg ritter von Basel. Johann von Spigelberg von Solotor. Jorge Leo von Ulme. Hans von Cappel von Costentze. Clas Schalant von Straßpurg. Bertolt Folkommer von Nurenberg. Peter Ergauwe von Augspurg. 20 25 11442 220. Denkschrift eines Ungenannten [für K. Friedrich] über die nachteiligen Folgen, die 2w. aus der bedingten oder unbedingten Anerkennung P. Eugens IV. für die Kirche, die so Juli 26 u. 80] konziliare Theorie, den König und die Deutsche Nation entspringen würden. [1442 zwischen Juli 26 und 30 3 Frankfurt.] M aus Mailand Bibl. Ambrosiana cod. G 80 sup. fol. 333 b. 337b cop. chart. saec. 15. F coll. Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 12 fol. 244 a. 246a cop. chart. coaeva. [1] Conspicere potest omnis Christianus, quomodo, postquam Christo placuerat, ut s5 quereretur reformatio ecclesiastici status in capite et in membris et reintegratio sanctorum morum sacrarumque h legum et regularum, secundum quas ambulare oporteat in viam a) B provenire. b) om. B. c) B arcent. d) VWRC stellen um regalis sigilli. e) VWRC stellen um testimonio litterarum. f) B Francfordie penes Moe [sic] anno nativitatis 1441 mense julii statt Franckfordie — tercio. g) VWRC add. vero. h) M factarumque. 40 Klaus Schanlit, der Straßburger Gesandte, kam am 3. Juli nach Frankfurt (vgl. nr. 243 art. 2). Das Verzeichnis ist also sicher erst nach diesem Tage entstanden. Laut art. 1 des Berichts der Straßburger Gesandten vom 24. Juli (nr. 250) ließ der König den städtischen Gesandten am 22. Juli mitteilen, daß er mit ihnen über die Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten zu reden habe, und laut art. 2 desselben Berichts nahmen die Gesandten am 23. Juli zum ersten Mal an den Verhandlungen über die Kirchenfrage teil. Darum liegt die An- nahme nahe, daß die Wahl der oben genannten neun Gesandten eine Folge jener Mitteilung vom 45 22. Juli war. Wir datieren dementsprechend. Dr. Dietrich Sukau, vgl. S. 384 Anm. 6. 3 Vgl. S. 254 f.
578 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 19 1442 Jul 19 jectura, quod ad noticiam delinquencium predictorum pervenire" valeant, faciendi plenam et liberam concedimus tenore pre- sencium facultatem, volentes requisiciones et mandata hujusmodi perinde ipsosb re- quisitos, ut premittitur, artare e, acsi eis facte et insinuate presencialiter et personaliter extitissent, literis impetratis vel impetrandis non obstantibus quibuscunque. presencium sub nostri sigilli" regalis appensione litterarum" testimonio. datum 10 Franckfordie‘ die decima nona mensis julii anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo regni s nostri anno tercio. 11442 219. Verzeichnis der städtischen Vertreter zu den Verhandlungen über die Kirchen- su Juli 22) frage. [1442 zu Juli 22 1 Frankfurt.] Aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 186 m not. chart. coaeva, von derselben 15 Hand geschrieben wie unsere nr. 203. Gedruckt bei Janssen 2, 45 nr. 67 aus unserer Vorlage. Benutst von Keussen S. 21. Diese frunde sin ußt der steden gemacht zum konige, fursten und herren von des babstes und des concilii wegen zu Basel: Meister Johann Stommel von Colne. Der doctor von Lubicke ?. Her Hamman Offenburg ritter von Basel. Johann von Spigelberg von Solotor. Jorge Leo von Ulme. Hans von Cappel von Costentze. Clas Schalant von Straßpurg. Bertolt Folkommer von Nurenberg. Peter Ergauwe von Augspurg. 20 25 11442 220. Denkschrift eines Ungenannten [für K. Friedrich] über die nachteiligen Folgen, die 2w. aus der bedingten oder unbedingten Anerkennung P. Eugens IV. für die Kirche, die so Juli 26 u. 80] konziliare Theorie, den König und die Deutsche Nation entspringen würden. [1442 zwischen Juli 26 und 30 3 Frankfurt.] M aus Mailand Bibl. Ambrosiana cod. G 80 sup. fol. 333 b. 337b cop. chart. saec. 15. F coll. Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 12 fol. 244 a. 246a cop. chart. coaeva. [1] Conspicere potest omnis Christianus, quomodo, postquam Christo placuerat, ut s5 quereretur reformatio ecclesiastici status in capite et in membris et reintegratio sanctorum morum sacrarumque h legum et regularum, secundum quas ambulare oporteat in viam a) B provenire. b) om. B. c) B arcent. d) VWRC stellen um regalis sigilli. e) VWRC stellen um testimonio litterarum. f) B Francfordie penes Moe [sic] anno nativitatis 1441 mense julii statt Franckfordie — tercio. g) VWRC add. vero. h) M factarumque. 40 Klaus Schanlit, der Straßburger Gesandte, kam am 3. Juli nach Frankfurt (vgl. nr. 243 art. 2). Das Verzeichnis ist also sicher erst nach diesem Tage entstanden. Laut art. 1 des Berichts der Straßburger Gesandten vom 24. Juli (nr. 250) ließ der König den städtischen Gesandten am 22. Juli mitteilen, daß er mit ihnen über die Kirchenfrage und Reichsangelegenheiten zu reden habe, und laut art. 2 desselben Berichts nahmen die Gesandten am 23. Juli zum ersten Mal an den Verhandlungen über die Kirchenfrage teil. Darum liegt die An- nahme nahe, daß die Wahl der oben genannten neun Gesandten eine Folge jener Mitteilung vom 45 22. Juli war. Wir datieren dementsprechend. Dr. Dietrich Sukau, vgl. S. 384 Anm. 6. 3 Vgl. S. 254 f.
Strana 579
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 579 salutis, moventeque a ipso Christo domino salvatore nostro corda ecclesiasticorum patrum 11442 zw. magnus labor pro ea re in conciliis Constantiensi b Senensi et Basiliensi habitus est. sur- Juli 26 u. 30) rexit in adversum proche dolor olim Eugenius papa quartus, qui huic reformationi aperte restitit ipsamque rejecit et sacros canones pro eadem editos contempsit et d parvipendit, 5 deteriora faciens pejoresque mores inducens post decretorum conciliarium editionem post ecclesie congregate labores e et ammonitiones quam antea, ipsamque ecclesiam corripientem et corrigentem non solum non audivit, imo eam conculcare blasphemare dispergere et persequi, sicut notorium est, laboravit, se etiam supra omnem ecclesiam quantumcunque sinodaliter in Christi nomine et spiritu sancto congregatam existere et erectum esse factis 10 et assertionibus protestatus est. insuper ad hoc devenit, ut doctrinam totius ecclesie tam in Constantiensi concilio declaratam quam in Basiliensi repetitam et renovatam damnare de facto et velut a fide deviam reprobare ausus est 1. nunc s igitur videndum est, si ipse olim Eugenius obtineret et vinceret sibique daretur obediencia de facto et justicia et judicium ecclesie non haberent locum, que inconvenientia sequi possent. [2] Primo apertissime offenderetur Christus, si illi, qui tantum sibi adversatus est, qui tam imprudenter reformationi generali et sanctorum morum sacrarumque legum restaurationi restitit quique sponsam ipsius Christi ecclesiam ita conculcare et sub pedibus suis ponere atque dampnare et reprobare fidemque ejus confundere conatur, daretur victoria et triumphus post tanta certamina, que in his habita fuerunt. [3] Secundo fides ecclesie periclitaretur, quam omnes debent credere unam sanctam catholicam, dum ille, qui eam dicit aberrasse et deviasse a fide in illa celebri determinatione facta in concilio Constantiensi? et renovata in concilio Basiliensi3 de auctoritate conciliorum universalium, obtineret h suum intentum vinceretque i ab omnibus- que tamquam summus pastor et doctor veneraretur, imo et tanquam dei vicarius coleretur. [4] Item jam passim per omnes regiones et patrias possent hereses pululare et secte perditionis, dum amplius concilia generalia, per que reprimi debent et extirpari, non haberent suam auctoritatem in terris. [5] Item esset dare occasionem resuscitandi hereses Husistarum et Wycle fistarum 1 in destructionem ecclesie et sedis apostolice ac in specialem contur- so bationem nationis Germanice, que adversus illas hereses tam longom tempore decertavit" et cum morte multorum milium hominum, dum ipse olim Eugenius affirmat per litteras suas patentes non fuisse universale concilium in Constantia tempore, quo hujusmodi hereses condemnate ° fuerunt4, nec etiam tempore, quo fuit facta declaratio de communione sub utraque specie 5, et insuper dicit p ipsum concilium Constantiense fuisse a fide devium, 35 ut premissum est 6, in dicta" determinatione de I auctoritate conciliorum inmediate data a Christo. [6] Item jam relinqueretur cuilibet tenenti summum pontificatum quedam effrenata licencia simoniam et alia crimina aliosque abusus notorios exercendi fovendi et adaugendi in offensam s dei et perditionem animarum, dum amplius 40 nullam correptionem nullamque reformationem ab universalibus conciliis expectarent vel 15 20 25 a) F monenteque. b) em.; MF Constantiense Senense et Basiliense. c) M prohc. d) F ac. e) M lalores. f) em.; MF quantuncunque. g) MF haben Alinea. h) M obtinet. i) F om. que. k) em.; MF habent. 1) em. ; M Wydesistarum ; F Wyclesistarum. m) Mlonguo. n) M decretavit. o) F condamnate. p) M dicitur. q) F prefata. r) M om. de auctoritate. s) M offensa. 45 1 Man vergleiche das Dekret Eugens „Moyses vir dei" vom 4. September 1439 (gedr. Mon. conc. 3, 382-386). 2 Vgl. S. 496 Anm. 6. s Vgl. S. 561 Anm. 5. “ Vgl. die Dekrete „Fidem catholicam“ und „Quia teste veritate“ der 8. und 15. Session vom 50 4. Mai und 6. Juli 1415 (gedr. Mansi 27, 632-635 und 752-755), auch Hefele 7, 116-118 und 194 ff. 5 Vgl. das Dekret „Cum in nonnullis“ der 13. Session vom 15. Juni 1415 (gedr. Mansi 27, 727-728), auch Hefele 7, 173-175. 6 Vgl. art. 3.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 579 salutis, moventeque a ipso Christo domino salvatore nostro corda ecclesiasticorum patrum 11442 zw. magnus labor pro ea re in conciliis Constantiensi b Senensi et Basiliensi habitus est. sur- Juli 26 u. 30) rexit in adversum proche dolor olim Eugenius papa quartus, qui huic reformationi aperte restitit ipsamque rejecit et sacros canones pro eadem editos contempsit et d parvipendit, 5 deteriora faciens pejoresque mores inducens post decretorum conciliarium editionem post ecclesie congregate labores e et ammonitiones quam antea, ipsamque ecclesiam corripientem et corrigentem non solum non audivit, imo eam conculcare blasphemare dispergere et persequi, sicut notorium est, laboravit, se etiam supra omnem ecclesiam quantumcunque sinodaliter in Christi nomine et spiritu sancto congregatam existere et erectum esse factis 10 et assertionibus protestatus est. insuper ad hoc devenit, ut doctrinam totius ecclesie tam in Constantiensi concilio declaratam quam in Basiliensi repetitam et renovatam damnare de facto et velut a fide deviam reprobare ausus est 1. nunc s igitur videndum est, si ipse olim Eugenius obtineret et vinceret sibique daretur obediencia de facto et justicia et judicium ecclesie non haberent locum, que inconvenientia sequi possent. [2] Primo apertissime offenderetur Christus, si illi, qui tantum sibi adversatus est, qui tam imprudenter reformationi generali et sanctorum morum sacrarumque legum restaurationi restitit quique sponsam ipsius Christi ecclesiam ita conculcare et sub pedibus suis ponere atque dampnare et reprobare fidemque ejus confundere conatur, daretur victoria et triumphus post tanta certamina, que in his habita fuerunt. [3] Secundo fides ecclesie periclitaretur, quam omnes debent credere unam sanctam catholicam, dum ille, qui eam dicit aberrasse et deviasse a fide in illa celebri determinatione facta in concilio Constantiensi? et renovata in concilio Basiliensi3 de auctoritate conciliorum universalium, obtineret h suum intentum vinceretque i ab omnibus- que tamquam summus pastor et doctor veneraretur, imo et tanquam dei vicarius coleretur. [4] Item jam passim per omnes regiones et patrias possent hereses pululare et secte perditionis, dum amplius concilia generalia, per que reprimi debent et extirpari, non haberent suam auctoritatem in terris. [5] Item esset dare occasionem resuscitandi hereses Husistarum et Wycle fistarum 1 in destructionem ecclesie et sedis apostolice ac in specialem contur- so bationem nationis Germanice, que adversus illas hereses tam longom tempore decertavit" et cum morte multorum milium hominum, dum ipse olim Eugenius affirmat per litteras suas patentes non fuisse universale concilium in Constantia tempore, quo hujusmodi hereses condemnate ° fuerunt4, nec etiam tempore, quo fuit facta declaratio de communione sub utraque specie 5, et insuper dicit p ipsum concilium Constantiense fuisse a fide devium, 35 ut premissum est 6, in dicta" determinatione de I auctoritate conciliorum inmediate data a Christo. [6] Item jam relinqueretur cuilibet tenenti summum pontificatum quedam effrenata licencia simoniam et alia crimina aliosque abusus notorios exercendi fovendi et adaugendi in offensam s dei et perditionem animarum, dum amplius 40 nullam correptionem nullamque reformationem ab universalibus conciliis expectarent vel 15 20 25 a) F monenteque. b) em.; MF Constantiense Senense et Basiliense. c) M prohc. d) F ac. e) M lalores. f) em.; MF quantuncunque. g) MF haben Alinea. h) M obtinet. i) F om. que. k) em.; MF habent. 1) em. ; M Wydesistarum ; F Wyclesistarum. m) Mlonguo. n) M decretavit. o) F condamnate. p) M dicitur. q) F prefata. r) M om. de auctoritate. s) M offensa. 45 1 Man vergleiche das Dekret Eugens „Moyses vir dei" vom 4. September 1439 (gedr. Mon. conc. 3, 382-386). 2 Vgl. S. 496 Anm. 6. s Vgl. S. 561 Anm. 5. “ Vgl. die Dekrete „Fidem catholicam“ und „Quia teste veritate“ der 8. und 15. Session vom 50 4. Mai und 6. Juli 1415 (gedr. Mansi 27, 632-635 und 752-755), auch Hefele 7, 116-118 und 194 ff. 5 Vgl. das Dekret „Cum in nonnullis“ der 13. Session vom 15. Juni 1415 (gedr. Mansi 27, 727-728), auch Hefele 7, 173-175. 6 Vgl. art. 3.
Strana 580
580 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. [1442 timerent et se super illa esse assererent. unde quantumcunque mala perpetrarent, quantum- z10. Juli 26 cunque ecclesiam et universam Christianam religionem scandalizarent, non posset per u. 30) auctoritatem ecclesie seu conciliorum universalium provideri, si nunc hec auctoritas ita conculcari et destrui permitteretur, dando obedienciam ejus manifesto impugnatori et persecutori. [7] Item per hoc daretur via summis pontificibus nationes provincias et regiones opprimendi et opibus spoliandi, dum pro prelaturis dignitatibus et beneficiis jam deinceps pecunias liberius exigerent et extorquerent conculcatis et prostratis conciliis generalibus. et si quis vel princeps vel prelatus eis resistere vellet, contra illum forsan de facto procederent, sententias fulminarent, prelatos transferrent, principes conturbarent 10 vel etiam deponerent. nec ipsi prelati eta principes jam amplius ad presidium aut judi- cium conciliorum haberent recursum, dum ita esset prostrata illorum auctoritas. [8] Item et si dicatur, quod redderetur obediencia olim Eugenio sub certis pactis et conditionibusl, quas ipse promitteret observare ac etiam juraret, videant pro deo principes orthodoxi prelati et ceteri Christiani, si tantis periculis ecclesie et fidei 15 Christiane convenienter cautum et provisum fore putent per quamlibet promissionem vel juramentum illius, qui sua juramenta ante ingressum conclavis et in conclavi prestita atque post ejus assumptionem iterum roborata et sigillata2 manifeste transgressus est atque propter perjurium unacum aliis criminibus a papatu depositus s. [9] Item notum est, quanta variatio etiam in facto fidei et auctoritatis 20 ecclesie reperta est in eo, qui, antequam assumeretur ad papatum, ferventem volun- tatem habebat, quod fieret concilium generale, et instigabat omnino, quod fieret. postquam vero assumptus est, licet in principio pro ejusdem celebratione litteras dederit 4, tamen statim post dissolvit 5, deinde dissolutionem illam revocavit et declaravit illam esse nullam, revocavit etiam, quicquid per ipsum aut suo nomine fuerit attemptatum seu assertum 25 contra auctoritatem concilii Basiliensis 6, exhortatusque est 7, ut fieret reformatio ecclesie, dicendo quod „a planta pedis usque ad verticem capitis' non erat in ea sanitas“8. post- modum omnem reformationem repulit et graviorem dissolutionem concilii attemptavit" dicendo, quod transferebat concilium casu, quo procederetur contra ipsum aut contra aliquem suorum presidentium, in erroresque prius revocatos durius reincidit. unde ostendunt so preterita, quanta fides verbis et litteris ejus haberi posset, si propter illa destrueretur et prosterneretur auctoritas concilii Basiliensis et justicia ejus. [10] Item qualis provisio et securitas ex ejus juramentis haberetur, qui, si dejeraret et multa notoria perjuria incurreret, teneret, quod e de hiis nec aliis criminibus posset per ecclesiam judicari? et ita, si frangeret juramenta sua, sicut fecit alia d, elusi 35 essent illi, qui in hiis confidissent. [11 Item propter pacta promissiones vel juramenta ipsius non tenerent se obligatos successores ejus et sic, dum disperisset conciliorum auctoritas, illi forsitan tenerent se habere libertatem deinceps agendi, que vellent, non obstantibus quibuscunque juramentis et promissionibus olim Eugenii. 40 a) ens. ; MF ut. b) om. F. c) einsufügen nec? d) zu em. alias? 1 Vgl. S. 250 Z. 39f. 2 Vgl. die Wahlkapitulation Eugens IV. bei Raynald, Annales ecclesiastici ad annum 1431 сар. 5-7. 8 Vgl. das S. 414 Anm. 1 erwähnte Dekret. 4 Vgl. die S. 441 Anm. 3 erwähnte Bulle „Certi- ficati". 5 6 Vgl. die S. 435 Anm. 10 angeführte Bulle vom 15. Dezember 1433. Im Breve „Existimaret forsitan" vom 23. Juni 1434 (gedr. Mansi 29, 578-580; Cecconi I, 2 pag. 45 LXII-LXIII; Monc. conc 2, 714-715). Jesaias 1, 6. » Vgl. S. 413 Anm. 4. Vgl. RTA. 10, 146-147.
580 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. [1442 timerent et se super illa esse assererent. unde quantumcunque mala perpetrarent, quantum- z10. Juli 26 cunque ecclesiam et universam Christianam religionem scandalizarent, non posset per u. 30) auctoritatem ecclesie seu conciliorum universalium provideri, si nunc hec auctoritas ita conculcari et destrui permitteretur, dando obedienciam ejus manifesto impugnatori et persecutori. [7] Item per hoc daretur via summis pontificibus nationes provincias et regiones opprimendi et opibus spoliandi, dum pro prelaturis dignitatibus et beneficiis jam deinceps pecunias liberius exigerent et extorquerent conculcatis et prostratis conciliis generalibus. et si quis vel princeps vel prelatus eis resistere vellet, contra illum forsan de facto procederent, sententias fulminarent, prelatos transferrent, principes conturbarent 10 vel etiam deponerent. nec ipsi prelati eta principes jam amplius ad presidium aut judi- cium conciliorum haberent recursum, dum ita esset prostrata illorum auctoritas. [8] Item et si dicatur, quod redderetur obediencia olim Eugenio sub certis pactis et conditionibusl, quas ipse promitteret observare ac etiam juraret, videant pro deo principes orthodoxi prelati et ceteri Christiani, si tantis periculis ecclesie et fidei 15 Christiane convenienter cautum et provisum fore putent per quamlibet promissionem vel juramentum illius, qui sua juramenta ante ingressum conclavis et in conclavi prestita atque post ejus assumptionem iterum roborata et sigillata2 manifeste transgressus est atque propter perjurium unacum aliis criminibus a papatu depositus s. [9] Item notum est, quanta variatio etiam in facto fidei et auctoritatis 20 ecclesie reperta est in eo, qui, antequam assumeretur ad papatum, ferventem volun- tatem habebat, quod fieret concilium generale, et instigabat omnino, quod fieret. postquam vero assumptus est, licet in principio pro ejusdem celebratione litteras dederit 4, tamen statim post dissolvit 5, deinde dissolutionem illam revocavit et declaravit illam esse nullam, revocavit etiam, quicquid per ipsum aut suo nomine fuerit attemptatum seu assertum 25 contra auctoritatem concilii Basiliensis 6, exhortatusque est 7, ut fieret reformatio ecclesie, dicendo quod „a planta pedis usque ad verticem capitis' non erat in ea sanitas“8. post- modum omnem reformationem repulit et graviorem dissolutionem concilii attemptavit" dicendo, quod transferebat concilium casu, quo procederetur contra ipsum aut contra aliquem suorum presidentium, in erroresque prius revocatos durius reincidit. unde ostendunt so preterita, quanta fides verbis et litteris ejus haberi posset, si propter illa destrueretur et prosterneretur auctoritas concilii Basiliensis et justicia ejus. [10] Item qualis provisio et securitas ex ejus juramentis haberetur, qui, si dejeraret et multa notoria perjuria incurreret, teneret, quod e de hiis nec aliis criminibus posset per ecclesiam judicari? et ita, si frangeret juramenta sua, sicut fecit alia d, elusi 35 essent illi, qui in hiis confidissent. [11 Item propter pacta promissiones vel juramenta ipsius non tenerent se obligatos successores ejus et sic, dum disperisset conciliorum auctoritas, illi forsitan tenerent se habere libertatem deinceps agendi, que vellent, non obstantibus quibuscunque juramentis et promissionibus olim Eugenii. 40 a) ens. ; MF ut. b) om. F. c) einsufügen nec? d) zu em. alias? 1 Vgl. S. 250 Z. 39f. 2 Vgl. die Wahlkapitulation Eugens IV. bei Raynald, Annales ecclesiastici ad annum 1431 сар. 5-7. 8 Vgl. das S. 414 Anm. 1 erwähnte Dekret. 4 Vgl. die S. 441 Anm. 3 erwähnte Bulle „Certi- ficati". 5 6 Vgl. die S. 435 Anm. 10 angeführte Bulle vom 15. Dezember 1433. Im Breve „Existimaret forsitan" vom 23. Juni 1434 (gedr. Mansi 29, 578-580; Cecconi I, 2 pag. 45 LXII-LXIII; Monc. conc 2, 714-715). Jesaias 1, 6. » Vgl. S. 413 Anm. 4. Vgl. RTA. 10, 146-147.
Strana 581
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 581 [12] Item ea, que sunt decreta et ordinata in concilio Constantiensi de 11449 EW. Juli 26 conciliis celebrandis in futurum per capitulum „Frequens"1, et ea, que pro reformatione u. 80] ecclesie in capite advisata sunt2, irent in fumum et in nichilum, nec amplius concilia generalia diebus nostris verisimiliter haberentur aut a, si haberentur, statim dissolverenturb 5 per Romanos pontifices sine fructu, si vellent malignari, nec libito et voluntatic eorum resisteretur in quocunque, ex quo videretur, quod ipse olim Eugenius post tantas contra- dictiones d et persecutiones contra concilium Basiliense attemptatas remaneret victor et triumphator. [13] Item per hoc nulla pax in ecclesia sequeretur, imo multo majores et 10 graviores dissensiones ' scismata et scandala, dum omnes fere Christiani tenent, doctrinam de auctoritate conciliorum generalium declaratam in concilio Constantiensi esse veram et catholicam, potiusque obediendum putant decretis sinodalibus pro reformatione editis quam voluntati ipsius olim Eugenii, et specialiter docti! viri, qui tam in universitatibus quam extra noverunt legem dei, et viri devoti et timentes deum, ipse autem olim Eugenius tenet 15 contrarium et quod illa doctrina Constantiensis est a fide devia s. unde cum ipse hereti- care niteretur illos, ipsi autem econtra ipsum hereticum et a fide ecclesie alienum affir- marent et de veritate informarent principes et populos, non esset pax in Christianitate, sed gravissima confusio et turbatio, maxime ubi ipse olim Eugenius haberet obedienciam, ut ei videretur, nec amplius timeret concilia generalia. tunc quidem verisimiliter conaretur 2o opprimere per violentiam illos, qui prefatam doctrinam substinerent de auctoritate con- ciliorum seu qui eam praticare laborarent. urgeret autem illos conscientia, ut deffenderent veritatem etiam usque ad animam et sanguinem. non esset forsan nec patria nec ec- clesia nec regio, imo nec fere i aliqua domus, in qua non invenirentur aliqui pro una parte aliqui pro alia, dum ex una parte pugnaret magnus ipsius olim Eugenii favor propter 25 obedientiam, que sibi de facto daretur, et ex alia parte veritas repugnaret, quam deus ipse tandem non permitteret superari. [14] Item sacrum Basiliense concilium, quod auctoritate duorum precedentium conciliorum et duorum Romanorum pontificum congregatum est, quod tantis laboribus pro ipsa auctoritate conciliorum et veritate fidei ac doctrina ecclesie catholice certavit, so teneretur perseverare pro horum deffensione nec permittere sic ec- clesiam veritatem et fidem conculcari, potiusque sibi essent * subeunda omnium persecutionum et martiriorum genera, quam hujusmodi deffensionem et prosecutionem defferret, sed faceret debitum suum usque in finem deo juvante, clarescentibus magis et magis in dies erroribus ipsius olim Eugenii et intelligentibus principibus atque populis, s5 quomodo per suas praticas adversus honorem dei fidem et salutem ecclesie in pernitiem animarum machinatus1 est et assidue machinatur. non est dubium, quod valde multi ipsi sacro concilio et veritati, quam prosequitur, adhererent, maxime cum plenius perci- perent detrimenta rerum suarum publicarum ex conculcatione auctoritatis conciliorum proveniencia. sicque videri potest, quantum fallerentur illi, qui pacem suam in obedientia 40 ipsius olim Eugenii positam existimarent, et deberentm intelligere, quod illa non esset n via pacis, per quam veritas et justicia opprimerentur. [15] Item cum jam universi reges et principes ad serenissimum et invictissimum regem Romanorum sicut ad eum, qui primus est " advocatus ecclesie, respiciant, si ipse viam veritatis amplexetur, facile ad eam inclinabuntur et ceteri. si vero, quod 45 a) M om. aut — haberentur. b) M dissolveretur. c) M voluntate. d) M contraditiones. e) M dissentiones. 1) M dicti. g) M diva oder duia. h) M forsam. i) M fore. k) Messet. 1) M maxinatus. m) em. ; MF debent. n) M esse. o) om. M. 1 2 vom 30. Oktober 1417 (gedr. Mansi 27, 1164), auch Vgl. S. 291 Anm. 1. Vgl. das Dekret „Quod futurus“ der 40. Session Hefele 7, 324-325.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210�230. 581 [12] Item ea, que sunt decreta et ordinata in concilio Constantiensi de 11449 EW. Juli 26 conciliis celebrandis in futurum per capitulum „Frequens"1, et ea, que pro reformatione u. 80] ecclesie in capite advisata sunt2, irent in fumum et in nichilum, nec amplius concilia generalia diebus nostris verisimiliter haberentur aut a, si haberentur, statim dissolverenturb 5 per Romanos pontifices sine fructu, si vellent malignari, nec libito et voluntatic eorum resisteretur in quocunque, ex quo videretur, quod ipse olim Eugenius post tantas contra- dictiones d et persecutiones contra concilium Basiliense attemptatas remaneret victor et triumphator. [13] Item per hoc nulla pax in ecclesia sequeretur, imo multo majores et 10 graviores dissensiones ' scismata et scandala, dum omnes fere Christiani tenent, doctrinam de auctoritate conciliorum generalium declaratam in concilio Constantiensi esse veram et catholicam, potiusque obediendum putant decretis sinodalibus pro reformatione editis quam voluntati ipsius olim Eugenii, et specialiter docti! viri, qui tam in universitatibus quam extra noverunt legem dei, et viri devoti et timentes deum, ipse autem olim Eugenius tenet 15 contrarium et quod illa doctrina Constantiensis est a fide devia s. unde cum ipse hereti- care niteretur illos, ipsi autem econtra ipsum hereticum et a fide ecclesie alienum affir- marent et de veritate informarent principes et populos, non esset pax in Christianitate, sed gravissima confusio et turbatio, maxime ubi ipse olim Eugenius haberet obedienciam, ut ei videretur, nec amplius timeret concilia generalia. tunc quidem verisimiliter conaretur 2o opprimere per violentiam illos, qui prefatam doctrinam substinerent de auctoritate con- ciliorum seu qui eam praticare laborarent. urgeret autem illos conscientia, ut deffenderent veritatem etiam usque ad animam et sanguinem. non esset forsan nec patria nec ec- clesia nec regio, imo nec fere i aliqua domus, in qua non invenirentur aliqui pro una parte aliqui pro alia, dum ex una parte pugnaret magnus ipsius olim Eugenii favor propter 25 obedientiam, que sibi de facto daretur, et ex alia parte veritas repugnaret, quam deus ipse tandem non permitteret superari. [14] Item sacrum Basiliense concilium, quod auctoritate duorum precedentium conciliorum et duorum Romanorum pontificum congregatum est, quod tantis laboribus pro ipsa auctoritate conciliorum et veritate fidei ac doctrina ecclesie catholice certavit, so teneretur perseverare pro horum deffensione nec permittere sic ec- clesiam veritatem et fidem conculcari, potiusque sibi essent * subeunda omnium persecutionum et martiriorum genera, quam hujusmodi deffensionem et prosecutionem defferret, sed faceret debitum suum usque in finem deo juvante, clarescentibus magis et magis in dies erroribus ipsius olim Eugenii et intelligentibus principibus atque populis, s5 quomodo per suas praticas adversus honorem dei fidem et salutem ecclesie in pernitiem animarum machinatus1 est et assidue machinatur. non est dubium, quod valde multi ipsi sacro concilio et veritati, quam prosequitur, adhererent, maxime cum plenius perci- perent detrimenta rerum suarum publicarum ex conculcatione auctoritatis conciliorum proveniencia. sicque videri potest, quantum fallerentur illi, qui pacem suam in obedientia 40 ipsius olim Eugenii positam existimarent, et deberentm intelligere, quod illa non esset n via pacis, per quam veritas et justicia opprimerentur. [15] Item cum jam universi reges et principes ad serenissimum et invictissimum regem Romanorum sicut ad eum, qui primus est " advocatus ecclesie, respiciant, si ipse viam veritatis amplexetur, facile ad eam inclinabuntur et ceteri. si vero, quod 45 a) M om. aut — haberentur. b) M dissolveretur. c) M voluntate. d) M contraditiones. e) M dissentiones. 1) M dicti. g) M diva oder duia. h) M forsam. i) M fore. k) Messet. 1) M maxinatus. m) em. ; MF debent. n) M esse. o) om. M. 1 2 vom 30. Oktober 1417 (gedr. Mansi 27, 1164), auch Vgl. S. 291 Anm. 1. Vgl. das Dekret „Quod futurus“ der 40. Session Hefele 7, 324-325.
Strana 582
582 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 absit, contrarium faceret, ipsi tandem cognoscerent et ab eo finaliter dismergerentur. unde 21. Juli 26 nullo modo credere debet sua regia majestas, quod propter quoscunque favores modernos u. 30) ipsius olim Eugenii et praticas longo“ tempore diversis modis quesitas possit sibi ad- herendo contra veritatem perveniri ad pacem. [16] Item non esset via pacis dando victoriam illi, qui turbavit pa-5 cem ecclesie et fuit auctor b scismatis, erigendo pretensum concilium contra verum concilium actu sedens, ut reformationem evitaret, et qui insuper scisma gravissimum in orbe seminavit, impugnando declarationem concilii Constantiensis, in ° qua cum unitate et pace ecclesia quiescebat, imo esset dare occasionem summis pontificibus, quod talia scismata facerent, dum non fieret eorum voluntas per ecclesiam. unde magis est via 10 pacis, ut ille comprimatur, qui sic pro suo libito adimplendo turbavit et scandalizavit ecclesiam, ut ceteri tali exemplo commoniti a similibus abstineant, qui debent esse custodes unitatis et pacis, quam quod ipse substineatur et foveatur, maxime cum ipse ab omnibus fere Christianis dissentiat in eo errore, quem pertinaciter deffendit contra conciliorum auctoritatem. [17] Item esset grave inconveniens majestati regie, si labores susceptos per inclite memorie dominos Sigismundum imperatorem et Albertum pro conservanda auctori- tate conciliorum et prosecutione reformationis nunc uno actu prosterneret et adnichilaret, reddendo scilicet obedienciam olim Eugenio, qui condamnat ipsos reges et ipsummet do- minum regem modernum, dum ipse damnat “ concilium Constantiense et Basiliense, quo-20 rum ipsi fautores fuerunt et ea manutenuerunt et deffenderunt. [18] Item esset perpetuum opprobrium nationi Germanice, ut tanta varietas in ea re, quod absit, reperiretur, ut, dum primo substinuit defendit et manutenuit magna virtute prelatam conciliorum auctoritatem reformationemque ecclesie multis laboribus proseçuta est, nunc eadem conculcaret et prosterneret obediendo illi, qui horum est ad- 25 versarius et acerrimus persecutor. [19] Item potest cogitari, quantum hoc esset detrimentum imperialis di- gnitatis, si prostrata essent concilia generalia, occasione quorum omnes Christiani de quacunque regione habent recursum ad Romanorum regem tanquam ad advocatum ec- clesie ipsumque venerantur, et deinceps unus homo in pontificatu constitutus spretis ipsis so conciliis faceret, quicquid ei liberet; qui forsitan deinceps modicum de regibus Romanorum et imperatoribus curaret. [20] Unde multum cavere debet regia majestas, quod non ponat hanc maculam in domo sua, quod per eam in perpetuum diceretur esse destructame uni- versalis ecclesie et conciliorum generalium auctoritatem", et mala grandia, que exinde s5 contingerent 8, sibi imputarentur. sed ad hoc laborare debet, ut sacrum generale concilium Basiliense et justiciam ejus manuteneat protegat visitet et defendat, ut non prosternatur ipsorum conciliorum generalium auctoritas nec conculcenturh ea, que tam celebriter in concilio Constantiensi acta declarata diffinita et decreta fuerunt et que sui predecessores manutenuerunt! et deffenderunt, neque etiam fides patiatur detrimentum et reformatio 4o pereat. sequendo enim viam veritatis et justicie ad ipsius catholice fidei et auctoritatis ecclesie conservationem acquiret gloriam sue celsitudini et inclite nationi Germanice coram deo et hominibus eritque semper memoria ejus in benedictionibus et universi collaudabunt tanti principis sapientiamk, cujus auxilio relevata1 erit ecclesia a languoribus suis ad laudem et honorem ipsius omnipotentis déi, qui est benedictus in secula. amen. 15 45 a) M longuo. b) em.; MF actor. c) Mita statt in qua. d) M dannat. e) ent.; MF destructa. f) em.; MF auctoritas. g) M contingeret. h) M conculsentur. i) M manutenerunt. k) M satipientiam. I) M revelata.
582 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 absit, contrarium faceret, ipsi tandem cognoscerent et ab eo finaliter dismergerentur. unde 21. Juli 26 nullo modo credere debet sua regia majestas, quod propter quoscunque favores modernos u. 30) ipsius olim Eugenii et praticas longo“ tempore diversis modis quesitas possit sibi ad- herendo contra veritatem perveniri ad pacem. [16] Item non esset via pacis dando victoriam illi, qui turbavit pa-5 cem ecclesie et fuit auctor b scismatis, erigendo pretensum concilium contra verum concilium actu sedens, ut reformationem evitaret, et qui insuper scisma gravissimum in orbe seminavit, impugnando declarationem concilii Constantiensis, in ° qua cum unitate et pace ecclesia quiescebat, imo esset dare occasionem summis pontificibus, quod talia scismata facerent, dum non fieret eorum voluntas per ecclesiam. unde magis est via 10 pacis, ut ille comprimatur, qui sic pro suo libito adimplendo turbavit et scandalizavit ecclesiam, ut ceteri tali exemplo commoniti a similibus abstineant, qui debent esse custodes unitatis et pacis, quam quod ipse substineatur et foveatur, maxime cum ipse ab omnibus fere Christianis dissentiat in eo errore, quem pertinaciter deffendit contra conciliorum auctoritatem. [17] Item esset grave inconveniens majestati regie, si labores susceptos per inclite memorie dominos Sigismundum imperatorem et Albertum pro conservanda auctori- tate conciliorum et prosecutione reformationis nunc uno actu prosterneret et adnichilaret, reddendo scilicet obedienciam olim Eugenio, qui condamnat ipsos reges et ipsummet do- minum regem modernum, dum ipse damnat “ concilium Constantiense et Basiliense, quo-20 rum ipsi fautores fuerunt et ea manutenuerunt et deffenderunt. [18] Item esset perpetuum opprobrium nationi Germanice, ut tanta varietas in ea re, quod absit, reperiretur, ut, dum primo substinuit defendit et manutenuit magna virtute prelatam conciliorum auctoritatem reformationemque ecclesie multis laboribus proseçuta est, nunc eadem conculcaret et prosterneret obediendo illi, qui horum est ad- 25 versarius et acerrimus persecutor. [19] Item potest cogitari, quantum hoc esset detrimentum imperialis di- gnitatis, si prostrata essent concilia generalia, occasione quorum omnes Christiani de quacunque regione habent recursum ad Romanorum regem tanquam ad advocatum ec- clesie ipsumque venerantur, et deinceps unus homo in pontificatu constitutus spretis ipsis so conciliis faceret, quicquid ei liberet; qui forsitan deinceps modicum de regibus Romanorum et imperatoribus curaret. [20] Unde multum cavere debet regia majestas, quod non ponat hanc maculam in domo sua, quod per eam in perpetuum diceretur esse destructame uni- versalis ecclesie et conciliorum generalium auctoritatem", et mala grandia, que exinde s5 contingerent 8, sibi imputarentur. sed ad hoc laborare debet, ut sacrum generale concilium Basiliense et justiciam ejus manuteneat protegat visitet et defendat, ut non prosternatur ipsorum conciliorum generalium auctoritas nec conculcenturh ea, que tam celebriter in concilio Constantiensi acta declarata diffinita et decreta fuerunt et que sui predecessores manutenuerunt! et deffenderunt, neque etiam fides patiatur detrimentum et reformatio 4o pereat. sequendo enim viam veritatis et justicie ad ipsius catholice fidei et auctoritatis ecclesie conservationem acquiret gloriam sue celsitudini et inclite nationi Germanice coram deo et hominibus eritque semper memoria ejus in benedictionibus et universi collaudabunt tanti principis sapientiamk, cujus auxilio relevata1 erit ecclesia a languoribus suis ad laudem et honorem ipsius omnipotentis déi, qui est benedictus in secula. amen. 15 45 a) M longuo. b) em.; MF actor. c) Mita statt in qua. d) M dannat. e) ent.; MF destructa. f) em.; MF auctoritas. g) M contingeret. h) M conculsentur. i) M manutenerunt. k) M satipientiam. I) M revelata.
Strana 583
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 583 221. Beschluß der Reichsstände [mit Ausschluß der Kurfürsten 17: P. Eugen IV. soll nicht anerkannt, vielmehr das Baseler Konzil an einen andern innerhalb Deutsch- lands gelegenen Ort verlegt, die Neutralität bis zum Vollzug der Verlegung beibehalten und darauf dem neuen Konzil Obödienz geleistet werden. 1442 Juli 30 Frankfurt. 1442 Juli 80 5 Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 5359 fol. 144b cop. chart. coaeva. 1442 Resolutio facta super factis ecclesie Franchfordie die penultimo julii anno 1442, in quam omnes unanimiter consenserunt, fuit et est talis: [1] Primo: quod nullatenus Gabrieli obediatur. [2] Secundo: quod concilium Basiliense se ipsum ad instanciam regis transferat in 1o locum propinquum auctoritate sua et in nacione Germanica. [3] Tercio: quod Gabriel requiratur consentire, quod Basiliense concilium se trans- ferat et quod ipse subiciat se determinacioni super deposicione sua generali concilio sic translato. [4] Quarto: quod, postquam translatum fuerit concilium, statim prestetur obediencia 15 per principes Germanie. [5] Quinto: quod, si Gabriel nolit consentire in predictis, quod extunc libere obediatur sacro concilio Basiliensi. [6] Sexto: quod interim non approbetur à nec reprobetur neutralitas, sed transeat sub dissimulacione b usque ad illud tempus translacionis concilii. [7] Quando autem transferri concilium debeat et ubi, nondum est deliberatum. Julí 30 20 222. Vorschläge [der einen Hälfte eines von König, Kurfürsten und Reichsständen am 1442 ſzw. Aug. 3 2. August cingesetzten Ausschusses 27 für die Lösung der Konzils- und Obödienz- u. 8] frage. 1442 [zwischen August 3 und 8 8] Frankfurt. 30 35 40 45 C aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4701 ced. chart. coaeva, zwischen fol. 291 und 292 einge- heftet. Uberschrift Avizata per doctores divine c et humane legis in materia unionis ec- clesie Francfordie anno domini 42 30. mensis julii. A coll. ebenda cod. ms. 5049 fol. 291b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 16) cop. chart. saec. 15. Die Überschrift Consilia in materia unionis ecclesie ist auf dem unteren Rande des Blattes nachgetragen (vgl. die Variante am Schluß von art. 16 unserer nr. 231). B coll. Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 240a (Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. Über- schrift wie in A. D coll. Dresden Haupt-Staats-A. Loc. 4369: Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 225a ced. chart. coaeva. Uberschrift wie in A. Der Zettel ist mit Wachs auf fol. 226 a des in der Quellenbeschreibung der nr. 223 genannten Heftes aufgeklebt. F coll. Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 12 fol. 246a cop. chart. coaeva. Uberschrift wie in A. M coll. Mailand Bibl. Ambrosiana cod. G 80 sup. fol. 338a cop. chart. saec. 15. Uber- schrift wie in A. coll. Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 1490 cop. membr. coaeva, aufgeklebt auf der Innen- seite des Vorderdeckels. Uberschrift Consilia in materia unionis; ein Zeitgenosse fügt hinzu concepta in dieta Francfurdensi de mense julii et augusti 1442. Die Handschrift war Eigentum des Konzilspräsidenten Kardinals von Arles. S coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 264b (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Überschrift wie in A. H coll. Wolfenbüttel Herzogl. Bibl. cod. Helmst. 797 fol. 125a cop. chart. sacc. 15. Uber- schrift Consilia in materia unionis ecclesie in Franckfordia. W coll. das Übereinkommen vom 12. August, unsere nr. 226. P 25 a) em.; Vorl. aprobetur. b) em.; Vorl. disimulacione. c) divine — legis folgt in C erst hinter julii. 50 1 2 Vgl. S. 255. Vgl. S. 256. 3 Vgl. ebenda. Dentsche Reichstags-Akten XVI. 74
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 583 221. Beschluß der Reichsstände [mit Ausschluß der Kurfürsten 17: P. Eugen IV. soll nicht anerkannt, vielmehr das Baseler Konzil an einen andern innerhalb Deutsch- lands gelegenen Ort verlegt, die Neutralität bis zum Vollzug der Verlegung beibehalten und darauf dem neuen Konzil Obödienz geleistet werden. 1442 Juli 30 Frankfurt. 1442 Juli 80 5 Aus Wien Hofbibl. cod. ms. 5359 fol. 144b cop. chart. coaeva. 1442 Resolutio facta super factis ecclesie Franchfordie die penultimo julii anno 1442, in quam omnes unanimiter consenserunt, fuit et est talis: [1] Primo: quod nullatenus Gabrieli obediatur. [2] Secundo: quod concilium Basiliense se ipsum ad instanciam regis transferat in 1o locum propinquum auctoritate sua et in nacione Germanica. [3] Tercio: quod Gabriel requiratur consentire, quod Basiliense concilium se trans- ferat et quod ipse subiciat se determinacioni super deposicione sua generali concilio sic translato. [4] Quarto: quod, postquam translatum fuerit concilium, statim prestetur obediencia 15 per principes Germanie. [5] Quinto: quod, si Gabriel nolit consentire in predictis, quod extunc libere obediatur sacro concilio Basiliensi. [6] Sexto: quod interim non approbetur à nec reprobetur neutralitas, sed transeat sub dissimulacione b usque ad illud tempus translacionis concilii. [7] Quando autem transferri concilium debeat et ubi, nondum est deliberatum. Julí 30 20 222. Vorschläge [der einen Hälfte eines von König, Kurfürsten und Reichsständen am 1442 ſzw. Aug. 3 2. August cingesetzten Ausschusses 27 für die Lösung der Konzils- und Obödienz- u. 8] frage. 1442 [zwischen August 3 und 8 8] Frankfurt. 30 35 40 45 C aus Wien Hofbibl. cod. ms. 4701 ced. chart. coaeva, zwischen fol. 291 und 292 einge- heftet. Uberschrift Avizata per doctores divine c et humane legis in materia unionis ec- clesie Francfordie anno domini 42 30. mensis julii. A coll. ebenda cod. ms. 5049 fol. 291b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 16) cop. chart. saec. 15. Die Überschrift Consilia in materia unionis ecclesie ist auf dem unteren Rande des Blattes nachgetragen (vgl. die Variante am Schluß von art. 16 unserer nr. 231). B coll. Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 240a (Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. Über- schrift wie in A. D coll. Dresden Haupt-Staats-A. Loc. 4369: Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 225a ced. chart. coaeva. Uberschrift wie in A. Der Zettel ist mit Wachs auf fol. 226 a des in der Quellenbeschreibung der nr. 223 genannten Heftes aufgeklebt. F coll. Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 12 fol. 246a cop. chart. coaeva. Uberschrift wie in A. M coll. Mailand Bibl. Ambrosiana cod. G 80 sup. fol. 338a cop. chart. saec. 15. Uber- schrift wie in A. coll. Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 1490 cop. membr. coaeva, aufgeklebt auf der Innen- seite des Vorderdeckels. Uberschrift Consilia in materia unionis; ein Zeitgenosse fügt hinzu concepta in dieta Francfurdensi de mense julii et augusti 1442. Die Handschrift war Eigentum des Konzilspräsidenten Kardinals von Arles. S coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 264b (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Überschrift wie in A. H coll. Wolfenbüttel Herzogl. Bibl. cod. Helmst. 797 fol. 125a cop. chart. sacc. 15. Uber- schrift Consilia in materia unionis ecclesie in Franckfordia. W coll. das Übereinkommen vom 12. August, unsere nr. 226. P 25 a) em.; Vorl. aprobetur. b) em.; Vorl. disimulacione. c) divine — legis folgt in C erst hinter julii. 50 1 2 Vgl. S. 255. Vgl. S. 256. 3 Vgl. ebenda. Dentsche Reichstags-Akten XVI. 74
Strana 584
584 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 ſzw. Aug. 3 1. 8/ In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 288b (Segovia l. c.) cop. chart. saec 15. — In Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 9516 fol. 116 ab cop. chart. saec. 16, anscheinend Abschrift unserer Vorlage P. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 212b (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt Mon. conc. 3, 1014 (Segovia l. c.) aus A und B. [I] Primo a: quod advizamenta alias b oblata1 non videntur“ hac vice prosequenda. [2] Item quod " pro pacificanda et unienda ecclesia necessarium videtur e generale concilium. [3] Item quod s pro nunc et h in hac dieta non sit facienda pro altera partium contendentium super k papatu declaratio. [4] Item quod ad 1 utramquem partem quantocius " ex ° hoc loco mittantur am- basciatores ? ad practicandum " etc.1 vel videatur apud nuncios et ' patres hic existentes '. [5] Item quod interim maneat animorum " suspensio et indifferencia, salvo si quid" moderandum" vel addendum€ videatur in litteris? desuper y confectis. [6] Item si qua parcium in locum aut� congregacionem concilii non consentiret, 15 quod aa dominus noster rexbb cum aliis regibus et principibus ce presertim suis electoribus utatur jure advocacionis ad ipsum congregandum d vel jamee existens exclusis excluden- dis reaugendum. [7 Item de modo celebrandi prefatum" generale €x concilium quantum ad naciones vel bh deputaciones et de presidentibus in eodem " ordinacionikk concilii relinquatur etc. " 20 10 1442 223. Fünf nicht gen. Kurfürsten3 an K. Friedrich: ziehen ihre Vorschläge zur Lösung Ang. 8 der Kirchenfrage zurück und treten den von anderer Seite gemachten bei; wollen sich demgemäß an einer Gesandtschaft beteiligen, die Papst und Konzil zur Be- rufung eines neuen Konzils auffordern soll. 1442 August 8 Frankfurt. Aus Dresden H. St. A. Loc. 4369 : Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 223 b� 224 b 25 cop. chart. coaeva. Die Abschrift ist in einem drei Foliobogen (fol. 220�224 und 226) starken, mit Versendungsstichen versehenen Heft enthalten, zusammen mit den Vor- lagen A unserer nrr. 227�230. Vgl. auch nr. 222 unter D. Gedruckt bei Buchmann S. 218�220 aus unserer Vorlage. Benutzt von Droysen, Gesch der Preuß. Politik II, 1 (Leipzig 18682) S. 46, aber unter so dem falschen Datum des 4. Mai, und von Pückert S. 179. Allerdurchluchtigster fürst und herre, her Friderich Romischer konig etc. gnedigster herre. [1] als wir A. B. C. D. E. uns mit einander vormals vereinet han in der kirchen sachen mit protestacien 4 und einungen 5 und dornach uf dem tage zu Mentez einmuticlich und ungezweiet eins wurden sin", zu uwern gnaden zu senden und das iglicher under 35 uns sine meinunge und rat in den sachen uwer konigliche gnade verstehin lassen solte, uf das wir môchten mit uwern gnaden zu gutem ende kommen und nit also in der protestacien die lenge steende bliben: daruf wir auch desmals unsern frûnt den erz- a) ABS primum. b) om. FMW. c) FM videantur. d) om. CDHW. e) W add. unum. 1) FM stellen um concilium generale. g) om. CW. b) om. W. i) CABSH parte. k) FMW de ; D supra. I) W per. m) W utranque. 40 n) W quanto citius. 0) CD stellen um mittantur amb. ex hoc loco. p) ABS oratores. q) ABS pertractandum ; H add. rem. r) om. CDH. s) FM vel. t) AB assistentes. u) ABS stellen un suspensio animorum. v) C quod ; FM quidem. w) M moderantur ; C stellt um addendum vel moderandum. x) ABS agendum. y) Met super. z) C seu. an) W tunc quod. bb) CH add. Romanorum ; P add. etc. cc) PH add. et. dd) M ad- gregandum. ee) W eciam ; om. ABS. fI) Wprelibatum. gg) FM stellen um concilium generale. Ith) DPH 45 aut. ii) DH eadem. kk) W eidem nationi. H) fehlt in allen Vorlagen aufter in W. 1 Vermutlich sind die in nr. 221 abgedruckten Artikel gemeint. Denn an die Mainzer Avisamenta vom 7. April 1441 (RTA. 15 nr. 355) ist kaum zu denken. Vom 17. März 1438 (RTA. 13 nr. 130). Vgl. S. 256. 4 Vgl. RTA. 13 nr. 131. 5 Vgl. RTA. 13 nr. 144. 6 Das oben Gesagte ist eine wertvolle Ergänzung der knappen Andeutungen über den Abschied des 50 Mainzer Reichstages, die sich in Segovias Bericht (RTA. 15 nr. 357 art. 18) finden.
584 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 ſzw. Aug. 3 1. 8/ In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 288b (Segovia l. c.) cop. chart. saec 15. — In Paris Nat.-Bibl. cod. ms. lat. 9516 fol. 116 ab cop. chart. saec. 16, anscheinend Abschrift unserer Vorlage P. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 212b (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt Mon. conc. 3, 1014 (Segovia l. c.) aus A und B. [I] Primo a: quod advizamenta alias b oblata1 non videntur“ hac vice prosequenda. [2] Item quod " pro pacificanda et unienda ecclesia necessarium videtur e generale concilium. [3] Item quod s pro nunc et h in hac dieta non sit facienda pro altera partium contendentium super k papatu declaratio. [4] Item quod ad 1 utramquem partem quantocius " ex ° hoc loco mittantur am- basciatores ? ad practicandum " etc.1 vel videatur apud nuncios et ' patres hic existentes '. [5] Item quod interim maneat animorum " suspensio et indifferencia, salvo si quid" moderandum" vel addendum€ videatur in litteris? desuper y confectis. [6] Item si qua parcium in locum aut� congregacionem concilii non consentiret, 15 quod aa dominus noster rexbb cum aliis regibus et principibus ce presertim suis electoribus utatur jure advocacionis ad ipsum congregandum d vel jamee existens exclusis excluden- dis reaugendum. [7 Item de modo celebrandi prefatum" generale €x concilium quantum ad naciones vel bh deputaciones et de presidentibus in eodem " ordinacionikk concilii relinquatur etc. " 20 10 1442 223. Fünf nicht gen. Kurfürsten3 an K. Friedrich: ziehen ihre Vorschläge zur Lösung Ang. 8 der Kirchenfrage zurück und treten den von anderer Seite gemachten bei; wollen sich demgemäß an einer Gesandtschaft beteiligen, die Papst und Konzil zur Be- rufung eines neuen Konzils auffordern soll. 1442 August 8 Frankfurt. Aus Dresden H. St. A. Loc. 4369 : Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 223 b� 224 b 25 cop. chart. coaeva. Die Abschrift ist in einem drei Foliobogen (fol. 220�224 und 226) starken, mit Versendungsstichen versehenen Heft enthalten, zusammen mit den Vor- lagen A unserer nrr. 227�230. Vgl. auch nr. 222 unter D. Gedruckt bei Buchmann S. 218�220 aus unserer Vorlage. Benutzt von Droysen, Gesch der Preuß. Politik II, 1 (Leipzig 18682) S. 46, aber unter so dem falschen Datum des 4. Mai, und von Pückert S. 179. Allerdurchluchtigster fürst und herre, her Friderich Romischer konig etc. gnedigster herre. [1] als wir A. B. C. D. E. uns mit einander vormals vereinet han in der kirchen sachen mit protestacien 4 und einungen 5 und dornach uf dem tage zu Mentez einmuticlich und ungezweiet eins wurden sin", zu uwern gnaden zu senden und das iglicher under 35 uns sine meinunge und rat in den sachen uwer konigliche gnade verstehin lassen solte, uf das wir môchten mit uwern gnaden zu gutem ende kommen und nit also in der protestacien die lenge steende bliben: daruf wir auch desmals unsern frûnt den erz- a) ABS primum. b) om. FMW. c) FM videantur. d) om. CDHW. e) W add. unum. 1) FM stellen um concilium generale. g) om. CW. b) om. W. i) CABSH parte. k) FMW de ; D supra. I) W per. m) W utranque. 40 n) W quanto citius. 0) CD stellen um mittantur amb. ex hoc loco. p) ABS oratores. q) ABS pertractandum ; H add. rem. r) om. CDH. s) FM vel. t) AB assistentes. u) ABS stellen un suspensio animorum. v) C quod ; FM quidem. w) M moderantur ; C stellt um addendum vel moderandum. x) ABS agendum. y) Met super. z) C seu. an) W tunc quod. bb) CH add. Romanorum ; P add. etc. cc) PH add. et. dd) M ad- gregandum. ee) W eciam ; om. ABS. fI) Wprelibatum. gg) FM stellen um concilium generale. Ith) DPH 45 aut. ii) DH eadem. kk) W eidem nationi. H) fehlt in allen Vorlagen aufter in W. 1 Vermutlich sind die in nr. 221 abgedruckten Artikel gemeint. Denn an die Mainzer Avisamenta vom 7. April 1441 (RTA. 15 nr. 355) ist kaum zu denken. Vom 17. März 1438 (RTA. 13 nr. 130). Vgl. S. 256. 4 Vgl. RTA. 13 nr. 131. 5 Vgl. RTA. 13 nr. 144. 6 Das oben Gesagte ist eine wertvolle Ergänzung der knappen Andeutungen über den Abschied des 50 Mainzer Reichstages, die sich in Segovias Bericht (RTA. 15 nr. 357 art. 18) finden.
Strana 585
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 585 1442 bischof zu Trier von unser aller und sin selbs wegen zu uwern gnaden gebeten han zu riten und iglicher under uns andern einen sin rat auch mite gesant und wir funfe unser meinunge und rat noch begerünge uwer gnaden ufgetan haben 1. und wiewol wir noch nit anders versteen, danne das solcher unser rat und meinunge der nehste weg were, 5 ein gemeine concilium und die heilige kirchen gnüglich zu versammen und einickeit in der heiligen kirchen zu machen 2, — dieselbe meinunge also ist 3: [1"] wanne unser heiliger vater babist Eugenius erkente und bekente in sinen bullen 4 die decreta, wie und in welchen sachen die heiligen gemeinen concilia uber einen babist sin und ge- samment werden sollen, die danne zu Costenicz geseczt sin, und darzu auch ein gemeine 1o concilium uf eine stat und zit setzte und gebutte und das man des und auch, das die decreta, die kunig Albrecht und wir ufgenomen han, gehalten würden, von im gnûgliche sicherheit hette, das danne alle die, die in der protestacien und einunge sin, denselben unsern heiligen vater Eugenium fur einen babist furder billich haben und halten solten, biß in dem concilio anders erkant wûrde. [15] und dieselben andern decreta, die zu 15 Basel gesetzt und von lobelicher gedechtniß kûnig Albrecht und uns kurfürsten und andern fursten ufgenomen sin, mochten auch gehalten werden, ob babist Eugenius der decreta nit gefolget, also wer' es, das von Eugenio ader anders dawidder processe ader gebotte ußgegeben wurden, davon solte der ader die, widder die solliche processe ader gebotte geben weren, appelliren zu solchem zukumftigem concilio, und wir andern alle 2o solten der appellacien zufallen. [2] und zu solchem unserm rate hat uns beweget, [2a] das durch kunig Albrecht lobelich gedechtnisse und ander Cristliche kunige und uns kur- fursten und ander fürsten, geistliche und werntliche, zu Basel widdersprochen ist wurden 5 [25] so ist sollich fürnemen, als widder Eugenium zu Basel furgenomen ist wûrden. auch dornach, so sollich fürnemen widder willen und protestacien des Romischen und 25 ander Cristlichen kunige kurfursten und fürsten, geistlicher und werntlicher, zu Basel gescheen ist, nemlich die abesetzunge Eugenii, von uns nit ufgenomen und wir alle haben einmuticlich mit kunig Albrecht zu Mentcz protestiret, das wir solche suspensien nit uf- nemen6. [2e] so habin wir auch die translacien des conciliums zu Basel gein Ferrar geschen nit ufgenomen, sunder uns zu bedenken haben wir desmals furgenomen, Eugenii so des babstes noch auch des concilii processe ader gebotte nit zuzulassen ader ufzu- nemen ", — [3] und wiewol auch wir und ein iglicher wol merken und befinden, das solche unser protestacio swere und auch in der masse nit angefangen ist, das die lange, sundern eine cleine zit steen solte, und auch vil gelerter lûte geschriben und geraten haben, man solle von der protestacien etc. abelassen, darumb wir gar node und ungerne 35 lenger in solcher masse in der protestacien sin ader bliben: aber als uwern koniglichen gnaden ein ander rat8 geben ist, der uwern koniglichen gnaden gefellet, wiewol wir vurmals gewegen haben, das wir solchen weg nit geraten mochten noch gelegenheit der sachen, doch uwern gnaden zu eren und zu willen, so wollen wir folgen und unsern willen lassen sin, [3"] das uwir gnade und wir mit uwern gnaden understehin zu 40 werben in dem concilio zu Basel, auch an Eugenio dem babiste, das ein gemeine con- cilium und die heilige kirche gnüglich versamment werde, also das uwer gnade und die herren, der sendeboten den egemelten rat uwern gnaden geben, die nit in der protestacien sin, nit zusagen ader zufallen und sich auch nit declariren noch zu dem concilio zu Basel noch zu dem babist Eugenio noch auch zu dem, der zu Basel fur einen babst ufgenomen Aug. 8 45 1 Vgl. S. 18 ff. Die Fortsetzung des Satzes folgt Z. 31 mit den Worten und wiewol. Zum Folgenden vergleiche man die in RTA. 15 nr. 339 abgedruckten Mainzer Vorschläge und das 50 oben S. 256 Gesagte. " Vgl. nrr. 120 und 121. 5 Vgl. S. 437 Anm. 4. 6 Vgl. die S. 112 Anm. 4 erwähnte Mainzer Ak- zeptation. Vgl. RTA. 13 nr. 131. nr. 222. Vgl. S. 256. 74*)
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 585 1442 bischof zu Trier von unser aller und sin selbs wegen zu uwern gnaden gebeten han zu riten und iglicher under uns andern einen sin rat auch mite gesant und wir funfe unser meinunge und rat noch begerünge uwer gnaden ufgetan haben 1. und wiewol wir noch nit anders versteen, danne das solcher unser rat und meinunge der nehste weg were, 5 ein gemeine concilium und die heilige kirchen gnüglich zu versammen und einickeit in der heiligen kirchen zu machen 2, — dieselbe meinunge also ist 3: [1"] wanne unser heiliger vater babist Eugenius erkente und bekente in sinen bullen 4 die decreta, wie und in welchen sachen die heiligen gemeinen concilia uber einen babist sin und ge- samment werden sollen, die danne zu Costenicz geseczt sin, und darzu auch ein gemeine 1o concilium uf eine stat und zit setzte und gebutte und das man des und auch, das die decreta, die kunig Albrecht und wir ufgenomen han, gehalten würden, von im gnûgliche sicherheit hette, das danne alle die, die in der protestacien und einunge sin, denselben unsern heiligen vater Eugenium fur einen babist furder billich haben und halten solten, biß in dem concilio anders erkant wûrde. [15] und dieselben andern decreta, die zu 15 Basel gesetzt und von lobelicher gedechtniß kûnig Albrecht und uns kurfürsten und andern fursten ufgenomen sin, mochten auch gehalten werden, ob babist Eugenius der decreta nit gefolget, also wer' es, das von Eugenio ader anders dawidder processe ader gebotte ußgegeben wurden, davon solte der ader die, widder die solliche processe ader gebotte geben weren, appelliren zu solchem zukumftigem concilio, und wir andern alle 2o solten der appellacien zufallen. [2] und zu solchem unserm rate hat uns beweget, [2a] das durch kunig Albrecht lobelich gedechtnisse und ander Cristliche kunige und uns kur- fursten und ander fürsten, geistliche und werntliche, zu Basel widdersprochen ist wurden 5 [25] so ist sollich fürnemen, als widder Eugenium zu Basel furgenomen ist wûrden. auch dornach, so sollich fürnemen widder willen und protestacien des Romischen und 25 ander Cristlichen kunige kurfursten und fürsten, geistlicher und werntlicher, zu Basel gescheen ist, nemlich die abesetzunge Eugenii, von uns nit ufgenomen und wir alle haben einmuticlich mit kunig Albrecht zu Mentcz protestiret, das wir solche suspensien nit uf- nemen6. [2e] so habin wir auch die translacien des conciliums zu Basel gein Ferrar geschen nit ufgenomen, sunder uns zu bedenken haben wir desmals furgenomen, Eugenii so des babstes noch auch des concilii processe ader gebotte nit zuzulassen ader ufzu- nemen ", — [3] und wiewol auch wir und ein iglicher wol merken und befinden, das solche unser protestacio swere und auch in der masse nit angefangen ist, das die lange, sundern eine cleine zit steen solte, und auch vil gelerter lûte geschriben und geraten haben, man solle von der protestacien etc. abelassen, darumb wir gar node und ungerne 35 lenger in solcher masse in der protestacien sin ader bliben: aber als uwern koniglichen gnaden ein ander rat8 geben ist, der uwern koniglichen gnaden gefellet, wiewol wir vurmals gewegen haben, das wir solchen weg nit geraten mochten noch gelegenheit der sachen, doch uwern gnaden zu eren und zu willen, so wollen wir folgen und unsern willen lassen sin, [3"] das uwir gnade und wir mit uwern gnaden understehin zu 40 werben in dem concilio zu Basel, auch an Eugenio dem babiste, das ein gemeine con- cilium und die heilige kirche gnüglich versamment werde, also das uwer gnade und die herren, der sendeboten den egemelten rat uwern gnaden geben, die nit in der protestacien sin, nit zusagen ader zufallen und sich auch nit declariren noch zu dem concilio zu Basel noch zu dem babist Eugenio noch auch zu dem, der zu Basel fur einen babst ufgenomen Aug. 8 45 1 Vgl. S. 18 ff. Die Fortsetzung des Satzes folgt Z. 31 mit den Worten und wiewol. Zum Folgenden vergleiche man die in RTA. 15 nr. 339 abgedruckten Mainzer Vorschläge und das 50 oben S. 256 Gesagte. " Vgl. nrr. 120 und 121. 5 Vgl. S. 437 Anm. 4. 6 Vgl. die S. 112 Anm. 4 erwähnte Mainzer Ak- zeptation. Vgl. RTA. 13 nr. 131. nr. 222. Vgl. S. 256. 74*)
Strana 586
586 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Aug. 8 1442 ist, und sich nu in der masse damit halten, als die, die in der einunge und protestacien Aug. 8 sin. [35] und so die sendebotten widderkommen sin, das danne ein tag in zwen monden gen N. gesetzt wurde, zu dem uwer gnade und wir komen ader mit macht schicken sollen, der sendeboten relacien zu hôren and zu rate zu werden, was in den sachen furter zu thun si. [3e] und daruf wollen wir darzu helfen, damit instrucciones 5 fur die sendeboten, die zu beiden teiln riten, gemacht werden. [34] item sal man auch zu rate werden, wanne und wu dieselben sendeboten zusammenkommen sollen; item wanne und wo der tag sin sal, so die botschaft widderkommet. datum Franc- fordie in die sancti Ciriaci martiris anno domini 1000 quadringentesimo quadragesimo secundo. 10 142 224. K. Friedrich an den Erzbischof von Mainz, Bf. Sigmund von Würsburg und andere Aug. 9 Reichsglieder 1: hat gehört, daß dem Mainzer Klerus wider die von K. Friedrich II. und K. Karl IV. erlassenen, von P. Martin V. bestätigten Verordnungen Unrecht zugefügt wird; gebietet, die Ubeltäter zu bestrafen, wenn sie nicht innerhalb be- stimmter Frist Genugtuung leisten 2. 1442 August 9 Frankfurt. 15 1457 April 80 Aus Würzburg Kreis-A. Mainz, Domkapitel: Urkunden, Klerus Lade 18 nr. 42 orig. membr. c. sig. majest. pend. Auf der Rückseite steht der gleichzeitige Vermerk Executoria super Karolina contra injuriatores cleri etc. data et concessa per Fredericum Romanorum regem ducem Austrie etc. anno domini 1442. In Würzburg Kreis-A. Mainz, Domkapitel: Urkunden, Klerus Lade 18 nr. 43 Transsumpt 20 des Hermannus Rosenberg decretorum doctor scolasticus ecclesie beate Marie ad gradus Maguntinensis, des Erzbischofs Dietrich von Mainz in spiritualibus vicarius generalis, ausgefertigt auf Bitte des Straßburger Kämmerers und Mainzer Domherrn Herzogs Stephan von Baiern orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Maguncia in ecclesia Maguntinensi apud capellam altaris sancte Anne sub anno 1457 indictione quinta die 25 sabbati ultima mensis aprilis hora vesperorum vel quasi pontificatus --- Calisti - pape tercii anno tercio, beglaubigt vom Notar Eberhardus Rumelfels de Vorcheim clericus Bambergensis diocesis. Fridericus dei gracia Romanorum rex semper augustus Austrie Styrie Karinthie et Carniole dux comes Tyrolis etc. venerabilibus archiepiscopo Maguntinensi, nostri et so imperii sacri per Germaniam archicancellario, principi electori, nepoti nostro carissimo, Sigismundo electo Herbipolensi, avunculo nostro carissimo, necnon nobilibus in Wertheim, in Ryneck, in Katzelnbogen et in Hanauw comitibus ac in Eppenstein, in Kunigstein, Isenburg, Buedingen et Bickenbach baronibus strennuis et famosis burggraviis et castren- sibus castrorum nostrorum et imperii sacri in Friddeberg, in Geilnhusen necnon pro- 35 consulibus et communitatibus Wurtzburg, Franckfurt, Wormitz, Oppenheim, Friedeburg, Geylnhusen, Aschaffenburg, Milttenberg, Bischoffheim omnibusque aliis et singulis prin- cipibus ecclesiasticis et secularibus comitibus et baronibus, militibus et clientibus, civitatum opidorum et locorum communitatibus ceterisque nostris et imperii sacri subditis et fidelibus dilectis presencium noticiam habituris graciam regiam et omne bonum. venerabiles 40 nobiles et fideles dilecti. quia, ut multorum relacione accepimus, nonnulli [usw. wie in der Urkunde vom 20. Mai 1440, RTA. 15 nr. 171 S. 363 Z. 49 bis S. 365 Z. 22 quibuscumque, und zwar mit allen dort für die Vorlage M angegebenen Varianten, doch ausgenommen Variante k auf S. 365; außerdem heißt es S. 364 Z. 4 et statt ac, Z. 24 quintus partim in suis, Z. 28 deputatum statt deputantes, ferner S. 365 Z. 3 perpessas, 45 Z. 5 personarum statt personalem, Z. 6 districtionemque statt distraccionemque, Z. 8 quem- libet, Z. 11 et statt a, Z. 13 eas, Z. 20 expiret, Z. 21 constitucionibus statt conswetudini- bus]. in cujus rei testimonium presentes nostras litteras fieri et sigilli nostre majestatis Auch kurmainzische Landstädte. 1Q.] 2 Vgl. auch S. 377 Anm. 2.
586 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Aug. 8 1442 ist, und sich nu in der masse damit halten, als die, die in der einunge und protestacien Aug. 8 sin. [35] und so die sendebotten widderkommen sin, das danne ein tag in zwen monden gen N. gesetzt wurde, zu dem uwer gnade und wir komen ader mit macht schicken sollen, der sendeboten relacien zu hôren and zu rate zu werden, was in den sachen furter zu thun si. [3e] und daruf wollen wir darzu helfen, damit instrucciones 5 fur die sendeboten, die zu beiden teiln riten, gemacht werden. [34] item sal man auch zu rate werden, wanne und wu dieselben sendeboten zusammenkommen sollen; item wanne und wo der tag sin sal, so die botschaft widderkommet. datum Franc- fordie in die sancti Ciriaci martiris anno domini 1000 quadringentesimo quadragesimo secundo. 10 142 224. K. Friedrich an den Erzbischof von Mainz, Bf. Sigmund von Würsburg und andere Aug. 9 Reichsglieder 1: hat gehört, daß dem Mainzer Klerus wider die von K. Friedrich II. und K. Karl IV. erlassenen, von P. Martin V. bestätigten Verordnungen Unrecht zugefügt wird; gebietet, die Ubeltäter zu bestrafen, wenn sie nicht innerhalb be- stimmter Frist Genugtuung leisten 2. 1442 August 9 Frankfurt. 15 1457 April 80 Aus Würzburg Kreis-A. Mainz, Domkapitel: Urkunden, Klerus Lade 18 nr. 42 orig. membr. c. sig. majest. pend. Auf der Rückseite steht der gleichzeitige Vermerk Executoria super Karolina contra injuriatores cleri etc. data et concessa per Fredericum Romanorum regem ducem Austrie etc. anno domini 1442. In Würzburg Kreis-A. Mainz, Domkapitel: Urkunden, Klerus Lade 18 nr. 43 Transsumpt 20 des Hermannus Rosenberg decretorum doctor scolasticus ecclesie beate Marie ad gradus Maguntinensis, des Erzbischofs Dietrich von Mainz in spiritualibus vicarius generalis, ausgefertigt auf Bitte des Straßburger Kämmerers und Mainzer Domherrn Herzogs Stephan von Baiern orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Maguncia in ecclesia Maguntinensi apud capellam altaris sancte Anne sub anno 1457 indictione quinta die 25 sabbati ultima mensis aprilis hora vesperorum vel quasi pontificatus --- Calisti - pape tercii anno tercio, beglaubigt vom Notar Eberhardus Rumelfels de Vorcheim clericus Bambergensis diocesis. Fridericus dei gracia Romanorum rex semper augustus Austrie Styrie Karinthie et Carniole dux comes Tyrolis etc. venerabilibus archiepiscopo Maguntinensi, nostri et so imperii sacri per Germaniam archicancellario, principi electori, nepoti nostro carissimo, Sigismundo electo Herbipolensi, avunculo nostro carissimo, necnon nobilibus in Wertheim, in Ryneck, in Katzelnbogen et in Hanauw comitibus ac in Eppenstein, in Kunigstein, Isenburg, Buedingen et Bickenbach baronibus strennuis et famosis burggraviis et castren- sibus castrorum nostrorum et imperii sacri in Friddeberg, in Geilnhusen necnon pro- 35 consulibus et communitatibus Wurtzburg, Franckfurt, Wormitz, Oppenheim, Friedeburg, Geylnhusen, Aschaffenburg, Milttenberg, Bischoffheim omnibusque aliis et singulis prin- cipibus ecclesiasticis et secularibus comitibus et baronibus, militibus et clientibus, civitatum opidorum et locorum communitatibus ceterisque nostris et imperii sacri subditis et fidelibus dilectis presencium noticiam habituris graciam regiam et omne bonum. venerabiles 40 nobiles et fideles dilecti. quia, ut multorum relacione accepimus, nonnulli [usw. wie in der Urkunde vom 20. Mai 1440, RTA. 15 nr. 171 S. 363 Z. 49 bis S. 365 Z. 22 quibuscumque, und zwar mit allen dort für die Vorlage M angegebenen Varianten, doch ausgenommen Variante k auf S. 365; außerdem heißt es S. 364 Z. 4 et statt ac, Z. 24 quintus partim in suis, Z. 28 deputatum statt deputantes, ferner S. 365 Z. 3 perpessas, 45 Z. 5 personarum statt personalem, Z. 6 districtionemque statt distraccionemque, Z. 8 quem- libet, Z. 11 et statt a, Z. 13 eas, Z. 20 expiret, Z. 21 constitucionibus statt conswetudini- bus]. in cujus rei testimonium presentes nostras litteras fieri et sigilli nostre majestatis Auch kurmainzische Landstädte. 1Q.] 2 Vgl. auch S. 377 Anm. 2.
Strana 587
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 587 jussimus appensione conmuniri. datum Franckfordie nona mensis augusti anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo regni vero nostri anno tercio. Ad mandatum domini regis [in verso] Registrata Jacobus Widerl. Henricus Leubing doctor prothonotarius. 1442 Aug. 9 11442 s 225. Vorschläge [nicht gen. kurfürstlicher Räte 1] für die Instruktion einer Gesandt- Aug. 10 schaft an P. Eugen IV., das Baseler Konzil und P. Felix V: betr. Verhandlungen oder IIJ mit Papst und Konzil über die Berufung eines ökumenischen Konzils in eine von sechs genannten Deutschen Städten. [1442 August 10 oder 112 Frankfurt ] 15 B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 241 ab (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 17) cop. membr. saec. 15 mit der Uberschrift Instructiones secrete pro ambassiatoribus regis Ro- manorum et electorum imperii mittendis ad olim Eugenium et ad sacrum Basiliense con- cilium et ad clectum in papam Felicem quintum super pace ecclesie tractanda. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 266 ab (Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. Uberschrift wie in B. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 293 ab (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Uberschrift wie in B. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 290 ab (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 214a (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Mon. conc. 3, 1020 (Segovia l. c.) aus B und W. [1) Quilibet electorum habebit ad minus mittere unum cum litteris credencialibus. qui cum oratoribus domini regis accedent sanctissimum dominum nostrum Eugenium. [2] Item dicti oratores convenient in Tridento in festo sancti Galli, ulterius ad okt. 16 eundem dominum nostrum proficiscendo. [3] Item mittendi facient eidem domino nostro reverenciam et honorem summis 25 pontificibus solitum et consuetum. 4] Item mittendi facient excusacionem coram sanctitate sua, quare suspensio ani- morum fuit continuata 3. [5] Item quidem " dicent sanctitati sue, quod apcior modus non est in danda pace ecclesie nisi per ycumenicum concilium. [6] Item habebunt persuadere domino nostro sanctissimo juxta eorum discrecionem, ut adhibeat diligenciam et sollicitudinem pro celebracione ycumenici concilii. [7] Item et si in hoc consenserit, quia difficultas fieri possit de locis, nominabunt loca infrascripta : Ratisponam, Treverim et Methis, postremo Augustam vel Constanciam, et ad ultimum, si voluerit consentire, Tridentinam civitates. [8] Item instabunt, ut infra annum ycumenicum concilium congregetur. [9) Item si rex Francie peteret concilium, ut tunc velit favorizando nacionem Ger- manicam, que sibi favit, ut ex protestacionibus4 lucideb apparet, quia in ea, postquam divisio facta est, merito unio constituatur in eadem et quia pax est in illa nacione, in aliis regnis guerra, et major securitas libertas et rerum habundancia. et alie multe cause 40 exprimantur. [10) Item quod modus procedendi, preeminencia et presidencia relinquantur ycu- menico concilio. [11) Item si sanctitas sua dissentiret in congregacione ycumenici concilii, saltem impetrent, ut velit consentire, ut jure advocacionis rex Romanorum possit illud congregare. [12] Item et si sanctitas sua velit se excusare de sibi impositis, ita se habeant, quod illas excusaciones non admittant nec refutent. 30 35 20 45 a) W quidam. b) em.; BRW luce. 1 2 Vgl. S. 258. Vgl. ebenda. 3 1 Vgl. nr. 222 art. 5. Vgl. S. 437 Anm. 4.
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 587 jussimus appensione conmuniri. datum Franckfordie nona mensis augusti anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo secundo regni vero nostri anno tercio. Ad mandatum domini regis [in verso] Registrata Jacobus Widerl. Henricus Leubing doctor prothonotarius. 1442 Aug. 9 11442 s 225. Vorschläge [nicht gen. kurfürstlicher Räte 1] für die Instruktion einer Gesandt- Aug. 10 schaft an P. Eugen IV., das Baseler Konzil und P. Felix V: betr. Verhandlungen oder IIJ mit Papst und Konzil über die Berufung eines ökumenischen Konzils in eine von sechs genannten Deutschen Städten. [1442 August 10 oder 112 Frankfurt ] 15 B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III 41 fol. 241 ab (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 17) cop. membr. saec. 15 mit der Uberschrift Instructiones secrete pro ambassiatoribus regis Ro- manorum et electorum imperii mittendis ad olim Eugenium et ad sacrum Basiliense con- cilium et ad clectum in papam Felicem quintum super pace ecclesie tractanda. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 266 ab (Segovia l. c.) cop. membr. saec. 15. Uberschrift wie in B. W coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 5049 fol. 293 ab (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Uberschrift wie in B. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 290 ab (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 214a (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Gedruckt in Mon. conc. 3, 1020 (Segovia l. c.) aus B und W. [1) Quilibet electorum habebit ad minus mittere unum cum litteris credencialibus. qui cum oratoribus domini regis accedent sanctissimum dominum nostrum Eugenium. [2] Item dicti oratores convenient in Tridento in festo sancti Galli, ulterius ad okt. 16 eundem dominum nostrum proficiscendo. [3] Item mittendi facient eidem domino nostro reverenciam et honorem summis 25 pontificibus solitum et consuetum. 4] Item mittendi facient excusacionem coram sanctitate sua, quare suspensio ani- morum fuit continuata 3. [5] Item quidem " dicent sanctitati sue, quod apcior modus non est in danda pace ecclesie nisi per ycumenicum concilium. [6] Item habebunt persuadere domino nostro sanctissimo juxta eorum discrecionem, ut adhibeat diligenciam et sollicitudinem pro celebracione ycumenici concilii. [7] Item et si in hoc consenserit, quia difficultas fieri possit de locis, nominabunt loca infrascripta : Ratisponam, Treverim et Methis, postremo Augustam vel Constanciam, et ad ultimum, si voluerit consentire, Tridentinam civitates. [8] Item instabunt, ut infra annum ycumenicum concilium congregetur. [9) Item si rex Francie peteret concilium, ut tunc velit favorizando nacionem Ger- manicam, que sibi favit, ut ex protestacionibus4 lucideb apparet, quia in ea, postquam divisio facta est, merito unio constituatur in eadem et quia pax est in illa nacione, in aliis regnis guerra, et major securitas libertas et rerum habundancia. et alie multe cause 40 exprimantur. [10) Item quod modus procedendi, preeminencia et presidencia relinquantur ycu- menico concilio. [11) Item si sanctitas sua dissentiret in congregacione ycumenici concilii, saltem impetrent, ut velit consentire, ut jure advocacionis rex Romanorum possit illud congregare. [12] Item et si sanctitas sua velit se excusare de sibi impositis, ita se habeant, quod illas excusaciones non admittant nec refutent. 30 35 20 45 a) W quidam. b) em.; BRW luce. 1 2 Vgl. S. 258. Vgl. ebenda. 3 1 Vgl. nr. 222 art. 5. Vgl. S. 437 Anm. 4.
Strana 588
588 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 Aug. 10 oder II] [13] Item quod ultra mensem non habeant stare. [14] Item quod mittendi prestent jusjurandum de non impetrando graciam beneficia dignitates etc. nec data motu proprio acceptare. [15] Item habeant sollicitare dominos cardinales, ut sanctissimus dominus noster assenciat votis principum. [16] Item quod habeant petere responsum in scriptis. [17] Item si negaret responsum dare in scriptis, saltem mittendi conveniant et componant responsum receptum in scriptis, ut uniformis sit eorum responsio. [18] Item dominus rex et principes et alii, qui in dieta Núrenbergensi in festo (1448] Febr. 2 purificacionis beate virginis convenerinta, auditis responsionibus deliberent, quid agendum. in [19] Item similiter fiet apud sacrum concilium Basiliense mutatis mutandis. [20] Item electo in papam per concilium non exhibebunt reverenciam exhiberi solitam pape. [21] Item quod mittendi ea, que cum dicto electo facere habebunt, facient per medias personas. [22] Item quod rex habebit avisare principes, quando velit mittere suos oratores ad sacrum concilium, ut secum concurrant. 15 1442 226. Ubereinkommen K. Friedrichs, der Kurfürsten und der übrigen Reichstagsmitglieder Ang. 12 über Maßtregeln zur Lösung der Konzils- und Obödienzfrage. 1442 August 12 Frankfurt. 20 W aus Wien Hofbibl. cod. ms. nr. 5111 fol. 222 ab cop. chart. coaeva. Am Schluß ist be- merkt Expliciunt septem capitula. 1442 Aug. 19 Jesus Christus. Consilia in materia unionis ecclesie condita Franfordye per illustrissimum dominum Fryderychum imperatorem ac regem Romanorum tunc Aquisgranis nuperime incoronatum 25 et per omnes electores sacri Romani inperii tunc ibidem existentes et alios pariter ibidem existentes duces principes barones nobiles et milites, primates et optimates, magistros doctores et multos nobiles ac studia collegia universitates, castra oppida villas comuni- tates, capitula et eorundem omnium conventuum monasteriorum religiosorum, regu- larium et inregularium, exemptorum et non exemptorum, advocatos, procuratores archi s0 episcoporum episcoporum abbatum ceterorum spectabilium virorum, sane omnium aliorum, quos sapientia et eloquentia theoretice “ et praticed prelibatus serenissimus Fryderychus imperator noverat esse profichuos, existentibus ibidem et audientibus et auditis sacri con- cilii Basiliensis reverendissimis dominis et patribus cardinalibus Arelatensi Panormitano et sancti Calixti et ceteris patribus et doctoribus anbasciate ejusdem, et pariter audientibus s5 et auditis quondam Eugenii oratoribus Nicolao de Chusa et Johanne de Carvagal. horum igitur omnium consensu et voluntate liberae, confirmante eodem serenissimo inperatore, hec septem sunt firmata capitula anno domini 1442 de mense augusti die duodecima, et sunt hec, videlicet": Capitula conchordata Franchfordie per supradictos dominos et electores et alios videlicet 40 hec sunt: [Es folgen die in unserer nr. 222 abgedruckten sieben Artikel.] a) W convenerunt. b) om. R. c) em.; Vorl. theorice. d) W add. quos. e) die Lesart ist unsicher. 1) dieses videlicet in Wunten auf fol. 2228 milten auf der Zeile, das folgende Alinea dann oben fol, 222 b als Uberschrift.
588 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 Aug. 10 oder II] [13] Item quod ultra mensem non habeant stare. [14] Item quod mittendi prestent jusjurandum de non impetrando graciam beneficia dignitates etc. nec data motu proprio acceptare. [15] Item habeant sollicitare dominos cardinales, ut sanctissimus dominus noster assenciat votis principum. [16] Item quod habeant petere responsum in scriptis. [17] Item si negaret responsum dare in scriptis, saltem mittendi conveniant et componant responsum receptum in scriptis, ut uniformis sit eorum responsio. [18] Item dominus rex et principes et alii, qui in dieta Núrenbergensi in festo (1448] Febr. 2 purificacionis beate virginis convenerinta, auditis responsionibus deliberent, quid agendum. in [19] Item similiter fiet apud sacrum concilium Basiliense mutatis mutandis. [20] Item electo in papam per concilium non exhibebunt reverenciam exhiberi solitam pape. [21] Item quod mittendi ea, que cum dicto electo facere habebunt, facient per medias personas. [22] Item quod rex habebit avisare principes, quando velit mittere suos oratores ad sacrum concilium, ut secum concurrant. 15 1442 226. Ubereinkommen K. Friedrichs, der Kurfürsten und der übrigen Reichstagsmitglieder Ang. 12 über Maßtregeln zur Lösung der Konzils- und Obödienzfrage. 1442 August 12 Frankfurt. 20 W aus Wien Hofbibl. cod. ms. nr. 5111 fol. 222 ab cop. chart. coaeva. Am Schluß ist be- merkt Expliciunt septem capitula. 1442 Aug. 19 Jesus Christus. Consilia in materia unionis ecclesie condita Franfordye per illustrissimum dominum Fryderychum imperatorem ac regem Romanorum tunc Aquisgranis nuperime incoronatum 25 et per omnes electores sacri Romani inperii tunc ibidem existentes et alios pariter ibidem existentes duces principes barones nobiles et milites, primates et optimates, magistros doctores et multos nobiles ac studia collegia universitates, castra oppida villas comuni- tates, capitula et eorundem omnium conventuum monasteriorum religiosorum, regu- larium et inregularium, exemptorum et non exemptorum, advocatos, procuratores archi s0 episcoporum episcoporum abbatum ceterorum spectabilium virorum, sane omnium aliorum, quos sapientia et eloquentia theoretice “ et praticed prelibatus serenissimus Fryderychus imperator noverat esse profichuos, existentibus ibidem et audientibus et auditis sacri con- cilii Basiliensis reverendissimis dominis et patribus cardinalibus Arelatensi Panormitano et sancti Calixti et ceteris patribus et doctoribus anbasciate ejusdem, et pariter audientibus s5 et auditis quondam Eugenii oratoribus Nicolao de Chusa et Johanne de Carvagal. horum igitur omnium consensu et voluntate liberae, confirmante eodem serenissimo inperatore, hec septem sunt firmata capitula anno domini 1442 de mense augusti die duodecima, et sunt hec, videlicet": Capitula conchordata Franchfordie per supradictos dominos et electores et alios videlicet 40 hec sunt: [Es folgen die in unserer nr. 222 abgedruckten sieben Artikel.] a) W convenerunt. b) om. R. c) em.; Vorl. theorice. d) W add. quos. e) die Lesart ist unsicher. 1) dieses videlicet in Wunten auf fol. 2228 milten auf der Zeile, das folgende Alinea dann oben fol, 222 b als Uberschrift.
Strana 589
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 589 227. Protestation K. Friedrichs und der Kurfürsten gegen Mißdeutung ihrer an Papst (1442 und Konzil abzuordnenden Gesandtschaft als eines Angriffes auf die Autorität der Konzilien oder des hl. Stuhles oder als einer Parteinahme für einen der beiden Teile. [1442 August 13 1 Frankfurt.] Ang. 187 10 D aus Dresden H. St. A. Loc. 4369 : Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 208 ab cop. chart. coaeva in einem drei Foliobogen starken Heft (fol. 205�210), in dem auch unsere nrr. 228�230 enthalten sind. Uberschrift Protestacio domini regis. A coll. ebenda fol. 223a cop. chart. coaeva mit derselben Uberschrift wie D. Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 223. C coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 4954 fol. 353a cop. chart. coaeva Uberschrift Protestatio invictissimi domini Romanorum regis et suorum omnium electorum facta in civitate Basi- liensi 17. septembris; Unterfertigung Notarii Martinus Mospeck, Johannes de Tegerensee, in cancellaria domini Chyemensis. W coll. ebenda cod. ms. 5104 fol. 83b cop. chart. coaeva. 11442) Sept. 17 Quia domino largiente ad sacrum Basiliense concilium necnon 3 dominum papam Eugenium legacionem nostram facturi " laboraturique sumus, quod partes hujusmodi suam auctoritatem ad hoc ' conferant consenciantque, ut d aliud concilium " generale pro reinte- granda ' pace in ecclesia dei instituaturs convocetur et congregetur, veluti in avisamentis desuper factis2 plenius continetur: ut itaque sinceritas nostra nullatenus calumpniari 2o vel cavillari possit, dicimus et protestamur intencionis nostre non fore per missionem legacionem tractatum vel factum hujusmodi aut per aliquid i aliud k emergens vel incidens ex premissis in aliquo derogare aut1 detrahere auctoritatibus sacrorum conciliorumm generalium vel eciam auctoritati" honori et reverencie, quam sancta sedes apostolica merito debet habere, nec eciam perinde aut dicta° nominacione scripto vel aliquo facto 25 per nos nunciosve nostros conjunctim vel divisim aliquam predictarum? parcium plus vel minus quam hactenus " recognoscere aut eciam nos ad ipsarum aliquam quomodolibet declarare r. 15 30 228. Instruktion für nicht gen. Gesandte K. Friedrichs und der Kurfürsten an P. Eugen IV. 11142 Aug. 18] und das Baseler Konzil: betr. Verhandlungen über Berufung eines allgemeinen Konzils nach einer von sechs gen. Deutschen Städten. [1442 August 133 Frankfurt.] 35 Daus Dresden H.St. A. Loc. 4369 : Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 206 a.208 a cop. chart. coaeva. Vgl. die Quellenbeschreibung der nr. 227 unter D. A coll. ebenda fol. 222 a. 223a cop. chart. coaeva, korrigierte Reinschrift 4. Die Korrekturen und Nachträge rühren von einer anderen gleichzeitigen Hand her, derselben, die unsere nr. 229 korrigiert hat. Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 223. Gedruckt Bachmann S. 222�225 aus D, mit falschem Datum „1442 August Nürnberg". Benutzt von Pückert S. 185-187 und von Hansen Bd. 1 Einleitung S. 50. — Erwähnt von Valois 2, 252 Anm. 1. 40 Oratores ituri ad sanctissimum dominum nostrum papam Eugenium utentur instruccionibus infrascriptis: [I] Inprimis quod quilibet dominorum principum electorum deputet ad minus unum cum litteris credencialibus ad prefatum dominum Eugenium et collegium cardinalium, qui ire habebit cum oratoribus per regem Romanorum deputandis. 45 a) AC add. sanctissimum ; W add. ad. b) A factam. c) W hanc. d) W in. e) W stellt um generale concilium. f) W integranda. g) W constituatur. h) D calupniari. i) C aliquod. k) om. W. 1) W vel. m) AC stellen um generalium conciliorum. n) W add. vel. o) C dicto ; W dicte nominacioni. p) D predictorum. q) D actenus. r) W declinare. 50 1 Vgl. S. 260. Vgl. S. 258. 3 Vgl. S. 258f. “ Vorlage A bildet in der ursprünglichen Fassung einen Ubergang vom kurfürstlichen Entwurf nr. 225 zu dem endgültigen Text Vorl. D. IO.]
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 589 227. Protestation K. Friedrichs und der Kurfürsten gegen Mißdeutung ihrer an Papst (1442 und Konzil abzuordnenden Gesandtschaft als eines Angriffes auf die Autorität der Konzilien oder des hl. Stuhles oder als einer Parteinahme für einen der beiden Teile. [1442 August 13 1 Frankfurt.] Ang. 187 10 D aus Dresden H. St. A. Loc. 4369 : Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 208 ab cop. chart. coaeva in einem drei Foliobogen starken Heft (fol. 205�210), in dem auch unsere nrr. 228�230 enthalten sind. Uberschrift Protestacio domini regis. A coll. ebenda fol. 223a cop. chart. coaeva mit derselben Uberschrift wie D. Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 223. C coll. Wien Hofbibl. cod. ms. 4954 fol. 353a cop. chart. coaeva Uberschrift Protestatio invictissimi domini Romanorum regis et suorum omnium electorum facta in civitate Basi- liensi 17. septembris; Unterfertigung Notarii Martinus Mospeck, Johannes de Tegerensee, in cancellaria domini Chyemensis. W coll. ebenda cod. ms. 5104 fol. 83b cop. chart. coaeva. 11442) Sept. 17 Quia domino largiente ad sacrum Basiliense concilium necnon 3 dominum papam Eugenium legacionem nostram facturi " laboraturique sumus, quod partes hujusmodi suam auctoritatem ad hoc ' conferant consenciantque, ut d aliud concilium " generale pro reinte- granda ' pace in ecclesia dei instituaturs convocetur et congregetur, veluti in avisamentis desuper factis2 plenius continetur: ut itaque sinceritas nostra nullatenus calumpniari 2o vel cavillari possit, dicimus et protestamur intencionis nostre non fore per missionem legacionem tractatum vel factum hujusmodi aut per aliquid i aliud k emergens vel incidens ex premissis in aliquo derogare aut1 detrahere auctoritatibus sacrorum conciliorumm generalium vel eciam auctoritati" honori et reverencie, quam sancta sedes apostolica merito debet habere, nec eciam perinde aut dicta° nominacione scripto vel aliquo facto 25 per nos nunciosve nostros conjunctim vel divisim aliquam predictarum? parcium plus vel minus quam hactenus " recognoscere aut eciam nos ad ipsarum aliquam quomodolibet declarare r. 15 30 228. Instruktion für nicht gen. Gesandte K. Friedrichs und der Kurfürsten an P. Eugen IV. 11142 Aug. 18] und das Baseler Konzil: betr. Verhandlungen über Berufung eines allgemeinen Konzils nach einer von sechs gen. Deutschen Städten. [1442 August 133 Frankfurt.] 35 Daus Dresden H.St. A. Loc. 4369 : Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 206 a.208 a cop. chart. coaeva. Vgl. die Quellenbeschreibung der nr. 227 unter D. A coll. ebenda fol. 222 a. 223a cop. chart. coaeva, korrigierte Reinschrift 4. Die Korrekturen und Nachträge rühren von einer anderen gleichzeitigen Hand her, derselben, die unsere nr. 229 korrigiert hat. Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 223. Gedruckt Bachmann S. 222�225 aus D, mit falschem Datum „1442 August Nürnberg". Benutzt von Pückert S. 185-187 und von Hansen Bd. 1 Einleitung S. 50. — Erwähnt von Valois 2, 252 Anm. 1. 40 Oratores ituri ad sanctissimum dominum nostrum papam Eugenium utentur instruccionibus infrascriptis: [I] Inprimis quod quilibet dominorum principum electorum deputet ad minus unum cum litteris credencialibus ad prefatum dominum Eugenium et collegium cardinalium, qui ire habebit cum oratoribus per regem Romanorum deputandis. 45 a) AC add. sanctissimum ; W add. ad. b) A factam. c) W hanc. d) W in. e) W stellt um generale concilium. f) W integranda. g) W constituatur. h) D calupniari. i) C aliquod. k) om. W. 1) W vel. m) AC stellen um generalium conciliorum. n) W add. vel. o) C dicto ; W dicte nominacioni. p) D predictorum. q) D actenus. r) W declinare. 50 1 Vgl. S. 260. Vgl. S. 258. 3 Vgl. S. 258f. “ Vorlage A bildet in der ursprünglichen Fassung einen Ubergang vom kurfürstlichen Entwurf nr. 225 zu dem endgültigen Text Vorl. D. IO.]
Strana 590
590 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Okl. 16 [2] Item quod predicti oratores conveniant a in Tridento in die sancti Galli proximo, ulterius ad eundemb dominum Eugenium proficiscendo. [3] Item “ oratores hujusmodi faciant dicto domino Eugenio tamquam pape reveren- ciam conswetam, ita tamen, quod protestacio hic recepta a memoria oratorum hujusmodi non excidat. quam ad partem innovare habeant ad cautelam coram notario et testibus, 5 ubi et quociens videbitur eis expedire. [4] Item d in proposicionibus faciendis reconmendent domino Eugenio unitatem et pacem ecclesie excusentque dominos propter continuacionem protestacionis ex urgentissimis causis tamquam congruentissimum medium pacis in ecclesia dei faciende emanate, veluti dabit discrecio oratorum. [5] Item cum pax in ecclesia dei apciori modo reparari non poterit nisi per aliud concilium ° generale, hortetur dominus† Eugenius racionibus et perswasionibus pro in- dustria mittendorum via et forma melioribus s pro dicti generalis concilii convocacione et congregacione, nech aliquid i omittat, que ad hujusmodi convocacionem et congregacionem necessaria fuerint et oportuna. [6] Et quoniam verisimiliter incidet et emerget disputacio seu sermo de loco, ubi concilium, quod petitur, habeat congregari, avisata sunt loca infrascripta sibi nominanda: Ratispona vel k insigne opidum Friburgense, Treveris, Metis et postremo Augusta vel Constancia, tamquam accomoda pro concilio. [7] Item solliciti sint oratores, ut concilium hujusmodi quantocius convocetur et 20 congregetur, ita quod ultra annum nullatenus differatur. [8] Item super presidencia eminencia et modis aliis, quomodo et qualiter in dicto concilio agendum et procedendum sit, si de hoc sermo fieret, quod 1 hoc judicio et dis- cussioni ipsius concilii relinquatur. quod super premissis habeat diffinire et ordinare, ita tamen quod ad actus aliquos conciliares non procedatur nisi viginti diebus ab ipsius in- 25 cepcione totaliter elapsis. [9) Item in casu, quo dominusm Eugenius peticionem dominorum nostrorum diffi- cilem reputaret propter Francie regem, quoniam hic concilium peteret in Francia etc., dicetur ein apciori modo, quod, quamquam originem presentis differencie in ecclesia dei domini nostri valde molestam tulissent, veluti protestaciones de contrario lucide declarant, so tamen quia peccatis hominum forsan exigentibus° hec differencia nacionem nostram precipue ? turbavit, nil gracius esset Romano principi sacrique imperii principibus elec- toribus universoque imperio, quorum honorem dominus Eugenius plurimum diligere creditur et sancta sedes apostolica promotum habuit, quam hanc in eadem nacione nostra extingwi 4 et terminari. [10] Preterea nacio Germanica in calamitatibus per sanctam sedem apostolicam plerumque perpessis dicte sedi sedulo presidio 1 consilio et “ auxilio fuit, quemadmodum erit domino largiente in futurum. idcirco dominus Eugenius in modum conpense dictam nacionem nostram in premissis, Romanum principem tamquam ecclesie advocatum et omnes dicte nacionis optimates merito honorabit, omnes et singulos devotos suos perswasioni- 40 10 15 35 a) D eher conveniunt. b) eundem dominum ist in A Randkorrektur für prefatum sanctissimum dommum. c) art. 3 lautete in A zuerst: Item ne dictus Romanus pontifex de aliquo causetur, oratores hujusmodi faciant et exhi- beant ei omnem majestatem et veneracionem, que vicario sancti Petri summisque pontificibus fleri consuevit, salva protestacione. Die neue Fassung dieses und des folgenden Artikels steht auf fol. 221 b. d) art. 4 lautete in A zuerst: Item post reconmendacionem sancte matris ecclesie sacri imperii et dominorum nostrorum ex- 45 cusent, quare protestacio seu animorum suspensio per dominos nostros tam diu fuerit continuata, modis me- lioribus quibus poterint. e) in A folgt gestrichen ycomenicum vel. f) dominus Eugenius ist in A korr. für sanctitas sua. g) in A folgt gestrichen quod dicta sanctitas sua omnem sollicitudinem et diligentiam faciat. h) nec — congregacionem ist in A am Rande nachgetragen. i) sic. k) vel — Friburgense ist in A über der Zeile nachgetragen. 1) om. A. m) dominus Eugenius ist in A korr. für sanctitas sua, und so auch weiter unten 50 und in den arti. 10 u. 12. n) in A korr. für sanctitati sue. o) in A korr. für efflagitantibus. p) precipue turbavit ist in A korr. für suscitata est ; das entsprechende in vor nacionem ist gestricken. q) D extigwi. r) in A folgt gestrichen et. s) et auxilio ist in A über der Zeile nachgetragen.
590 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Okl. 16 [2] Item quod predicti oratores conveniant a in Tridento in die sancti Galli proximo, ulterius ad eundemb dominum Eugenium proficiscendo. [3] Item “ oratores hujusmodi faciant dicto domino Eugenio tamquam pape reveren- ciam conswetam, ita tamen, quod protestacio hic recepta a memoria oratorum hujusmodi non excidat. quam ad partem innovare habeant ad cautelam coram notario et testibus, 5 ubi et quociens videbitur eis expedire. [4] Item d in proposicionibus faciendis reconmendent domino Eugenio unitatem et pacem ecclesie excusentque dominos propter continuacionem protestacionis ex urgentissimis causis tamquam congruentissimum medium pacis in ecclesia dei faciende emanate, veluti dabit discrecio oratorum. [5] Item cum pax in ecclesia dei apciori modo reparari non poterit nisi per aliud concilium ° generale, hortetur dominus† Eugenius racionibus et perswasionibus pro in- dustria mittendorum via et forma melioribus s pro dicti generalis concilii convocacione et congregacione, nech aliquid i omittat, que ad hujusmodi convocacionem et congregacionem necessaria fuerint et oportuna. [6] Et quoniam verisimiliter incidet et emerget disputacio seu sermo de loco, ubi concilium, quod petitur, habeat congregari, avisata sunt loca infrascripta sibi nominanda: Ratispona vel k insigne opidum Friburgense, Treveris, Metis et postremo Augusta vel Constancia, tamquam accomoda pro concilio. [7] Item solliciti sint oratores, ut concilium hujusmodi quantocius convocetur et 20 congregetur, ita quod ultra annum nullatenus differatur. [8] Item super presidencia eminencia et modis aliis, quomodo et qualiter in dicto concilio agendum et procedendum sit, si de hoc sermo fieret, quod 1 hoc judicio et dis- cussioni ipsius concilii relinquatur. quod super premissis habeat diffinire et ordinare, ita tamen quod ad actus aliquos conciliares non procedatur nisi viginti diebus ab ipsius in- 25 cepcione totaliter elapsis. [9) Item in casu, quo dominusm Eugenius peticionem dominorum nostrorum diffi- cilem reputaret propter Francie regem, quoniam hic concilium peteret in Francia etc., dicetur ein apciori modo, quod, quamquam originem presentis differencie in ecclesia dei domini nostri valde molestam tulissent, veluti protestaciones de contrario lucide declarant, so tamen quia peccatis hominum forsan exigentibus° hec differencia nacionem nostram precipue ? turbavit, nil gracius esset Romano principi sacrique imperii principibus elec- toribus universoque imperio, quorum honorem dominus Eugenius plurimum diligere creditur et sancta sedes apostolica promotum habuit, quam hanc in eadem nacione nostra extingwi 4 et terminari. [10] Preterea nacio Germanica in calamitatibus per sanctam sedem apostolicam plerumque perpessis dicte sedi sedulo presidio 1 consilio et “ auxilio fuit, quemadmodum erit domino largiente in futurum. idcirco dominus Eugenius in modum conpense dictam nacionem nostram in premissis, Romanum principem tamquam ecclesie advocatum et omnes dicte nacionis optimates merito honorabit, omnes et singulos devotos suos perswasioni- 40 10 15 35 a) D eher conveniunt. b) eundem dominum ist in A Randkorrektur für prefatum sanctissimum dommum. c) art. 3 lautete in A zuerst: Item ne dictus Romanus pontifex de aliquo causetur, oratores hujusmodi faciant et exhi- beant ei omnem majestatem et veneracionem, que vicario sancti Petri summisque pontificibus fleri consuevit, salva protestacione. Die neue Fassung dieses und des folgenden Artikels steht auf fol. 221 b. d) art. 4 lautete in A zuerst: Item post reconmendacionem sancte matris ecclesie sacri imperii et dominorum nostrorum ex- 45 cusent, quare protestacio seu animorum suspensio per dominos nostros tam diu fuerit continuata, modis me- lioribus quibus poterint. e) in A folgt gestrichen ycomenicum vel. f) dominus Eugenius ist in A korr. für sanctitas sua. g) in A folgt gestrichen quod dicta sanctitas sua omnem sollicitudinem et diligentiam faciat. h) nec — congregacionem ist in A am Rande nachgetragen. i) sic. k) vel — Friburgense ist in A über der Zeile nachgetragen. 1) om. A. m) dominus Eugenius ist in A korr. für sanctitas sua, und so auch weiter unten 50 und in den arti. 10 u. 12. n) in A korr. für sanctitati sue. o) in A korr. für efflagitantibus. p) precipue turbavit ist in A korr. für suscitata est ; das entsprechende in vor nacionem ist gestricken. q) D extigwi. r) in A folgt gestrichen et. s) et auxilio ist in A über der Zeile nachgetragen.
Strana 591
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 591 bus et motivis racionalibus paterno more inducendo, quatenus ad locum predictum pro 11442 Aug. 18) unione ecclesie reintegranda, qua nil sanccius fieri poterit, se conferant. [11] Item expedit concilium celebrari in nostra nacione pre ceteris, quia, cum in conciliis libertas potissima esse debeat, major itaque est libertas majorque securitas in 5 urbibus pro concilio idoneis in eadem. nam accedentibus ad hanc primo civitatis, dein- ceps dominii civitatis et demum Romanorum principis securitas inparcietur. in aliis autem regnis et povinciis extra Germaniam, presertim in Italia 3, discordie et gwerre plerumque exuberant et victualia deficiunt. [12] Item alia, que dominum Eugenium movere poterint ad consenciendum concilium 1o hujusmodi in nacione nostra celebrari, committantur providencie oratorum, dictab pro- testacione semper salva. [13] Item si c dominus Eugenius de justificacione sua quidquid dissereret adverseque partis acciones improbaret, cauti sint oratores habere vicem mediatorum neutrius dicta vel gratificando vel improbando, prout id eorum dabit discrecio. [14] Item quod oratores cum domino Eugenio* ultra mensem non morentur a die adventus sui ad locum, in quo ipse! constituitur. quod eciam sibi s tempore oportuno insinuare debent. [15] Item in casu dissensus vel si per se dominus Eugenius h concilium ex quavis causa convocare nollet, quatenus tunc i consenciat et non impediat dominum nostrum 20 regem k serenissimum uti jure advocacionis ad hujusmodi concilium convocandum et congregandum. [16] Item exhortetur collegium cardinalium 1, quandocunque hoc oratoribus expedire videbitur, quatenus consiliis et auxiliis suis legacionem dominorum nostrorum in con- spectu prefatim domini Eugenii et alibi, ubi id ipsum expediens fuerit, promotam habeant 25 adeo, ut concilium hoc in predictorum locorum aliquo modis omnibus instituatur ad suc- currendum calamitatibus ecclesie et scisma presens tollendum. [17] Item 1 in eventum, quo dominus Eugenius nullo modo acquiescere vellet pre- cibus domini regis et suorum electorum ad dicti concilii universalis congregacionem, ex- tunc oratores predicti in presencia cardinalium, si adesse voluerint, requirant et moneant so et obtestentur", quatenus attentis calamitatibus ecclesie, que dietim in pejus serpere videntur, operam det efficacem, ut concilium universale congregetur modo premisso. quod si recusaret, nichilominus dominus noster rex faciet diligenciam, ut ad congregacionem hujusmodi concilii° perveniatur. [18] Item instabunt oratores, quatenus prefatus dominus Eugenius ? abstineat a 35 fulminacione processuum quorumcunque, per quos turbari possit nacio nostra in " genere vel in specie. [19] Item 1 quilibet principum jusjurandum exiget ab eo, quem missurus est, ut ab omni impetracione cujuscunque beneficii gracie vel dignitatis aut alicujus cause lucrative abstineat et, si sponte offeretur, id ipsum nullatenus acceptet, sed hanc legacionem fideliter 40 peragat, prout deo debitam voluerit reddere racionem. 15 a) in A korr. für Gallia. b) dicta — salva ist in A nuchträglich hinzugefügt. c) in A verschentlich gestrichen mit dem folgenden sanctissimus dominus noster, wofür dominus Engenius ubergeschrieben ist; dann aber am Rande wieder rugefügt. d) in A korr. für diverseque. e) in A korr. für nostro. f) in A korr. für sanctitas sun. g) in A über der Zeile nachgstragen für gestrichenss sanctitati sue, das nach debent folgt. l) in A korr. für noster. i) in A folgt gestrichen sanctitas sua paciatur et; dafür ist nachher et non impediat über der Zeile zu- gefügt. k) in A nachträglich hinsugefügt. I) in A über der Zeile nachgetragen. m) prefati — Eugenii in A korr. für sanctissimi domini nostri. n) em.; DA obtestent. o) A consilii. p) in A korr. für noster. q) in — specie in A nachträglich hinzugefügt. r) su diesem Artikel ist in D am Rande nota bemerkt. 1 Der art. 17 ist in Vorlage A am Schluß, also 50 hinter art. 24 nachgetragen, und ist dann auch in Vorlage D an dieser Stelle stehen geblieben; er gehört aber seinem Inhalt nach zweifellos entweder Deutsche Reichstags-Akten XVI. vor oder nach art. 16. Man beachte auch, daß in D ein offenbar zu tilgender Artikel stehen geblieben ist (s. S. 592 Var. g). 75
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 591 bus et motivis racionalibus paterno more inducendo, quatenus ad locum predictum pro 11442 Aug. 18) unione ecclesie reintegranda, qua nil sanccius fieri poterit, se conferant. [11] Item expedit concilium celebrari in nostra nacione pre ceteris, quia, cum in conciliis libertas potissima esse debeat, major itaque est libertas majorque securitas in 5 urbibus pro concilio idoneis in eadem. nam accedentibus ad hanc primo civitatis, dein- ceps dominii civitatis et demum Romanorum principis securitas inparcietur. in aliis autem regnis et povinciis extra Germaniam, presertim in Italia 3, discordie et gwerre plerumque exuberant et victualia deficiunt. [12] Item alia, que dominum Eugenium movere poterint ad consenciendum concilium 1o hujusmodi in nacione nostra celebrari, committantur providencie oratorum, dictab pro- testacione semper salva. [13] Item si c dominus Eugenius de justificacione sua quidquid dissereret adverseque partis acciones improbaret, cauti sint oratores habere vicem mediatorum neutrius dicta vel gratificando vel improbando, prout id eorum dabit discrecio. [14] Item quod oratores cum domino Eugenio* ultra mensem non morentur a die adventus sui ad locum, in quo ipse! constituitur. quod eciam sibi s tempore oportuno insinuare debent. [15] Item in casu dissensus vel si per se dominus Eugenius h concilium ex quavis causa convocare nollet, quatenus tunc i consenciat et non impediat dominum nostrum 20 regem k serenissimum uti jure advocacionis ad hujusmodi concilium convocandum et congregandum. [16] Item exhortetur collegium cardinalium 1, quandocunque hoc oratoribus expedire videbitur, quatenus consiliis et auxiliis suis legacionem dominorum nostrorum in con- spectu prefatim domini Eugenii et alibi, ubi id ipsum expediens fuerit, promotam habeant 25 adeo, ut concilium hoc in predictorum locorum aliquo modis omnibus instituatur ad suc- currendum calamitatibus ecclesie et scisma presens tollendum. [17] Item 1 in eventum, quo dominus Eugenius nullo modo acquiescere vellet pre- cibus domini regis et suorum electorum ad dicti concilii universalis congregacionem, ex- tunc oratores predicti in presencia cardinalium, si adesse voluerint, requirant et moneant so et obtestentur", quatenus attentis calamitatibus ecclesie, que dietim in pejus serpere videntur, operam det efficacem, ut concilium universale congregetur modo premisso. quod si recusaret, nichilominus dominus noster rex faciet diligenciam, ut ad congregacionem hujusmodi concilii° perveniatur. [18] Item instabunt oratores, quatenus prefatus dominus Eugenius ? abstineat a 35 fulminacione processuum quorumcunque, per quos turbari possit nacio nostra in " genere vel in specie. [19] Item 1 quilibet principum jusjurandum exiget ab eo, quem missurus est, ut ab omni impetracione cujuscunque beneficii gracie vel dignitatis aut alicujus cause lucrative abstineat et, si sponte offeretur, id ipsum nullatenus acceptet, sed hanc legacionem fideliter 40 peragat, prout deo debitam voluerit reddere racionem. 15 a) in A korr. für Gallia. b) dicta — salva ist in A nuchträglich hinzugefügt. c) in A verschentlich gestrichen mit dem folgenden sanctissimus dominus noster, wofür dominus Engenius ubergeschrieben ist; dann aber am Rande wieder rugefügt. d) in A korr. für diverseque. e) in A korr. für nostro. f) in A korr. für sanctitas sun. g) in A über der Zeile nachgstragen für gestrichenss sanctitati sue, das nach debent folgt. l) in A korr. für noster. i) in A folgt gestrichen sanctitas sua paciatur et; dafür ist nachher et non impediat über der Zeile zu- gefügt. k) in A nachträglich hinsugefügt. I) in A über der Zeile nachgetragen. m) prefati — Eugenii in A korr. für sanctissimi domini nostri. n) em.; DA obtestent. o) A consilii. p) in A korr. für noster. q) in — specie in A nachträglich hinzugefügt. r) su diesem Artikel ist in D am Rande nota bemerkt. 1 Der art. 17 ist in Vorlage A am Schluß, also 50 hinter art. 24 nachgetragen, und ist dann auch in Vorlage D an dieser Stelle stehen geblieben; er gehört aber seinem Inhalt nach zweifellos entweder Deutsche Reichstags-Akten XVI. vor oder nach art. 16. Man beachte auch, daß in D ein offenbar zu tilgender Artikel stehen geblieben ist (s. S. 592 Var. g). 75
Strana 592
592 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 Aug. 18/ 1443 Febr. 2 [20] Item petant responsum in scriptis. quod si denegatum fuerit, tunc idem a oratores mutuo concordent de responso tali, quale habere poterunt, et in scriptis redigant ad dominos suos deferendum et deinceps, ut prefertur 1, in dieta supradicta referendum. [21] Item habeant oratores predicti in dieta Nuremburgensib, que erit ipso die purificacionis sancte Marie proxime futuro constitui de responsis et obtentis relacionem 5 facturi. Pro“ concilio" informaciones fiende. [22] Item similibus instruccionibus utantur oratores ad sacrum concilium Basiliense mutatis mutandis, ita tamen, quod huic, quem in papam ibidem prefecerunt, nec hono- racionem" nec veneracionem ut pape faciant. [23] Item si aliquo casu cum eodem in papam ibidem prefecto aliquid pertractari occurreret 1, soliciti sint hoc facere per intermedias personas. [24] Item 5 oratores principum electorum ituri ad Basileam constituantur coram Sept. 14 domino nostro Romanorum rege in die exaltacionis sancte crucis in opido Brisach. 10 (1442 229. Vereinbarungen K. Friedrichs und der Kurfürsten über die Treffpunkte und Treff- 15 Aug. 13) zeiten ihrer an Papst und Konzil abzuordnenden Gesandten, den Ort und den Zeit- punkt der Berichterstattung und die in der Zwischenzeit Papst und Konzil gegenüber zu beobachtende Haltung. [1442 August 132 Frankfurt.] D aus Dresden H. St. A. Loc. 4369 : Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 205 ab cop. chart. coaeva. Vgl. die Quellenbeschreibung der nr. 227 unter D. A coll. ebenda fol. 221 ab cop. chart. coaeva, offenbar Reinschrift eines nicht mehr vor- handenen Entwurfes und vielleicht unmittelbare Vorlage von D. Die in den Varianten angeführten Nachträge und Korrekturen rühren von einer anderen, aber gleichzeitigen Hand her. Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 223 Gedruckt bei Bachmann S. 220-221 aus D mit dem falschen Datum „1442 August Nürnberg“. 25 Benutzt von Pückert S. 185. 20 1] Als man zu rate worden ist, botschaft zu tun in der heiligen kirchen sachen zu unserm heiligin vater babist Eugenio und zu dem heiligen concilio zu Basil, zu arbeiten umb ein ander concilium, in massen sollichs die instruccion daruber gemacht3 innehalten, ist geratslagt, das die boten, die zu babist Eugenio riten werden, zu Trient so Okt. 16 sin sollen uf sent Gallin tag nestkumftig 4, gestalt alsdanne furder zu rieten an die ende, do sie den babst finden. [2] Item die boten, die gein Basil riten werdin, sollin sich fugin zu unsers hern Sept. 14 des koniges botschaft gein k Brisach uf crucis exaltacionis 5, auch gestalt also furder gein Basil zu rieten und zu arbeiten nach inhalt der instruccien 1. 35 a) A iidem. b) A Nurenbergensi. c) diese Uberschrift ist i D anscheinend erst nachträglich wnd von einer anderen, aber gleichzeitigen Hand in den Zwischenraum zwischen artt. 21 und 22 geschrieben; sie fehlt in A. d) D con- silio. e) in A korr. für majestatem. f) D occurretur; in A korrigiert, sweifelhaft ob occurret oder occurreret. g) der ganze Artikel 24 ist in A nachträglich hinzugefügt und sollte zweifellos den folgenden, in A nicht getilgten und deshalb auch in D übergegangenen Artikel ersetzen: item aviset serenissimus dominus noster Romanorum 40 rex dominos principes electores, quando majestas sua proponat oratores suos mittere ad Basileam, assignetque ipsis terminum et locum competentes, ubi et quando prefati principes suos oratores transmittant ad concur- rendum cum majestatis sue oratoribus legacionem hujusmodi explicaturis. h) zu — concilium isl i A am Rande nachgetragen. i) DA haben hier Alinea. k) gein — exaltacionis ist in A nachgetragen; der Raum war dafür vorker in der Zeile freigelassen. I) A instruccion. 45 1 In den vorhergehenden Artikeln ist weder von der Berichterstattung der Gesandten, noch vom Nürnberger Tage die Rede. Vielleicht war im nicht mehr vorhandenen, unserer Vorlage A zugrunde liegenden Entwurf (vgl. S. 258) die Umstellung der artt. 20 und 21 angeordnet. Sie müßtte dann frei- lich nicht nur vom Schreiber unserer Vorlage A, sondern auch von dem diese korrigierenden Säch- sischen Rat übersehen worden sein. 2 Vgl. S. 259. nr. 228. Vgl. nr. 228 art. 2. Vgl. nr. 228 art. 24. 4 5 50
592 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 Aug. 18/ 1443 Febr. 2 [20] Item petant responsum in scriptis. quod si denegatum fuerit, tunc idem a oratores mutuo concordent de responso tali, quale habere poterunt, et in scriptis redigant ad dominos suos deferendum et deinceps, ut prefertur 1, in dieta supradicta referendum. [21] Item habeant oratores predicti in dieta Nuremburgensib, que erit ipso die purificacionis sancte Marie proxime futuro constitui de responsis et obtentis relacionem 5 facturi. Pro“ concilio" informaciones fiende. [22] Item similibus instruccionibus utantur oratores ad sacrum concilium Basiliense mutatis mutandis, ita tamen, quod huic, quem in papam ibidem prefecerunt, nec hono- racionem" nec veneracionem ut pape faciant. [23] Item si aliquo casu cum eodem in papam ibidem prefecto aliquid pertractari occurreret 1, soliciti sint hoc facere per intermedias personas. [24] Item 5 oratores principum electorum ituri ad Basileam constituantur coram Sept. 14 domino nostro Romanorum rege in die exaltacionis sancte crucis in opido Brisach. 10 (1442 229. Vereinbarungen K. Friedrichs und der Kurfürsten über die Treffpunkte und Treff- 15 Aug. 13) zeiten ihrer an Papst und Konzil abzuordnenden Gesandten, den Ort und den Zeit- punkt der Berichterstattung und die in der Zwischenzeit Papst und Konzil gegenüber zu beobachtende Haltung. [1442 August 132 Frankfurt.] D aus Dresden H. St. A. Loc. 4369 : Wittenberger Gesamtarchiv, Religionssachen A fol. 205 ab cop. chart. coaeva. Vgl. die Quellenbeschreibung der nr. 227 unter D. A coll. ebenda fol. 221 ab cop. chart. coaeva, offenbar Reinschrift eines nicht mehr vor- handenen Entwurfes und vielleicht unmittelbare Vorlage von D. Die in den Varianten angeführten Nachträge und Korrekturen rühren von einer anderen, aber gleichzeitigen Hand her. Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 223 Gedruckt bei Bachmann S. 220-221 aus D mit dem falschen Datum „1442 August Nürnberg“. 25 Benutzt von Pückert S. 185. 20 1] Als man zu rate worden ist, botschaft zu tun in der heiligen kirchen sachen zu unserm heiligin vater babist Eugenio und zu dem heiligen concilio zu Basil, zu arbeiten umb ein ander concilium, in massen sollichs die instruccion daruber gemacht3 innehalten, ist geratslagt, das die boten, die zu babist Eugenio riten werden, zu Trient so Okt. 16 sin sollen uf sent Gallin tag nestkumftig 4, gestalt alsdanne furder zu rieten an die ende, do sie den babst finden. [2] Item die boten, die gein Basil riten werdin, sollin sich fugin zu unsers hern Sept. 14 des koniges botschaft gein k Brisach uf crucis exaltacionis 5, auch gestalt also furder gein Basil zu rieten und zu arbeiten nach inhalt der instruccien 1. 35 a) A iidem. b) A Nurenbergensi. c) diese Uberschrift ist i D anscheinend erst nachträglich wnd von einer anderen, aber gleichzeitigen Hand in den Zwischenraum zwischen artt. 21 und 22 geschrieben; sie fehlt in A. d) D con- silio. e) in A korr. für majestatem. f) D occurretur; in A korrigiert, sweifelhaft ob occurret oder occurreret. g) der ganze Artikel 24 ist in A nachträglich hinzugefügt und sollte zweifellos den folgenden, in A nicht getilgten und deshalb auch in D übergegangenen Artikel ersetzen: item aviset serenissimus dominus noster Romanorum 40 rex dominos principes electores, quando majestas sua proponat oratores suos mittere ad Basileam, assignetque ipsis terminum et locum competentes, ubi et quando prefati principes suos oratores transmittant ad concur- rendum cum majestatis sue oratoribus legacionem hujusmodi explicaturis. h) zu — concilium isl i A am Rande nachgetragen. i) DA haben hier Alinea. k) gein — exaltacionis ist in A nachgetragen; der Raum war dafür vorker in der Zeile freigelassen. I) A instruccion. 45 1 In den vorhergehenden Artikeln ist weder von der Berichterstattung der Gesandten, noch vom Nürnberger Tage die Rede. Vielleicht war im nicht mehr vorhandenen, unserer Vorlage A zugrunde liegenden Entwurf (vgl. S. 258) die Umstellung der artt. 20 und 21 angeordnet. Sie müßtte dann frei- lich nicht nur vom Schreiber unserer Vorlage A, sondern auch von dem diese korrigierenden Säch- sischen Rat übersehen worden sein. 2 Vgl. S. 259. nr. 228. Vgl. nr. 228 art. 2. Vgl. nr. 228 art. 24. 4 5 50
Strana 593
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 593 11442 Aug. 13) 3 Item ist geratslagit, das 1 unser gnedigister herre der Romisch konig, unser herren die kûrfursten und die hern, der sendboten hie gewest sind und zu sollichin sachin geraten habin, die nicht in der protestacien sien, nicht zufallen ader zusagen ader sich auch nicht declariren nach zu dem concilio zu Basil noch zu babst Eugenio nach 5 auch zu dem, der zu Basel vor einen babst ufgenomen ist, sunder sich in der masse damit halten, als die, die in der einunge und der€ protestacien sien. [4] Item ist geratslagt, das ein tag zu Nuremberg sien sal uf unser liben frawen tag purificacionis nestkumftig, zu dem unsere hern der konig und die kürfursten und andere fursten, geistliche und werltliche, komen ader mit macht schicken sollen, der 10 sendboten relacien do zu horen und zu rate zu werden, was in den sachen nach aller gelegenheit furder zu tun sie 2. [5] Item sal unser herre der Romische konig fur sich sin credencien lassen machin an den babist, an das collegium der cardinal und auch an das concilium zu Basil. [6] Item das unser herre der Romische kônig solliche obingeschrebin meinunge 15 offinlichin fur unsern hern den kürfursten fursten, geistlichin und werltlichin, und bot- schaften der fursten hern prelaten und steten, die itzunt hie sin, verkundigin und ernst- lichin gebiten b sal e, sollich meinunge zu halten und wider die protestacien nicht zu tun, in der besten form. und wer dawider tete, groß ader clein, geistlich ader werltlich, der sal in sollich pene gefallin sein, die in der protestacien begriffen ist, und mit namen alle zo sin gud sal verfallin sin, halb des heiligin riechs cammern und halb demihenen, der wider die protestacien geleidigit worde, zu bezalin. derselbe obertreter sal als ein versererd gemeins friedes an keinen enden geleite haben ader geleitet werden. [7] Item sal sein koniglich gnade ermanen und ersuchin alle kûrfursten und fursten, geistliche und werltliche, das sie die protestacien getruwelich hanthabin und von den 25 obertretern die pene inbrengin und fordern zu bezalin, als vorgerürt ist, als lieb in sie des heiligin riechs und unsers hern des konigs hulde zu behalten, uf das einickeit in Dûtschin landen blibe, als lange biß man anders zu rate wirdet, darumb danne der egemelt tag gein Nuremberg gemacht ist. 1443 Febr. 2 30 230. K. Friedrich tritt der Appellation, Protestation und Union der Kurfürsten bei. 1442 1442 August 16 Frankfurt. Aug. 16 35 Endgiltige Fassung: D aus Dresden H. St. A. LOC. 4369: Wittenberger Gesamtarchiv, Religions- sachen A fol. 208b cop. chart. coaeva. Uberschrift Littera domini regis super protestacione prius [vgl. nr. 227] scripta. Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 227 unter D. — A coll. ebenda fol. 224b cop. chart. coaeva ohne Uberschrift. Vgl. Quellenbeschreibung zu nr. 223. Ende November oder Anfang Dezember 1441 auf dem Frankfurter Reichstage aufgesetzter Ent- wurf: K coll. Koblenz Staats-A. Kurtrier, Domkapitel, Akten fasc. 30 fol. 51 a. 52 a cop. chart. prope co- aeva. Uberschrift Sequitur approbacio et consensus serenissimi principis domini Frederici Romanorum regis super protestacione unione et appellacione dominorum electorum. Am Schluß ist bemerkt: Hec cedula fuit lecta Franckfordie per dominum episcopum Chymensem in parva stufa pretorii, presentibus ibidem dominis 40 archiepiscopis Coloniensi Treverensi et Maguntinensi et ambasiatoribus aliorum principum electorum in dieta celebrata ibidem post festum sancti Martini episcopi [Nov. 11] anno domini etc. quadragesimo primo. — Gedruckt bei Lager S. 14 Anm. 3 aus K. als die ernwirdigin und Wir Friderich Romischerf konig etc. bekennen etc.g hochgebornen unsere liben neven und ohemen, unsere und des heiligin riechs kurfursten, 45 von der zweiunge wegin zu diesinh zieten in der heiligin kirchen erstandeni umb ein- a) om. A. b) in D korr. aus geleuten; A geleuten. c) fehlt in DA. d) in A korr. für echter des heiligen richs und unsers. e) om. A. f) K om. Romischer konig. g) om. K. h) K dieser zit. i) K entstanden. 1 Das Folgende ist aus nr. 223 art. 3a herüber- 2 Vgl. nr. 228 art. 21. genommen. 75*
H. Verhandlungen und Beschlüsse. c) Kirchenfrage nr. 210-230. 593 11442 Aug. 13) 3 Item ist geratslagit, das 1 unser gnedigister herre der Romisch konig, unser herren die kûrfursten und die hern, der sendboten hie gewest sind und zu sollichin sachin geraten habin, die nicht in der protestacien sien, nicht zufallen ader zusagen ader sich auch nicht declariren nach zu dem concilio zu Basil noch zu babst Eugenio nach 5 auch zu dem, der zu Basel vor einen babst ufgenomen ist, sunder sich in der masse damit halten, als die, die in der einunge und der€ protestacien sien. [4] Item ist geratslagt, das ein tag zu Nuremberg sien sal uf unser liben frawen tag purificacionis nestkumftig, zu dem unsere hern der konig und die kürfursten und andere fursten, geistliche und werltliche, komen ader mit macht schicken sollen, der 10 sendboten relacien do zu horen und zu rate zu werden, was in den sachen nach aller gelegenheit furder zu tun sie 2. [5] Item sal unser herre der Romische konig fur sich sin credencien lassen machin an den babist, an das collegium der cardinal und auch an das concilium zu Basil. [6] Item das unser herre der Romische kônig solliche obingeschrebin meinunge 15 offinlichin fur unsern hern den kürfursten fursten, geistlichin und werltlichin, und bot- schaften der fursten hern prelaten und steten, die itzunt hie sin, verkundigin und ernst- lichin gebiten b sal e, sollich meinunge zu halten und wider die protestacien nicht zu tun, in der besten form. und wer dawider tete, groß ader clein, geistlich ader werltlich, der sal in sollich pene gefallin sein, die in der protestacien begriffen ist, und mit namen alle zo sin gud sal verfallin sin, halb des heiligin riechs cammern und halb demihenen, der wider die protestacien geleidigit worde, zu bezalin. derselbe obertreter sal als ein versererd gemeins friedes an keinen enden geleite haben ader geleitet werden. [7] Item sal sein koniglich gnade ermanen und ersuchin alle kûrfursten und fursten, geistliche und werltliche, das sie die protestacien getruwelich hanthabin und von den 25 obertretern die pene inbrengin und fordern zu bezalin, als vorgerürt ist, als lieb in sie des heiligin riechs und unsers hern des konigs hulde zu behalten, uf das einickeit in Dûtschin landen blibe, als lange biß man anders zu rate wirdet, darumb danne der egemelt tag gein Nuremberg gemacht ist. 1443 Febr. 2 30 230. K. Friedrich tritt der Appellation, Protestation und Union der Kurfürsten bei. 1442 1442 August 16 Frankfurt. Aug. 16 35 Endgiltige Fassung: D aus Dresden H. St. A. LOC. 4369: Wittenberger Gesamtarchiv, Religions- sachen A fol. 208b cop. chart. coaeva. Uberschrift Littera domini regis super protestacione prius [vgl. nr. 227] scripta. Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 227 unter D. — A coll. ebenda fol. 224b cop. chart. coaeva ohne Uberschrift. Vgl. Quellenbeschreibung zu nr. 223. Ende November oder Anfang Dezember 1441 auf dem Frankfurter Reichstage aufgesetzter Ent- wurf: K coll. Koblenz Staats-A. Kurtrier, Domkapitel, Akten fasc. 30 fol. 51 a. 52 a cop. chart. prope co- aeva. Uberschrift Sequitur approbacio et consensus serenissimi principis domini Frederici Romanorum regis super protestacione unione et appellacione dominorum electorum. Am Schluß ist bemerkt: Hec cedula fuit lecta Franckfordie per dominum episcopum Chymensem in parva stufa pretorii, presentibus ibidem dominis 40 archiepiscopis Coloniensi Treverensi et Maguntinensi et ambasiatoribus aliorum principum electorum in dieta celebrata ibidem post festum sancti Martini episcopi [Nov. 11] anno domini etc. quadragesimo primo. — Gedruckt bei Lager S. 14 Anm. 3 aus K. als die ernwirdigin und Wir Friderich Romischerf konig etc. bekennen etc.g hochgebornen unsere liben neven und ohemen, unsere und des heiligin riechs kurfursten, 45 von der zweiunge wegin zu diesinh zieten in der heiligin kirchen erstandeni umb ein- a) om. A. b) in D korr. aus geleuten; A geleuten. c) fehlt in DA. d) in A korr. für echter des heiligen richs und unsers. e) om. A. f) K om. Romischer konig. g) om. K. h) K dieser zit. i) K entstanden. 1 Das Folgende ist aus nr. 223 art. 3a herüber- 2 Vgl. nr. 228 art. 21. genommen. 75*
Strana 594
594 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Aug. 16 trechtikeit in dem heiligin Romischin rich zu behalden etlicher appellacien 1 protestacien? und union3 oberkomen sind, also habin wir mit wolbedachtem mûte und zitigem rate uns€ zusambt denselbin unsern kurfursten in sollich vorgemelt appellacien protestacien und union auch begebin wissintlich in b kraft disses brives und globin bie unsern konig- lichin worten, diße appellacien protestacien und union mit unsern egemelten kurfursten 5 in allen iren puncten clauseln und artikeln, wie die in derselbin unser kurfursten brief" daruber gemacht von worte zu worte begriffen sin, stett zu halten, den nachzugehn und dawider nicht zu tun durch uns selbst noch durch imands andern von unser wegin ane 1442 Aug. 1s geverde. gebin zu d Frangfurt ° am dornstag nach assumpcionis beate Marie virginis 1442. J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 10 1442 231. Bericht des Johannes von Segovia über die Tätigkeit der Gesandtschaft des Baseler Mai 21 Konzils und P. Felix' V. auf dem Frankfurter Reichstage und über die Verhand- bis Aug. 14 lungen und Beschlüsse des Reichstags in der Kirchenfrage. 1442 Mai 21 bis August 14. B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III. 41 fol. 237 b-240b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 13-17) cop. 15 membr. saec. 15. Diese und die folgenden Vorlagen sind, außter an den in unseren Varianten erwähnten Kapitelanfängen, ohne Absätze geschrieben. W coll. Wien Hofbibl. cod. mns. 5049 fol. 289a -292b (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Die in den Varianten angeführten Korrekturen und Nachträge rühren nicht vom Schreiber, sondern von einer anderen, aber zeitgenössischen Hand her. Offenkundige Schreibfehler 20 und unwesentliche Abweichungen sind in den Varianten nicht erwähnt. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 261b-265b (Segovia l. c.) cop. membr. et chart. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 285b.289b (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 210b�213b (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. 25 Gedruckt Mon. conc. 3, 1003 Z. 25 bis 1017 Z. 24 (Segovia l. c.) aus B und W. Benutzt von Binterim, Pragmatische Geschichte der deutschen Concilien Bd. 7 (Mainz 1848) S. 187-188 und von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman (Lyon 1904) pag. 373-379. [1] Vicesimo primo die maji legati oratoresque synodi et pape Felicis 4 in navibus ex Basilea recedentes magnis tractati honoribus et muneribus in via Francfordiam se Mai 26 applicuerunt die sexto. [2] Quibus die sequenti apud sanctum Franciscum 5 missam 5 audientibus, pro Mas 27 parte consulatus" exposita jocunditate illius de eorum accessu, quoniam sperarent de prospero successu ad unionem et pacem ecclesie, oblacioneque facta ad eorum obsequia rogati fuerunt, quatenus abstinere vellent ab insigniis legacionis et ab insigniis, 35 que pacem possent perturbare, subjuncto se velut ammirari, quod intrassent absque speciali conductu civitatis petente illum, quocienscumque accederet Maguntino archiepiscopo, cui subjecti erant in spiritualibus. utque postea revelarunt, fecerunt hec ad instanciam ipsius Maguntini 7. [2a] responsum autem illis fuit congratulando suis oblacionibus, ad quorum civitatem tanquam liberam venissent non petito salvo conductu, quia petituri 40 putassent displicere nec illum unquam peciissent legati alii et oratores concilii, quamvis in eam civitatem sepe convenissent, et quod sic intendebant se habere, quo ex actionibus Mai 21 a) K und. b) K mit. c) K brieven. d) K om. zu — 1442, add. etc. e) A Franckfurd. f) R add. missam. g) om. R. RTA. 13 nr. 131. RTA. 13 nr. 130. RTA. 13 nr. 144. Vgl. nr. 165 art. 1 und nrr. 181 und 182. 5 Das Barfüßerkloster. 6 Die Namen der Ratsherren sind S. 338 Anm. 1 genannt. Vgl. nr. 149. 45
594 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Aug. 16 trechtikeit in dem heiligin Romischin rich zu behalden etlicher appellacien 1 protestacien? und union3 oberkomen sind, also habin wir mit wolbedachtem mûte und zitigem rate uns€ zusambt denselbin unsern kurfursten in sollich vorgemelt appellacien protestacien und union auch begebin wissintlich in b kraft disses brives und globin bie unsern konig- lichin worten, diße appellacien protestacien und union mit unsern egemelten kurfursten 5 in allen iren puncten clauseln und artikeln, wie die in derselbin unser kurfursten brief" daruber gemacht von worte zu worte begriffen sin, stett zu halten, den nachzugehn und dawider nicht zu tun durch uns selbst noch durch imands andern von unser wegin ane 1442 Aug. 1s geverde. gebin zu d Frangfurt ° am dornstag nach assumpcionis beate Marie virginis 1442. J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 10 1442 231. Bericht des Johannes von Segovia über die Tätigkeit der Gesandtschaft des Baseler Mai 21 Konzils und P. Felix' V. auf dem Frankfurter Reichstage und über die Verhand- bis Aug. 14 lungen und Beschlüsse des Reichstags in der Kirchenfrage. 1442 Mai 21 bis August 14. B aus Basel Univ.-Bibl. ms. A III. 41 fol. 237 b-240b (Jo. de Segovia lib. 18 cap. 13-17) cop. 15 membr. saec. 15. Diese und die folgenden Vorlagen sind, außter an den in unseren Varianten erwähnten Kapitelanfängen, ohne Absätze geschrieben. W coll. Wien Hofbibl. cod. mns. 5049 fol. 289a -292b (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. Die in den Varianten angeführten Korrekturen und Nachträge rühren nicht vom Schreiber, sondern von einer anderen, aber zeitgenössischen Hand her. Offenkundige Schreibfehler 20 und unwesentliche Abweichungen sind in den Varianten nicht erwähnt. R coll. Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4181 fol. 261b-265b (Segovia l. c.) cop. membr. et chart. saec. 15. In Florenz Bibl. Laur. Plut. 16 cod. 11 fol. 285b.289b (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. — In Rom Vatik. Bibl. cod. Vatic. lat. 4183 fol. 210b�213b (Segovia l. c.) cop. chart. saec. 15. 25 Gedruckt Mon. conc. 3, 1003 Z. 25 bis 1017 Z. 24 (Segovia l. c.) aus B und W. Benutzt von Binterim, Pragmatische Geschichte der deutschen Concilien Bd. 7 (Mainz 1848) S. 187-188 und von Pérouse, Le cardinal Louis Aleman (Lyon 1904) pag. 373-379. [1] Vicesimo primo die maji legati oratoresque synodi et pape Felicis 4 in navibus ex Basilea recedentes magnis tractati honoribus et muneribus in via Francfordiam se Mai 26 applicuerunt die sexto. [2] Quibus die sequenti apud sanctum Franciscum 5 missam 5 audientibus, pro Mas 27 parte consulatus" exposita jocunditate illius de eorum accessu, quoniam sperarent de prospero successu ad unionem et pacem ecclesie, oblacioneque facta ad eorum obsequia rogati fuerunt, quatenus abstinere vellent ab insigniis legacionis et ab insigniis, 35 que pacem possent perturbare, subjuncto se velut ammirari, quod intrassent absque speciali conductu civitatis petente illum, quocienscumque accederet Maguntino archiepiscopo, cui subjecti erant in spiritualibus. utque postea revelarunt, fecerunt hec ad instanciam ipsius Maguntini 7. [2a] responsum autem illis fuit congratulando suis oblacionibus, ad quorum civitatem tanquam liberam venissent non petito salvo conductu, quia petituri 40 putassent displicere nec illum unquam peciissent legati alii et oratores concilii, quamvis in eam civitatem sepe convenissent, et quod sic intendebant se habere, quo ex actionibus Mai 21 a) K und. b) K mit. c) K brieven. d) K om. zu — 1442, add. etc. e) A Franckfurd. f) R add. missam. g) om. R. RTA. 13 nr. 131. RTA. 13 nr. 130. RTA. 13 nr. 144. Vgl. nr. 165 art. 1 und nrr. 181 und 182. 5 Das Barfüßerkloster. 6 Die Namen der Ratsherren sind S. 338 Anm. 1 genannt. Vgl. nr. 149. 45
Strana 595
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 595 eorum nunquam impedimentum fieret paci ecclesie, ad quam sciebant dispositos fore Felicem papam et patres concilii Basiliensis, legacione quorum fungebantur. [3] Quocirca die isto eandem civitatem rege Romanorum ingresso, eciam a eo 1 sic consulente illi obviam non iverunt. cum quo fuerunt ingressi Maguntinus et 5 Treverensis ac dux Saxonie imperii electores et consequenter alii, comes palatinus2 et Coloniensis 3 multique principes ecclesiastici et seculares 4. [4] Die autem secunda junii ipsum regem comitatum dictis electoribus visitarunt Juni 2 in domo5, obviam illis procedentem ad portam aule. sedentique in medio legatorum ab una et electorum ab altera Arelatensis presentavit litteras, annunciata ex parte concilii 1o omnipotentis dei et pape Felicis apostolica benedictione. quas, secundas 6 presertim, etsi super secunda difficultatem primo fecisset, annuente tamen rege utraque aperuit et pu- blice legit cancellarius 7 Maguntini in effectu continentes: sanctam synodum et papam Felicem congratulari de accessu ejus ad celebracionem diete super causa ecclesie; per cujus auxilium sperarent ecclesiam relevari. nominabantur vero in eisdem superius s 15 specificati legati tres et oratores 11, credencia illis commissa. cujus partem quoad generalia Panormitanus exponens eloquenti oracione congratulabatur regis adventui, laudes con- cionatus preeminencie imperii, quod fundatum esset jure nature, philosophico documento, jure evangelico apostolico civili canonico et ' consuetudinario, auctoritatibus desuper alle- gatis. quid eciam pertineret ad hujusmodi officium, cum exposuisset juxta doctrinam 20 Ambrosii", affirmabat laudabilius pre ceteris fore nomen imperatori conveniens, quod esset filius ecclesie, cujus materiam, si majestati sue placeret, inciperet explicare. [4"] Arelatensi vero petente dari audienciam publicam et secretam, rex surgens, habita paulisper con- sultacione cum electoribus imperii, per Joannem de Lysura 10 respondit: audivisse, que eleganter proposita pere Panormitanum et contenta in litteris; cumque duo peti princi- 25 paliter viderentur, recommendatam haberi ecclesiam audienciamque publicam et privatam, quantum ad primum post acceptacionem electionis imperii nulla res fuisset eidem ponderis majoris quam turbacio ecclesie istis diebus, summoque optans desiderio dari pacem et unionem plures indixisset dietas, quibus, licet non personaliter interfuisset, tamen per suos cum pleno mandato, et hac eadem racione de Austria. sed quoniam absentaturus so erat, recepta corona statim rediret, interim vero ipse electoresque imperii dimitterent suos in loco, qui cum oratoribus ipsis super materia ecclesie conferre deberent. quo vero ad privatam audienciam, si illa peteretur pro ecclesie causa, necessaria non esset; pro aliis vero rebus cum peterent, horam designaret. [4b] Arelatensis autem gracias egit pro benigna et honorifica suscepcione benignaque audiencia et responsione, mixtoque s5 sermone de periculi magnitudine, si diebus ejus contingeret conculcari generalium con- ciliorum auctoritatem, suavi alloquio dicebat, propterea quod ipse archiepiscopus Are- latensis et sic unus ex principibus foret imperii, pro debito suo se requirere regem, ut mature desuper intenderet, subjuncto, quod ad archiepiscopum Arelatensem pertineret coronare Romanorum regem 11 et sic Arelati d fecisset predecessor suus; quod adhuc ipse 4o speraret se facturum. [4°] postque verba magnificencia imperiali in vino et confectionibus collacione data legati et oratores recesserunt, ut in ingressu ita in egressu rege comitante eos. 1442 Mai 27 a) W stellt um eo eciam. b) om. R. c) om. R. d) WArelatensis. 50 1 D. i. der Frankfurter Rat. Der Pfalzgraf befand sich nicht im Gefolge 45 des Königs. Vgl. S. 371 Anm. 1. s Vgl. die Nachschrift zu nr. 233. 4 Vgl. nr. 200. 5 Vgl. nr. 143 art. 4, auch ebenda Variante a zu art. 1, ferner nr. 146. 6D. i. der Brief des Papstes Felix. Helwig von Boppard. s Vgl. nr. 165 art. 2. 2 Man vergleiche die Schrift „De officiis mini- strorum“ bei Migne 16, 23-184. 10 Propst von St. Marien ad gradus in Mainz, erzbischöflicher Vikar. 11 Vgl. die S. 191 Anm. 13 angeführte Literatur.
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 595 eorum nunquam impedimentum fieret paci ecclesie, ad quam sciebant dispositos fore Felicem papam et patres concilii Basiliensis, legacione quorum fungebantur. [3] Quocirca die isto eandem civitatem rege Romanorum ingresso, eciam a eo 1 sic consulente illi obviam non iverunt. cum quo fuerunt ingressi Maguntinus et 5 Treverensis ac dux Saxonie imperii electores et consequenter alii, comes palatinus2 et Coloniensis 3 multique principes ecclesiastici et seculares 4. [4] Die autem secunda junii ipsum regem comitatum dictis electoribus visitarunt Juni 2 in domo5, obviam illis procedentem ad portam aule. sedentique in medio legatorum ab una et electorum ab altera Arelatensis presentavit litteras, annunciata ex parte concilii 1o omnipotentis dei et pape Felicis apostolica benedictione. quas, secundas 6 presertim, etsi super secunda difficultatem primo fecisset, annuente tamen rege utraque aperuit et pu- blice legit cancellarius 7 Maguntini in effectu continentes: sanctam synodum et papam Felicem congratulari de accessu ejus ad celebracionem diete super causa ecclesie; per cujus auxilium sperarent ecclesiam relevari. nominabantur vero in eisdem superius s 15 specificati legati tres et oratores 11, credencia illis commissa. cujus partem quoad generalia Panormitanus exponens eloquenti oracione congratulabatur regis adventui, laudes con- cionatus preeminencie imperii, quod fundatum esset jure nature, philosophico documento, jure evangelico apostolico civili canonico et ' consuetudinario, auctoritatibus desuper alle- gatis. quid eciam pertineret ad hujusmodi officium, cum exposuisset juxta doctrinam 20 Ambrosii", affirmabat laudabilius pre ceteris fore nomen imperatori conveniens, quod esset filius ecclesie, cujus materiam, si majestati sue placeret, inciperet explicare. [4"] Arelatensi vero petente dari audienciam publicam et secretam, rex surgens, habita paulisper con- sultacione cum electoribus imperii, per Joannem de Lysura 10 respondit: audivisse, que eleganter proposita pere Panormitanum et contenta in litteris; cumque duo peti princi- 25 paliter viderentur, recommendatam haberi ecclesiam audienciamque publicam et privatam, quantum ad primum post acceptacionem electionis imperii nulla res fuisset eidem ponderis majoris quam turbacio ecclesie istis diebus, summoque optans desiderio dari pacem et unionem plures indixisset dietas, quibus, licet non personaliter interfuisset, tamen per suos cum pleno mandato, et hac eadem racione de Austria. sed quoniam absentaturus so erat, recepta corona statim rediret, interim vero ipse electoresque imperii dimitterent suos in loco, qui cum oratoribus ipsis super materia ecclesie conferre deberent. quo vero ad privatam audienciam, si illa peteretur pro ecclesie causa, necessaria non esset; pro aliis vero rebus cum peterent, horam designaret. [4b] Arelatensis autem gracias egit pro benigna et honorifica suscepcione benignaque audiencia et responsione, mixtoque s5 sermone de periculi magnitudine, si diebus ejus contingeret conculcari generalium con- ciliorum auctoritatem, suavi alloquio dicebat, propterea quod ipse archiepiscopus Are- latensis et sic unus ex principibus foret imperii, pro debito suo se requirere regem, ut mature desuper intenderet, subjuncto, quod ad archiepiscopum Arelatensem pertineret coronare Romanorum regem 11 et sic Arelati d fecisset predecessor suus; quod adhuc ipse 4o speraret se facturum. [4°] postque verba magnificencia imperiali in vino et confectionibus collacione data legati et oratores recesserunt, ut in ingressu ita in egressu rege comitante eos. 1442 Mai 27 a) W stellt um eo eciam. b) om. R. c) om. R. d) WArelatensis. 50 1 D. i. der Frankfurter Rat. Der Pfalzgraf befand sich nicht im Gefolge 45 des Königs. Vgl. S. 371 Anm. 1. s Vgl. die Nachschrift zu nr. 233. 4 Vgl. nr. 200. 5 Vgl. nr. 143 art. 4, auch ebenda Variante a zu art. 1, ferner nr. 146. 6D. i. der Brief des Papstes Felix. Helwig von Boppard. s Vgl. nr. 165 art. 2. 2 Man vergleiche die Schrift „De officiis mini- strorum“ bei Migne 16, 23-184. 10 Propst von St. Marien ad gradus in Mainz, erzbischöflicher Vikar. 11 Vgl. die S. 191 Anm. 13 angeführte Literatur.
Strana 596
596 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Juni 6 1442 [5] Biduo autem sequenti in ecclesia sancti Francisci post missam Joannes de Juni 4 Carvajala, nuncius olim Eugenii, coram rege proposuit, litteris presentatis sub 1440 data anni 40 b de dieta Núrenbergensi mencionem facientibus c 1, in eisdem nominatis tanquam nunciis ejus Leodiensi episcopo (qui, ut ad illam, eciam ad istam non comparuit), dicto Carvajal, Nicolao de Cusa et Jacobo de Oratoribus d. ipse vero Joannes oratorie 5 dicebat laudes persone regie, commemorata dudum facta per eum visitacione ad sanctum sepulchrum2; cujus deus exaudisset oracionem, quia pervenisset ad culmen imperii. circa vero causam ecclesie dicebat, quod Basilienses, qui retribuebant mala pro bonis, detra- herent domino suo. nam propterea quod sequebatur bonitatem unionis Grecorum, dixissent se condempnare eum. qui tamen nullo modo essent concilium generale, quoniam eorum io consensu et consilio olim Eugenius dissolvisset3 illud eaque racione ab eo recesserant 4 boni viri, cardinales sancte Crucis, sancti Petri et sancti Angeli. ipsi quoque Basilienses fuissente condempnati tanquam heretici! et scismatici ideoque tanquam „atrium, quod est foris templum", juxta contenta in apocalipsi 5 eiciendi essent foras s, qui Basilee perstitissenth ad impugnandum se ipsos nec in alia quam in nacione Germanica per- 15 mitterentur (multaque alia generis hujus exacerbacione dicebat); quod erexissent idolum quendam Amedeum, tria concludens desideria esse magistri sui: quod expellerentur de finibus Germanie, quod tolleretur suspensio animarum i et quod illi redderetur obediencia, pro qua promittebat vitam eternam, non pecunias male congregatas ‘; quodque Basiliensibus, qui venerant cum magnis pompis et caudis, si dicere vellent, ipsi eciam vellent respon- 20 dere. [5 a] unus autem ex oratoribus sancte synodi, qui astabant, magister Franciscus de Fusche, exordio sumpto, quod ad mediatorem spectaret equalitatem servare, quoniam illi tetigissent super materia ecclesie, dicebat, quod ad regem ut k mediatorem bonum pertineret dari sibi aliisque tunc a tantibus audienciam super causa ecclesie. [55] re- plicante vero ipso Jodnne, quod dimitterent habitus et sic audirentur, Franciscus 25 respondebat peticionem hanc fieri ad regem, velut tyrannus esset, ut dimitti faceret habitus suis dignitatibus archiepiscopali et episcopali convenientes. [5 ] Joannem denique triplicantem, quod ille Segobius veniret sicut alio anno" et monachus ille in habitu monachali et, si vellent audiri, permitterentur per 20 dies garrulare, postea vero ipsi dicerent, Treverensis supprimens dicebat ejusmodi non decere. [54] rex s0 autem habita consultacione dixit, quod super audiencia danda vellet deliberare. [6] Qui nudius1 secundo statim a loco recessit versus Aquisgranum, re- cepturus primam regni coronam, cum eo vero Arelatensis cardinalis comitaturus iter suum. 7] Dieque isto parte consulatus Panormitano et sancti Calixti cardinalibus tanquam ex regis mandato s intimatum est, quod abstinere vellent a delacione s5 crucis et portacione capelli. quibus responso, quod intendebant incedere sicut presente Juni 6 a) B Carvijal ; W anf Rasur Carvialis. b) R 1440. c) BW facientes. d) in BWR ist Oratoribus missurstindlich in der Bedeutung von nunciis aufgefaat; deshalb ist swischen diesem Worte und dom vorungehenden de ein Zwischeuraum gelassen, gleick als ob der Eigenname noch zu ergänzen sei. e) R fuisset. f) heretici — tamquam ist in Waam Rande nachgetragen. g) cm.; BWR foris. h) R perstitisset. i) em.; BWR animorum. k) W 40 add. ad. I) ist in. W korr. fio modus. 1 Auch auf dem Mainzer Kongreß hatten die päpstlichen Gesandten ein an den Nürnberger Reichstag adressiertes Schreiben überreicht. Vgl. RTA. 15, 554. Im Jahre 1436. Vgl. Chmel, Friedrich IV. I, 277-280, auch RTA. 15 nr. 262 art. 1. ' Durch die Bulle „Doctoris gentium“ vom 18. Sept. 1437 (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCCXIII-CCCCXXV und Mon. conc. 2, 1033-1040). * Der Kardinal s. Crucis Niccolò Albergati ver- ließ Basel am 21. Mai 1436, der Kardinal s. Petri ad vincula Juan Cervantes am 9. September 1437 und Kardinal Julian Cesarini am 9. Januar 1438. Vgl. Mon. conc. 2, 885 und 1016 und 3, 11-12. 45 5 Aрос. 11, 2. 6 Dieser Hieb galt offenbar der Absicht des Konzils, dem König einen Teil des Griechenzehnten zu überlassen. Vgl. RTA. 15 nr. 270. Vgl. RTA. 15 nr. 357 art. 10b. 8 Vgl. nr. 147 art. 4. 50
596 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Juni 6 1442 [5] Biduo autem sequenti in ecclesia sancti Francisci post missam Joannes de Juni 4 Carvajala, nuncius olim Eugenii, coram rege proposuit, litteris presentatis sub 1440 data anni 40 b de dieta Núrenbergensi mencionem facientibus c 1, in eisdem nominatis tanquam nunciis ejus Leodiensi episcopo (qui, ut ad illam, eciam ad istam non comparuit), dicto Carvajal, Nicolao de Cusa et Jacobo de Oratoribus d. ipse vero Joannes oratorie 5 dicebat laudes persone regie, commemorata dudum facta per eum visitacione ad sanctum sepulchrum2; cujus deus exaudisset oracionem, quia pervenisset ad culmen imperii. circa vero causam ecclesie dicebat, quod Basilienses, qui retribuebant mala pro bonis, detra- herent domino suo. nam propterea quod sequebatur bonitatem unionis Grecorum, dixissent se condempnare eum. qui tamen nullo modo essent concilium generale, quoniam eorum io consensu et consilio olim Eugenius dissolvisset3 illud eaque racione ab eo recesserant 4 boni viri, cardinales sancte Crucis, sancti Petri et sancti Angeli. ipsi quoque Basilienses fuissente condempnati tanquam heretici! et scismatici ideoque tanquam „atrium, quod est foris templum", juxta contenta in apocalipsi 5 eiciendi essent foras s, qui Basilee perstitissenth ad impugnandum se ipsos nec in alia quam in nacione Germanica per- 15 mitterentur (multaque alia generis hujus exacerbacione dicebat); quod erexissent idolum quendam Amedeum, tria concludens desideria esse magistri sui: quod expellerentur de finibus Germanie, quod tolleretur suspensio animarum i et quod illi redderetur obediencia, pro qua promittebat vitam eternam, non pecunias male congregatas ‘; quodque Basiliensibus, qui venerant cum magnis pompis et caudis, si dicere vellent, ipsi eciam vellent respon- 20 dere. [5 a] unus autem ex oratoribus sancte synodi, qui astabant, magister Franciscus de Fusche, exordio sumpto, quod ad mediatorem spectaret equalitatem servare, quoniam illi tetigissent super materia ecclesie, dicebat, quod ad regem ut k mediatorem bonum pertineret dari sibi aliisque tunc a tantibus audienciam super causa ecclesie. [55] re- plicante vero ipso Jodnne, quod dimitterent habitus et sic audirentur, Franciscus 25 respondebat peticionem hanc fieri ad regem, velut tyrannus esset, ut dimitti faceret habitus suis dignitatibus archiepiscopali et episcopali convenientes. [5 ] Joannem denique triplicantem, quod ille Segobius veniret sicut alio anno" et monachus ille in habitu monachali et, si vellent audiri, permitterentur per 20 dies garrulare, postea vero ipsi dicerent, Treverensis supprimens dicebat ejusmodi non decere. [54] rex s0 autem habita consultacione dixit, quod super audiencia danda vellet deliberare. [6] Qui nudius1 secundo statim a loco recessit versus Aquisgranum, re- cepturus primam regni coronam, cum eo vero Arelatensis cardinalis comitaturus iter suum. 7] Dieque isto parte consulatus Panormitano et sancti Calixti cardinalibus tanquam ex regis mandato s intimatum est, quod abstinere vellent a delacione s5 crucis et portacione capelli. quibus responso, quod intendebant incedere sicut presente Juni 6 a) B Carvijal ; W anf Rasur Carvialis. b) R 1440. c) BW facientes. d) in BWR ist Oratoribus missurstindlich in der Bedeutung von nunciis aufgefaat; deshalb ist swischen diesem Worte und dom vorungehenden de ein Zwischeuraum gelassen, gleick als ob der Eigenname noch zu ergänzen sei. e) R fuisset. f) heretici — tamquam ist in Waam Rande nachgetragen. g) cm.; BWR foris. h) R perstitisset. i) em.; BWR animorum. k) W 40 add. ad. I) ist in. W korr. fio modus. 1 Auch auf dem Mainzer Kongreß hatten die päpstlichen Gesandten ein an den Nürnberger Reichstag adressiertes Schreiben überreicht. Vgl. RTA. 15, 554. Im Jahre 1436. Vgl. Chmel, Friedrich IV. I, 277-280, auch RTA. 15 nr. 262 art. 1. ' Durch die Bulle „Doctoris gentium“ vom 18. Sept. 1437 (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCCXIII-CCCCXXV und Mon. conc. 2, 1033-1040). * Der Kardinal s. Crucis Niccolò Albergati ver- ließ Basel am 21. Mai 1436, der Kardinal s. Petri ad vincula Juan Cervantes am 9. September 1437 und Kardinal Julian Cesarini am 9. Januar 1438. Vgl. Mon. conc. 2, 885 und 1016 und 3, 11-12. 45 5 Aрос. 11, 2. 6 Dieser Hieb galt offenbar der Absicht des Konzils, dem König einen Teil des Griechenzehnten zu überlassen. Vgl. RTA. 15 nr. 270. Vgl. RTA. 15 nr. 357 art. 10b. 8 Vgl. nr. 147 art. 4. 50
Strana 597
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 597 1442 Mai 21 bis rege, congratulati sunt dicentes, si presciverant a eorum propositum, numquam fecisse dictam intimacionem. [8] Abinde b parte legatorum et oratorum sancte synodi dimissis pro parte regis Augustensi et Chimensic episcopis, marchioni de Rûteling d et Thome e Haselbach, com- 5 memorata regia responsione, quod absente eo habende essent informaciones super causa ecclesie, significatum est de remansione hac ex causa Panormitani et sancti Calixti car- dinalium aliorumque oratorum preter Thomam de Corcellis, archidiaconum Metensem et decanum Basiliensem cum Arelatensi profectos ideoque illorum esset assignare au- dienciam. [8a] qui responderunt: ad hoc se fuisse dimissos, non vero ad con- 10 cludendum, libenterque audire vellent, quia eciam audirent alios sermones, quorum non tanta foret necessitas, omnique die per duas horas ante prandium in domo consulatus et propter injuriam vitandam partem unam in alterius absencia, poterantque omnia plene explicari, quia post regressum regis non tam esset audiencie locus. cui scribere vellent de propositis et alia peterent dari in scriptis, ut rege veniente omnia ei fideliter referrent, 15 relacione ipsa facienda fortassis in presencia parcium, et quod circa duo principaliter instandum esset: de persistencia legittima concilii Basiliensis hactenus et de justificacione synodalis processus. [8] alter 1 vero episcoporum duorum, qui ad audiendum deputati fuerant per regem, sciens pertractata que inter electores quinque erant2, dicebat se timere, quod semen erat bonum, sed terra non bona, prout astantes intellexerunt, denotans, que- 20 cumque dicerentur pro veritate et justicia concilii, non fructificare. [8c] per hujusmodi autem concessam audienciam qualificatam utique per auditores ipsos, quia de justicia solum mencionem fecerunt, legati et oratores concilii intellexerunt, quod in ipsa dieta, ut de pace ecclesie cum eis tractaretur, deputati ipsi commissionem non haberent. qualis vero foret intencio plurium ex electoribus imperii ad tractandum cum ipsis legatis et ora- 25 toribus concilii de pace ecclesie, patuit satis, quando nec audienciam illis voluerunt conferre3. [9] Accepit autem onus allegacionum faciendarum cardinalis Panormitanus, quoniam juriste essent omnes fere, qui erant deputati ad audiendum. predictis igitur quatuor pro rege et pro singulis electorum duobus vel uno ad domum Panormitani convenientibus, die 14. junii, uno interposito 4 solum, tribus continue diebus super causa ecclesie fecit Juui !4 so Panormitanus ipse proposiciones, ut earum tenore5 constat, continencie plenioris. [10] Cum vero in domo propria propter sui reverenciam deputati audierant alle- gantem Panormitanum, sed assignata fuisset audiencia nunciis olim Eugenii in domo consulatus, intellecto quod Nicolaus de Cusa aggregata per eum multitudine Mendi- cancium et aliorum gloriando diceret, qui ex Basilea venissent, non fuisse ausos publice dicere, sicut ipse volebat, pro parte legatorum et oratorum requisita simili audiencia deputati per regem responderunt habere mandatum non in multitudine, sed ad partem audire debere, ideoque illi non annueretur, si turmatim dicere vellet. quod et factum extitit. etenim cum intrasset turmatim pretorium, audivit ab ipsis deputatis exire se velle cum aggregatis suis, eum inibi dimittendo. qui, preter quatuor aut quinque remanentes 40 cum eo turma illa egressa, auditus est per tres continuo dies 6. [11] Quid vero parte concilii aut ipsius olim Eugenii expositum fuerit, quoniam allegaciones in scriptis utrimque redacte et predictis deputatis presentate suo 35 Aug. 14 45 a) R presciverint. b) hier beginnl in BWR cap. 14 mil der Uberschrift Allegaciones, prout ipsi pecierunt, de justicia synodali coram auditoribus regis et electorum imperii facte per cardinalem Panormitanum conse- quenter ex adverso hinc non tam plene, sed illine scriptis communicatis pre sermone, habundanciis aliis quoque petitis. c) WR Chimiensi. d) W Râteling; R Rôteling. e) em.; BWR Thoma. 50 1 Der Bischof von Chiemsee, der im November 1441 am Frankfurter Reichstage teilgenommen hatte. 2 Vgl. S. 50 Z. 26 ff. 3 Vgl. art. 14. 4 5 6 Vgl. S. 245. Vgl. nr. 212 und das S. 246 f. Gesagte. Vom 21. bis 23. Juni. Vgl. nr. 210 und S. 245.
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 597 1442 Mai 21 bis rege, congratulati sunt dicentes, si presciverant a eorum propositum, numquam fecisse dictam intimacionem. [8] Abinde b parte legatorum et oratorum sancte synodi dimissis pro parte regis Augustensi et Chimensic episcopis, marchioni de Rûteling d et Thome e Haselbach, com- 5 memorata regia responsione, quod absente eo habende essent informaciones super causa ecclesie, significatum est de remansione hac ex causa Panormitani et sancti Calixti car- dinalium aliorumque oratorum preter Thomam de Corcellis, archidiaconum Metensem et decanum Basiliensem cum Arelatensi profectos ideoque illorum esset assignare au- dienciam. [8a] qui responderunt: ad hoc se fuisse dimissos, non vero ad con- 10 cludendum, libenterque audire vellent, quia eciam audirent alios sermones, quorum non tanta foret necessitas, omnique die per duas horas ante prandium in domo consulatus et propter injuriam vitandam partem unam in alterius absencia, poterantque omnia plene explicari, quia post regressum regis non tam esset audiencie locus. cui scribere vellent de propositis et alia peterent dari in scriptis, ut rege veniente omnia ei fideliter referrent, 15 relacione ipsa facienda fortassis in presencia parcium, et quod circa duo principaliter instandum esset: de persistencia legittima concilii Basiliensis hactenus et de justificacione synodalis processus. [8] alter 1 vero episcoporum duorum, qui ad audiendum deputati fuerant per regem, sciens pertractata que inter electores quinque erant2, dicebat se timere, quod semen erat bonum, sed terra non bona, prout astantes intellexerunt, denotans, que- 20 cumque dicerentur pro veritate et justicia concilii, non fructificare. [8c] per hujusmodi autem concessam audienciam qualificatam utique per auditores ipsos, quia de justicia solum mencionem fecerunt, legati et oratores concilii intellexerunt, quod in ipsa dieta, ut de pace ecclesie cum eis tractaretur, deputati ipsi commissionem non haberent. qualis vero foret intencio plurium ex electoribus imperii ad tractandum cum ipsis legatis et ora- 25 toribus concilii de pace ecclesie, patuit satis, quando nec audienciam illis voluerunt conferre3. [9] Accepit autem onus allegacionum faciendarum cardinalis Panormitanus, quoniam juriste essent omnes fere, qui erant deputati ad audiendum. predictis igitur quatuor pro rege et pro singulis electorum duobus vel uno ad domum Panormitani convenientibus, die 14. junii, uno interposito 4 solum, tribus continue diebus super causa ecclesie fecit Juui !4 so Panormitanus ipse proposiciones, ut earum tenore5 constat, continencie plenioris. [10] Cum vero in domo propria propter sui reverenciam deputati audierant alle- gantem Panormitanum, sed assignata fuisset audiencia nunciis olim Eugenii in domo consulatus, intellecto quod Nicolaus de Cusa aggregata per eum multitudine Mendi- cancium et aliorum gloriando diceret, qui ex Basilea venissent, non fuisse ausos publice dicere, sicut ipse volebat, pro parte legatorum et oratorum requisita simili audiencia deputati per regem responderunt habere mandatum non in multitudine, sed ad partem audire debere, ideoque illi non annueretur, si turmatim dicere vellet. quod et factum extitit. etenim cum intrasset turmatim pretorium, audivit ab ipsis deputatis exire se velle cum aggregatis suis, eum inibi dimittendo. qui, preter quatuor aut quinque remanentes 40 cum eo turma illa egressa, auditus est per tres continuo dies 6. [11] Quid vero parte concilii aut ipsius olim Eugenii expositum fuerit, quoniam allegaciones in scriptis utrimque redacte et predictis deputatis presentate suo 35 Aug. 14 45 a) R presciverint. b) hier beginnl in BWR cap. 14 mil der Uberschrift Allegaciones, prout ipsi pecierunt, de justicia synodali coram auditoribus regis et electorum imperii facte per cardinalem Panormitanum conse- quenter ex adverso hinc non tam plene, sed illine scriptis communicatis pre sermone, habundanciis aliis quoque petitis. c) WR Chimiensi. d) W Râteling; R Rôteling. e) em.; BWR Thoma. 50 1 Der Bischof von Chiemsee, der im November 1441 am Frankfurter Reichstage teilgenommen hatte. 2 Vgl. S. 50 Z. 26 ff. 3 Vgl. art. 14. 4 5 6 Vgl. S. 245. Vgl. nr. 212 und das S. 246 f. Gesagte. Vom 21. bis 23. Juni. Vgl. nr. 210 und S. 245.
Strana 598
598 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 loco 1 infra inseruntur, nulla pro modo fit annotacio. sed et illud subjungitur, quod Mai 2) bis multo plura per ipsum Nicolaum dicta fuerunt in trina sua allegacione, personalia presertim. Aug. 14 fuerunt quoque perlecte multe scripture, tanquam pro sua facerent parte, sicut protesta- ciones eciam per Panormitanum, ut dicitur, facte 2, decreta quoque de compactatis cum Grecis 3 et de indulgenciis 4 plene laudancia intendendum fore ad Grecorum unionem, qua inter alias ex causa exaggerabat a depositum fuisse olim Eugenium. quare vero in scriptis non omnia dicta ejus redacta fuere vel presentata deputatis aut per illos, quem- admodum que subiciuntur, non communicata, presentis scripture non est reddere racionem. id autem unum dicitur, quantum pro tunc visum est horum scriptori, qui Panormitanum audivit loquentem ejusque scripta vidit, quod plenius dicta ejus scripto communicata fuere 10 quam sermone expressa quodque in allegacionibus Panormitani preter verba, que in prima persona de se ipso dicit, abstractus de aliis suis allegacionibus, theologicis pocius quam juristalibus, preinsertusb est casus veritatem narrans facti compositus per cardinalem sancti Calixti 5. varie etenim desuper gestis circa parcialem conclusionem legatorum 6 referebatur per adversarios. [11"] quorum allegacionibus cum interfuissent duo ex 15 oratoribus concilii et magister Eneas de Senise, qui dicta notavit retulitque horum com- mentariensi, ab auditoribus regis et electorum imperii petita simili audiencia publica, in qua cum libris ad oculum ostendere vellent omni veritate carere allegata per Nicolaum de Cusa, similiter et contenta in libello ab ipso olim Eugenio destinato ad quasdam uni- versitates generalium studiorum et incipiente „Etsi non dubitemus" 7, deputati re- 20 sponderunt se nolle aliam concedere audienciam, sed datis eisdem, quas vellent, longe aut compendiose scripto allegacionibus, si que dubia haberent, dicerent postea utrum autem invenerint dubia vel non, minime scitur; sed id dicitur, quod super hiis nulla fuit facta collacio. super materia autem dicti libelli, quia auctoritatem Constanciensis synodi annullantis, plurimum in Germania confundebantur nuncii olim Eugenii cumque, 2s prout relatum est a nunciis concilii, in alia quadam dieta * negaverant illum, sed quod Basilienses confinxissent ab uno illorum studiorum?, quibus destinatus est, habita bulla originali in hac dieta ostensa fuit deputatis a rege aliisque multis. qui vero ex hiis zelum habebant determinacionis facte in concilio Constanciensi permultum cupierunt in scriptis videre confutacionem illius ab oratoribus concilii, ut, que in contrarium allegarentur, so simul cum textu describerentur, quomodo se habent textus juristarum cum glosis. cum igitur adversus dictum libellum scripsissent jam dudum Panormitanus et Thomas de Cor- cellis, ex dictis eorum aliisque gesta presertim per Constanciense et Basiliense concilia ac per ipsum Eugenium, dum papa foret, concernentibus per cardinalem sancti Calixti diebus hiis festino labore scripto redacta est glosa 10 textum impugnans deputatisque per s5 regem et aliis communicata, cujus tenor eciam inferius" describitur 11, insertis primo cardinalis Panormitani et Nicolai de Cusa allegacionibus. a) B exagerabat. b) R insertus. c) der Schreiber von R macht hiereu die Randbemerkung Pius papa. d) W in- fernus. D. i. in lib. 18 cap. 18-38 von Segovias Chronik. Vgl. die Quellenbeschreibungen der nrr. 210 u. 212. 2 Vgl. S. 541 Anm. 14. 3 Das Dekret „Sicut pia mater" der 19. Ses- sion vom 7. September 1434 (vgl. RTA. 15, 458 Anm. 1). 4 Das Dekret „Vox illa jocunditatis“ der 24. Ses- sion vom 14. April 1436 (vgl. RTA. 15, 371 Anm. 4). 5 Vgl. S. 246. 6 Das Dekret „Hec sacrosancta synodus", das von der Minorität des Konzils am 7. Mai 1437 publiziert worden war (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCXVII bis CCCXIX und Mon. conc. 2, 980-981). Vgl. 40 Hefele 7, 644ff.; auch RTA. 15, 816 Anm. 3. Vgl. S. 300 Anm. 3. Dieser Reichstag könnte nur der Frankfurter vom 11. November 1441 sein. Die Universität Montpellier, wie aus dem S. 300 4b Anm. 3 mitgeteilten handschriftlichen Material leicht. zu erschen ist. 10 Zwei Texte dieser Glosse sind S. 300 Anm. 3 erwähnt. 11 Vgl. ebenda. 50
598 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 loco 1 infra inseruntur, nulla pro modo fit annotacio. sed et illud subjungitur, quod Mai 2) bis multo plura per ipsum Nicolaum dicta fuerunt in trina sua allegacione, personalia presertim. Aug. 14 fuerunt quoque perlecte multe scripture, tanquam pro sua facerent parte, sicut protesta- ciones eciam per Panormitanum, ut dicitur, facte 2, decreta quoque de compactatis cum Grecis 3 et de indulgenciis 4 plene laudancia intendendum fore ad Grecorum unionem, qua inter alias ex causa exaggerabat a depositum fuisse olim Eugenium. quare vero in scriptis non omnia dicta ejus redacta fuere vel presentata deputatis aut per illos, quem- admodum que subiciuntur, non communicata, presentis scripture non est reddere racionem. id autem unum dicitur, quantum pro tunc visum est horum scriptori, qui Panormitanum audivit loquentem ejusque scripta vidit, quod plenius dicta ejus scripto communicata fuere 10 quam sermone expressa quodque in allegacionibus Panormitani preter verba, que in prima persona de se ipso dicit, abstractus de aliis suis allegacionibus, theologicis pocius quam juristalibus, preinsertusb est casus veritatem narrans facti compositus per cardinalem sancti Calixti 5. varie etenim desuper gestis circa parcialem conclusionem legatorum 6 referebatur per adversarios. [11"] quorum allegacionibus cum interfuissent duo ex 15 oratoribus concilii et magister Eneas de Senise, qui dicta notavit retulitque horum com- mentariensi, ab auditoribus regis et electorum imperii petita simili audiencia publica, in qua cum libris ad oculum ostendere vellent omni veritate carere allegata per Nicolaum de Cusa, similiter et contenta in libello ab ipso olim Eugenio destinato ad quasdam uni- versitates generalium studiorum et incipiente „Etsi non dubitemus" 7, deputati re- 20 sponderunt se nolle aliam concedere audienciam, sed datis eisdem, quas vellent, longe aut compendiose scripto allegacionibus, si que dubia haberent, dicerent postea utrum autem invenerint dubia vel non, minime scitur; sed id dicitur, quod super hiis nulla fuit facta collacio. super materia autem dicti libelli, quia auctoritatem Constanciensis synodi annullantis, plurimum in Germania confundebantur nuncii olim Eugenii cumque, 2s prout relatum est a nunciis concilii, in alia quadam dieta * negaverant illum, sed quod Basilienses confinxissent ab uno illorum studiorum?, quibus destinatus est, habita bulla originali in hac dieta ostensa fuit deputatis a rege aliisque multis. qui vero ex hiis zelum habebant determinacionis facte in concilio Constanciensi permultum cupierunt in scriptis videre confutacionem illius ab oratoribus concilii, ut, que in contrarium allegarentur, so simul cum textu describerentur, quomodo se habent textus juristarum cum glosis. cum igitur adversus dictum libellum scripsissent jam dudum Panormitanus et Thomas de Cor- cellis, ex dictis eorum aliisque gesta presertim per Constanciense et Basiliense concilia ac per ipsum Eugenium, dum papa foret, concernentibus per cardinalem sancti Calixti diebus hiis festino labore scripto redacta est glosa 10 textum impugnans deputatisque per s5 regem et aliis communicata, cujus tenor eciam inferius" describitur 11, insertis primo cardinalis Panormitani et Nicolai de Cusa allegacionibus. a) B exagerabat. b) R insertus. c) der Schreiber von R macht hiereu die Randbemerkung Pius papa. d) W in- fernus. D. i. in lib. 18 cap. 18-38 von Segovias Chronik. Vgl. die Quellenbeschreibungen der nrr. 210 u. 212. 2 Vgl. S. 541 Anm. 14. 3 Das Dekret „Sicut pia mater" der 19. Ses- sion vom 7. September 1434 (vgl. RTA. 15, 458 Anm. 1). 4 Das Dekret „Vox illa jocunditatis“ der 24. Ses- sion vom 14. April 1436 (vgl. RTA. 15, 371 Anm. 4). 5 Vgl. S. 246. 6 Das Dekret „Hec sacrosancta synodus", das von der Minorität des Konzils am 7. Mai 1437 publiziert worden war (gedr. Cecconi I, 2 pag. CCCXVII bis CCCXIX und Mon. conc. 2, 980-981). Vgl. 40 Hefele 7, 644ff.; auch RTA. 15, 816 Anm. 3. Vgl. S. 300 Anm. 3. Dieser Reichstag könnte nur der Frankfurter vom 11. November 1441 sein. Die Universität Montpellier, wie aus dem S. 300 4b Anm. 3 mitgeteilten handschriftlichen Material leicht. zu erschen ist. 10 Zwei Texte dieser Glosse sind S. 300 Anm. 3 erwähnt. 11 Vgl. ebenda. 50
Strana 599
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 599 [12] Post a autem ex Aquisgrani regis accessum, qui fuit septima julii, die tercio in conventu sancti Francisci aliis legatis et oratoribus assistentibus Panormitanus proposuit 1, quod adiissent ejus presenciam visitacionis gracia, congratulati de suscepta coronacione suoque incolumi reditu, gracias quoque agentes de honore per eum impenso 5 cardinali Arelatensi eunti et redeunti cum eo, significantes rursum, quod, cum juxta ordinacionem ipsius per eos, qui manserant, facte fuerant allegaciones et deputatis suis date in scriptis, supplicabant, ut cum maturitate et bonis consiliis procederet in ecclesie causa, commissurus relacionem faciendam fideli et prudentib viro, utque dignaretur eos interesse tempore faciende relacionis. notificabant denique, quomodo ab inicio accessus 1o eorum ob sue reverenciam majestatis semper abstinuerant ab omni eo, quod scandalizare posset eciam adversarios. qui non servantes equalitatem diffamabant eos in quibuscumque conventibus et collegiis, conantes (quod perficere non potuerant), ut de ecclesiis expellerentur vel in eorum presencia cessaretur a divinis. quod tamen ad ipsos legatos et oratores pertinebat magis facere contra eos, quoniam ecclesia foret actrix et facile erat juxta 15 decreta concilii ostendere eos ab ecclesia precisos; sed facere nolentes hec, notificabant, ut sua regia celsitudo provideret. [12"] qui organo Augustensis episcopi re- spondit: regraciari de visitacione et gaudere de congratulacione eorum, similiter de exhibita actione graciarum pro hiis, que in Arelatensi fecerat juxta debitum suum; quo vero ad alia tangencia ecclesie causam, super qua eciam principes interveniebant, quod 2o vellet cum ipsis deliberare. [13] Per Arelatensem vero, qui absque legatis aliis aliquando regem visitabat, diligencia facta est, ut interesse possent relacioni faciende. sed perceptum est, parte adversa minorem instanciam non intervenire, ne relacio publice umquam fieret. [13a] unde legati ipsi et oratores in domo sua visitantes regem, Panormitano 25 loquente, exhortati sunt de relacione in publico facienda, materia ipsa con- cernente conciliume, ecclesiam, imperium quoque et omnes fideles. procincte eciam ex- posuit de justificacione synodalis processus contra olim Eugenium quodque concilium nusquam dissolutum fuisset proprio consensu nec, sicut pretenderent, ex plenitudine apostolice potestatis. multa eciam dixit contra prefatum libellum ad universitates stu- so diorum, contestans scripturam illam sive epistolam, quovis appellaretur nomine, hereticam fore, concludens, quod, si publice fieret relacio super hiis, que fidei et ecclesie, omnes principes sequerentur, si autem clamdestine, scandalum et divisio inter Germanie prin- cipes. [135] Arelatensis eciam exhortatus est, ut fidem defenderet et justiciam ; de quo laudem habitura esset domus sua Austrie. nec de rebus ecclesie agendum foret s5 per pacta et condiciones sicut de equi unius vendicione. [13 ] rex autem respondit commemoratis suis laboribus ad pacem et tranquillitatem ecclesie post assumpcionem suam ad culmen imperii et quod intendebat in hiis procedere debitis ac convenientibus modis. [14] Cumque in ecclesia sancti Anthonii2 expectassent diucius legati ipsi et oratores locuturi Maguntino Treverensi et comiti palatino electoribus ibidem consistentibus, audien- 4o ciam habere non potuerunt, siquidem intellexerant instanciam fieri, ut obediencia redderetur olim Eugenio concessuro certa avisamenta pro indempnitate 1442 Juli 7 Juli 10 45 a) in BWR beginnt hier cap. 15 mit der Uberschrift Post reditum Romanorum regis de Aquisgrani ex tribus prima recepta corona due visitaciones legatorum et oratorum synodalinm facta summarie informacione de justicia concilii requirencium publicam fieri relacionem de utrimque allegacionibus; et tunc revelantur avisamenta dicta quinque electorum imperii, reddendam [in B folgt unterpuuktiert vero; R add. vero] obedienciam fore pape [W papa] concessuro nacioni Germanice decreta concilii Basiliensis, avisamentorum effectu summarie designato. b) R providenti. c) om. W. 1 Einige Ergänzungen zu dem oben mitgeteilten Inhalt der Ansprache Tudeschis sind in der Chronik 50 des Kaplans Erhard von Appenwiler (Basler Chro- niken 4, 384; vgl. oben S. 167) enthalten. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 2 Uber die am 26. Juni 1719 abgebrannte An- toniterkirche handelt Battonn 2, 209�210; vgl. ebenda 2, 201-204. 76
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 599 [12] Post a autem ex Aquisgrani regis accessum, qui fuit septima julii, die tercio in conventu sancti Francisci aliis legatis et oratoribus assistentibus Panormitanus proposuit 1, quod adiissent ejus presenciam visitacionis gracia, congratulati de suscepta coronacione suoque incolumi reditu, gracias quoque agentes de honore per eum impenso 5 cardinali Arelatensi eunti et redeunti cum eo, significantes rursum, quod, cum juxta ordinacionem ipsius per eos, qui manserant, facte fuerant allegaciones et deputatis suis date in scriptis, supplicabant, ut cum maturitate et bonis consiliis procederet in ecclesie causa, commissurus relacionem faciendam fideli et prudentib viro, utque dignaretur eos interesse tempore faciende relacionis. notificabant denique, quomodo ab inicio accessus 1o eorum ob sue reverenciam majestatis semper abstinuerant ab omni eo, quod scandalizare posset eciam adversarios. qui non servantes equalitatem diffamabant eos in quibuscumque conventibus et collegiis, conantes (quod perficere non potuerant), ut de ecclesiis expellerentur vel in eorum presencia cessaretur a divinis. quod tamen ad ipsos legatos et oratores pertinebat magis facere contra eos, quoniam ecclesia foret actrix et facile erat juxta 15 decreta concilii ostendere eos ab ecclesia precisos; sed facere nolentes hec, notificabant, ut sua regia celsitudo provideret. [12"] qui organo Augustensis episcopi re- spondit: regraciari de visitacione et gaudere de congratulacione eorum, similiter de exhibita actione graciarum pro hiis, que in Arelatensi fecerat juxta debitum suum; quo vero ad alia tangencia ecclesie causam, super qua eciam principes interveniebant, quod 2o vellet cum ipsis deliberare. [13] Per Arelatensem vero, qui absque legatis aliis aliquando regem visitabat, diligencia facta est, ut interesse possent relacioni faciende. sed perceptum est, parte adversa minorem instanciam non intervenire, ne relacio publice umquam fieret. [13a] unde legati ipsi et oratores in domo sua visitantes regem, Panormitano 25 loquente, exhortati sunt de relacione in publico facienda, materia ipsa con- cernente conciliume, ecclesiam, imperium quoque et omnes fideles. procincte eciam ex- posuit de justificacione synodalis processus contra olim Eugenium quodque concilium nusquam dissolutum fuisset proprio consensu nec, sicut pretenderent, ex plenitudine apostolice potestatis. multa eciam dixit contra prefatum libellum ad universitates stu- so diorum, contestans scripturam illam sive epistolam, quovis appellaretur nomine, hereticam fore, concludens, quod, si publice fieret relacio super hiis, que fidei et ecclesie, omnes principes sequerentur, si autem clamdestine, scandalum et divisio inter Germanie prin- cipes. [135] Arelatensis eciam exhortatus est, ut fidem defenderet et justiciam ; de quo laudem habitura esset domus sua Austrie. nec de rebus ecclesie agendum foret s5 per pacta et condiciones sicut de equi unius vendicione. [13 ] rex autem respondit commemoratis suis laboribus ad pacem et tranquillitatem ecclesie post assumpcionem suam ad culmen imperii et quod intendebat in hiis procedere debitis ac convenientibus modis. [14] Cumque in ecclesia sancti Anthonii2 expectassent diucius legati ipsi et oratores locuturi Maguntino Treverensi et comiti palatino electoribus ibidem consistentibus, audien- 4o ciam habere non potuerunt, siquidem intellexerant instanciam fieri, ut obediencia redderetur olim Eugenio concessuro certa avisamenta pro indempnitate 1442 Juli 7 Juli 10 45 a) in BWR beginnt hier cap. 15 mit der Uberschrift Post reditum Romanorum regis de Aquisgrani ex tribus prima recepta corona due visitaciones legatorum et oratorum synodalinm facta summarie informacione de justicia concilii requirencium publicam fieri relacionem de utrimque allegacionibus; et tunc revelantur avisamenta dicta quinque electorum imperii, reddendam [in B folgt unterpuuktiert vero; R add. vero] obedienciam fore pape [W papa] concessuro nacioni Germanice decreta concilii Basiliensis, avisamentorum effectu summarie designato. b) R providenti. c) om. W. 1 Einige Ergänzungen zu dem oben mitgeteilten Inhalt der Ansprache Tudeschis sind in der Chronik 50 des Kaplans Erhard von Appenwiler (Basler Chro- niken 4, 384; vgl. oben S. 167) enthalten. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 2 Uber die am 26. Juni 1719 abgebrannte An- toniterkirche handelt Battonn 2, 209�210; vgl. ebenda 2, 201-204. 76
Strana 600
600 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Germanice nacionis. quibus concessis pro reddenda obediencia, ut asserto dicebatur, Mai 21 bis quinque electores imperii subscripserant se minutaque 1 jam ostendebatur, ut bulla fieret Ang. 14 conformis. quapropter fiducia ejus future declaracionis nuncii ex adverso tam animose prosequebantur. post vero factam publice relacionem de allegatis rege absente per Thomam Haselbach2 coram suis deputatis parte concilii et parte olim Eugenii, ut perceptum est, parte illorum, qui subscripserant se in dictis avisamentis, instancia adhuc non a mediocris fiebat, ut illa obediencia redderetur olim Eugenio. sed rex consultacione habita electoris illius, qui non subscripserat, et quorundam aliorum in deliberacione posuit, utrum juxta illa fieri deberet; utque consulere possent, facta est in publico pronunciatura illorum avisamentorum, copiam habituris, quicumque vellent. summarius autem effectus 10 dictorum avisamentorum est: [Es folgt ein Auszug aus den in RIA. 15 nr. 339 abge- druckten Avisamenta.] [15] Dum b avisamenta hec pronunciarentur, que suo tenore manifeste indicabant, cui ex competitoribus in' papatu reddenda esset obediencia (non utique Felici, qui pro- fessus jam sepe fuerat auctoritatem generalium conciliorum, pollicitus fideliter laborare 15 pro execucione et observacione decretorum Constanciensis et Basiliensis conciliorum, que observari petebantur, sed olim Eugenio adversario dicte auctoritatis et propterea con- dempnato), quoniam die sequenti3 consultacio desuper fieri debebat, legati et oratores regem adierunt. et post missam in monasterio Carmelitarum 4 auditam Panormitanus proposuit gracias agens, quoniam facta fuisset in publico relacio mandatumque, ut 20 super provisione omnes deliberarent, propositum quoque fuisset ad deliberandum avisa- mentum adhesionis faciende olim Eugenio, si concederet, que ad relevamen erant grava- minum Germanice nacionis. in quo manifeste fieret contra sanctum Basiliense concilium, quod ipsi profitebantur. namque in illis avisamentis presupponebatur quasi jam fuisse extinctum in illisque multa continebantur venena circa materiam de loco tempore modoque 25 celebrandi concilii generalis, item propter multas absurditates in illis contentas. sed et illud magna explicabat exaggeracione, quia non deliberaretur super allegatis utrimque, sed de expedienti, cum tamen justicia concilii clara esset; et si regi ipsi vel aliis non sic videbatur, sicut dudum, et tunc offerebant se oratores in publico et quomodocumque in presencia adversariorum ipsis et aliis ostensuros evidenter justiciam et veritatem. so dicebat autem, quod oratores ipsi non credebant avisamenta illa fore de mente sue regie celsitudinis, in qua solum esset spes eorum, ut justiciam concilii defenderet. quocirca sup- plicabant, ut deliberaretur super allegatis de justicia et veritate concilii, non vero, sicut dicta avisamenta aliorsum flectebant, tanquam super expedienti. [15a] Arelatensis post hec pauca locutus est, pro veritate defendenda eciam supplicans. [155] cardi-s nalis vero sancti Calixtid proposuit: sancte synodo° spem fore, ut inf inclita nacione Germanica pro defensione justicie benignos reperiret s favores h, quia pre ceteris nacionibus justicia et veritas sacri Basiliensis concilii nota sibi erant, prout suorum con- 1438 stabat oratorum confessione die 9. januarii et ultima marcii anno 38“ publice contestancium Jan. 9 and non esse necesse eisdem fieri verbum de justicia et veritate concilii, quoniam de hoc 40 Mürz 31 a) om. W. b) in BWR beginnt hier cap. 16 mit der Uberschrift Allocucio ad regem per Panormitanum, conse- quenter Arelatensem, sed habundancius per sancti Calixti cardinales contra dicta avisamenta, ut, quia na- cionem Germanicam non latebat justicia, conformiter esse agendum ad illam, sed electores fugerent illam an- dire; inseriturque prima in dieta avisata conclusio. c) R ex. d) R Sixti. e) in B von einer neueren Hand (Iselin?) korr. aus synode. f) om. BWR. g) R reperire. h) R fautores. 45 Vgl. nr. 120. Vermutlich 25. Juli; vgl. S. 254 Z. 20. Am 23. Juli. Vgl. S. 253. Auf der Nordseite der Mainzergasse zwischen Ellenbogengäßchen und Ankergasse. Vgl. Battonn 5, 143-151. 1 2 5 Vgl. Segovia lib. 13 cap. 4 (Mon. conc. 3, 11), auch RTA. 12, 295. 6 Nicht am 31. März, sondern am 12. April 1438. Vgl. RTA. 12 nr. 156. 50
600 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Germanice nacionis. quibus concessis pro reddenda obediencia, ut asserto dicebatur, Mai 21 bis quinque electores imperii subscripserant se minutaque 1 jam ostendebatur, ut bulla fieret Ang. 14 conformis. quapropter fiducia ejus future declaracionis nuncii ex adverso tam animose prosequebantur. post vero factam publice relacionem de allegatis rege absente per Thomam Haselbach2 coram suis deputatis parte concilii et parte olim Eugenii, ut perceptum est, parte illorum, qui subscripserant se in dictis avisamentis, instancia adhuc non a mediocris fiebat, ut illa obediencia redderetur olim Eugenio. sed rex consultacione habita electoris illius, qui non subscripserat, et quorundam aliorum in deliberacione posuit, utrum juxta illa fieri deberet; utque consulere possent, facta est in publico pronunciatura illorum avisamentorum, copiam habituris, quicumque vellent. summarius autem effectus 10 dictorum avisamentorum est: [Es folgt ein Auszug aus den in RIA. 15 nr. 339 abge- druckten Avisamenta.] [15] Dum b avisamenta hec pronunciarentur, que suo tenore manifeste indicabant, cui ex competitoribus in' papatu reddenda esset obediencia (non utique Felici, qui pro- fessus jam sepe fuerat auctoritatem generalium conciliorum, pollicitus fideliter laborare 15 pro execucione et observacione decretorum Constanciensis et Basiliensis conciliorum, que observari petebantur, sed olim Eugenio adversario dicte auctoritatis et propterea con- dempnato), quoniam die sequenti3 consultacio desuper fieri debebat, legati et oratores regem adierunt. et post missam in monasterio Carmelitarum 4 auditam Panormitanus proposuit gracias agens, quoniam facta fuisset in publico relacio mandatumque, ut 20 super provisione omnes deliberarent, propositum quoque fuisset ad deliberandum avisa- mentum adhesionis faciende olim Eugenio, si concederet, que ad relevamen erant grava- minum Germanice nacionis. in quo manifeste fieret contra sanctum Basiliense concilium, quod ipsi profitebantur. namque in illis avisamentis presupponebatur quasi jam fuisse extinctum in illisque multa continebantur venena circa materiam de loco tempore modoque 25 celebrandi concilii generalis, item propter multas absurditates in illis contentas. sed et illud magna explicabat exaggeracione, quia non deliberaretur super allegatis utrimque, sed de expedienti, cum tamen justicia concilii clara esset; et si regi ipsi vel aliis non sic videbatur, sicut dudum, et tunc offerebant se oratores in publico et quomodocumque in presencia adversariorum ipsis et aliis ostensuros evidenter justiciam et veritatem. so dicebat autem, quod oratores ipsi non credebant avisamenta illa fore de mente sue regie celsitudinis, in qua solum esset spes eorum, ut justiciam concilii defenderet. quocirca sup- plicabant, ut deliberaretur super allegatis de justicia et veritate concilii, non vero, sicut dicta avisamenta aliorsum flectebant, tanquam super expedienti. [15a] Arelatensis post hec pauca locutus est, pro veritate defendenda eciam supplicans. [155] cardi-s nalis vero sancti Calixtid proposuit: sancte synodo° spem fore, ut inf inclita nacione Germanica pro defensione justicie benignos reperiret s favores h, quia pre ceteris nacionibus justicia et veritas sacri Basiliensis concilii nota sibi erant, prout suorum con- 1438 stabat oratorum confessione die 9. januarii et ultima marcii anno 38“ publice contestancium Jan. 9 and non esse necesse eisdem fieri verbum de justicia et veritate concilii, quoniam de hoc 40 Mürz 31 a) om. W. b) in BWR beginnt hier cap. 16 mit der Uberschrift Allocucio ad regem per Panormitanum, conse- quenter Arelatensem, sed habundancius per sancti Calixti cardinales contra dicta avisamenta, ut, quia na- cionem Germanicam non latebat justicia, conformiter esse agendum ad illam, sed electores fugerent illam an- dire; inseriturque prima in dieta avisata conclusio. c) R ex. d) R Sixti. e) in B von einer neueren Hand (Iselin?) korr. aus synode. f) om. BWR. g) R reperire. h) R fautores. 45 Vgl. nr. 120. Vermutlich 25. Juli; vgl. S. 254 Z. 20. Am 23. Juli. Vgl. S. 253. Auf der Nordseite der Mainzergasse zwischen Ellenbogengäßchen und Ankergasse. Vgl. Battonn 5, 143-151. 1 2 5 Vgl. Segovia lib. 13 cap. 4 (Mon. conc. 3, 11), auch RTA. 12, 295. 6 Nicht am 31. März, sondern am 12. April 1438. Vgl. RTA. 12 nr. 156. 50
Strana 601
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 601 electores domini sui plenissime erant informati. constabat eciam ex conclusione facta in dieta Nurenbergensi anno eodem 1, quoniam, auditis cardinali sancte Crucis aliisque legatis 1438 et oratoribus olim Eugenii prosequentibus, tanquam dissolutum foret Basiliense concilium, et desuper requirentibus execucionem, tamen per ambassiatores Romanorum regis aliosque 5 in dieta convenientes auctoritate imperiali de assensu electorum et tocius a Germanice nacionis datus fuerat protector ? sacro Basiliensi concilio. constabat eciam ex acceptacione decretorum Maguncie facta anno 39 3, in qua solemniter et auctentice fatebantur de 1439 legittima persistencia concilii Basiliensis. constaret adhuc ex ambassiatis et litteris eorum ad concilium continue destinatis. erat denique sancte synodo fiducia de favore justicie 1o in Germanica nacione habendo, propterea quod in ipsa auctentice primum declarata fuerat veritas de auctoritate generalium conciliorum 4, quam adversarii detestabantur, et quia Basiliensis synodus in laribus Germanorum constituta esset, cui omnes fere principes et prelati, universitates generalium studiorum necnon divini et humani juris doctores e per se aut procuratores suos fuissent incorporati, et quoniam ad omnes dietas destinati 15 fuissent oratores concilii de ipsius justicia et veritate plenam suggerentes informacionem. et postremo maxima illi fiducia erat, quoniam omnibus constabat, quod ex conculcacioned auctoritatis quam maximum eidem inminebat periculum propter errorem Bohemorum, pro quo abolendo adversus eos defensantes fidem et auctoritatem magne synodi Constanciensis tam in bellise quam alias milia mille fere mortui fuissent ex Germania, quorum anime 2o merito clamare! ad deum possent contra viventes, quia permittebant poni in dubium fidem Constanciensis concilii, pro qua illi sustinuerunt mortem. quocirca eciam ex causa ista obligarentur resistere impugnantibus fidem Constanciensis concilii, quemadmodum post tempora Niceni concilii fuit justa resistencia catholicorum contra Arrianos, qui post tormenta tot mille milium 5 martirum et declaracionem factam per ecclesiam fidem catholicam, 25 quam post Christi ascensionem Christiani omnes firmissime tenuerant, Arriani ipsi negabant, videlicet filium beatissime virginis deum esse 5, pro qua fide illi susceperant mortem. ex- ponebat rursum quatuor casus h, in quibus non satis est credere, sed quod publice con- fiteri fidem est de necessitate salutis, applicando omnes illos in materia, de qua agebatur, concurrere, quodque magna differencia esset tractare super materia fidei et super modo so ecclesie uniende. illa enim, quoniam indivisibilis, avisamentum tanquam de expedienti non susciperet, cujus veritatem non tam expediens quam necesse erat profiteri. cum igitur de veritate fidei ageretur, oportebat deliberare i illam firmari debere. quantum ad pacem dandam ecclesie concilium summe dispositum erat, quemadmodum sue regie celsitudini significaverat per epistolam synodalem 6. [15e] habita autem consultacione, loquente 35 Augustensi episcopo respondit rex: desiderium ejus esse et labores ad dandam ecclesie pacem, sed quod optabat, ut sibi exposita proponerentur in presencia elec- torum. [15d] cui repente et voce acuta Panormitanus respondit: „parati sumus ; sed audire nolunt, immo fugiunt. quod igitur audiant nos, petimus dari modum". [15e] au- dito autem verbo hoc, quod fugerent, rex facete risit et iterato post consummacionem 40 respondit: daturum se ordinem ad audienciam; ideoque parati essent. [15 ] de quo a) R add. imperii. b) B Germanie. c) R doctoris. d) B concultacione. e) Wlibellis. f) om. R. g) B millium. h) W causas. i) em.; BWR deliberari. 1 Im letzten Drittel des Oktober 1438. Vgl. RTA. 13, 681-684. 45 2 Konrad von Weinsberg wurde erst am 4. Ja- nuar 1439 zum Protektor des Konzils ernannt. Vgl. künftig RTA. Bd. 14. s Vgl. S. 112 Anm. 4. " Man vergleiche das S. 58 Anm. 1 erwähnte 50 Dekret der 5. Session des Konstanzer Konzils, auch das Dekret „Sicut una“ der 33. Session des Baseler Konzils vom 16. Mai 1439 (gedr. Mansi 29, 178-179; Mon. conc. 3, 278; Conc. Bas. 6, 398-399). 5 Uber den Arianismus vergleiche man Loofs in der Realencyklopädie für protestantische Theologie 1, 6 ff., auch Lüdtke im Kirchenlexikon 1, 1274 ff. nr. 131. 76*
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 601 electores domini sui plenissime erant informati. constabat eciam ex conclusione facta in dieta Nurenbergensi anno eodem 1, quoniam, auditis cardinali sancte Crucis aliisque legatis 1438 et oratoribus olim Eugenii prosequentibus, tanquam dissolutum foret Basiliense concilium, et desuper requirentibus execucionem, tamen per ambassiatores Romanorum regis aliosque 5 in dieta convenientes auctoritate imperiali de assensu electorum et tocius a Germanice nacionis datus fuerat protector ? sacro Basiliensi concilio. constabat eciam ex acceptacione decretorum Maguncie facta anno 39 3, in qua solemniter et auctentice fatebantur de 1439 legittima persistencia concilii Basiliensis. constaret adhuc ex ambassiatis et litteris eorum ad concilium continue destinatis. erat denique sancte synodo fiducia de favore justicie 1o in Germanica nacione habendo, propterea quod in ipsa auctentice primum declarata fuerat veritas de auctoritate generalium conciliorum 4, quam adversarii detestabantur, et quia Basiliensis synodus in laribus Germanorum constituta esset, cui omnes fere principes et prelati, universitates generalium studiorum necnon divini et humani juris doctores e per se aut procuratores suos fuissent incorporati, et quoniam ad omnes dietas destinati 15 fuissent oratores concilii de ipsius justicia et veritate plenam suggerentes informacionem. et postremo maxima illi fiducia erat, quoniam omnibus constabat, quod ex conculcacioned auctoritatis quam maximum eidem inminebat periculum propter errorem Bohemorum, pro quo abolendo adversus eos defensantes fidem et auctoritatem magne synodi Constanciensis tam in bellise quam alias milia mille fere mortui fuissent ex Germania, quorum anime 2o merito clamare! ad deum possent contra viventes, quia permittebant poni in dubium fidem Constanciensis concilii, pro qua illi sustinuerunt mortem. quocirca eciam ex causa ista obligarentur resistere impugnantibus fidem Constanciensis concilii, quemadmodum post tempora Niceni concilii fuit justa resistencia catholicorum contra Arrianos, qui post tormenta tot mille milium 5 martirum et declaracionem factam per ecclesiam fidem catholicam, 25 quam post Christi ascensionem Christiani omnes firmissime tenuerant, Arriani ipsi negabant, videlicet filium beatissime virginis deum esse 5, pro qua fide illi susceperant mortem. ex- ponebat rursum quatuor casus h, in quibus non satis est credere, sed quod publice con- fiteri fidem est de necessitate salutis, applicando omnes illos in materia, de qua agebatur, concurrere, quodque magna differencia esset tractare super materia fidei et super modo so ecclesie uniende. illa enim, quoniam indivisibilis, avisamentum tanquam de expedienti non susciperet, cujus veritatem non tam expediens quam necesse erat profiteri. cum igitur de veritate fidei ageretur, oportebat deliberare i illam firmari debere. quantum ad pacem dandam ecclesie concilium summe dispositum erat, quemadmodum sue regie celsitudini significaverat per epistolam synodalem 6. [15e] habita autem consultacione, loquente 35 Augustensi episcopo respondit rex: desiderium ejus esse et labores ad dandam ecclesie pacem, sed quod optabat, ut sibi exposita proponerentur in presencia elec- torum. [15d] cui repente et voce acuta Panormitanus respondit: „parati sumus ; sed audire nolunt, immo fugiunt. quod igitur audiant nos, petimus dari modum". [15e] au- dito autem verbo hoc, quod fugerent, rex facete risit et iterato post consummacionem 40 respondit: daturum se ordinem ad audienciam; ideoque parati essent. [15 ] de quo a) R add. imperii. b) B Germanie. c) R doctoris. d) B concultacione. e) Wlibellis. f) om. R. g) B millium. h) W causas. i) em.; BWR deliberari. 1 Im letzten Drittel des Oktober 1438. Vgl. RTA. 13, 681-684. 45 2 Konrad von Weinsberg wurde erst am 4. Ja- nuar 1439 zum Protektor des Konzils ernannt. Vgl. künftig RTA. Bd. 14. s Vgl. S. 112 Anm. 4. " Man vergleiche das S. 58 Anm. 1 erwähnte 50 Dekret der 5. Session des Konstanzer Konzils, auch das Dekret „Sicut una“ der 33. Session des Baseler Konzils vom 16. Mai 1439 (gedr. Mansi 29, 178-179; Mon. conc. 3, 278; Conc. Bas. 6, 398-399). 5 Uber den Arianismus vergleiche man Loofs in der Realencyklopädie für protestantische Theologie 1, 6 ff., auch Lüdtke im Kirchenlexikon 1, 1274 ff. nr. 131. 76*
Strana 602
602 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 gracias eidem egerunt legati et oratores, supplicantes horam et locum eisdem noti- Mai 21 bis ficari, suo tamen in ea re fraudatis desiderio tali audiencia nusquam habita. Aug. 14 [16] Sed ejusmodi allocucione ad regem facta per legatos concilii confortatis, qui zelum habebant concilii, die sequenti 1 deliberacione captata in absencia regis et electorum per alios in dieta " convenientes rejecta est cedula predictorum avisamentorums tanquam minime conveniens ad ecclesie pacem, quibusdam velud hereticam redarguentibus eam. ad hanc autem rejectionem, ut fideli relacione b legati et oratores perceperunt, modo sequenti deventum est. facta in publico relacione allegacionum utrimque exposi- tarum 2, priusquam poneretur ad deliberacionem, electores, qui subscripserant dicta avisamenta, a rege inquisierunt, utrum super ecclesie causa vellet stare unius voto aut 10 quinque electorum imperii. captata vero deliberacione crastino respondit, quod vellet stare pocius ad quinque, si illud consilium bonum esset ad unionem ecclesie, et quod vellet in scriptis videre. tunc exhibita cedula avisamentorum rex posuerat ad deliberacionem omnium in dieta conveniencium preterquam electorum imperii, et unanimi consensu fuerat rejecta. petito vero ab hiis, qui rejecerant, consilio prosequende unionis ecclesie, post c 15 deliberaciones diebus aliquot convenerant in cedula tenoris sequentis: [es folgt nr. 222]. [17] Super d contentis autem in cedula proximo inserta capitulo relacione facta regi inter eum et electores suosque consiliarios magne deliberaciones intervenerunt. triduo autem convenientibus abinde in pretorio rege principibus et aliis per Gasparem Slick cancellarium regni tribus propositis, quis locus esset pro concilio permutando sua 20 potestate, usque ad quantum tempus inchoari et tempore medio ad quem recurri deberet, super hiis seorsum ac simul, eciam coram rege, quoniam varie fuerunt deliberaciones, ad conferendum et referendum quatuor deputati sunt pro rege et totidem pro aliis, qui in dieta convenerant, duoque pro singulo electorum. [18] Cum vero perceptum est de multorum instancia, ut tempore medio ad con- 25 cilium non recurreretur, legatis et oratoribus regem adeuntibus apud sanctum Franciscum Panormitanus proposuit3, quod juxta mandatum sue regie celsitudinis, quando difficilia occurrerent, visitabant eum, offerentes concilium Felicem papam et se ipsos ad omnia, que possent, pro ejus honore. quoniam vero intellexissent tractari per aliquos, ut tempore suspensionis ad concilium non recurreretur, licet desi- 30 derassent, quod super allegatis captata fuisset deliberacio, quoniam justicia clarissima esset de veritate et persistencia concilii Basiliensis et ita per nacionem Germanicam translacione Ferrariensi non obstante fuerat confessum, persepe tamen, quia visum sibi et aliis fuisset, ut per aliam viam consuleretur de modo ecclesiam uniendi, dicebat, quod, licet super deposicione olim Eugenii et electione Felicis apud quosdam ex Germania s5 fuisset contencio, non tamen de existencia concilii, ad quod erat recursus per omnes de Germania et per multos principes alios (exemplificato de rege Aragonum, quod plene illi obediret), nec de factis concilii generalis ulli judicare licebat nec principi aut concilio provinciali, secus vero esset per aliud concilium. exponebat rursus, quod Romanorum rex precipue advocatus esset generalium conciliorum illisque interesse eidem pertineret, 40 quando ageretur de fide, et, si vellet ire personaliter, cum omni honore reciperetur et. a) em.; BWR die. b) R relectione. c) post — sequentis und die anschlieftende Uberschrift Consilia in materia unionis ecclesie sind in W auf dem unteren Ramde von fol. 291 b nackgetragen. d) in BWR beginnt hier cap. 17 mit der Uberschrift Intellecto, quod superdicta conclusione deliberaretur ad concilium tempore medio non fieri recursum, Panormitanus econtra in Presencia regis multa allegavit facti et juris alia quoque vice, ut olim 45 Eugenio per nuncios reverencia non exhiberetur papalis, ex adverso autem, ne rex, quomodo faciebat, honoraret legatos concilil, finisque diete, insertis regali provisione et instruccionibus ultimis [ngl. nrr. 218 und 225]. Wohl 26. Juli; vgl. S. 254 Z. 12. Vgl. art. 14. Dieses Zwischenspiel (art. 18-19a) hat Herre Ein- leitung S. 253 ff. übergangen. Anscheinend schließt 1 2 sich die Sitzung vom 9. August (art. 20) unmittel- bar an. Dann wären die Daten für art. 18 der 7., für art. 19 die sequenti der 8., für art. 19a die 50 altera der 9. August. 10.]
602 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 gracias eidem egerunt legati et oratores, supplicantes horam et locum eisdem noti- Mai 21 bis ficari, suo tamen in ea re fraudatis desiderio tali audiencia nusquam habita. Aug. 14 [16] Sed ejusmodi allocucione ad regem facta per legatos concilii confortatis, qui zelum habebant concilii, die sequenti 1 deliberacione captata in absencia regis et electorum per alios in dieta " convenientes rejecta est cedula predictorum avisamentorums tanquam minime conveniens ad ecclesie pacem, quibusdam velud hereticam redarguentibus eam. ad hanc autem rejectionem, ut fideli relacione b legati et oratores perceperunt, modo sequenti deventum est. facta in publico relacione allegacionum utrimque exposi- tarum 2, priusquam poneretur ad deliberacionem, electores, qui subscripserant dicta avisamenta, a rege inquisierunt, utrum super ecclesie causa vellet stare unius voto aut 10 quinque electorum imperii. captata vero deliberacione crastino respondit, quod vellet stare pocius ad quinque, si illud consilium bonum esset ad unionem ecclesie, et quod vellet in scriptis videre. tunc exhibita cedula avisamentorum rex posuerat ad deliberacionem omnium in dieta conveniencium preterquam electorum imperii, et unanimi consensu fuerat rejecta. petito vero ab hiis, qui rejecerant, consilio prosequende unionis ecclesie, post c 15 deliberaciones diebus aliquot convenerant in cedula tenoris sequentis: [es folgt nr. 222]. [17] Super d contentis autem in cedula proximo inserta capitulo relacione facta regi inter eum et electores suosque consiliarios magne deliberaciones intervenerunt. triduo autem convenientibus abinde in pretorio rege principibus et aliis per Gasparem Slick cancellarium regni tribus propositis, quis locus esset pro concilio permutando sua 20 potestate, usque ad quantum tempus inchoari et tempore medio ad quem recurri deberet, super hiis seorsum ac simul, eciam coram rege, quoniam varie fuerunt deliberaciones, ad conferendum et referendum quatuor deputati sunt pro rege et totidem pro aliis, qui in dieta convenerant, duoque pro singulo electorum. [18] Cum vero perceptum est de multorum instancia, ut tempore medio ad con- 25 cilium non recurreretur, legatis et oratoribus regem adeuntibus apud sanctum Franciscum Panormitanus proposuit3, quod juxta mandatum sue regie celsitudinis, quando difficilia occurrerent, visitabant eum, offerentes concilium Felicem papam et se ipsos ad omnia, que possent, pro ejus honore. quoniam vero intellexissent tractari per aliquos, ut tempore suspensionis ad concilium non recurreretur, licet desi- 30 derassent, quod super allegatis captata fuisset deliberacio, quoniam justicia clarissima esset de veritate et persistencia concilii Basiliensis et ita per nacionem Germanicam translacione Ferrariensi non obstante fuerat confessum, persepe tamen, quia visum sibi et aliis fuisset, ut per aliam viam consuleretur de modo ecclesiam uniendi, dicebat, quod, licet super deposicione olim Eugenii et electione Felicis apud quosdam ex Germania s5 fuisset contencio, non tamen de existencia concilii, ad quod erat recursus per omnes de Germania et per multos principes alios (exemplificato de rege Aragonum, quod plene illi obediret), nec de factis concilii generalis ulli judicare licebat nec principi aut concilio provinciali, secus vero esset per aliud concilium. exponebat rursus, quod Romanorum rex precipue advocatus esset generalium conciliorum illisque interesse eidem pertineret, 40 quando ageretur de fide, et, si vellet ire personaliter, cum omni honore reciperetur et. a) em.; BWR die. b) R relectione. c) post — sequentis und die anschlieftende Uberschrift Consilia in materia unionis ecclesie sind in W auf dem unteren Ramde von fol. 291 b nackgetragen. d) in BWR beginnt hier cap. 17 mit der Uberschrift Intellecto, quod superdicta conclusione deliberaretur ad concilium tempore medio non fieri recursum, Panormitanus econtra in Presencia regis multa allegavit facti et juris alia quoque vice, ut olim 45 Eugenio per nuncios reverencia non exhiberetur papalis, ex adverso autem, ne rex, quomodo faciebat, honoraret legatos concilil, finisque diete, insertis regali provisione et instruccionibus ultimis [ngl. nrr. 218 und 225]. Wohl 26. Juli; vgl. S. 254 Z. 12. Vgl. art. 14. Dieses Zwischenspiel (art. 18-19a) hat Herre Ein- leitung S. 253 ff. übergangen. Anscheinend schließt 1 2 sich die Sitzung vom 9. August (art. 20) unmittel- bar an. Dann wären die Daten für art. 18 der 7., für art. 19 die sequenti der 8., für art. 19a die 50 altera der 9. August. 10.]
Strana 603
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 603 quantum ad temporale, esset caput. nec generale concilium res esset illorum, qui cele- brabant illud, sed omnium absolute, qui vellent et interesse deberent; itaque omnes prelati Germanie possent ire, et si protunc in concilio Basiliensi tricenti essent, quod irent mille et prevalerent. nec enim ullo modo haberi poterat recursus ad Gabrielem, qui de heresi 5 condempnatus fuisset, ideoque magnum inmineret periculum. concilium vero generale semper zelaret honorem imperatorum et illorum memoria semper augmentaretur, qui generalibus conciliis tribuerunt favores, commemorato magnib Constantini imperatoris exemplo; qui nisi licenciam dedisset generalibus conciliis, semper increvissent hereses 1. super hoc autem et aliis, que affirmabat, juribus copiose allegatis concludebat, quod 1o dignaretur habere recommendatum Basiliense concilium nec“ pati, ut impediretur, ne ad illud fieret recursus, quoniam semper foret necesse ad aliquod tribunal superius re- curri. [18a] rex autem respondit loquente Augustensi episcopo, quod visitacio diei hujus grata sibi fuisset; sed necesse non erat eum visitari frequenter propter multas ejus in aliis negociis occupaciones, quas aliquando et frequenter postposuisset, 15 ut vacaret rebus ecclesie, et ita in futurum agere vellet. [185] post vero allocucionem Arelatensis in confirmacionem dictorum a Panormitano gracias agentes regi associarunt eum usque ad domum Arelatensis a dextris, a sinistris vero alii legati duo, honorati per eum, quomodo si Basilee extitissent, de quo male contentis, qui pro olim Eugenio. [19] Die sequenti Joannes de Carvajal regi proposuit, quod honorare 20 non deberet nuncios, qui ex Basilea venerant, quia sic redderet se minus idoneum ad tractandum ecclesie pacem. nec eciam deberet permittere eos; nam omnes ad ipsos confluerent pro confessionalibus, pro dispensacionibus, pro collacionibus beneficiorum aliisque negociis, et sic anime deciperentur. ipse vero rex quod deberet dimittere neutralitatem et obedire suo Eugenio, qui justus sanctus et innocens. licet autem 25 nuncii Basilienses dicebant se cum modestia loqui, imponebant tamen illi falsa nomina „hereticum“, „scismaticum" etc.; quod tamen non esset. et licet olim fuisset Basilee concilium indubitatum, jam non post translacionem Ferrariensem, ubi verum esset con- cilium; fuissentque ibi omnes reges et principes suusque Eugenius papa esset indubitatus. Basilienses vero, qui scisma fecissent, concilium esse non poterant. sed sicut diabolus so fecisset d scisma in celo, ideo fuisset ejectus, similiter et Adam et Eva in paradiso per angelum tenentem gladium, ita rex ipse tanquam alter angelus cum gladio suo deberet interimere aut exterminare Basilienses. [19a] cui statim per Thomam Haselbach responsume est, quod intenderet ad pacem ecclesie et vellet prosequi. illo autem repli- cante, ut Nicolaus de Cusa in vulgari audiretur, rex dixit, se proposita intellexisse, et s5 recessit, audire nolens, eciamsi die altera desuper fuit supplicatus. [20] Post hec autem coram rege et omnibus in dieta convenientibus Gaspar Slick cancellarius proposuit2, quod rex et electores intenderent ad unionem ec- clesie, videlicet ut congregaretur indubitatum concilium. super quo vellent mittere nuncios suos in Basileam ad requirendum concilium et in Florenciam 40 dominum Eugenium utque post relacionem illorum, qui ituri essent, ordinaretur de agendis et interim manere deberet suspensio et indifferencia. unde requirebat omnes ibidem con- venientes, quatenus voto regis se conformarent. [20"] fuit autem affirmative responsum. sed oratores Saltzeburgensisf archiepiscopi protestabantur, in quantum per hoc non recederetur a cedula mencionata3 prius conclusa. [21] Intelligentes vero legati et oratores jam fuisse impositum finem diete quantum ad ecclesie causam, sed in instructionibus 4 contineri, quod mittendi olim Eugenium „pa- 1442 Mai 21 bis Aug. 14 45 a) B inmieneret, korr. aus inveniret; W inveniret. b) R magno. c) W om. nec — recursus. d) R fuisset. e) BWR om. responsum est. f) R Salczburgensis. Vgl. hierzu RTA. 15, 806 Z. 10ff. 50 2 Am 9. August; vgl. S. 256 Z. 17 ff. 3 “ Vgl. art. 16. Vgl. nr. 225.
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 603 quantum ad temporale, esset caput. nec generale concilium res esset illorum, qui cele- brabant illud, sed omnium absolute, qui vellent et interesse deberent; itaque omnes prelati Germanie possent ire, et si protunc in concilio Basiliensi tricenti essent, quod irent mille et prevalerent. nec enim ullo modo haberi poterat recursus ad Gabrielem, qui de heresi 5 condempnatus fuisset, ideoque magnum inmineret periculum. concilium vero generale semper zelaret honorem imperatorum et illorum memoria semper augmentaretur, qui generalibus conciliis tribuerunt favores, commemorato magnib Constantini imperatoris exemplo; qui nisi licenciam dedisset generalibus conciliis, semper increvissent hereses 1. super hoc autem et aliis, que affirmabat, juribus copiose allegatis concludebat, quod 1o dignaretur habere recommendatum Basiliense concilium nec“ pati, ut impediretur, ne ad illud fieret recursus, quoniam semper foret necesse ad aliquod tribunal superius re- curri. [18a] rex autem respondit loquente Augustensi episcopo, quod visitacio diei hujus grata sibi fuisset; sed necesse non erat eum visitari frequenter propter multas ejus in aliis negociis occupaciones, quas aliquando et frequenter postposuisset, 15 ut vacaret rebus ecclesie, et ita in futurum agere vellet. [185] post vero allocucionem Arelatensis in confirmacionem dictorum a Panormitano gracias agentes regi associarunt eum usque ad domum Arelatensis a dextris, a sinistris vero alii legati duo, honorati per eum, quomodo si Basilee extitissent, de quo male contentis, qui pro olim Eugenio. [19] Die sequenti Joannes de Carvajal regi proposuit, quod honorare 20 non deberet nuncios, qui ex Basilea venerant, quia sic redderet se minus idoneum ad tractandum ecclesie pacem. nec eciam deberet permittere eos; nam omnes ad ipsos confluerent pro confessionalibus, pro dispensacionibus, pro collacionibus beneficiorum aliisque negociis, et sic anime deciperentur. ipse vero rex quod deberet dimittere neutralitatem et obedire suo Eugenio, qui justus sanctus et innocens. licet autem 25 nuncii Basilienses dicebant se cum modestia loqui, imponebant tamen illi falsa nomina „hereticum“, „scismaticum" etc.; quod tamen non esset. et licet olim fuisset Basilee concilium indubitatum, jam non post translacionem Ferrariensem, ubi verum esset con- cilium; fuissentque ibi omnes reges et principes suusque Eugenius papa esset indubitatus. Basilienses vero, qui scisma fecissent, concilium esse non poterant. sed sicut diabolus so fecisset d scisma in celo, ideo fuisset ejectus, similiter et Adam et Eva in paradiso per angelum tenentem gladium, ita rex ipse tanquam alter angelus cum gladio suo deberet interimere aut exterminare Basilienses. [19a] cui statim per Thomam Haselbach responsume est, quod intenderet ad pacem ecclesie et vellet prosequi. illo autem repli- cante, ut Nicolaus de Cusa in vulgari audiretur, rex dixit, se proposita intellexisse, et s5 recessit, audire nolens, eciamsi die altera desuper fuit supplicatus. [20] Post hec autem coram rege et omnibus in dieta convenientibus Gaspar Slick cancellarius proposuit2, quod rex et electores intenderent ad unionem ec- clesie, videlicet ut congregaretur indubitatum concilium. super quo vellent mittere nuncios suos in Basileam ad requirendum concilium et in Florenciam 40 dominum Eugenium utque post relacionem illorum, qui ituri essent, ordinaretur de agendis et interim manere deberet suspensio et indifferencia. unde requirebat omnes ibidem con- venientes, quatenus voto regis se conformarent. [20"] fuit autem affirmative responsum. sed oratores Saltzeburgensisf archiepiscopi protestabantur, in quantum per hoc non recederetur a cedula mencionata3 prius conclusa. [21] Intelligentes vero legati et oratores jam fuisse impositum finem diete quantum ad ecclesie causam, sed in instructionibus 4 contineri, quod mittendi olim Eugenium „pa- 1442 Mai 21 bis Aug. 14 45 a) B inmieneret, korr. aus inveniret; W inveniret. b) R magno. c) W om. nec — recursus. d) R fuisset. e) BWR om. responsum est. f) R Salczburgensis. Vgl. hierzu RTA. 15, 806 Z. 10ff. 50 2 Am 9. August; vgl. S. 256 Z. 17 ff. 3 “ Vgl. art. 16. Vgl. nr. 225.
Strana 604
604 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 pam" nominarent, ut tali reverenciam exhibituri, non vero Felici, sed per intermedias Mas 21 bis personas allocuturi eum, captata audiencia organo Panormitani coram rege Aug. 14 proposuerunt: ejusmodi avisamentum esse contra notificatam justiciam in allegacioni- bus et contra capitulum „Frequens" 1 dictans tempore scismatis agendum equaliter de contendentibus in papatu, presertim cum ille condempnatus fuisset tanquam hereticus, et 5 quod hec conclusio captata fuisset, postquam recessissent docti viri, qui erant pro uni- versitatibus studiorum. propterea igitur, quod non equalitas servabatur, occasionem prestaret concilium Basiliense et Felicem V. minime consentire tractatui pacis ecclesie, ad cujus prosecucionem rex intendebat, qui cum assumpsisset nomen mediatoris, decebat, ut indifferentem se ostenderet utrimque servaturum equalitatem. [21"] rex autem con- 10 sultacione habita, vocatis secum Maguntino et Treverensi electoribus imperii, per Til- mannum Lins“ respondit: quod Panormitanus allegasset copiose multas raciones, quare exequi avisamenta, de quibus fuisset locutus, erat contra racionem boni mediatoris. rex autem a principio sui consensus ad imperium semper laborasset pro pace et unione ecclesie et sic eciam continuare intenderet neque aliud vellet unquam, nisi quod tanquam 15 bonus ageret mediator; verumque esset illa avisamenta per quosdam fuisse concepta, et tamen nunquam super illis conclusum fuisset. et quod intendebat taliter agere, ut merito reputari deberet agere vicem boni mediatoris. [21'] Arelatensis autem regraciatus de responsione multas in eundem effectum superaddidit raciones. [22] Et biduo sequenti in vigilia assumpcionis alloquenteb eum cardinali 20 sancti Calixti, deum collaudando de promocione regis ipsius ad imperium tempore angustiarum ecclesie, agenteque gracias de laboribus ejus pro unione et pace ac eciam de semper ostensa eis gratitudine in audienciis concessis et honorifica tractacione, recom- mendata ecclesie causa necnon auctoritate generalium et Basiliensis conciliorum, pro qua constanter ad 12 annis perseveraverat sancta synodus, justicia quoque Felicis pape V., 25 qui requisitus pro obediencia ecclesie acceptaverat onus papatus paratumque se offerebat ad habendam pacem servata auctoritate ecclesie, peciit gratam licenciam eisdem con- cedi, ut reverterentur ad concilium et Felicem, qui eos miserunt. [22"] rex vero per Thomam Haselbach quantum ad regraciaciones respondit, quod sen- ciebat se insufficientem ad culmen imperii, sed vellet bono animo intendere ad laboran- so dum pro ecclesie pace. in audienciis vero concessis et gratitudine fecerat, quod potuerat, sed non quantum debebat; quinimmo petebat sibi ignosci, quoniam arduis occupatus ali- quando non tantum fecit, sicut desideravit. libenterque volebat habere recommissam auctoritatem ecclesie et generalium conciliorum. sed de licencia remittebat in judicio ipsorum oratorum, quando viderent expedire, quod possent. [22"] Arelatensi autem se Aug. 15 replicante, quod intellexissent crastino eum recessurum de loco et jam esse conclusum in negocio ecclesie, Panormitano item adiciente, quod exequi parati essent, si quid vellet mandare ad concilium et sanctissimum dominum Felicem V., consultacione iterum habita respondit, quod recommendaret se ipsorum presenciume paternitatibus, et quo- niam intendebat mittere suos oratores ad eos aliosque patres Basilee existentes, rogabat, 40 ut recommissos haberent. [22e] cui Arelatensis respondit, quod eciam minimum ex suis vellent habere recommissum. et datis graciose manibus ab eo recesserunt usque ad aulam comitante eos. remansit autem Francfordief Arelatensis, ut cum rege veniret; Panormitanus vero et sancti Calixti cardinales aliique oratores Basileam rediere 2. Aug. 14 a) ist in B von einem Zeitgenossen am Rande hinzugefügt. b) R alloquenti. c) Reejus. d) a — acceptaverat ist 45 in Waam Rande nachgetragen. e) om. R. I)R Franckfordie. Vgl. S. 291 Anm. 1. Der Tag der Rückkehr steht nicht fest. Sie mag um den 20. August herum erfolgt sein. Der 1 Kardinal von Arles kam erst am 30. Zwei Tage später, am 1. September, erstattete Segovia in der Generalkongregation Bericht über die Tätigkeit der
604 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 pam" nominarent, ut tali reverenciam exhibituri, non vero Felici, sed per intermedias Mas 21 bis personas allocuturi eum, captata audiencia organo Panormitani coram rege Aug. 14 proposuerunt: ejusmodi avisamentum esse contra notificatam justiciam in allegacioni- bus et contra capitulum „Frequens" 1 dictans tempore scismatis agendum equaliter de contendentibus in papatu, presertim cum ille condempnatus fuisset tanquam hereticus, et 5 quod hec conclusio captata fuisset, postquam recessissent docti viri, qui erant pro uni- versitatibus studiorum. propterea igitur, quod non equalitas servabatur, occasionem prestaret concilium Basiliense et Felicem V. minime consentire tractatui pacis ecclesie, ad cujus prosecucionem rex intendebat, qui cum assumpsisset nomen mediatoris, decebat, ut indifferentem se ostenderet utrimque servaturum equalitatem. [21"] rex autem con- 10 sultacione habita, vocatis secum Maguntino et Treverensi electoribus imperii, per Til- mannum Lins“ respondit: quod Panormitanus allegasset copiose multas raciones, quare exequi avisamenta, de quibus fuisset locutus, erat contra racionem boni mediatoris. rex autem a principio sui consensus ad imperium semper laborasset pro pace et unione ecclesie et sic eciam continuare intenderet neque aliud vellet unquam, nisi quod tanquam 15 bonus ageret mediator; verumque esset illa avisamenta per quosdam fuisse concepta, et tamen nunquam super illis conclusum fuisset. et quod intendebat taliter agere, ut merito reputari deberet agere vicem boni mediatoris. [21'] Arelatensis autem regraciatus de responsione multas in eundem effectum superaddidit raciones. [22] Et biduo sequenti in vigilia assumpcionis alloquenteb eum cardinali 20 sancti Calixti, deum collaudando de promocione regis ipsius ad imperium tempore angustiarum ecclesie, agenteque gracias de laboribus ejus pro unione et pace ac eciam de semper ostensa eis gratitudine in audienciis concessis et honorifica tractacione, recom- mendata ecclesie causa necnon auctoritate generalium et Basiliensis conciliorum, pro qua constanter ad 12 annis perseveraverat sancta synodus, justicia quoque Felicis pape V., 25 qui requisitus pro obediencia ecclesie acceptaverat onus papatus paratumque se offerebat ad habendam pacem servata auctoritate ecclesie, peciit gratam licenciam eisdem con- cedi, ut reverterentur ad concilium et Felicem, qui eos miserunt. [22"] rex vero per Thomam Haselbach quantum ad regraciaciones respondit, quod sen- ciebat se insufficientem ad culmen imperii, sed vellet bono animo intendere ad laboran- so dum pro ecclesie pace. in audienciis vero concessis et gratitudine fecerat, quod potuerat, sed non quantum debebat; quinimmo petebat sibi ignosci, quoniam arduis occupatus ali- quando non tantum fecit, sicut desideravit. libenterque volebat habere recommissam auctoritatem ecclesie et generalium conciliorum. sed de licencia remittebat in judicio ipsorum oratorum, quando viderent expedire, quod possent. [22"] Arelatensi autem se Aug. 15 replicante, quod intellexissent crastino eum recessurum de loco et jam esse conclusum in negocio ecclesie, Panormitano item adiciente, quod exequi parati essent, si quid vellet mandare ad concilium et sanctissimum dominum Felicem V., consultacione iterum habita respondit, quod recommendaret se ipsorum presenciume paternitatibus, et quo- niam intendebat mittere suos oratores ad eos aliosque patres Basilee existentes, rogabat, 40 ut recommissos haberent. [22e] cui Arelatensis respondit, quod eciam minimum ex suis vellent habere recommissum. et datis graciose manibus ab eo recesserunt usque ad aulam comitante eos. remansit autem Francfordief Arelatensis, ut cum rege veniret; Panormitanus vero et sancti Calixti cardinales aliique oratores Basileam rediere 2. Aug. 14 a) ist in B von einem Zeitgenossen am Rande hinzugefügt. b) R alloquenti. c) Reejus. d) a — acceptaverat ist 45 in Waam Rande nachgetragen. e) om. R. I)R Franckfordie. Vgl. S. 291 Anm. 1. Der Tag der Rückkehr steht nicht fest. Sie mag um den 20. August herum erfolgt sein. Der 1 Kardinal von Arles kam erst am 30. Zwei Tage später, am 1. September, erstattete Segovia in der Generalkongregation Bericht über die Tätigkeit der
Strana 605
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 605 232. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: melden ihre Ankunft in Frankfurt und berichten über den Reiseweg, das Herannahen des Königs u. a. m. 1442 Mai 26 [Frankfurt]. 1442 Mai 26 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 3 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Ersamer und fúrnemer. lieber herre. unser willige dienste und was wir eren und gütz ver- môgent allezit voran. lieber herre. wôllent wissen, das wir uf nehtin fritag har gen Franckfurt Mai 25 komen sint. da ist uns geseit, das unser allergnedigster herre der Rômsch künig uf mentag nehst- Mai 21 vergangen zů Nûrenberg ußgeritten ist und fur Wurtzburg harzúhet. und ist uf fritag zů naht zů Mai 25 Mai 26, 10 Wertheim gelegen1 und lit hinaht samstag zü Oschovenburg und sol uf morn suntag oder mentag hie 27, 28 zů Franckfurt sin. ouch ist unsers herren des marggraven von Baden botten einer uf hút samstag Mai 26 von unserm herren dem kunige har gen Franckfurt komen. der seit uns ouch, das unser herre der kunig uf dem wege si, als vor stot. als rûstet man sich vast hie zu Franckfurt. und haben etlich kûnige und vil fúrsten und herren ir herberge hie verfangen, das versehenlich ist, daz vil lútes har- 15 komen werde. wie sich da die sachen fúrbaß machen oder was wir erfindent, wôllent wir uwer wiß- heit ouch zû wissen tün. [Im Folgenden teilen die Gesandten mit, daßt sie Hzg. Ludwigs besehern in Mannheim Zollfreiheit für Holz zugesagt haben, das am Straßburger Zoll vorüber nach Mannheim herabgehen soll; der Zoll werde einen oder anderthalb Gulden betragen.] geben uf samstag in der pfingstwuchen anno etc. 42. [in verso] Dem frommen und fúrnemmen hern Johanns Meisterßheim, ammanmeister der stat zû Straßburg, unserm lieben herren und besun- dern frúnde. Burckart von Múlnheim ritter der eilter Ulrich Bock der eilter und Adam Riff altammeister der stat Strosburg. 20 1442 Mai 26 25 233. Karl Holzschuher und Berthold Volkmer an Nürnberg: berichten u. a. über ihre unterwegs mit dem Bischof von Chiemsee und dem Kammermeister geführten Ver- handlungen wegen der Lehen und der von den Juden dem König zu zahlenden 10000 Gulden; melden die Ankunft des Königs und zählen einige der ihn begleiten- den Fürsten auf. 1442 Mai 28 [Frankfurt]. 1442 Мai 28 B0 Aus Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets Nr. 9 (früher Braun O 8) fol. 139�141 orig. chart., bis zum Schluß des art. 3 in Aschaffenburg, von da an in Frankfurt geschrieben, dort auch korrigiert und deshalb nicht ausgefertigt, sondern wohl new abgeschrieben. Unser schuldige und willige dinste sind uwer erberkeit alzit bevor. erbern weisen und lieben herren. [1] wir haben also uf dem wege bis alher gein Franckfurt a unser sachen gearbet und mit 35 unserm herren von Kempse und mit dem kammermeinster vast rede gehabt, und nemlich von der lehen wegen2. da haben wir bisher nicht můgen schicken, und ist b uns verzogen worden bis alher. da wollen wir dann die sachen, als wir hoffen, aber zum besten furwenden. wann es wirdt uns vast ver- zogen uf der Jûden sache3. und von derselben Juden sach wegen haben sie mit uns geredt, und sie sind stark noch uf den zehentausent guldin, wiewol wir etlicher moß von der Jûden wegen mit in 40 geredt haben, das die Juden meinen, des nit zu vermogend. desselben dann die obgenanten beid herren nit vermeind mee c zu horend. und daruf haben sie statlich mit uns gerett und ist auch also ganz ir meinünge, das der rate zu Nûremberg dieselben zehentausent guldin darleihen ader, wie sie mûgen, außbringen und die unserm herren dem konige, wûhin sin gnod wil, antworten sollen und dann die- selben summe guldin von denselben Juden widder innemen. darzu haben wir in noch notturft und zu 45 dem glimphigsten wir mochten geantwort auf meinung, das uch solchs zu schwere sei, ir des nit not- turftig sit, auch das ir eins solchen vorher nicht mee angelangt seit und das ir uch der Jûden sachen a) ist korr. für Aschaffenburg. b) ist — alher ist korr. für besorgen, das solchs verzogen werde bis gein Franck- fürt. c) ist über der Zeile nachgetragen. Gesandtschaft, nachdem schon einige Tage vorher 50 Tudeschi Mitteilungen über seine in Frankfurt ge- haltene Rede (vgl. S. 245) gemacht hatte. Vgl. Se- govia lib. 18 cap. 17 (Mon. conc. 3, 1017 Z. 24-28). 1 Der König kam am 24. Mai in Wertheim an und setzte von dort aus am 26. Mai den Ritt nach Aschaffenburg fort. Vgl. Seemüller S. 630. 2 Vgl. S. 342 Anm. 1. s Vgl. die S. 342 Anm. 3 erwähnten Aufzeich- nungen.
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 605 232. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: melden ihre Ankunft in Frankfurt und berichten über den Reiseweg, das Herannahen des Königs u. a. m. 1442 Mai 26 [Frankfurt]. 1442 Mai 26 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 3 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Ersamer und fúrnemer. lieber herre. unser willige dienste und was wir eren und gütz ver- môgent allezit voran. lieber herre. wôllent wissen, das wir uf nehtin fritag har gen Franckfurt Mai 25 komen sint. da ist uns geseit, das unser allergnedigster herre der Rômsch künig uf mentag nehst- Mai 21 vergangen zů Nûrenberg ußgeritten ist und fur Wurtzburg harzúhet. und ist uf fritag zů naht zů Mai 25 Mai 26, 10 Wertheim gelegen1 und lit hinaht samstag zü Oschovenburg und sol uf morn suntag oder mentag hie 27, 28 zů Franckfurt sin. ouch ist unsers herren des marggraven von Baden botten einer uf hút samstag Mai 26 von unserm herren dem kunige har gen Franckfurt komen. der seit uns ouch, das unser herre der kunig uf dem wege si, als vor stot. als rûstet man sich vast hie zu Franckfurt. und haben etlich kûnige und vil fúrsten und herren ir herberge hie verfangen, das versehenlich ist, daz vil lútes har- 15 komen werde. wie sich da die sachen fúrbaß machen oder was wir erfindent, wôllent wir uwer wiß- heit ouch zû wissen tün. [Im Folgenden teilen die Gesandten mit, daßt sie Hzg. Ludwigs besehern in Mannheim Zollfreiheit für Holz zugesagt haben, das am Straßburger Zoll vorüber nach Mannheim herabgehen soll; der Zoll werde einen oder anderthalb Gulden betragen.] geben uf samstag in der pfingstwuchen anno etc. 42. [in verso] Dem frommen und fúrnemmen hern Johanns Meisterßheim, ammanmeister der stat zû Straßburg, unserm lieben herren und besun- dern frúnde. Burckart von Múlnheim ritter der eilter Ulrich Bock der eilter und Adam Riff altammeister der stat Strosburg. 20 1442 Mai 26 25 233. Karl Holzschuher und Berthold Volkmer an Nürnberg: berichten u. a. über ihre unterwegs mit dem Bischof von Chiemsee und dem Kammermeister geführten Ver- handlungen wegen der Lehen und der von den Juden dem König zu zahlenden 10000 Gulden; melden die Ankunft des Königs und zählen einige der ihn begleiten- den Fürsten auf. 1442 Mai 28 [Frankfurt]. 1442 Мai 28 B0 Aus Nürnberg Kreis-A. Akten des sogenannten siebenfarbigen Alphabets Nr. 9 (früher Braun O 8) fol. 139�141 orig. chart., bis zum Schluß des art. 3 in Aschaffenburg, von da an in Frankfurt geschrieben, dort auch korrigiert und deshalb nicht ausgefertigt, sondern wohl new abgeschrieben. Unser schuldige und willige dinste sind uwer erberkeit alzit bevor. erbern weisen und lieben herren. [1] wir haben also uf dem wege bis alher gein Franckfurt a unser sachen gearbet und mit 35 unserm herren von Kempse und mit dem kammermeinster vast rede gehabt, und nemlich von der lehen wegen2. da haben wir bisher nicht můgen schicken, und ist b uns verzogen worden bis alher. da wollen wir dann die sachen, als wir hoffen, aber zum besten furwenden. wann es wirdt uns vast ver- zogen uf der Jûden sache3. und von derselben Juden sach wegen haben sie mit uns geredt, und sie sind stark noch uf den zehentausent guldin, wiewol wir etlicher moß von der Jûden wegen mit in 40 geredt haben, das die Juden meinen, des nit zu vermogend. desselben dann die obgenanten beid herren nit vermeind mee c zu horend. und daruf haben sie statlich mit uns gerett und ist auch also ganz ir meinünge, das der rate zu Nûremberg dieselben zehentausent guldin darleihen ader, wie sie mûgen, außbringen und die unserm herren dem konige, wûhin sin gnod wil, antworten sollen und dann die- selben summe guldin von denselben Juden widder innemen. darzu haben wir in noch notturft und zu 45 dem glimphigsten wir mochten geantwort auf meinung, das uch solchs zu schwere sei, ir des nit not- turftig sit, auch das ir eins solchen vorher nicht mee angelangt seit und das ir uch der Jûden sachen a) ist korr. für Aschaffenburg. b) ist — alher ist korr. für besorgen, das solchs verzogen werde bis gein Franck- fürt. c) ist über der Zeile nachgetragen. Gesandtschaft, nachdem schon einige Tage vorher 50 Tudeschi Mitteilungen über seine in Frankfurt ge- haltene Rede (vgl. S. 245) gemacht hatte. Vgl. Se- govia lib. 18 cap. 17 (Mon. conc. 3, 1017 Z. 24-28). 1 Der König kam am 24. Mai in Wertheim an und setzte von dort aus am 26. Mai den Ritt nach Aschaffenburg fort. Vgl. Seemüller S. 630. 2 Vgl. S. 342 Anm. 1. s Vgl. die S. 342 Anm. 3 erwähnten Aufzeich- nungen.
Strana 606
606 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Мai 28 1142 in sunderheit nicht so vil annement. daruf ist uns wol begegent: ob ir einem Romischen konige nicht Mai 28 so vil woltent zu lieb tûn? und etliche schoßwort 1 dabie. des alles haben wir uns mit zimlichen worten dazu gehorik bisher ufgehalten und meind, das furbaß auch zu tûn. und als wie ie vermerken, so wirdt die vorgenante summe gar wenik geminnert, und sie meind auch, die von in zu bringend. und wir besorgen, das wir von derselben bezalung wegen vast und harter angelangt werden2. [2] dann 5 von der sachen Thomann Mülner von der brucken etc. wegen3 und umb einen, dem bevolhen wer, lehen zu leihend 4, haben wir auch getrülich under a wegen versucht und sind des also b bis alher be- schiden. [3] aber von der Tutschen hern und des diebs etc. wegen 5 sind wir uf € dem wege merk- lich unterricht, das also di Tütschen hern dieselben sachen meind gein uns iczunt alhi d zu Franck- furt zu arbetten, wann e sie vast statlich und ir ein gute menge alhi ist ‘. iedoch und dagegen wir 10 aber unsern ernst und fleiß noch unserm vermogen getrûlich furwenden und das beste darin gern tun wollen. [4] und von wegen heren von Schlüchtern, das fingen wir zu Wirczpurg an und brochten das getrülich füre. und ward auch zugesagt, beholfen zu sind und briff davon zu gebend. aber di- selben briff mochten wir nicht außbringen, dann alhie dannoch mit vil müe. und wir schicken uch derselben briff abschrift hi mit, uch darnoch zu richten. wir meinen auch noch rate, den wir darin 15 gehabt haben, diselben briff von hinnan mit eim notari und 1 anderm gein Karlburg und Karlstat zu schicken, und g was den darin begegen wirdt, werden si uwer erberkeit wissen lossen. was aber h uns in den und andern sachen begegen wirdt, wollen wir uwer erberkeit auch i furderlich verschriben wissen lossen. [5] und als ir uns von der kloster wegen" verschriben habt, darin wollen wir unsern ganzen fliß tûn und uwer erberkeit denselben briff schicken, so wir schirst mugen. datum uf montag 20 noch dem sontag trinitatis anno etc. 42 jor. [in verso] Den erbern wolfursichtigen und weisen burgermeinstern und rate der stat Nûremberg, unsern besundern lieben herren. [Auf einem Zettel:] Es ist unser gnedigster herre der Romisch konig etc. uf gestern sontag 25 alher komen und ist zu Wertheym Aschoffenburg und auch alhi erberklich und schon entphangen worden8, und sin mit im alher komen unsere herren der bischof von Meyncz, von Tryer, der herzog von Sachsen und ander bischof, graffen und hern etc. und wir vernemen, das unser herre von Coln Mai 28 uf hwt auch alher komen soll?. Karl Holezschuer und Berchtolt Volkmar. Mai 27 1442 234. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: melden die Ankunft des so Mai 30 Königs, berichten über die mit ihm Gekommenen und die sonst noch in Frankfurt Anwesenden, ferner über ihre Audienz beim König. 1442 Mai 30 [Frankfurt]. Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 4 orig. chart. c. sig. in v. impr. del Ersamer und fúrnemer. lieber herre. unser willige dienste und was wir eren und gûts ver- môgent allezit voran. lieber herre. [1] wôllent wissen, daz unser allergnedigster herre der Rômsch 35 Mai 27 kunig uf suntag nehstvergangen hie zû Franckfurt ingeritten ist und mit ime die erzbischove von Mentz und von Triere und der herzog von Sahssen mit grosser ritterschaft und sust etwievil bischôve a) under wegen ist am Rande hinzugefügt. b) also bis alher ist korr. für gein Franckfurt. c) uf dom wege ist über der Zeile nachgetragen. d) desgleichen. €) wann — iedoch und ist am Rande hintugefügt. 1) und anderm ist iber der Zeile nachgetragen. g) und — lossen ist am Rande hinzugefügt. h) ist über der Zeile nachgetragen. 40 i) desgleichen. 1 D. i. heftige, grobe Worte. Vgl. Lexer 2, 783. 2 Daß die Bemühungen der Gesandten nicht viel Erfolg hatten, zeigt das folgende Schreiben, das Nürnberg am 12. Juni an Berchtold Volkmer richtete : einer der [Nürnberger] Juden sei in den sachen unser gemeine Judischeit berurnde von Frannckfurt heraufgekommen und habe die Judischeit über die Sachen unterrichtet. Der Judenrat habe der Stadt gestalt derselben ding wol furgehalten und begehrt, dem Adressaten zu schreiben, er möge die Sache aufhalten, bis der König seine Krönung empfangen habe, damit die Juden zuschen könnten, ob sie dann vielleicht denselben iren sachen mit minderm schaden dester neher kommen mochten. Die Meinung der Stadt sei deshalb, daß er die Sache zwar auf- zuhalten suche, sein Verhalten dabei aber so ein- richte, daßt die Stadt der Sache wegen nicht der Ungnade des Königs verfalle. Er möge auch ge- legenheit aller wissenswerten lewft alweg schreiben, 45 so furderlichst er könne, dat. ut supra, d. i. feria 3. ante Viti. (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 260 a cop. chart. coaeva.) 3 Vgl. nr. 153 art. 13. " Vgl. nr. 153 art. 14. 5 Vgl nr. 153 art. 18. 8 Vgl. nr. 200. Vgl. nr. 153 art. 17. 8 Vgl. Seemüller S. 630-632. Der Erzbischof war am 26. Mai noch in Ander- 55 nach. Vgl. Hansen Bd. 1, S. 67. 50
606 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Мai 28 1142 in sunderheit nicht so vil annement. daruf ist uns wol begegent: ob ir einem Romischen konige nicht Mai 28 so vil woltent zu lieb tûn? und etliche schoßwort 1 dabie. des alles haben wir uns mit zimlichen worten dazu gehorik bisher ufgehalten und meind, das furbaß auch zu tûn. und als wie ie vermerken, so wirdt die vorgenante summe gar wenik geminnert, und sie meind auch, die von in zu bringend. und wir besorgen, das wir von derselben bezalung wegen vast und harter angelangt werden2. [2] dann 5 von der sachen Thomann Mülner von der brucken etc. wegen3 und umb einen, dem bevolhen wer, lehen zu leihend 4, haben wir auch getrülich under a wegen versucht und sind des also b bis alher be- schiden. [3] aber von der Tutschen hern und des diebs etc. wegen 5 sind wir uf € dem wege merk- lich unterricht, das also di Tütschen hern dieselben sachen meind gein uns iczunt alhi d zu Franck- furt zu arbetten, wann e sie vast statlich und ir ein gute menge alhi ist ‘. iedoch und dagegen wir 10 aber unsern ernst und fleiß noch unserm vermogen getrûlich furwenden und das beste darin gern tun wollen. [4] und von wegen heren von Schlüchtern, das fingen wir zu Wirczpurg an und brochten das getrülich füre. und ward auch zugesagt, beholfen zu sind und briff davon zu gebend. aber di- selben briff mochten wir nicht außbringen, dann alhie dannoch mit vil müe. und wir schicken uch derselben briff abschrift hi mit, uch darnoch zu richten. wir meinen auch noch rate, den wir darin 15 gehabt haben, diselben briff von hinnan mit eim notari und 1 anderm gein Karlburg und Karlstat zu schicken, und g was den darin begegen wirdt, werden si uwer erberkeit wissen lossen. was aber h uns in den und andern sachen begegen wirdt, wollen wir uwer erberkeit auch i furderlich verschriben wissen lossen. [5] und als ir uns von der kloster wegen" verschriben habt, darin wollen wir unsern ganzen fliß tûn und uwer erberkeit denselben briff schicken, so wir schirst mugen. datum uf montag 20 noch dem sontag trinitatis anno etc. 42 jor. [in verso] Den erbern wolfursichtigen und weisen burgermeinstern und rate der stat Nûremberg, unsern besundern lieben herren. [Auf einem Zettel:] Es ist unser gnedigster herre der Romisch konig etc. uf gestern sontag 25 alher komen und ist zu Wertheym Aschoffenburg und auch alhi erberklich und schon entphangen worden8, und sin mit im alher komen unsere herren der bischof von Meyncz, von Tryer, der herzog von Sachsen und ander bischof, graffen und hern etc. und wir vernemen, das unser herre von Coln Mai 28 uf hwt auch alher komen soll?. Karl Holezschuer und Berchtolt Volkmar. Mai 27 1442 234. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: melden die Ankunft des so Mai 30 Königs, berichten über die mit ihm Gekommenen und die sonst noch in Frankfurt Anwesenden, ferner über ihre Audienz beim König. 1442 Mai 30 [Frankfurt]. Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 4 orig. chart. c. sig. in v. impr. del Ersamer und fúrnemer. lieber herre. unser willige dienste und was wir eren und gûts ver- môgent allezit voran. lieber herre. [1] wôllent wissen, daz unser allergnedigster herre der Rômsch 35 Mai 27 kunig uf suntag nehstvergangen hie zû Franckfurt ingeritten ist und mit ime die erzbischove von Mentz und von Triere und der herzog von Sahssen mit grosser ritterschaft und sust etwievil bischôve a) under wegen ist am Rande hinzugefügt. b) also bis alher ist korr. für gein Franckfurt. c) uf dom wege ist über der Zeile nachgetragen. d) desgleichen. €) wann — iedoch und ist am Rande hintugefügt. 1) und anderm ist iber der Zeile nachgetragen. g) und — lossen ist am Rande hinzugefügt. h) ist über der Zeile nachgetragen. 40 i) desgleichen. 1 D. i. heftige, grobe Worte. Vgl. Lexer 2, 783. 2 Daß die Bemühungen der Gesandten nicht viel Erfolg hatten, zeigt das folgende Schreiben, das Nürnberg am 12. Juni an Berchtold Volkmer richtete : einer der [Nürnberger] Juden sei in den sachen unser gemeine Judischeit berurnde von Frannckfurt heraufgekommen und habe die Judischeit über die Sachen unterrichtet. Der Judenrat habe der Stadt gestalt derselben ding wol furgehalten und begehrt, dem Adressaten zu schreiben, er möge die Sache aufhalten, bis der König seine Krönung empfangen habe, damit die Juden zuschen könnten, ob sie dann vielleicht denselben iren sachen mit minderm schaden dester neher kommen mochten. Die Meinung der Stadt sei deshalb, daß er die Sache zwar auf- zuhalten suche, sein Verhalten dabei aber so ein- richte, daßt die Stadt der Sache wegen nicht der Ungnade des Königs verfalle. Er möge auch ge- legenheit aller wissenswerten lewft alweg schreiben, 45 so furderlichst er könne, dat. ut supra, d. i. feria 3. ante Viti. (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 260 a cop. chart. coaeva.) 3 Vgl. nr. 153 art. 13. " Vgl. nr. 153 art. 14. 5 Vgl nr. 153 art. 18. 8 Vgl. nr. 200. Vgl. nr. 153 art. 17. 8 Vgl. Seemüller S. 630-632. Der Erzbischof war am 26. Mai noch in Ander- 55 nach. Vgl. Hansen Bd. 1, S. 67. 50
Strana 607
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 607 graven und herren. so ist donoch 1 komen unser gnediger herre von Côlne. so sint ouch hie der beden bebste treffenlich botschaft. [2] als sint wir an mentag nehstvergangen zû stunt fúr den obgenanten unsern aller- gnedigsten herren den kunig komen, haben sinen kuniglichen gnaden uwern gehorsamen undertenigen dienst gesaget und uns sinen kunglichen gnaden demûteklich erbotten und gebetten, sinen kunglichen gnaden die 5 stat Straßburg lossen gnediclich empfolhen zû sin etc. als hat sin kuniglich gnad sollich uwer erbietung gar zů grossem danke ufgenomen und uns lossen sagen, daz wir also hie warten sôllent. was dann sin kúnglich gnade fúrnemen werde, welle er uns ouch zû wissen tûn. als warten wir nu uf sin gnode und wellent ouch uwer sachen fúrnemen noch dem besten. [3] doch so sint herzog Ludwig von Peyern noch graf Hanns von Otingen noch nit hie. es sint hie von den stetten Augespurg, Nürenberg, Ulme, Wissen- 10 burg, und ziehent die fursten herren und andere teglich harzů. was wir da furbaß erfinden, wôllent wir uwer wißheit ouch zû wissen tûn. gepieten uns allzit. datum vigilia corporis Christi anno etc. 42. Burckart von Múlnheim ritter der eilter [in verso] Dem fromen und fúrnemen hern Jo- Ulrich Bock der eilter und Adam hanns Meisterfheim ammanmeister der stat Straß- Riff altammeister. burg, unserm lieben herren und besundern frunde. 1442 Mai 30 Mai 28 1442 Мai 30 15 235. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: berichten von Zusammen- 1442 Mai 31 künften der städtischen Gesandten auf dem Frankfurter Rathause, der Haltung des Königs den Städten gegenüber, u. a. m. 1442 Mai 31 [Frankfurt]. Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc 201 fol. 5 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unsern frúntlichen dienst und was wir eren und gůts vermôgent voran. lieber 2o herre. als wir úch vor 2 geschriben haben, wie unser allergnedigster herre der Rômsche kunig uf suntag noch der pfingstwuchen zů Franckfurt ingeritten und was fursten herren Mai 27 und stett ouch do sient etc., als sient etlich stett me sithar ouch komen. und sint als uf hút wir stette uf dem rothuse zů Franckfurt bi einander gewesen und alda allerhande Mas 81 gerett, was dann iederman alhie vernomen und vor im hat. und bedunket die stette 25 wol, wie unser allergnedigster herre der Rômsch kûnig me zû den fursten herren und ritterschaft geneiget si dann zû den stetten, und söllent als morn fritag wider zûsamen- Juni 1 komen, uns furbas noch notdurft zû underreden. ouch volgent wir unserm herren dem künge teglich noch und versiht man sich, daz er nit lange hie zů Franckfurt harren, sunder sich balde fügen werde gen Ache, die crone zû empfohen. doch so hett sin so kúnglich gnad uns geheissen, bi ime bliben und uf in warten. [Im Folgenden fragen die Gesandten zunächst an, ob sie beim König gegen Herzog Ludwig von Peyern und den Grafen von Otingen, die nicht in Frankfurt sind, klagen sollen; dann schreiben sie über die von etlichen im Brißgówe, aber auch vom Markgrafen von Rôteln beabsichtigte Lösung des Schlosses Kentzingen; endlich teilen sie mit, daß der Eppe in Ougespurg zum König gekommen, aber erst hier in Frankfurt vor ihm erschienen s5 sei.] datum festo corporis Christi anno etc. 42. 1442 Mai 31 [in verso] Dem fromen und fúrnemen hern Jo- hanns Meisterßheim ammanmeister der stat Stroß- burg, unserm lieben herren und sundern frunde. Burckart von Mulnheim ritter der eilter Ulrich Bock der eilter und Adam Riff altammeister etc. 40 236. Bericht [des Frankfurter Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner 3] über die im Bei- 1442 Mai 81 sein des Königs gehaltene Fronleichnamsprozession. 1442 Mai 31 Frankfurt. 45 F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 177a-178 a cop. chart. coaeva, Rein- schrift von C. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 12b-13b conc. chart., geschrieben, korrigiert und mit Nachträgen versehen vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner. Gedruckt bei Janssen 2, 45-47 nr. 68 aus F. Notandům 3: uf 4 unsers herren lichams tag, als sin konigliche gnade hie was, Mas 31 ward das sacramente mit solicher schonheid und herlichkeid gedragen, desgliche a) hier ist in F von einer dem letsten Viertel des 15. Jahrhunderts angehörenden Hand am Rande bemerkt processio corporis Christi ex causis per consulatum amissa est. 50 Am 28. Mai. Vgl. die Nachschrift zu nr. 233. Am 30. Mai, nr. 234. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 8 Vgl. S. 221. Auf fol. 235 der Wahltagsacten stehen 39 Hexa- 77
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 607 graven und herren. so ist donoch 1 komen unser gnediger herre von Côlne. so sint ouch hie der beden bebste treffenlich botschaft. [2] als sint wir an mentag nehstvergangen zû stunt fúr den obgenanten unsern aller- gnedigsten herren den kunig komen, haben sinen kuniglichen gnaden uwern gehorsamen undertenigen dienst gesaget und uns sinen kunglichen gnaden demûteklich erbotten und gebetten, sinen kunglichen gnaden die 5 stat Straßburg lossen gnediclich empfolhen zû sin etc. als hat sin kuniglich gnad sollich uwer erbietung gar zů grossem danke ufgenomen und uns lossen sagen, daz wir also hie warten sôllent. was dann sin kúnglich gnade fúrnemen werde, welle er uns ouch zû wissen tûn. als warten wir nu uf sin gnode und wellent ouch uwer sachen fúrnemen noch dem besten. [3] doch so sint herzog Ludwig von Peyern noch graf Hanns von Otingen noch nit hie. es sint hie von den stetten Augespurg, Nürenberg, Ulme, Wissen- 10 burg, und ziehent die fursten herren und andere teglich harzů. was wir da furbaß erfinden, wôllent wir uwer wißheit ouch zû wissen tûn. gepieten uns allzit. datum vigilia corporis Christi anno etc. 42. Burckart von Múlnheim ritter der eilter [in verso] Dem fromen und fúrnemen hern Jo- Ulrich Bock der eilter und Adam hanns Meisterfheim ammanmeister der stat Straß- Riff altammeister. burg, unserm lieben herren und besundern frunde. 1442 Mai 30 Mai 28 1442 Мai 30 15 235. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: berichten von Zusammen- 1442 Mai 31 künften der städtischen Gesandten auf dem Frankfurter Rathause, der Haltung des Königs den Städten gegenüber, u. a. m. 1442 Mai 31 [Frankfurt]. Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc 201 fol. 5 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unsern frúntlichen dienst und was wir eren und gůts vermôgent voran. lieber 2o herre. als wir úch vor 2 geschriben haben, wie unser allergnedigster herre der Rômsche kunig uf suntag noch der pfingstwuchen zů Franckfurt ingeritten und was fursten herren Mai 27 und stett ouch do sient etc., als sient etlich stett me sithar ouch komen. und sint als uf hút wir stette uf dem rothuse zů Franckfurt bi einander gewesen und alda allerhande Mas 81 gerett, was dann iederman alhie vernomen und vor im hat. und bedunket die stette 25 wol, wie unser allergnedigster herre der Rômsch kûnig me zû den fursten herren und ritterschaft geneiget si dann zû den stetten, und söllent als morn fritag wider zûsamen- Juni 1 komen, uns furbas noch notdurft zû underreden. ouch volgent wir unserm herren dem künge teglich noch und versiht man sich, daz er nit lange hie zů Franckfurt harren, sunder sich balde fügen werde gen Ache, die crone zû empfohen. doch so hett sin so kúnglich gnad uns geheissen, bi ime bliben und uf in warten. [Im Folgenden fragen die Gesandten zunächst an, ob sie beim König gegen Herzog Ludwig von Peyern und den Grafen von Otingen, die nicht in Frankfurt sind, klagen sollen; dann schreiben sie über die von etlichen im Brißgówe, aber auch vom Markgrafen von Rôteln beabsichtigte Lösung des Schlosses Kentzingen; endlich teilen sie mit, daß der Eppe in Ougespurg zum König gekommen, aber erst hier in Frankfurt vor ihm erschienen s5 sei.] datum festo corporis Christi anno etc. 42. 1442 Mai 31 [in verso] Dem fromen und fúrnemen hern Jo- hanns Meisterßheim ammanmeister der stat Stroß- burg, unserm lieben herren und sundern frunde. Burckart von Mulnheim ritter der eilter Ulrich Bock der eilter und Adam Riff altammeister etc. 40 236. Bericht [des Frankfurter Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner 3] über die im Bei- 1442 Mai 81 sein des Königs gehaltene Fronleichnamsprozession. 1442 Mai 31 Frankfurt. 45 F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 177a-178 a cop. chart. coaeva, Rein- schrift von C. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 12b-13b conc. chart., geschrieben, korrigiert und mit Nachträgen versehen vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner. Gedruckt bei Janssen 2, 45-47 nr. 68 aus F. Notandům 3: uf 4 unsers herren lichams tag, als sin konigliche gnade hie was, Mas 31 ward das sacramente mit solicher schonheid und herlichkeid gedragen, desgliche a) hier ist in F von einer dem letsten Viertel des 15. Jahrhunderts angehörenden Hand am Rande bemerkt processio corporis Christi ex causis per consulatum amissa est. 50 Am 28. Mai. Vgl. die Nachschrift zu nr. 233. Am 30. Mai, nr. 234. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 8 Vgl. S. 221. Auf fol. 235 der Wahltagsacten stehen 39 Hexa- 77
Strana 608
608 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1412 Mai 37 zu Franckenfurt nie gehord oder gesehen, als uf dasmale in mentschen gedechtnis was. mit namen drug her Diederich der erzbischof zu Mencze das sacramente personlich in siner iffeln und gar kostlichen ornamenten, die sin gnade von Mencze her hatte tûn holen. und furten in grave Hans von Wertheim und grave Reinhart von Hanauwe. so gingen bi ime sin suffraganius 1 und zwen prelaten, auch in kostlichen ornamenten. s0 5 drug der kemmerer zu Mencze canonicus das crucze vor im als " eim cardinale und meister Johann de Lesurab, sin vicarius, sine bischofstab. so drugen vier graven den kasten uber dem sacramente und dem bischoffe, mit namen einer von Nassauwe2, einer von Wertheym, einer von Rinecke und einer von Bickenbach, alles in gar kostlicher cleidunge. und € gingen des konges sengere in kostlichen ornamenten und heiltům, das 10 alles des konges was und her bracht hatte, nach der andern paffheid zunehst vor dem sacramente, die gar hoffelichen gesang süngen. so folgete von stont dem heiltûmen nach unser herre der konig ine siner cleidûnge und gesmicke‘, die man achte uber 25000 gulden wert, an sim libe. und ging vor ime der hirzoge von Sassen mit dem swert und zu beiden siten die erzbischoffe von Colne und von Triere und darnach die bischoffe von 15 Regenspurg, von Augspurg, vom Kymsee, von Gurcke und andere mee bischoffe prelaten epte und mancherlei s geistliche grosse botschafte der h herren, und darnach manich kost- lich grave herre rittere und knechte, der i ein groß menge und ein groß folk was, in so kostlichem siden gewande und golden und silbern gesmûcke, als man ie gesehen mochte hann. so hatte der rad zu Franckenfurt uf 10 irs rades 3 bestalt, umb das sa-20 cramente und umb den konig zu geen, mit allen iren richtern dienern viseren k, die stangen hielden, das das" sacramente und fursten nit uberdrongen worden. und hatte des radis frunde iglicher ein wiß stebchin in siner hand, und das stont so erberclichm und orden- lich, das iß groß zu loben und zu prisen was. und ging man also den alden gang, als man von alder pliget zu geen, ußgnommen" das der rad in siner processien nit ging. 25 das capitel und rad hatten auch gebeden die orden, das sie mide gingen, die sost uf denselben tag nit plegen mide zu geen, mit irme heiltům und uf das zirlichste. und alle hantwerkesknechte, die in den orden plegen bruderschaft zu haben°, wurden gebeden ire kerzen dobi und mide zu tragen. und do man wider in die kirchen qwam, do sang der vorgenant bischof von Mencze selbs die messe, und der dechant4 von Mentze laß so das ewangelium und her Richard von Cleen das epistel, und " des konges sengere songen die messe mit grosser schonheid. und stont der konig und die andern fursten in den stulen, die mit herlichen siden duchern und kussen gezieret. und mit grosser schrift oben daran geschrieben zu der rechten hand vorn in den stulen stunt „Rex Romanorum“, darnach „Archiepiscopus " Moguntinus“, darnach „Rex Bohemie" (der stule ledig stunde), ss darnach „Comes paletinus"; uf der andern siten zuforderst „Archiepiscopus Coloniensis“, darnach „Dux Saxonie", darnach „Marchio Brandenburgensis". und mitten im chore vor dem poltern € ein stule auch herlich geziret und daruber geschrieben und ' stont do-inne „Archiepiscopus Treverensis“; und faste graven und herren, die im chore waren. doch worden nit allermenlich von herren odir ritterschaft darinne gelassen; dann der rad 4o a) als eim cardinale ist in Cuber der Zeile nachgetragen. b) C Lisura. c) C den. d) und — gesang süngen (Z. 12) ist in C anf dem titeren Rande von fol. 12b nachgetragen. e) in — libe ist in C am Rande nachgstragen. f) C gesmucke. g) F macherlei. h) der herren ist in C korr. für der fursten und herren. i) der — folk waz ist in C am Rande nachgetragen. k) C visierern. I) das — fursten ist in C korr. für sie. m) Ferbert- lich. n) ußgnommen — ging ist in C am Rande nachjetragen. o) C halden. p) und — messe ist in C am 45 Rande nachgetragen. q) Archiep. Mog. darnach ist in Cüber der Zeile nachgetragen. 1) Cpultern. s) und — do- inne ist in C über der Zeile nachgetragen. meter, die eine Beschreibung der Prozession ent- halten. Sie bieten jedoch inhaltlich nichts weiter, als was auch oben in art. 1 zu lesen ist. Der Bischof von Würzburg. Vgl. nr. 200. s " Graf Johann von Nassau. Vgl. nr. 200. Vgl. nr. 147 art. 2. Peter Echter. 50
608 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1412 Mai 37 zu Franckenfurt nie gehord oder gesehen, als uf dasmale in mentschen gedechtnis was. mit namen drug her Diederich der erzbischof zu Mencze das sacramente personlich in siner iffeln und gar kostlichen ornamenten, die sin gnade von Mencze her hatte tûn holen. und furten in grave Hans von Wertheim und grave Reinhart von Hanauwe. so gingen bi ime sin suffraganius 1 und zwen prelaten, auch in kostlichen ornamenten. s0 5 drug der kemmerer zu Mencze canonicus das crucze vor im als " eim cardinale und meister Johann de Lesurab, sin vicarius, sine bischofstab. so drugen vier graven den kasten uber dem sacramente und dem bischoffe, mit namen einer von Nassauwe2, einer von Wertheym, einer von Rinecke und einer von Bickenbach, alles in gar kostlicher cleidunge. und € gingen des konges sengere in kostlichen ornamenten und heiltům, das 10 alles des konges was und her bracht hatte, nach der andern paffheid zunehst vor dem sacramente, die gar hoffelichen gesang süngen. so folgete von stont dem heiltûmen nach unser herre der konig ine siner cleidûnge und gesmicke‘, die man achte uber 25000 gulden wert, an sim libe. und ging vor ime der hirzoge von Sassen mit dem swert und zu beiden siten die erzbischoffe von Colne und von Triere und darnach die bischoffe von 15 Regenspurg, von Augspurg, vom Kymsee, von Gurcke und andere mee bischoffe prelaten epte und mancherlei s geistliche grosse botschafte der h herren, und darnach manich kost- lich grave herre rittere und knechte, der i ein groß menge und ein groß folk was, in so kostlichem siden gewande und golden und silbern gesmûcke, als man ie gesehen mochte hann. so hatte der rad zu Franckenfurt uf 10 irs rades 3 bestalt, umb das sa-20 cramente und umb den konig zu geen, mit allen iren richtern dienern viseren k, die stangen hielden, das das" sacramente und fursten nit uberdrongen worden. und hatte des radis frunde iglicher ein wiß stebchin in siner hand, und das stont so erberclichm und orden- lich, das iß groß zu loben und zu prisen was. und ging man also den alden gang, als man von alder pliget zu geen, ußgnommen" das der rad in siner processien nit ging. 25 das capitel und rad hatten auch gebeden die orden, das sie mide gingen, die sost uf denselben tag nit plegen mide zu geen, mit irme heiltům und uf das zirlichste. und alle hantwerkesknechte, die in den orden plegen bruderschaft zu haben°, wurden gebeden ire kerzen dobi und mide zu tragen. und do man wider in die kirchen qwam, do sang der vorgenant bischof von Mencze selbs die messe, und der dechant4 von Mentze laß so das ewangelium und her Richard von Cleen das epistel, und " des konges sengere songen die messe mit grosser schonheid. und stont der konig und die andern fursten in den stulen, die mit herlichen siden duchern und kussen gezieret. und mit grosser schrift oben daran geschrieben zu der rechten hand vorn in den stulen stunt „Rex Romanorum“, darnach „Archiepiscopus " Moguntinus“, darnach „Rex Bohemie" (der stule ledig stunde), ss darnach „Comes paletinus"; uf der andern siten zuforderst „Archiepiscopus Coloniensis“, darnach „Dux Saxonie", darnach „Marchio Brandenburgensis". und mitten im chore vor dem poltern € ein stule auch herlich geziret und daruber geschrieben und ' stont do-inne „Archiepiscopus Treverensis“; und faste graven und herren, die im chore waren. doch worden nit allermenlich von herren odir ritterschaft darinne gelassen; dann der rad 4o a) als eim cardinale ist in Cuber der Zeile nachgetragen. b) C Lisura. c) C den. d) und — gesang süngen (Z. 12) ist in C anf dem titeren Rande von fol. 12b nachgetragen. e) in — libe ist in C am Rande nachgstragen. f) C gesmucke. g) F macherlei. h) der herren ist in C korr. für der fursten und herren. i) der — folk waz ist in C am Rande nachgetragen. k) C visierern. I) das — fursten ist in C korr. für sie. m) Ferbert- lich. n) ußgnommen — ging ist in C am Rande nachjetragen. o) C halden. p) und — messe ist in C am 45 Rande nachgetragen. q) Archiep. Mog. darnach ist in Cüber der Zeile nachgetragen. 1) Cpultern. s) und — do- inne ist in C über der Zeile nachgetragen. meter, die eine Beschreibung der Prozession ent- halten. Sie bieten jedoch inhaltlich nichts weiter, als was auch oben in art. 1 zu lesen ist. Der Bischof von Würzburg. Vgl. nr. 200. s " Graf Johann von Nassau. Vgl. nr. 200. Vgl. nr. 147 art. 2. Peter Echter. 50
Strana 609
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 609 zu Franckefurt von begerunge der herren hatten " die eine koredore zugetann, und die andere mit vier irs rades frunden und richtern und dienern mit stangen bestaltb, das nimand darinne gelassen€ ward, dann der darinne gehorte. und geschach von zierunge und hoffelichkeit so vil eren und wirdekeit, das man nit alles geschrieben mag, dann 5 man des nit alles gesehen odir behalden mochte etc.d. 1442 Mas 31 237. Der Rat zu Schweinfurt an Bürgermeister und Rat zu Frankfurt: bittet, ihm im 1442 geheimen zu schreiben, ob der Römische König einige Zeit in Frankfurt bleiben wolle und Verhandlungen vorhabe oder ob er vorher zur Krönung weiterziehen werde. 1442 Juni 1 [Schweinfurt. Juni 1 10 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4002, 2 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum am freitage nach unsers hern leichnames tag anno etc. 42. 15 238. Nürnberger Aufzeichnung über den Beschluß des Königs und der Fürsten, die Er-11442. zu ledigung der Kirchenfrage und der Reichsangelegenheiten bis nach der Königskrönung Juni I] zu verschieben und einstweilen nur die Gesandten P. Eugens und des Baseler Konzils durch Bevollmächtigte verhören zu lassen. [1442 zu Juni 11.] Aus Nürnberg Kreis-A. Plob H nr. 13: S. VI K. 101/2 nr. 146 (früher S. VII L. 51 nr. 13) fol. 19b �20a cop. chart. coaeva. Gedruckt Chroniken d. D. Städte 3, 375-376 aus unserer Vorlage. Als nu rex mitsampt unsern hern den kurfursten, mit namen hern Dietrich zu 20 Mentz, hern Jacoben zu Trier und heren Dietrich zu Collen erzbischofen, hern Ludwigen pfalzgrafen bei Rein2 und herzogen in Beyeren, der zu denselben zeiten ein junger furst waß bei 16 jaren seins alters, und hern Friderichen herzogen zu Sachsen etc., und andern bischofen fursten und hern zu Francfurt am Môyn etlich tag gelegen waren, eintrechtikeit der heiligen kirchen zu machen von€ der zwietracht wegen, die dan vor etlichen jaren 25 erstanden waß zwischen pobst Ewgenio quarto und dem concilio zu Basel, wan dasselb concilium den itzgenanten Eugenium abgesatz und einen herzogen von Sofoyen Amedeus genant zu einem bobst aufgeworfen und zu Basel erwelet hatten, den man nennet Fe- licem quintum ‘, und nu dieselb sach durch zweitrechtikeit der kurfursten alßbald nit entrichtet mochte werden, auch wan rex zu der kronung eilet und die gerne balde so empfangen hatte, wiewol etlich der kurfursten darwidder auf der meinung waren, man solte der heiligen kirchen sache zum ersten außtragen und darnach sein durchleuchtikeit zu Ache kronen, idoch durch anweisung etlicher kurfursten und fursten ward der kirchen und dez reichs sache aufgeslagen und etlichen hern und doctoren, die zu Francfurt be- leiben, von dez kungs der kurfursten und ander fursten wegen befolhen, dez obgemelten s5 bobst Eugenii auf einem und dez conciliums zu Basel auf dem anderm tail botschaft, die dan zu Francfurt waren, gen einander zu horen. und darnach, so rex zu Ache ge- cronet were, solten die obgemelten fursten personlich widder mit rex gen Francfurt komen und den obgerurten sachen furbaß nachgeen. 40 a) in C über der Zeile nachgetragen. b) FC add. hatten. c) gelassen — darinne ist in F am Rande nachgetragen. d) om. C. e) von — wegen fehlt in der Vorlage. f) em.; Vorl. quartum. 1 Der Terminus ante quem ist der 2. Juni, an dem der Beschluß den Gesandten des Konzils mit- geteilt wird (vgl. nr. 231 art. 4a) und Frankfurt ihn nach Gelnhausen und Schweinfurt meldet 45 (nr. 239). Als Terminus post quem wird man den 31. Mai wählen dürfen, da in der Aufzeichnung gesagt ist, daß König und Fürsten schon „etlich tag" in Frankfurt waren, als sie den Beschluß faßten. Man wird also kaum irren, wenn man annimmt, daß letzteres am 1. Juni geschah. €Der Pfalzgraf war nicht in Frankfurt. Vgl. S. 158 und S. 371 Anm. 1. 77
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 609 zu Franckefurt von begerunge der herren hatten " die eine koredore zugetann, und die andere mit vier irs rades frunden und richtern und dienern mit stangen bestaltb, das nimand darinne gelassen€ ward, dann der darinne gehorte. und geschach von zierunge und hoffelichkeit so vil eren und wirdekeit, das man nit alles geschrieben mag, dann 5 man des nit alles gesehen odir behalden mochte etc.d. 1442 Mas 31 237. Der Rat zu Schweinfurt an Bürgermeister und Rat zu Frankfurt: bittet, ihm im 1442 geheimen zu schreiben, ob der Römische König einige Zeit in Frankfurt bleiben wolle und Verhandlungen vorhabe oder ob er vorher zur Krönung weiterziehen werde. 1442 Juni 1 [Schweinfurt. Juni 1 10 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4002, 2 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Datum am freitage nach unsers hern leichnames tag anno etc. 42. 15 238. Nürnberger Aufzeichnung über den Beschluß des Königs und der Fürsten, die Er-11442. zu ledigung der Kirchenfrage und der Reichsangelegenheiten bis nach der Königskrönung Juni I] zu verschieben und einstweilen nur die Gesandten P. Eugens und des Baseler Konzils durch Bevollmächtigte verhören zu lassen. [1442 zu Juni 11.] Aus Nürnberg Kreis-A. Plob H nr. 13: S. VI K. 101/2 nr. 146 (früher S. VII L. 51 nr. 13) fol. 19b �20a cop. chart. coaeva. Gedruckt Chroniken d. D. Städte 3, 375-376 aus unserer Vorlage. Als nu rex mitsampt unsern hern den kurfursten, mit namen hern Dietrich zu 20 Mentz, hern Jacoben zu Trier und heren Dietrich zu Collen erzbischofen, hern Ludwigen pfalzgrafen bei Rein2 und herzogen in Beyeren, der zu denselben zeiten ein junger furst waß bei 16 jaren seins alters, und hern Friderichen herzogen zu Sachsen etc., und andern bischofen fursten und hern zu Francfurt am Môyn etlich tag gelegen waren, eintrechtikeit der heiligen kirchen zu machen von€ der zwietracht wegen, die dan vor etlichen jaren 25 erstanden waß zwischen pobst Ewgenio quarto und dem concilio zu Basel, wan dasselb concilium den itzgenanten Eugenium abgesatz und einen herzogen von Sofoyen Amedeus genant zu einem bobst aufgeworfen und zu Basel erwelet hatten, den man nennet Fe- licem quintum ‘, und nu dieselb sach durch zweitrechtikeit der kurfursten alßbald nit entrichtet mochte werden, auch wan rex zu der kronung eilet und die gerne balde so empfangen hatte, wiewol etlich der kurfursten darwidder auf der meinung waren, man solte der heiligen kirchen sache zum ersten außtragen und darnach sein durchleuchtikeit zu Ache kronen, idoch durch anweisung etlicher kurfursten und fursten ward der kirchen und dez reichs sache aufgeslagen und etlichen hern und doctoren, die zu Francfurt be- leiben, von dez kungs der kurfursten und ander fursten wegen befolhen, dez obgemelten s5 bobst Eugenii auf einem und dez conciliums zu Basel auf dem anderm tail botschaft, die dan zu Francfurt waren, gen einander zu horen. und darnach, so rex zu Ache ge- cronet were, solten die obgemelten fursten personlich widder mit rex gen Francfurt komen und den obgerurten sachen furbaß nachgeen. 40 a) in C über der Zeile nachgetragen. b) FC add. hatten. c) gelassen — darinne ist in F am Rande nachgetragen. d) om. C. e) von — wegen fehlt in der Vorlage. f) em.; Vorl. quartum. 1 Der Terminus ante quem ist der 2. Juni, an dem der Beschluß den Gesandten des Konzils mit- geteilt wird (vgl. nr. 231 art. 4a) und Frankfurt ihn nach Gelnhausen und Schweinfurt meldet 45 (nr. 239). Als Terminus post quem wird man den 31. Mai wählen dürfen, da in der Aufzeichnung gesagt ist, daß König und Fürsten schon „etlich tag" in Frankfurt waren, als sie den Beschluß faßten. Man wird also kaum irren, wenn man annimmt, daß letzteres am 1. Juni geschah. €Der Pfalzgraf war nicht in Frankfurt. Vgl. S. 158 und S. 371 Anm. 1. 77
Strana 610
610 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 239. Frankfurt an Gelnhausen und desgl. an Schweinfurt: schreibt über die bevorstehende Juni 2 Abreise des Königs nach Aachen und über königliche Konfirmationen für die Städte. 1442 Juni 2 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4002, 3 conc. chart. mit einigen Korrek- turen. Auf der Rückseite ist vom Schreiber bemerkt Geilnhüsen des konges ufbroch ge- 5 schriben; Swinfurt auch geschriben. Regest bei Janssen 2, 47 nr. 69. Unsern fruntlichen dinst zuvor. ersamen wisen. lieben frunde. uns hat der feste Rudolff von Cleen von uwern wegen gebeden, uch wissen zu lassen, so wir vernemen von ufbroch unsers gnedigisten herren des konges und auch abe sin kongliche gnade den steden confirmacien gebe etc. 10 Juni 5 daruf lassen wir uwer ersamkeit wissen, daz wir vernomen han, wie sin konigliche majestad uf dinstag Juni 6 oder mitwoch nehstkommde bi uns meine ufzubrechen und sich ilingen gein Aiche zu siner koniglichen cronunge und dan wider bi uns zu fugen, die sachen furhand zu nemen, darumb der tag bi uns be- scheiden si. wir vernemen auch, daz sin gnade noch nit vil steden confirmacien geben habe. doch welche stad darnach tedingen wulle, der moge confirmacien gedien, obe sie mit dem gelde€ darumb 15 uberkomen mogen. diß tun wir uwerer ersamkeit in guder heimlichkeit und fruntschaft zu wissen, darnach zu richten. dan waz wir uch in den oder andern sachen zu liebe und dinste getun und be- wisen mochten, des weren wir willig. datum sabato post festum corporis Christi anno 1442. 1442 Juni 2 [supra] Geilnhusen. 1442 240. Martin Nawer an Nördlingen: schreibt u. a. über die Verschiebung der Beschlußt-20 Juni 16 fassung betr. Kirchenfrage, Landfrieden, Fem- und Landgericht usw. bis zur Rück- kehr des Königs. 1442 Juni 16 [Frankfurt]. Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Ersamen wissen. lieben heren. mien willig und undertenig dienst siend euir wishait mit wilen 25 allzit berait. [Nawer bittet zunächst Nördlingen, sich für die Freilassung seines uf der kirwicz ge- fangenen Sohnes zu verwenden; dann fährt er fort:] lieben heren, ich waiz eûich nichz fremdz zu schriben, wan daz wir hie zů Franckfürt ligend und rattschlagen von der bôpf wegen und von der rüitter und der stett wegen und auch von der zwaier gericht wegen, dez haimlichenz und der lant- gericht wegen, und aûch mangerlai ander sach; doch wirt nichz üzgetragen, unz unser her der küng so herwider von Aûch kůmpt. und nempt mien schriben im pesten uf, wan ich laider bedrüibt pin. geben 1442 Juni 16 am samstag nach sanct Vitz tag ano a 42. [in verso] Den ersamen und wiessen bürmaister b und raut der c stat zû Nordlingen, mien lieben heren. Martin Nawer eûir williger. 35 1442 241. Martin Nawer an Nördlingen: teilt u. a. mit, daß man die Rückkehr des Königs Juni 18 erwartet, um die ausgesetzten Verhandlungen wieder aufzunchmen. 1442 Juni 18 [Frankfurt]. Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. 40 Füirsichtigen wissen. lieben heren. mien willig underdenig dienst sien eûir wishait allzit mit willen dienstberait. [Nawer antwortet zunächst auf einen Brief Nördlingens, in dem es ihm über einen Anschlag — gegen wen, ist nicht gesagt — geschrieben hatte, und bittet die Stadt inständig, seinem Sohne zu helfen, der bei diesem Anschlag in Gefangenschaft geraten sei2; dann fährt er fort :] lieben heren. alz ir mir schribt, ob ich nichz fromder mer west, daz ich eûich daz wisen 45 liezz, also haun ich eûich zû nesten 3 geschriben, daz ich uf die zit nit mer waiz fremdz fuir warhait zû schriben, wan all sach verzogen werden, unz unser her der kûng von der krônung kûmpt. der ist a) sic. b) sic. c) om. Vorl. 1 2 Vgl. S. 156. Vgl. nr. 240. s Am 16. Juni, nr. 240. 50
610 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 239. Frankfurt an Gelnhausen und desgl. an Schweinfurt: schreibt über die bevorstehende Juni 2 Abreise des Königs nach Aachen und über königliche Konfirmationen für die Städte. 1442 Juni 2 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4002, 3 conc. chart. mit einigen Korrek- turen. Auf der Rückseite ist vom Schreiber bemerkt Geilnhüsen des konges ufbroch ge- 5 schriben; Swinfurt auch geschriben. Regest bei Janssen 2, 47 nr. 69. Unsern fruntlichen dinst zuvor. ersamen wisen. lieben frunde. uns hat der feste Rudolff von Cleen von uwern wegen gebeden, uch wissen zu lassen, so wir vernemen von ufbroch unsers gnedigisten herren des konges und auch abe sin kongliche gnade den steden confirmacien gebe etc. 10 Juni 5 daruf lassen wir uwer ersamkeit wissen, daz wir vernomen han, wie sin konigliche majestad uf dinstag Juni 6 oder mitwoch nehstkommde bi uns meine ufzubrechen und sich ilingen gein Aiche zu siner koniglichen cronunge und dan wider bi uns zu fugen, die sachen furhand zu nemen, darumb der tag bi uns be- scheiden si. wir vernemen auch, daz sin gnade noch nit vil steden confirmacien geben habe. doch welche stad darnach tedingen wulle, der moge confirmacien gedien, obe sie mit dem gelde€ darumb 15 uberkomen mogen. diß tun wir uwerer ersamkeit in guder heimlichkeit und fruntschaft zu wissen, darnach zu richten. dan waz wir uch in den oder andern sachen zu liebe und dinste getun und be- wisen mochten, des weren wir willig. datum sabato post festum corporis Christi anno 1442. 1442 Juni 2 [supra] Geilnhusen. 1442 240. Martin Nawer an Nördlingen: schreibt u. a. über die Verschiebung der Beschlußt-20 Juni 16 fassung betr. Kirchenfrage, Landfrieden, Fem- und Landgericht usw. bis zur Rück- kehr des Königs. 1442 Juni 16 [Frankfurt]. Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Ersamen wissen. lieben heren. mien willig und undertenig dienst siend euir wishait mit wilen 25 allzit berait. [Nawer bittet zunächst Nördlingen, sich für die Freilassung seines uf der kirwicz ge- fangenen Sohnes zu verwenden; dann fährt er fort:] lieben heren, ich waiz eûich nichz fremdz zu schriben, wan daz wir hie zů Franckfürt ligend und rattschlagen von der bôpf wegen und von der rüitter und der stett wegen und auch von der zwaier gericht wegen, dez haimlichenz und der lant- gericht wegen, und aûch mangerlai ander sach; doch wirt nichz üzgetragen, unz unser her der küng so herwider von Aûch kůmpt. und nempt mien schriben im pesten uf, wan ich laider bedrüibt pin. geben 1442 Juni 16 am samstag nach sanct Vitz tag ano a 42. [in verso] Den ersamen und wiessen bürmaister b und raut der c stat zû Nordlingen, mien lieben heren. Martin Nawer eûir williger. 35 1442 241. Martin Nawer an Nördlingen: teilt u. a. mit, daß man die Rückkehr des Königs Juni 18 erwartet, um die ausgesetzten Verhandlungen wieder aufzunchmen. 1442 Juni 18 [Frankfurt]. Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. 40 Füirsichtigen wissen. lieben heren. mien willig underdenig dienst sien eûir wishait allzit mit willen dienstberait. [Nawer antwortet zunächst auf einen Brief Nördlingens, in dem es ihm über einen Anschlag — gegen wen, ist nicht gesagt — geschrieben hatte, und bittet die Stadt inständig, seinem Sohne zu helfen, der bei diesem Anschlag in Gefangenschaft geraten sei2; dann fährt er fort :] lieben heren. alz ir mir schribt, ob ich nichz fromder mer west, daz ich eûich daz wisen 45 liezz, also haun ich eûich zû nesten 3 geschriben, daz ich uf die zit nit mer waiz fremdz fuir warhait zû schriben, wan all sach verzogen werden, unz unser her der kûng von der krônung kûmpt. der ist a) sic. b) sic. c) om. Vorl. 1 2 Vgl. S. 156. Vgl. nr. 240. s Am 16. Juni, nr. 240. 50
Strana 611
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 611 krônt worden am montag! nauch sanct Vitz tag. also lůgt man siner zůkûnft. do kůmpt auch, alz wir vernomen, gar vill füirsten heren und stett uf denselben tag. und ob ich nichz vernem nottdûirf a zû schriben, wolt ich nit verhalten. lieben heren, gedenk mienz armenz sûnz. geben am mantag nach sanct Vitz tag ano b 42. [In einer kurzen Nachschrift bittet Nawer, den Brief im besten aufzunchmen.] Martin Nawer [in verso] Den ersamen und wissen bûrger- eûir wiliger. maister und raût zů Nôrdlingen, mien lieben heren c. 1442 Juni 18 10 242. Der Pfarrer zu Danzig [Andreas Ruperti] an den HM. Konrad von Erlichs- hausen: schreibt u. a., daß über die Kirchenfrage erst nach der Rückkehr des Königs weiter verhandelt werde und daß die Verhandlungen über die Reichsangelegenheiten bis zum Entwurf von vier Artikeln über Gerichtswesen, Landfrieden und Münze gediehen seien. 1442 Juli 2 Frankfurt. 1449 Juli 2 15 Aus Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv (früher Schbl. XXXVI nr. 35) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Die Nachschrift steht auf einem schmalen Zettel. Benutzt von Joh. Voigt, Geschichte Preußtens 8, 46. Meinen willigen undertanigen gehorsam mit innigenne gebete zu goethe dem herren zuvor. gnediger lieber herre. [1] geruchit zu wissen, daz ich umme Hanß Davidten sachen 2, unsers ordens privilegia bestetiunge und semlicher ander sachen willen noch 20 rate des von Deutschen landen 3 zu Aech mit dem ern d koninge gezogen was mit dem kompthure zu Covelencz 4, wen unser herre zu Collen bearbeithe sich und ezliche andere faste sere kehin dem koningen, das, wen her zu Collen qweme, Johannes David usgelasen und gefreiet wurde uf ein sulchs, zu vorhindern und noch unserm besten vormogen zu understehinde. [2] item in den sachen der heiligen kirchen haben die von Basel ez- 25 liche artikil uns denjenen, die izstund zu Frankenford sein, obergeantwerth uf das radhwss in schriften 5. desgelichen ouch des bobestes Eugenii sendebothen thuen werden thegelichin 6. idoch wird in denselbigen sachen nicht weither gehandelt noch ezwas vorgenamen vor unsers herren des koninges und seiner kurfursten widderkunft, der maen warthende ist uf den nehesten mitwochen. goth gebe, das denne ein guth gehoffet ende mûsse uf so dissem thage werden der sachen. [3] item ist maen in handelunge des reichs sachen, die maen och in artikeln usgesaczt haet. der irste ist von landgerichten centgerichten und suest gerichten; der ander von den heimlichen gerichten, wie maen die rechtvertigen unde reformieren unde vorth also halden bie einer merklichin bussen goldes, die der stulherre und der freigraffe sullen vorvallen sein, werden sie imanden laden, den sie nicht s5 von rechtes wegen sullen laden, adder sich sachen underwinden zu richten, die in das gerichte nicht enhoeren etc.; der dritte, vrede zu machen; der virde von der munze. mehe ist noch nicht gehandelt. [4] in den sachin alsampt, von den mir euwer gnade geschreben haet bie Vather und ouch dem° loeffer, habe ich mit fleisse, ehe ich sulche schrifte antpfing, gewachit und wil gerne darinne thuen mein hogeste vormogen. [5] item 4o haet die koninge von Hungern gar barmlichin geschreben ". desgelichen herzog Albrecht, des koninges bruder, haet hie zu Frankenford siene botschafts, die offenberlich begerende ist den kurfursten fursten unde herren zu clagen obir den koning, sei dabie bittende underzuweisen den koning, daz her ehn nicht also ire slos und land zu unvorwintlichem schaden widder goeth recht unde seine egene vorsegelte briefe vorhalde etc. [6] viele Juli 4 45 a) sic. b) sic. c) em.; orig. herern. d) sic. e) orig. wiederholt dem. 50 1 Das ist ein Irrtum; es muß sontag [Juni 17] heißßen. 2 Vgl. S. 108 Anm. 1. Der Deutschmeister Eberhard von Seinsheim. " Philipp von Kendenich. 5 Vgl. nr. 211 und S. 245. 6 Vgl. nr. 213 und S. 245 und 248f. Vgl. S. 150 Anm. 3. Vgl. nr. 190.
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 611 krônt worden am montag! nauch sanct Vitz tag. also lůgt man siner zůkûnft. do kůmpt auch, alz wir vernomen, gar vill füirsten heren und stett uf denselben tag. und ob ich nichz vernem nottdûirf a zû schriben, wolt ich nit verhalten. lieben heren, gedenk mienz armenz sûnz. geben am mantag nach sanct Vitz tag ano b 42. [In einer kurzen Nachschrift bittet Nawer, den Brief im besten aufzunchmen.] Martin Nawer [in verso] Den ersamen und wissen bûrger- eûir wiliger. maister und raût zů Nôrdlingen, mien lieben heren c. 1442 Juni 18 10 242. Der Pfarrer zu Danzig [Andreas Ruperti] an den HM. Konrad von Erlichs- hausen: schreibt u. a., daß über die Kirchenfrage erst nach der Rückkehr des Königs weiter verhandelt werde und daß die Verhandlungen über die Reichsangelegenheiten bis zum Entwurf von vier Artikeln über Gerichtswesen, Landfrieden und Münze gediehen seien. 1442 Juli 2 Frankfurt. 1449 Juli 2 15 Aus Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv (früher Schbl. XXXVI nr. 35) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Die Nachschrift steht auf einem schmalen Zettel. Benutzt von Joh. Voigt, Geschichte Preußtens 8, 46. Meinen willigen undertanigen gehorsam mit innigenne gebete zu goethe dem herren zuvor. gnediger lieber herre. [1] geruchit zu wissen, daz ich umme Hanß Davidten sachen 2, unsers ordens privilegia bestetiunge und semlicher ander sachen willen noch 20 rate des von Deutschen landen 3 zu Aech mit dem ern d koninge gezogen was mit dem kompthure zu Covelencz 4, wen unser herre zu Collen bearbeithe sich und ezliche andere faste sere kehin dem koningen, das, wen her zu Collen qweme, Johannes David usgelasen und gefreiet wurde uf ein sulchs, zu vorhindern und noch unserm besten vormogen zu understehinde. [2] item in den sachen der heiligen kirchen haben die von Basel ez- 25 liche artikil uns denjenen, die izstund zu Frankenford sein, obergeantwerth uf das radhwss in schriften 5. desgelichen ouch des bobestes Eugenii sendebothen thuen werden thegelichin 6. idoch wird in denselbigen sachen nicht weither gehandelt noch ezwas vorgenamen vor unsers herren des koninges und seiner kurfursten widderkunft, der maen warthende ist uf den nehesten mitwochen. goth gebe, das denne ein guth gehoffet ende mûsse uf so dissem thage werden der sachen. [3] item ist maen in handelunge des reichs sachen, die maen och in artikeln usgesaczt haet. der irste ist von landgerichten centgerichten und suest gerichten; der ander von den heimlichen gerichten, wie maen die rechtvertigen unde reformieren unde vorth also halden bie einer merklichin bussen goldes, die der stulherre und der freigraffe sullen vorvallen sein, werden sie imanden laden, den sie nicht s5 von rechtes wegen sullen laden, adder sich sachen underwinden zu richten, die in das gerichte nicht enhoeren etc.; der dritte, vrede zu machen; der virde von der munze. mehe ist noch nicht gehandelt. [4] in den sachin alsampt, von den mir euwer gnade geschreben haet bie Vather und ouch dem° loeffer, habe ich mit fleisse, ehe ich sulche schrifte antpfing, gewachit und wil gerne darinne thuen mein hogeste vormogen. [5] item 4o haet die koninge von Hungern gar barmlichin geschreben ". desgelichen herzog Albrecht, des koninges bruder, haet hie zu Frankenford siene botschafts, die offenberlich begerende ist den kurfursten fursten unde herren zu clagen obir den koning, sei dabie bittende underzuweisen den koning, daz her ehn nicht also ire slos und land zu unvorwintlichem schaden widder goeth recht unde seine egene vorsegelte briefe vorhalde etc. [6] viele Juli 4 45 a) sic. b) sic. c) em.; orig. herern. d) sic. e) orig. wiederholt dem. 50 1 Das ist ein Irrtum; es muß sontag [Juni 17] heißßen. 2 Vgl. S. 108 Anm. 1. Der Deutschmeister Eberhard von Seinsheim. " Philipp von Kendenich. 5 Vgl. nr. 211 und S. 245. 6 Vgl. nr. 213 und S. 245 und 248f. Vgl. S. 150 Anm. 3. Vgl. nr. 190.
Strana 612
612 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1449 Juli 2 geschreben zu andere sachen hoffe ich in korz euwern gnaden selber zu vorzelen. Frankenforde an unser frauwen thage visitacionis under meinem ingesigil im 42. jare. Pfarrer zu Danczk Deutsches ordens euwer gnaden cappellan. [in verso] Dem grosmechtigen hern homeister Deutsches orderns ern Conrade von Erlichshwsen, meinem gnedigen lieben hern zu Prußen, mit aller erwirdicheit. [7 Ouch wisse euwer gnade, das der herre margraffe zu Brandenburg sich haet laessen lien1 nicht alleine die Alde Marke und alles, was darzu gehoeret, sunder ouch die herzogthuem zu Mekelburg Stargard und die andern alsampt der Nidder- lendischen herren, also ich, hilft mir goed heime, euwern gnaden wol wil bescheid 10 sagen. [8] item haet derselbige herre margraffe behalden eine commissio, das ist ge- richtsbevelunge, widder euwer gnade und den orden umme sachin, die euwern gnaden wol kundlich. die richter sein der von Sachsen und der bischof von Meydeburg, aeb einer nicht welde, als der von Sachsen, den der margraefe beten haet unde doch der herzoge sichs nicht wolde underwinden, daz denne der andere, als der bischof, die sachen 15 richten sulle von koninglicher bevelunge. die briefe sint noch nicht us der cancellie gegangen. 1442 243. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: über ihr Zusammentreffen Juli 4 in Frankfurt; sind in Erwartung des Königs und vieler Fürsten und Herren. 1442 Juli 4 [Frankfurt]. Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 6 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. 20 Unsern fruntlichen dienst zůvor. lieber herre. [1] wôllent wissen, daz wir dri hie zû Francken- furt zûsamenkomen sient. und ist vil der stette botten ouch alhie und versiht man sich, daz ouch vil der fursten und herren gen Franckenfurt koment. doch kônnent wir úch zu diser zit nit eigentlichs geschriben. dann was wir fürbaß erfindent, wôllent wir úch ouch zů wissen tůn. [2] ouch wissent, Juni 29 daz ich Burckart von Mûlnheim uf disen vergangen fritag von Côlne ufhar gen Franckfurt komen bin. 25 Juli 3 so bin ich Claus Schanlit uf gester zinstag auch gen Franckfúrt komen. und da ich gen Mentz kam, da was der kunig bi einer stunden vor mir dar komen 2. und dez wartet man hie zû Franckfurt. und wann sin kunglich gnad komet, wurt man dann útzit furnemen, daz und was uns begegenet, wôllent wir úch ouch verschriben. gepieten zû uns allzit. datum feria quarta festo beati Udalrici episcopi anno etc. 42. Burckart von Múlnheim ritter der eilter [in verso] Dem fromen und fúrnemen hern Ulrich Bock der eilter und Claus Johans Meisterßheim ammeister der stat Straß- Schanlit altammeister der stat Straßburg. burg, unserm lieben herren und besundern frunde. 1442 Juli 4 30 €1i42 244. Bericht [des Frankfurter Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner 3] über den Empfang Juli 7] K. Friedrichs in Frankfurt bei der Rückkehr von der Königskrönung4. [1442 Juli 7 Frankfurt.] 35 F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 178b- 179a cop. chart. coaeva, Rein- schrift von C. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 15a.16a conc. chart., geschrieben, korrigiert und mit Nachträgen versehen vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner. Gedruckt bei Janssen 2, 48-49 nr. 72 aus F. 40 [1] Und als sin gnade wider her gen Franckenfurt qwam, do hatte der rad bestalt irs radis frunde 6 5 an die farporten 6 und uf hundert = gewapente b mit etlichen stangen. a) in F korr. aus 60; C 60. b) F gewapenten. 1 In Aachen am 19. Juni. Vgl. nr. 108 art. 17 und die bei Riedel, Codex dipl. Brandenburgensis II, 4 S. 274-276 abgedruckte Lehensurkunde vom 9. Juli 1442. 2 Der König kam am 2. Juli nach Mainz. Vgl. Seemüller S. 642-643. s Vgl. S. 221. Man vergleiche auch die ergänzenden Angaben 45 bei Seemüller S. 643. Vgl. nr. 147 art. 13. e Vgl. S. 314 Anm. 4.
612 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1449 Juli 2 geschreben zu andere sachen hoffe ich in korz euwern gnaden selber zu vorzelen. Frankenforde an unser frauwen thage visitacionis under meinem ingesigil im 42. jare. Pfarrer zu Danczk Deutsches ordens euwer gnaden cappellan. [in verso] Dem grosmechtigen hern homeister Deutsches orderns ern Conrade von Erlichshwsen, meinem gnedigen lieben hern zu Prußen, mit aller erwirdicheit. [7 Ouch wisse euwer gnade, das der herre margraffe zu Brandenburg sich haet laessen lien1 nicht alleine die Alde Marke und alles, was darzu gehoeret, sunder ouch die herzogthuem zu Mekelburg Stargard und die andern alsampt der Nidder- lendischen herren, also ich, hilft mir goed heime, euwern gnaden wol wil bescheid 10 sagen. [8] item haet derselbige herre margraffe behalden eine commissio, das ist ge- richtsbevelunge, widder euwer gnade und den orden umme sachin, die euwern gnaden wol kundlich. die richter sein der von Sachsen und der bischof von Meydeburg, aeb einer nicht welde, als der von Sachsen, den der margraefe beten haet unde doch der herzoge sichs nicht wolde underwinden, daz denne der andere, als der bischof, die sachen 15 richten sulle von koninglicher bevelunge. die briefe sint noch nicht us der cancellie gegangen. 1442 243. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: über ihr Zusammentreffen Juli 4 in Frankfurt; sind in Erwartung des Königs und vieler Fürsten und Herren. 1442 Juli 4 [Frankfurt]. Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 6 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. 20 Unsern fruntlichen dienst zůvor. lieber herre. [1] wôllent wissen, daz wir dri hie zû Francken- furt zûsamenkomen sient. und ist vil der stette botten ouch alhie und versiht man sich, daz ouch vil der fursten und herren gen Franckenfurt koment. doch kônnent wir úch zu diser zit nit eigentlichs geschriben. dann was wir fürbaß erfindent, wôllent wir úch ouch zů wissen tůn. [2] ouch wissent, Juni 29 daz ich Burckart von Mûlnheim uf disen vergangen fritag von Côlne ufhar gen Franckfurt komen bin. 25 Juli 3 so bin ich Claus Schanlit uf gester zinstag auch gen Franckfúrt komen. und da ich gen Mentz kam, da was der kunig bi einer stunden vor mir dar komen 2. und dez wartet man hie zû Franckfurt. und wann sin kunglich gnad komet, wurt man dann útzit furnemen, daz und was uns begegenet, wôllent wir úch ouch verschriben. gepieten zû uns allzit. datum feria quarta festo beati Udalrici episcopi anno etc. 42. Burckart von Múlnheim ritter der eilter [in verso] Dem fromen und fúrnemen hern Ulrich Bock der eilter und Claus Johans Meisterßheim ammeister der stat Straß- Schanlit altammeister der stat Straßburg. burg, unserm lieben herren und besundern frunde. 1442 Juli 4 30 €1i42 244. Bericht [des Frankfurter Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner 3] über den Empfang Juli 7] K. Friedrichs in Frankfurt bei der Rückkehr von der Königskrönung4. [1442 Juli 7 Frankfurt.] 35 F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 178b- 179a cop. chart. coaeva, Rein- schrift von C. C coll. ebenda Wahltagsacta Tom. IV fol. 15a.16a conc. chart., geschrieben, korrigiert und mit Nachträgen versehen vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner. Gedruckt bei Janssen 2, 48-49 nr. 72 aus F. 40 [1] Und als sin gnade wider her gen Franckenfurt qwam, do hatte der rad bestalt irs radis frunde 6 5 an die farporten 6 und uf hundert = gewapente b mit etlichen stangen. a) in F korr. aus 60; C 60. b) F gewapenten. 1 In Aachen am 19. Juni. Vgl. nr. 108 art. 17 und die bei Riedel, Codex dipl. Brandenburgensis II, 4 S. 274-276 abgedruckte Lehensurkunde vom 9. Juli 1442. 2 Der König kam am 2. Juli nach Mainz. Vgl. Seemüller S. 642-643. s Vgl. S. 221. Man vergleiche auch die ergänzenden Angaben 45 bei Seemüller S. 643. Vgl. nr. 147 art. 13. e Vgl. S. 314 Anm. 4.
Strana 613
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 613 [1449 und do sin gnade mit dem schiffe 1 an land qwam, do traden des radis frunde vor sin gnade und enphingen sin gnade wider oitmüdeclich mit disen worten: „allerdurch- luchtigister furste, großmechtigister konig, gnedigister liebster herre. wir enphaen uwer konigliche gnade von des rades" und der stede wegen und wünschen uwern koniglichen gnaden zu uwerer cronunge und irhoûnge gluckes und heiles, und was uwern koniglichen gnaden zu eren und wirdikeit widerfaren mag, vernemen wir alle zit gerne". [2] die- selben b des radis frunde gingen€ mit sinen gnaden biß an die herberged mit den ge- wapenten, die€ mit stangen zu beiden siten withe und rûme machten" als ein wide gassen. das gar wol stund und sere gelobet wart. und waren sunder frunde gemacht, 10 die sie regierten. so was s der schultheis heubtman und dienere bi den burgermeistern uf dem rathuß. [3] und h waren bestalt k zwei fuder wins uf den wagen und 200 achtil habern vor der herberge her, und 1 des radis frunde folliclicher bestaltm in die herberge. die sin konigliche gnade, als " er sich ußgetann hatte, auch enphingen ° und zu siner cronunge gluckes und heiles wûnschten? uf die vor geschrieben meinunge und " sinen gnaden erzalten€: wie der rad und stad sinen koniglichen gnaden zu siner cronunge und eren schenkte s zwei fuder wins elsessers und rinschs wins und 200 achtil habern; und der rad habe etliche stucke wildis uft den graben2; wann sin koniglichen gnaden gefuglich und eben were, moge sin gnade lassen zwei odir drû schiessen, oder der rad wulde si ime selbs tûn schiessen, wie sinen gnaden gefuglich si; und hette 2o man fische in den greben; wult der rad sinen gnaden gerne mit eren, aber die fische sin clein und mager", das sie sinen gnaden nit dogen. [4] undv was" alle be- stellunge der stad wider angeordent1 und bestalten", als bestalt was zu dem inriden und dem ersten leger 3. 15 Juli 71 25 245. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: über den wachsenden Be- such des Reichstages und über den Beschluß der städtischen Gesandten, den König um Aufhebung des Rechtstags der Stadt Hall gegen Konrad von Bebemburg zu bitten; glauben, daß sich des Königs Heimweg danach richten werde, ob er sich mit seinem Bruder Albrecht einige oder nicht. 1442 Juli 11 [Frankfurt]. 1442 Julí II 30 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 7 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Unsern fruntlichen dienst zůvor. fromer und furnemer. lieber herre. [1] wôllent wissen, daz die fursten herren und stett vaste zû dem kunige har gen Franckfurt ziehen, nochdem sin kúnglich gnade inen allen uf disen vergangen sant Kilians tag verkundet Jul8 hat, bi ime zû sin 4. und uf disen mentag sint komen die beden herren von Wúrtenberg Juk9 35 und uf gester zinstag unser gnediger herre herzog Ludwig der pfalzgraff mit vil graven Juu 10 und herren. [2] so sint der stette ouch vil alhie und sint als uf hut mitwuch die stett Juli 11 alle bi einander als von der sache wegen antreffen die von Halle, als den tag gesetzet ist gegen Cûnrat von Bebenburg 5. und wellent also wir stett gemeinlich der sache halb 40 45 a) F richs. b) FC haben Alinea. c) ist in C korr. für so ferre des notdorftig ist sollen. d) in C folgt durch- gestrichen geen und. e) die — siten ist in C über der Zeile nachgetragen. f) in C korr. aus machen. g) was — rathuß ist in C auf dem oberen Rande von fol. 15 b nachgetragen. h) FC haben Alinea. i) in C korr. für sollen da. k) in C folgt durchgestrichen sin. 1) desgleichen sollen. m) desgleichen sin. n) in C korr. für wan. o) desgleichen aus enphangen. p) desgleichen aus wunschen. q) in C folgt durchgestrichen darnach. r) erzalten wie ist in C korr. für zu sagen daz. s) desgleichen aus schenke. t) uf den graben ist in C über der Zeile nachgetragen. u) in C korr. für undogelich. v) FC haben Alinea. w) in C korr. für sal man. 1) desgleichen aus anordnen. y) desgleichen aus bestellen. 1 Der König, der von Wiesbaden kam, hatte das Schiff in Kostheim bestiegen. Vgl. Janssen 2, 48. 2 Der Hirschgraben. Vgl. Kriegk, Bürgerzwiste 50 S. 275-276; auch oben nr. 147 artt. 14 und 15. s * 5 Vgl. nr. 144. Vgl. nr. 118. Vgl. S. 341 Anm. 4 und S. 354 Anm. 3.
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 613 [1449 und do sin gnade mit dem schiffe 1 an land qwam, do traden des radis frunde vor sin gnade und enphingen sin gnade wider oitmüdeclich mit disen worten: „allerdurch- luchtigister furste, großmechtigister konig, gnedigister liebster herre. wir enphaen uwer konigliche gnade von des rades" und der stede wegen und wünschen uwern koniglichen gnaden zu uwerer cronunge und irhoûnge gluckes und heiles, und was uwern koniglichen gnaden zu eren und wirdikeit widerfaren mag, vernemen wir alle zit gerne". [2] die- selben b des radis frunde gingen€ mit sinen gnaden biß an die herberged mit den ge- wapenten, die€ mit stangen zu beiden siten withe und rûme machten" als ein wide gassen. das gar wol stund und sere gelobet wart. und waren sunder frunde gemacht, 10 die sie regierten. so was s der schultheis heubtman und dienere bi den burgermeistern uf dem rathuß. [3] und h waren bestalt k zwei fuder wins uf den wagen und 200 achtil habern vor der herberge her, und 1 des radis frunde folliclicher bestaltm in die herberge. die sin konigliche gnade, als " er sich ußgetann hatte, auch enphingen ° und zu siner cronunge gluckes und heiles wûnschten? uf die vor geschrieben meinunge und " sinen gnaden erzalten€: wie der rad und stad sinen koniglichen gnaden zu siner cronunge und eren schenkte s zwei fuder wins elsessers und rinschs wins und 200 achtil habern; und der rad habe etliche stucke wildis uft den graben2; wann sin koniglichen gnaden gefuglich und eben were, moge sin gnade lassen zwei odir drû schiessen, oder der rad wulde si ime selbs tûn schiessen, wie sinen gnaden gefuglich si; und hette 2o man fische in den greben; wult der rad sinen gnaden gerne mit eren, aber die fische sin clein und mager", das sie sinen gnaden nit dogen. [4] undv was" alle be- stellunge der stad wider angeordent1 und bestalten", als bestalt was zu dem inriden und dem ersten leger 3. 15 Juli 71 25 245. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: über den wachsenden Be- such des Reichstages und über den Beschluß der städtischen Gesandten, den König um Aufhebung des Rechtstags der Stadt Hall gegen Konrad von Bebemburg zu bitten; glauben, daß sich des Königs Heimweg danach richten werde, ob er sich mit seinem Bruder Albrecht einige oder nicht. 1442 Juli 11 [Frankfurt]. 1442 Julí II 30 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 7 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Unsern fruntlichen dienst zůvor. fromer und furnemer. lieber herre. [1] wôllent wissen, daz die fursten herren und stett vaste zû dem kunige har gen Franckfurt ziehen, nochdem sin kúnglich gnade inen allen uf disen vergangen sant Kilians tag verkundet Jul8 hat, bi ime zû sin 4. und uf disen mentag sint komen die beden herren von Wúrtenberg Juk9 35 und uf gester zinstag unser gnediger herre herzog Ludwig der pfalzgraff mit vil graven Juu 10 und herren. [2] so sint der stette ouch vil alhie und sint als uf hut mitwuch die stett Juli 11 alle bi einander als von der sache wegen antreffen die von Halle, als den tag gesetzet ist gegen Cûnrat von Bebenburg 5. und wellent also wir stett gemeinlich der sache halb 40 45 a) F richs. b) FC haben Alinea. c) ist in C korr. für so ferre des notdorftig ist sollen. d) in C folgt durch- gestrichen geen und. e) die — siten ist in C über der Zeile nachgetragen. f) in C korr. aus machen. g) was — rathuß ist in C auf dem oberen Rande von fol. 15 b nachgetragen. h) FC haben Alinea. i) in C korr. für sollen da. k) in C folgt durchgestrichen sin. 1) desgleichen sollen. m) desgleichen sin. n) in C korr. für wan. o) desgleichen aus enphangen. p) desgleichen aus wunschen. q) in C folgt durchgestrichen darnach. r) erzalten wie ist in C korr. für zu sagen daz. s) desgleichen aus schenke. t) uf den graben ist in C über der Zeile nachgetragen. u) in C korr. für undogelich. v) FC haben Alinea. w) in C korr. für sal man. 1) desgleichen aus anordnen. y) desgleichen aus bestellen. 1 Der König, der von Wiesbaden kam, hatte das Schiff in Kostheim bestiegen. Vgl. Janssen 2, 48. 2 Der Hirschgraben. Vgl. Kriegk, Bürgerzwiste 50 S. 275-276; auch oben nr. 147 artt. 14 und 15. s * 5 Vgl. nr. 144. Vgl. nr. 118. Vgl. S. 341 Anm. 4 und S. 354 Anm. 3.
Strana 614
Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli II 1442 Juli 11 614 fúr unsern allergnedigsten herren den Rômschen kunig, sin kunglich gnade zû bitten, die von Halle sollichs rehten zû úberhaben noch dem besten, als sich daz geburt. was aber den stetten darinne zû antwurt werden mag und was uns in den oder andern sachen begegenet, wôllent wir uch ouch zů wissen tûn. [3] ouch kônnent wir úch noch nit eigentlich geschriben, ob unser herre der kunig den Rin uf ziehen werde. dann sin 5 brûder herzog Albreht hat sin botschaft ouch hie zû Franckfurt 1. ist versehenlich, noch- dem er mit sim brûder eins werde oder nit, daz sich unser herre der kunig mit der heimfart donoch rihten werde. [4] es sint ouch bi dem kunge die erzbischove von Mentz und von Trier, herzog Ludwig, die herren von Wurtenberg und sust vil bischove graven herren und der beden bebste und des conciliums botschaft. gepieten uns 10 allzit. datum feria quarta post Kiliani anno etc. 42. [in verso] Dem fromnen und fürnemmen Burckart von Mulnheim ritter der eilter Ulrich Bock der eilter und Claus hern Johanns Meisterſheim ammeister der stat zů Straßburg, unserm lieben herren Schanlit altammeister der stat Strasburg. und besundern gûten frunde. 15 11442/ 246. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: über den Anspruch des Juli 15 Erzbischofs von Trier auf eine Vergütung für Besiegelung der Straßburger Privi- legienbestätigung und über die Antwort des Königs auf die Bitte der städtischen Gesandten um Schutz der Städte; König und Fürsten haben eine Nottel über alle Angelegenheiten aufgesetzt, weshalb der König Herren und Städte zu sich beschieden 20 hat; u. a. m. [1442] Juli 15 [Frankfurt]. Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 8 orig. chart. c. sig. in v. impr. laeso. Unterfertigung und Adresse wie in nr. 245; doch fehlt in jener der stat Straßburg. Unsern frúntlichen willigen dienst allezit vor. fromer und fúrnemer. lieber herre. [1] wôllent wissen, daz wir under andern sachen furgenomen und gevordert 25 haben an unsern herren von Trier den obersten canzler?, unser friheit mit dem grossen majestat-insigel zů versigeln. der hat uns nû geantwurtet und meinet, daz man mit ime darumb uberkomen sôlle, nochdem ime und andern erzbischôven als canzlern daz zû- gehôre und gebûre. desglich er nû andern stetten, die desglich ouch zû werben hant, ouch geantwurt hat. wir haben ime gezöuget sollich briefes, als unser herre der kunig so 1 Vgl. nr. 190. 2 Vgl. S. 156f. s Der König hatte am 7. August 1441 versprochen, die Freiheiten, die er der Stadt Straßburg jetst bestätigt habe [vgl. Chmel nr. 351], unter dem Majestätssiegel zu geben, sobald er die Königskrone zu Ach empfangen habe und an dieses Versprechen erinnert werde, und zwar one fúrter tax und gelt von in zü nemen und zu fordern; dat. Nuwenstat Mo. v. Laurencien tag [Aug. 7] 1441 r. 2 (Straß- burg Stadt-A. Briefbuch B fol. 26a cop. membr. saec. 15; gedr. Lünig, Reichsarchiv Partis specialis Continuatio IV, 2 pag. 755-756 und Kulpis, Di- plomata et documenta varia etc. Friderici III. S. 313). Uber die bedeutenden Kosten, die jene Bestätigung der Stadt verursachte, unterrichtet folgende Aufzeichnung in dem oben erwähnten Brief- buch: anno etc. 40 primo uf mentag vor sant Michels tag [Sept. 25], nochdem als herzog Friderich von Osterrich Rômischer kúnig wart, do wurdent zů im gesant her Conrat der schaffener uf unser frowen huse und her Jeger der statschriber. die gobent umb die friheit achthundert vierzehen guldin seht- zehen beheimsch; item 40 gúldin dem probest zů Wien, des kúniges kanzler; item zehen guldin her 85 Wilhelm dem undercanzler; item 15 guldin den schribern gemeinlich in der canzlige; item 40 guldin hant die rete her Conrat geschenket fúr sin ritegelt, item 10 guldin her Jeger geschenket zû sime rite- gelt, und dozů ir zerunge. ouch so wurdent die 40 friheitbriefe nuwent mit dem kuniglichen ingesigel versigelt, und versprach sich der kúnig, wan sin majestat-ingesigel noch siner krônunge zũ Oche wúrde gemaht, so wolt er der stat ir friheit mit der majestat- insigel vergeben versigeln (a. a. O. fol. 4a cop. membr. 45 saec. 15 ; eine ähnliche Aufzeichnung ebenda Abt. 1V fasc. 1 not. chart. saec. 15). Die Besiegelung mit dem Majestätssiegel erfolgte erst Ende August 1442 während des Aufenthalts Friedrichs in Straßburg. Darüber besagt eine Aufzeichnung im Briefbuch: 50
Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli II 1442 Juli 11 614 fúr unsern allergnedigsten herren den Rômschen kunig, sin kunglich gnade zû bitten, die von Halle sollichs rehten zû úberhaben noch dem besten, als sich daz geburt. was aber den stetten darinne zû antwurt werden mag und was uns in den oder andern sachen begegenet, wôllent wir uch ouch zů wissen tûn. [3] ouch kônnent wir úch noch nit eigentlich geschriben, ob unser herre der kunig den Rin uf ziehen werde. dann sin 5 brûder herzog Albreht hat sin botschaft ouch hie zû Franckfurt 1. ist versehenlich, noch- dem er mit sim brûder eins werde oder nit, daz sich unser herre der kunig mit der heimfart donoch rihten werde. [4] es sint ouch bi dem kunge die erzbischove von Mentz und von Trier, herzog Ludwig, die herren von Wurtenberg und sust vil bischove graven herren und der beden bebste und des conciliums botschaft. gepieten uns 10 allzit. datum feria quarta post Kiliani anno etc. 42. [in verso] Dem fromnen und fürnemmen Burckart von Mulnheim ritter der eilter Ulrich Bock der eilter und Claus hern Johanns Meisterſheim ammeister der stat zů Straßburg, unserm lieben herren Schanlit altammeister der stat Strasburg. und besundern gûten frunde. 15 11442/ 246. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: über den Anspruch des Juli 15 Erzbischofs von Trier auf eine Vergütung für Besiegelung der Straßburger Privi- legienbestätigung und über die Antwort des Königs auf die Bitte der städtischen Gesandten um Schutz der Städte; König und Fürsten haben eine Nottel über alle Angelegenheiten aufgesetzt, weshalb der König Herren und Städte zu sich beschieden 20 hat; u. a. m. [1442] Juli 15 [Frankfurt]. Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 8 orig. chart. c. sig. in v. impr. laeso. Unterfertigung und Adresse wie in nr. 245; doch fehlt in jener der stat Straßburg. Unsern frúntlichen willigen dienst allezit vor. fromer und fúrnemer. lieber herre. [1] wôllent wissen, daz wir under andern sachen furgenomen und gevordert 25 haben an unsern herren von Trier den obersten canzler?, unser friheit mit dem grossen majestat-insigel zů versigeln. der hat uns nû geantwurtet und meinet, daz man mit ime darumb uberkomen sôlle, nochdem ime und andern erzbischôven als canzlern daz zû- gehôre und gebûre. desglich er nû andern stetten, die desglich ouch zû werben hant, ouch geantwurt hat. wir haben ime gezöuget sollich briefes, als unser herre der kunig so 1 Vgl. nr. 190. 2 Vgl. S. 156f. s Der König hatte am 7. August 1441 versprochen, die Freiheiten, die er der Stadt Straßburg jetst bestätigt habe [vgl. Chmel nr. 351], unter dem Majestätssiegel zu geben, sobald er die Königskrone zu Ach empfangen habe und an dieses Versprechen erinnert werde, und zwar one fúrter tax und gelt von in zü nemen und zu fordern; dat. Nuwenstat Mo. v. Laurencien tag [Aug. 7] 1441 r. 2 (Straß- burg Stadt-A. Briefbuch B fol. 26a cop. membr. saec. 15; gedr. Lünig, Reichsarchiv Partis specialis Continuatio IV, 2 pag. 755-756 und Kulpis, Di- plomata et documenta varia etc. Friderici III. S. 313). Uber die bedeutenden Kosten, die jene Bestätigung der Stadt verursachte, unterrichtet folgende Aufzeichnung in dem oben erwähnten Brief- buch: anno etc. 40 primo uf mentag vor sant Michels tag [Sept. 25], nochdem als herzog Friderich von Osterrich Rômischer kúnig wart, do wurdent zů im gesant her Conrat der schaffener uf unser frowen huse und her Jeger der statschriber. die gobent umb die friheit achthundert vierzehen guldin seht- zehen beheimsch; item 40 gúldin dem probest zů Wien, des kúniges kanzler; item zehen guldin her 85 Wilhelm dem undercanzler; item 15 guldin den schribern gemeinlich in der canzlige; item 40 guldin hant die rete her Conrat geschenket fúr sin ritegelt, item 10 guldin her Jeger geschenket zû sime rite- gelt, und dozů ir zerunge. ouch so wurdent die 40 friheitbriefe nuwent mit dem kuniglichen ingesigel versigelt, und versprach sich der kúnig, wan sin majestat-ingesigel noch siner krônunge zũ Oche wúrde gemaht, so wolt er der stat ir friheit mit der majestat- insigel vergeben versigeln (a. a. O. fol. 4a cop. membr. 45 saec. 15 ; eine ähnliche Aufzeichnung ebenda Abt. 1V fasc. 1 not. chart. saec. 15). Die Besiegelung mit dem Majestätssiegel erfolgte erst Ende August 1442 während des Aufenthalts Friedrichs in Straßburg. Darüber besagt eine Aufzeichnung im Briefbuch: 50
Strana 615
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 615 11442] sich verschriben hat, daz zû tûn, one fúrer gelt zû nemen, und haben ouch domit furbas mit unserm herren dem kunige und ouch etlichen sinen reten gerett. die rete haben uns gar gûtlich geantwurt, daz wir hoffent, daz durch sie uns solichs gedihen sol. dann unsere meinung nit enist, mit unserm herren von Trier furbaß zû úberkomen. [2] ouch 5 haben wir die sachen antreffen unsern herren herzog Ludwigen von Peyern an unsern herren den kung broht und begert, ime zû schriben und rehtlich tage zû setzen. daz hat sin kunglich gnad dem canzler empfolhen uf die meinung, daz uns herzog Ludwig kerung und ablegung tûn sôlle 1 oder er kônne uns unsers rechten nit ufgehalten oder gewegen. und ist des kúnigs meinung nit, ime uf dise zit rehtlich tage zû setzen etc. [3] ouch 10 sint wir stett gemeinlich uf gestern bi unserm gnedigsten herren dem kunige gewesen Juli 14 und sin kunglich gnad gebetten und angerüffet als einen Rômschen kunig, uns stett zů handhaben bi unsern friheiten und harkomen und uns nit losse ieman gegen sinen gnoden verclagen, als uns stett noch gestalt allerlei sache geraten duhte. hat uns sin kunglich gnad gnediclich geantwurt, daz er nit anders dann einickeit in dem riche begere zü machen und iederman zû behalten, also daz die land in friden bliben. nû sint etliche gesatzet tage die von Halle2 antreffen und ouch die Swebischen stette 8 mit iren wider- sachen, die sin gnad meinet fúr hand zû nemen; da wir uns versehent, daz die in diser wuchen 4 fürgenomen werden. wie sich nu die und andere sachen machent, wellent wir úch ouch zů wissen tûn. [4] ouch vernemen wir, daz unser " herre der kunig und 20 die fúrsten ein nottel begriffen haben alle sachen antreffen, darumb dann der kunig die herren und stett zû im beschriben hat; die wir aber noch nit gehôrt hant. was wir darinne vernemen, wôllent wir úch ouch zû wissen tün. [In art. 5 berichten die Gesandten über den Vorschlag des Herrn von Môrß, dem Erzbischof von Côlne oder dem Markgrafen von Baden die Schlichtung des Zwistes Straßtburgs mit Wyrich von Homburg zu übertragen, und über die Stellung 25 des Erzbischofs zu diesem Vorschlage; in art. 6 teilen sie die Antwort mit, die ihnen Pfalzgraf Ludwig auf ihre Bitte, Schultheissen Cûnrat und dessen Gesellen ledig zu lassen, gegeben habe; in art. 7 schreiben sie, was der Pfalzgraf mit ihnen über den von Eberstein gesprochen habe, der vor Straßburg in Sorgen sei, und was sie ihm darauf geantwortet haben; dann fahren sie fort :] [8] ouch ist unser meinung, daz wir uns gerne heim fügen woltent. und wir kônnent úch noch kein eigent- schaft geschriben, ob unser herre der kunig den Rin uf oder welichen weg er uß welle; dann die loufe wilde sint, daz wir uns noch daruß nit gerihten kônnent. datum do- minica die festo beate Margarethe virginis. 15 Juli 15 30 11442) Juli 15 35 247. Martin Nawer an Nördlingen: teilt mit, daß bisher weder geistliche noch weltliche 1442 Juli 16 Angelegenheiten erledigt worden seien; klagt über Teuerung; fürchtet, daß der König 1442 Juli 16 den Städten weniger als der Ritterschaft gewogen sei; u. a. m. Frankfurt. Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Unterschrift und Adresse wie in nr. 241; in der letzteren heißßt es aber füirsichtigen statt ersamen. 40 Füirsichtigen wisen. lieben heren. mien undertenig willig dienst siend eûir wishait all zit mit fliz berait. [Nawer schreibt zunächst in art. 1, daß die Feinde der Städte a) em.; orig. unserer. item 63 gúldin in des kúniges canzlie von den fri- heiten zû schriben, als der kúnig die mit siner majestat 45 ingesigel lies versigeln, und wiewol der bischof von Trier als ein erzkanzeler sonder gelt von der friheit zů versigeln fordert, so schůff doch der kúnig, noch- dem im vormals usrichtunge gescheen was, das nit me von der versigelunge genommen wart. aber er 50 bat die rete umb gelt im zû lihen. als wart dem Deutsche Reichstags-Akten XVI. kúnige drú dusend gúldin geluhen uf sin brief und ingesigel, darinne er sich versprach, die wider zü geben (a. a. O. fol. 5a cop. membr. saec. 15). 1 Vgl. nr. 248 art. 1. 2 Vgl. nr. 245 art. 2. Vgl. nr. 137, Anmerkungen dazu und nr. 208. D. i. in der Woche vom 15. zum 21. Juli. 78 3 4
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 615 11442] sich verschriben hat, daz zû tûn, one fúrer gelt zû nemen, und haben ouch domit furbas mit unserm herren dem kunige und ouch etlichen sinen reten gerett. die rete haben uns gar gûtlich geantwurt, daz wir hoffent, daz durch sie uns solichs gedihen sol. dann unsere meinung nit enist, mit unserm herren von Trier furbaß zû úberkomen. [2] ouch 5 haben wir die sachen antreffen unsern herren herzog Ludwigen von Peyern an unsern herren den kung broht und begert, ime zû schriben und rehtlich tage zû setzen. daz hat sin kunglich gnad dem canzler empfolhen uf die meinung, daz uns herzog Ludwig kerung und ablegung tûn sôlle 1 oder er kônne uns unsers rechten nit ufgehalten oder gewegen. und ist des kúnigs meinung nit, ime uf dise zit rehtlich tage zû setzen etc. [3] ouch 10 sint wir stett gemeinlich uf gestern bi unserm gnedigsten herren dem kunige gewesen Juli 14 und sin kunglich gnad gebetten und angerüffet als einen Rômschen kunig, uns stett zů handhaben bi unsern friheiten und harkomen und uns nit losse ieman gegen sinen gnoden verclagen, als uns stett noch gestalt allerlei sache geraten duhte. hat uns sin kunglich gnad gnediclich geantwurt, daz er nit anders dann einickeit in dem riche begere zü machen und iederman zû behalten, also daz die land in friden bliben. nû sint etliche gesatzet tage die von Halle2 antreffen und ouch die Swebischen stette 8 mit iren wider- sachen, die sin gnad meinet fúr hand zû nemen; da wir uns versehent, daz die in diser wuchen 4 fürgenomen werden. wie sich nu die und andere sachen machent, wellent wir úch ouch zů wissen tûn. [4] ouch vernemen wir, daz unser " herre der kunig und 20 die fúrsten ein nottel begriffen haben alle sachen antreffen, darumb dann der kunig die herren und stett zû im beschriben hat; die wir aber noch nit gehôrt hant. was wir darinne vernemen, wôllent wir úch ouch zû wissen tün. [In art. 5 berichten die Gesandten über den Vorschlag des Herrn von Môrß, dem Erzbischof von Côlne oder dem Markgrafen von Baden die Schlichtung des Zwistes Straßtburgs mit Wyrich von Homburg zu übertragen, und über die Stellung 25 des Erzbischofs zu diesem Vorschlage; in art. 6 teilen sie die Antwort mit, die ihnen Pfalzgraf Ludwig auf ihre Bitte, Schultheissen Cûnrat und dessen Gesellen ledig zu lassen, gegeben habe; in art. 7 schreiben sie, was der Pfalzgraf mit ihnen über den von Eberstein gesprochen habe, der vor Straßburg in Sorgen sei, und was sie ihm darauf geantwortet haben; dann fahren sie fort :] [8] ouch ist unser meinung, daz wir uns gerne heim fügen woltent. und wir kônnent úch noch kein eigent- schaft geschriben, ob unser herre der kunig den Rin uf oder welichen weg er uß welle; dann die loufe wilde sint, daz wir uns noch daruß nit gerihten kônnent. datum do- minica die festo beate Margarethe virginis. 15 Juli 15 30 11442) Juli 15 35 247. Martin Nawer an Nördlingen: teilt mit, daß bisher weder geistliche noch weltliche 1442 Juli 16 Angelegenheiten erledigt worden seien; klagt über Teuerung; fürchtet, daß der König 1442 Juli 16 den Städten weniger als der Ritterschaft gewogen sei; u. a. m. Frankfurt. Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Unterschrift und Adresse wie in nr. 241; in der letzteren heißßt es aber füirsichtigen statt ersamen. 40 Füirsichtigen wisen. lieben heren. mien undertenig willig dienst siend eûir wishait all zit mit fliz berait. [Nawer schreibt zunächst in art. 1, daß die Feinde der Städte a) em.; orig. unserer. item 63 gúldin in des kúniges canzlie von den fri- heiten zû schriben, als der kúnig die mit siner majestat 45 ingesigel lies versigeln, und wiewol der bischof von Trier als ein erzkanzeler sonder gelt von der friheit zů versigeln fordert, so schůff doch der kúnig, noch- dem im vormals usrichtunge gescheen was, das nit me von der versigelunge genommen wart. aber er 50 bat die rete umb gelt im zû lihen. als wart dem Deutsche Reichstags-Akten XVI. kúnige drú dusend gúldin geluhen uf sin brief und ingesigel, darinne er sich versprach, die wider zü geben (a. a. O. fol. 5a cop. membr. saec. 15). 1 Vgl. nr. 248 art. 1. 2 Vgl. nr. 245 art. 2. Vgl. nr. 137, Anmerkungen dazu und nr. 208. D. i. in der Woche vom 15. zum 21. Juli. 78 3 4
Strana 616
616 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 16 Julss in Frankfurt behauptet haben, Ansalm von Yberg habe Mo. v. Margrette Nördlingen erfolgreich berannt; er hofft, daß die Behauptung nicht wahr ist. Dann fährt er fort:] [2] auch wissen, lieben heren, daz unzher noch nichz uzgetragen worden ist Juli 15 weder gaistlicher noch weltlicher sach, wan am sûntag zûnest do laich der küng miem heren von Mencz und von Trijell lehen. do waz gar ain grossüi herschaft und fill lüit 5 darbi. und ist auch fill lûit hie und unser find auch fill hie, und ist swerů zerüng hie. ich müz all nacht fier grosen zû schlaffgelt geben und 4 grosen zû stalmiet 1. und ist fütter fast dûir, ich mag mit zwai guldin und ain ort kain uzkůmen. got wolt, daz ain ander an miener statt gerietten, der nûtzer wer gewessen, alz ez sich laider dan gemacht haut. [3] lieben heren. laûnd eûich mien armen sûn enpfolen sin dürch 10 gotz willen. [4] ich haûn eûir wishait for 2 auch geschriben alz von mir selbz, daz ich füircht, daz unser her der kûng den stetten nicht alz gewegen si alz der ritterschaft und daz der stett sach gelüickz düirf gen dem kûnig. darzû haût er nit vernünft, die nichz darzů gehôr. also maint man, er beleib nit lenger; dan die wochen well er gar fill ûzrichten. wie oder waz sich fuirbaz macht, will ich eüir wishait laûn wissen, so 15 ich eest mag. geben am montag nach Margrete zů Franckfurt ano * 42. Ein eingelegter Zettel enthält eine kurze Mitteilung Nawers über die Angelegenheit der Berwing, einer armen Frau.] 1442 248. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: berichten u. a. über die Juli 21 Antwort des Königs auf ihr Anbringen wegen des Uberfalls Straßburger Ratsherrn 20 im Geleit Herzog Ludwigs von Baiern und über die Ergebnislosigkeit der kirch- lichen Verhandlungen; hören, daß der König landaufwärts ziehen will, wissen aber nicht, ob er nach Straßburg kommt. 1442 Juli 21 [Frankfurt]. Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 9 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Unterfertigung und Adresse wie in nr. 243; doch heißt es in der ersteren etc. 25 statt der stat Straßburg. Unsern fruntlichen willigen dienst zůvor. fromer und fúrnemer. lieber herre. [I] als wir die sachen antreffen herzog Ludwigen von Peyern von sins geleitz wegen, darinne uwer rotzfrunde nidergelegen und dem von Otingen úberantwurt sint, an unsern aller- gnedigsten herren den Römschen kunig broht und begert haben, ime und úch rehtlich so tage darumb zû setzen, nochdem ir uns daz und anders empfolhen haben, als ist unsers herren des kúnigs meinung gewesen, daz er herzog Ludwige nit wol rehtlich tage ge- setzen kunde, er hette ime dann vor von den sachen geschriben, und hat uns also einen brief an herzog Ludwigen3 geben, den wir úch hiemit sendent. den wôllent mit uwer a) sic. 35 1 Vgl. nr. 143 art. 1. Der Brief ist nicht mehr vorhanden. Er war vielleicht Ende Mai geschrieben worden, da um diese Zeit auch die Straßburger Gesandten meldeten, daß der König mehr zu den Fürsten, Herren und Rittern als 2u den Städten neige. Vgl. nr. 235. * Der Brief war vom 18. Juli datiert. Der König schrieb darin dem Herzog: Der Meister und der Rat der Stadt Straßpurg hätten ihm durch ihre Botschaft mitteilen lassen, daß sie zu des ver- storbenen König Albrechts Zeiten etliche Rats- freunde, nämlich Ritter Arlgast von Kagenecke und Altammeister Conrat Armbruster, an diesen König abgefertigt hätten. Die hätten von Ulme aus nach dem Geleit des Herzogs gen Hochst ge- schickt; der herzogliche Amtmann Jorg von Riet- heim habe es ihnen auch zugesagt und gegeben. Wie sie nun uff die Tunaw sassen und meynten, die abzufaren, hätten Bernhart von Westernach, Sig- mund von Boppfingen und etliche andere sie an- 40 gefallen, gefangen und ihrer Habe beraubt. Die Freiheitbriefe und Privilegien, die sie erneuern lassen wollten, seien dem Grafen Hansen zu Otingen überantwortet worden. Der habe die beiden ge- fangen gehalten und um 4000 Gulden geschatzt, 45 auch um 100 Gulden für Atzung; außerdem seien ihnen beim Uberfall neuntehalbhundert Gulden bar und ihre Kleider und Kleinodien im Werte von 300 Gulden genommen worden. Straßtburg habe den Herzog oft ernstlich gemahnt, das genommene 50
616 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 16 Julss in Frankfurt behauptet haben, Ansalm von Yberg habe Mo. v. Margrette Nördlingen erfolgreich berannt; er hofft, daß die Behauptung nicht wahr ist. Dann fährt er fort:] [2] auch wissen, lieben heren, daz unzher noch nichz uzgetragen worden ist Juli 15 weder gaistlicher noch weltlicher sach, wan am sûntag zûnest do laich der küng miem heren von Mencz und von Trijell lehen. do waz gar ain grossüi herschaft und fill lüit 5 darbi. und ist auch fill lûit hie und unser find auch fill hie, und ist swerů zerüng hie. ich müz all nacht fier grosen zû schlaffgelt geben und 4 grosen zû stalmiet 1. und ist fütter fast dûir, ich mag mit zwai guldin und ain ort kain uzkůmen. got wolt, daz ain ander an miener statt gerietten, der nûtzer wer gewessen, alz ez sich laider dan gemacht haut. [3] lieben heren. laûnd eûich mien armen sûn enpfolen sin dürch 10 gotz willen. [4] ich haûn eûir wishait for 2 auch geschriben alz von mir selbz, daz ich füircht, daz unser her der kûng den stetten nicht alz gewegen si alz der ritterschaft und daz der stett sach gelüickz düirf gen dem kûnig. darzû haût er nit vernünft, die nichz darzů gehôr. also maint man, er beleib nit lenger; dan die wochen well er gar fill ûzrichten. wie oder waz sich fuirbaz macht, will ich eüir wishait laûn wissen, so 15 ich eest mag. geben am montag nach Margrete zů Franckfurt ano * 42. Ein eingelegter Zettel enthält eine kurze Mitteilung Nawers über die Angelegenheit der Berwing, einer armen Frau.] 1442 248. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: berichten u. a. über die Juli 21 Antwort des Königs auf ihr Anbringen wegen des Uberfalls Straßburger Ratsherrn 20 im Geleit Herzog Ludwigs von Baiern und über die Ergebnislosigkeit der kirch- lichen Verhandlungen; hören, daß der König landaufwärts ziehen will, wissen aber nicht, ob er nach Straßburg kommt. 1442 Juli 21 [Frankfurt]. Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 9 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Unterfertigung und Adresse wie in nr. 243; doch heißt es in der ersteren etc. 25 statt der stat Straßburg. Unsern fruntlichen willigen dienst zůvor. fromer und fúrnemer. lieber herre. [I] als wir die sachen antreffen herzog Ludwigen von Peyern von sins geleitz wegen, darinne uwer rotzfrunde nidergelegen und dem von Otingen úberantwurt sint, an unsern aller- gnedigsten herren den Römschen kunig broht und begert haben, ime und úch rehtlich so tage darumb zû setzen, nochdem ir uns daz und anders empfolhen haben, als ist unsers herren des kúnigs meinung gewesen, daz er herzog Ludwige nit wol rehtlich tage ge- setzen kunde, er hette ime dann vor von den sachen geschriben, und hat uns also einen brief an herzog Ludwigen3 geben, den wir úch hiemit sendent. den wôllent mit uwer a) sic. 35 1 Vgl. nr. 143 art. 1. Der Brief ist nicht mehr vorhanden. Er war vielleicht Ende Mai geschrieben worden, da um diese Zeit auch die Straßburger Gesandten meldeten, daß der König mehr zu den Fürsten, Herren und Rittern als 2u den Städten neige. Vgl. nr. 235. * Der Brief war vom 18. Juli datiert. Der König schrieb darin dem Herzog: Der Meister und der Rat der Stadt Straßpurg hätten ihm durch ihre Botschaft mitteilen lassen, daß sie zu des ver- storbenen König Albrechts Zeiten etliche Rats- freunde, nämlich Ritter Arlgast von Kagenecke und Altammeister Conrat Armbruster, an diesen König abgefertigt hätten. Die hätten von Ulme aus nach dem Geleit des Herzogs gen Hochst ge- schickt; der herzogliche Amtmann Jorg von Riet- heim habe es ihnen auch zugesagt und gegeben. Wie sie nun uff die Tunaw sassen und meynten, die abzufaren, hätten Bernhart von Westernach, Sig- mund von Boppfingen und etliche andere sie an- 40 gefallen, gefangen und ihrer Habe beraubt. Die Freiheitbriefe und Privilegien, die sie erneuern lassen wollten, seien dem Grafen Hansen zu Otingen überantwortet worden. Der habe die beiden ge- fangen gehalten und um 4000 Gulden geschatzt, 45 auch um 100 Gulden für Atzung; außerdem seien ihnen beim Uberfall neuntehalbhundert Gulden bar und ihre Kleider und Kleinodien im Werte von 300 Gulden genommen worden. Straßtburg habe den Herzog oft ernstlich gemahnt, das genommene 50
Strana 617
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 617 1442 Juli 21 botten eim mit des richs busse hinwegvertigen, und so ee so besser, uf daz, ob er dem kunge antwurten wurde, daz man dann noch solicher a antwurt, ob sich daz geburte, in fúrgeheischen und rechtliche tage gesetzen kônne b. und empfelhen “ dem botten, úch die antwurt heim zû bringen und doch gegen dem herzogen nit zû melden, daz er uwer 5 bott si. [In art. 2 berichten die Gesandten ausführlich über die Verhandlungen, die uf gester fritag Juli 20 unter dem Vorsitz des Herrn von Côlne und des Markgrafen von Baden in der Streitsache Straßtburgs mit Wirich von Homburg stattgefunden haben1.] [3] ouch wissent, daz unser herre der kunig uf gester fritag furgenomen hat die sache von des conciliums und der beden bebste Juli 20 wegen, und sint aber die fursten und herren darinne noch nit eins. und ist versehenlich, 10 so sie sich darin einen werden, sied berüffen die stett darzů, daz wir úch dann eigent- schaft davon wissen zû schriben. [4] ouch hôren wir von etlichen des kunigs reten, daz sich der kunig daz lant uf fügen welle. doch wissen wir kein eigentschaft, ob er gen Strosburg welle oder nit s. datum sabbato ante beati Jacobi apostoli anno etc. 42. 249. Aufzeichnung [des Frankfurter Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner] über die Huldigung des Rats und der Bürgerschaft vor K. Friedrich. 1442 Juli 23 [Frankfurt]. 15 1449 Juli 21 1442 Juli 23 20 Entwurf: C aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. IV auf den unteren Rändern der fol. 7b und 8a conc. chart., geschrieben und korrigiert vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner. Das Ganze ist durchgestrichen. Endgültige Fassung: F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 174ab cop. chart. co- aeva. — A coll. ebenda Copialbuch 1 fol. 168a cop. membr. coaeva. — B coll. ebenda Wahltagsacta Tom. III fol. 56 und 57 conc. chart., zweifellos Vorlage von F. Wir heben in den Varianten nur einige wesentliche von den zahlreichen Korrekturen und Zusätzen dieser Vorlage hervor. — Gedruckt bei Römer- Buchner S. 112�113 und bei Janssen 2, 49�50 nr. 73, bei beiden aus F. Teilweise gedruckt bei 25 Beckmann S. 102 aus Janssen. FAB C [1] Notandûm. unserm herren konig Fride- [1] Notandum, unserm herren konig Fride- rich geschach die huldunge, als vor 2 ge- rich geschach die huldunge, als vor 2 ge- schriben steet, vom rade in der ratstoben schriben stet, von dem rade in sunderheid und von der gemeinde uf dem Berge, und so in ? der radstoben uf mondag nach Marie stünd sin konigliche gnade uf dem stule, Magdalene. und ging sin konigliche gnade der zu den lehen ufgeslagen was3, vorne mit etlichen sinen korfursten, andern fursten an der lenen, und was die gemeine folliclich und herren von dem huse uf den stule, der zu den lehen gemacht waz3, und etliche versamet. und waren etliche des rades bi Juli 28 35 a) em.; orig. salicher. b) oder künne? c) sic; man erwartet empfelhent. d) em.; orig. so. e) folgt ausgestrichen wir haben. f) in der radstoben ist in C korr. für uf dem huse. Gut zurückgeben und den erlittenen Schaden er- setzen zu lassen, auch die städtischen Diener und Knechte, von denen ein Teil noch im Gefängnis 40 sei, ledig zu machen. Da der Herzog zögerte, so habe Straßburg ihn aufgefordert, furzukomen vor ihn (den König) und vor die Fürsten und Herren, die er zu sich nehmen würde. Der Herzog habe das auch zugesagt; aber die Sache sei bisher nicht 45 zum Austrag gekommen. Straßburg habe nun ihn als König und obersten Richter gebeten, es hierin zu bedencken und zu versehen. Demgemäß gebiete er dem Herzog, denen von Straßburg ihr genommenes und abgeschatztes Gut unverzüglich und ohne ihren 50 Schaden gütlich zurückzugeben oder zurückgeben zu lassen, auch ihre Diener und Knechte ledig zu machen. Geschähe es nicht und würden die von Straßburg ihn erneut anrufen, so könnte er ihnen rechts nicht geweigern, sondern müßste ihnen das gunnen und gestaten, wie er als König verpflichtet sei. Datum Franckfurt 1442 Mi. v. Marien Magda- lenen tag [Juli 18] r. 3; Unterfertigung Ad m. d. r. ] Hermannus Hecht (München Reichs-A. Land- gericht Höchstädt, Urkunden fasc. 10 orig. membr. lit. pat. c. sig. in v. impr. del.). Vgl. nr. 246 art. 5. Dieser Rückweis bezieht sich auf die artt. 18-18c unserer nr. 144, die in unseren Vorlagen F und C unmittelbar vorhergehen. s Vgl. nr. 140 art. 14. 78 *
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 617 1442 Juli 21 botten eim mit des richs busse hinwegvertigen, und so ee so besser, uf daz, ob er dem kunge antwurten wurde, daz man dann noch solicher a antwurt, ob sich daz geburte, in fúrgeheischen und rechtliche tage gesetzen kônne b. und empfelhen “ dem botten, úch die antwurt heim zû bringen und doch gegen dem herzogen nit zû melden, daz er uwer 5 bott si. [In art. 2 berichten die Gesandten ausführlich über die Verhandlungen, die uf gester fritag Juli 20 unter dem Vorsitz des Herrn von Côlne und des Markgrafen von Baden in der Streitsache Straßtburgs mit Wirich von Homburg stattgefunden haben1.] [3] ouch wissent, daz unser herre der kunig uf gester fritag furgenomen hat die sache von des conciliums und der beden bebste Juli 20 wegen, und sint aber die fursten und herren darinne noch nit eins. und ist versehenlich, 10 so sie sich darin einen werden, sied berüffen die stett darzů, daz wir úch dann eigent- schaft davon wissen zû schriben. [4] ouch hôren wir von etlichen des kunigs reten, daz sich der kunig daz lant uf fügen welle. doch wissen wir kein eigentschaft, ob er gen Strosburg welle oder nit s. datum sabbato ante beati Jacobi apostoli anno etc. 42. 249. Aufzeichnung [des Frankfurter Stadtschreibers Nikolaus Uffsteiner] über die Huldigung des Rats und der Bürgerschaft vor K. Friedrich. 1442 Juli 23 [Frankfurt]. 15 1449 Juli 21 1442 Juli 23 20 Entwurf: C aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. IV auf den unteren Rändern der fol. 7b und 8a conc. chart., geschrieben und korrigiert vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner. Das Ganze ist durchgestrichen. Endgültige Fassung: F aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta Tom. II fol. 174ab cop. chart. co- aeva. — A coll. ebenda Copialbuch 1 fol. 168a cop. membr. coaeva. — B coll. ebenda Wahltagsacta Tom. III fol. 56 und 57 conc. chart., zweifellos Vorlage von F. Wir heben in den Varianten nur einige wesentliche von den zahlreichen Korrekturen und Zusätzen dieser Vorlage hervor. — Gedruckt bei Römer- Buchner S. 112�113 und bei Janssen 2, 49�50 nr. 73, bei beiden aus F. Teilweise gedruckt bei 25 Beckmann S. 102 aus Janssen. FAB C [1] Notandûm. unserm herren konig Fride- [1] Notandum, unserm herren konig Fride- rich geschach die huldunge, als vor 2 ge- rich geschach die huldunge, als vor 2 ge- schriben steet, vom rade in der ratstoben schriben stet, von dem rade in sunderheid und von der gemeinde uf dem Berge, und so in ? der radstoben uf mondag nach Marie stünd sin konigliche gnade uf dem stule, Magdalene. und ging sin konigliche gnade der zu den lehen ufgeslagen was3, vorne mit etlichen sinen korfursten, andern fursten an der lenen, und was die gemeine folliclich und herren von dem huse uf den stule, der zu den lehen gemacht waz3, und etliche versamet. und waren etliche des rades bi Juli 28 35 a) em.; orig. salicher. b) oder künne? c) sic; man erwartet empfelhent. d) em.; orig. so. e) folgt ausgestrichen wir haben. f) in der radstoben ist in C korr. für uf dem huse. Gut zurückgeben und den erlittenen Schaden er- setzen zu lassen, auch die städtischen Diener und Knechte, von denen ein Teil noch im Gefängnis 40 sei, ledig zu machen. Da der Herzog zögerte, so habe Straßburg ihn aufgefordert, furzukomen vor ihn (den König) und vor die Fürsten und Herren, die er zu sich nehmen würde. Der Herzog habe das auch zugesagt; aber die Sache sei bisher nicht 45 zum Austrag gekommen. Straßburg habe nun ihn als König und obersten Richter gebeten, es hierin zu bedencken und zu versehen. Demgemäß gebiete er dem Herzog, denen von Straßburg ihr genommenes und abgeschatztes Gut unverzüglich und ohne ihren 50 Schaden gütlich zurückzugeben oder zurückgeben zu lassen, auch ihre Diener und Knechte ledig zu machen. Geschähe es nicht und würden die von Straßburg ihn erneut anrufen, so könnte er ihnen rechts nicht geweigern, sondern müßste ihnen das gunnen und gestaten, wie er als König verpflichtet sei. Datum Franckfurt 1442 Mi. v. Marien Magda- lenen tag [Juli 18] r. 3; Unterfertigung Ad m. d. r. ] Hermannus Hecht (München Reichs-A. Land- gericht Höchstädt, Urkunden fasc. 10 orig. membr. lit. pat. c. sig. in v. impr. del.). Vgl. nr. 246 art. 5. Dieser Rückweis bezieht sich auf die artt. 18-18c unserer nr. 144, die in unseren Vorlagen F und C unmittelbar vorhergehen. s Vgl. nr. 140 art. 14. 78 *
Strana 618
618 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 des rads mit sinen gnaden. und waz die Juli 23 gemeinde folliclich versammet uf dem Berg. und do laf der stadschriber Nicolaus neben dem konge den eid. so sprachen im die lude nach. so batte der rad sinen gnaden die huldunge vor in der radstoben getan. [2] Nota. 18 waz unserm herren dem konge ein zedel* der huldunge gegeben do-inne daz worte ,gehorsam^ nit stunt, und hatte unser herre der konig und die sinen daz worte ,gehorsam^ darinne tun seczenS. und als sin gnade und die sinen in den rad qwamen, do lafi unser herre erzbischof Jacob zu Triere den zedel und hieś sie alle ire finger ufrecken und laB den zedel und daz wort „gehorsam* darinne mide. darumb der rad faste unwillig und nit wol zufriden waz, daz man in nit vor gesaget hatte, daz solich wort darinne zugesast were. sin gnade daruf geordent. denselben * des rades frunden befolhen was, das sie der ge- meinen solden han gesaget: , lieben frunde. hie steet unser allergnedigister liebster herre der Romisch konig. also hat sin konigliche 5 gnade der stad ire friheid und herkommen confirmeret und bestediget!. daruf hat der rat sinen gnaden huldunge getann? als von alder, und ist des rades meinunge, das ir das auch tün sollet^. soliche wort sie von 19 getrenge und anderer unordenunge nit ge- tin mochten. dan iB wart geheissen durch den konig, das man den eit lesen sulde. also lag Nicolaus der schriber den eid. so sprach die gemeinde nach und sworen die :5 vor 8 geschriben huldûnge etc.?. [2] Zu © wissen: unser herre der konig hatte vor dorch hern Hans Ungnaden den kammermeister begert, im der huldünge eine abeschrift zu geben. das der rad also » tet, als vor geschriben steet. do-inne? das wort ,gehorsam^ nit stünt. und als unser herre der konig uf den tag der huldünge in die ratstoben qwam und die huldunge an den rat det gesinnen, so hatte unser herre 25 von Triere, erzbischof Jacob *, den zedel, den der rat unserm herren dem konige ge- sant hatte, und hieB den rat die finger uf- heben und sie nachsagen und laf den zedel. und wasí do ane wissen des rades das wort so »gehorsam^ zugesast? in den zedel, das in irme zedel nit stunt. und nachdem das wort so kurze und stůmp an sie gwam, das sie das alle nit * mirkten, so swure der rat doch ane inrede fur sich. aber der rat wart darumbe etwas unwillig und nit wol zufriden, diewile in vor von solichem zu- в) hier ist in F am Rande bemerkt nota; in B ist der ganze. Passus denselben — der achrieber (Z. 14) Nachtrag des Schreibers. b) om. AB. с) вит Folgenden ist in F am Rande bemerkt nota; in B isi zu wissen Korrektur für nota. d) do-inne — stünt ist in B Nachtrag des Schreibors. e) in A fügt eine gleichzeitige Hand am Rande 40 hinzu von Sircke. f) in B ist was do Korrektur fir hatten von in solbs durinne gesast. g) und — merkten so íst in B Zusatz des Schreibers. 1 Dies war am 15. Juli geschehen. Vgl. Chmel nr. 706, auch unten nr. 260 art. 7%. 1 Vgl. S. 326. Anm. 1. * Dieser Rückweis bezieht sich auf ww. 144 art. 18%. * Dieser Zettel ist vermutlich identisch mit einem in den Wahltagsacta Tom. IV fol. 1^ eingeklebten, der in Briefform gefaltet und anscheinend auch ver- siegelt war. Vgl. nr. 144 art. 180 Variante d. ^ Es handelte sich. nicht um einen. eigenmách- b) B add. wol. tigen Zusatz des Kanzlers, sondern um die Wieder- herstellung der ursprünglichen Form des Eides, in der thn der Frankfurter Rat schom Anfang De- 45 zember 1400 dem Konig Ruprecht und damm am 11. Dezember 1414 dem Kónig Sigmund geschworen hatte (Frankfurt Stadt- A. Kopialbuch 1 fol. 71e und fol. T3* cop. membr. coaevae). Vgl. auch S. 326 Anm. 1. 50
618 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 des rads mit sinen gnaden. und waz die Juli 23 gemeinde folliclich versammet uf dem Berg. und do laf der stadschriber Nicolaus neben dem konge den eid. so sprachen im die lude nach. so batte der rad sinen gnaden die huldunge vor in der radstoben getan. [2] Nota. 18 waz unserm herren dem konge ein zedel* der huldunge gegeben do-inne daz worte ,gehorsam^ nit stunt, und hatte unser herre der konig und die sinen daz worte ,gehorsam^ darinne tun seczenS. und als sin gnade und die sinen in den rad qwamen, do lafi unser herre erzbischof Jacob zu Triere den zedel und hieś sie alle ire finger ufrecken und laB den zedel und daz wort „gehorsam* darinne mide. darumb der rad faste unwillig und nit wol zufriden waz, daz man in nit vor gesaget hatte, daz solich wort darinne zugesast were. sin gnade daruf geordent. denselben * des rades frunden befolhen was, das sie der ge- meinen solden han gesaget: , lieben frunde. hie steet unser allergnedigister liebster herre der Romisch konig. also hat sin konigliche 5 gnade der stad ire friheid und herkommen confirmeret und bestediget!. daruf hat der rat sinen gnaden huldunge getann? als von alder, und ist des rades meinunge, das ir das auch tün sollet^. soliche wort sie von 19 getrenge und anderer unordenunge nit ge- tin mochten. dan iB wart geheissen durch den konig, das man den eit lesen sulde. also lag Nicolaus der schriber den eid. so sprach die gemeinde nach und sworen die :5 vor 8 geschriben huldûnge etc.?. [2] Zu © wissen: unser herre der konig hatte vor dorch hern Hans Ungnaden den kammermeister begert, im der huldünge eine abeschrift zu geben. das der rad also » tet, als vor geschriben steet. do-inne? das wort ,gehorsam^ nit stünt. und als unser herre der konig uf den tag der huldünge in die ratstoben qwam und die huldunge an den rat det gesinnen, so hatte unser herre 25 von Triere, erzbischof Jacob *, den zedel, den der rat unserm herren dem konige ge- sant hatte, und hieB den rat die finger uf- heben und sie nachsagen und laf den zedel. und wasí do ane wissen des rades das wort so »gehorsam^ zugesast? in den zedel, das in irme zedel nit stunt. und nachdem das wort so kurze und stůmp an sie gwam, das sie das alle nit * mirkten, so swure der rat doch ane inrede fur sich. aber der rat wart darumbe etwas unwillig und nit wol zufriden, diewile in vor von solichem zu- в) hier ist in F am Rande bemerkt nota; in B ist der ganze. Passus denselben — der achrieber (Z. 14) Nachtrag des Schreibers. b) om. AB. с) вит Folgenden ist in F am Rande bemerkt nota; in B isi zu wissen Korrektur für nota. d) do-inne — stünt ist in B Nachtrag des Schreibors. e) in A fügt eine gleichzeitige Hand am Rande 40 hinzu von Sircke. f) in B ist was do Korrektur fir hatten von in solbs durinne gesast. g) und — merkten so íst in B Zusatz des Schreibers. 1 Dies war am 15. Juli geschehen. Vgl. Chmel nr. 706, auch unten nr. 260 art. 7%. 1 Vgl. S. 326. Anm. 1. * Dieser Rückweis bezieht sich auf ww. 144 art. 18%. * Dieser Zettel ist vermutlich identisch mit einem in den Wahltagsacta Tom. IV fol. 1^ eingeklebten, der in Briefform gefaltet und anscheinend auch ver- siegelt war. Vgl. nr. 144 art. 180 Variante d. ^ Es handelte sich. nicht um einen. eigenmách- b) B add. wol. tigen Zusatz des Kanzlers, sondern um die Wieder- herstellung der ursprünglichen Form des Eides, in der thn der Frankfurter Rat schom Anfang De- 45 zember 1400 dem Konig Ruprecht und damm am 11. Dezember 1414 dem Kónig Sigmund geschworen hatte (Frankfurt Stadt- A. Kopialbuch 1 fol. 71e und fol. T3* cop. membr. coaevae). Vgl. auch S. 326 Anm. 1. 50
Strana 619
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 619 1442 10 15 gesasten wort nit zu versteende was getan und also unversehelich ingesleifet was worden. und duchte sia, man sulde in soliches billichb vor gesaget han. darnach ° wulle sich der rat forter wissen zu richten, irer sache deste baß achte zu han in allen sachen und den zedel vor in siner geinwurtikeit zu horen. und ist doch des rades meinunge allewege gewest und noch ist, das der rat in zem- lichen billichen iren vermogelichen und ge- burlichen sachen nach irme herkomen dem riche und unserm herren dem konige odir keiser, der ie zu ziden ist, von des richs wegen und in des richs sachen gerne ge- horsam sin d. darumb sie das worte deste slechter han lassen zugeen und in siner gnaden geinwurtikeit sich nit darwidder gesast umbe grossesf unwillens und in- felle willen, die deshalb entstanden mochten sin. actum uf mondag nach Marie Mag- dalene anno 42. Juli 29 20 1442 Juli 28 25 250. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: berichten über Eröffnungen, die den städtischen Gesandten am 22. Juli durch Konrad von Weinsberg und Kaspar Schlick im Auftrage des Königs gemacht worden seien, ferner über das Verhör der Gesandten des Baseler Konzils und der beiden Päpste vor dem König am 23. Juli, u. a. m. 1442 Juli 24 [Frankfurt]. 1442 Juli 24 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 10 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Unterfertigung und Adresse wie in nr. 245. Unsern fruntlichen willigen dienst voran. lieber herre. [1] wollent wissen, das so unser allergnedigster herre der Rômsch kunig uf suntag nehstvergangen an aller stett Juli 22 botten begert hat, als noch dem imbs bi einander zû sin, dann sin kunglich gnad etwas mit inen zů reden hette. des nû der stette botten willig warent. als noch dem imbs schickte er zů den stetten den von Winsperg und hern Caspar Slicken. die hůbent an und erzaleten, wie unser allergnedigster herre der Rômsch kunig verstanden hette, daz etlich 85 von den stetten heimziehen woltent; nů hette sin gnade etlich treffenlich sache vor ime, die der heiligen kirchen und ouch dem riche anligende werent, und hette darzů sunder etliche sache mit den stetten zů reden sine kunglich gnade und die stette berüren, und wer’ siner gnaden begerung, daz die stett sich darin nit liessen verlangen und hie zü Franckfurt bi sinen gnaden bliben und harren woltent; was dann furgenomen wurde, 40 wolt sin gnad inen ouch verkúnden. daruf antwurten wir stette, wir werent beschriben zů sinen kunglichen gnaden zû komen und woltent also bi sinen kunglichen gnaden gerne bliben und harren, und batent domit sin kunglich gnade, ime die stette lossen empfolhen zû sin etc. [2] ouch wissent, daz uf gester mentag unser herre der kunig in gegenwertickeit fursten herren und der geistlichen prelaten des conciliums und der Juli 23 45 a) FB add. in ine. b) om. A. c) darnach — zu horen ist in B Zusatz des Schreibers. d) A sie. e) in B ist umb — 42 Korrektur für und als der rad gehuldet hatte, so huldite die gemeinde darnach, als vor geschriben steet ut mondag nach Marie Magdalene anno 42. f) ist in I von einer gleichreitigen Hand in grossers geändert.
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231.259. 619 1442 10 15 gesasten wort nit zu versteende was getan und also unversehelich ingesleifet was worden. und duchte sia, man sulde in soliches billichb vor gesaget han. darnach ° wulle sich der rat forter wissen zu richten, irer sache deste baß achte zu han in allen sachen und den zedel vor in siner geinwurtikeit zu horen. und ist doch des rades meinunge allewege gewest und noch ist, das der rat in zem- lichen billichen iren vermogelichen und ge- burlichen sachen nach irme herkomen dem riche und unserm herren dem konige odir keiser, der ie zu ziden ist, von des richs wegen und in des richs sachen gerne ge- horsam sin d. darumb sie das worte deste slechter han lassen zugeen und in siner gnaden geinwurtikeit sich nit darwidder gesast umbe grossesf unwillens und in- felle willen, die deshalb entstanden mochten sin. actum uf mondag nach Marie Mag- dalene anno 42. Juli 29 20 1442 Juli 28 25 250. Drei gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: berichten über Eröffnungen, die den städtischen Gesandten am 22. Juli durch Konrad von Weinsberg und Kaspar Schlick im Auftrage des Königs gemacht worden seien, ferner über das Verhör der Gesandten des Baseler Konzils und der beiden Päpste vor dem König am 23. Juli, u. a. m. 1442 Juli 24 [Frankfurt]. 1442 Juli 24 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 10 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Unterfertigung und Adresse wie in nr. 245. Unsern fruntlichen willigen dienst voran. lieber herre. [1] wollent wissen, das so unser allergnedigster herre der Rômsch kunig uf suntag nehstvergangen an aller stett Juli 22 botten begert hat, als noch dem imbs bi einander zû sin, dann sin kunglich gnad etwas mit inen zů reden hette. des nû der stette botten willig warent. als noch dem imbs schickte er zů den stetten den von Winsperg und hern Caspar Slicken. die hůbent an und erzaleten, wie unser allergnedigster herre der Rômsch kunig verstanden hette, daz etlich 85 von den stetten heimziehen woltent; nů hette sin gnade etlich treffenlich sache vor ime, die der heiligen kirchen und ouch dem riche anligende werent, und hette darzů sunder etliche sache mit den stetten zů reden sine kunglich gnade und die stette berüren, und wer’ siner gnaden begerung, daz die stett sich darin nit liessen verlangen und hie zü Franckfurt bi sinen gnaden bliben und harren woltent; was dann furgenomen wurde, 40 wolt sin gnad inen ouch verkúnden. daruf antwurten wir stette, wir werent beschriben zů sinen kunglichen gnaden zû komen und woltent also bi sinen kunglichen gnaden gerne bliben und harren, und batent domit sin kunglich gnade, ime die stette lossen empfolhen zû sin etc. [2] ouch wissent, daz uf gester mentag unser herre der kunig in gegenwertickeit fursten herren und der geistlichen prelaten des conciliums und der Juli 23 45 a) FB add. in ine. b) om. A. c) darnach — zu horen ist in B Zusatz des Schreibers. d) A sie. e) in B ist umb — 42 Korrektur für und als der rad gehuldet hatte, so huldite die gemeinde darnach, als vor geschriben steet ut mondag nach Marie Magdalene anno 42. f) ist in I von einer gleichreitigen Hand in grossers geändert.
Strana 620
620 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 24 1442 Juli 24 beden bebste botschaft verhôret hat 1, und hat da ieglich parthi iren glimpf und ire sachen erzalt, und sint die stett darzů ouch berûffet worden, wiewol sie vormals darzů oder andern sachen nit berüffet sint. doch ist noch nútzit in den sachen beslossen. dann was wir in den oder andern sachen vernemen werden, wellent wir úch ouch zû wissen a tûn. [3] ouch als ir uns ietz geschriben haben von Schultheissen Cünratz wegen etc., 5 do haben wir úch bi Hanns Brettler von der und etwievil andern sachen geschriben 2, was uns dann biß uf die zit begegenet was. doch so wollent€ wir nit deste minre von Schultheissen Cûnratz wegen fúrbaz daz best sûchen und was uns begegenet uch ouch lossen wissen. datum vigilia beati Jacobi apostoli anno etc. 42. 1442 251. Schultheiß und Rat zu Bern an ihre Gesandten Ritter Heinrich von Bübenberg 10 Juli 25 und Säckelmeister Peter von Wabren: sind mit ihrer Rückkehr, auch ohne Bestätigung der städtischen Freiheiten, einverstanden. 1442 Juli 25 [BernJ. Aus Bern Staats-A. Deutsches Missivenbuch der Stadt Bern Nr. A pag. 17 cop. chart. coaeva, mit Korrekturen versehene Reinschrift. 1442 Juli 25 Schreiben: Wir haben geschen, was ihr uns wegen der Bestätigung unserer Freiheiten geschrieben 15 habt, ferner was euch in dieser Angelegenheit der Bischof von Triell im Namen des Königs geantwortet hat und was ihr ihm erwidert habt, auch wie ihr zwar weiterhin um die Bestätigung werben, aber wenn sie euch nút schlechtlich ane fúrwort und inzug vollangen múg, heimziehen wollt. Wir sind ebenfalls der Meinung, daß ihr sie ane furwort und inzůg empfangt, wie wir sie von Römischen Kaisern und Königen erholt haben; andernfalls glauben wir uns gegen den König gnůg erbotten und an ihn 20 ein volkomens und wes wir sinen gnaden und dem riche phlichtig sient ervordret zu haben. Darauf- hin könnt ihr, wenn es euch gut und nützlich dünkt, heimkehren 3. Datum ipsa die sancti Jacob apostoli a. d. etc. 42. 1142 252. Martin Nawer an Nördlingen: schreibt u. a. über Verhandlungen vor König und Juli 29 Kurfürsten in der Klagesache des Kunz von Bebemburg gegen Hall und über die 25 Haltung des Königs gegenüber den Städten, die ein Bündnis [mit den Grafen von Ottingen] wünschenswert erscheinen lasse. 1442 Juli 29 [Frankfurt]. Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Füirsichtigen und wissen. lieben heren. mien undertenig willig dienst siend eûir so wishait allzit wiliglich berait. [1] ich lauz eûich wissen alz von der ainung wegen alz gen mien heren von Ottingen und den stetten, also sind sie all dri hie gewessen, als ir filicht woll gehôrt můgen haûn. also hant mien her graff Hans und graff Ulrich mit Walter Echinger und Jôrgen Leeo und mir gerett und unz betten, ir mainung gen Ulm und gen Nordlingen zû schriben. also haûnd sie gerett mit miem heren graff Wilhalen. 35 der€ antwort und spricht, daz er sich zû etlichen heren etwaz verpriefft und ver- sprochen hab; und uf sôlch sprůich maint er uf dicz mall die sach laussen anstan. do antwort aber graff Hans und graff Ulrich zû, man duirf darin kain beswer haben, wan sie siend all dri zû ainander nit men4 verbünden dan sie selbz wider ainander nit zû sin; aber wer wider die stett wûird oder wer sin und ob mien her graff Wilhallen 40 zû denselben ain oder mer wer, sie weren zû in nichz verbünden. wer oder ver- sprochen hett, daz gieng diz zwen heren nichz an und wolten eüich dez mider nichz a) om. orig. b) orig. kaum wellent. c) em.; orig. den. Vgl. nr. 231 art. 15. Vgl. nr. 246 art. 6. Die Bestätigung der Berner Privilegien er- folgte erst in Friburg in Uchtland Mi. n. Gallen tag 1 2 [Okt. 17] r. 3 (Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- buch N fol. 28 b - 29a cop. chart. coaeva ; vgl. Chmel 45 nr. 1201). * D. i. mehr
620 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 24 1442 Juli 24 beden bebste botschaft verhôret hat 1, und hat da ieglich parthi iren glimpf und ire sachen erzalt, und sint die stett darzů ouch berûffet worden, wiewol sie vormals darzů oder andern sachen nit berüffet sint. doch ist noch nútzit in den sachen beslossen. dann was wir in den oder andern sachen vernemen werden, wellent wir úch ouch zû wissen a tûn. [3] ouch als ir uns ietz geschriben haben von Schultheissen Cünratz wegen etc., 5 do haben wir úch bi Hanns Brettler von der und etwievil andern sachen geschriben 2, was uns dann biß uf die zit begegenet was. doch so wollent€ wir nit deste minre von Schultheissen Cûnratz wegen fúrbaz daz best sûchen und was uns begegenet uch ouch lossen wissen. datum vigilia beati Jacobi apostoli anno etc. 42. 1442 251. Schultheiß und Rat zu Bern an ihre Gesandten Ritter Heinrich von Bübenberg 10 Juli 25 und Säckelmeister Peter von Wabren: sind mit ihrer Rückkehr, auch ohne Bestätigung der städtischen Freiheiten, einverstanden. 1442 Juli 25 [BernJ. Aus Bern Staats-A. Deutsches Missivenbuch der Stadt Bern Nr. A pag. 17 cop. chart. coaeva, mit Korrekturen versehene Reinschrift. 1442 Juli 25 Schreiben: Wir haben geschen, was ihr uns wegen der Bestätigung unserer Freiheiten geschrieben 15 habt, ferner was euch in dieser Angelegenheit der Bischof von Triell im Namen des Königs geantwortet hat und was ihr ihm erwidert habt, auch wie ihr zwar weiterhin um die Bestätigung werben, aber wenn sie euch nút schlechtlich ane fúrwort und inzug vollangen múg, heimziehen wollt. Wir sind ebenfalls der Meinung, daß ihr sie ane furwort und inzůg empfangt, wie wir sie von Römischen Kaisern und Königen erholt haben; andernfalls glauben wir uns gegen den König gnůg erbotten und an ihn 20 ein volkomens und wes wir sinen gnaden und dem riche phlichtig sient ervordret zu haben. Darauf- hin könnt ihr, wenn es euch gut und nützlich dünkt, heimkehren 3. Datum ipsa die sancti Jacob apostoli a. d. etc. 42. 1142 252. Martin Nawer an Nördlingen: schreibt u. a. über Verhandlungen vor König und Juli 29 Kurfürsten in der Klagesache des Kunz von Bebemburg gegen Hall und über die 25 Haltung des Königs gegenüber den Städten, die ein Bündnis [mit den Grafen von Ottingen] wünschenswert erscheinen lasse. 1442 Juli 29 [Frankfurt]. Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 37 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Füirsichtigen und wissen. lieben heren. mien undertenig willig dienst siend eûir so wishait allzit wiliglich berait. [1] ich lauz eûich wissen alz von der ainung wegen alz gen mien heren von Ottingen und den stetten, also sind sie all dri hie gewessen, als ir filicht woll gehôrt můgen haûn. also hant mien her graff Hans und graff Ulrich mit Walter Echinger und Jôrgen Leeo und mir gerett und unz betten, ir mainung gen Ulm und gen Nordlingen zû schriben. also haûnd sie gerett mit miem heren graff Wilhalen. 35 der€ antwort und spricht, daz er sich zû etlichen heren etwaz verpriefft und ver- sprochen hab; und uf sôlch sprůich maint er uf dicz mall die sach laussen anstan. do antwort aber graff Hans und graff Ulrich zû, man duirf darin kain beswer haben, wan sie siend all dri zû ainander nit men4 verbünden dan sie selbz wider ainander nit zû sin; aber wer wider die stett wûird oder wer sin und ob mien her graff Wilhallen 40 zû denselben ain oder mer wer, sie weren zû in nichz verbünden. wer oder ver- sprochen hett, daz gieng diz zwen heren nichz an und wolten eüich dez mider nichz a) om. orig. b) orig. kaum wellent. c) em.; orig. den. Vgl. nr. 231 art. 15. Vgl. nr. 246 art. 6. Die Bestätigung der Berner Privilegien er- folgte erst in Friburg in Uchtland Mi. n. Gallen tag 1 2 [Okt. 17] r. 3 (Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- buch N fol. 28 b - 29a cop. chart. coaeva ; vgl. Chmel 45 nr. 1201). * D. i. mehr
Strana 621
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. helfen und ee dez men. pruider noch eüich auch nit sin. 621 abzüschlahen, ez si alz bald güt alz schad. und sölch mainung haünd sie gen Ulm ge- schriben, alz ir wol vernemen werden!, und mich eüich auch baissen schriben und daz e ratten. sach im rechten hangti. graff Ulrich darumb geantwort werd, wan Walter und Jórg die sach mit ganzen trüien [2] auch schraib ich euir wishait zûnesten, wie Ulrichz von Westerstetten daz ist also gelüiter mit dem rechtlichen sprüch, daz die von Ulm die iren darzü halten süillen, daz sie Ulrich von Westerstetten ledig und loz machen sûillend in dri fierzehen und in dri tagen, warumb sie in verseit haünd. dez ist haubt- m o geltz drůi tůsend mider fůnchzig guldin. do sprach er in mer umb zwai tussend gůldin schaden zů. do ist erkant: gangen die von Ulm der ürtail nach umb daz habgelt® in der zit, so sol hernach geschechen umb den schaden aber, waz recht ist. [3] also, so dôrst graff Wilhallen auch von derselben wegen wider sin 1442 alz maint Walter und Jôrg Leeo, ez si darumb nit Juli 29 lieben heren, sind die von Hall am fritag vor datůim dicz prieffz fuir recht kimen. do sui 27 ist der künig und die kürfüirsten und ander fill heren zü rechten gesessen und ist ain 1 m grossfii swerfi klag über die von Hall ergangen. do fill von 28 schriben. daz aber nit nott dütt, wan ez noch kain end haüt. und haût Chânez von Frijberg dem Pebenburger daz wort dan. also sind sie am samstag darnach aber vor recht gewessen und ist aber Juli 28 hert und groz fuirgenomen worden, dan daz der Bebenbürger maint, die von Hall siend in der acht und ir widerred sol im kain schaden peren noch pringen. von Hall gerett haünd: sie gehorend in daz lantgericht nit, do er maint, do sie in die 2 o daruf aber die auicht gesprochen siend worden, daz ist zü Wurczbürg, und siend auch darfuir und andrui fremdui gerich loblich gefrieet und auch hab unser ietz der künig in daz pestett ?. und begerten daruf, ir frihait zd horen. daz sie in kainer echt weren. die hort man und dar irüi wort, und drutten, daû geschach fil red und widerredd, daz nit dit not zd 25 dissem mall zd schriben, wan so fill, daz mien her von Kóllen die andern küirfuirsten zü im nemen sol und red und widerredd prieff und waz sich im rechten gemacht haüt und erkenen, ob die von Hail in der aücht siend oder nit, und darnach aber geschehen, waz recht werd. a) sic. 30 ! Nördlingen wurde durch Ulm von den Mit- teilungen Ehingers und Leos in einem Briefe vom 4. August im folgender Weise verständigt: Der Bürgermeister Walther Ehinger und der Ratgeselle Jörg Leo hätten von Frankfurt geschrieben , wie 35 das unser herre graf Johanns von Öttingen von sin und baider siner brüder wegen, die alle zü Frank- furt gewesen, bi in gewesen sie und mit in geredt habe: wollen die stette mit im und sinem brůder graf Ulrichen von Ottingen solicher verainung, so 40 vormals etlicher maBen davon geredt si, verainen, so wollen si der mit den stetten ingan und nachkomen. aber sin briider unser herre graf Wilhalm von Ottingen wólle uf dis male solicher verainung mit in nicht in- gan, denne er sich ainem herren zü dienen versprochen 46 habe; deshalb er solicher verainung mit den stetten und in zů diser zite sins gelimpfen halb nieht wol ingan muge. doch wólle er die zite und si sich mit deu stetten verainen wider sine brüder nicht sin. aber es sie versehenlich, verainen graf Johans und 50 graf Ulrich von Óttingen sich mit den stetten, das denne graf Wilhalmen von Ottingen soliche verainung von tag zi tag liehen und der, so erst.sich das ge- püret, ouch ingan werde. und dabi berüret, ob wir und ist ain gross zülaufen von unsern finden und ander undruien stette solicher verainung ingan wollen .oder nicht, dàs wir das unserm herren graf Ulrichen von Ottingen verkünden sullen ete. Demgegenüber verharre Ulm auf seinem früher geäußerten Standpunkte, daß die Vereinigung nur dann einzugehen sei, wenn alle drei Grafen ihr beitreten. Es halte eine Mit- teilung an die Stüdte für wnnütig. Nördlingen möge dem Grafen Úlrichen von Öttingen erforder- lichenfalls antworten. Datum Sa.v. Offwaldi anno 42. (Nórdlingen Stadt- A. Missiven fasz. 37 de anno 1442 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. mpr.). In einer zu diesem Briefe gehörigen Nachschrift bemerkt Ulm, daß die Städte nur die Vereinigung mit den drei Herren von Ottingen zugesagt hätten, eine Vereinigung mit zweien also nicht eingehen wollen (ebenda ced. chart.). ? Vgl. die Privilegienbestätigung, die der König zu der Newnstat 1440 So. v. frawen tag nativitatis [Sept. 4] r. 1. den Mitgliedern des Schwäbischen Städtebundes insgesamt und jedem einzelnen Mit- gliede noch besonders erteilt hatte (Wien H. H.St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 195 und 20* cop. bezw. not. chart. coaevae; vgl. Chmel mr. 105). Sie wurde am. 24. Juli 1444 erneuert, 8. S. 382. Anm. 1.
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. helfen und ee dez men. pruider noch eüich auch nit sin. 621 abzüschlahen, ez si alz bald güt alz schad. und sölch mainung haünd sie gen Ulm ge- schriben, alz ir wol vernemen werden!, und mich eüich auch baissen schriben und daz e ratten. sach im rechten hangti. graff Ulrich darumb geantwort werd, wan Walter und Jórg die sach mit ganzen trüien [2] auch schraib ich euir wishait zûnesten, wie Ulrichz von Westerstetten daz ist also gelüiter mit dem rechtlichen sprüch, daz die von Ulm die iren darzü halten süillen, daz sie Ulrich von Westerstetten ledig und loz machen sûillend in dri fierzehen und in dri tagen, warumb sie in verseit haünd. dez ist haubt- m o geltz drůi tůsend mider fůnchzig guldin. do sprach er in mer umb zwai tussend gůldin schaden zů. do ist erkant: gangen die von Ulm der ürtail nach umb daz habgelt® in der zit, so sol hernach geschechen umb den schaden aber, waz recht ist. [3] also, so dôrst graff Wilhallen auch von derselben wegen wider sin 1442 alz maint Walter und Jôrg Leeo, ez si darumb nit Juli 29 lieben heren, sind die von Hall am fritag vor datůim dicz prieffz fuir recht kimen. do sui 27 ist der künig und die kürfüirsten und ander fill heren zü rechten gesessen und ist ain 1 m grossfii swerfi klag über die von Hall ergangen. do fill von 28 schriben. daz aber nit nott dütt, wan ez noch kain end haüt. und haût Chânez von Frijberg dem Pebenburger daz wort dan. also sind sie am samstag darnach aber vor recht gewessen und ist aber Juli 28 hert und groz fuirgenomen worden, dan daz der Bebenbürger maint, die von Hall siend in der acht und ir widerred sol im kain schaden peren noch pringen. von Hall gerett haünd: sie gehorend in daz lantgericht nit, do er maint, do sie in die 2 o daruf aber die auicht gesprochen siend worden, daz ist zü Wurczbürg, und siend auch darfuir und andrui fremdui gerich loblich gefrieet und auch hab unser ietz der künig in daz pestett ?. und begerten daruf, ir frihait zd horen. daz sie in kainer echt weren. die hort man und dar irüi wort, und drutten, daû geschach fil red und widerredd, daz nit dit not zd 25 dissem mall zd schriben, wan so fill, daz mien her von Kóllen die andern küirfuirsten zü im nemen sol und red und widerredd prieff und waz sich im rechten gemacht haüt und erkenen, ob die von Hail in der aücht siend oder nit, und darnach aber geschehen, waz recht werd. a) sic. 30 ! Nördlingen wurde durch Ulm von den Mit- teilungen Ehingers und Leos in einem Briefe vom 4. August im folgender Weise verständigt: Der Bürgermeister Walther Ehinger und der Ratgeselle Jörg Leo hätten von Frankfurt geschrieben , wie 35 das unser herre graf Johanns von Öttingen von sin und baider siner brüder wegen, die alle zü Frank- furt gewesen, bi in gewesen sie und mit in geredt habe: wollen die stette mit im und sinem brůder graf Ulrichen von Ottingen solicher verainung, so 40 vormals etlicher maBen davon geredt si, verainen, so wollen si der mit den stetten ingan und nachkomen. aber sin briider unser herre graf Wilhalm von Ottingen wólle uf dis male solicher verainung mit in nicht in- gan, denne er sich ainem herren zü dienen versprochen 46 habe; deshalb er solicher verainung mit den stetten und in zů diser zite sins gelimpfen halb nieht wol ingan muge. doch wólle er die zite und si sich mit deu stetten verainen wider sine brüder nicht sin. aber es sie versehenlich, verainen graf Johans und 50 graf Ulrich von Óttingen sich mit den stetten, das denne graf Wilhalmen von Ottingen soliche verainung von tag zi tag liehen und der, so erst.sich das ge- püret, ouch ingan werde. und dabi berüret, ob wir und ist ain gross zülaufen von unsern finden und ander undruien stette solicher verainung ingan wollen .oder nicht, dàs wir das unserm herren graf Ulrichen von Ottingen verkünden sullen ete. Demgegenüber verharre Ulm auf seinem früher geäußerten Standpunkte, daß die Vereinigung nur dann einzugehen sei, wenn alle drei Grafen ihr beitreten. Es halte eine Mit- teilung an die Stüdte für wnnütig. Nördlingen möge dem Grafen Úlrichen von Öttingen erforder- lichenfalls antworten. Datum Sa.v. Offwaldi anno 42. (Nórdlingen Stadt- A. Missiven fasz. 37 de anno 1442 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. mpr.). In einer zu diesem Briefe gehörigen Nachschrift bemerkt Ulm, daß die Städte nur die Vereinigung mit den drei Herren von Ottingen zugesagt hätten, eine Vereinigung mit zweien also nicht eingehen wollen (ebenda ced. chart.). ? Vgl. die Privilegienbestätigung, die der König zu der Newnstat 1440 So. v. frawen tag nativitatis [Sept. 4] r. 1. den Mitgliedern des Schwäbischen Städtebundes insgesamt und jedem einzelnen Mit- gliede noch besonders erteilt hatte (Wien H. H.St. A. Reichsregistraturbuch O fol. 195 und 20* cop. bezw. not. chart. coaevae; vgl. Chmel mr. 105). Sie wurde am. 24. Juli 1444 erneuert, 8. S. 382. Anm. 1.
Strana 622
622 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 29 1442 rüittern, und maint, ez sol den von Hall a gar ûbel gan. ez wirt aber, ob got will, Juli 29 besser. [4] auch, lieben heren, dragt man hie noch nichz uz, wan wer wider stett ist, dem hilft man men dan anderz nieman. wan ich kûnd noch nie verstan, daz der kûnig zû den stetten weder drûi noch fründschaftb nit hab. daz sag ich alz fuir mich selbz in raûtz wiz. darumb maint die von Ulm, daz die ainung1 zû machen si und ie s ee ie pesser. daz seczt ich aber zû eûir wishait. waz sich nûin fuirbaz macht, daz will ich eûich laûin wissen, so ich eest mag. [5] auch, lieben heren, mir haût der pûrger- maister von Auspürg Peter von Argaû fünchzig gûldin in früindschaft gelichen. die sol man im gen Aüspurg schicken. bit ich euich fründlich, daz ir daz tond, wan fill lûit geren gelt endlichen. so kan man nit wol finden und waiz nit, wie ich umb men geltz i0 uz kůim. [6] aûch, lieben heren, laûnd eûich mien armen sûn in sim grossen ungelüick? enpfolhen sin durch gotz willen und laündz eûich nit verdrisen, daz ich eûich darumb schrib. wan ez ist laider im und mir engstlichůi nottdûrf. lieben heren, laundz eüich anligen. geben am süntag nach sanct Jacobz tag ano € 42. [in verso] Den ersamen und wiessen dem pürger- maister und raut zû Nordlingen, mine lieben heren. Martin Nawer eûir williger. 15 1442 253. P. Felix V. an drei gen. Kardinallegaten und seine andern Gesandten in Frank- Aug. I furt: bestätigt den Empfang ihres Berichts; sollen [Konrad] von Weinsberg ver- sichern, daß er beim Konzil mit Nachdruck auf eine günstige Entscheidung seiner Sache hinwirke. 1442 August 1 Basel. 20 Aus Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 53, 2 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. In Ohringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 61 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. 1442 Aug. I Felix papa quintus. Dilecti filii. salutem et apostolicam benedictionem. recepimus litteras vestras a manibus 25 capellanis dilecti filii nobilis viri Johannis d baronis de Winsperg magnifacientes eo fortius devotiones vestras, quo accuratius temporis conditionem scribitis. causa autem non est, cur vicibus repetitis pul- sari debeamus ad favores possibiles tribuendos prefato baroni in causa sua, que hic ventilatur 4. ex- tant enim tanta merita sua in nos et universalem ecclesiam, ut nulla debeant oblivione deleri, sed veniant grandioribus premiis compensanda, itaque reddite eum certum, nos operam efficacem dare apud 30 sacrum concilium, ut res sua prospere et votive dirigatur. valete feliciter, dilecti filii, et in negociis ecclesie durate fortes et studiosi, quemadmodum hactenus fuistis. datum Basilee sub anulo piscatoris prima die mensis augusti 1442 pontificatus nostri anno tertio. [in verso] Dilectis filiis Ludovico tituli sancte Cecilie Arelatensi, Nicolao tituli sanctorum 12 apostolorum Panormitano vulgariter nuncupatis, Joanni tituli sancti Calixti sancte Romane ecclesie cardinalibus legatis ac aliis nostris oratoribus Francfordiam destinatis. Martinus. 35 a) om. orig. b) em.; orig. fründschacht. c) sic. d) sic. 1 D. i. das in art. 1 erwähnte Bündnis mit den Grafen von Ottingen. 2 Vgl. nr. 241. 3 Vermutlich Hans Gerber. * Welche Angelegenheit Konrads im Konzil er- örtert wurde, läßt sich nicht genau sagen, da die Protokolle aus der Zeit vom 2. Dezember 1441 bis zum 25. Juni 1443 fehlen und auch Segovia nichts berichtet. Aus einem Brief Konrads an die Deutsche Nation des Baseler Konzils vom 27. Juli dürfte aber hervorgehen, daßt es sich um das Ablaßgeld handelte. Er beklagt sich darin, daßt ihm wie früher im Stift Kammin so jetzt in Thüringen durch den von der Deutschen Nation dorthin ge- sandten Meister Lamprecht Schwierigkeiten bei der 40 Einsammlung des Geldes gemacht würden. Er habe darüber mit dem Kardinal von Arles, den andern Kardinälen und den in Frankfurt weilenden Kon- zilsgesandten gesprochen, sei von ihnen getröstet worden und vertraue darauf, daß die Nation ihm 45 das Geld werde ausfolgen lassen. Hans Brucken- müller habe Vollmacht, für ihn zu handeln. Dat. Frankfurt Frei. n. Jacobs des heiligen zwolfpoten tag 42 (Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 61 conc ch.). Vgl auch Conc. Bas.7,460 Z. 16-20. 50
622 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juli 29 1442 rüittern, und maint, ez sol den von Hall a gar ûbel gan. ez wirt aber, ob got will, Juli 29 besser. [4] auch, lieben heren, dragt man hie noch nichz uz, wan wer wider stett ist, dem hilft man men dan anderz nieman. wan ich kûnd noch nie verstan, daz der kûnig zû den stetten weder drûi noch fründschaftb nit hab. daz sag ich alz fuir mich selbz in raûtz wiz. darumb maint die von Ulm, daz die ainung1 zû machen si und ie s ee ie pesser. daz seczt ich aber zû eûir wishait. waz sich nûin fuirbaz macht, daz will ich eûich laûin wissen, so ich eest mag. [5] auch, lieben heren, mir haût der pûrger- maister von Auspürg Peter von Argaû fünchzig gûldin in früindschaft gelichen. die sol man im gen Aüspurg schicken. bit ich euich fründlich, daz ir daz tond, wan fill lûit geren gelt endlichen. so kan man nit wol finden und waiz nit, wie ich umb men geltz i0 uz kůim. [6] aûch, lieben heren, laûnd eûich mien armen sûn in sim grossen ungelüick? enpfolhen sin durch gotz willen und laündz eûich nit verdrisen, daz ich eûich darumb schrib. wan ez ist laider im und mir engstlichůi nottdûrf. lieben heren, laundz eüich anligen. geben am süntag nach sanct Jacobz tag ano € 42. [in verso] Den ersamen und wiessen dem pürger- maister und raut zû Nordlingen, mine lieben heren. Martin Nawer eûir williger. 15 1442 253. P. Felix V. an drei gen. Kardinallegaten und seine andern Gesandten in Frank- Aug. I furt: bestätigt den Empfang ihres Berichts; sollen [Konrad] von Weinsberg ver- sichern, daß er beim Konzil mit Nachdruck auf eine günstige Entscheidung seiner Sache hinwirke. 1442 August 1 Basel. 20 Aus Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 53, 2 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. In Ohringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 61 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. 1442 Aug. I Felix papa quintus. Dilecti filii. salutem et apostolicam benedictionem. recepimus litteras vestras a manibus 25 capellanis dilecti filii nobilis viri Johannis d baronis de Winsperg magnifacientes eo fortius devotiones vestras, quo accuratius temporis conditionem scribitis. causa autem non est, cur vicibus repetitis pul- sari debeamus ad favores possibiles tribuendos prefato baroni in causa sua, que hic ventilatur 4. ex- tant enim tanta merita sua in nos et universalem ecclesiam, ut nulla debeant oblivione deleri, sed veniant grandioribus premiis compensanda, itaque reddite eum certum, nos operam efficacem dare apud 30 sacrum concilium, ut res sua prospere et votive dirigatur. valete feliciter, dilecti filii, et in negociis ecclesie durate fortes et studiosi, quemadmodum hactenus fuistis. datum Basilee sub anulo piscatoris prima die mensis augusti 1442 pontificatus nostri anno tertio. [in verso] Dilectis filiis Ludovico tituli sancte Cecilie Arelatensi, Nicolao tituli sanctorum 12 apostolorum Panormitano vulgariter nuncupatis, Joanni tituli sancti Calixti sancte Romane ecclesie cardinalibus legatis ac aliis nostris oratoribus Francfordiam destinatis. Martinus. 35 a) om. orig. b) em.; orig. fründschacht. c) sic. d) sic. 1 D. i. das in art. 1 erwähnte Bündnis mit den Grafen von Ottingen. 2 Vgl. nr. 241. 3 Vermutlich Hans Gerber. * Welche Angelegenheit Konrads im Konzil er- örtert wurde, läßt sich nicht genau sagen, da die Protokolle aus der Zeit vom 2. Dezember 1441 bis zum 25. Juni 1443 fehlen und auch Segovia nichts berichtet. Aus einem Brief Konrads an die Deutsche Nation des Baseler Konzils vom 27. Juli dürfte aber hervorgehen, daßt es sich um das Ablaßgeld handelte. Er beklagt sich darin, daßt ihm wie früher im Stift Kammin so jetzt in Thüringen durch den von der Deutschen Nation dorthin ge- sandten Meister Lamprecht Schwierigkeiten bei der 40 Einsammlung des Geldes gemacht würden. Er habe darüber mit dem Kardinal von Arles, den andern Kardinälen und den in Frankfurt weilenden Kon- zilsgesandten gesprochen, sei von ihnen getröstet worden und vertraue darauf, daß die Nation ihm 45 das Geld werde ausfolgen lassen. Hans Brucken- müller habe Vollmacht, für ihn zu handeln. Dat. Frankfurt Frei. n. Jacobs des heiligen zwolfpoten tag 42 (Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 61 conc ch.). Vgl auch Conc. Bas.7,460 Z. 16-20. 50
Strana 623
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 623 254. Klaus Schanlit an gen. Ammanmeister: schreibt u. a., daß der König, der wohl spätestens am 6. oder 7. August aufbrechen wird, mit den Städten noch über etwas reden wolle; empfiehlt, da der König nicht bar bezahle und angeblich auch nach Straßburg kommt, die Handwerker zur Vorsicht beim Borgen zu mahnen; u. a. m. 1442 August 3 [Frankfurt]. 1442 Aug. 8 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 11 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Regest bei Witte nr. 6193. Fursihtiger wiser. lieber herre. [Schanlit meldet in art. 1, daß der Markgraf1 uf húte Aug. 8 10 fritag, also er zů schiffe walte, einen Frieden zwischen Straßburg und Graf Hans von Ottingen und den beiderseitigen Helfern beret und bededinget habe. In art. 2 stellt er Ubersendung des Kompromisses auf den Erzbischof von Köln und den Markgrafen im Streit Straßburgs mit Wirich2 in Aussicht. Dann fährt er fort:] [3] do wer’ sus vil zû schriben von den leufen. daz beitet aber wol, unz mir got zû úch gehilfet; dan dis ding wurt sich nut lange verziehen, wan man 15 meinet, daz unser her der kúnúg zû dem lengsten an mendag oder an zistag ufbrechen sulle. dem öuch die stette meinen zu erwarten. dan unser her der kúnúg meinet mit in etwaz zû reden3; das aber noch nút geschehen ist. waz er aber reden wil, wissen wir nút. dan er kan nút lange sich do gesumen; dan do ist weder habern noch anders, des er bedarft. daz machet, daz er nút bair gelt usgit, und het vil ufgeslagen, wer es 2o joch bezalt. nun seit man, er welle gon Mencz, Wurms, Spir, Landöwe, Wissenburg, Hagenöwe und dan hein. do wissen úch noch zû rihten. und duhte mich wol geroten uf uwer minr hern verbessern, das die in den reten sitzen iren frunden den angwenken a sagen, daz, sú borgeten oder nút oder daz sú wusten, wie oder wem sú borgeten, daz ir min hern úch des nút annemen wolten noch iren halb kein unglimpt uf úch laden wolten. 25 daz múgen ir bedenken mit uwer wisheit zů dem besten und uwer ding zû bestellen oder waz notdurft ist, diewile ir die zit hant. dan ich nút anders verstande, dan er zû úch also kumet. [4] och ist Diebolt Lentzel uf hinnaht mit den briefen zů mir kumen. Aug. 8 do wissen von des von Eberstein wegen 4, daz herzoge Ludewig enweg ist. so ist der hoffemeister von Flecstein und die rete öch darnoch enweg, und ist nieman dan zwene so doctor von sinen wegen hie. sodan von her Clawes Lentzel súnes wegen wil ich mit Diebolt dûn, was ich vermag. und von des spruches wegen, so die beden fursten geton hant, môhte mir nut werden, und han in Barthome, mins hern des marggrofen schriber b, enpfolen, úch zû schichken mit dem briefe des bestandes 5. wan do stot in demselben spruche, wie ir min hern ein reht dûn sullen. daz môhte ich nun mit einem worte andern, s5 dan es in dem briefe stett. darumb schribe ich nút darvon; es was spotte, daz mir weder brief noch abeschrift werden môhte. gebieten mir alle zit. geben uf fritag noch sant Peters tag ad vincla in dem 42. jor. [in verso] Dem fursihtigen wisen hern Hans Meisterßhein ammeister der stat Strosburg, minem lieben hern und gûten frúnde, dari debet litera. Aug. 6 Aug. 7 1442 Aug. 8 Cläwes Schanlit. 40 a) orig. add. zů. b) em.; orig. schriben. 45 Markgraf Jakob von Baden. Wirich von Homburg. Vgl. nr. 248 art. 2. Vgl. nr. 250 art. 1. 1 2 “ Vgl. nr. 246 art. 7. 5 D. i. die Urkunde über den in art. 1 erwähnten Friedensschluß. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 79
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 623 254. Klaus Schanlit an gen. Ammanmeister: schreibt u. a., daß der König, der wohl spätestens am 6. oder 7. August aufbrechen wird, mit den Städten noch über etwas reden wolle; empfiehlt, da der König nicht bar bezahle und angeblich auch nach Straßburg kommt, die Handwerker zur Vorsicht beim Borgen zu mahnen; u. a. m. 1442 August 3 [Frankfurt]. 1442 Aug. 8 Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 11 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Regest bei Witte nr. 6193. Fursihtiger wiser. lieber herre. [Schanlit meldet in art. 1, daß der Markgraf1 uf húte Aug. 8 10 fritag, also er zů schiffe walte, einen Frieden zwischen Straßburg und Graf Hans von Ottingen und den beiderseitigen Helfern beret und bededinget habe. In art. 2 stellt er Ubersendung des Kompromisses auf den Erzbischof von Köln und den Markgrafen im Streit Straßburgs mit Wirich2 in Aussicht. Dann fährt er fort:] [3] do wer’ sus vil zû schriben von den leufen. daz beitet aber wol, unz mir got zû úch gehilfet; dan dis ding wurt sich nut lange verziehen, wan man 15 meinet, daz unser her der kúnúg zû dem lengsten an mendag oder an zistag ufbrechen sulle. dem öuch die stette meinen zu erwarten. dan unser her der kúnúg meinet mit in etwaz zû reden3; das aber noch nút geschehen ist. waz er aber reden wil, wissen wir nút. dan er kan nút lange sich do gesumen; dan do ist weder habern noch anders, des er bedarft. daz machet, daz er nút bair gelt usgit, und het vil ufgeslagen, wer es 2o joch bezalt. nun seit man, er welle gon Mencz, Wurms, Spir, Landöwe, Wissenburg, Hagenöwe und dan hein. do wissen úch noch zû rihten. und duhte mich wol geroten uf uwer minr hern verbessern, das die in den reten sitzen iren frunden den angwenken a sagen, daz, sú borgeten oder nút oder daz sú wusten, wie oder wem sú borgeten, daz ir min hern úch des nút annemen wolten noch iren halb kein unglimpt uf úch laden wolten. 25 daz múgen ir bedenken mit uwer wisheit zů dem besten und uwer ding zû bestellen oder waz notdurft ist, diewile ir die zit hant. dan ich nút anders verstande, dan er zû úch also kumet. [4] och ist Diebolt Lentzel uf hinnaht mit den briefen zů mir kumen. Aug. 8 do wissen von des von Eberstein wegen 4, daz herzoge Ludewig enweg ist. so ist der hoffemeister von Flecstein und die rete öch darnoch enweg, und ist nieman dan zwene so doctor von sinen wegen hie. sodan von her Clawes Lentzel súnes wegen wil ich mit Diebolt dûn, was ich vermag. und von des spruches wegen, so die beden fursten geton hant, môhte mir nut werden, und han in Barthome, mins hern des marggrofen schriber b, enpfolen, úch zû schichken mit dem briefe des bestandes 5. wan do stot in demselben spruche, wie ir min hern ein reht dûn sullen. daz môhte ich nun mit einem worte andern, s5 dan es in dem briefe stett. darumb schribe ich nút darvon; es was spotte, daz mir weder brief noch abeschrift werden môhte. gebieten mir alle zit. geben uf fritag noch sant Peters tag ad vincla in dem 42. jor. [in verso] Dem fursihtigen wisen hern Hans Meisterßhein ammeister der stat Strosburg, minem lieben hern und gûten frúnde, dari debet litera. Aug. 6 Aug. 7 1442 Aug. 8 Cläwes Schanlit. 40 a) orig. add. zů. b) em.; orig. schriben. 45 Markgraf Jakob von Baden. Wirich von Homburg. Vgl. nr. 248 art. 2. Vgl. nr. 250 art. 1. 1 2 “ Vgl. nr. 246 art. 7. 5 D. i. die Urkunde über den in art. 1 erwähnten Friedensschluß. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 79
Strana 624
624 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 255. Klaus Schanlit an gen. Ammanmeister: berichtet u. a. über die in Aussicht stehende Ang. 9 Beschlußfassung wegen des Konzils und der Päpste, über Verhandlungen zwecks Beilegung des „Krieges" zwischen Schwäbischem Städtebund und Ritterschaft, über Luxemburg, über noch in Frankfurt Anwesende und über eine Landfriedensvorlage des Königs. 1442 August 9 [Frankfurt]. Aus Stroßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 12 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Unterfertigung und Adresse wie in nr. 254. Ang. 9 Fúrsihtiger wiser. lieber herre. minen gewilligen dienst und waz ich gûts ver- mag sie úch alle zit vor geschriben. [Schanlit berichtet zunächst in art. 1 über seine Unter- redung mit Gerhard Schöp wegen des Spruches zwischen Straßburg und Junker Wirich; in art. 2 gibt 10 er der Hoffnung Ausdruck, daß Barthomeus 1 das vergessene Exemplar des bestant zwischen Straßt- burg und Graf Hans2 geschickt habe; dann fährt er fort:] [3] och wissen der friheit halb zû convermiren, daz daz noch keiner stat geschehen ist, der es gelegen ist also úch, und dûnt doch, was wir múgen. [4] och von des consilium und der bebeste wegen sol uf hinnaht beslossen werden 3 und versiht man sich, daz es wider gon Costens kome °. 15 do het wol etlicher mit mir geret: wuste er der stat Strosburg zü dienen, er wolte daz beste dûn, daz eß dar keme. den han ich geantwurt, daz ich nút verstande, daz ir Aug. s kein gedenken darnoch haben. [5] 8ch sint die von Ulm und ir einung uf gestern mitwuche vor unserm hern von Kôln, margrofe von Rôtlen, her Jocop Drussesse, her Wilhelm von Grünenberg, Durrich von Halwilr gewesen und die ritterschaft ir vigende 20 öch. und do ist ein nottel“ gelesen unsers hern des kúniges meinunge, daz alle vigent- schaft abe sin sol und aller schade, nome, dotsleige, sloß gebrochen, waz sich gemaht het uf bede sitte, dott und abe sin solte ; und umb zûsprúche, darumb sú dan zu kriege kumen sint, sol ston uf unserm hern dem marggrofen von Baden mit eim zûsatz, und waz die gûtlich abegetragen múgen, sol dobi bliben und waz sú nut gûtlich abegetragen 25 múgen, do sullen sú minnb und reht gewaltig si. und wer dem nút nochginge, der sol in sin kúniglich ungnode gevallen sin etc. daz haben die stete kein maht gehöpt und wellen daz húnder sich bringen. [6] von Paulus, her Clawes Lentzels súnes5, und der nome wegen, do sint Diebolt und ich etwedicke vor° unserm hern dem kúnige gewesen. er het öch die sache etwemanigem enpfolen, mit dem bischofe zû reden. wir haben so 8ch dem kúniged ein zedel gen der geschich. wir haben aber noch kein vôllich ant- wúrt. dan wir sehen nút anders, dan das men noch zû den stetten nút vil liebes hat, es werde dan anders. do wissen úch noch zû rihten. [7] 8ch versihe ich mich, daz juncher Jocop von Lutzelstein mit der herschaft von Osterrich geriht werde und ein amptman zů Beffurt werde. do wissen úch noch zû rihten, und Gerhart Schöp weis vil 85 dovon. [8] öch seit man, daz daz lant von Lutzelnburg bi dem herzogen von Sassen blibe‘ etc. [9 8ch ist der von Köln, von Mentz und von Trier und der junge here a) oder kume? b) orig. mim oder núm. c) em.; orig. von. d) em.; orig. kúmige. 1 Vgl. nr. 254 art. 4. Vgl. nr. 254 art. 1. Vgl. nr. 231 artt. 20 und 20“. Vgl. nr. 208. 5 Vgl. nr. 254 art. 4. 8 Am 9. August verkündete K. Friedrich folgen- den Spruch zwischen Hzg. Philipp von Burgund und Herzogin Elisabeth von Göriitz auf der einen und Hzg. Wilhelm von Sachsen auf der andern Seite: In Luxemburg soll bis zum 1. November ein allgemeiner Waffenstillstand herrschen. In der Zwischenzeit soll versucht werden, den Herzog von 2 s 4 Burgund zur Herausgabe seiner auf Luxemburg lautenden Schuldbriefe an den König und zum 40 Verzicht auf alle seine Forderungen zu bewegen, auch zur Einwirkung auf Herzogin Elisabeth, da- mit sie sich mit den 4000 Gulden Leibrente be- gnügt, die ihr früher in einem von Erzbischof Jakob von Trier zwischen ihr und Hzg. Wilhelm 45 vermittelten Vertrage ausgeworfen sind. Der Erz- bischof soll seiner in demselben Vertrage über- nommenen Verpflichtung zur Auszahlung von 22000 Gulden an die Herzogin binnen Jahres- frist nachkommen. Nach Erfüllung dieser Vor- 50
624 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 255. Klaus Schanlit an gen. Ammanmeister: berichtet u. a. über die in Aussicht stehende Ang. 9 Beschlußfassung wegen des Konzils und der Päpste, über Verhandlungen zwecks Beilegung des „Krieges" zwischen Schwäbischem Städtebund und Ritterschaft, über Luxemburg, über noch in Frankfurt Anwesende und über eine Landfriedensvorlage des Königs. 1442 August 9 [Frankfurt]. Aus Stroßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 12 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. Unterfertigung und Adresse wie in nr. 254. Ang. 9 Fúrsihtiger wiser. lieber herre. minen gewilligen dienst und waz ich gûts ver- mag sie úch alle zit vor geschriben. [Schanlit berichtet zunächst in art. 1 über seine Unter- redung mit Gerhard Schöp wegen des Spruches zwischen Straßburg und Junker Wirich; in art. 2 gibt 10 er der Hoffnung Ausdruck, daß Barthomeus 1 das vergessene Exemplar des bestant zwischen Straßt- burg und Graf Hans2 geschickt habe; dann fährt er fort:] [3] och wissen der friheit halb zû convermiren, daz daz noch keiner stat geschehen ist, der es gelegen ist also úch, und dûnt doch, was wir múgen. [4] och von des consilium und der bebeste wegen sol uf hinnaht beslossen werden 3 und versiht man sich, daz es wider gon Costens kome °. 15 do het wol etlicher mit mir geret: wuste er der stat Strosburg zü dienen, er wolte daz beste dûn, daz eß dar keme. den han ich geantwurt, daz ich nút verstande, daz ir Aug. s kein gedenken darnoch haben. [5] 8ch sint die von Ulm und ir einung uf gestern mitwuche vor unserm hern von Kôln, margrofe von Rôtlen, her Jocop Drussesse, her Wilhelm von Grünenberg, Durrich von Halwilr gewesen und die ritterschaft ir vigende 20 öch. und do ist ein nottel“ gelesen unsers hern des kúniges meinunge, daz alle vigent- schaft abe sin sol und aller schade, nome, dotsleige, sloß gebrochen, waz sich gemaht het uf bede sitte, dott und abe sin solte ; und umb zûsprúche, darumb sú dan zu kriege kumen sint, sol ston uf unserm hern dem marggrofen von Baden mit eim zûsatz, und waz die gûtlich abegetragen múgen, sol dobi bliben und waz sú nut gûtlich abegetragen 25 múgen, do sullen sú minnb und reht gewaltig si. und wer dem nút nochginge, der sol in sin kúniglich ungnode gevallen sin etc. daz haben die stete kein maht gehöpt und wellen daz húnder sich bringen. [6] von Paulus, her Clawes Lentzels súnes5, und der nome wegen, do sint Diebolt und ich etwedicke vor° unserm hern dem kúnige gewesen. er het öch die sache etwemanigem enpfolen, mit dem bischofe zû reden. wir haben so 8ch dem kúniged ein zedel gen der geschich. wir haben aber noch kein vôllich ant- wúrt. dan wir sehen nút anders, dan das men noch zû den stetten nút vil liebes hat, es werde dan anders. do wissen úch noch zû rihten. [7] 8ch versihe ich mich, daz juncher Jocop von Lutzelstein mit der herschaft von Osterrich geriht werde und ein amptman zů Beffurt werde. do wissen úch noch zû rihten, und Gerhart Schöp weis vil 85 dovon. [8] öch seit man, daz daz lant von Lutzelnburg bi dem herzogen von Sassen blibe‘ etc. [9 8ch ist der von Köln, von Mentz und von Trier und der junge here a) oder kume? b) orig. mim oder núm. c) em.; orig. von. d) em.; orig. kúmige. 1 Vgl. nr. 254 art. 4. Vgl. nr. 254 art. 1. Vgl. nr. 231 artt. 20 und 20“. Vgl. nr. 208. 5 Vgl. nr. 254 art. 4. 8 Am 9. August verkündete K. Friedrich folgen- den Spruch zwischen Hzg. Philipp von Burgund und Herzogin Elisabeth von Göriitz auf der einen und Hzg. Wilhelm von Sachsen auf der andern Seite: In Luxemburg soll bis zum 1. November ein allgemeiner Waffenstillstand herrschen. In der Zwischenzeit soll versucht werden, den Herzog von 2 s 4 Burgund zur Herausgabe seiner auf Luxemburg lautenden Schuldbriefe an den König und zum 40 Verzicht auf alle seine Forderungen zu bewegen, auch zur Einwirkung auf Herzogin Elisabeth, da- mit sie sich mit den 4000 Gulden Leibrente be- gnügt, die ihr früher in einem von Erzbischof Jakob von Trier zwischen ihr und Hzg. Wilhelm 45 vermittelten Vertrage ausgeworfen sind. Der Erz- bischof soll seiner in demselben Vertrage über- nommenen Verpflichtung zur Auszahlung von 22000 Gulden an die Herzogin binnen Jahres- frist nachkommen. Nach Erfüllung dieser Vor- 50
Strana 625
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 625 von Sassen noch zû Francfurt und seit man, daz kein ufbruch vor mendages si. [10] so Aug. 13 meinet der kunig, den hern und stetten furzůgeben, dodurch die lant zû friden kumen súllen. daz noch nút geschehen ist. und wir verston wol, daz es stúcke sint wider aller stette harkumen und friheit und gerihte. [11] und ich kan 8ch nut gedenken, daz s ich vor mendag hie zu Francfurt ufbrechen mach. got spar úch lange gesunt. geben uf sant Läwerencien oben in dem 42. jor. Aug. 13 1442 Aug. 9 10 256. Nürnberger Aufzeichnung über das Ergebnis der Verhandlungen der Reichsstände 11442 Eu auf dem Frankfurter Reichstage. [1442 zu August 14 und 15 Nürnberg.] Aug. 14 n. 15/ Aus Nürnberg Kreis-A. Plob H nr. 13: S. VI K. 101/2 nr. 146 (früher S. VII L. 51 nr. 13) fol. 21b �22a cop. chart. coaeva. Gedruckt in Chroniken d. D. Städte 3, 378-379 aus unserer Vorlage. [1] Es ist zu wissen, daz zu denselben zeiten nach der cronung, als rex und die kurfursten etliche, mit namen die erzbischofe von a Mentz Trier und Collen, herzog Lud- wig pfalzgraff etc., zu Francfurt waren und sust der b ubergen kurfursten und etwevil 15 dez reichs fursten, geistlichen und werntleichen e, und ander fursten und auch dez hei- ligen reichs freien und reichstete treffenliche botschaft, die dan alle von rex dar verpottet waren, daz zu d demselben mal in der heiligen kirchen sache kein einung getroffen wart, sunder die protestacion der newtralitet, die dan vor jaren, als kung Albrecht seliger gewelt wart, von den kûrfursten wart aufgesatz 1, die auch zu der wale kung Freide- 2o richse obgemelt etliche zeit biß auf den genanten tag zu Francfurt und etliche monet darnach erlengt? und erstrecket wart, dieselben protestacion wart furbaß lenger er- strecket 2. dardurch die erzbischove und bischove in Deuschen 5 landen, die dan der protestacion mit anhiengen, vermeintenh mechtig zu i werdenk und daz1 man sie zu 25 a) fehlt in der Vorlage. b) der — kurfursten und am Rande. c) em.; Vorl. werntleiche. d) zu — mal am Rande. e) sic. f) erlengt — wart am Rande. g) sic. h) steht über der Zeile. i) desgleichen. k) ist korr. aus wurden. l) daz man sie am Rande. bedingungen nimmt der König Luxemburg zu seinen Handen und überläßst es dann dem Erzbischof so- lange, bis ihn Hzg. Wilhelm wegen der vorgenannten so beiden Summen befriedigt. Ist das geschehen, so gibt der Erzbischof Luxemburg an Hzg. Wilhelm heraus. Datum geraimt 1442 nona augusti (Dresden H. St. A. Urkk. nr. 6713b or. ch. lit. pat. c. sig. subtus impr.; ebenda Loc. 9648 : Allerhand Schriften 85 den Lützelburger Erbfolgestreit betreffend 1398 1444 fol. 13b 14a cop. ch. saec. 15; Metz Bezirks-A. Archives de Clervaux nr. 901 cop. ch. saec. 15, inser. den Vorschlägen, die eine Sächs. Gesandtschaft auf einer nicht näher bezeichneten Tagung den Luxemb. 40 Ständen für die Beilegung der Zwistigkeiten Hzg. Wilhelms und der Herzogin Elisabeth machte, aber mit dem falschen Datum nonas augusti [Aug. 5]; gedr. Publications de la section hist. de l'institut de Luxembourg 36, 179-180; vgl. Richter S. 37-38). — 45 Am 13. August teilte dann K. Friedrich dem Erz- bischof Jakob mit: Er habe mit Willen und Wissen Hzg. Wilhelms von Sachsen das Herzogtum Lutzem- burg und die Grafschaft Chyny von Hzg. Philipp von Burgundien und Frau Elisabeth von Gorlitz 50 Herzogin zu Beyern zu seinen Handen gebracht; er übergebe ihm Herzogtum und Grafschaft samt Zubehör, damit er sie an Stelle Hzg. Wilhelms und seiner Erben beschütze, schirme und verteidige und solange inne habe, bis ihm der Herzog sin gnug- liche verschribung und brive uber zweiundzwenzig thusent rinische gulden binnen jaresfrist zu bezaln und ubir viertusent rinische gulden jerlicher liprenthe, dafur er (der Herzog) ihn gein der genanten frauwen Elizabeth versatzt had, in seinen (des Erzbischofs) sichern behald und gewarsam habe geantwurtit. So- bald das geschehen, habe er Herzogtum und Graf- schaft dem Herzog zu überantworten. Außerdem habe er sofort nach Ubernahme der beiden Länder dafür zu sorgen, daß alle Prälaten, Grafen, Herren, Freien, Ritter, Knechte, Richter, Bürgermeister und Einwohner dem Herzog und dessen Erben eine rechte huldung thun globen und sweren, sich auch mit allen sachen an in halden, gehorsam und gewertig zu sin nach sollicher gift und verschribung, wie sie Königin Elisabeth von Ungarn dem Herzog getan und er (K. Friedrich) sie ihm bestätigt habe; dat. Franckfurd under unserm koniglichen anhangen- den ingesigil am montag Ypoliti 1442 (Dresden a. a. O. fol. 14b. 15a cop. ch. saec. 15; vgl. Richter S. 38). 1 Vgl. RTA. 13 nr. 130. 2 Vgl. nr. 229 artt. 3, 6 und 7. 79*
J. Briefwechsel und Berichte nr. 231-259. 625 von Sassen noch zû Francfurt und seit man, daz kein ufbruch vor mendages si. [10] so Aug. 13 meinet der kunig, den hern und stetten furzůgeben, dodurch die lant zû friden kumen súllen. daz noch nút geschehen ist. und wir verston wol, daz es stúcke sint wider aller stette harkumen und friheit und gerihte. [11] und ich kan 8ch nut gedenken, daz s ich vor mendag hie zu Francfurt ufbrechen mach. got spar úch lange gesunt. geben uf sant Läwerencien oben in dem 42. jor. Aug. 13 1442 Aug. 9 10 256. Nürnberger Aufzeichnung über das Ergebnis der Verhandlungen der Reichsstände 11442 Eu auf dem Frankfurter Reichstage. [1442 zu August 14 und 15 Nürnberg.] Aug. 14 n. 15/ Aus Nürnberg Kreis-A. Plob H nr. 13: S. VI K. 101/2 nr. 146 (früher S. VII L. 51 nr. 13) fol. 21b �22a cop. chart. coaeva. Gedruckt in Chroniken d. D. Städte 3, 378-379 aus unserer Vorlage. [1] Es ist zu wissen, daz zu denselben zeiten nach der cronung, als rex und die kurfursten etliche, mit namen die erzbischofe von a Mentz Trier und Collen, herzog Lud- wig pfalzgraff etc., zu Francfurt waren und sust der b ubergen kurfursten und etwevil 15 dez reichs fursten, geistlichen und werntleichen e, und ander fursten und auch dez hei- ligen reichs freien und reichstete treffenliche botschaft, die dan alle von rex dar verpottet waren, daz zu d demselben mal in der heiligen kirchen sache kein einung getroffen wart, sunder die protestacion der newtralitet, die dan vor jaren, als kung Albrecht seliger gewelt wart, von den kûrfursten wart aufgesatz 1, die auch zu der wale kung Freide- 2o richse obgemelt etliche zeit biß auf den genanten tag zu Francfurt und etliche monet darnach erlengt? und erstrecket wart, dieselben protestacion wart furbaß lenger er- strecket 2. dardurch die erzbischove und bischove in Deuschen 5 landen, die dan der protestacion mit anhiengen, vermeintenh mechtig zu i werdenk und daz1 man sie zu 25 a) fehlt in der Vorlage. b) der — kurfursten und am Rande. c) em.; Vorl. werntleiche. d) zu — mal am Rande. e) sic. f) erlengt — wart am Rande. g) sic. h) steht über der Zeile. i) desgleichen. k) ist korr. aus wurden. l) daz man sie am Rande. bedingungen nimmt der König Luxemburg zu seinen Handen und überläßst es dann dem Erzbischof so- lange, bis ihn Hzg. Wilhelm wegen der vorgenannten so beiden Summen befriedigt. Ist das geschehen, so gibt der Erzbischof Luxemburg an Hzg. Wilhelm heraus. Datum geraimt 1442 nona augusti (Dresden H. St. A. Urkk. nr. 6713b or. ch. lit. pat. c. sig. subtus impr.; ebenda Loc. 9648 : Allerhand Schriften 85 den Lützelburger Erbfolgestreit betreffend 1398 1444 fol. 13b 14a cop. ch. saec. 15; Metz Bezirks-A. Archives de Clervaux nr. 901 cop. ch. saec. 15, inser. den Vorschlägen, die eine Sächs. Gesandtschaft auf einer nicht näher bezeichneten Tagung den Luxemb. 40 Ständen für die Beilegung der Zwistigkeiten Hzg. Wilhelms und der Herzogin Elisabeth machte, aber mit dem falschen Datum nonas augusti [Aug. 5]; gedr. Publications de la section hist. de l'institut de Luxembourg 36, 179-180; vgl. Richter S. 37-38). — 45 Am 13. August teilte dann K. Friedrich dem Erz- bischof Jakob mit: Er habe mit Willen und Wissen Hzg. Wilhelms von Sachsen das Herzogtum Lutzem- burg und die Grafschaft Chyny von Hzg. Philipp von Burgundien und Frau Elisabeth von Gorlitz 50 Herzogin zu Beyern zu seinen Handen gebracht; er übergebe ihm Herzogtum und Grafschaft samt Zubehör, damit er sie an Stelle Hzg. Wilhelms und seiner Erben beschütze, schirme und verteidige und solange inne habe, bis ihm der Herzog sin gnug- liche verschribung und brive uber zweiundzwenzig thusent rinische gulden binnen jaresfrist zu bezaln und ubir viertusent rinische gulden jerlicher liprenthe, dafur er (der Herzog) ihn gein der genanten frauwen Elizabeth versatzt had, in seinen (des Erzbischofs) sichern behald und gewarsam habe geantwurtit. So- bald das geschehen, habe er Herzogtum und Graf- schaft dem Herzog zu überantworten. Außerdem habe er sofort nach Ubernahme der beiden Länder dafür zu sorgen, daß alle Prälaten, Grafen, Herren, Freien, Ritter, Knechte, Richter, Bürgermeister und Einwohner dem Herzog und dessen Erben eine rechte huldung thun globen und sweren, sich auch mit allen sachen an in halden, gehorsam und gewertig zu sin nach sollicher gift und verschribung, wie sie Königin Elisabeth von Ungarn dem Herzog getan und er (K. Friedrich) sie ihm bestätigt habe; dat. Franckfurd under unserm koniglichen anhangen- den ingesigil am montag Ypoliti 1442 (Dresden a. a. O. fol. 14b. 15a cop. ch. saec. 15; vgl. Richter S. 38). 1 Vgl. RTA. 13 nr. 130. 2 Vgl. nr. 229 artt. 3, 6 und 7. 79*
Strana 626
626 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 keiner gehorsam bringen mochte und arme priesterschaft und sust leien in iren rechten u Aug. 14 unterdrucket wurden. u. 15) [2] Auch in dez heiligen reichs sach, wiewol vil dez heiligen reichs freien und reichsteten erber ratsfrunde, meer dan nach keiser Sygmunds seligen tote i besammet gewest, bei einander waren, die dan alle gerne zum besten geholfen und geratten hetten, wart doch nit entlichs in denselben sachen beslossen. dan am letzten wart ein reformacion 1 der heimleichen gerichten zu Westfalen gemachet. auch wart€ in derselben begriffen von recht zu nemen und umpillicher vehede wegen. darinnen unter einem schein eins guten vil artikel und stuck gesatz wurden, die widder dez heiligen reichs freien und reichstete freihet und gnade, auch iren lobleichen herkomen swerleichen sein, und wart 10 in derselben reformacion gesatz, wie daz mit willen und rate dez heiligen reichs stette wer' furgenomen und gemachet. und wiewol sulche vorgemelte samnung so vil erber stettpotten dar gegenwurtig waß, so ward das doch on ir zusagen und willen beslossen. 1442 Aug. 18 257. Bürgermeister und Rat zu Lindau an Bürgermeister und Rat zu Sankt Gallen: erwidern auf die Anfrage, wo der Römische König sei und wohin er wolle, daß sie erst gestern vom 15 Róschen von Uberlingen, der in Frankfurt liege, einen vor zehn Tagen geschriebenen Brief erhalten hätten, demzufolge der König sich noch in Frankfurt aufhalte; wann und wohin er aufbrechen wolle, sei in dem Briefe nicht gesagt; man werde ihn aber wohl noch kurze Zeit in Frankfurt finden. 1442 August 18 [Lindau]. Aus Sankt Gallen Stadt-A. Missiven des 15. Jahrhunderts, Faszikel Lindau orig. chart. lit. 20 clausa c. sig. in v. impr. laeso. Datum Sa. post assumpcionis Marie a. d. etc. 42. 1442 258. Bürgermeister und Rat zu Konstanz an Bürgermeister und Rat zu Sankt Gallen: Aug. 21 erwidern auf die abermalige Anfrage wegen des Kommens des Königs, daß am ver- gangenen Sonntag [Aug. 19] ihre Ratsfreunde2 vom König zurückgekehrt seien und berichtet hätten, daß in Frankfurt gemeine Rede gewesen sei, der König wolle am 2e Montag vor Frauentag assumpcionis [Aug. 13] aufbrechen8 und nach Friedberg4 und von da wieder an den Rhein nach Worms, Speier, Straßburg und in den Breisgau ziehen; wissen nicht, ob er aufgebrochen ist 5; wollen Nachricht geben, wenn sie etwas vom Kommen des Königs vernehmen. 1442 August 21 [Konstanz]. Aus Sankt Gallen Stadt-A. Missiven der Stadt Konstanz 1426-1493 orig. chart. lit. clausa so c. sig. in v. impr. laeso. Datum 3. ante Bartholomei apostoli anno etc. 42. 1442 Sept. 1 259. Hzg. Albrecht von Baiern6 an Bf. [Friedrich] von Regensburg: teilt ihm die Gründe mit, aus denen er den Frankfurter Reichstag nicht beschicken konnte; bittet, ihn gegebenenfalls beim König zu entschuldigen und ihn über das Konzil, den Ab- schied des Reichstags und den Reiseweg des Königs zu benachrichtigen. 1442 s5 September 1 München. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 32 und 33 conc. chart. mit wenigen Korrekturen. Auf der sonst unbeschriebenen Rückseite von fol. 33 ist von einer anderen gleichzeitigen Hand bemerkt Dem konig, als mein herr die rât zu im gen Franckfurt solt geschickt haben. 40 Unser frûntschaft zůvor. erwirdiger in got vatter, besunder lieber frunt. [1] ir můgt noch wol ingedenk sein, wie wir euch, als unser gnâdiger herr der Rômisch konig b nagst gen Nürmberg a) wart — begriffen am Rande. b) conc. komig. 2 s 4 nr. 209. Vgl. S. 382 Anm. 9. Vgl. nr. 255 art. 9. Vgl. nr. 197. 5 Der König brach am 18. August auf. Vgl. Seemüller S. 645. Der Brief ist wahrscheinlich durch eine vom 14. August datierte königliche Einladung zum Be- 45
626 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 keiner gehorsam bringen mochte und arme priesterschaft und sust leien in iren rechten u Aug. 14 unterdrucket wurden. u. 15) [2] Auch in dez heiligen reichs sach, wiewol vil dez heiligen reichs freien und reichsteten erber ratsfrunde, meer dan nach keiser Sygmunds seligen tote i besammet gewest, bei einander waren, die dan alle gerne zum besten geholfen und geratten hetten, wart doch nit entlichs in denselben sachen beslossen. dan am letzten wart ein reformacion 1 der heimleichen gerichten zu Westfalen gemachet. auch wart€ in derselben begriffen von recht zu nemen und umpillicher vehede wegen. darinnen unter einem schein eins guten vil artikel und stuck gesatz wurden, die widder dez heiligen reichs freien und reichstete freihet und gnade, auch iren lobleichen herkomen swerleichen sein, und wart 10 in derselben reformacion gesatz, wie daz mit willen und rate dez heiligen reichs stette wer' furgenomen und gemachet. und wiewol sulche vorgemelte samnung so vil erber stettpotten dar gegenwurtig waß, so ward das doch on ir zusagen und willen beslossen. 1442 Aug. 18 257. Bürgermeister und Rat zu Lindau an Bürgermeister und Rat zu Sankt Gallen: erwidern auf die Anfrage, wo der Römische König sei und wohin er wolle, daß sie erst gestern vom 15 Róschen von Uberlingen, der in Frankfurt liege, einen vor zehn Tagen geschriebenen Brief erhalten hätten, demzufolge der König sich noch in Frankfurt aufhalte; wann und wohin er aufbrechen wolle, sei in dem Briefe nicht gesagt; man werde ihn aber wohl noch kurze Zeit in Frankfurt finden. 1442 August 18 [Lindau]. Aus Sankt Gallen Stadt-A. Missiven des 15. Jahrhunderts, Faszikel Lindau orig. chart. lit. 20 clausa c. sig. in v. impr. laeso. Datum Sa. post assumpcionis Marie a. d. etc. 42. 1442 258. Bürgermeister und Rat zu Konstanz an Bürgermeister und Rat zu Sankt Gallen: Aug. 21 erwidern auf die abermalige Anfrage wegen des Kommens des Königs, daß am ver- gangenen Sonntag [Aug. 19] ihre Ratsfreunde2 vom König zurückgekehrt seien und berichtet hätten, daß in Frankfurt gemeine Rede gewesen sei, der König wolle am 2e Montag vor Frauentag assumpcionis [Aug. 13] aufbrechen8 und nach Friedberg4 und von da wieder an den Rhein nach Worms, Speier, Straßburg und in den Breisgau ziehen; wissen nicht, ob er aufgebrochen ist 5; wollen Nachricht geben, wenn sie etwas vom Kommen des Königs vernehmen. 1442 August 21 [Konstanz]. Aus Sankt Gallen Stadt-A. Missiven der Stadt Konstanz 1426-1493 orig. chart. lit. clausa so c. sig. in v. impr. laeso. Datum 3. ante Bartholomei apostoli anno etc. 42. 1442 Sept. 1 259. Hzg. Albrecht von Baiern6 an Bf. [Friedrich] von Regensburg: teilt ihm die Gründe mit, aus denen er den Frankfurter Reichstag nicht beschicken konnte; bittet, ihn gegebenenfalls beim König zu entschuldigen und ihn über das Konzil, den Ab- schied des Reichstags und den Reiseweg des Königs zu benachrichtigen. 1442 s5 September 1 München. Aus München Geh. Staats-A. Kasten schwarz 156/1: Reichstagshandlungen 1440-1486 fol. 32 und 33 conc. chart. mit wenigen Korrekturen. Auf der sonst unbeschriebenen Rückseite von fol. 33 ist von einer anderen gleichzeitigen Hand bemerkt Dem konig, als mein herr die rât zu im gen Franckfurt solt geschickt haben. 40 Unser frûntschaft zůvor. erwirdiger in got vatter, besunder lieber frunt. [1] ir můgt noch wol ingedenk sein, wie wir euch, als unser gnâdiger herr der Rômisch konig b nagst gen Nürmberg a) wart — begriffen am Rande. b) conc. komig. 2 s 4 nr. 209. Vgl. S. 382 Anm. 9. Vgl. nr. 255 art. 9. Vgl. nr. 197. 5 Der König brach am 18. August auf. Vgl. Seemüller S. 645. Der Brief ist wahrscheinlich durch eine vom 14. August datierte königliche Einladung zum Be- 45
Strana 627
K. Kosten nr. 260-268. 627 1442 kom1, schriben und paten, daz ir mit andern unsern râten von unsern wegen mit seinen gnaden gen Franckfort rit und daselbs unser volmâchtiger anwald wâret, als daz derselb unser brief aigenlicher gelaut hat. des ir euch dann ze tûn williclich begabt. und als wir nû ganz in willen waren, etlich unser rât mitsambt ew mit unserm herrn dem konig zû schicken, hett sich der krieg, den wir bisher 5 etwelang von Beheim gehebt haben, vast geweitert mit dem, daz die Beheim im anfang heraus in unser lande und die unsern wider hinein griffen hetten. darumb wir uns von stunden hie erheben und mit unsern râten hinab komen, auch weg fürnemen müsten, damit sollich angriff gewendet und nicht ain ganzer landskrieg dardurch aufersten wurd, daz dann, als wir besorgten, pald geschehen wâr. darin wir uns dann nach unserm pesten gemüet a und allen vleis getan, auch ain richtung erlangt haben, als no wir hoffen, dardurch nû unser land mit dem konikreich zů Beheim b in gûter ainung beleib. uns sind auch dazwischen ander sach fürgevallen als mit angreifen und rauberei, die in unserm land geschehen sein. darumb wir beseß und anders haben fürhand nemen müssen. mit söllichen geschâften wir so lang beladene gewesen sein, daz wir ie unser rât, die darzů taugenlich gewesen wârn, hinab nicht haben schicken noch empern mûgen, sunder, umb sollich beschedigung zü fürkomen, bei uns behalden 15 müssen, als ir selbs wol versten můgt unser notdurft gewesen. und als wir nû von sollichen geschâften ains tails entledigt wurden und ietzo bei 14 tagen oder mer herauf komen, hetten wir etlich unser rât gern zů unserm herrn dem konig geschickt. ward uns gesagt, wie das sich sein gnad nû zů Franckfort erheben und herauf ziehen wolt. darumb wir das underwegen lassen und gedacht haben, das uns sollich schicken nûzemal mer schimpflich dann ze dank von seinen gnaden war. herumb wir ew mit 20 sunderm vleiß bitten, ob ir sollichs indert red hôret, daz ir uns dann auf sollich obgeschriben unser anligend notdurft verantwort oder daz sûnst nach dem pesten und glimpflichesten an sein gnad pringt und uns gen im versprecht. dann sein koniclich gnad sol an allen zweifel sein, womit wir tûn künden, daz seinen gnaden zû gevallen, auch dem heiligen reich zû ern und nûcz kôm, daz wir des ie willig sein wolten. [2] auch, besunder lieber fründ, so bitten wir ew, ir wellet uns bei disem poten in 25 geschrift aigenlich wissen lassen, wie es noch ainen stand umb das heilig concili hab, auch wie man zû Franckfort von den sachen geschaiden sei und besunder wellichen weg und wann sich unser herr der konig herauf in die lande ze komen erheben und ziehen werd, auch ob sein gnad auf der Tunaw oder dem Yn hinab gen Osterrich vermain zû ziehen, daz wir uns auch darnach westen ze richten, wann wir willen hetten, zû seinen gnaden ze komen, unsere lehen zû empfahen, oder, ob ir uns daz 30 bei disem poten nit aigenlich wissen lassen môcht, so wellet uns fürbas, so ir das erst erfaret, ainen aigen poten schicken und daz aigenlich dabei schreiben. dem wellen wir das lon geben. datum München an d sand Gilgen tag anno etc. 42. Sept. 1 1442 [subtus] Dem von Regenspurg. Albrecht. Sept. 1 K. Kosten nr. 260-268. s5 260. Ausgaben Frankfurts aus Anlaß der zweimaligen Anwesenheit K. Friedrichs in 1442 Мai 13 1442 Mai 13 bis der Stadt und des zu derselben Zeit gehaltenen Reichstags. bis 1443 1443 Juli 20. Juli 20 40 45 Aus Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1442 und Rechenbuch vom Jahre 1443 not. chart. coaevae, und zwar stehen im Rechenbuch 1442 die artt. 1, 3�12, 14 und 15 auf fol. 40 a�52a unter der Rubrik Einzelinge ußgeben in der ersten bezw. anderen rechenunge2, die artt. 2 und 13 auf fol. 61ab unter der Rubrik Ußgeben zu zerunge in der ersten bezw. anderen rechenunge, die Schlußtposten der artt. 5, 6 und 10 auf fol. 82b�83 a unter der Rubrik UBgeben wechtern in der ersten bezw. anderen rechenunge; ferner im Rechenbuch 1443 die artt. 16 und 17 auf fol. 41b und 43b unter der Rubrik Einzelingen ußgeben in der ersten rechenunge 3. Die von uns in den Varianten mit- a) conc. genüet. b) conc. Behein. c) conc. wiederholt beladen. d) im conc. folgt gestrichen sambstag. such des für den 2. Februar 1443 in Aussicht ge- nommenen Nürnberger Reichstags veranlaßt worden. Sie enthielt auch die Aufforderung an den Herzog, 50 sich den kirchlichen Parteien gegenüber streng neu- tral zu verhalten. Man vergleiche einstweilen Se- govia lib. 18 cap. 17 (Mon. conc. 3, 1021) und künftig RTA. Bd. 17. 1 Vgl. S. 154. 2 Vgl. S. 206 Anm. 1. 3 Das erste Quartal des Frankfurter Rechnungs- jahres 1443/1444 begann Sa. ante Servacii [Mai 11], das zweite Sa. post assumpcionis [Aug. 17], das dritte in die s. Andree [Nov. 30], das vierte Sa. ante reminiscere [1444 März 7].
K. Kosten nr. 260-268. 627 1442 kom1, schriben und paten, daz ir mit andern unsern râten von unsern wegen mit seinen gnaden gen Franckfort rit und daselbs unser volmâchtiger anwald wâret, als daz derselb unser brief aigenlicher gelaut hat. des ir euch dann ze tûn williclich begabt. und als wir nû ganz in willen waren, etlich unser rât mitsambt ew mit unserm herrn dem konig zû schicken, hett sich der krieg, den wir bisher 5 etwelang von Beheim gehebt haben, vast geweitert mit dem, daz die Beheim im anfang heraus in unser lande und die unsern wider hinein griffen hetten. darumb wir uns von stunden hie erheben und mit unsern râten hinab komen, auch weg fürnemen müsten, damit sollich angriff gewendet und nicht ain ganzer landskrieg dardurch aufersten wurd, daz dann, als wir besorgten, pald geschehen wâr. darin wir uns dann nach unserm pesten gemüet a und allen vleis getan, auch ain richtung erlangt haben, als no wir hoffen, dardurch nû unser land mit dem konikreich zů Beheim b in gûter ainung beleib. uns sind auch dazwischen ander sach fürgevallen als mit angreifen und rauberei, die in unserm land geschehen sein. darumb wir beseß und anders haben fürhand nemen müssen. mit söllichen geschâften wir so lang beladene gewesen sein, daz wir ie unser rât, die darzů taugenlich gewesen wârn, hinab nicht haben schicken noch empern mûgen, sunder, umb sollich beschedigung zü fürkomen, bei uns behalden 15 müssen, als ir selbs wol versten můgt unser notdurft gewesen. und als wir nû von sollichen geschâften ains tails entledigt wurden und ietzo bei 14 tagen oder mer herauf komen, hetten wir etlich unser rât gern zů unserm herrn dem konig geschickt. ward uns gesagt, wie das sich sein gnad nû zů Franckfort erheben und herauf ziehen wolt. darumb wir das underwegen lassen und gedacht haben, das uns sollich schicken nûzemal mer schimpflich dann ze dank von seinen gnaden war. herumb wir ew mit 20 sunderm vleiß bitten, ob ir sollichs indert red hôret, daz ir uns dann auf sollich obgeschriben unser anligend notdurft verantwort oder daz sûnst nach dem pesten und glimpflichesten an sein gnad pringt und uns gen im versprecht. dann sein koniclich gnad sol an allen zweifel sein, womit wir tûn künden, daz seinen gnaden zû gevallen, auch dem heiligen reich zû ern und nûcz kôm, daz wir des ie willig sein wolten. [2] auch, besunder lieber fründ, so bitten wir ew, ir wellet uns bei disem poten in 25 geschrift aigenlich wissen lassen, wie es noch ainen stand umb das heilig concili hab, auch wie man zû Franckfort von den sachen geschaiden sei und besunder wellichen weg und wann sich unser herr der konig herauf in die lande ze komen erheben und ziehen werd, auch ob sein gnad auf der Tunaw oder dem Yn hinab gen Osterrich vermain zû ziehen, daz wir uns auch darnach westen ze richten, wann wir willen hetten, zû seinen gnaden ze komen, unsere lehen zû empfahen, oder, ob ir uns daz 30 bei disem poten nit aigenlich wissen lassen môcht, so wellet uns fürbas, so ir das erst erfaret, ainen aigen poten schicken und daz aigenlich dabei schreiben. dem wellen wir das lon geben. datum München an d sand Gilgen tag anno etc. 42. Sept. 1 1442 [subtus] Dem von Regenspurg. Albrecht. Sept. 1 K. Kosten nr. 260-268. s5 260. Ausgaben Frankfurts aus Anlaß der zweimaligen Anwesenheit K. Friedrichs in 1442 Мai 13 1442 Mai 13 bis der Stadt und des zu derselben Zeit gehaltenen Reichstags. bis 1443 1443 Juli 20. Juli 20 40 45 Aus Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1442 und Rechenbuch vom Jahre 1443 not. chart. coaevae, und zwar stehen im Rechenbuch 1442 die artt. 1, 3�12, 14 und 15 auf fol. 40 a�52a unter der Rubrik Einzelinge ußgeben in der ersten bezw. anderen rechenunge2, die artt. 2 und 13 auf fol. 61ab unter der Rubrik Ußgeben zu zerunge in der ersten bezw. anderen rechenunge, die Schlußtposten der artt. 5, 6 und 10 auf fol. 82b�83 a unter der Rubrik UBgeben wechtern in der ersten bezw. anderen rechenunge; ferner im Rechenbuch 1443 die artt. 16 und 17 auf fol. 41b und 43b unter der Rubrik Einzelingen ußgeben in der ersten rechenunge 3. Die von uns in den Varianten mit- a) conc. genüet. b) conc. Behein. c) conc. wiederholt beladen. d) im conc. folgt gestrichen sambstag. such des für den 2. Februar 1443 in Aussicht ge- nommenen Nürnberger Reichstags veranlaßt worden. Sie enthielt auch die Aufforderung an den Herzog, 50 sich den kirchlichen Parteien gegenüber streng neu- tral zu verhalten. Man vergleiche einstweilen Se- govia lib. 18 cap. 17 (Mon. conc. 3, 1021) und künftig RTA. Bd. 17. 1 Vgl. S. 154. 2 Vgl. S. 206 Anm. 1. 3 Das erste Quartal des Frankfurter Rechnungs- jahres 1443/1444 begann Sa. ante Servacii [Mai 11], das zweite Sa. post assumpcionis [Aug. 17], das dritte in die s. Andree [Nov. 30], das vierte Sa. ante reminiscere [1444 März 7].
Strana 628
628 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Nai 13 bis 1443. Juli 20 geteilten Randbemerkungen sind, soweit nichts anderes gesagt ist, erst einige Jahrzehnte später gemacht, vielleicht erst bei Gelegenheit des Aufenthalts des Königs in Frank- furt vom Januar bis zum März 1486. Teilweise gedruckt bei Janssen 2, 50-58 nr. 74 aus unserer Vorlage, und bei Beckmann S. 98 und 99 aus Janssen. 1442 Mai 13 Juni 2 Juni 9 Juni 30 Juli 7 Juli 21 Juli 28 [1] In die sancti Servacii: item 10 sh. 10 knechten der stede, 10 kerzen in die pharre zu dragen, ir zu warten und zu halden bi der messe, als der rad die paffheid gebeden hatte, gode zu dinste ein sunderliche messe zu singen von zukonft unsers herren des konges und anderer gebrechen und notdorft wegen. [2] Sabato post corporis Christi: 28 gulden 21 sh. han verzeret Walther Swarczen- 10 berg der alde und Heinrich Wisse zum Wissen 12 tage selbsiebende gen Nuremberg unserme herren konig Friderich under augen, als er herkomen sulde, mit geleide und anders. — item 6 gulden den egenanten Walthern und Heinrichen fur ir muwe und versumenis die egenanten 12 tage, als sie von der stede wegen zu Nuremberg ußwaren. — item 1 lb. 5 sh. 8 hllr. hat verzeret Jost vom Hoenstein zwen tage zu Aschaffinburg, 15 als er unserm herren dem konge under augen geschicht waz 1, sinen ufbroch eigentlich zuvor her zu verkundigen. — item 16 sh. 5 hlir., als in der vor geschriben Walthers und Heinrichen Wissen rechenunge zu Nurenberg vergessen was. [3] Sabato post Bonifacii: item 1 lb. 12 sh. 7 hllr., als der richter ußgeben hat, fleschen zu dragen in diser herren not, als der konig zuerste hie waz. [4] Sabato post Petri et Pauli: 6 lb. minner 2 sh. 29 dienern, ein nacht zu riden, uf die wagen zu halden, die dem raden" den habern von Frideberg2 herfurten, den man dem konge schenken sulde 3. [5] Sabato ante Kiliani: item 6 gulden han wir geben des von Kemsee diener, der wont geslagen wart in der slegeri, die am Meyne geschach 4, do die burgermeistere 25 zu qwamen und in dem gereufe im ein gurtel und budel abegerissen wart, do-inne 4 rinsch, ein ungerisch gulden, etliche behemsche und ein silbern pitschit was, und man im daz domide widerkarte und den unwillen vertedingete genßlich. — item 12 sh. Conrad Greven, dise woche, als der konig hie waz, uf dem parre-thorn 5 zu verdienen. [6] Sabato ante Marie Magdalene: item 4 alde tornos unsers herren von Mencze so dorhuter geschankt, sin erstes, als unser herre hie was in der zit des Romischen koniges. — item 10 sh. Hennen Wusten funf tage zu huden uf dem torn, da Somers mole 6 stunt, als der herzoge von Heidelberg zu Sassenhusen inreit. [7] Sabato post Jacobi: [7a] item b 194 gulden han wir geben fur 101/2 fuder elssessers, doch Franckfurter iche, als wir Federhennen zu Elsaß taden keufen uf unsers 35 herren des konges zukonfte. — item 3 gulden schankten wir Federhennen fur sin arbeid und versumenis, als er uf 21/2 woch darnach zu Elsaß uß was. — item 11 sh. verzerte Johannes Lene gen Mencze, nach rinschen winen zu besehen. — item° 225 gulden han wir auch geben dem zu Stalberg? umb 121/2 fuder und 4 firtel rinschs wines Franck- furter masses uß sime keller, das fuder fur 18 gulden, auch uf unsers herren konig 40 Friderichs zukonft, sinen koniglichen gnaden andern fursten graven herren steden und andern zu schenken. — itemd 11 gulden 17 sh. minus 1 hllr. umb 4 ame miner 2 firtel rinschs wines umb Johannes zu Dilnberg gekeuft. — item 1 lb. 6 sh. 6 hllr. den schrodern 20 a) sic. b) am Rande schenk dem konig. c) am Rande schenk dem konig. d) am Rande dem konig. Ein Ratsbeschluß von feria quinta post penthe- costes [Mai 24] besagt: item dem konig einen un- der angen schicken gein Aschaffenburg (Frankfurt Stadt- A. Bürgermeisterbuch 1442 fol. 9a not. chart. cоаevа). 2 Vgl. art. 7f. 8 Vgl. nr. 244 art. 3. * Vgl. S. 314 Anm. 5. 5 D. i. der Turm der Bartholomäuskirche. 6 Wohl eine der vielen Schiffsmühlen auf dem Main. Vgl. Kriegk, Bürgerzwiste S. 246-247. Vgl. S. 328 Z. 17. 45 50
628 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Nai 13 bis 1443. Juli 20 geteilten Randbemerkungen sind, soweit nichts anderes gesagt ist, erst einige Jahrzehnte später gemacht, vielleicht erst bei Gelegenheit des Aufenthalts des Königs in Frank- furt vom Januar bis zum März 1486. Teilweise gedruckt bei Janssen 2, 50-58 nr. 74 aus unserer Vorlage, und bei Beckmann S. 98 und 99 aus Janssen. 1442 Mai 13 Juni 2 Juni 9 Juni 30 Juli 7 Juli 21 Juli 28 [1] In die sancti Servacii: item 10 sh. 10 knechten der stede, 10 kerzen in die pharre zu dragen, ir zu warten und zu halden bi der messe, als der rad die paffheid gebeden hatte, gode zu dinste ein sunderliche messe zu singen von zukonft unsers herren des konges und anderer gebrechen und notdorft wegen. [2] Sabato post corporis Christi: 28 gulden 21 sh. han verzeret Walther Swarczen- 10 berg der alde und Heinrich Wisse zum Wissen 12 tage selbsiebende gen Nuremberg unserme herren konig Friderich under augen, als er herkomen sulde, mit geleide und anders. — item 6 gulden den egenanten Walthern und Heinrichen fur ir muwe und versumenis die egenanten 12 tage, als sie von der stede wegen zu Nuremberg ußwaren. — item 1 lb. 5 sh. 8 hllr. hat verzeret Jost vom Hoenstein zwen tage zu Aschaffinburg, 15 als er unserm herren dem konge under augen geschicht waz 1, sinen ufbroch eigentlich zuvor her zu verkundigen. — item 16 sh. 5 hlir., als in der vor geschriben Walthers und Heinrichen Wissen rechenunge zu Nurenberg vergessen was. [3] Sabato post Bonifacii: item 1 lb. 12 sh. 7 hllr., als der richter ußgeben hat, fleschen zu dragen in diser herren not, als der konig zuerste hie waz. [4] Sabato post Petri et Pauli: 6 lb. minner 2 sh. 29 dienern, ein nacht zu riden, uf die wagen zu halden, die dem raden" den habern von Frideberg2 herfurten, den man dem konge schenken sulde 3. [5] Sabato ante Kiliani: item 6 gulden han wir geben des von Kemsee diener, der wont geslagen wart in der slegeri, die am Meyne geschach 4, do die burgermeistere 25 zu qwamen und in dem gereufe im ein gurtel und budel abegerissen wart, do-inne 4 rinsch, ein ungerisch gulden, etliche behemsche und ein silbern pitschit was, und man im daz domide widerkarte und den unwillen vertedingete genßlich. — item 12 sh. Conrad Greven, dise woche, als der konig hie waz, uf dem parre-thorn 5 zu verdienen. [6] Sabato ante Marie Magdalene: item 4 alde tornos unsers herren von Mencze so dorhuter geschankt, sin erstes, als unser herre hie was in der zit des Romischen koniges. — item 10 sh. Hennen Wusten funf tage zu huden uf dem torn, da Somers mole 6 stunt, als der herzoge von Heidelberg zu Sassenhusen inreit. [7] Sabato post Jacobi: [7a] item b 194 gulden han wir geben fur 101/2 fuder elssessers, doch Franckfurter iche, als wir Federhennen zu Elsaß taden keufen uf unsers 35 herren des konges zukonfte. — item 3 gulden schankten wir Federhennen fur sin arbeid und versumenis, als er uf 21/2 woch darnach zu Elsaß uß was. — item 11 sh. verzerte Johannes Lene gen Mencze, nach rinschen winen zu besehen. — item° 225 gulden han wir auch geben dem zu Stalberg? umb 121/2 fuder und 4 firtel rinschs wines Franck- furter masses uß sime keller, das fuder fur 18 gulden, auch uf unsers herren konig 40 Friderichs zukonft, sinen koniglichen gnaden andern fursten graven herren steden und andern zu schenken. — itemd 11 gulden 17 sh. minus 1 hllr. umb 4 ame miner 2 firtel rinschs wines umb Johannes zu Dilnberg gekeuft. — item 1 lb. 6 sh. 6 hllr. den schrodern 20 a) sic. b) am Rande schenk dem konig. c) am Rande schenk dem konig. d) am Rande dem konig. Ein Ratsbeschluß von feria quinta post penthe- costes [Mai 24] besagt: item dem konig einen un- der angen schicken gein Aschaffenburg (Frankfurt Stadt- A. Bürgermeisterbuch 1442 fol. 9a not. chart. cоаevа). 2 Vgl. art. 7f. 8 Vgl. nr. 244 art. 3. * Vgl. S. 314 Anm. 5. 5 D. i. der Turm der Bartholomäuskirche. 6 Wohl eine der vielen Schiffsmühlen auf dem Main. Vgl. Kriegk, Bürgerzwiste S. 246-247. Vgl. S. 328 Z. 17. 45 50
Strana 629
K. Kosten nr. 260.268. 629 1442 Мai 13 bis 1443 Juli 20 und wagen von den elsesser winen in des rads keller zu legen. — item 2 lb. 8 sh. von den vor geschriben rinschen winen uß den kellern zu ziehen und wider inzulegen. — item 4 lb. 18 sh. von den vor geschriben winen zu lassen zu binden, etliche in andere fasse zu brechen, als dan notdorftig wart. — nota a. von den vor geschriben winen 5 worden unserm herren dem konige konig Friderich geschankt zu erste, als sine konig- liche gnade gen Franckfurt b qwam 1, vier fuder, zwei fuder elsessers und zwei fuder rinschs, und als sin gnade von siner koniglichen cronunge von Aiche wider qwam, aber zwei fuder halb und halb mit anderm geschank e, als hernach gerurt steet; der uberge fur fursten graven herren und andere zu schenken. — item 5 sh. 5 hllr. Heinrice fur 1o liechte in den keller. [7’] item d 12 lb. 4 sh. hat gekostet das duch mit dem adelar, daz man uber unserm herren dem konge gedragen sulde han 2, und unser herre der konig vor der porten daz doch hieß abetun und nit darunder wulde, mit namen 2 gulden 8 sh. fur schechter 3, 7 gulden und 1 lb. dem meler und fur stangen und andern ge- zug. [7e] iteme 148 gulden han wir geben umb den silbern inwendig und ußwendig 15 vergulten becher, der zu Colne gemacht wart, wiget 10 marg 10 lot, die marg fur 14 gulden, der unserm herren dem konge geschankt wart. — item 1041/2 gulden han wir geben umb die kanne, die zu Colne gemacht wart, wiget 10 marg und 61/2 lot, die marg fur 10 gulden, die auch unserm herren dem konge geschankt wart. — item 2 gulden 4 sh. den vor geschriben goltsmideknechten zu dringelde. [74] notaf. 400 achtel 2o haberns worden sinen koniglichen gnaden mit dem vor geschriben winen und dringfassen geschankt und uf wagen fur sin herberge gefurt 4. — item 4 lb. 8 sh. 8 hllr. han wir geben den sackdregern von den 400 achtel habern vom huse uf die wagen zu messen und zu dragen und in des konges herberge wider abe zu messen und zu schuden. und hatte der rad solichen habern uf iren bonen 5, daz sie den genzlich uf diß male nit 25 dorften keufen. [7e] item 12 sh. den schrodern von den vier fuder wins 6 uß des rades keller zu ziehen und dem konge inzulegen. — item 5 sh. 3 hllr. den vier wagen davon zu furen. [7/] item 5 80 lb. han wir aber geben umb 200 achtel habern, als wir Ludewigen zu Frideberg taden keufen zu 16 sh., den der rad unserm gnedigen herren dem konge schankte ?, und darzu zwei fuder wins elsesser und rinsch wins und so zwen hirze8 schankteh, do sin gnade von Aiche von siner koniglichen cronunge wider gen Franckfurd qwame. — item 10 sh., als Ludewig zu zwein malen gen Frideberg nach dem habern verzerte. — item 6 sh. gab er davon zu winkeufe. — item 1 lb. 13 sh. 3 hllr. von dem habern zu Frideberg zu messen und zu laden. — item 1 lb. den wagen fur wine geschankt, die dem rade dienten und solichen habern von Frideberg her 85 furten 9. — item 2 lb. 4 sh. 4 hllr. von demselben habern, als er her gen Franckfurt bracht wart, aber zu messen und uf Hartmud Beckers bunen zu dragen. — item 1 lb. 5 sh. von demselben habern, als Hartmud Beckers bune brach und der habern davon fiele, wider uf zu dragen und zu fegen. — item 8 sh. 6 hllr. von den lesten zwein fuder wines, die dem konge worden, zu ziehen und inzulegen. [7"] item 7 lb. 17 sh. fur 4o vier wagen mit kolen unserm herren dem konge in sin kuchen; und ist doch von alder nit gewest, und gesonnen des konges frunde 1° und koche doch solicher kolen villicht von der heimschen anwisunge. — item 9 lb. 10 sh. han wir geben von dem holze, daz die a) am Rande konig. b) em.; Vorl. Franckfur. c) sic. d) am Rande das duch. e) am Rande konig. deß konigs schenke. f) am Rande konig. g) am Rande konig und nota. h) em.; Vorl. schancke. 45 1 Vgl. nr. 144 artt. 14 und 14a. Vgl. nr. 144 art. 4b. D. i. feine Leinwand. Vgl. Lexer, Mhd. Wörterb. 2, 714 unter schöter. * Vgl. nr. 144 art. 14. 50 5D. i. Kornspeicher. 6 8 9 10 Vgl. art. 7a. Vgl. nr. 244 art. 3. Vgl. ebenda. Vgl. art. 4. Vgl. nr. 143 art. 3.
K. Kosten nr. 260.268. 629 1442 Мai 13 bis 1443 Juli 20 und wagen von den elsesser winen in des rads keller zu legen. — item 2 lb. 8 sh. von den vor geschriben rinschen winen uß den kellern zu ziehen und wider inzulegen. — item 4 lb. 18 sh. von den vor geschriben winen zu lassen zu binden, etliche in andere fasse zu brechen, als dan notdorftig wart. — nota a. von den vor geschriben winen 5 worden unserm herren dem konige konig Friderich geschankt zu erste, als sine konig- liche gnade gen Franckfurt b qwam 1, vier fuder, zwei fuder elsessers und zwei fuder rinschs, und als sin gnade von siner koniglichen cronunge von Aiche wider qwam, aber zwei fuder halb und halb mit anderm geschank e, als hernach gerurt steet; der uberge fur fursten graven herren und andere zu schenken. — item 5 sh. 5 hllr. Heinrice fur 1o liechte in den keller. [7’] item d 12 lb. 4 sh. hat gekostet das duch mit dem adelar, daz man uber unserm herren dem konge gedragen sulde han 2, und unser herre der konig vor der porten daz doch hieß abetun und nit darunder wulde, mit namen 2 gulden 8 sh. fur schechter 3, 7 gulden und 1 lb. dem meler und fur stangen und andern ge- zug. [7e] iteme 148 gulden han wir geben umb den silbern inwendig und ußwendig 15 vergulten becher, der zu Colne gemacht wart, wiget 10 marg 10 lot, die marg fur 14 gulden, der unserm herren dem konge geschankt wart. — item 1041/2 gulden han wir geben umb die kanne, die zu Colne gemacht wart, wiget 10 marg und 61/2 lot, die marg fur 10 gulden, die auch unserm herren dem konge geschankt wart. — item 2 gulden 4 sh. den vor geschriben goltsmideknechten zu dringelde. [74] notaf. 400 achtel 2o haberns worden sinen koniglichen gnaden mit dem vor geschriben winen und dringfassen geschankt und uf wagen fur sin herberge gefurt 4. — item 4 lb. 8 sh. 8 hllr. han wir geben den sackdregern von den 400 achtel habern vom huse uf die wagen zu messen und zu dragen und in des konges herberge wider abe zu messen und zu schuden. und hatte der rad solichen habern uf iren bonen 5, daz sie den genzlich uf diß male nit 25 dorften keufen. [7e] item 12 sh. den schrodern von den vier fuder wins 6 uß des rades keller zu ziehen und dem konge inzulegen. — item 5 sh. 3 hllr. den vier wagen davon zu furen. [7/] item 5 80 lb. han wir aber geben umb 200 achtel habern, als wir Ludewigen zu Frideberg taden keufen zu 16 sh., den der rad unserm gnedigen herren dem konge schankte ?, und darzu zwei fuder wins elsesser und rinsch wins und so zwen hirze8 schankteh, do sin gnade von Aiche von siner koniglichen cronunge wider gen Franckfurd qwame. — item 10 sh., als Ludewig zu zwein malen gen Frideberg nach dem habern verzerte. — item 6 sh. gab er davon zu winkeufe. — item 1 lb. 13 sh. 3 hllr. von dem habern zu Frideberg zu messen und zu laden. — item 1 lb. den wagen fur wine geschankt, die dem rade dienten und solichen habern von Frideberg her 85 furten 9. — item 2 lb. 4 sh. 4 hllr. von demselben habern, als er her gen Franckfurt bracht wart, aber zu messen und uf Hartmud Beckers bunen zu dragen. — item 1 lb. 5 sh. von demselben habern, als Hartmud Beckers bune brach und der habern davon fiele, wider uf zu dragen und zu fegen. — item 8 sh. 6 hllr. von den lesten zwein fuder wines, die dem konge worden, zu ziehen und inzulegen. [7"] item 7 lb. 17 sh. fur 4o vier wagen mit kolen unserm herren dem konge in sin kuchen; und ist doch von alder nit gewest, und gesonnen des konges frunde 1° und koche doch solicher kolen villicht von der heimschen anwisunge. — item 9 lb. 10 sh. han wir geben von dem holze, daz die a) am Rande konig. b) em.; Vorl. Franckfur. c) sic. d) am Rande das duch. e) am Rande konig. deß konigs schenke. f) am Rande konig. g) am Rande konig und nota. h) em.; Vorl. schancke. 45 1 Vgl. nr. 144 artt. 14 und 14a. Vgl. nr. 144 art. 4b. D. i. feine Leinwand. Vgl. Lexer, Mhd. Wörterb. 2, 714 unter schöter. * Vgl. nr. 144 art. 14. 50 5D. i. Kornspeicher. 6 8 9 10 Vgl. art. 7a. Vgl. nr. 244 art. 3. Vgl. ebenda. Vgl. art. 4. Vgl. nr. 143 art. 3.
Strana 630
630 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1439 Nor. 1. 1439 Okt. 22 1442 19 dorfe Bornheimer berges unserm herren dem konge noch biß her gefurt han, zu Mai 13 his hauwen 1; das man auch von alder nit verlonet hat zu hauwen und nû gesonnen wart, 1443 villicht auch von solicher anwisunge, und der rad daz doch im besten hieß tun. [7"] item Juli 20 928 gulden 41/2 sh. han wir€ von des heilgen richs sture wegen ußgeracht und bezalt unserm gnedigisten herren konig Friderich, die uf der stad irschienen und verfallen ist 5 1437 Nor. 11 gewest bi unsers gnedigisten liebsten herren keiser Sigmunds leptage Martini anno 37, Dez. 9 und sin keiserliche gnade darnach uf mondag nach unser lieben frauwen tag concepcionis von todes wegen abeging. die sture unser herre konig Friderich forderte. und als der rad die umb irrunge willen von unserr frauwen der keiserinne und konig Albrechts selgen husfrauwen gelegen verhalden hatte und nit wisten, die wohin zu reichen, und die bi des 10 keisers leptage mit Wiganden2 gen Wyne gesant hatten, der sie widerbracht, als er vernam und sach, daz der keiser abegangen was, so hat der rad die unserm gnedigen herren konig Friderich iczunt ußgeracht und bezalt uf siner koniglichen gnaden qwitancie3 und versprechunge darinne, die bi andern qwitancien der sture liget. — item 928 gulden 41/2 sh., daz machet 1114 lb. minner 31/4 sh., han wir auch ußgeracht und bezalt unserm 15 gnedigen herren konig Friderich von des heilgen richs sture wegen uf der stad Franck- furd irschienen Martini anno 1439, als b das riche ledig stund und keinen herren hatte, nachdem unser herre konig Albrecht selger von todes wegen abeging im selben jare vor Martini uf sant Symonis et Jude abend. die sture unser herre herzoge Ludewig nach inhalt der gulden bullen forderte und herzoge Otte von sinen wegen und auch her Conrat 20 herre zu Winßperg, und der rad sich des doch ufhielt biß uf einen zukonftigen konig 4. die sture man sinen gnaden von siner begerunge wegen auch ußgeracht und bezalt hat uf siner gnaden qwitancie5 und versprechunge darinne. die qwitancie bi andern der sture qwitancien liget. soc wart unserm herren konig Albrechten ein, des man sin qwitancie 6 hat. — item 928 gulden 41/4 sh., machet 1114 lb. minner 31/4 sh., han wir 25 auch bezalt unserme gnedigisten herren konig Friderich von des heilgen richs sture wegen 1440 sinen koniglichen gnaden uf der stad irschienen Martini anno 1440, als sine gnade davor Nov. 11 Febr. 2 im selben jare purificacionis Marie gekorn wart, uf sin qwitancie ". — item 928 gulden 41/2 sh., daz machet 1114 lb. minner 31/2 sh., han wir auch ußgeracht und bezalt unserm gnedigisten herren konig Friderich von des heilgen richs sture wegen, die sinen konig- 30 lichen gnaden uf Martini nestvergangen uf der stad Franckfurt irschienen ist, uf siner gnaden qwitancie s. — item 1114 lb. minner 31/2 sh. han wir auch ußgeracht und bezalt 1441 Nov. 1. a) fehlt in der Vorlage. b) am Rande nota vacante imperio. c) der Satz so — hat scheint vom Schreiber erst nachträglich hinzugefügt zu sein. Vgl. nr. 143 art. 2. Der Stadtschreiber Wigand Vogt. K. Friedrich bekennt am 30. Mai 1442, daß Bürgermeister, Schöffen und Rat zu Frankfurt ihm zu verstehen gegeben haben, daß am Mertins tag [Nov. 11] 1437 vor abgange --- keyser Sigmunds loblicher gedechtniß eine jährliche Stadtsteuer fällig gewesen sei, die sie durch ihre Botschaft vor der zeit gen Wienn gesandt hätten, um sie gemäß ihrer Freiheit zu des Kaisers und des Reichs Handen zu geben. Als aber die Botschaft vernommen und auch sichticlich gesehen habe, daß der Kaiser ver- schieden sei, habe sie die Steuer wieder nach Franckfurt gebracht. Die Steuer im Betrage von 1114 Pfund weniger viertehalb Schillinge ist nun jetzt zu seinen und des Reichs Handen bezahlt worden. Deshalb sagt er Bürgermeister, Schöffen 1 2 und Rat quitt, ledig und los. Dat. Franckfurt 35 Mi. n. trinitatis [Mai 30] a. d. etc. 42 r. 3; Unter- fertigung Ad relacionem magistri cimere Heinricus !! Lewbing doctor prothonotarius (Frankfurt Stadt-A. Reichssteuer 1442-1451 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., mit dem Registraturvermerk Registrata Ja- 40 cobus Widerl; Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- buch O fol. 136a cop. chart. coaeva, mit der Unter- fertigung Rex I Heinricus Leubing; vgl. Chmel nr. 558). 4 Vgl. nr. 144 art. 15. 5 Vgl. RTA. 15, 358 Anm. 3. 6 K. Albrecht quittierte Frankfurt am 19. No- vember 1438, s. Bd. 13 S. 893 Anm. 2. Vgl. S. 324 Anm. 4. 8 Vgl. ebenda. 45 50
630 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1439 Nor. 1. 1439 Okt. 22 1442 19 dorfe Bornheimer berges unserm herren dem konge noch biß her gefurt han, zu Mai 13 his hauwen 1; das man auch von alder nit verlonet hat zu hauwen und nû gesonnen wart, 1443 villicht auch von solicher anwisunge, und der rad daz doch im besten hieß tun. [7"] item Juli 20 928 gulden 41/2 sh. han wir€ von des heilgen richs sture wegen ußgeracht und bezalt unserm gnedigisten herren konig Friderich, die uf der stad irschienen und verfallen ist 5 1437 Nor. 11 gewest bi unsers gnedigisten liebsten herren keiser Sigmunds leptage Martini anno 37, Dez. 9 und sin keiserliche gnade darnach uf mondag nach unser lieben frauwen tag concepcionis von todes wegen abeging. die sture unser herre konig Friderich forderte. und als der rad die umb irrunge willen von unserr frauwen der keiserinne und konig Albrechts selgen husfrauwen gelegen verhalden hatte und nit wisten, die wohin zu reichen, und die bi des 10 keisers leptage mit Wiganden2 gen Wyne gesant hatten, der sie widerbracht, als er vernam und sach, daz der keiser abegangen was, so hat der rad die unserm gnedigen herren konig Friderich iczunt ußgeracht und bezalt uf siner koniglichen gnaden qwitancie3 und versprechunge darinne, die bi andern qwitancien der sture liget. — item 928 gulden 41/2 sh., daz machet 1114 lb. minner 31/4 sh., han wir auch ußgeracht und bezalt unserm 15 gnedigen herren konig Friderich von des heilgen richs sture wegen uf der stad Franck- furd irschienen Martini anno 1439, als b das riche ledig stund und keinen herren hatte, nachdem unser herre konig Albrecht selger von todes wegen abeging im selben jare vor Martini uf sant Symonis et Jude abend. die sture unser herre herzoge Ludewig nach inhalt der gulden bullen forderte und herzoge Otte von sinen wegen und auch her Conrat 20 herre zu Winßperg, und der rad sich des doch ufhielt biß uf einen zukonftigen konig 4. die sture man sinen gnaden von siner begerunge wegen auch ußgeracht und bezalt hat uf siner gnaden qwitancie5 und versprechunge darinne. die qwitancie bi andern der sture qwitancien liget. soc wart unserm herren konig Albrechten ein, des man sin qwitancie 6 hat. — item 928 gulden 41/4 sh., machet 1114 lb. minner 31/4 sh., han wir 25 auch bezalt unserme gnedigisten herren konig Friderich von des heilgen richs sture wegen 1440 sinen koniglichen gnaden uf der stad irschienen Martini anno 1440, als sine gnade davor Nov. 11 Febr. 2 im selben jare purificacionis Marie gekorn wart, uf sin qwitancie ". — item 928 gulden 41/2 sh., daz machet 1114 lb. minner 31/2 sh., han wir auch ußgeracht und bezalt unserm gnedigisten herren konig Friderich von des heilgen richs sture wegen, die sinen konig- 30 lichen gnaden uf Martini nestvergangen uf der stad Franckfurt irschienen ist, uf siner gnaden qwitancie s. — item 1114 lb. minner 31/2 sh. han wir auch ußgeracht und bezalt 1441 Nov. 1. a) fehlt in der Vorlage. b) am Rande nota vacante imperio. c) der Satz so — hat scheint vom Schreiber erst nachträglich hinzugefügt zu sein. Vgl. nr. 143 art. 2. Der Stadtschreiber Wigand Vogt. K. Friedrich bekennt am 30. Mai 1442, daß Bürgermeister, Schöffen und Rat zu Frankfurt ihm zu verstehen gegeben haben, daß am Mertins tag [Nov. 11] 1437 vor abgange --- keyser Sigmunds loblicher gedechtniß eine jährliche Stadtsteuer fällig gewesen sei, die sie durch ihre Botschaft vor der zeit gen Wienn gesandt hätten, um sie gemäß ihrer Freiheit zu des Kaisers und des Reichs Handen zu geben. Als aber die Botschaft vernommen und auch sichticlich gesehen habe, daß der Kaiser ver- schieden sei, habe sie die Steuer wieder nach Franckfurt gebracht. Die Steuer im Betrage von 1114 Pfund weniger viertehalb Schillinge ist nun jetzt zu seinen und des Reichs Handen bezahlt worden. Deshalb sagt er Bürgermeister, Schöffen 1 2 und Rat quitt, ledig und los. Dat. Franckfurt 35 Mi. n. trinitatis [Mai 30] a. d. etc. 42 r. 3; Unter- fertigung Ad relacionem magistri cimere Heinricus !! Lewbing doctor prothonotarius (Frankfurt Stadt-A. Reichssteuer 1442-1451 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., mit dem Registraturvermerk Registrata Ja- 40 cobus Widerl; Wien H. H. St. A. Reichsregistratur- buch O fol. 136a cop. chart. coaeva, mit der Unter- fertigung Rex I Heinricus Leubing; vgl. Chmel nr. 558). 4 Vgl. nr. 144 art. 15. 5 Vgl. RTA. 15, 358 Anm. 3. 6 K. Albrecht quittierte Frankfurt am 19. No- vember 1438, s. Bd. 13 S. 893 Anm. 2. Vgl. S. 324 Anm. 4. 8 Vgl. ebenda. 45 50
Strana 631
K. Kosten nr. 260-268. 631 unserm gnedigisten herren konig Friderich von siner sunderlichen bede und begerunge willen von des heilgen richs sture wegen, die sinen koniglichen gnaden und dem riche zu sant Mertins tag nehstkomende in disem geinwurtigen jare noch irschinen sal. davon sin konigliche gnade dem rade sin quitancien 1 und versprechunge darinne gereide ge- geben hat, die bi andern des richs quitancien von der sture wegen liget. — item 19 sh. 4 hllr. han wir gegeben umb 5 budele, do-inne das vor geschriben gelt getan was, igliche sture besunder in einen budel. [7"] item a2 63 gulden han wir geben umb einen silbernb vergulten becher von 5 marken und 5 loden. den hat der rad unserm herren von Triere geschankt, nachdem sin gnade iczunt unsers herren des konges oberster 10 canzeler ist. — item ° 32 gulden hat der rad geschankt grave Gumprecht von Nuwenare, unsers gnedigisten herren des konges und des richs hoferichter, als der rad meinet, daz er in wol furderlich werden moge. — item d 10 gulden han wir bezalt, als der rad ge- schankt hat hern Johansen Gijseler dem hofegerichtesschriber, der dem rade bißher auch furderlich und fruntlich gewest ist. — item 2 gulden Loe, desselben hern Johans diener 15 und schriber. — item ° 32 gulden han wir bezalt, als der rad geschankt hat hern Hansen Ungnaden dem kammermeister, der dem rade auch wol furderlich sin mag. — item 25 gulden han wir ußgeben, als der rad geschankt hat hern Caspar Slicken 3, der nu wider zu hofe kommen ist und bißher dem rade furderlich und fruntlich gewest ist und nu forter wol baß werden mochte. — item 10 gulden meister Heinrich Leubing, der 20 unsers herren des konges vicecanzellarius was und nu wider unsers herren von Mencze canzeller worden ist; der dem rade auch wol furderlich und fruntlich sin mag. [75] item 400 gulden han wir bezalt und ußgeracht fur der stede gemeine confirmacien 4 in die canzelli mit der majestad besigelt. — item f 30 gulden han wir bezalt, als den drin protonotarien in unsers herren des konges canzelli geschankt sin, mit namen hern Wil- 25 helm 5, hern Jacoben 6 und hern Herman Hecht; und waren in zuerste nit mee dan 15 geschankt und muste man darnach die ubergen 15 schenken, sulde man die confir- macien umb die 400 gulden daruß brengen 7. — item 5 gulden han wir bezalt, als den andern jungen schribern in des konges canzellie geschankt sin worden. [7"] item 6 gulden hat man bezalt, als geschankt worden vier dorwertern, des konges inner- so und ußerdorwertern. — item s 10 gulden 8 des konges bosunern und trompetern ge- schankt-8. — itemh 7 gulden des konges 7 boden geschankt, ridenden und geenden. — itemi 2 gulden Romen Riche, des konges heralden, geschankt ". — item 2 gulden aber zwein des konges heralden geschankt. — item 1 gulden des herzogen von Sassen heralden geschankt. — item 1 gulden Nicolao des konges kammerknecht von des lehenstuls 10 wegen 35 geschankt. [7m] item 5 lb. 16 sh. han wir bezalt, als der stede frunde und auch des rades frunde und burgermeistere, als die in diser herren not nachtes umbgeriden sin, ver- zeret umb kese und brod bieren und andere sache zu undern 11 ußgegeben ham. [7"] item 1442 Nov. II 40 a) am Rande canzelere. b) em.; Vorl. silben. c) am Rande hoferichter. d) am Rande hofeschriber. e) am Rande kammeremeister. I) am Rande schribere. g) am Rande trompeter. h) am Rande boden. i) am Rande herolden. 1 45 Vgl. S. 325 Anm. 2. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 264. Vgl. nr. 147 art. 16. * Vgl. S. 618 Anm. 1. Wilhelm Tatz. s Der Registrator Jakob Widerl. In den Wahltagsacta IV fol. 10 a findet sich der folgende, zum größteren Teile (von etc. an) von Nikolaus Uffsteiner gemachte, von ihm aber wieder 50 gestrichene Eintrag : nota. schenke in die canzelli etc. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 8 5 und anders. 20 gulden zum ersten, wan der konig kommet, in gemeinschaft; darnach mit meister Hein- rich zu reden, wan sich gebore mit der confirmacio und anders, so wulle man iß in sunderheit umb in verdienen. Vgl. auch nr. 264 art. 3. 8 Vgl. nr. 147 art. 1. 9 Vgl. ebenda. 10 Vgl nr. 249 art. 1. 11 D. i. mittags. 80
K. Kosten nr. 260-268. 631 unserm gnedigisten herren konig Friderich von siner sunderlichen bede und begerunge willen von des heilgen richs sture wegen, die sinen koniglichen gnaden und dem riche zu sant Mertins tag nehstkomende in disem geinwurtigen jare noch irschinen sal. davon sin konigliche gnade dem rade sin quitancien 1 und versprechunge darinne gereide ge- geben hat, die bi andern des richs quitancien von der sture wegen liget. — item 19 sh. 4 hllr. han wir gegeben umb 5 budele, do-inne das vor geschriben gelt getan was, igliche sture besunder in einen budel. [7"] item a2 63 gulden han wir geben umb einen silbernb vergulten becher von 5 marken und 5 loden. den hat der rad unserm herren von Triere geschankt, nachdem sin gnade iczunt unsers herren des konges oberster 10 canzeler ist. — item ° 32 gulden hat der rad geschankt grave Gumprecht von Nuwenare, unsers gnedigisten herren des konges und des richs hoferichter, als der rad meinet, daz er in wol furderlich werden moge. — item d 10 gulden han wir bezalt, als der rad ge- schankt hat hern Johansen Gijseler dem hofegerichtesschriber, der dem rade bißher auch furderlich und fruntlich gewest ist. — item 2 gulden Loe, desselben hern Johans diener 15 und schriber. — item ° 32 gulden han wir bezalt, als der rad geschankt hat hern Hansen Ungnaden dem kammermeister, der dem rade auch wol furderlich sin mag. — item 25 gulden han wir ußgeben, als der rad geschankt hat hern Caspar Slicken 3, der nu wider zu hofe kommen ist und bißher dem rade furderlich und fruntlich gewest ist und nu forter wol baß werden mochte. — item 10 gulden meister Heinrich Leubing, der 20 unsers herren des konges vicecanzellarius was und nu wider unsers herren von Mencze canzeller worden ist; der dem rade auch wol furderlich und fruntlich sin mag. [75] item 400 gulden han wir bezalt und ußgeracht fur der stede gemeine confirmacien 4 in die canzelli mit der majestad besigelt. — item f 30 gulden han wir bezalt, als den drin protonotarien in unsers herren des konges canzelli geschankt sin, mit namen hern Wil- 25 helm 5, hern Jacoben 6 und hern Herman Hecht; und waren in zuerste nit mee dan 15 geschankt und muste man darnach die ubergen 15 schenken, sulde man die confir- macien umb die 400 gulden daruß brengen 7. — item 5 gulden han wir bezalt, als den andern jungen schribern in des konges canzellie geschankt sin worden. [7"] item 6 gulden hat man bezalt, als geschankt worden vier dorwertern, des konges inner- so und ußerdorwertern. — item s 10 gulden 8 des konges bosunern und trompetern ge- schankt-8. — itemh 7 gulden des konges 7 boden geschankt, ridenden und geenden. — itemi 2 gulden Romen Riche, des konges heralden, geschankt ". — item 2 gulden aber zwein des konges heralden geschankt. — item 1 gulden des herzogen von Sassen heralden geschankt. — item 1 gulden Nicolao des konges kammerknecht von des lehenstuls 10 wegen 35 geschankt. [7m] item 5 lb. 16 sh. han wir bezalt, als der stede frunde und auch des rades frunde und burgermeistere, als die in diser herren not nachtes umbgeriden sin, ver- zeret umb kese und brod bieren und andere sache zu undern 11 ußgegeben ham. [7"] item 1442 Nov. II 40 a) am Rande canzelere. b) em.; Vorl. silben. c) am Rande hoferichter. d) am Rande hofeschriber. e) am Rande kammeremeister. I) am Rande schribere. g) am Rande trompeter. h) am Rande boden. i) am Rande herolden. 1 45 Vgl. S. 325 Anm. 2. Mit dem Folgenden vergleiche man nr. 264. Vgl. nr. 147 art. 16. * Vgl. S. 618 Anm. 1. Wilhelm Tatz. s Der Registrator Jakob Widerl. In den Wahltagsacta IV fol. 10 a findet sich der folgende, zum größteren Teile (von etc. an) von Nikolaus Uffsteiner gemachte, von ihm aber wieder 50 gestrichene Eintrag : nota. schenke in die canzelli etc. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 8 5 und anders. 20 gulden zum ersten, wan der konig kommet, in gemeinschaft; darnach mit meister Hein- rich zu reden, wan sich gebore mit der confirmacio und anders, so wulle man iß in sunderheit umb in verdienen. Vgl. auch nr. 264 art. 3. 8 Vgl. nr. 147 art. 1. 9 Vgl. ebenda. 10 Vgl nr. 249 art. 1. 11 D. i. mittags. 80
Strana 632
632 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Aug. 4 Aug. II Aug. 18 1442 2 sh. 6 hllr. von meien uf das radhuß zu furen, als unser herre der konig und die Mai 13 bis fursten uf daz huß kommen sulden a. — item 7 lb. 16 sh. 2 hllr. han wir bezalt, als 1448 Johannes der richter ußgegeben hat, fleschen zu dragen, fursten graven herren steden Juli 20 und andern in diser herren nod den wine zu schenken. [7%] item 130 gulden 161/2 sh. han wir geben umb einen silbern vergulten becher Rudolff zum Humbrecht; wiget 9 marg 5 minner 5 lot, die marg fur 15 gulden. den becher der rad noch hat. [8] Sabato ante Sixti: item 12 sh. han wir bezalt zu des rades anzal, als die stede- boden gemeinlich unsers herren des konges dorwertern schankten 1. — item 2 gulden han wir geben fur zwein transumpte 2 der nuwen confirmacien mit des hofegerichtes in- gesigel besigelt. [9] Sabato post Laurencii: item 10 sh. Johannes richter, fleschen zu dragen, den wine zu schenken. — item 9 sh. aber von des konges holz3 zu hauwen. — item 6 sh. von eim halben fuder wins abezulassen und etliche reife an das fasse zu legen, das dem margraven von Roteln geschankt wart. [10] Sabato post assumpcionis: item 6 sh. aber dem konge holz zu hauwen. — 15 item 8 sh., als Johannes richter ußgeben hat, fleschen zu dragen. — item 4 gulden Hein� rice Buchener zu lone fur sine muwe und arbeid, der stede wine zu warthen von der zit ane, als sie keuft wurden, biß iczunt und den schank zu tun und die zu verrechenen. — item b 80 gulden han wir geben in unsers herren des kongs canzelli umb daz privilegium clerunge und confirmacien in eime briefe 4, do etliche der alden briefe doch von worten 20 zu worten innesteen, daz man den rad und burgere uß der stad Franckfurt an kein ander gericht heischen sulle bi der pene. — item 5 gulden aber gegeben den jungsten schribern in der canzelli, den vor5 auch 5 worden sin, und clageten, wie daz zu clein- lich were. — item 1 gulden Petro, her Jacobs " diener, in sunderheid geschankt, der do furderte, daz dem rade sin briefe gesigelt und secreteret worden. — item 1 gulden hern 25 Michel 7 dem kammergerichtesschriber geschankt. — item 2 gulden geschankt das vor geschriben privilegium zu dupliceren und zwirnt zu versigeln, also daz man der briefe zwene hat. — item 2 gulden dasselbe privilegium zwirnet mit des hofferichters ingesigel abeschrift8 zu machen, der transumpte man sich an den gerichten gebruchen sulle. 10 — a) em.; Forl. sulde. b) am Rande pro confirmacione privilegiorum. 30 1 Vgl. nr. 263 art. 42. 2 Diese Transsumpte waren vom 27. Juli 1442 datiert. Vgl. Kulpis, Diplomata et documenta va- ria etc. Friderici III. pag. 167-168. 8 Vgl. art. 7s. 4 Das Privileg wurde in zwei Exemplaren aus- gefertigt unter dem Datum Franckfort 1442 Sa. n. Jacobs tag des heiligen aposteln [Juli 28] r. 3, das eine mit der Unterfertigung Ad mandatum do- mini regis referente domino I Johanne Ungnade milite Jacobus de Lynß decretorum doctor, das andere mit der Unterfertigung De mandato domini regis re- ferente Johanne Ungnaden milite] magistro camere Henricus Leubing doctor prothonotarius, beide mit dem Registraturvermerk Registrata Jacobus Widerl (Frankfurt Stadt-A. Privilegien nrr. 337 und 337a, origg. membr. c. sigg. majest. pend.; gedr. Privilegia et pacta des H. Römischen Reichs-Stadt Franck- furt am Mayn, Franckfurt 1728, S. 293-299; vgl. Chmel nr. 813). Das erste Exemplar hat auf dem Bug den Vermerk duplicata. — Vom Hauptexemplar (nr. 337) sind auch zwei Vidimus erhalten, die der Stadt vom Hofrichter Grafen Michel von Hardeck, Burggrafen zu Magdeburg, unter dem Datum Nüremberg Do. v. Michels tag [Sept. 24] 1444 ge- geben wurden (a. a. O. nrr. 337b und 337 e origg. membr. litt. pat. c. sigg. pend. laesis, beide unter- 35 fertigt von Joannes Gysler). 5 Vgl. art. 7k. 6 D. i. der oben in art. 7k erwähnte Protonotar. Michel von Pfullendorf. Vgl. Chmel nr. 1702. Hier liegt offenbar ein Irrtum vor. Nicht 40 das in Anm. 4 erwähnte Privileg wurde trans- sumiert, sondern ein anderes am 15. Juli 1442 ge- gebenes, in dem K. Friedrich der Stadt die beiden Messen und alle ihr von Kaisern und Königen verliehenen Privilegien und Gerechtsame bestätigt 45 hatte. Das Privileg ist gegeben zu Frankhfurt 1442 So. n. Margreten tage r. 3 und ist unterfertigt Ad mandatum domini regis I Hermannus Hecht (Frankfurt Stadt-A. Privilegien nr. 335 orig. membr. c. sig. majest pend.; auf der Rückseite Registrata 50 Jacobus Widerl; gedr. Privilegia et pacta S. 290 bis 291; vgl. Chmel nr. 706). Die beiden Trans-
632 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Aug. 4 Aug. II Aug. 18 1442 2 sh. 6 hllr. von meien uf das radhuß zu furen, als unser herre der konig und die Mai 13 bis fursten uf daz huß kommen sulden a. — item 7 lb. 16 sh. 2 hllr. han wir bezalt, als 1448 Johannes der richter ußgegeben hat, fleschen zu dragen, fursten graven herren steden Juli 20 und andern in diser herren nod den wine zu schenken. [7%] item 130 gulden 161/2 sh. han wir geben umb einen silbern vergulten becher Rudolff zum Humbrecht; wiget 9 marg 5 minner 5 lot, die marg fur 15 gulden. den becher der rad noch hat. [8] Sabato ante Sixti: item 12 sh. han wir bezalt zu des rades anzal, als die stede- boden gemeinlich unsers herren des konges dorwertern schankten 1. — item 2 gulden han wir geben fur zwein transumpte 2 der nuwen confirmacien mit des hofegerichtes in- gesigel besigelt. [9] Sabato post Laurencii: item 10 sh. Johannes richter, fleschen zu dragen, den wine zu schenken. — item 9 sh. aber von des konges holz3 zu hauwen. — item 6 sh. von eim halben fuder wins abezulassen und etliche reife an das fasse zu legen, das dem margraven von Roteln geschankt wart. [10] Sabato post assumpcionis: item 6 sh. aber dem konge holz zu hauwen. — 15 item 8 sh., als Johannes richter ußgeben hat, fleschen zu dragen. — item 4 gulden Hein� rice Buchener zu lone fur sine muwe und arbeid, der stede wine zu warthen von der zit ane, als sie keuft wurden, biß iczunt und den schank zu tun und die zu verrechenen. — item b 80 gulden han wir geben in unsers herren des kongs canzelli umb daz privilegium clerunge und confirmacien in eime briefe 4, do etliche der alden briefe doch von worten 20 zu worten innesteen, daz man den rad und burgere uß der stad Franckfurt an kein ander gericht heischen sulle bi der pene. — item 5 gulden aber gegeben den jungsten schribern in der canzelli, den vor5 auch 5 worden sin, und clageten, wie daz zu clein- lich were. — item 1 gulden Petro, her Jacobs " diener, in sunderheid geschankt, der do furderte, daz dem rade sin briefe gesigelt und secreteret worden. — item 1 gulden hern 25 Michel 7 dem kammergerichtesschriber geschankt. — item 2 gulden geschankt das vor geschriben privilegium zu dupliceren und zwirnt zu versigeln, also daz man der briefe zwene hat. — item 2 gulden dasselbe privilegium zwirnet mit des hofferichters ingesigel abeschrift8 zu machen, der transumpte man sich an den gerichten gebruchen sulle. 10 — a) em.; Forl. sulde. b) am Rande pro confirmacione privilegiorum. 30 1 Vgl. nr. 263 art. 42. 2 Diese Transsumpte waren vom 27. Juli 1442 datiert. Vgl. Kulpis, Diplomata et documenta va- ria etc. Friderici III. pag. 167-168. 8 Vgl. art. 7s. 4 Das Privileg wurde in zwei Exemplaren aus- gefertigt unter dem Datum Franckfort 1442 Sa. n. Jacobs tag des heiligen aposteln [Juli 28] r. 3, das eine mit der Unterfertigung Ad mandatum do- mini regis referente domino I Johanne Ungnade milite Jacobus de Lynß decretorum doctor, das andere mit der Unterfertigung De mandato domini regis re- ferente Johanne Ungnaden milite] magistro camere Henricus Leubing doctor prothonotarius, beide mit dem Registraturvermerk Registrata Jacobus Widerl (Frankfurt Stadt-A. Privilegien nrr. 337 und 337a, origg. membr. c. sigg. majest. pend.; gedr. Privilegia et pacta des H. Römischen Reichs-Stadt Franck- furt am Mayn, Franckfurt 1728, S. 293-299; vgl. Chmel nr. 813). Das erste Exemplar hat auf dem Bug den Vermerk duplicata. — Vom Hauptexemplar (nr. 337) sind auch zwei Vidimus erhalten, die der Stadt vom Hofrichter Grafen Michel von Hardeck, Burggrafen zu Magdeburg, unter dem Datum Nüremberg Do. v. Michels tag [Sept. 24] 1444 ge- geben wurden (a. a. O. nrr. 337b und 337 e origg. membr. litt. pat. c. sigg. pend. laesis, beide unter- 35 fertigt von Joannes Gysler). 5 Vgl. art. 7k. 6 D. i. der oben in art. 7k erwähnte Protonotar. Michel von Pfullendorf. Vgl. Chmel nr. 1702. Hier liegt offenbar ein Irrtum vor. Nicht 40 das in Anm. 4 erwähnte Privileg wurde trans- sumiert, sondern ein anderes am 15. Juli 1442 ge- gebenes, in dem K. Friedrich der Stadt die beiden Messen und alle ihr von Kaisern und Königen verliehenen Privilegien und Gerechtsame bestätigt 45 hatte. Das Privileg ist gegeben zu Frankhfurt 1442 So. n. Margreten tage r. 3 und ist unterfertigt Ad mandatum domini regis I Hermannus Hecht (Frankfurt Stadt-A. Privilegien nr. 335 orig. membr. c. sig. majest pend.; auf der Rückseite Registrata 50 Jacobus Widerl; gedr. Privilegia et pacta S. 290 bis 291; vgl. Chmel nr. 706). Die beiden Trans-
Strana 633
K. Kosten nr. 260-268. 633 1442 Mai 18 bis 1448 Juli 20 item 1 gulden umb einen furgebotsbrief von hofegerichte, die von Obern-Rospach an hofegericht zu heischen, als sie vormals gein Wilhelms Hennen uber gnade und friheid gewiset han. — item 2 gulden hern Jobs Kappfer procurator an hofegerichte, den man in den sachen zu procurator und monper gemacht hat a. — item b 8 gulden han wir 5 geben dem von Nyperg, hußhofemeister des konges, fur das geholze des stules, do man die lehen uf leihe 1, als man mit im darumb uberqwame c. — 18 sh. 6 hllr. zwein knechten dise woche2 nachtes an dem Meyne zu wachen, als der konig hie waz. [11] Sabato post Bartholomei : item 1 lb. 19 sh. 1 hllr. von den winen, die uber- Aug. 25 bliben sin nach des konges hinfarthe, abezulassen und zu verbinden, als mit Federhennen 1o gerechent wart. — item 9 sh. Heinrice bender umb 1/4 fuderig fasse. — item 17 sh. 1 hllr. fur liechte Heinrice in den kelner und fur hanf, die fasse zu binden, als in reufe abe- sprongen. — item 8 sh. Kangissern, den Romer zu fegen, als der in der herren nod als daz faste verunreinet waz. [12] Sabato post decollacionis: item 22 lb. 4 sh. 4 hllr. han wir bezalt Groß Sept. 1 15 Conczen dem beckern fur 200 ungelde fur 200 achtel korns, als er unserm herren von Colnen gebacken hatte an ruckenbrode, doch an pennigwerten, und die sache also heim- lich vurqwame, daz des bischoffes becker die pennewert zu achteln slugen und qwamen und baden fur daz ungeld, das der rad in zusagete abezutune. und bedunket doch dem rad, daz Groß Conczen unsern herren von Colne bedrogen habe mit sime cleinbacken 20 und daz ungelt do-inne wol gehabt und den rad auch bedrogen und umb daz gelt bracht habe. des gedenke der rad, obe sich geburte; dan man daz zu diser zit hin muß lassen geen umb grossers unwillens willen, der davon entsteen mochte. [13] In die nativitatis Marie: item 24 lb. 13 sh. 2 hllr. hat der rad gemeinlich Sept. 8 mit dem schulteißen heubtman advocaten richtern visierern winstichern schribern und 25 andern in Johan Prussen garten nach abescheidunge unsers herren des konges, als dem rade etwas wines uber waz bliben 3 und einen hirz darzu taden schiessen, verzeret nach irer unmusse und muwe, als sie gehabt hatten. [14] Item sabato ante Symonis et Jude: item 10 sh. umb etliche langer schefte, 0kt. 27 die man genoczet hat, als unser herre der konig enphangen d, und in den processien ge- so noczet und zubrochen worden °. [15] Item sabato post Petri ad kathedram: item 30 lb. 8 sh. 3 hll. han wir be- 1448 Febr. 29 zalt, als vormals, do unser herre der konig hie waz, man keufte 91 achtel und 1 som- mern habern, daz malder fur 13 sh. 3 h., als an siner zale gebrach und wir nu erst be- zalt und berechent han. — item 10 sh. 1 hll. davon zu messen und ofzudragen. 35 a) Vorl. hat mit Uberstrich, also hant. b) am Rande huBhofemeister von lehenstüle. c) em.; Vorl. ubeqwame. d) em.; Vorl. enphange. e) em.; Vorl. worde. sumpte sind vom Hofrichter Grafen Gumprecht von Nuenar ausgefertigt unter dem Datum Francke- furt Fri. n. Jacobs tag des heiligen aposteln 40 [Juli 27] 1442 (a. a. O. nrr. 335 a und 335b origg. membr. litt. pat. c. sig. pend., beide unterfertigt von Joannes Gysler; gedr. Privilegia et pacta S. 292-293). 1 Vgl. nr. 144 art. 17. 45 7 In der Woche vom 12. sum 18. August. s Diese Bemerkung wird erläutert durch die folgenden Einträge im Rechenbuch unter sabato post Francisci [Okt. 6]: item 161 lb. 7 sh. 7 hllr. hat uns geantwurt Heinrice Buchener von dem wine, 50 den er uns verschankt hat, der uberbliben was, als unser herre der konig von hinnen zoch. des eins teils in der messe und eins teils sider ußwendig der messe verschenkt wart, mit namen 1 fuder 5 ame 2 firtel zu 12 h., zwei fuder 5 ame 3 firtel 3 maß zu 10 h., und 7 ame 7 firtel zu 8 hllr., uber 1 fuder miner 1 firtel, als sost herren und fremden luden verschankt und des rades frunden und andern uf boleten gegeben wart, und uber 2 lb. 14 sh. Hein- rice sinen lon, und 4 lb. 13 sh. 3 hllr., als er mit den winknechten daruber verzert hat, und 2 lb. 7 sh. den winknechten iren lon und schenke. — item 7 lb. 3 sh. hat uns geantwort und geben Heinrice, als er uß 12 fassen gelost habe. (Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1442 fol. 22b not. chart. co- aeva unter der Rubrik Einzelinge innemen in der anderen rechenunge.) 80*
K. Kosten nr. 260-268. 633 1442 Mai 18 bis 1448 Juli 20 item 1 gulden umb einen furgebotsbrief von hofegerichte, die von Obern-Rospach an hofegericht zu heischen, als sie vormals gein Wilhelms Hennen uber gnade und friheid gewiset han. — item 2 gulden hern Jobs Kappfer procurator an hofegerichte, den man in den sachen zu procurator und monper gemacht hat a. — item b 8 gulden han wir 5 geben dem von Nyperg, hußhofemeister des konges, fur das geholze des stules, do man die lehen uf leihe 1, als man mit im darumb uberqwame c. — 18 sh. 6 hllr. zwein knechten dise woche2 nachtes an dem Meyne zu wachen, als der konig hie waz. [11] Sabato post Bartholomei : item 1 lb. 19 sh. 1 hllr. von den winen, die uber- Aug. 25 bliben sin nach des konges hinfarthe, abezulassen und zu verbinden, als mit Federhennen 1o gerechent wart. — item 9 sh. Heinrice bender umb 1/4 fuderig fasse. — item 17 sh. 1 hllr. fur liechte Heinrice in den kelner und fur hanf, die fasse zu binden, als in reufe abe- sprongen. — item 8 sh. Kangissern, den Romer zu fegen, als der in der herren nod als daz faste verunreinet waz. [12] Sabato post decollacionis: item 22 lb. 4 sh. 4 hllr. han wir bezalt Groß Sept. 1 15 Conczen dem beckern fur 200 ungelde fur 200 achtel korns, als er unserm herren von Colnen gebacken hatte an ruckenbrode, doch an pennigwerten, und die sache also heim- lich vurqwame, daz des bischoffes becker die pennewert zu achteln slugen und qwamen und baden fur daz ungeld, das der rad in zusagete abezutune. und bedunket doch dem rad, daz Groß Conczen unsern herren von Colne bedrogen habe mit sime cleinbacken 20 und daz ungelt do-inne wol gehabt und den rad auch bedrogen und umb daz gelt bracht habe. des gedenke der rad, obe sich geburte; dan man daz zu diser zit hin muß lassen geen umb grossers unwillens willen, der davon entsteen mochte. [13] In die nativitatis Marie: item 24 lb. 13 sh. 2 hllr. hat der rad gemeinlich Sept. 8 mit dem schulteißen heubtman advocaten richtern visierern winstichern schribern und 25 andern in Johan Prussen garten nach abescheidunge unsers herren des konges, als dem rade etwas wines uber waz bliben 3 und einen hirz darzu taden schiessen, verzeret nach irer unmusse und muwe, als sie gehabt hatten. [14] Item sabato ante Symonis et Jude: item 10 sh. umb etliche langer schefte, 0kt. 27 die man genoczet hat, als unser herre der konig enphangen d, und in den processien ge- so noczet und zubrochen worden °. [15] Item sabato post Petri ad kathedram: item 30 lb. 8 sh. 3 hll. han wir be- 1448 Febr. 29 zalt, als vormals, do unser herre der konig hie waz, man keufte 91 achtel und 1 som- mern habern, daz malder fur 13 sh. 3 h., als an siner zale gebrach und wir nu erst be- zalt und berechent han. — item 10 sh. 1 hll. davon zu messen und ofzudragen. 35 a) Vorl. hat mit Uberstrich, also hant. b) am Rande huBhofemeister von lehenstüle. c) em.; Vorl. ubeqwame. d) em.; Vorl. enphange. e) em.; Vorl. worde. sumpte sind vom Hofrichter Grafen Gumprecht von Nuenar ausgefertigt unter dem Datum Francke- furt Fri. n. Jacobs tag des heiligen aposteln 40 [Juli 27] 1442 (a. a. O. nrr. 335 a und 335b origg. membr. litt. pat. c. sig. pend., beide unterfertigt von Joannes Gysler; gedr. Privilegia et pacta S. 292-293). 1 Vgl. nr. 144 art. 17. 45 7 In der Woche vom 12. sum 18. August. s Diese Bemerkung wird erläutert durch die folgenden Einträge im Rechenbuch unter sabato post Francisci [Okt. 6]: item 161 lb. 7 sh. 7 hllr. hat uns geantwurt Heinrice Buchener von dem wine, 50 den er uns verschankt hat, der uberbliben was, als unser herre der konig von hinnen zoch. des eins teils in der messe und eins teils sider ußwendig der messe verschenkt wart, mit namen 1 fuder 5 ame 2 firtel zu 12 h., zwei fuder 5 ame 3 firtel 3 maß zu 10 h., und 7 ame 7 firtel zu 8 hllr., uber 1 fuder miner 1 firtel, als sost herren und fremden luden verschankt und des rades frunden und andern uf boleten gegeben wart, und uber 2 lb. 14 sh. Hein- rice sinen lon, und 4 lb. 13 sh. 3 hllr., als er mit den winknechten daruber verzert hat, und 2 lb. 7 sh. den winknechten iren lon und schenke. — item 7 lb. 3 sh. hat uns geantwort und geben Heinrice, als er uß 12 fassen gelost habe. (Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1442 fol. 22b not. chart. co- aeva unter der Rubrik Einzelinge innemen in der anderen rechenunge.) 80*
Strana 634
634 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Mai 18 Juli 20 [16] Sabato ante Urbani: item 11/2 gulden Hartmud Becker zu zinse von einer bonen 1, do man habern of hatte in und vor der zit der zukonft unsers herren des konges. [17] Sabato ante Marie Magdalene: item 6 sh. Henchin Augspurg fur 3 schefte, als im verlorn worden, do unser herre der konig hie was. 1442 260 a. Ausgaben Herzog Philipps von Burgund für Gesandtschaften und Boten aus An- 5 Mai 18 laß der Krönung K. Friedrichs in Aachen und des Reichstags in Frankfurt. 1442 bis Aug. 30 Mai 18 bis August 30. Aus Lille Archives départementales B. 1975 und 1978: Compte de Pierre Bladelin 1. janvier au 31. décembre 1442 bezw. 1. janvier 1443 au 31. mars 1444, und B. 1988: Compte de Martin Cornille 1. avril 1445 au 31. mars 1446, und zwar artt. 1 und 5-8 in B. 1975 10 fol. 66b, 70 b, 73 a und 75a, artt. 3 und 4 in B. 1978 fol. 75 ab und 150 b.151a, art. 2 in B. 1988 fol. 88a copp. membr. coaevae, überall unter der Rubrik Ambassades, voiaiges et messaigeries. 1442 Juni 14 11446) Márs 29 1442 Juni I Juli II [1) A Loiquin de la Pierre chevaucheur de la dicte escuierie [de monseigneur le Mai 18 duc] pour le 18. jour du dit mois de may et du dit lieu [scil. de Chalon] porter lettres 15 closes de par mon dit seigneur au roy des Rommains et a l'arcevesque de Coulongne touchans les affaires de mont dit seigneur [le duc] 15 frans royaulx. [2] A monseigneur le conte de Nassoo seneschal de Brabant la somme de cinq cens trente trois livres dix sept solz quatre deniers (de 40 gros monnoye de Flandres la livre) pour certains voiaiges par luy fais par le commandement et ordonnance de mon dit 20 seigneur par devers le roy des Rommains, c'est assavoir a Ays en la compaignie de monseigneur le chancellier de Brabant, du margrave d'Anvers et autres conseillers et ambassadeurs d'icelliu seigneur, ou il a vacque lui 47 de personnes et de chevaulx par unze jours commencans le 14. jour de juing l'an mil 442, et en la ville de Franquefort en la compaignie de mon dit seigneur le chancellier, messire Guilbert de Lannoy seigneur 25 de Willerval et autres conseillers et ambassadeurs de mon dit seigneur, ou il a vacque Juli 10 lui 34 de personnes et de chevaulx par 44 jours entiers commencans le 10. jour de juillet l'an dessus dit. montent les diz deux voiaiges a cinquante cinq jours et 80 une per- sonnes et autant de chevaulx. pour chascun desquelz mon dit seigneur lui a tauxe et ordonne prendre et avoir de luy pour trois personnes et trois chevaulx seize solz (de s0 32 gros monnoye de Flandres le solt) pour jour, comme il appert par mandement donne le 29. jour de mars l'an mil 445 avant pasques cy rendy garny selon contenu. pour ce icy la dicte somme de 533 livres 16 solz 4 deniers de 40 gros. [3] A maistre Adrien van Ee secretaire 519 frans et demi (de 32 gros monnoie de Flandres le franc) für verschiedene Reisen, unter anderem pour estre parti de la ville 35 de Brouxelles le 14. jour de juing mil 400 quarante deux, pour aller avec monseigneur le conte de Nassoo et monseigneur le chancelier de Brabant devers le roy des Rommains a son entree a Ais en Alemaigne, pour ilec presenter de par mon dit seigneur certaines offres des hommaiges, en quoy icelliu seigneur estoit tenu envers luy, ou il vacqua a quatre chevaulx par dix jours entiers. item se parti arriere le dit maistre Adrien de 40 Brouxelles le 11. jour de jullet ensuivant, pour aler a Francqfort devers le dit roy des Rommains avec le dit chancelier de Brabant et aultres, pour derechief faire presenter de par mon dit seigneur le dit offers et hommaiges, ou il vacqua a quatre chevaulx par quarante et ung jours. [4] A maistre Jehan de Thoisy arcediacre de Tournay maistre des requestes de 45 l'hostel de mon dit seigneur la somme de deux cens frans (de 32 gros monnoie de Flandres le franc), que mon dit seigneur lui a ordonne estre bailli comptant, assavoir sur ung Vgl. art. 7J.
634 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Mai 18 Juli 20 [16] Sabato ante Urbani: item 11/2 gulden Hartmud Becker zu zinse von einer bonen 1, do man habern of hatte in und vor der zit der zukonft unsers herren des konges. [17] Sabato ante Marie Magdalene: item 6 sh. Henchin Augspurg fur 3 schefte, als im verlorn worden, do unser herre der konig hie was. 1442 260 a. Ausgaben Herzog Philipps von Burgund für Gesandtschaften und Boten aus An- 5 Mai 18 laß der Krönung K. Friedrichs in Aachen und des Reichstags in Frankfurt. 1442 bis Aug. 30 Mai 18 bis August 30. Aus Lille Archives départementales B. 1975 und 1978: Compte de Pierre Bladelin 1. janvier au 31. décembre 1442 bezw. 1. janvier 1443 au 31. mars 1444, und B. 1988: Compte de Martin Cornille 1. avril 1445 au 31. mars 1446, und zwar artt. 1 und 5-8 in B. 1975 10 fol. 66b, 70 b, 73 a und 75a, artt. 3 und 4 in B. 1978 fol. 75 ab und 150 b.151a, art. 2 in B. 1988 fol. 88a copp. membr. coaevae, überall unter der Rubrik Ambassades, voiaiges et messaigeries. 1442 Juni 14 11446) Márs 29 1442 Juni I Juli II [1) A Loiquin de la Pierre chevaucheur de la dicte escuierie [de monseigneur le Mai 18 duc] pour le 18. jour du dit mois de may et du dit lieu [scil. de Chalon] porter lettres 15 closes de par mon dit seigneur au roy des Rommains et a l'arcevesque de Coulongne touchans les affaires de mont dit seigneur [le duc] 15 frans royaulx. [2] A monseigneur le conte de Nassoo seneschal de Brabant la somme de cinq cens trente trois livres dix sept solz quatre deniers (de 40 gros monnoye de Flandres la livre) pour certains voiaiges par luy fais par le commandement et ordonnance de mon dit 20 seigneur par devers le roy des Rommains, c'est assavoir a Ays en la compaignie de monseigneur le chancellier de Brabant, du margrave d'Anvers et autres conseillers et ambassadeurs d'icelliu seigneur, ou il a vacque lui 47 de personnes et de chevaulx par unze jours commencans le 14. jour de juing l'an mil 442, et en la ville de Franquefort en la compaignie de mon dit seigneur le chancellier, messire Guilbert de Lannoy seigneur 25 de Willerval et autres conseillers et ambassadeurs de mon dit seigneur, ou il a vacque Juli 10 lui 34 de personnes et de chevaulx par 44 jours entiers commencans le 10. jour de juillet l'an dessus dit. montent les diz deux voiaiges a cinquante cinq jours et 80 une per- sonnes et autant de chevaulx. pour chascun desquelz mon dit seigneur lui a tauxe et ordonne prendre et avoir de luy pour trois personnes et trois chevaulx seize solz (de s0 32 gros monnoye de Flandres le solt) pour jour, comme il appert par mandement donne le 29. jour de mars l'an mil 445 avant pasques cy rendy garny selon contenu. pour ce icy la dicte somme de 533 livres 16 solz 4 deniers de 40 gros. [3] A maistre Adrien van Ee secretaire 519 frans et demi (de 32 gros monnoie de Flandres le franc) für verschiedene Reisen, unter anderem pour estre parti de la ville 35 de Brouxelles le 14. jour de juing mil 400 quarante deux, pour aller avec monseigneur le conte de Nassoo et monseigneur le chancelier de Brabant devers le roy des Rommains a son entree a Ais en Alemaigne, pour ilec presenter de par mon dit seigneur certaines offres des hommaiges, en quoy icelliu seigneur estoit tenu envers luy, ou il vacqua a quatre chevaulx par dix jours entiers. item se parti arriere le dit maistre Adrien de 40 Brouxelles le 11. jour de jullet ensuivant, pour aler a Francqfort devers le dit roy des Rommains avec le dit chancelier de Brabant et aultres, pour derechief faire presenter de par mon dit seigneur le dit offers et hommaiges, ou il vacqua a quatre chevaulx par quarante et ung jours. [4] A maistre Jehan de Thoisy arcediacre de Tournay maistre des requestes de 45 l'hostel de mon dit seigneur la somme de deux cens frans (de 32 gros monnoie de Flandres le franc), que mon dit seigneur lui a ordonne estre bailli comptant, assavoir sur ung Vgl. art. 7J.
Strana 635
K. Kosten nr. 260-268. 635 15 20 1442 voiaige par lui fait en la compaignie de monseigneur le conte de Nassoo seneschal de Mas 18 Brabant et pluseurs aultres officiers de mon dit seigneur devers le roy des Rommains bis pour certaines mattieres secretes, 120 frans et pour pluseurs menues parties et messai-Aug. 30 geries et aultres choses par luy paies durant la dicte voiaige 80 frans. pour et par 5 mandement de mon dit seigneur cy rendu et quittance de la dicte somme de 200 frans de 32 gros. [5] A Loyquin de la “ Pierre chevaucheur de la dicte escuierie pour le 24. jour Juni 24 du dit mois de juing et du dit [lieu de] Dijon porter lettres closes de par mon dit seigneur au roy des Rommains et aux arcevesques de Coulongne et de Treves touchans 1o les affaires de mon dit seigneur 20 frans royaulx. [6] A Anthoine Dardre pour le 7. jour du dit mois d'aoust et du dit lieu d'Auxonne Aug. 7 aler devers maistre Jehan Milet secretaire de mon dit seigneur estant a Dijon querir certaines lettres, qu'il avoit en ses mains, venans du roy des Rommains adrecans a mon dit seigneur, et pour son retour 1 franc royal. [7 A Mahiet Chastellain chevaucheur de la ditte escuierie pour le dit jour et du Aug. 7 dit lieu [scil. d'Auxonne] porter lettres closes de par mon dit seigneur aux ambaxadeurs estans a Francquefort et a Thierry de Meingersrut devers le roy des Rommains touchans le fait de la dicte ambaxade, dont icelliu seigneur ne vuelt autre declaration estre faicte, 15 frans royaulx. [8] A Guillaume de Brouxelles chevaucheur de la dicte escuierie pour son salaire d'avoir apporte le penultime jour du dit mois d'aoust darrainement passe et du dit Aug. 80 Francquefort lettres closes a mon dit seigneur estant a Dijon de par ses ambaxadeurs estans en ambaxade devers le roy des Rommains touchans les affaires de mon dit seigneur, et pour lui aidier a supporter les despens, qu'il lui a convenu faire a rap- 25 porter response de par mon dit seigneur aux diz ambaxadeurs on pays de Brabant 6 frans demi royaulx. 261. Ausgaben Augsburgs aus Anlaß des Frankfurter Reichstags. September 2. 1442 Mai 20 bis 1442 Mai 20 bis 30 Aus Augsburg Stadt-A. Baurechnung 1442, und zwar der zweite und dritte Absatz des art. 3 und der erste Absatz des art. 4 auf fol. 69a unter der Rubrik All schenkung, das Ubrige auf fol. 78b, 79b und 80a unter der Rubrik Legaciones, nott. chart. coaevae. Teilweise (art. 3) gedruckt in den Chroniken der Deutschen Städte 5, 399 aus unserer Vorlage. Sept. 2 [1] Pentecostes: item 42 guldin und 3 ort dem Hangenor gen Nuremberg. — item 3 guldin Mas 20 35 dem Hegelmûller gen Frankfürt. [2] Dominica 71: item 30 gr. dem Roßhäpter zu dem burgermaister von Argun. Juli 15 [3] Dominica 9: item 400 und 15 guldin und 2 gr. dem von Argun, als er mit dem kûnig Juli 29 geritten was, von 14 wochen minus ains tags reitgelt und das er sunst ußgegeben hett. — item 2 lb. 16 sh. umb win dem burgermaister von Argun; mer 42 gr. umb visch; mer 12 dn. traggelt. — item 40 1 guldin dem Roßhaupter an der fart gen Frankfürt. [4] Dominica 12: item 46 guldin dem von Argun purgermaister, als er bi dem kûnig ge- Aug. 19 wesen was; mer 19 guldin umb ainen pecher der frawen. — item 40 guldin Hannsen von Hoy; hett sein diener dem Hangenor gelihen zů Frankfurt. [5] Dominica 13: item mer 70 guldin Hansen von Hoy; hett er dem Hangenor gelihen. [6] Dominica 14: item 75 guldin und 11 gr. dem Hangenor zû dem vor 2 geschriben gelt von acht wochen; mer 20 guldin geschenkt demselben Hangenor, als er bi unserm herren dem kûnig von der stett wegen gewesen was. 45 Aug. 26 Sept. 2 a) em.; Vorl. le. 1 D. i. dominica 7. post octavam pentecostes. 2 Vgl. art. 1.
K. Kosten nr. 260-268. 635 15 20 1442 voiaige par lui fait en la compaignie de monseigneur le conte de Nassoo seneschal de Mas 18 Brabant et pluseurs aultres officiers de mon dit seigneur devers le roy des Rommains bis pour certaines mattieres secretes, 120 frans et pour pluseurs menues parties et messai-Aug. 30 geries et aultres choses par luy paies durant la dicte voiaige 80 frans. pour et par 5 mandement de mon dit seigneur cy rendu et quittance de la dicte somme de 200 frans de 32 gros. [5] A Loyquin de la “ Pierre chevaucheur de la dicte escuierie pour le 24. jour Juni 24 du dit mois de juing et du dit [lieu de] Dijon porter lettres closes de par mon dit seigneur au roy des Rommains et aux arcevesques de Coulongne et de Treves touchans 1o les affaires de mon dit seigneur 20 frans royaulx. [6] A Anthoine Dardre pour le 7. jour du dit mois d'aoust et du dit lieu d'Auxonne Aug. 7 aler devers maistre Jehan Milet secretaire de mon dit seigneur estant a Dijon querir certaines lettres, qu'il avoit en ses mains, venans du roy des Rommains adrecans a mon dit seigneur, et pour son retour 1 franc royal. [7 A Mahiet Chastellain chevaucheur de la ditte escuierie pour le dit jour et du Aug. 7 dit lieu [scil. d'Auxonne] porter lettres closes de par mon dit seigneur aux ambaxadeurs estans a Francquefort et a Thierry de Meingersrut devers le roy des Rommains touchans le fait de la dicte ambaxade, dont icelliu seigneur ne vuelt autre declaration estre faicte, 15 frans royaulx. [8] A Guillaume de Brouxelles chevaucheur de la dicte escuierie pour son salaire d'avoir apporte le penultime jour du dit mois d'aoust darrainement passe et du dit Aug. 80 Francquefort lettres closes a mon dit seigneur estant a Dijon de par ses ambaxadeurs estans en ambaxade devers le roy des Rommains touchans les affaires de mon dit seigneur, et pour lui aidier a supporter les despens, qu'il lui a convenu faire a rap- 25 porter response de par mon dit seigneur aux diz ambaxadeurs on pays de Brabant 6 frans demi royaulx. 261. Ausgaben Augsburgs aus Anlaß des Frankfurter Reichstags. September 2. 1442 Mai 20 bis 1442 Mai 20 bis 30 Aus Augsburg Stadt-A. Baurechnung 1442, und zwar der zweite und dritte Absatz des art. 3 und der erste Absatz des art. 4 auf fol. 69a unter der Rubrik All schenkung, das Ubrige auf fol. 78b, 79b und 80a unter der Rubrik Legaciones, nott. chart. coaevae. Teilweise (art. 3) gedruckt in den Chroniken der Deutschen Städte 5, 399 aus unserer Vorlage. Sept. 2 [1] Pentecostes: item 42 guldin und 3 ort dem Hangenor gen Nuremberg. — item 3 guldin Mas 20 35 dem Hegelmûller gen Frankfürt. [2] Dominica 71: item 30 gr. dem Roßhäpter zu dem burgermaister von Argun. Juli 15 [3] Dominica 9: item 400 und 15 guldin und 2 gr. dem von Argun, als er mit dem kûnig Juli 29 geritten was, von 14 wochen minus ains tags reitgelt und das er sunst ußgegeben hett. — item 2 lb. 16 sh. umb win dem burgermaister von Argun; mer 42 gr. umb visch; mer 12 dn. traggelt. — item 40 1 guldin dem Roßhaupter an der fart gen Frankfürt. [4] Dominica 12: item 46 guldin dem von Argun purgermaister, als er bi dem kûnig ge- Aug. 19 wesen was; mer 19 guldin umb ainen pecher der frawen. — item 40 guldin Hannsen von Hoy; hett sein diener dem Hangenor gelihen zů Frankfurt. [5] Dominica 13: item mer 70 guldin Hansen von Hoy; hett er dem Hangenor gelihen. [6] Dominica 14: item 75 guldin und 11 gr. dem Hangenor zû dem vor 2 geschriben gelt von acht wochen; mer 20 guldin geschenkt demselben Hangenor, als er bi unserm herren dem kûnig von der stett wegen gewesen was. 45 Aug. 26 Sept. 2 a) em.; Vorl. le. 1 D. i. dominica 7. post octavam pentecostes. 2 Vgl. art. 1.
Strana 636
636 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 262. Ausgaben Straßburgs aus Anlaß des Frankfurter Reichstags und der Krönung Мai 22 K. Friedrichs in Aachen. 1442 Mai 22 bis August 22. bis Aug. 22 Aus Straßburg Stadt-A. Briefbuch B fol. 4a cop. membr. sacc. 15 mit der rubrizierten Uberschrift Cost zû siner krônungen gon Oche und anderswohin. 1442 Mai 22 Aug. 22 Anno etc. 40 secundo zû costen zů dem Rômischen kunige gon Franckfurt 9 1b. 11 sh. 6 d. und 5 525 guldin. fürent in eim schiff enweg mit 18 personen, und mit her Burckartz von Mülnheim cost gon Oche, do der kúnig gekrônet wart, und mit anderm costen der herren, so ouch do niden im lande worent, von dem pfingestzinstage bitz uf mitwoch vor sant Bartholomeus tag. 11442] 263. Ausgaben einer Gesandtschaft der Stadt Köln auf der Hin- und Rückreise zum Frank- Мai 26 bis furter Reichstage und während des Aufenthalts dort. [1442] Mai 26 bis Juni 24. 10 Juni 24 Aus Köln Stadt-A. Köln und das Reich nr. 413 nott. chart. coaevae, Schmalfolioheft von 10 Blättern mit der Aufschrift Rechenschaff der herren, die zo Frankenfort zom koeninge geweist sint. Die einzelnen Posten sind fortlaufend untereinander eingetragen; die Zusammenfassung zu Artikeln rührt von uns her. Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 165. 15 [1] Tielman: item in der upfart hei mitgenoimen 11/2 ame 1 vierdel wins. dat voder 18 gulden oyverlentze; facit 18 mr. 7 sh.1 mit dem roidegelde. — item roitwin zome zappen gehoilt 51 qr., die qr. 8 hllr.; facit 5 mr. 8 sh. — item vur kirssen 8 sh. — item vur kruit 10 mr. — item den roiden win dat vas zobereiden laissen ind anderen win in dat schiff zo bestellen 7 alb. — item zwei hant- keesgin 7 sh. 20 Summa 36 mr. 7 sh. 2. [2] Koche: item in der upfart mitgenoimen vur rintfleisch ind hamelfleisch 11 mr. 1 sh. — item vur koilen ind draigen 15 alb. — item vur essich 6 sh. — item vur vleisch bier in dat schiff zo voeren 3 sh. — item noch zu drageloin 2 sh. — item vur ulloch 3 6 sh. 25 Summa 15 mr. [3] Item 27 punt salmens, dat pûnt 16 moergen; facit 6 mr. — item 9 punt barûen, dat punt 15 moergen; facit 11 alb. 6 d. — item vur karpen biressem 4 31/2 mr. — item vur schollen 25 alb. — item vur stoerre 41 alb. — item vur stockvisch 101/2 alb. — item vur herink 10 sh. Summa 24 mr. 111/2 sh. [4] Coyngin Wyndegge: item in der upfart vur 3 vierdel saltz 15 sh. — item vur 3 qr. 30 essich 4 sh. — item vur 1/4 qr. mostartz 2 sh. — item vur 50 eier 5 sh. — item vur 3 qr. smaltz 21 sh. — item vur 4 punt specks 8 sh. — item vur 6 lb. butteren 1 mr. — item vur 36 lb. specks 41/2 mr. — item vur 33 punt schinken 41/2 mr. 1 sh. — item vur ein half vierdel ertzen 5 4 sh. — item vur schuttelen 6, kannen, gleser, hüire7 ind verluiss 8 15 alb. Summa 17 mr. 7 sh.9. 35 [5] Item vur wais 10 5 mr. 9 sh. — item vur broit 4 mr. Summa 9 mr. 9 sh. Mai 26 Summa heivan 103 mr. 10 sh. 6 d. [6] Item des satersdags11: in der upfart vur keûte 12 2 mr. 2 sh. — item dem burchgreven zer letzen 6 sh. — item Kryssch zer letzen 6 sh. — item armen luden an drin enden 6 sh. — item zu 40 Bonne vur kirssen 4 sh. 5 Das Fuder zu 6 Ohm gerechnet und den ober- ländischen Gulden zu 4 mr., ergeben sich 21 mr., ohne Reitgeld. — Auch die nächste Angabe will nicht stimmen. Das Quart zu 8 Hellern gerechnet ergibt für 51 Quart nur 2 mr. 10 sh. Die oben an- gegebene Summe setzt als Preis des Quarts das Doppelte, nämlich 16 Heller, voraus. Die Mark wird zu 6 Albus = 12 Schillingen = 72 Mörchen gerechnet, der Schilling zu 12 Hellern. Ein oberländischer Gulden = 4 Mark, ein Arnoldi- Gulden = 3 Mark 2 Schillinge, ein Schild = 7 Mark. Die Summe sollte also 36 mr. 8 sh. lauten. D. i. Zwiebel. Brachse, Fisch. Erbsen. Schüsseln. Heuer, Miete. Verlust. Es sind nur 17 mr. 6 sh. 10 Hier wohl nicht, wie in art. 21, Wachs, son- dern Weizen. 11 Köln wollte laut unseren nrr. 138 und 139 seine Gesandten am 3. Juni in Frankfurt haben. 50 Am 24. Mai erbittet es laut nr. 150 Geleit vom Erzbischof von Mainz. Der oben genannte Samstag ist also zweifellos der 26. Mai. 12 Weizenbier. 45 55
636 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 262. Ausgaben Straßburgs aus Anlaß des Frankfurter Reichstags und der Krönung Мai 22 K. Friedrichs in Aachen. 1442 Mai 22 bis August 22. bis Aug. 22 Aus Straßburg Stadt-A. Briefbuch B fol. 4a cop. membr. sacc. 15 mit der rubrizierten Uberschrift Cost zû siner krônungen gon Oche und anderswohin. 1442 Mai 22 Aug. 22 Anno etc. 40 secundo zû costen zů dem Rômischen kunige gon Franckfurt 9 1b. 11 sh. 6 d. und 5 525 guldin. fürent in eim schiff enweg mit 18 personen, und mit her Burckartz von Mülnheim cost gon Oche, do der kúnig gekrônet wart, und mit anderm costen der herren, so ouch do niden im lande worent, von dem pfingestzinstage bitz uf mitwoch vor sant Bartholomeus tag. 11442] 263. Ausgaben einer Gesandtschaft der Stadt Köln auf der Hin- und Rückreise zum Frank- Мai 26 bis furter Reichstage und während des Aufenthalts dort. [1442] Mai 26 bis Juni 24. 10 Juni 24 Aus Köln Stadt-A. Köln und das Reich nr. 413 nott. chart. coaevae, Schmalfolioheft von 10 Blättern mit der Aufschrift Rechenschaff der herren, die zo Frankenfort zom koeninge geweist sint. Die einzelnen Posten sind fortlaufend untereinander eingetragen; die Zusammenfassung zu Artikeln rührt von uns her. Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 165. 15 [1] Tielman: item in der upfart hei mitgenoimen 11/2 ame 1 vierdel wins. dat voder 18 gulden oyverlentze; facit 18 mr. 7 sh.1 mit dem roidegelde. — item roitwin zome zappen gehoilt 51 qr., die qr. 8 hllr.; facit 5 mr. 8 sh. — item vur kirssen 8 sh. — item vur kruit 10 mr. — item den roiden win dat vas zobereiden laissen ind anderen win in dat schiff zo bestellen 7 alb. — item zwei hant- keesgin 7 sh. 20 Summa 36 mr. 7 sh. 2. [2] Koche: item in der upfart mitgenoimen vur rintfleisch ind hamelfleisch 11 mr. 1 sh. — item vur koilen ind draigen 15 alb. — item vur essich 6 sh. — item vur vleisch bier in dat schiff zo voeren 3 sh. — item noch zu drageloin 2 sh. — item vur ulloch 3 6 sh. 25 Summa 15 mr. [3] Item 27 punt salmens, dat pûnt 16 moergen; facit 6 mr. — item 9 punt barûen, dat punt 15 moergen; facit 11 alb. 6 d. — item vur karpen biressem 4 31/2 mr. — item vur schollen 25 alb. — item vur stoerre 41 alb. — item vur stockvisch 101/2 alb. — item vur herink 10 sh. Summa 24 mr. 111/2 sh. [4] Coyngin Wyndegge: item in der upfart vur 3 vierdel saltz 15 sh. — item vur 3 qr. 30 essich 4 sh. — item vur 1/4 qr. mostartz 2 sh. — item vur 50 eier 5 sh. — item vur 3 qr. smaltz 21 sh. — item vur 4 punt specks 8 sh. — item vur 6 lb. butteren 1 mr. — item vur 36 lb. specks 41/2 mr. — item vur 33 punt schinken 41/2 mr. 1 sh. — item vur ein half vierdel ertzen 5 4 sh. — item vur schuttelen 6, kannen, gleser, hüire7 ind verluiss 8 15 alb. Summa 17 mr. 7 sh.9. 35 [5] Item vur wais 10 5 mr. 9 sh. — item vur broit 4 mr. Summa 9 mr. 9 sh. Mai 26 Summa heivan 103 mr. 10 sh. 6 d. [6] Item des satersdags11: in der upfart vur keûte 12 2 mr. 2 sh. — item dem burchgreven zer letzen 6 sh. — item Kryssch zer letzen 6 sh. — item armen luden an drin enden 6 sh. — item zu 40 Bonne vur kirssen 4 sh. 5 Das Fuder zu 6 Ohm gerechnet und den ober- ländischen Gulden zu 4 mr., ergeben sich 21 mr., ohne Reitgeld. — Auch die nächste Angabe will nicht stimmen. Das Quart zu 8 Hellern gerechnet ergibt für 51 Quart nur 2 mr. 10 sh. Die oben an- gegebene Summe setzt als Preis des Quarts das Doppelte, nämlich 16 Heller, voraus. Die Mark wird zu 6 Albus = 12 Schillingen = 72 Mörchen gerechnet, der Schilling zu 12 Hellern. Ein oberländischer Gulden = 4 Mark, ein Arnoldi- Gulden = 3 Mark 2 Schillinge, ein Schild = 7 Mark. Die Summe sollte also 36 mr. 8 sh. lauten. D. i. Zwiebel. Brachse, Fisch. Erbsen. Schüsseln. Heuer, Miete. Verlust. Es sind nur 17 mr. 6 sh. 10 Hier wohl nicht, wie in art. 21, Wachs, son- dern Weizen. 11 Köln wollte laut unseren nrr. 138 und 139 seine Gesandten am 3. Juni in Frankfurt haben. 50 Am 24. Mai erbittet es laut nr. 150 Geleit vom Erzbischof von Mainz. Der oben genannte Samstag ist also zweifellos der 26. Mai. 12 Weizenbier. 45 55
Strana 637
K. Kosten nr. 260.268. 637 [7] Item des sondaigs: zo morgen zo Remagen vur win in dat schiff 3 mr. 8 sh. — item Mai 27 vur hoinre 2 mr. 3 sh. — item vur raime 1 3 sh. — item vur zwa gense 1 mr. — item vur broit 6 sh. 4 d. — item vur beren 3 sh. [8] Item des maindages : zu Boparden vur hamelfleisch, hoinre 8 alb. — item vur zwei Mai 28 5 oûdder 2 3 alb. — item armen luden mois 3 4 sh. — item vur broit 3 mr. — item zu Bacherach vur hoinre 2 mr. — item vur eier 4 sh. — item vur mostart 1 sh. [9] Item des dinstagst zo Rodesheym vur hamelfleisch 8 alb. — item vur olloch 2 sh. — Mai 29 item daselfs vur win in dat schiff 2 mr. — item armen luden 2 sh. — item armen luden 4 sh. — item zo Maentz vur win 9 alb. — item oever den Ryn zo schiffen 21/2 alb. — item vur hoinre, fleisch, dûben 4, 10 kirssen, armen luden 17 alb. [10] Item des gudes daiges: zo morgen, do wir von Maentz schieden, vur win in dat schiff Mai 30 10 alb. — item vur broit, keese ind eier 1 mr. — item vur hoinre 9 alb. — item vur hemelfleisch ind kalffleisch 16 alb. — item armen luden 2 sh. a — item vur kappus 5, moirren ind eier 6 sh. — item vur win 4 sh. — item vur broit int schiff 8 alb. — item vur bûtter 6 sh. — item die pert oever zo 15 schiffen 6 sh. — item zo Housden 6 vur win 15 alb. — item armen luden 2 sh. — item vur hemel- fleisch ind visch 2 mr. [11] Item des dunresdaigs: vur hamelfleisch ind kalffleisch 231/2 alb. — item vur hoinre Mai 31 111/2 alb. — item vur speck 5 alb. — item vur kappus, eier, olloch ind moirren 4 sh. — item vur oufst 7, moistart 4 sh. — item vur smalz, vengel 5 alb. — item vur einen keese 3 alb. [12] Item des fridaigs: vur visch ind butter 8 mr. 2 sh. — item vur eier ind mois 5 alb. — Juni ! item vur oufst 4 sh. — item vur cleine vische 5 sh. — item noch vur eier 8 sh. [13] Item des satersdaigs: vur veische 8 mr. 4 sh. — item vur broit ind rasinen 11/2 mr. — Juni 2 item vur oufst 6 sh. — item vur mois ind kirssen 4 sh. — item vur win 8 sh. — item vur eier 5 alb. — item vur butter 1 mr. — item vur veisch 71/2 alb. — item dem moenche 2 sh. — item vur 25 meilzücker 8 4 sh. — item vur win 4 alb. — item noch vur win 8 alb. — item vur geback 4 alb. — item vur zůker 12 alb.b. [14] Item des sondags: vur 6 hoinre 9 alb. min 3 d. — item vur 6 dufen 4 alb. — item Juni 3 vur einen hamel ind kalfvleisch 231/2 alb. — item vur speck 14 alb. min 6 d. — item vur wachtelen ind voigel 9 alb. — item vur ein cappuin 3 alb. — item vur gensegekroese, moirren, kappus ind olloch 30 4 alb. — item vur eier, milch 2 sh. 8 d. — item vur zuker ind kruit 161/2 alb. [15] Item des maindags: vur 3 hoinre 41/2 alb. — item spickspeck, smalz 4 alb. — item vur Juni 4 6 hoinre 9 alb. — item vur ein braitverken9 41/2 sh. — item vur oufst 31/2 sh. — item vur geback 1 mr. — item vur win 8 alb. — item vur vleisch 14 alb. 6 d. — item vur mois, moirren, ulloch 3 sh. — item vur koilen 3 sh. — item vur moistart 1 sh. — item goitzgelt 4 sh. — item vur oufst 4 sh. [16] Item des dinstags: vur fleisch 19 alb. — item vur oufst 6 alb. — item vur ein velthoin 4 sh. — item gegoulden dri amen wins min dru vierdel, dat voder vur 22 overlentz gulden, facit 11 overlentz gulden min 4 sh. — item den win zu schraiden, zo voeren, zo roiden 10 4 alb. — item vur eier 4 sh. — item vur beussen 11 ind redich 3 sh. — item vur einen slussel 2 sh. [17] Item des gudesdaigs: vur vleisch 181/2 alb. — item vur vische 61/2 alb. — item vur broit Juni 6 40 4 mr.“ — item vur hoinre 41/2 alb. — item vur hoinre 3 alb. — item vur kappus, oufst 3 sh. — item vur duppen 2 alb. — item vur vleisch 10 alb. — item vur visch 31/2 alb. — item vur butter, eier 4 sh. — item vur geback 4 alb. [18] Item des donresdags: vur hamelfleisch ind hoinre 201/2 alb. — item vur moirren, mois Juni 7 und milche 3 alb. — item vur eier, voigel ind wachtelen 8 sh. — item vur eine laide 12 2 sh. — item 45 vur vier punt smaltz 4 alb. — item vur kruit 8 alb. — item vur win uisgehoilt, ee wir den win vur- schreven 13 goulden d, 3 overlentze gulden 61/2 alb. — item vur houlz 16 alb. — item zo voirloin 2 sh. 20 35 Juni 5 50 a) hier endet fol. 3 a; darunter ist als Summe der auf dieser Seite verzeichneten Posten angegeben: Summa 35 mr. 3 sh. 4 d. b) hier endet fol. 3 b ; es folgt noch die Seitensuame Summa 46 mr. 6 sh.; diese Angabe und sbenso die in den nächsten Varianten noch folgenden Seitensummen rükren nicht vom Schreiber, sondern von einer an- deren Hand her. c) hier endet fol. 4 a ; es folgt die Seitensumme Summa 81 mr. 7 sh. 5 d. ; es muß jedoch 3 sh. heißten; walrscheinlich sind die in art. 16 stehenden min 4 sh. übersehen worden. d) Vorl. gulden mit kolum- niertem o über g. 55 Rahm, Sahne. Euter. Gemüse. Tauben. 5 Weißtkohl. 6 Höchst am Main. Obst. 8 9 10 11 12 13 Melasse. Bratferkel. vermessen. Büchsen. Lade. Vgl. art. 16.
K. Kosten nr. 260.268. 637 [7] Item des sondaigs: zo morgen zo Remagen vur win in dat schiff 3 mr. 8 sh. — item Mai 27 vur hoinre 2 mr. 3 sh. — item vur raime 1 3 sh. — item vur zwa gense 1 mr. — item vur broit 6 sh. 4 d. — item vur beren 3 sh. [8] Item des maindages : zu Boparden vur hamelfleisch, hoinre 8 alb. — item vur zwei Mai 28 5 oûdder 2 3 alb. — item armen luden mois 3 4 sh. — item vur broit 3 mr. — item zu Bacherach vur hoinre 2 mr. — item vur eier 4 sh. — item vur mostart 1 sh. [9] Item des dinstagst zo Rodesheym vur hamelfleisch 8 alb. — item vur olloch 2 sh. — Mai 29 item daselfs vur win in dat schiff 2 mr. — item armen luden 2 sh. — item armen luden 4 sh. — item zo Maentz vur win 9 alb. — item oever den Ryn zo schiffen 21/2 alb. — item vur hoinre, fleisch, dûben 4, 10 kirssen, armen luden 17 alb. [10] Item des gudes daiges: zo morgen, do wir von Maentz schieden, vur win in dat schiff Mai 30 10 alb. — item vur broit, keese ind eier 1 mr. — item vur hoinre 9 alb. — item vur hemelfleisch ind kalffleisch 16 alb. — item armen luden 2 sh. a — item vur kappus 5, moirren ind eier 6 sh. — item vur win 4 sh. — item vur broit int schiff 8 alb. — item vur bûtter 6 sh. — item die pert oever zo 15 schiffen 6 sh. — item zo Housden 6 vur win 15 alb. — item armen luden 2 sh. — item vur hemel- fleisch ind visch 2 mr. [11] Item des dunresdaigs: vur hamelfleisch ind kalffleisch 231/2 alb. — item vur hoinre Mai 31 111/2 alb. — item vur speck 5 alb. — item vur kappus, eier, olloch ind moirren 4 sh. — item vur oufst 7, moistart 4 sh. — item vur smalz, vengel 5 alb. — item vur einen keese 3 alb. [12] Item des fridaigs: vur visch ind butter 8 mr. 2 sh. — item vur eier ind mois 5 alb. — Juni ! item vur oufst 4 sh. — item vur cleine vische 5 sh. — item noch vur eier 8 sh. [13] Item des satersdaigs: vur veische 8 mr. 4 sh. — item vur broit ind rasinen 11/2 mr. — Juni 2 item vur oufst 6 sh. — item vur mois ind kirssen 4 sh. — item vur win 8 sh. — item vur eier 5 alb. — item vur butter 1 mr. — item vur veisch 71/2 alb. — item dem moenche 2 sh. — item vur 25 meilzücker 8 4 sh. — item vur win 4 alb. — item noch vur win 8 alb. — item vur geback 4 alb. — item vur zůker 12 alb.b. [14] Item des sondags: vur 6 hoinre 9 alb. min 3 d. — item vur 6 dufen 4 alb. — item Juni 3 vur einen hamel ind kalfvleisch 231/2 alb. — item vur speck 14 alb. min 6 d. — item vur wachtelen ind voigel 9 alb. — item vur ein cappuin 3 alb. — item vur gensegekroese, moirren, kappus ind olloch 30 4 alb. — item vur eier, milch 2 sh. 8 d. — item vur zuker ind kruit 161/2 alb. [15] Item des maindags: vur 3 hoinre 41/2 alb. — item spickspeck, smalz 4 alb. — item vur Juni 4 6 hoinre 9 alb. — item vur ein braitverken9 41/2 sh. — item vur oufst 31/2 sh. — item vur geback 1 mr. — item vur win 8 alb. — item vur vleisch 14 alb. 6 d. — item vur mois, moirren, ulloch 3 sh. — item vur koilen 3 sh. — item vur moistart 1 sh. — item goitzgelt 4 sh. — item vur oufst 4 sh. [16] Item des dinstags: vur fleisch 19 alb. — item vur oufst 6 alb. — item vur ein velthoin 4 sh. — item gegoulden dri amen wins min dru vierdel, dat voder vur 22 overlentz gulden, facit 11 overlentz gulden min 4 sh. — item den win zu schraiden, zo voeren, zo roiden 10 4 alb. — item vur eier 4 sh. — item vur beussen 11 ind redich 3 sh. — item vur einen slussel 2 sh. [17] Item des gudesdaigs: vur vleisch 181/2 alb. — item vur vische 61/2 alb. — item vur broit Juni 6 40 4 mr.“ — item vur hoinre 41/2 alb. — item vur hoinre 3 alb. — item vur kappus, oufst 3 sh. — item vur duppen 2 alb. — item vur vleisch 10 alb. — item vur visch 31/2 alb. — item vur butter, eier 4 sh. — item vur geback 4 alb. [18] Item des donresdags: vur hamelfleisch ind hoinre 201/2 alb. — item vur moirren, mois Juni 7 und milche 3 alb. — item vur eier, voigel ind wachtelen 8 sh. — item vur eine laide 12 2 sh. — item 45 vur vier punt smaltz 4 alb. — item vur kruit 8 alb. — item vur win uisgehoilt, ee wir den win vur- schreven 13 goulden d, 3 overlentze gulden 61/2 alb. — item vur houlz 16 alb. — item zo voirloin 2 sh. 20 35 Juni 5 50 a) hier endet fol. 3 a; darunter ist als Summe der auf dieser Seite verzeichneten Posten angegeben: Summa 35 mr. 3 sh. 4 d. b) hier endet fol. 3 b ; es folgt noch die Seitensuame Summa 46 mr. 6 sh.; diese Angabe und sbenso die in den nächsten Varianten noch folgenden Seitensummen rükren nicht vom Schreiber, sondern von einer an- deren Hand her. c) hier endet fol. 4 a ; es folgt die Seitensumme Summa 81 mr. 7 sh. 5 d. ; es muß jedoch 3 sh. heißten; walrscheinlich sind die in art. 16 stehenden min 4 sh. übersehen worden. d) Vorl. gulden mit kolum- niertem o über g. 55 Rahm, Sahne. Euter. Gemüse. Tauben. 5 Weißtkohl. 6 Höchst am Main. Obst. 8 9 10 11 12 13 Melasse. Bratferkel. vermessen. Büchsen. Lade. Vgl. art. 16.
Strana 638
638 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Juni 10 Juni II Juni 12 Juni 13 Juni 14 Juni 15 Juni 16 Juni 17 Juni 18 Juni 19 Juni 20 Jиni 21 [19] Item des fridaigs: vur vische 6 mr. — item vur butter, eier 5 alb. — item vur kuch- butter ind kese 8 alb. — item vur oufst 2 sh. — item vur eier, peterzelie 2 alb. — item vur cleine vische 21/2 alb. — item vur gengfer 1 21/2 alb. — item vur zuker 2 alb. [20] Item des satersdachs: vur visch 7 alb. — item vur oufst 4 sh. — item vur eier 6 alb. — item vur mois, olloch 3 sh. — item vur butter 61/4 alb. — item vur kreefz 2 3 alb. — item vur kruit 5 8 alb. — item vur milch, mêle3 ind peterzelie 6 sh. — item a noch vur visch 9 alb. — item vur 3 boidel 161/2 alb. b. [21] Item des sondags: vur konin 4 2 alb. — item vur 10 hoinre 16 alb. — item vur hamelvleisch 19 alb. — item vur segelwais 5 1 sh. — item vur voigel 4 alb. — item vur papir 2 sh. — item vur oufst 2 sh. — item vur mois ind moirren 2 sh. — item zo drinkgelde 4 alb. — item vur roeben 2 sh. 10 [22] Item des maindaigs: vur vleisch 17 alb. — item vur antvoigel 6 11 sh. — item vur eine ame wins vur die knechte 3 overlentze gulden. — item den win inzodoin 2 sh. — item vur eier 61/2 alb. — item goitzgelt 6 sh. — item vur oufst 2 sh. — item vur smalz 2 sh. — item vur mois 2 sh. [23] Item des dinstags: vur veisch 26 alb. — item vur stockvisch 61/2 alb. — item vur mois, oufst 4 sh. — item vur koilen ind mesloin ind zo draigen 5 mr. 8 sh. — item vur kreefz 5 sh. — 15 item vur butter 5 alb. — item vur essich 2 alb. — item vur kruit 5 alb. [24] Item des gudesdags: vur eier ind olloch 2 alb. — item vur hamelfleisch ind swinen- fleisch 25 alb. 9 d. — item vur mois 2 sh. 3 d. — item vur hoinre 16 alb. — item vur kirssen 2 sh.— item vur oufst 4 sh. — item vur kruit 71/2 alb. — item vur stockvisch 4 alb. — item vur kresse 2 mr. 2 sh. — item c vur win 7 mr. 3 sh. d — item butter, eier, essich, kreefz 8 sh. — item goitzgelt 4 sh. 20 [25] Item des dornsdaigs: vur hamelfleisch ind speck 151/2 alb. — item vur mois 1 sh. — item vur důben 51/2 alb. — item vur antvoigel ind ander voigel 101/2 alb. — item vur oûfst 3 sh. [26] Item des vridags: vur visch 2 overlentze gulden min 4 sh. — item vur stockvisch 2 mr.— item vur eier 11 alb. 9 d. — item vur mois, olloch 2 sh. 3 d. —item vur botter 6 alb. 9 d. — item vur oufst 2 sh. — item vur win 41/2 alb. — item goitzgelt 2 sh. — item vur mele 1 sh. — item vur win 1 mr. 6 d. 25 [27] Item des satersdags: vur eier 31/2 alb. — item vur oufst 2 sh. — item vur butter 7 alb. — item vur stockvisch 12 alb. — item vur essich 1 sh. 3 d. — item vur kreefz 4 alb. — item vur cleine visch 5 sh. — item vur kruit 4 alb. — item vur win 9 alb. [28] Item des sondags: vur hamelfleisch 21 alb. — item vur speck 6 alb. — item vur hoinre 2 mr. — item vur mois, moirren 4 sh. — item vur vogel 3 alb. 3 d. — item vur win 9 sh. — item 30 vur oufst 3 sh. — item vur broit zu Franckfort gessen 26 mr. 8 sh. e — item vur win up dat kerf 7 gedronken 8 mr. 2 sh. 9 d. [29] Item des maindags: vur speck ind spickspeck ind hamelfleisch 251/2 alb. — item vur hoinre 151/2 alb. — item vur mois, roeben 2 sh. — item vur oufst, mostart 3 sh. — item vur win 4 sh. — item vur kruit 6 sh. [30] Item des dinstags: vur vleisch 23 alb. — item vur oufst 3 sh. 3 d..— item vur mois, ulloch, moirren 2 sh. — item vur bier 4 sh. — item vur kruit 4 sh. [31] Item des gudesdags: vur hemelfleisch, speck 22 alb. — item vur hoinre 3 mr. min 1 sh. — item vur oufst 3 sh. — item vur kreefz 3 alb. — item vur mois, olloch, moirren 3 sh. — item vur stockvisch 3 alb. — item vur eier 3 sh. — item vur antvoigel 3 alb. min 2 d. — item vur butter 40 3 sh. — item vur essich 1 sh. 3 d. — item dat winkerf afzuleigen leûft vur 111/2 mr. — item vur visch 3 sh. [32] Item des dornsdags: vûr vleisch 17 alb. — item mois, moirren, ulloch 4 sh. — item vur kerzen 11 alb. — item vur broit in dat schiffe ind in die herberge 5 mr. 4 sh. — item vur vogel 4 sh. — item vur win 6 sh. — item vur houlz ind voirloin 2 mr. 2 sh. — item vur oufst 3 sh. — item vur mostart 1 sh. — item vur win dat kerf afgelacht 7 mr. 8 sh. — item vur kruit 7 sh. f. [33] Item des fridags: vur stockvisch 9 alb. — item vur eier 6 alb. — item vur butter 91/2 alb. — item vur kreefz 6 alb. — item vur meil, essich 2 sh. — item vur zuker 5 alb. — item Heynsgin vur haver ind heuwe 41/2 mr. — item vur win in dat schiff in der affart 27 alb. 9 d. — item vur broit 3 alb. — item vur schollen ind ander vische 16 alb. — item vur vische 8 alb. — item vur vische 15 alb.; ind dese vische wurden vur zweene dage gegoulden. — item vur schollen 2 mr. — 50 35 45 Juni 8 Juni 9 Jиni 2? a) dieser Posten ist von der auf S. 637 Var. b erwäknien Hand geschrieben. b) kier endet fol. 4b; es folgt die Seiten- summe Summa 48 mr. c) dieser Posten ist ton der auf S. 637 Var. b erwähnten Hand geschrieben. d) hier endet fol. 5a; es folgt die Seitensumme Summa 59 mr. 4 sh. e) hier endet fol. 5 b; es folgt die Seitensumme Summa 63 mr. 10 sh. 9 d. 1) hier endet fol. 6a; es folgt die Seitensumme Summa 64 mr. 1 sh. 1 d. Ingwer. Krebs. Mehl. Kaninchen. Siegelwachs. Enten. Kerbe, also Wein, der angekerbt, angekreidet worden war. Vgl. in art. 31 winkerf, d. i. Wein- schuld. 6 55
638 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. Juni 10 Juni II Juni 12 Juni 13 Juni 14 Juni 15 Juni 16 Juni 17 Juni 18 Juni 19 Juni 20 Jиni 21 [19] Item des fridaigs: vur vische 6 mr. — item vur butter, eier 5 alb. — item vur kuch- butter ind kese 8 alb. — item vur oufst 2 sh. — item vur eier, peterzelie 2 alb. — item vur cleine vische 21/2 alb. — item vur gengfer 1 21/2 alb. — item vur zuker 2 alb. [20] Item des satersdachs: vur visch 7 alb. — item vur oufst 4 sh. — item vur eier 6 alb. — item vur mois, olloch 3 sh. — item vur butter 61/4 alb. — item vur kreefz 2 3 alb. — item vur kruit 5 8 alb. — item vur milch, mêle3 ind peterzelie 6 sh. — item a noch vur visch 9 alb. — item vur 3 boidel 161/2 alb. b. [21] Item des sondags: vur konin 4 2 alb. — item vur 10 hoinre 16 alb. — item vur hamelvleisch 19 alb. — item vur segelwais 5 1 sh. — item vur voigel 4 alb. — item vur papir 2 sh. — item vur oufst 2 sh. — item vur mois ind moirren 2 sh. — item zo drinkgelde 4 alb. — item vur roeben 2 sh. 10 [22] Item des maindaigs: vur vleisch 17 alb. — item vur antvoigel 6 11 sh. — item vur eine ame wins vur die knechte 3 overlentze gulden. — item den win inzodoin 2 sh. — item vur eier 61/2 alb. — item goitzgelt 6 sh. — item vur oufst 2 sh. — item vur smalz 2 sh. — item vur mois 2 sh. [23] Item des dinstags: vur veisch 26 alb. — item vur stockvisch 61/2 alb. — item vur mois, oufst 4 sh. — item vur koilen ind mesloin ind zo draigen 5 mr. 8 sh. — item vur kreefz 5 sh. — 15 item vur butter 5 alb. — item vur essich 2 alb. — item vur kruit 5 alb. [24] Item des gudesdags: vur eier ind olloch 2 alb. — item vur hamelfleisch ind swinen- fleisch 25 alb. 9 d. — item vur mois 2 sh. 3 d. — item vur hoinre 16 alb. — item vur kirssen 2 sh.— item vur oufst 4 sh. — item vur kruit 71/2 alb. — item vur stockvisch 4 alb. — item vur kresse 2 mr. 2 sh. — item c vur win 7 mr. 3 sh. d — item butter, eier, essich, kreefz 8 sh. — item goitzgelt 4 sh. 20 [25] Item des dornsdaigs: vur hamelfleisch ind speck 151/2 alb. — item vur mois 1 sh. — item vur důben 51/2 alb. — item vur antvoigel ind ander voigel 101/2 alb. — item vur oûfst 3 sh. [26] Item des vridags: vur visch 2 overlentze gulden min 4 sh. — item vur stockvisch 2 mr.— item vur eier 11 alb. 9 d. — item vur mois, olloch 2 sh. 3 d. —item vur botter 6 alb. 9 d. — item vur oufst 2 sh. — item vur win 41/2 alb. — item goitzgelt 2 sh. — item vur mele 1 sh. — item vur win 1 mr. 6 d. 25 [27] Item des satersdags: vur eier 31/2 alb. — item vur oufst 2 sh. — item vur butter 7 alb. — item vur stockvisch 12 alb. — item vur essich 1 sh. 3 d. — item vur kreefz 4 alb. — item vur cleine visch 5 sh. — item vur kruit 4 alb. — item vur win 9 alb. [28] Item des sondags: vur hamelfleisch 21 alb. — item vur speck 6 alb. — item vur hoinre 2 mr. — item vur mois, moirren 4 sh. — item vur vogel 3 alb. 3 d. — item vur win 9 sh. — item 30 vur oufst 3 sh. — item vur broit zu Franckfort gessen 26 mr. 8 sh. e — item vur win up dat kerf 7 gedronken 8 mr. 2 sh. 9 d. [29] Item des maindags: vur speck ind spickspeck ind hamelfleisch 251/2 alb. — item vur hoinre 151/2 alb. — item vur mois, roeben 2 sh. — item vur oufst, mostart 3 sh. — item vur win 4 sh. — item vur kruit 6 sh. [30] Item des dinstags: vur vleisch 23 alb. — item vur oufst 3 sh. 3 d..— item vur mois, ulloch, moirren 2 sh. — item vur bier 4 sh. — item vur kruit 4 sh. [31] Item des gudesdags: vur hemelfleisch, speck 22 alb. — item vur hoinre 3 mr. min 1 sh. — item vur oufst 3 sh. — item vur kreefz 3 alb. — item vur mois, olloch, moirren 3 sh. — item vur stockvisch 3 alb. — item vur eier 3 sh. — item vur antvoigel 3 alb. min 2 d. — item vur butter 40 3 sh. — item vur essich 1 sh. 3 d. — item dat winkerf afzuleigen leûft vur 111/2 mr. — item vur visch 3 sh. [32] Item des dornsdags: vûr vleisch 17 alb. — item mois, moirren, ulloch 4 sh. — item vur kerzen 11 alb. — item vur broit in dat schiffe ind in die herberge 5 mr. 4 sh. — item vur vogel 4 sh. — item vur win 6 sh. — item vur houlz ind voirloin 2 mr. 2 sh. — item vur oufst 3 sh. — item vur mostart 1 sh. — item vur win dat kerf afgelacht 7 mr. 8 sh. — item vur kruit 7 sh. f. [33] Item des fridags: vur stockvisch 9 alb. — item vur eier 6 alb. — item vur butter 91/2 alb. — item vur kreefz 6 alb. — item vur meil, essich 2 sh. — item vur zuker 5 alb. — item Heynsgin vur haver ind heuwe 41/2 mr. — item vur win in dat schiff in der affart 27 alb. 9 d. — item vur broit 3 alb. — item vur schollen ind ander vische 16 alb. — item vur vische 8 alb. — item vur vische 15 alb.; ind dese vische wurden vur zweene dage gegoulden. — item vur schollen 2 mr. — 50 35 45 Juni 8 Juni 9 Jиni 2? a) dieser Posten ist von der auf S. 637 Var. b erwäknien Hand geschrieben. b) kier endet fol. 4b; es folgt die Seiten- summe Summa 48 mr. c) dieser Posten ist ton der auf S. 637 Var. b erwähnten Hand geschrieben. d) hier endet fol. 5a; es folgt die Seitensumme Summa 59 mr. 4 sh. e) hier endet fol. 5 b; es folgt die Seitensumme Summa 63 mr. 10 sh. 9 d. 1) hier endet fol. 6a; es folgt die Seitensumme Summa 64 mr. 1 sh. 1 d. Ingwer. Krebs. Mehl. Kaninchen. Siegelwachs. Enten. Kerbe, also Wein, der angekerbt, angekreidet worden war. Vgl. in art. 31 winkerf, d. i. Wein- schuld. 6 55
Strana 639
K. Kosten nr. 260-268. 639 item vur eier 6 alb, — item vur butter 5 alb. 9 d. — item vur broit 9 alb. — item goitzgelt 2 sh. — item zo Maentz in der herbergen vur win 21 alb. — item zo scheren 5 alb. — item Heynsgin ! pert 3 alb. [34] Item des satersdags: var win in dat schiff 19 alb. — item vur oufst 3 sh. — item goitz- Juni 23 gelt 4 sh. — item zo Roidesheym vur win 8 alb. — item zo Sent Gewere? vur win 6 alb. — item 5 vur broit, eier, essich 9 alb. [35] Item des sondags: zo Coyvelentz vur win in dat schiff 23 alb. — item vur broit 6 alb. — Juni 24 . item vur oufst 2 sh. — item goitzgelt 2 sh. — item vur vleisch, speck 35 alb. — item vur hoinre 16 alb. — item vur win 15 alb. — item vur broit 4 alb.s. Summa heivan 456 mr. 1 d. 3. 10 Summa sumarum van der zerunge 559 mr. 10 sh. 8 d.4; facit 1839 gulden oufferlentze 9 mr. 10 sh. 8 d. [36] Item wir bain untfangen van der gudesdaigs kameren 500 overlentze gulden. — item wir hain noch untfangen van Johans Neven van Coelne 800 oyverlentze gulden, die unse herren uns bi iem santen 15 [37] Item 5 des hain wir dit herna geschrevem uisgegeven ain die zeronge: Summa b untfangen 1300 gulden offerlentz. item in dav ierste mins herren gnaden van Triere vur die confirmacie © 700 oyverlentze gulden. — item den schriveren in der cancellrien vur dieselve confirmacie 100 overlentze gulden. — item mins herren kamerlingen ind dorwarteren van Trier 6 overlentze gulden. — item dem portzener 3 mr. — item vur die floitze 7 mins herren schriveren van Trier 10 overlentze gulden 6 alb. — item min herren van Wijnsberg 20 20 overlentze gulden. — item sime kneicht 1 overlentzen gulden. — item dem herren Neychburch 8 50 oyverlentze gulden. — item dem markgraven van Routlyncke 50 overlentze gulden. — item sime diener 2 overlentz guiden. — item her Caspar Slick 50 overlentz guiden. — item vur die ladinge her Gerart van Reyde ind Arnolt van Odenkirehen 4 oyverlentze gulden. — item Joirgen Hoittellen 10 overlentze gulden. 26 a) hier endet fol. 6b; es folgt die Seitensumme Summa 56 mr. 11 sh. 6 à. 8. 687 Var. b erwähnten Hand her. ! Vgl. art. 45. ? Sankt Goar. 30 ? Die Summe stimmt nicht. Die Zusammen- zählumg, der in den artt. 6-35 enthaltenen Posten ergibt nur 455 mr. 4 sh. 1 d. Die Summe bleibt auch unrichtig, wenn man, ohne den vermutlich in art. 16 steckenden Fehler. [vgl. S. 637] Var. c zu 36 beachten, die Summen der einzelnen Seiten, wie sie auf den unteren Rändern angegeben sind (vgl. die Varianten), zusammenrechnet; man erhält nur 455 mr. 8 sh. 1 d. * Diese Summe ist natürlich auch wnrichtig. Sie « muß lauten 559 mr. 2 sh. 7 d., bezw. 139 Gulden 3 mr. 2 sh. 7 d. 5 Der ganze art. 37 und einzélnes aus den artt. 42 und 45 sind auch in einer kurzen Zu- sammenstellung der Ausgaben mitgeteilt , die sich 45 unter der Überschrift Rechenschaft der herren, die zo Franckfort umb die confirmacie geschickt wairen in Köln Stadt-A. Köln und das Reich nr. 412 (not. chart. coaeva) findet. Sie enthält außerdem noch Folgendes: item haint die geschickde herren vur- 50 schreven verzert ind uisgegeven vur schiffloen, kneichte- loen ind gereitschaft up- ind avezovueren, ind sint 90 dage uisgeweist ind waeren die herren her Johan van Heymbach, her Godert van deme Wasservass, her Johan van Stummel ind Wilhelm van Lijskirchen, 55 2094 overlentze gulden 9 sh. 8 d. — item geschenkt Wilhelm Hix, der mit den vurschreven herren ge- reist was, 4 schilde. — item gegeven umb beden willen des koninks Luyss van Hoeto 100 overlentze Devtsche Reichatags-Akten XVI. Summa 1000 ind 4 oufferlentze gulden. b) die Summenangabe vührt von. der gulden, die hei in deme boiche receptorum vur ave- loisonge 7 jare des winz appens gegeven hatte; 100 overlentze gulden. — summa deser vurschreven parcellen koempt up 5354 mr. 9 sh. 8 d. Dieser Gesamtbetrag entspricht dem oben am Schluß des art. 46 genannten, wenn man dem letzteren die eben angeführten 4 Schilde und 100 Gulden = 428 Mark hinzwrechnet. Daß die für Löhne und Zehrung angesetzte Summe niedriger als die S. 640 Anm. 13 errechnete ist, erklärt sich daraus, daß die in den artt. 42 und 45 genannten Ausgaben für einen Geleitsbrief und einen Zollbrief, zusammen 18 Gulden, mit denjenigen des art. 37 vereinigt, also von den 2277/2 Gulden abgezogen sind. * Es handelte sich um die Bestátigung eines aus Basel 1433 Sa. v. Katherinen tag [Nov. 21] da- tierten Befehls K. Sigmunds an den Landrichter in Nürnberg Ritter Conrat Truchsess, die in der Klage Conrats von der Cappellen ergangene Ladung Kólns vor das Landgericht zu Nürnberg und etwa in der Sache geschehene Schritte rückgängig zu machen und Klage und Kläger an ihn (den Kaiser) zu verweisen [vgl. Altmann nr. 9826]. Die Urkunde ist ausgestellt in Franckfort Mo. n. Margarete [Juli 16] anno 42 v. 3 (Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch O fol. 232ab cop. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 720). * Flóffe. * Der Haushofmeister des Königs Hans von Neipperg. 81
K. Kosten nr. 260-268. 639 item vur eier 6 alb, — item vur butter 5 alb. 9 d. — item vur broit 9 alb. — item goitzgelt 2 sh. — item zo Maentz in der herbergen vur win 21 alb. — item zo scheren 5 alb. — item Heynsgin ! pert 3 alb. [34] Item des satersdags: var win in dat schiff 19 alb. — item vur oufst 3 sh. — item goitz- Juni 23 gelt 4 sh. — item zo Roidesheym vur win 8 alb. — item zo Sent Gewere? vur win 6 alb. — item 5 vur broit, eier, essich 9 alb. [35] Item des sondags: zo Coyvelentz vur win in dat schiff 23 alb. — item vur broit 6 alb. — Juni 24 . item vur oufst 2 sh. — item goitzgelt 2 sh. — item vur vleisch, speck 35 alb. — item vur hoinre 16 alb. — item vur win 15 alb. — item vur broit 4 alb.s. Summa heivan 456 mr. 1 d. 3. 10 Summa sumarum van der zerunge 559 mr. 10 sh. 8 d.4; facit 1839 gulden oufferlentze 9 mr. 10 sh. 8 d. [36] Item wir bain untfangen van der gudesdaigs kameren 500 overlentze gulden. — item wir hain noch untfangen van Johans Neven van Coelne 800 oyverlentze gulden, die unse herren uns bi iem santen 15 [37] Item 5 des hain wir dit herna geschrevem uisgegeven ain die zeronge: Summa b untfangen 1300 gulden offerlentz. item in dav ierste mins herren gnaden van Triere vur die confirmacie © 700 oyverlentze gulden. — item den schriveren in der cancellrien vur dieselve confirmacie 100 overlentze gulden. — item mins herren kamerlingen ind dorwarteren van Trier 6 overlentze gulden. — item dem portzener 3 mr. — item vur die floitze 7 mins herren schriveren van Trier 10 overlentze gulden 6 alb. — item min herren van Wijnsberg 20 20 overlentze gulden. — item sime kneicht 1 overlentzen gulden. — item dem herren Neychburch 8 50 oyverlentze gulden. — item dem markgraven van Routlyncke 50 overlentze gulden. — item sime diener 2 overlentz guiden. — item her Caspar Slick 50 overlentz guiden. — item vur die ladinge her Gerart van Reyde ind Arnolt van Odenkirehen 4 oyverlentze gulden. — item Joirgen Hoittellen 10 overlentze gulden. 26 a) hier endet fol. 6b; es folgt die Seitensumme Summa 56 mr. 11 sh. 6 à. 8. 687 Var. b erwähnten Hand her. ! Vgl. art. 45. ? Sankt Goar. 30 ? Die Summe stimmt nicht. Die Zusammen- zählumg, der in den artt. 6-35 enthaltenen Posten ergibt nur 455 mr. 4 sh. 1 d. Die Summe bleibt auch unrichtig, wenn man, ohne den vermutlich in art. 16 steckenden Fehler. [vgl. S. 637] Var. c zu 36 beachten, die Summen der einzelnen Seiten, wie sie auf den unteren Rändern angegeben sind (vgl. die Varianten), zusammenrechnet; man erhält nur 455 mr. 8 sh. 1 d. * Diese Summe ist natürlich auch wnrichtig. Sie « muß lauten 559 mr. 2 sh. 7 d., bezw. 139 Gulden 3 mr. 2 sh. 7 d. 5 Der ganze art. 37 und einzélnes aus den artt. 42 und 45 sind auch in einer kurzen Zu- sammenstellung der Ausgaben mitgeteilt , die sich 45 unter der Überschrift Rechenschaft der herren, die zo Franckfort umb die confirmacie geschickt wairen in Köln Stadt-A. Köln und das Reich nr. 412 (not. chart. coaeva) findet. Sie enthält außerdem noch Folgendes: item haint die geschickde herren vur- 50 schreven verzert ind uisgegeven vur schiffloen, kneichte- loen ind gereitschaft up- ind avezovueren, ind sint 90 dage uisgeweist ind waeren die herren her Johan van Heymbach, her Godert van deme Wasservass, her Johan van Stummel ind Wilhelm van Lijskirchen, 55 2094 overlentze gulden 9 sh. 8 d. — item geschenkt Wilhelm Hix, der mit den vurschreven herren ge- reist was, 4 schilde. — item gegeven umb beden willen des koninks Luyss van Hoeto 100 overlentze Devtsche Reichatags-Akten XVI. Summa 1000 ind 4 oufferlentze gulden. b) die Summenangabe vührt von. der gulden, die hei in deme boiche receptorum vur ave- loisonge 7 jare des winz appens gegeven hatte; 100 overlentze gulden. — summa deser vurschreven parcellen koempt up 5354 mr. 9 sh. 8 d. Dieser Gesamtbetrag entspricht dem oben am Schluß des art. 46 genannten, wenn man dem letzteren die eben angeführten 4 Schilde und 100 Gulden = 428 Mark hinzwrechnet. Daß die für Löhne und Zehrung angesetzte Summe niedriger als die S. 640 Anm. 13 errechnete ist, erklärt sich daraus, daß die in den artt. 42 und 45 genannten Ausgaben für einen Geleitsbrief und einen Zollbrief, zusammen 18 Gulden, mit denjenigen des art. 37 vereinigt, also von den 2277/2 Gulden abgezogen sind. * Es handelte sich um die Bestátigung eines aus Basel 1433 Sa. v. Katherinen tag [Nov. 21] da- tierten Befehls K. Sigmunds an den Landrichter in Nürnberg Ritter Conrat Truchsess, die in der Klage Conrats von der Cappellen ergangene Ladung Kólns vor das Landgericht zu Nürnberg und etwa in der Sache geschehene Schritte rückgängig zu machen und Klage und Kläger an ihn (den Kaiser) zu verweisen [vgl. Altmann nr. 9826]. Die Urkunde ist ausgestellt in Franckfort Mo. n. Margarete [Juli 16] anno 42 v. 3 (Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch O fol. 232ab cop. ch. coaeva; vgl. Chmel nr. 720). * Flóffe. * Der Haushofmeister des Königs Hans von Neipperg. 81
Strana 640
640 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. [38] Item in der upfart zu Remaigen 1 zo beddescheir 3 mr. — item dem gesinde drinkgelt 6 sh. Item zo Boparden2 zo beddescheir 2 Arnoldi-gulden. — item dem gesinde drinkgelt 1 mr. [39] [40] Item zo Roedesheym3 zo beddescheir 1 overlentzen gulden. — item dem gesinde 4 alb. [41] Item dem geleitzman van Erbach zo Maentze 1 overlentzen gulden. — item dem knecht zo drinkgelde 4 alb. — item zo Maentz 4 zo beddescheir 6 mr. — item dem gesinde zu drinkgelde 4 alb. 5 [42] Item dem geleitzman van dem Heufde5 bis zu Franckfurt 1 overlentzen gulden. — item dem knecht 4 alb. — item dem geleitzman, der die pert zo Mentze geleit 4 alb. — item dem stürman, der uns up dem Meûne stuirde 14 alb. — item den speelluden 1 mr. — item zwein schiffkneichten 9 dage, ieder daigs 1 mr.; facit 9 mr. — item vur den geleitzbrief untgain die misse van herzoige Lodewich van Beyeren 4 overlentze gulden. — item reiter Haustze einen schilt. — item zwein lûten- 10 slegeren 4 alb. — item vur eine laide 11 alb. — item dem parssavant6, der na mime junker van Nassauwe gereden was, 2 overlentze gulden. — item die steide schenkden7 des coeninx důrwarden 12 gulden; danaf goulden wir 16 alb. — item dem bartscherer, der uns alle schoir zu Franckfurt, 29 alb. — item Claisgin einen Arnoldi-gulden. — item mins herren boiden van Trier 6 alb. 2. — item als wir zo Franckfurt upbraichen 8, der mait Annen zo drinkgelde 3 overlentze gulden. — item den 15 zwein maeden 1 overlentz gulden. — item den jongen 3 alb. [43] Item in der affart dem geleitzmanne van Franckfurt zo Mentze 1 overlentz gulden. — item dem knecht drinkgelt 4 alb. — item dem schifmanne, der uns van Franckfort bis zu Maentze stürde ind mit vier perden voirte, 5 overlentze gulden 1 mr. — item zo Maentze? zo beddescheir 5 mr. — item dem gesinde drinkgelt 4 alb. [44] Item dem geleitzman van Rodesheym bis zu Erenfelcz 1 overlentz gulden. — item dem kneicht drinkgelt 4 alb. — item zo Coyvelentz 10 zo bedescheir 1 overlentzen gulden. — item dem ge- sinde drinkgelt 4 alb. — item dem man, der uns zo Covelentz inliesse, 6 sh. [45] Item 11 roeknechten 11, ieder einen 1 gulden; facit 11 overlentz gulden. — item drin roe- knechten up dem Meûne 12 alb. — item dem voirman Heynskin win 4 overlentze gulden. — item vur 25 einen assack 12 1 overlentz gulden ind 5 alb. — item van dem huise, da wir die leen upsaigen ind b untfangen, 11/2 overlentzen gulden. — item noch vur drinkgelt 20 alb. — item her Johan van Stummel gegeven, do wir schieden, 4 overlentze gulden. — item € vur den tolbreif den tolner zo Boparden ind zo Engers van der floitzen 14 oufferlentze gulden d. [46] Item e do man den mast uprichte vur win 5 sh. — item vur raim 2 alb. — item vur holze 3o zu Franckfurde 2 alb. — item den knechten, die dat schiff an den torn schalden, 4 alb. — item vur 1 roider zo Francfurt 2 sh. — item vur dat schiff hie zo Coelne anzovoeren 3 alb. — item Hennen von Mentz van 30 daigen, dat wir uiswaeren, 20 mr. loins. — item Herman zo loin 15 mr. — item dem koche 15 mr. — item dem knecht 10 mr. f. Summa g van loin, beddescheir ind drinkgelt 350 mr. 11 sh.; facit 871/2 gulden ouffer- 35 lentz 11 sh. 13. Summa van alme usgeiven: 1231 gulden offerlentz 2 mr. 9 sh. 8 d. Item dis untfangen 1300 gulden offerlentz 14. Rest, dat wir unsen herren schuldich bleiven, 68 gulden offerlentz 1 mr. 2 sh. 4 d.15. 20 11442) Мai 26 bis Juni 24 a) hier endet fol. 8 b; es folgt die Seitensumme Summa 82 mr. 8 sh. b) fehll in der Vorlage. c) dieser Posten ist 40 von der S. 687 Var. b erwälnten Hand geschrieben. d) hier endet fol. 9 a; es folgt die Seitensumme Summa 205 mr. 10 sh. e) über den in art. 46 enthaltenen Posten steht: Henne van Mentze; das ist aber nicht so zu verstehen, als ob sich alle diese Posten auf Henne bezichen, sondern diese Bemerkung dient nur als Hinweis auf den siebenten, Henne betreffenden Posten. f) als Summe aller in art. 46 enthaltenen Posten ist unter dem letsten Posten an- gegeben: Summa 62 mr. 5 sh. g) alles Folgende ist ron der S. 687 Var. b erwähnien Hand geschrieben. 45 1 Vgl. art. 7. Vgl. art. 8. Vgl. art. 9. Vgl. art. 10. Vgl. ebenda. Unterherold. Vgl. nr. 260 art. 8. Am 22. Juni. Vgl. art. 33. Vgl. art. 33. Vgl. art. 35. 11 Ruderknechte. 12 Vermutlich Asch, Schüssel (vgl. Lexer, Mhd. Wörterbuch 1, 100 und 102). Oder ist an assatura, 2 s 5 6 9 10 Braten, zu denken? Vgl. Thesaurus linguae la- tinae 2, 848, auch 939 (unter assus). 1s Rechnet man zu den 871/2 Gulden 11 sh. die am Schluß des art. 35 stehende Summe hinzu, so erhält man 2271/2 Gulden 9 sh. 8 d. Dieser Be-50 trag und der am Schluß des art. 37 genannte er- geben den oben mitgeteilten Gesamtbetrag. Vgl. auch S. 639 Anm. 5. 14 Vgl. art. 36. 15 Die Summe der Ausgaben betrug in Wahrheit 55 1231 fl. 2 mr. 5 sh. 7 d. (vgl. den S 639 Anm. 3 nachgewiesenen Fehler) oder vielmehr 1338 fl. 2 mr. 5 sh. 7 d. (vgl. S. 639 Anm. 5). Die Gesandten
640 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. [38] Item in der upfart zu Remaigen 1 zo beddescheir 3 mr. — item dem gesinde drinkgelt 6 sh. Item zo Boparden2 zo beddescheir 2 Arnoldi-gulden. — item dem gesinde drinkgelt 1 mr. [39] [40] Item zo Roedesheym3 zo beddescheir 1 overlentzen gulden. — item dem gesinde 4 alb. [41] Item dem geleitzman van Erbach zo Maentze 1 overlentzen gulden. — item dem knecht zo drinkgelde 4 alb. — item zo Maentz 4 zo beddescheir 6 mr. — item dem gesinde zu drinkgelde 4 alb. 5 [42] Item dem geleitzman van dem Heufde5 bis zu Franckfurt 1 overlentzen gulden. — item dem knecht 4 alb. — item dem geleitzman, der die pert zo Mentze geleit 4 alb. — item dem stürman, der uns up dem Meûne stuirde 14 alb. — item den speelluden 1 mr. — item zwein schiffkneichten 9 dage, ieder daigs 1 mr.; facit 9 mr. — item vur den geleitzbrief untgain die misse van herzoige Lodewich van Beyeren 4 overlentze gulden. — item reiter Haustze einen schilt. — item zwein lûten- 10 slegeren 4 alb. — item vur eine laide 11 alb. — item dem parssavant6, der na mime junker van Nassauwe gereden was, 2 overlentze gulden. — item die steide schenkden7 des coeninx důrwarden 12 gulden; danaf goulden wir 16 alb. — item dem bartscherer, der uns alle schoir zu Franckfurt, 29 alb. — item Claisgin einen Arnoldi-gulden. — item mins herren boiden van Trier 6 alb. 2. — item als wir zo Franckfurt upbraichen 8, der mait Annen zo drinkgelde 3 overlentze gulden. — item den 15 zwein maeden 1 overlentz gulden. — item den jongen 3 alb. [43] Item in der affart dem geleitzmanne van Franckfurt zo Mentze 1 overlentz gulden. — item dem knecht drinkgelt 4 alb. — item dem schifmanne, der uns van Franckfort bis zu Maentze stürde ind mit vier perden voirte, 5 overlentze gulden 1 mr. — item zo Maentze? zo beddescheir 5 mr. — item dem gesinde drinkgelt 4 alb. [44] Item dem geleitzman van Rodesheym bis zu Erenfelcz 1 overlentz gulden. — item dem kneicht drinkgelt 4 alb. — item zo Coyvelentz 10 zo bedescheir 1 overlentzen gulden. — item dem ge- sinde drinkgelt 4 alb. — item dem man, der uns zo Covelentz inliesse, 6 sh. [45] Item 11 roeknechten 11, ieder einen 1 gulden; facit 11 overlentz gulden. — item drin roe- knechten up dem Meûne 12 alb. — item dem voirman Heynskin win 4 overlentze gulden. — item vur 25 einen assack 12 1 overlentz gulden ind 5 alb. — item van dem huise, da wir die leen upsaigen ind b untfangen, 11/2 overlentzen gulden. — item noch vur drinkgelt 20 alb. — item her Johan van Stummel gegeven, do wir schieden, 4 overlentze gulden. — item € vur den tolbreif den tolner zo Boparden ind zo Engers van der floitzen 14 oufferlentze gulden d. [46] Item e do man den mast uprichte vur win 5 sh. — item vur raim 2 alb. — item vur holze 3o zu Franckfurde 2 alb. — item den knechten, die dat schiff an den torn schalden, 4 alb. — item vur 1 roider zo Francfurt 2 sh. — item vur dat schiff hie zo Coelne anzovoeren 3 alb. — item Hennen von Mentz van 30 daigen, dat wir uiswaeren, 20 mr. loins. — item Herman zo loin 15 mr. — item dem koche 15 mr. — item dem knecht 10 mr. f. Summa g van loin, beddescheir ind drinkgelt 350 mr. 11 sh.; facit 871/2 gulden ouffer- 35 lentz 11 sh. 13. Summa van alme usgeiven: 1231 gulden offerlentz 2 mr. 9 sh. 8 d. Item dis untfangen 1300 gulden offerlentz 14. Rest, dat wir unsen herren schuldich bleiven, 68 gulden offerlentz 1 mr. 2 sh. 4 d.15. 20 11442) Мai 26 bis Juni 24 a) hier endet fol. 8 b; es folgt die Seitensumme Summa 82 mr. 8 sh. b) fehll in der Vorlage. c) dieser Posten ist 40 von der S. 687 Var. b erwälnten Hand geschrieben. d) hier endet fol. 9 a; es folgt die Seitensumme Summa 205 mr. 10 sh. e) über den in art. 46 enthaltenen Posten steht: Henne van Mentze; das ist aber nicht so zu verstehen, als ob sich alle diese Posten auf Henne bezichen, sondern diese Bemerkung dient nur als Hinweis auf den siebenten, Henne betreffenden Posten. f) als Summe aller in art. 46 enthaltenen Posten ist unter dem letsten Posten an- gegeben: Summa 62 mr. 5 sh. g) alles Folgende ist ron der S. 687 Var. b erwähnien Hand geschrieben. 45 1 Vgl. art. 7. Vgl. art. 8. Vgl. art. 9. Vgl. art. 10. Vgl. ebenda. Unterherold. Vgl. nr. 260 art. 8. Am 22. Juni. Vgl. art. 33. Vgl. art. 33. Vgl. art. 35. 11 Ruderknechte. 12 Vermutlich Asch, Schüssel (vgl. Lexer, Mhd. Wörterbuch 1, 100 und 102). Oder ist an assatura, 2 s 5 6 9 10 Braten, zu denken? Vgl. Thesaurus linguae la- tinae 2, 848, auch 939 (unter assus). 1s Rechnet man zu den 871/2 Gulden 11 sh. die am Schluß des art. 35 stehende Summe hinzu, so erhält man 2271/2 Gulden 9 sh. 8 d. Dieser Be-50 trag und der am Schluß des art. 37 genannte er- geben den oben mitgeteilten Gesamtbetrag. Vgl. auch S. 639 Anm. 5. 14 Vgl. art. 36. 15 Die Summe der Ausgaben betrug in Wahrheit 55 1231 fl. 2 mr. 5 sh. 7 d. (vgl. den S 639 Anm. 3 nachgewiesenen Fehler) oder vielmehr 1338 fl. 2 mr. 5 sh. 7 d. (vgl. S. 639 Anm. 5). Die Gesandten
Strana 641
K. Kosten nr. 260-268. 641 10 264. Schenkungen 1 Frankfurts an Kanzlei-, Gerichts- und Hofbeamte des Königs. [1442 11442 2ю. zwischen Mai 29 und Juli 192 Frankfurt.] Mai 29 und Juli 19] C aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta IV fol. 12a conc. chart., geschrieben und korrigiert vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner. Uberschrift Des rades schenke, als hernach ge- schriben steet, wart in sinen koniglichen hoff geschankt. A coll. ebenda fol. 38b conc. chart., von derselben Hand wie C geschrieben. Uberschrift Bi konig Friderich geschenkt worden. Die Artikel sind hier anders angeordnet; es folgen sich: 10. 11. 13. 4-6. 9. 8. 1-3. 14. 12. 15. Der art. 7 fehlt. Auch der Wortlaut ist nicht immer genau derselbe wie in C. F coll. ebenda Wahltagsacta Tom. II fol. 176 ab cop. chart. coaeva, Abschrift von C und anscheinend ergänst aus A. Uberschrift Nota des radis schenke usw. wie in C. Gedruckt bei Römer-Buchner S. 115-116 aus F. 15 20 25 [1] Item dem bischof von Triere, der uf daz male oberster canzeller waz, einen becher. kostet 63 gulden. Item meister Heinrich Leubing, sim a vicecanceller, 10 b gulden. [2] Item den c andern drin schribern (prothonotarien) in der canzelli 15 gulden d. [3] Item dem hoferichter, dem von Nuwenare, 32 gulden e. [4] [5] Item hern Johan Gijseler hofegerichtsschriber 10 gulden. Item Loe, sim f jungen schriber, 2 gulden. [6] Item den procuratoribus daran schankte man den win. [7] Item g 25 gulden her Caspar Slick h, der wider zu hofe und mit den steden wol dran waz. [8] Item dem kammermeister, der gar heimlich und nahe bi dem konge was und dem rad sin [9] eren warb, 32 gulden. [10] Item i 10 k gulden 8 bosunern. [11] Item 2 gulden Romenrich, dem 1 heralde. [12] Item 2 gulden andern sinen zwein heralden. [13] Item 7 gulden 7 boden, ridenden und geenden. [14] Itemm den inner und usser dorhutern 6 gulden. [15] Item 1 gulden n des herzogen von Sassen heralden. s0 265. Ausgaben Nürnbergs aus Anlaß des Frankfurter Reichstags und der Krönungs- fahrt K. Friedrichs nach Aachen. 1442 Mai 30 bis November 7. 1442 Mai 30 bis Nov. 7 Aus Nürnberg Kreis A. Jahresregister IV fol. 463b. 468a passim, nott. chart. coaevae. [1. In der 5. Bürgermeisterperiode des Rechnungsjahres 1442�1443, d. i. feria 4. ante corporis Christi bis feria 4. ante Petri et Pauli apostolorum:] [1a] item 2 lb. n. 7 sh. eim boten gen Franck- 35 furt zu Karln Holtzschuher und Berchtolden Volekmeir, als wir in schriben und abschrift und antwort mitsanten des briefs und schrifte, als uns Mangolt freigreve zum Freienhagen geschriben hette von Peter Rieters, unsers ratgesellen, und Hannsen Vischers, unsers burgers wegen. [15] item 1 lb. n. 9 sh. 4 hlr. hat Berchtolt Nûtzel verzert geinr Cadoltzpurg ad marchionem, als er sein gnad bate, meister Hansen Marquardi, unserm ratschreiber, seinr gnaden geleite zuzuschicken 3, als wir in in merk- 40 lichen unsern sachen vertigten zu den obgemelten unsern ratsfrewnden, die mit unserm herrn kunig zu der cronung zugen. 1442 Mai 30 bis Juní 27 45 a) F sin. b) ist in C korr. aus 12. c) C suerst den andern schribern gemeinlich 20 gulden [ogl. S. 631 Anm. 8]. dann korr. wie oben; in A lautet der Artikel: item den andern schribern in der canzellie, den drin prothono- tarien 15 gulden und den jungen gesellen 5 gulden. nota. iß worden den andern darnach auch 15 gulden. d) F add. nota. in worden darnach aber 15. e) in A fehll hier und in den artt. 5 und 6 die geschenkte Summe. f) A sim diener statt sim jungen schriber. g) art. 8 fehlt in C, in F ist er zwischen art. 5 und 6 nachgetragen. h) A om. Slick — waz. i) A primo. k) in A korr. für 8. 1) A add. obersten. m) in A lautet der Artikel nur item dorhutern. n) A add. eim. erübrigten also nicht 68 fl. 1 mr. 6 sh. 5 d., 50 sondern hatten noch 38 fl. 2 mr. 5 sh. 7 d. zu fordern. Man vergleiche nr. 260 artt. 7i-71. Laut nr. 147 art. 1 wurden die in den artt. 10, 11 und 14 genannten Schenkungen am 29. Mai beschlossen, und die an Schlick (art. 8) laut art. 16 am 19. Juli. Diese Daten sind als die Grenzen zu betrachten, innerhalb deren auch die andern Schenkungen erfolgten. 3 Marquardi brachte die Krönungskleinodien nach Aachen. Vgl. art. 4a und nr. 111. 81 .*
K. Kosten nr. 260-268. 641 10 264. Schenkungen 1 Frankfurts an Kanzlei-, Gerichts- und Hofbeamte des Königs. [1442 11442 2ю. zwischen Mai 29 und Juli 192 Frankfurt.] Mai 29 und Juli 19] C aus Frankfurt Stadt-A. Wahltagsacta IV fol. 12a conc. chart., geschrieben und korrigiert vom Stadtschreiber Nikolaus Uffsteiner. Uberschrift Des rades schenke, als hernach ge- schriben steet, wart in sinen koniglichen hoff geschankt. A coll. ebenda fol. 38b conc. chart., von derselben Hand wie C geschrieben. Uberschrift Bi konig Friderich geschenkt worden. Die Artikel sind hier anders angeordnet; es folgen sich: 10. 11. 13. 4-6. 9. 8. 1-3. 14. 12. 15. Der art. 7 fehlt. Auch der Wortlaut ist nicht immer genau derselbe wie in C. F coll. ebenda Wahltagsacta Tom. II fol. 176 ab cop. chart. coaeva, Abschrift von C und anscheinend ergänst aus A. Uberschrift Nota des radis schenke usw. wie in C. Gedruckt bei Römer-Buchner S. 115-116 aus F. 15 20 25 [1] Item dem bischof von Triere, der uf daz male oberster canzeller waz, einen becher. kostet 63 gulden. Item meister Heinrich Leubing, sim a vicecanceller, 10 b gulden. [2] Item den c andern drin schribern (prothonotarien) in der canzelli 15 gulden d. [3] Item dem hoferichter, dem von Nuwenare, 32 gulden e. [4] [5] Item hern Johan Gijseler hofegerichtsschriber 10 gulden. Item Loe, sim f jungen schriber, 2 gulden. [6] Item den procuratoribus daran schankte man den win. [7] Item g 25 gulden her Caspar Slick h, der wider zu hofe und mit den steden wol dran waz. [8] Item dem kammermeister, der gar heimlich und nahe bi dem konge was und dem rad sin [9] eren warb, 32 gulden. [10] Item i 10 k gulden 8 bosunern. [11] Item 2 gulden Romenrich, dem 1 heralde. [12] Item 2 gulden andern sinen zwein heralden. [13] Item 7 gulden 7 boden, ridenden und geenden. [14] Itemm den inner und usser dorhutern 6 gulden. [15] Item 1 gulden n des herzogen von Sassen heralden. s0 265. Ausgaben Nürnbergs aus Anlaß des Frankfurter Reichstags und der Krönungs- fahrt K. Friedrichs nach Aachen. 1442 Mai 30 bis November 7. 1442 Mai 30 bis Nov. 7 Aus Nürnberg Kreis A. Jahresregister IV fol. 463b. 468a passim, nott. chart. coaevae. [1. In der 5. Bürgermeisterperiode des Rechnungsjahres 1442�1443, d. i. feria 4. ante corporis Christi bis feria 4. ante Petri et Pauli apostolorum:] [1a] item 2 lb. n. 7 sh. eim boten gen Franck- 35 furt zu Karln Holtzschuher und Berchtolden Volekmeir, als wir in schriben und abschrift und antwort mitsanten des briefs und schrifte, als uns Mangolt freigreve zum Freienhagen geschriben hette von Peter Rieters, unsers ratgesellen, und Hannsen Vischers, unsers burgers wegen. [15] item 1 lb. n. 9 sh. 4 hlr. hat Berchtolt Nûtzel verzert geinr Cadoltzpurg ad marchionem, als er sein gnad bate, meister Hansen Marquardi, unserm ratschreiber, seinr gnaden geleite zuzuschicken 3, als wir in in merk- 40 lichen unsern sachen vertigten zu den obgemelten unsern ratsfrewnden, die mit unserm herrn kunig zu der cronung zugen. 1442 Mai 30 bis Juní 27 45 a) F sin. b) ist in C korr. aus 12. c) C suerst den andern schribern gemeinlich 20 gulden [ogl. S. 631 Anm. 8]. dann korr. wie oben; in A lautet der Artikel: item den andern schribern in der canzellie, den drin prothono- tarien 15 gulden und den jungen gesellen 5 gulden. nota. iß worden den andern darnach auch 15 gulden. d) F add. nota. in worden darnach aber 15. e) in A fehll hier und in den artt. 5 und 6 die geschenkte Summe. f) A sim diener statt sim jungen schriber. g) art. 8 fehlt in C, in F ist er zwischen art. 5 und 6 nachgetragen. h) A om. Slick — waz. i) A primo. k) in A korr. für 8. 1) A add. obersten. m) in A lautet der Artikel nur item dorhutern. n) A add. eim. erübrigten also nicht 68 fl. 1 mr. 6 sh. 5 d., 50 sondern hatten noch 38 fl. 2 mr. 5 sh. 7 d. zu fordern. Man vergleiche nr. 260 artt. 7i-71. Laut nr. 147 art. 1 wurden die in den artt. 10, 11 und 14 genannten Schenkungen am 29. Mai beschlossen, und die an Schlick (art. 8) laut art. 16 am 19. Juli. Diese Daten sind als die Grenzen zu betrachten, innerhalb deren auch die andern Schenkungen erfolgten. 3 Marquardi brachte die Krönungskleinodien nach Aachen. Vgl. art. 4a und nr. 111. 81 .*
Strana 642
642 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 4442 Juní 27 bis Juli 25 1442 Juli 25 bis Aug. 22 Juni 17 [2. In der 6. Bürgermeisterperiode des Rechnungsjahres 1442-1443, d. i. feria 4. ante Petri et Pauli apostolorum bis feria 4. in festo sancti Jacobi apostoli:] [2a] item 8 sh. eim boten zu liebung, der uns briefe von unsern ratsfrewnden von Franckfurt und unser briefe widerumb dahin zu in truge. [2b] item 7 sh. eim boten zu erung, den uns unser ratsfreünd von Franckfurt her santen. [3. In der 7. Bürgermeisterperiode des Rechnungsjahres 1442-1443, d. i. feria 4. in festo sancti 5 Jacobi apostoli bis feria 4. ante Bartholomei apostoli:] [3a] item 2 lb. n. 2 sh. 8 hlr. Ulrichen Tierolt dem botten zum Karl Holczschuher gen Franckfurt. [3b] item 1 lb. n. 19 sh. 8 hlr. eim boten, den uns Karl Holtzschucher von Franckfurt her sant und uns etlich lewfe und mêre schraib des kûnglichen hoffs. [3€] item 13 sh. 8 hlr. eim boten gen Windsheim und Rotenburg von des begriffs wegen von der stette frewnden zu Franckfurt begriffen 1 und von sampnung wegen an der 10 Bünach. [3d] item 15 sh. eim boten gen Sweinfurt in eadem causa. [3e] item 5 sh. eim boten zu liebung, der uns briefe bracht von Karln Holezschucher. [3f] item 15 sh. eim boten gen Weissen- burg und Swebisch Werde in causa ut Rotemburg etc. 1442 [4. In der 8. Bürgermeisterperiode des Rechnungsjahres 1442-1443, d. i. feria 4. ante Bartholomei Aug. 22 apostoli bis feria 4. ante Mathei apostoli et ewangeliste:] [4a] item 6711/2 guldein landswerung 16 lb. 15 bis Sept. 19 15 sh. 2 hlr. kost die vart, die Karl Holtzschuher und Berchtolt Volckmeir teten mit unserm herren kunig auf den kunglichen tage gen Franckfurt von widerwertikeit der bebste und conciliis und fürer Juni17 gen Ach zu seiner gnaden krônung an dem sontag nach a Viti, mitsampt den 16 guldein, die man Conraden Woltz, unserm schreiber, zu liebung gab, als man in von des Toman Müllners sach2 wegen gen den Dewtschen herren furgenommen hinach sant, und das auch dorauf gieng, als man von vleissiger 20 bete und begerung unsers herren kunigs sinen gnaden bei meister Johansen, unserm ratschreiber, nach- sant 8 kaiser Karls claidung kron und zepter, dorin und -mit sein kunglich gnad auf den obgenanten sontag wirdiclich gekront ward, und Karl Holtzschucher 14 wochen 5 tag, Berchtolt Volckmeir 10 wochen 1 tage und Conrat Woltz 8 wochen auß waren, wann Karl Holtzschucher mit unserm herren kunig den Reyn bis gen Strospurg auf zoh. [4b] item 38 guldein n. 12 lb. 15 sh. 7 hlr. kost die vart, als 25 man nach doctori Kunhofer sant gen Regenspurg und in und Sebolt Grabner vertigt gen Franckfurt auf den rechtlichen tage, den uns unser herre kunig gen den Dewtschen herren von des diebs wegen dahin beschiden hette 4. [4c] item 16 sh. 4 hlr. eim boten, den uns doctor Kunhover von Regens- purg her sant in der Dewtschen herren sach. 1442 [5. In der 10. Bürgermeisterperiode des Rechnungsjahres 1442-1443, d. i. feria 4. post Galli bis 30 Okl. 17 feria 4. ante Martini episcopi:] [5 a] item 20 guldein meister Hansen Marquardi zu erung, als er in bis Nov. 7 unsern sachen 11 wochen bei unsern ratsfrewnden b zu Franckfurt und anderhalb gewest was. [5 b] item 50 guldein landswerung, domit man doctorem Gregôrgen Heynburg erot von sein vleiß und arbeit wegen, die er mit unsern ratsfrewnden bei unserm herren kunig in der Dewtschen herren sach zu Franckfurt und anderhalb gehabt hette. 35 11442) 266. Ausgaben Colmars aus Anlaß des Frankfurter Reichstags und der Krönung Juni 3 K. Friedrichs in Aachen. [1442] Juni 3 bis September 30. bis Sept. 30 Aus Colmar Stadt-A. Kaufhausbuch nr. 30 pag. 56 und nr. 31 pag. 2, 5, 6, 7 und 17 nott. chart. coaevae. Gedruckt (art. 6) bei Albrecht, D. Könige und Kaiser in Colmar (Colmar 1883) S. 6 40 Anm. 2 aus unserer Vorlage. (1442) Juní 3 bis 10 [1. In der Woche vom sonnentag nach unsers herren fronlichnamen tag bis zum sonnentag vor sant Barnaben tag:] item der meister Gilge reit gon Straßburg von beschribunge unsers herren des lantvogts, ouch von des spruchs wegen unsers gnedigen herren herzog Ludewigs und den von Ehen- heim ze ende und ußtrag ze bringende, ouch ze redende umb bottschaft zü unserm gnedigesten herren 45 dem kúnige, von schenken und ander sachen ze Franckfurt fúrzenemen. was 6 tage uß mit drin pferden. costet in zerunge, in pferdelon und in allem 3 lb. 7 sh. a) fehlt in der Vorlage. b) em.; Vorl. ratsfrewenden. nr. 205. 2 Vgl. nr. 153 art. 13. 3 Vgl. nr. 111. 4 Vgl. nr. 153 art. 18. Die Ladung, die auf den 21. Tag nach Ubergabe lautete, war vermut- lich im letzten Drittel des Juli erfolgt. Nürnberg schrieb darüber feria 3. ante vincula Petri [Juli 31] 50 an Karl Holzschuher und Berthold Volkmer (Nürn- berg Kreis- A. Briefbuch 15 fol. 283 ab cop. chart. coaeva).
642 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 4442 Juní 27 bis Juli 25 1442 Juli 25 bis Aug. 22 Juni 17 [2. In der 6. Bürgermeisterperiode des Rechnungsjahres 1442-1443, d. i. feria 4. ante Petri et Pauli apostolorum bis feria 4. in festo sancti Jacobi apostoli:] [2a] item 8 sh. eim boten zu liebung, der uns briefe von unsern ratsfrewnden von Franckfurt und unser briefe widerumb dahin zu in truge. [2b] item 7 sh. eim boten zu erung, den uns unser ratsfreünd von Franckfurt her santen. [3. In der 7. Bürgermeisterperiode des Rechnungsjahres 1442-1443, d. i. feria 4. in festo sancti 5 Jacobi apostoli bis feria 4. ante Bartholomei apostoli:] [3a] item 2 lb. n. 2 sh. 8 hlr. Ulrichen Tierolt dem botten zum Karl Holczschuher gen Franckfurt. [3b] item 1 lb. n. 19 sh. 8 hlr. eim boten, den uns Karl Holtzschucher von Franckfurt her sant und uns etlich lewfe und mêre schraib des kûnglichen hoffs. [3€] item 13 sh. 8 hlr. eim boten gen Windsheim und Rotenburg von des begriffs wegen von der stette frewnden zu Franckfurt begriffen 1 und von sampnung wegen an der 10 Bünach. [3d] item 15 sh. eim boten gen Sweinfurt in eadem causa. [3e] item 5 sh. eim boten zu liebung, der uns briefe bracht von Karln Holezschucher. [3f] item 15 sh. eim boten gen Weissen- burg und Swebisch Werde in causa ut Rotemburg etc. 1442 [4. In der 8. Bürgermeisterperiode des Rechnungsjahres 1442-1443, d. i. feria 4. ante Bartholomei Aug. 22 apostoli bis feria 4. ante Mathei apostoli et ewangeliste:] [4a] item 6711/2 guldein landswerung 16 lb. 15 bis Sept. 19 15 sh. 2 hlr. kost die vart, die Karl Holtzschuher und Berchtolt Volckmeir teten mit unserm herren kunig auf den kunglichen tage gen Franckfurt von widerwertikeit der bebste und conciliis und fürer Juni17 gen Ach zu seiner gnaden krônung an dem sontag nach a Viti, mitsampt den 16 guldein, die man Conraden Woltz, unserm schreiber, zu liebung gab, als man in von des Toman Müllners sach2 wegen gen den Dewtschen herren furgenommen hinach sant, und das auch dorauf gieng, als man von vleissiger 20 bete und begerung unsers herren kunigs sinen gnaden bei meister Johansen, unserm ratschreiber, nach- sant 8 kaiser Karls claidung kron und zepter, dorin und -mit sein kunglich gnad auf den obgenanten sontag wirdiclich gekront ward, und Karl Holtzschucher 14 wochen 5 tag, Berchtolt Volckmeir 10 wochen 1 tage und Conrat Woltz 8 wochen auß waren, wann Karl Holtzschucher mit unserm herren kunig den Reyn bis gen Strospurg auf zoh. [4b] item 38 guldein n. 12 lb. 15 sh. 7 hlr. kost die vart, als 25 man nach doctori Kunhofer sant gen Regenspurg und in und Sebolt Grabner vertigt gen Franckfurt auf den rechtlichen tage, den uns unser herre kunig gen den Dewtschen herren von des diebs wegen dahin beschiden hette 4. [4c] item 16 sh. 4 hlr. eim boten, den uns doctor Kunhover von Regens- purg her sant in der Dewtschen herren sach. 1442 [5. In der 10. Bürgermeisterperiode des Rechnungsjahres 1442-1443, d. i. feria 4. post Galli bis 30 Okl. 17 feria 4. ante Martini episcopi:] [5 a] item 20 guldein meister Hansen Marquardi zu erung, als er in bis Nov. 7 unsern sachen 11 wochen bei unsern ratsfrewnden b zu Franckfurt und anderhalb gewest was. [5 b] item 50 guldein landswerung, domit man doctorem Gregôrgen Heynburg erot von sein vleiß und arbeit wegen, die er mit unsern ratsfrewnden bei unserm herren kunig in der Dewtschen herren sach zu Franckfurt und anderhalb gehabt hette. 35 11442) 266. Ausgaben Colmars aus Anlaß des Frankfurter Reichstags und der Krönung Juni 3 K. Friedrichs in Aachen. [1442] Juni 3 bis September 30. bis Sept. 30 Aus Colmar Stadt-A. Kaufhausbuch nr. 30 pag. 56 und nr. 31 pag. 2, 5, 6, 7 und 17 nott. chart. coaevae. Gedruckt (art. 6) bei Albrecht, D. Könige und Kaiser in Colmar (Colmar 1883) S. 6 40 Anm. 2 aus unserer Vorlage. (1442) Juní 3 bis 10 [1. In der Woche vom sonnentag nach unsers herren fronlichnamen tag bis zum sonnentag vor sant Barnaben tag:] item der meister Gilge reit gon Straßburg von beschribunge unsers herren des lantvogts, ouch von des spruchs wegen unsers gnedigen herren herzog Ludewigs und den von Ehen- heim ze ende und ußtrag ze bringende, ouch ze redende umb bottschaft zü unserm gnedigesten herren 45 dem kúnige, von schenken und ander sachen ze Franckfurt fúrzenemen. was 6 tage uß mit drin pferden. costet in zerunge, in pferdelon und in allem 3 lb. 7 sh. a) fehlt in der Vorlage. b) em.; Vorl. ratsfrewenden. nr. 205. 2 Vgl. nr. 153 art. 13. 3 Vgl. nr. 111. 4 Vgl. nr. 153 art. 18. Die Ladung, die auf den 21. Tag nach Ubergabe lautete, war vermut- lich im letzten Drittel des Juli erfolgt. Nürnberg schrieb darüber feria 3. ante vincula Petri [Juli 31] 50 an Karl Holzschuher und Berthold Volkmer (Nürn- berg Kreis- A. Briefbuch 15 fol. 283 ab cop. chart. coaeva).
Strana 643
K. Kosten nr. 260-268. 643 [2. In der Woche vom sonnentag nach sant Vite und Modesten tag bis zum sonnentag sant Johanns tag ze sunngihten:] item der meister Gilge reit gon Straßburg von beschribunge wegen unsers herren des lantvogts wegen der verschribunge halb, ouch die botten zû unserm gnedigesten herren dem kúnige ze vertigende. was 6 tage uß mit drin pferden. costet in zerunge, in pferdelon 5 und in allem mit herheim des von Westhuß knaben zu den drin pferden 6 guldin 1 sh.; ist in gelt 31/ lb. 6 d. Juni 17 bis 24 [3. In der Woche vom sonnentag nach sant Ulrichs tag bis zum sonnentag vor sant Marie Magdalenen tag:] item Hanns von Virdenhein reit gon Sletzstatt, als unsere frunde von Hagenouwe gemeinen richstetten einen tag dahin bescheiden hattent von beschribung der von Frangkfurt 1, ouch 10 der stette der vereinung in Swoben2 und anderr sache wegen. was zwen tage uß mit drin pferden. costet in zerunge, in pferdelon und in allem 18 sh. Juli 8 bis 15 [4. In der Woche vom sonnentag vor sant Marie Magdalenen tag bis zum sonnentag sant Marie Magdalenen tag:] item der meister Gilge reit gon Sletzstatt, als unser gnediger herre herzog Ludewig etc. von einer verschribunge und die von Franckfúrt von allerhande sache wegen ge- 15 schriben hattent. was zwen tage uß mit drin pferden. costet in zerunge, in pferdelon und in allem 17 sh. 3 d. Juli 15 bis 22 [5. In der Woche vom sonnentag sant Marie Magdalenen tag bis zum sonnentag nach sant Juli 22 Jacobs tag:] item als ein botte von Frankfurt ein brief von unserm botten Andres von Westhuß bracht und dem er danidenan uf den louf ein guldin geben hat, habent wir ime hie ouch ein guldin 20 geben und 10 plappart ze vertrinken und an der herberg fúr ine bezalt. ist zesamen, das wir ime hie geben und fúr ine bezalt hant, 19 sh. 1 d. bis 29 [6. In der Woche vom sonnentag nach sant Matheus tag bis zum sonnentag nach sant Michels Sept. 23 bis 30 tag:] item der ritt zû unserm gnedigesten herren dem Rômischen etc. kunige gon Franckfurt und fúrer gon Ache (tet der meister Andres, waz 10 wochen uß) costet uns zû unserm teile in zerunge, in 25 pferdelon und in allem mit zwein pferden 58 guldin; ist in gelte 33 lb. 8 sh. 10 d. 267. Ausgaben Regensburgs aus Anlaß des Frankfurter Reichstags. [1442 zu Juni 28 11442 zu Juni 28 bis August 18 37. bis 30 Aus München Reichs-A. Gemeiners Nachlaß, Materialien zur Chronik der Stadt Regensburg Aug. 18) 1430-1439: Rechenbuch 1441-1442 fol. 16b-17a nott. chart. coaevae in der Rubrik Nota. was wir gescheftherren4 mit einander außgeben haben von des Castenmairß seligen wegen anno im 41. und trift in daz 42. 35 [I] Item wir haben geben fur einen vergülten becher mit einem bawm, het 5 mark minner 1/2 lots, kost 65 reinischer gûlden. den hat man geschenkt unserm herren von Maincz zu Franckfurt aûf den tag, den unser gnediger herr der kunig Fridrich dar gelegt het. [2] Item so haben wir geben unserm herrn von Triel, des kunigs canzler, aûf die obgenannten zeit fur die 2 brief, die uns unser gnediger herr der kûng gab, den bestetbrief 5 und den schermbrief s, 100 und 14 reinischer gülden. [3] Item so haben wir geben und geschankt maister Gregori Haynbürgk 100 reinischer gûlden fur sein můwe, die er in dem leczsten rechttag gehabt hat, und seiner hausfrawen7 geschankt 1 ring 40 bei 13 reinischer gûlden; und das alles hat gehandelt herr Lucas Ingelsteter seliger, do er von meiner herren wegen auf den tag gein Frannckfürt geschickt ward. 1 Der Brief wird der in nr. 192 abgedruckte gewesen sein. Vgl. dort die Quellenbeschreibung. 7 Es handelte sich um den S. 333 Anm. 3 er- 45 wähnten Brief des Schwäbischen Städtebundes an Hagenau vom 17. Juni. 3 Da eine genauere Datierung der Ausgaben nicht möglich ist, so nehmen wir als Terminus post quem den Tag der Abordnung des in art. 3 ge- 50 nannten Gesandten an (vgl. S. 383 Anm. 3) und als Terminus ante quem den Tag der Abreise des Königs aus Frankfurt. 4 Laut fol. 18 des Rechenbuches waren im Jahre 1442 Geschäftsherren: Lucas Ingolstädter, Hans Graner und Martin Altmann. 5 Die Deutsche Urkunde ist datiert Franckfordie in vigilia assumpcionis [Aug. 14] anno etc. 42 r. 3 (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 52 ab cop. chart. coaeva; vgl. Chmel nr. 983). 6 Dieser Schirmbrief fehlt im Reichsregistratur- buch. Wir vermögen ihn auch sonst nicht nach- zuweisen. Christine Lorber. Vgl. Joachimsohn S. 290.
K. Kosten nr. 260-268. 643 [2. In der Woche vom sonnentag nach sant Vite und Modesten tag bis zum sonnentag sant Johanns tag ze sunngihten:] item der meister Gilge reit gon Straßburg von beschribunge wegen unsers herren des lantvogts wegen der verschribunge halb, ouch die botten zû unserm gnedigesten herren dem kúnige ze vertigende. was 6 tage uß mit drin pferden. costet in zerunge, in pferdelon 5 und in allem mit herheim des von Westhuß knaben zu den drin pferden 6 guldin 1 sh.; ist in gelt 31/ lb. 6 d. Juni 17 bis 24 [3. In der Woche vom sonnentag nach sant Ulrichs tag bis zum sonnentag vor sant Marie Magdalenen tag:] item Hanns von Virdenhein reit gon Sletzstatt, als unsere frunde von Hagenouwe gemeinen richstetten einen tag dahin bescheiden hattent von beschribung der von Frangkfurt 1, ouch 10 der stette der vereinung in Swoben2 und anderr sache wegen. was zwen tage uß mit drin pferden. costet in zerunge, in pferdelon und in allem 18 sh. Juli 8 bis 15 [4. In der Woche vom sonnentag vor sant Marie Magdalenen tag bis zum sonnentag sant Marie Magdalenen tag:] item der meister Gilge reit gon Sletzstatt, als unser gnediger herre herzog Ludewig etc. von einer verschribunge und die von Franckfúrt von allerhande sache wegen ge- 15 schriben hattent. was zwen tage uß mit drin pferden. costet in zerunge, in pferdelon und in allem 17 sh. 3 d. Juli 15 bis 22 [5. In der Woche vom sonnentag sant Marie Magdalenen tag bis zum sonnentag nach sant Juli 22 Jacobs tag:] item als ein botte von Frankfurt ein brief von unserm botten Andres von Westhuß bracht und dem er danidenan uf den louf ein guldin geben hat, habent wir ime hie ouch ein guldin 20 geben und 10 plappart ze vertrinken und an der herberg fúr ine bezalt. ist zesamen, das wir ime hie geben und fúr ine bezalt hant, 19 sh. 1 d. bis 29 [6. In der Woche vom sonnentag nach sant Matheus tag bis zum sonnentag nach sant Michels Sept. 23 bis 30 tag:] item der ritt zû unserm gnedigesten herren dem Rômischen etc. kunige gon Franckfurt und fúrer gon Ache (tet der meister Andres, waz 10 wochen uß) costet uns zû unserm teile in zerunge, in 25 pferdelon und in allem mit zwein pferden 58 guldin; ist in gelte 33 lb. 8 sh. 10 d. 267. Ausgaben Regensburgs aus Anlaß des Frankfurter Reichstags. [1442 zu Juni 28 11442 zu Juni 28 bis August 18 37. bis 30 Aus München Reichs-A. Gemeiners Nachlaß, Materialien zur Chronik der Stadt Regensburg Aug. 18) 1430-1439: Rechenbuch 1441-1442 fol. 16b-17a nott. chart. coaevae in der Rubrik Nota. was wir gescheftherren4 mit einander außgeben haben von des Castenmairß seligen wegen anno im 41. und trift in daz 42. 35 [I] Item wir haben geben fur einen vergülten becher mit einem bawm, het 5 mark minner 1/2 lots, kost 65 reinischer gûlden. den hat man geschenkt unserm herren von Maincz zu Franckfurt aûf den tag, den unser gnediger herr der kunig Fridrich dar gelegt het. [2] Item so haben wir geben unserm herrn von Triel, des kunigs canzler, aûf die obgenannten zeit fur die 2 brief, die uns unser gnediger herr der kûng gab, den bestetbrief 5 und den schermbrief s, 100 und 14 reinischer gülden. [3] Item so haben wir geben und geschankt maister Gregori Haynbürgk 100 reinischer gûlden fur sein můwe, die er in dem leczsten rechttag gehabt hat, und seiner hausfrawen7 geschankt 1 ring 40 bei 13 reinischer gûlden; und das alles hat gehandelt herr Lucas Ingelsteter seliger, do er von meiner herren wegen auf den tag gein Frannckfürt geschickt ward. 1 Der Brief wird der in nr. 192 abgedruckte gewesen sein. Vgl. dort die Quellenbeschreibung. 7 Es handelte sich um den S. 333 Anm. 3 er- 45 wähnten Brief des Schwäbischen Städtebundes an Hagenau vom 17. Juni. 3 Da eine genauere Datierung der Ausgaben nicht möglich ist, so nehmen wir als Terminus post quem den Tag der Abordnung des in art. 3 ge- 50 nannten Gesandten an (vgl. S. 383 Anm. 3) und als Terminus ante quem den Tag der Abreise des Königs aus Frankfurt. 4 Laut fol. 18 des Rechenbuches waren im Jahre 1442 Geschäftsherren: Lucas Ingolstädter, Hans Graner und Martin Altmann. 5 Die Deutsche Urkunde ist datiert Franckfordie in vigilia assumpcionis [Aug. 14] anno etc. 42 r. 3 (Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 52 ab cop. chart. coaeva; vgl. Chmel nr. 983). 6 Dieser Schirmbrief fehlt im Reichsregistratur- buch. Wir vermögen ihn auch sonst nicht nach- zuweisen. Christine Lorber. Vgl. Joachimsohn S. 290.
Strana 644
644 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juni 30 268. Der Kardinalkämmerer Ludwig Patriarch von Aquileja an den Thesaurar Bischof Angelus von Traù: soll an ein gen. Bankhaus 300 Gulden auszahlen lassen, die zwei gen. päpstliche Gesandte in Frankfurt durch dasselbe erhalten haben. 1442 Juni 30 [Florenz]. Aus Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 160 a cop. chart. coaeva. Unter- 5 schrift Robertus Paradisi. 1442 Juní 30 Schreibt: Der Bischof möge zahlen lassen1 per manus [Francisci de Padua cubicularii] nobili viro Cosme de Medicis et sociis mercatoribus Romanam curiam sequentibus florenos auri de camera 300 pro totidem per eos solutis venerabilibus viris dominis Johanni Carvajal et Nicolao de Cusa oratoribus domini nostri in Francfordia, videlicet 200 dicto Johanni et 100 prefato Nicolao, pro expensis per eos 10 fiendis. datum etc. die ultima junii 1442 pontificatus etc. anno 12. L. Nachfolgender Städtetag zu Speier am 16. Oktober 1442 nr. 269-287. a. Vorberatungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach und Konstanz im September und Oktober 1442 nr. 269-277. 1442 Aug. 14 269. Nürnberg an Regensburg und andere gen. Reichsstädte: schickt einige Artikel als 15 Beratungsergebnis der städtischen Gesandten in Frankfurt über die wilden Zustände; bittet um Stellungnahme. 1442 August 14 [Nürnberg]. M aus München Reichs-A. Regensburg, Reichsstadt, Urkunden fasc. 921 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. N coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 297b cop. chart. coaeva. Datum ut supra, d. i. 20 in vigilia assumpcionis Marie [Aug. 14], wie in einem auf fol. 296b stehenden Briefe an Karln Holtzschûher. Die Unterfertigung fehlt. Die Adresse ist über dem Text durch Regenspurg angedeutet. Unter dem Text ist bemerkt Rotemburg 2, Winsheim, Weissen- burg, Sweinfurt, cuilibet ut premittitur. Unser a willig freuntlich dinst sein ewer ersamkeit mit fleiß voran bereit. fursich-25 tigen ersamen und weisen. besunder lieben freunde. als des heiligen reichs freier und reichsstette erber ratsfreunde ietzund etwielang zu Frankfurt und in dem kuniglichen hof bei einander gewesen und villeicht noch sein und alsdenn gelegenheit der leuf, die dann sorglich fremde und wilde genûg sein, gewegen, zu herzen genomen und bedacht haben und umb des pesten willen darauf geratslagt und ein verzaichnuß etlicher stück so und artikeln 8 auf ein hindersichpringen unvergriffenlich fürgenomen: sollich verzaichnuß uns unser ratsfreunde, die wir also zu Franckfurt und an dem kûniglichen hof haben, zugesant hant und uns dabei geschriben, die fürbas ewer freûntschaft und auch den an- dern stetten, die uns nach inhalt derselben verzaichnûß zugeschriben sein, zu schicken. darûmb wir ewer weisheit solliche verzaichnuß also in gut zufügen, mit besunderm fleiß s5 bittende, was derselben ewer weisheit darinne anneme sinnlich und gevellig werde, uns a) N om. unser — besunder. Die Auszahlung erfolgte noch am 30. Juni laut Eintrag im Ausgabenregister der päpstlichen Kammer in Rom Vat. A. Introitus et exitus vol. 408 fol. 129a not. chart. coaeva. Am 24. September er- hielt das oben genannte Bankhaus weitere 150 Gul- den, die es ebenfalls an Carvajal und Cusa gezahlt hatte und die zurückzuzahlen der Thesaurar vom Kardinalkämmerer am 22. September angewiesen worden war (ebenda fol. 141a not. chart. coaeva). Den Briefen an Rothenburg, Windsheim und Weißlenburg wurde ein Zettel folgenden Inhaltes beigelegt: Die von Sweinfurt hätten an Nürnberg geschrieben, daßt jetzt ein groß gewerbe und sampnung 40 in der Büchen an der Bawnach und im land zu Francken sei ; und zwar solle, wie sie hörten, sollich sache ie zugeen ietzund in der wochen nach unser lieben frawen tag assumpcionis [Aug. 15] ; sie wüßten aber nicht, wo auß. (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 45 fol. 298 a cop. chart. coaeva.) 3 nr. 205.
644 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Juni 30 268. Der Kardinalkämmerer Ludwig Patriarch von Aquileja an den Thesaurar Bischof Angelus von Traù: soll an ein gen. Bankhaus 300 Gulden auszahlen lassen, die zwei gen. päpstliche Gesandte in Frankfurt durch dasselbe erhalten haben. 1442 Juni 30 [Florenz]. Aus Rom Staats-A. Tesoro pontificio, Mandati 1439-1443 fol. 160 a cop. chart. coaeva. Unter- 5 schrift Robertus Paradisi. 1442 Juní 30 Schreibt: Der Bischof möge zahlen lassen1 per manus [Francisci de Padua cubicularii] nobili viro Cosme de Medicis et sociis mercatoribus Romanam curiam sequentibus florenos auri de camera 300 pro totidem per eos solutis venerabilibus viris dominis Johanni Carvajal et Nicolao de Cusa oratoribus domini nostri in Francfordia, videlicet 200 dicto Johanni et 100 prefato Nicolao, pro expensis per eos 10 fiendis. datum etc. die ultima junii 1442 pontificatus etc. anno 12. L. Nachfolgender Städtetag zu Speier am 16. Oktober 1442 nr. 269-287. a. Vorberatungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach und Konstanz im September und Oktober 1442 nr. 269-277. 1442 Aug. 14 269. Nürnberg an Regensburg und andere gen. Reichsstädte: schickt einige Artikel als 15 Beratungsergebnis der städtischen Gesandten in Frankfurt über die wilden Zustände; bittet um Stellungnahme. 1442 August 14 [Nürnberg]. M aus München Reichs-A. Regensburg, Reichsstadt, Urkunden fasc. 921 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. N coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 297b cop. chart. coaeva. Datum ut supra, d. i. 20 in vigilia assumpcionis Marie [Aug. 14], wie in einem auf fol. 296b stehenden Briefe an Karln Holtzschûher. Die Unterfertigung fehlt. Die Adresse ist über dem Text durch Regenspurg angedeutet. Unter dem Text ist bemerkt Rotemburg 2, Winsheim, Weissen- burg, Sweinfurt, cuilibet ut premittitur. Unser a willig freuntlich dinst sein ewer ersamkeit mit fleiß voran bereit. fursich-25 tigen ersamen und weisen. besunder lieben freunde. als des heiligen reichs freier und reichsstette erber ratsfreunde ietzund etwielang zu Frankfurt und in dem kuniglichen hof bei einander gewesen und villeicht noch sein und alsdenn gelegenheit der leuf, die dann sorglich fremde und wilde genûg sein, gewegen, zu herzen genomen und bedacht haben und umb des pesten willen darauf geratslagt und ein verzaichnuß etlicher stück so und artikeln 8 auf ein hindersichpringen unvergriffenlich fürgenomen: sollich verzaichnuß uns unser ratsfreunde, die wir also zu Franckfurt und an dem kûniglichen hof haben, zugesant hant und uns dabei geschriben, die fürbas ewer freûntschaft und auch den an- dern stetten, die uns nach inhalt derselben verzaichnûß zugeschriben sein, zu schicken. darûmb wir ewer weisheit solliche verzaichnuß also in gut zufügen, mit besunderm fleiß s5 bittende, was derselben ewer weisheit darinne anneme sinnlich und gevellig werde, uns a) N om. unser — besunder. Die Auszahlung erfolgte noch am 30. Juni laut Eintrag im Ausgabenregister der päpstlichen Kammer in Rom Vat. A. Introitus et exitus vol. 408 fol. 129a not. chart. coaeva. Am 24. September er- hielt das oben genannte Bankhaus weitere 150 Gul- den, die es ebenfalls an Carvajal und Cusa gezahlt hatte und die zurückzuzahlen der Thesaurar vom Kardinalkämmerer am 22. September angewiesen worden war (ebenda fol. 141a not. chart. coaeva). Den Briefen an Rothenburg, Windsheim und Weißlenburg wurde ein Zettel folgenden Inhaltes beigelegt: Die von Sweinfurt hätten an Nürnberg geschrieben, daßt jetzt ein groß gewerbe und sampnung 40 in der Büchen an der Bawnach und im land zu Francken sei ; und zwar solle, wie sie hörten, sollich sache ie zugeen ietzund in der wochen nach unser lieben frawen tag assumpcionis [Aug. 15] ; sie wüßten aber nicht, wo auß. (Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 45 fol. 298 a cop. chart. coaeva.) 3 nr. 205.
Strana 645
L. Städtetag zu Speier. a) Vorberatungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach u. Konstanz nr. 269-277. 645 das in guter freuntschaft zu offenbarn und zu verkündigen 1, als wir des und alles guten ganz getrawen und zuversicht zu ewer fursichtikeit haben und mit willen gern a verdienen wellen. datum in vigilia assumpcionis Marie virginis gloriosissime anno etc. 42. [in verso] Den fursichtigen ersamen und weisen, dem camrer und rate der stat zu Regenspurg, unsern besunder lieben und guten freunden. Von dem rate zu Nüremberg. 1442 Aug. 14 1442 Aug. 14 10 270. Ulm an Nördlingen 2: schreibt u. a. über die unbefriedigende und den Freiheiten der Städte zuwiderlaufende Entscheidung des Königs in den Streitigkeiten der Städte mit der Ritterschaft; ferner über die Mitteilung der in Frankfurt befindlichen städtischen Gesandten, daß der König mit ihnen über einen gemeinen Landfrieden geredet habe; ladet zur Besprechung dieser und anderer Angelegenheiten nach Ulm auf den 3. September ein. 1442 August 22 und 23 [Ulm]. 1442 lug. 29 u. 23 15 20 25 Aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 (vom Jahre 1442) nr. 29 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso, aus 23/4 aneinander gehefteten Folio- bogen bestehend. Am Kopf des Schreibens ist in der linken Ecke vom Schreiber be- merkt Nôrdlingen. Die beiden Nachschriften stehen auf je einem besonderen Blatt. In Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva, Reinschrift mit mehreren Korrekturen und Zusätzen. Uberschrift Ain manung. Eine bestimmte Adresse ist nicht genannt. Das Datum lautete zuerst uf sunntag nach aßumpcionis Marie [Aug. 19] anno 42; dann wurde nach aßumpcionis Marie korrigiert zu vor sant Bartholomeus tag [Aug. 19] Die erste Nachschrift fehlt. Die zweite Nachschrift hat kein Datum. Regest bei Witte nr. 6197, aber mit der unrichtigen Adresse „an alle schwäbischen und auch die Städte der ,gantzen verpuntnuß‘ und ihre Ratsfreunde, die zu Frankfurt liegen". — Benutzt von Kanter 1, 361. Unser frúntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [1] uns haben der stette und unser erber rauczfrúnde, die zû Frankfurt ligen, geschriben und verkúndet, wie unser gnädigister herre der kúng durch unsern herren den bischof von so Colne und etlich ander furgenomen habe ain geschrift und verzaichnusse von etlichen unsern widersachern und beschâdiger wegen, als ir denne an der abschrift derselben ver- zaichnusse uns von in gesendet hierinne verschlossen3 wol verniemen werdent, wie sin kunglich gnade ie vor ir haut, die vientschaft gen etlichen unsern widersachern und be- schâdigern in derselben schrifte begriffen uf sôlich form, als dieselb verzaichnusse ußwiset, gerichtet maint zû haben, als wir denne das und anders, so si zu dirre manung komen, das ob gott wil beschehen wirt, wie sich das mit mengerlai worten gemacht habe, aigent- lich von in wol verniemen werden. deßhalb uns davon mer zû schriben nit nott tûtt denne so vil, das si uns dabi ain abschrift derselben unsrer viend spruch, die si úber- geben haben, schiken, der abschrift 4 wir iuch hierinne verschlossen senden, was ir zû- 35 40 a) N etc. statt gern verd. wellen. Die Antwort Regensburgs ist aus nr. 282 zu erschen. 2 Zum Ulmer Exemplar des Briefes gehört ein Verkerung-zedel zur manung suntag nach Egidii 45 [Sept. 2] anno etc. 42, das ist cine Liste der 22 ein- geladenen Mitglieder des Biberacher Bundes svgl. S. 263] mit kurzen, den betreffenden Adressen bei- gefügten und wohl als Weisung für den Schreiber dienenden Hinweisen auf einzelne Artikel, die in den betreffenden Schreiben ausgelassen oder der Form nach geändert werden sollten. 3 Die Abschrift liegt in der Vorlage N unserer nr. 208 vor. 4 Diese Abschrift der Ansprüche der in der königlichen Urkunde vom 9. August 1442 (nr. 208) genannten Feinde der Städte liegt noch dabei (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städte- bundes V, 3 nr. 32 cop. chart. coaeva mit Schnitten).
L. Städtetag zu Speier. a) Vorberatungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach u. Konstanz nr. 269-277. 645 das in guter freuntschaft zu offenbarn und zu verkündigen 1, als wir des und alles guten ganz getrawen und zuversicht zu ewer fursichtikeit haben und mit willen gern a verdienen wellen. datum in vigilia assumpcionis Marie virginis gloriosissime anno etc. 42. [in verso] Den fursichtigen ersamen und weisen, dem camrer und rate der stat zu Regenspurg, unsern besunder lieben und guten freunden. Von dem rate zu Nüremberg. 1442 Aug. 14 1442 Aug. 14 10 270. Ulm an Nördlingen 2: schreibt u. a. über die unbefriedigende und den Freiheiten der Städte zuwiderlaufende Entscheidung des Königs in den Streitigkeiten der Städte mit der Ritterschaft; ferner über die Mitteilung der in Frankfurt befindlichen städtischen Gesandten, daß der König mit ihnen über einen gemeinen Landfrieden geredet habe; ladet zur Besprechung dieser und anderer Angelegenheiten nach Ulm auf den 3. September ein. 1442 August 22 und 23 [Ulm]. 1442 lug. 29 u. 23 15 20 25 Aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 (vom Jahre 1442) nr. 29 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso, aus 23/4 aneinander gehefteten Folio- bogen bestehend. Am Kopf des Schreibens ist in der linken Ecke vom Schreiber be- merkt Nôrdlingen. Die beiden Nachschriften stehen auf je einem besonderen Blatt. In Ulm Stadt-A. A. X. 1. b. fasc. 1: Akten des Schwäbischen Städtebundes 1431-1450 cop. chart. coaeva, Reinschrift mit mehreren Korrekturen und Zusätzen. Uberschrift Ain manung. Eine bestimmte Adresse ist nicht genannt. Das Datum lautete zuerst uf sunntag nach aßumpcionis Marie [Aug. 19] anno 42; dann wurde nach aßumpcionis Marie korrigiert zu vor sant Bartholomeus tag [Aug. 19] Die erste Nachschrift fehlt. Die zweite Nachschrift hat kein Datum. Regest bei Witte nr. 6197, aber mit der unrichtigen Adresse „an alle schwäbischen und auch die Städte der ,gantzen verpuntnuß‘ und ihre Ratsfreunde, die zu Frankfurt liegen". — Benutzt von Kanter 1, 361. Unser frúntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [1] uns haben der stette und unser erber rauczfrúnde, die zû Frankfurt ligen, geschriben und verkúndet, wie unser gnädigister herre der kúng durch unsern herren den bischof von so Colne und etlich ander furgenomen habe ain geschrift und verzaichnusse von etlichen unsern widersachern und beschâdiger wegen, als ir denne an der abschrift derselben ver- zaichnusse uns von in gesendet hierinne verschlossen3 wol verniemen werdent, wie sin kunglich gnade ie vor ir haut, die vientschaft gen etlichen unsern widersachern und be- schâdigern in derselben schrifte begriffen uf sôlich form, als dieselb verzaichnusse ußwiset, gerichtet maint zû haben, als wir denne das und anders, so si zu dirre manung komen, das ob gott wil beschehen wirt, wie sich das mit mengerlai worten gemacht habe, aigent- lich von in wol verniemen werden. deßhalb uns davon mer zû schriben nit nott tûtt denne so vil, das si uns dabi ain abschrift derselben unsrer viend spruch, die si úber- geben haben, schiken, der abschrift 4 wir iuch hierinne verschlossen senden, was ir zû- 35 40 a) N etc. statt gern verd. wellen. Die Antwort Regensburgs ist aus nr. 282 zu erschen. 2 Zum Ulmer Exemplar des Briefes gehört ein Verkerung-zedel zur manung suntag nach Egidii 45 [Sept. 2] anno etc. 42, das ist cine Liste der 22 ein- geladenen Mitglieder des Biberacher Bundes svgl. S. 263] mit kurzen, den betreffenden Adressen bei- gefügten und wohl als Weisung für den Schreiber dienenden Hinweisen auf einzelne Artikel, die in den betreffenden Schreiben ausgelassen oder der Form nach geändert werden sollten. 3 Die Abschrift liegt in der Vorlage N unserer nr. 208 vor. 4 Diese Abschrift der Ansprüche der in der königlichen Urkunde vom 9. August 1442 (nr. 208) genannten Feinde der Städte liegt noch dabei (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städte- bundes V, 3 nr. 32 cop. chart. coaeva mit Schnitten).
Strana 646
646 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 spruch sind, und kúnnen nicht verstan, was si an iren sprúchen vor in haben, so ferre Aug. 22 doch aller schade ab sin sol, denne das wir wol brüfen, das man iren gelimpf güt machen u. 23 môcht, das man das gerne tâtte und och vast daruf genaigt ist. wiewol si nu die und ander sachen mer denne ain male von unsrer stette notdurft wegen an unsern herren den kung und sin râte in gehaimd und och sust gebracht erzelet und erklagt haben, so wôllen in aber die ding, als si bedunket, nicht als vast ingan, als si gerne sehen und der stette notdurft were. also haben si uf die vorgerürten unsers herren des kungs fúr- niemung und geschrifte, do in die verkundet und geoffnet wurde, geantwurtt, das si sôlichs ane unser frunde die stette ufzeniement noch des inzůgan nicht gewalte haben, si wôllen aber sôlichs gerne hinder sich an unser frunde die stette bringen. und uf das 10 wolten si nicht lassen, si wôlten uns das verkunden und zû wissen tûn, beratenlich úber die sachen zû siczen, aigentlich zû ermessen, was uns stetten darinne fúrzûniement, zü tünd und zû laussent sie. und uf das, wann uns die sachen úbel gevallen und nichtzit gücz darinne verstanden, so haben wir unsern rauczfrunden gen Frankfurt geschriben, das wir darumbe, so wir fúrderlichoste múgen, ain manung unsrer frunde der stette haben 15 und mit unsern frúnden den stetten und in umb die sachen zû rate werden wôllen, was in den dingen das beste furzûniement, zû tünd oder zû lassent sie. und darumbe, wann ir denne in des obgenanten unsers herren des kúngs begriffe under anderm wol ver- niemen werdent, wie wir stette gerichtet und das die houptsachen ußgeseczet sind und unser herre marggraf Jacob von Baden ain gemainer darumbe sin und zwen siner râte 20 zû im niemen, och ieglicher taile zwen zû in seczen und das die siben umb die houpt- sache minne und rechts gewaltig sin sullen, das, ob die ding also furgang gewunnen oder haben sôlten, uns stette damit und durch sôlichs so groblich von unsern frihaiten zů dringen und zû triben erschrockenlich fremde schwâre unlidenlich grosse sache ist. denne wôlte unser herre der kung die sachen ie gerne gût und gericht sehen, so mainen wir, 25 das er die sache gen denselben unsern beschâdigern und widersachern billichen durch ain ganz durchgend richtung fúr alle sachen machte und dehain houptsache noch nichtzit darinne ußsaczte; wôlte er aber die houptsache zûm rechten ußseczen, das er denne unser widersacher gen uns stetten umb ir sprúche billich zû rechte wiste nach unser frihait sage, deßglich uns stetten gen unsern widersachern umb unser zusprúche och billich so wiste fúr die herren, der diener oder darunder si gesessen wèren, oder aber baid par- thien mit irem gûten willen rechts uf gemain, der si baider site williklich ingiengen, úberainbrâchte. aber als kurz und groblich uns stette von unsern frihaiten zû wisen und ainen richter, darumbe wir nicht bitten noch begeren, der minne und rechts ge- wâltig sin sol, zû geben, verstand ir wol, wie schwâre groß und unlidenlich uns stetten s5 das ieczo ist und in kúnftigen zitten sin. denne uns sattel ab dem rugken nimmer komen wurde, wann wir umb ain ieglich sache furgefordert und fúr die fürsten graven herren ritter oder knechte zû recht gewiset wurden. das wir stette und die unsern, ob wir es wol gerne tâtten, in kúnftigen zitten nicht erliden noch getün môchten. denne menglich wol verstaut: sölten wir also von unsern frihaiten gedrungen und darzů ge-40 bracht werden, vor den fursten herren rittern oder knechten zu rechte furzûkomen, das denne wir stette und die unsern sôlichs mit riten faren gan oder loufen, wie denne iederman ufkomen, nicht erzwgen noch getûn môchten. darzů hand uns graf Hainrich von Lupffen, Hanns von Rechberg und ir mitritter und helfer sechs tag, vor und ee dem malen si uns von der Haimenhofer wegen vintschaft geseit haben, das unser uf dem 45 See rouplich genomen; das und ander roub in der richtung an alle bekerung gerichtet wurde. das unbillich und zů erbarmend ist, das sôlich rôub und bûberi nach irem ver- schulden nicht gestraffet werden sol. bi dem und anderm ir wol erkennent, wie uns stetten grosse notdurft ist, wißlich und beratenlich zü gedenken, wie wir stette mit wiß- hait und kekhait die sachen fürniemen und darin seczen, damit wir bi unsern frihaiten, 50
646 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 spruch sind, und kúnnen nicht verstan, was si an iren sprúchen vor in haben, so ferre Aug. 22 doch aller schade ab sin sol, denne das wir wol brüfen, das man iren gelimpf güt machen u. 23 môcht, das man das gerne tâtte und och vast daruf genaigt ist. wiewol si nu die und ander sachen mer denne ain male von unsrer stette notdurft wegen an unsern herren den kung und sin râte in gehaimd und och sust gebracht erzelet und erklagt haben, so wôllen in aber die ding, als si bedunket, nicht als vast ingan, als si gerne sehen und der stette notdurft were. also haben si uf die vorgerürten unsers herren des kungs fúr- niemung und geschrifte, do in die verkundet und geoffnet wurde, geantwurtt, das si sôlichs ane unser frunde die stette ufzeniement noch des inzůgan nicht gewalte haben, si wôllen aber sôlichs gerne hinder sich an unser frunde die stette bringen. und uf das 10 wolten si nicht lassen, si wôlten uns das verkunden und zû wissen tûn, beratenlich úber die sachen zû siczen, aigentlich zû ermessen, was uns stetten darinne fúrzûniement, zü tünd und zû laussent sie. und uf das, wann uns die sachen úbel gevallen und nichtzit gücz darinne verstanden, so haben wir unsern rauczfrunden gen Frankfurt geschriben, das wir darumbe, so wir fúrderlichoste múgen, ain manung unsrer frunde der stette haben 15 und mit unsern frúnden den stetten und in umb die sachen zû rate werden wôllen, was in den dingen das beste furzûniement, zû tünd oder zû lassent sie. und darumbe, wann ir denne in des obgenanten unsers herren des kúngs begriffe under anderm wol ver- niemen werdent, wie wir stette gerichtet und das die houptsachen ußgeseczet sind und unser herre marggraf Jacob von Baden ain gemainer darumbe sin und zwen siner râte 20 zû im niemen, och ieglicher taile zwen zû in seczen und das die siben umb die houpt- sache minne und rechts gewaltig sin sullen, das, ob die ding also furgang gewunnen oder haben sôlten, uns stette damit und durch sôlichs so groblich von unsern frihaiten zů dringen und zû triben erschrockenlich fremde schwâre unlidenlich grosse sache ist. denne wôlte unser herre der kung die sachen ie gerne gût und gericht sehen, so mainen wir, 25 das er die sache gen denselben unsern beschâdigern und widersachern billichen durch ain ganz durchgend richtung fúr alle sachen machte und dehain houptsache noch nichtzit darinne ußsaczte; wôlte er aber die houptsache zûm rechten ußseczen, das er denne unser widersacher gen uns stetten umb ir sprúche billich zû rechte wiste nach unser frihait sage, deßglich uns stetten gen unsern widersachern umb unser zusprúche och billich so wiste fúr die herren, der diener oder darunder si gesessen wèren, oder aber baid par- thien mit irem gûten willen rechts uf gemain, der si baider site williklich ingiengen, úberainbrâchte. aber als kurz und groblich uns stette von unsern frihaiten zû wisen und ainen richter, darumbe wir nicht bitten noch begeren, der minne und rechts ge- wâltig sin sol, zû geben, verstand ir wol, wie schwâre groß und unlidenlich uns stetten s5 das ieczo ist und in kúnftigen zitten sin. denne uns sattel ab dem rugken nimmer komen wurde, wann wir umb ain ieglich sache furgefordert und fúr die fürsten graven herren ritter oder knechte zû recht gewiset wurden. das wir stette und die unsern, ob wir es wol gerne tâtten, in kúnftigen zitten nicht erliden noch getün môchten. denne menglich wol verstaut: sölten wir also von unsern frihaiten gedrungen und darzů ge-40 bracht werden, vor den fursten herren rittern oder knechten zu rechte furzûkomen, das denne wir stette und die unsern sôlichs mit riten faren gan oder loufen, wie denne iederman ufkomen, nicht erzwgen noch getûn môchten. darzů hand uns graf Hainrich von Lupffen, Hanns von Rechberg und ir mitritter und helfer sechs tag, vor und ee dem malen si uns von der Haimenhofer wegen vintschaft geseit haben, das unser uf dem 45 See rouplich genomen; das und ander roub in der richtung an alle bekerung gerichtet wurde. das unbillich und zů erbarmend ist, das sôlich rôub und bûberi nach irem ver- schulden nicht gestraffet werden sol. bi dem und anderm ir wol erkennent, wie uns stetten grosse notdurft ist, wißlich und beratenlich zü gedenken, wie wir stette mit wiß- hait und kekhait die sachen fürniemen und darin seczen, damit wir bi unsern frihaiten, 50
Strana 647
L. Städtetag zu Speier. a) Vorberatungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach u. Konstanz nr. 269-277. 647 die wir hart und mit grosser coste an dem riche verdient und herbracht haben, beliben und so ellentlichen nit davon gewiset werden. und darumbe so manen wir iuch ernst- lich und vesticlich, das ir nicht lassent, ir siczent in iuwern râten wißlich úber die vor- gerürten sachen, beratenlich zû gedenken und zû ermessen, was uns stetten nach unser 5 notdurft in den dingen furzûniement, zû tûnd oder zû lassent sie, und underrichtent denne darumbe iuwer bottschaft iuwer mainung mit vollem gewalte. [2] Och haben uns die egenanten unser rautzfrunde geschriben und verkúndet, wie unser herre der kúng und etlich fúrsten von ains gemainen lantfriden wegen mit in geredt, darzû si von der stette wegen in geantwurtt haben, als sich denne gebúret habe 10 und uns, so si herhaim komen, wol sagen werden, denne sie uns sôlichs nicht wol ge- schriben kunnen. wann wir uns nu versehen, das si zû dirre manung her gen Ulme komen werden, darumbe so wôllent iuwer bottschaft mit vollem gewalte ußfertigen, si umb das und anders zû verhôren und, ob denne daruf in den dingen ichtzit furzüniemen oder zü tûn were, das si das mitsampt andrer stette rauczfrunden fürniemen und darinne tün helfe, als sich geburen und darzů gehôren a wirt. [Der folgende art. 3 bezicht sich auf eine Zuschrift derer von Ravenspurg wegen des Junkers Hannsen von Rosnegk1, der Ersatz des ihm zu- gefügten Schadens fordert, und auf ein Verzeichnis anderer im Hówgówe Geschädigter, das dieselbe Stadt an Ulm geschickt hat; art. 4 betrifft die Bitte derselben Stadt2 um Rat, was wegen des Lindauer Bürgers Ulrich von Kungsegk und der Zuschrift, die Walther von Kúngsegk an diesen und seine 20 armen Leute gerichtet hat, zu tun sei.] 15 1442 Aug. 22 u. 23 25 Nota. umb alle vor geschriben artikel sind alle Schwâbischen und och Seestette der ganzen verpuntnusse gemant, wie hievor geschriben statt. und umb die andern nachgenden artikel uns stette der Schwâbischen verainung und die von Rotwyle berürent haben wir dieselben stette allain darzů umb dieselben stuck gemanet. darnach waist sich iuwer wißhait nu wol zû richten. [Die Artikel 5-7 betreffen untergeordnete örtliche Angelegenheiten, so Nördlinger Spital und Rat- gesellen Caspar Rembolt, Zwist des Ulmer Ratgesellen Cünczen Krafft mit der Memminger Bürgerin Ursulen von Bayßwyles, art. 8 die Aufforderung Ulms an die säumigen Städte, ihre Schulden zu be- so zahlen. Art. 9 enthält die Aufforderung an Nördlingen, seine Ratsbotschaft mit Vollmacht nach Ulme zu schicken, und zwar so, daß sie uf den sunnentag nach sant Egidien tag zu Nacht in Ulme sei und Sept. 2 am folgenden Morgen mit den andern Städteboten über die vorstehenden Angelegenheiten sitze.] geben Sept. 3 uf mittwoch vor sant Barthlomeus tage anno domini etc. 42. 1442 Aug. 22 Burgermaister und [in verso] Unsern besundern gûten raute zů Ulme. 85 frunden den von Nordlingen. [Erste Nachschrift: In art. 10 schreibt Ulm von der Klage einiger nicht gen. Städte über den Nördlinger Vogt Hainrich Muller, der ihnen ir bútte vorenthalte. datum ut in littera.] [Zweite Nachschrift: Art. 11 betrifft das Gesuch Nördlingens um Hilfe gegen Herrn Johannsen zů Abensperg, art. 12 die Mitteilung, daß der Krieg der Städte der Schwäbischen Vereinung mit dem 40 jüngeren Herrn von Haidegg beigelegt sei. In art. 13 berichtet Ulm auf Grund der Mitteilung des inzwischen4 von Frankfurt zurückgekehrten Bürgermeisters Walther Ehinger: zwischen denen von Halle a) em.; orig. gehôret. 1 Auf diese Angelegenheit beziehen sich je ein Schreiben Ravensburgs an Ulm, Überlingens an 45 Ravensburg, Radolfzells an Uberlingen und des Hans von Roßnegk an Radolfzell, die Ulm auf einen Foliobogen abschreiben und so dem Briefe an Nördlingen beilegen ließt; sie sind datiert So. n. Ulrichs tag [Juli 8] 42, fer. 5. post Udalrici 50 [Juli 5] 42, Udalrici [Juli 4] 42 und zinbtag vor [Vorl. irrtümlich nach] Ulrichs tag [Juli 3] 42 (Nördlingen a. a. O. nr. 33 copp. mit Schnitten). Abschriften je eines Schreibens Ravensburgs an Ulm, des Walther von Kúngsegge an Ulrich Deutsche Reichstags-Akten XVI. von Kungsegge und Walthers an gen arme Leute Ulrichs stehen auf einem halben Foliobogen, der dem Briefe an Nördlingen beigelegt wurde; das erste ist datiert zinstag nach, die beiden anderen Sa. vor Oswaldi [Aug. 7 bzw. 4] 42 (Nördlingen a. a. O. nr. 34 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 8 Urteilsspruch der in Ulm versammelten Rats- boten des Schwäb. Städtebundes, zinstag n. Ma- theus [Sept. 22] 1439 in Nördlingen a. a. O. nr. 35 cop. mit Schnitten. 4 Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 205 unter U. 82
L. Städtetag zu Speier. a) Vorberatungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach u. Konstanz nr. 269-277. 647 die wir hart und mit grosser coste an dem riche verdient und herbracht haben, beliben und so ellentlichen nit davon gewiset werden. und darumbe so manen wir iuch ernst- lich und vesticlich, das ir nicht lassent, ir siczent in iuwern râten wißlich úber die vor- gerürten sachen, beratenlich zû gedenken und zû ermessen, was uns stetten nach unser 5 notdurft in den dingen furzûniement, zû tûnd oder zû lassent sie, und underrichtent denne darumbe iuwer bottschaft iuwer mainung mit vollem gewalte. [2] Och haben uns die egenanten unser rautzfrunde geschriben und verkúndet, wie unser herre der kúng und etlich fúrsten von ains gemainen lantfriden wegen mit in geredt, darzû si von der stette wegen in geantwurtt haben, als sich denne gebúret habe 10 und uns, so si herhaim komen, wol sagen werden, denne sie uns sôlichs nicht wol ge- schriben kunnen. wann wir uns nu versehen, das si zû dirre manung her gen Ulme komen werden, darumbe so wôllent iuwer bottschaft mit vollem gewalte ußfertigen, si umb das und anders zû verhôren und, ob denne daruf in den dingen ichtzit furzüniemen oder zü tûn were, das si das mitsampt andrer stette rauczfrunden fürniemen und darinne tün helfe, als sich geburen und darzů gehôren a wirt. [Der folgende art. 3 bezicht sich auf eine Zuschrift derer von Ravenspurg wegen des Junkers Hannsen von Rosnegk1, der Ersatz des ihm zu- gefügten Schadens fordert, und auf ein Verzeichnis anderer im Hówgówe Geschädigter, das dieselbe Stadt an Ulm geschickt hat; art. 4 betrifft die Bitte derselben Stadt2 um Rat, was wegen des Lindauer Bürgers Ulrich von Kungsegk und der Zuschrift, die Walther von Kúngsegk an diesen und seine 20 armen Leute gerichtet hat, zu tun sei.] 15 1442 Aug. 22 u. 23 25 Nota. umb alle vor geschriben artikel sind alle Schwâbischen und och Seestette der ganzen verpuntnusse gemant, wie hievor geschriben statt. und umb die andern nachgenden artikel uns stette der Schwâbischen verainung und die von Rotwyle berürent haben wir dieselben stette allain darzů umb dieselben stuck gemanet. darnach waist sich iuwer wißhait nu wol zû richten. [Die Artikel 5-7 betreffen untergeordnete örtliche Angelegenheiten, so Nördlinger Spital und Rat- gesellen Caspar Rembolt, Zwist des Ulmer Ratgesellen Cünczen Krafft mit der Memminger Bürgerin Ursulen von Bayßwyles, art. 8 die Aufforderung Ulms an die säumigen Städte, ihre Schulden zu be- so zahlen. Art. 9 enthält die Aufforderung an Nördlingen, seine Ratsbotschaft mit Vollmacht nach Ulme zu schicken, und zwar so, daß sie uf den sunnentag nach sant Egidien tag zu Nacht in Ulme sei und Sept. 2 am folgenden Morgen mit den andern Städteboten über die vorstehenden Angelegenheiten sitze.] geben Sept. 3 uf mittwoch vor sant Barthlomeus tage anno domini etc. 42. 1442 Aug. 22 Burgermaister und [in verso] Unsern besundern gûten raute zů Ulme. 85 frunden den von Nordlingen. [Erste Nachschrift: In art. 10 schreibt Ulm von der Klage einiger nicht gen. Städte über den Nördlinger Vogt Hainrich Muller, der ihnen ir bútte vorenthalte. datum ut in littera.] [Zweite Nachschrift: Art. 11 betrifft das Gesuch Nördlingens um Hilfe gegen Herrn Johannsen zů Abensperg, art. 12 die Mitteilung, daß der Krieg der Städte der Schwäbischen Vereinung mit dem 40 jüngeren Herrn von Haidegg beigelegt sei. In art. 13 berichtet Ulm auf Grund der Mitteilung des inzwischen4 von Frankfurt zurückgekehrten Bürgermeisters Walther Ehinger: zwischen denen von Halle a) em.; orig. gehôret. 1 Auf diese Angelegenheit beziehen sich je ein Schreiben Ravensburgs an Ulm, Überlingens an 45 Ravensburg, Radolfzells an Uberlingen und des Hans von Roßnegk an Radolfzell, die Ulm auf einen Foliobogen abschreiben und so dem Briefe an Nördlingen beilegen ließt; sie sind datiert So. n. Ulrichs tag [Juli 8] 42, fer. 5. post Udalrici 50 [Juli 5] 42, Udalrici [Juli 4] 42 und zinbtag vor [Vorl. irrtümlich nach] Ulrichs tag [Juli 3] 42 (Nördlingen a. a. O. nr. 33 copp. mit Schnitten). Abschriften je eines Schreibens Ravensburgs an Ulm, des Walther von Kúngsegge an Ulrich Deutsche Reichstags-Akten XVI. von Kungsegge und Walthers an gen arme Leute Ulrichs stehen auf einem halben Foliobogen, der dem Briefe an Nördlingen beigelegt wurde; das erste ist datiert zinstag nach, die beiden anderen Sa. vor Oswaldi [Aug. 7 bzw. 4] 42 (Nördlingen a. a. O. nr. 34 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 8 Urteilsspruch der in Ulm versammelten Rats- boten des Schwäb. Städtebundes, zinstag n. Ma- theus [Sept. 22] 1439 in Nördlingen a. a. O. nr. 35 cop. mit Schnitten. 4 Vgl. die Quellenbeschreibung unserer nr. 205 unter U. 82
Strana 648
648 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 und Chünraten von Bebemburg sei nach Klage Konrads unter Hinweis auf die auchte zü Wirezburg Ang. 29 und nach Rede und Widerrede, also das es noch an die hoptsache nicht komen, geurtailt und ge- u. 23 sprochen worden: mug Chûnrat von Bebemburg fúrbringen, das die von Halle under daz lantgerichte gen Wirczburg gehôren und si vor demselben lantgerichte als recht si fúrgevordert und die von Halle sôlichs darúber verachtet ir frihaiten nicht erschinen und sich von sölichem lantgerichte, als si denne dafúr gefriet sind, als recht ist, berüffet haben, das si denne irer frihaiten uf das male und an dem ende nicht geniessen súllen; muge aber Chünrat von Bebemburg des nicht getun, so mugen sich die von Halle in der hoptsache gen im verantwúrten nach ir notdurft und als recht ist. und von des haim- lichen gerichtz wegen ist gesprochen: mug Chûnrat von Bebemburg a fúrbringen, als desselben gerichtz recht ist, das er die von Halle damit furgenommen und dem nachkomen, als recht sie, das er des denne an dem ende gen den von Halle och geniessen súlle, als recht ist; Konrad solle die Sachen wegen des Landgerichts Wirczburg in dri virzehen tagen und dri tagen, und wegen der heimlichen Gerichte in vier Monaten vorbringen. Da die von Halle der drier tage in den dri vierzehen und dri gesprochen tagen vor dem König warten und sich gegen Konrad behelfen müssen, den ersten Tag aber 15 nur Botschaften von Halle und Ulm verschen können, sollen Adressaten über die Besetzung der Tage beraten und ihre Botschaft bevollmächtigen. datum in vigilia Bartholomei anno etc. 42.] 10 1442 Aug. 23 Magistri civium et consules Ulme. 1442 271. Frankfurt an Speier 1: bedauert die Zwistigkeiten der Stadt mit Mainz und Worms; 20 Autg. 30 wird seine Gesandten, die es zum Tag der Rheinischen Städte nach Mainz am 11. September schickt, anweisen, zum Guten zu reden. 1442 August 30 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten Nr. 4008, 4 conc. chart. Unter dem Text Audita a consilio. Sepl. 11 1442 Aug. 30 Schreibt: Wir haben verstanden, was ihr uns wegen euerer gespenne mit unsern Freunden von 25 Mencze und Wormß geschrieben habt, und lassen euch wissen, daß uns solche spenne und irrunge wider und nit liep sind und daß wir gern an ihrer gütlichen Beilegung arbeiten würden 2. und nach- dem der stede erbere radsbotschaft sich von einer fruntlichen einunge wegen den steden anzugeen nehst bi uns underrett han 3, darumb dann die Rinschen stede ire frunde uf dinstag nach unser lieben frauwen tag nativitatis nehstkomende zu Meneze haben sullen, doselbs ir und die von Wormß uwer 30 frunde uf dann auch haben werdet, als wir uns vermuden, so meinen wir unsern frunden, die wir mit godes hulfe uf die egenante zit auch dar meinen zu senden", zu befelhen, uf dann im besten uß den sachen zu reden. datum feria quinta post decollacionis Johannis anno 1442. 1442 272. Straßburg an Basel: bittet um Bekanntgabe der in Frankfurt beschlossenen Nottel Aug. 31 an befreundete Reichsstädte und um Absendung von Gesandten zum J. Oktober nach s5 Breisach zur Besprechung darüber. 1442 August 31 [Straßburg]. Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 13 orig. chart. ohne Adresse, Schnitte und Siegel. Der Grund, warum die Absendung unterblieben ist, ist nicht ersichtlich. Auf der Rückseite steht der gleichzeitige Vermerk Rotslahen. Den ersamen wisen, unsern besondern lieben und gûten frunden dem burgermeister 40 und dem rat zů Basel enbietent wir Ulrich Bock der eilter der meister und der rat zü a) em.; orig. Bemburg. 1 In älnlichem Sinne wie oben schrieb Frank- furt am 30. August auch je an Mainz und Worms (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4008, 5 conc. chart.). 2 Die Zwistigkeiten waren eine Folge der Hilfe, die Mainz und Worms denen von Speier im Kriege gegen Bischof Raban von Speier geleistet hatten. Die Akten der vermittelnden Tätigkeit Frankfurts befinden sich in Frankfurt Stadt-A. Reichssachen- Akten nr. 4008. 1-41. 3 Vgl. S. 232 ff. * Das Franksurter Rechenbuch weist folgenden, hierher gehörenden, in die nativitatis Marie [Sept. 8] datierten Eintrag auf: item 7 gulden 7 sh. han 45 verzeret Walther Swarczenberg der alde, Jost im Steinenhuse selbssehste dri tage zu schiffe gein Mencze bi der andern stede frunde, zu reden von einer eini- keit wegen den steden anzugeen und auch von ge- spenn wegen zuschen den von Spijer gein den von 50 Mencze und Wormße (Frankfurt Stadt-A. Rechen- buch vom Jahre 1442 fol. 62" unter der Rubrik Ußgeben zu zerunge in der anderen rechenunge).
648 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 und Chünraten von Bebemburg sei nach Klage Konrads unter Hinweis auf die auchte zü Wirezburg Ang. 29 und nach Rede und Widerrede, also das es noch an die hoptsache nicht komen, geurtailt und ge- u. 23 sprochen worden: mug Chûnrat von Bebemburg fúrbringen, das die von Halle under daz lantgerichte gen Wirczburg gehôren und si vor demselben lantgerichte als recht si fúrgevordert und die von Halle sôlichs darúber verachtet ir frihaiten nicht erschinen und sich von sölichem lantgerichte, als si denne dafúr gefriet sind, als recht ist, berüffet haben, das si denne irer frihaiten uf das male und an dem ende nicht geniessen súllen; muge aber Chünrat von Bebemburg des nicht getun, so mugen sich die von Halle in der hoptsache gen im verantwúrten nach ir notdurft und als recht ist. und von des haim- lichen gerichtz wegen ist gesprochen: mug Chûnrat von Bebemburg a fúrbringen, als desselben gerichtz recht ist, das er die von Halle damit furgenommen und dem nachkomen, als recht sie, das er des denne an dem ende gen den von Halle och geniessen súlle, als recht ist; Konrad solle die Sachen wegen des Landgerichts Wirczburg in dri virzehen tagen und dri tagen, und wegen der heimlichen Gerichte in vier Monaten vorbringen. Da die von Halle der drier tage in den dri vierzehen und dri gesprochen tagen vor dem König warten und sich gegen Konrad behelfen müssen, den ersten Tag aber 15 nur Botschaften von Halle und Ulm verschen können, sollen Adressaten über die Besetzung der Tage beraten und ihre Botschaft bevollmächtigen. datum in vigilia Bartholomei anno etc. 42.] 10 1442 Aug. 23 Magistri civium et consules Ulme. 1442 271. Frankfurt an Speier 1: bedauert die Zwistigkeiten der Stadt mit Mainz und Worms; 20 Autg. 30 wird seine Gesandten, die es zum Tag der Rheinischen Städte nach Mainz am 11. September schickt, anweisen, zum Guten zu reden. 1442 August 30 [Frankfurt]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten Nr. 4008, 4 conc. chart. Unter dem Text Audita a consilio. Sepl. 11 1442 Aug. 30 Schreibt: Wir haben verstanden, was ihr uns wegen euerer gespenne mit unsern Freunden von 25 Mencze und Wormß geschrieben habt, und lassen euch wissen, daß uns solche spenne und irrunge wider und nit liep sind und daß wir gern an ihrer gütlichen Beilegung arbeiten würden 2. und nach- dem der stede erbere radsbotschaft sich von einer fruntlichen einunge wegen den steden anzugeen nehst bi uns underrett han 3, darumb dann die Rinschen stede ire frunde uf dinstag nach unser lieben frauwen tag nativitatis nehstkomende zu Meneze haben sullen, doselbs ir und die von Wormß uwer 30 frunde uf dann auch haben werdet, als wir uns vermuden, so meinen wir unsern frunden, die wir mit godes hulfe uf die egenante zit auch dar meinen zu senden", zu befelhen, uf dann im besten uß den sachen zu reden. datum feria quinta post decollacionis Johannis anno 1442. 1442 272. Straßburg an Basel: bittet um Bekanntgabe der in Frankfurt beschlossenen Nottel Aug. 31 an befreundete Reichsstädte und um Absendung von Gesandten zum J. Oktober nach s5 Breisach zur Besprechung darüber. 1442 August 31 [Straßburg]. Aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 13 orig. chart. ohne Adresse, Schnitte und Siegel. Der Grund, warum die Absendung unterblieben ist, ist nicht ersichtlich. Auf der Rückseite steht der gleichzeitige Vermerk Rotslahen. Den ersamen wisen, unsern besondern lieben und gûten frunden dem burgermeister 40 und dem rat zů Basel enbietent wir Ulrich Bock der eilter der meister und der rat zü a) em.; orig. Bemburg. 1 In älnlichem Sinne wie oben schrieb Frank- furt am 30. August auch je an Mainz und Worms (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4008, 5 conc. chart.). 2 Die Zwistigkeiten waren eine Folge der Hilfe, die Mainz und Worms denen von Speier im Kriege gegen Bischof Raban von Speier geleistet hatten. Die Akten der vermittelnden Tätigkeit Frankfurts befinden sich in Frankfurt Stadt-A. Reichssachen- Akten nr. 4008. 1-41. 3 Vgl. S. 232 ff. * Das Franksurter Rechenbuch weist folgenden, hierher gehörenden, in die nativitatis Marie [Sept. 8] datierten Eintrag auf: item 7 gulden 7 sh. han 45 verzeret Walther Swarczenberg der alde, Jost im Steinenhuse selbssehste dri tage zu schiffe gein Mencze bi der andern stede frunde, zu reden von einer eini- keit wegen den steden anzugeen und auch von ge- spenn wegen zuschen den von Spijer gein den von 50 Mencze und Wormße (Frankfurt Stadt-A. Rechen- buch vom Jahre 1442 fol. 62" unter der Rubrik Ußgeben zu zerunge in der anderen rechenunge).
Strana 649
L. Städtetag zu Speier. a) Vorberatungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach u. Konstanz nr. 269-277. 649 1442 Ang. 31 Strasburg unsern fruntlichen willigen dienst. lieben besondern frunde. unser erbern rotzfrunde, so wir zů Franckfürt gehebt hant 1, als die wider harheim zû uns kummen sint, haben uns wol furbroht und erzalt manigerlei sachen, so dann zû Franckfürt fúr- genommen sient, und sunder, wie noch etlichen loüfen und handel gemeiner stett erbern botten ein nottel2 begriffen, der sú uns ein abgeschrift broht, und wie die uwern des- glich ouch eine úch zü bringen mit in genommen haben. da nû lest in der nottel be- griffen ist, wie ein ieglich stat in irem rat sich darumb underreden und die stett eins iegelichen kreises sich züsammen verbotschaften söllent in die gelegenlichest stat irs kreises, uß den stúcken und artikeln zû reden und dann von den funf kreisen uf sant 10 Gallen tag gon Spire züsamen zü schicken etc.: als haben wir die sachen und die nottel okt. 16 an unser güten frúnde von Hagenowe broht und die gebetten, andern iren frunden den richsstetten das fúrer zü verkunden, und domit eins tages geromet, das der si zû Brisach uf den mentag nach sant Michels tag nehstkúnftig, zů tageszit da zü sin, die nottel da okt. 1 fúrzûnemen und davon zü reden, nachdem sich das gebúrt. harumb, lieben frúnde, so 15 bitten wir uwer güt fruntschaft, die nottel und die sachen an ander uwer und unser güten frúnde die stett umb úch gelegen ouch zu bringen und inen zü schriben, darúber zû sitzen, und das ir und sú uwer erbern rotzfrunde uf den obgenanten mentag zû okl.1 Brisach haben wellent. desglich, ob got wil, wir die unsern ouch dar ordenen wellent und hoffent, das unser frunde die richsstett umb uns gelegen solichs ouch tün sôllent, 2o und das man dann donoch uf sant Gallen tag gen Spire geschicken môge, in der mosse okt. 16 die nottel davon innehalt und als gemeine stett zü Franckfürt sich des besprochen und underrett haben. und uwer liebe welle sich harinne bewisen, als wir dann ein sonder getruwen zû uwer gûten frúntschaft haben. datum feria sexta post beati Adelffi episcopi anno etc. 42. 5 1442 Ang. 31 25 273. Nürnberg an Regensburg und andere gen. Reichsstädte 3: ladet sie für den 14. Sep- tember nach Nürnberg ein zur Beratung über die ihnen früher zugesandten Artikel der städtischen Gesandten in Frankfurt. 1442 September 3 [Nürnberg]. 1442 Sepl. 3 30 M aus München Reichs-A. Regensburg, Reichsstadt, Urkunden fasc. 921 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unterfertigung und Adresse wie in nr. 269. N coll Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 304b cop. chart. coaeva. Datum secunda post Egidii. Die Unterfertigung fehlt. Die Adresse ist über dem Text durch Regenspurg angedeutet. Unter dem Text ist bemerkt Rotemburg, Windsheim, Weissenburg, Swein- furt, cuilibet ut premittitur. Unser a willig freuntlich dienst sein ewer ersamkeit mit fleiß voran bereit. fur- 35 sichtigen ersamen und weisen. besunder lieben freunde. als wir nehstmols 4 ewer fürsichtikeit von wegen sollichs ratslags, so der freien und reichsstette erber ratsfreunde zu Franckfurt fürgenomen, und ewer weisheit alsdann desselben ratslags ein verzaich- nusse zugefüget haben etc., also ist nû unser ratsbotschaft 5 als gestern suntag herheim Sept. 2 zu uns komen. die uns dann underricht hat, daz wir ewer ersamen freuntschaft und b 40 a) N om. unser — besunder. b) und — zugezeichent sein ist in N vom Schreiber am Rande hinzugefägt. 1 Vgl. S. 381 Anm. 6. nr. 205. Im Nürnberger Jahresregister ist unter den Ausgaben der 8. Bürgermeisterperiode des Rech- 45 nungsjahres 1442-1443, d. i. zwischen feria 4. ante Bartholomei apostoli [Aug. 22] und feria 4. ante Mathei apostoli et ewangeliste [Sept. 19], bemerkt : item 15 sh. 2 hlr. eim boten gen Sweinfurt, ir bott- schaft exaltacionis sancte crucis [Sept. 14] hie zu haben von des vorgemelten [vgl. nr. 265 art. 3c] be- griffs wegen etc. —item 13 sh. eim boten gen Rotem- burg und Windsheim in eadem causa. — item 8 sh. 2 hlr. eim boten gen Weissenburg in eadem causa. (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 466 b not. chart. coaeva.) * Am 14. August (nr. 269). 5 Vgl. S. 381 Anm. 9. 82*
L. Städtetag zu Speier. a) Vorberatungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach u. Konstanz nr. 269-277. 649 1442 Ang. 31 Strasburg unsern fruntlichen willigen dienst. lieben besondern frunde. unser erbern rotzfrunde, so wir zů Franckfürt gehebt hant 1, als die wider harheim zû uns kummen sint, haben uns wol furbroht und erzalt manigerlei sachen, so dann zû Franckfürt fúr- genommen sient, und sunder, wie noch etlichen loüfen und handel gemeiner stett erbern botten ein nottel2 begriffen, der sú uns ein abgeschrift broht, und wie die uwern des- glich ouch eine úch zü bringen mit in genommen haben. da nû lest in der nottel be- griffen ist, wie ein ieglich stat in irem rat sich darumb underreden und die stett eins iegelichen kreises sich züsammen verbotschaften söllent in die gelegenlichest stat irs kreises, uß den stúcken und artikeln zû reden und dann von den funf kreisen uf sant 10 Gallen tag gon Spire züsamen zü schicken etc.: als haben wir die sachen und die nottel okt. 16 an unser güten frúnde von Hagenowe broht und die gebetten, andern iren frunden den richsstetten das fúrer zü verkunden, und domit eins tages geromet, das der si zû Brisach uf den mentag nach sant Michels tag nehstkúnftig, zů tageszit da zü sin, die nottel da okt. 1 fúrzûnemen und davon zü reden, nachdem sich das gebúrt. harumb, lieben frúnde, so 15 bitten wir uwer güt fruntschaft, die nottel und die sachen an ander uwer und unser güten frúnde die stett umb úch gelegen ouch zu bringen und inen zü schriben, darúber zû sitzen, und das ir und sú uwer erbern rotzfrunde uf den obgenanten mentag zû okl.1 Brisach haben wellent. desglich, ob got wil, wir die unsern ouch dar ordenen wellent und hoffent, das unser frunde die richsstett umb uns gelegen solichs ouch tün sôllent, 2o und das man dann donoch uf sant Gallen tag gen Spire geschicken môge, in der mosse okt. 16 die nottel davon innehalt und als gemeine stett zü Franckfürt sich des besprochen und underrett haben. und uwer liebe welle sich harinne bewisen, als wir dann ein sonder getruwen zû uwer gûten frúntschaft haben. datum feria sexta post beati Adelffi episcopi anno etc. 42. 5 1442 Ang. 31 25 273. Nürnberg an Regensburg und andere gen. Reichsstädte 3: ladet sie für den 14. Sep- tember nach Nürnberg ein zur Beratung über die ihnen früher zugesandten Artikel der städtischen Gesandten in Frankfurt. 1442 September 3 [Nürnberg]. 1442 Sepl. 3 30 M aus München Reichs-A. Regensburg, Reichsstadt, Urkunden fasc. 921 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Unterfertigung und Adresse wie in nr. 269. N coll Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 304b cop. chart. coaeva. Datum secunda post Egidii. Die Unterfertigung fehlt. Die Adresse ist über dem Text durch Regenspurg angedeutet. Unter dem Text ist bemerkt Rotemburg, Windsheim, Weissenburg, Swein- furt, cuilibet ut premittitur. Unser a willig freuntlich dienst sein ewer ersamkeit mit fleiß voran bereit. fur- 35 sichtigen ersamen und weisen. besunder lieben freunde. als wir nehstmols 4 ewer fürsichtikeit von wegen sollichs ratslags, so der freien und reichsstette erber ratsfreunde zu Franckfurt fürgenomen, und ewer weisheit alsdann desselben ratslags ein verzaich- nusse zugefüget haben etc., also ist nû unser ratsbotschaft 5 als gestern suntag herheim Sept. 2 zu uns komen. die uns dann underricht hat, daz wir ewer ersamen freuntschaft und b 40 a) N om. unser — besunder. b) und — zugezeichent sein ist in N vom Schreiber am Rande hinzugefägt. 1 Vgl. S. 381 Anm. 6. nr. 205. Im Nürnberger Jahresregister ist unter den Ausgaben der 8. Bürgermeisterperiode des Rech- 45 nungsjahres 1442-1443, d. i. zwischen feria 4. ante Bartholomei apostoli [Aug. 22] und feria 4. ante Mathei apostoli et ewangeliste [Sept. 19], bemerkt : item 15 sh. 2 hlr. eim boten gen Sweinfurt, ir bott- schaft exaltacionis sancte crucis [Sept. 14] hie zu haben von des vorgemelten [vgl. nr. 265 art. 3c] be- griffs wegen etc. —item 13 sh. eim boten gen Rotem- burg und Windsheim in eadem causa. — item 8 sh. 2 hlr. eim boten gen Weissenburg in eadem causa. (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 466 b not. chart. coaeva.) * Am 14. August (nr. 269). 5 Vgl. S. 381 Anm. 9. 82*
Strana 650
650 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. auch den andern stetten, die uns also in sollichem ratslag zugezeichent sein, schreiben und bitten sullen, ewer ratsbotschaft uf ein nemlichen tag der sach € halben zu uns her gen Nüremberg zu schicken etc. darûmb wir ewer lieb mit besunderm fleiß pitten, ir Sept. 14 wollet ewer erber ratsfreunde auf des heiligen creûtz tag exaltacionis schirstkünftig also Sept. 15 her zu uns fertigen, des abents hie ze sein und des morgens zu den dingen zu greifen 5 und alsdenn verrer nach notdûrft davon zu reden. und wôllet eûch des umb des pesten willen nicht verdrissen lassen, wann wir desgleichen den andern ewern und unsern guten freunden von stetten, die uns also zugezaichent sein, auch zugeschriben€ haben. dann womit wir° ewer weisheit lieb oder dinst beweisen môchten, das teten wir mit willen 1442 Sept. s gern. datum feria secunda post Egidii anno domini etc. 42. 1442 Sept. 8 10 1442 274. Ulm an Nördlingen: beruft eine Versammlung der verbündeten Schwäbischen und Sept. 14 Bodenseestädte auf den 22. September nach Ulm und setzt auf die Tagesordnung die Beschickung des Speierer Städtetages, die Besprechung der Maßregeln wegen des am 29. September ablaufenden Stillstandes mit der Ritterschaft u. a. m. 1442 September 14 [ Ulm ]. 15 Aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 (vom Jahre 1442) nr. 39 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. lacso, aus 33/4 aneinander gehefteten Folio- bogen bestehend. Unterfertigung und Adresse wie in nr. 270. Unser fruntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [1] ir hand, als wir mainen, von iuwer erbern rauczbottschaft, die něhste 1 bi uns zû manung 2o gewesen ist, wol vernomen, wie des hailigen richs d frien- und richsstette, die denne zů Frank- furtt bi ainander gewesen sind, von den mengerlai geschwinden ungetruwen lanczlôwfen und dawider sich etlicher artikel zû verainen unvergriffenlichen gerautschlagot hand, okt. 15 darumbe gen Spir uf sant Gallen aubent schierist zû ainem tag zû komen, zu versüchen, ob man sich sôlicher artikel mit anfang und beschliessung in zimlichen dingen geainen 25 múge, als ir an der abschrift2 derselben artikel begriffs und abschaidung hierinne ver- schlossen wol verniemen werdent. und wann nu derselb tag zû sûchen nahet, och der stette notdurft und gûte ist, beratenlich und wißlich zû gedenken, wie die ding nach der stette bestem, och damit lande und lúte gefridet und beschirmet, fürgenomen werden, och die stette in ieglicher bali darumbe zûsamen berüfft werden sullen, und darumbe so so haben wir die stette unsrer verainung und darzů die stette Augspurg3 Eßlingen Rutt- lingen Hailtbrunnen Wimpffen Rotwyle und Wyle, die in unser bali gehôren, zů uns zû dirre manung gemant, und umbe das so wôllent umb der stette und gemains lands nucz und notdurft willen nicht laussen, ir siczent in iuwern râten beratenlich úber die sachen, wißlich zû ermessen und zû gedenken, was uns stetten in den dingen nach dem 35 besten furzûniement, zů tûnd und zû laussent sie, und fertigent denne darumbe und sunder, mit wie vil und von welicher stette rauczfrunden der egenant tag zû Spir von unser vorgenanten palie zû beseczen und zû versehen sie4, iuwer bottschaft iuwer mai- nung mit vollem gewalte zû dirre manung. a) N sachen. b) N geschriben. c) N etc. statt wir — gern. d) fehlt in der Vorlage. 40 Am 3. September (vgl. nr. 270). 2 Diese Abschrift ist die Vorlage O unserer nr. 205. Mit der Ulmer Einladung dürfte der folgende Eintrag im Augsburger Ratsprotokoll zusammen- hängen: item von der gemainen stette nottel wegen ze manen, davon ze rautslagen, wan man mûß uf Galli [Okt. 16] darumb von allen parthien funf stett- botten ze Speyr haben etc. (Augsburg Stadt-A. Rats- protokolle Bd. 2: 1442-1447 pag. 26 not. chart coaeva). 4 Der folgende unter dominica 22 [Okt. 28] ge- machte Eintrag in der Augsburger Baurechnung läfst darauf schließten, daßt neben Ulm (vgl. nr. 283 45 art. 2) auch Augsburg mit der Vertretung betraut wurde: item 63 guldin und 18 gr. dem Hangenor gen Speijr von gemainer stett wegen von 17 tagen; der gaund zwen tag uf die stat, ut habes in registro
650 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. auch den andern stetten, die uns also in sollichem ratslag zugezeichent sein, schreiben und bitten sullen, ewer ratsbotschaft uf ein nemlichen tag der sach € halben zu uns her gen Nüremberg zu schicken etc. darûmb wir ewer lieb mit besunderm fleiß pitten, ir Sept. 14 wollet ewer erber ratsfreunde auf des heiligen creûtz tag exaltacionis schirstkünftig also Sept. 15 her zu uns fertigen, des abents hie ze sein und des morgens zu den dingen zu greifen 5 und alsdenn verrer nach notdûrft davon zu reden. und wôllet eûch des umb des pesten willen nicht verdrissen lassen, wann wir desgleichen den andern ewern und unsern guten freunden von stetten, die uns also zugezaichent sein, auch zugeschriben€ haben. dann womit wir° ewer weisheit lieb oder dinst beweisen môchten, das teten wir mit willen 1442 Sept. s gern. datum feria secunda post Egidii anno domini etc. 42. 1442 Sept. 8 10 1442 274. Ulm an Nördlingen: beruft eine Versammlung der verbündeten Schwäbischen und Sept. 14 Bodenseestädte auf den 22. September nach Ulm und setzt auf die Tagesordnung die Beschickung des Speierer Städtetages, die Besprechung der Maßregeln wegen des am 29. September ablaufenden Stillstandes mit der Ritterschaft u. a. m. 1442 September 14 [ Ulm ]. 15 Aus Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 (vom Jahre 1442) nr. 39 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. lacso, aus 33/4 aneinander gehefteten Folio- bogen bestehend. Unterfertigung und Adresse wie in nr. 270. Unser fruntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [1] ir hand, als wir mainen, von iuwer erbern rauczbottschaft, die něhste 1 bi uns zû manung 2o gewesen ist, wol vernomen, wie des hailigen richs d frien- und richsstette, die denne zů Frank- furtt bi ainander gewesen sind, von den mengerlai geschwinden ungetruwen lanczlôwfen und dawider sich etlicher artikel zû verainen unvergriffenlichen gerautschlagot hand, okt. 15 darumbe gen Spir uf sant Gallen aubent schierist zû ainem tag zû komen, zu versüchen, ob man sich sôlicher artikel mit anfang und beschliessung in zimlichen dingen geainen 25 múge, als ir an der abschrift2 derselben artikel begriffs und abschaidung hierinne ver- schlossen wol verniemen werdent. und wann nu derselb tag zû sûchen nahet, och der stette notdurft und gûte ist, beratenlich und wißlich zû gedenken, wie die ding nach der stette bestem, och damit lande und lúte gefridet und beschirmet, fürgenomen werden, och die stette in ieglicher bali darumbe zûsamen berüfft werden sullen, und darumbe so so haben wir die stette unsrer verainung und darzů die stette Augspurg3 Eßlingen Rutt- lingen Hailtbrunnen Wimpffen Rotwyle und Wyle, die in unser bali gehôren, zů uns zû dirre manung gemant, und umbe das so wôllent umb der stette und gemains lands nucz und notdurft willen nicht laussen, ir siczent in iuwern râten beratenlich úber die sachen, wißlich zû ermessen und zû gedenken, was uns stetten in den dingen nach dem 35 besten furzûniement, zů tûnd und zû laussent sie, und fertigent denne darumbe und sunder, mit wie vil und von welicher stette rauczfrunden der egenant tag zû Spir von unser vorgenanten palie zû beseczen und zû versehen sie4, iuwer bottschaft iuwer mai- nung mit vollem gewalte zû dirre manung. a) N sachen. b) N geschriben. c) N etc. statt wir — gern. d) fehlt in der Vorlage. 40 Am 3. September (vgl. nr. 270). 2 Diese Abschrift ist die Vorlage O unserer nr. 205. Mit der Ulmer Einladung dürfte der folgende Eintrag im Augsburger Ratsprotokoll zusammen- hängen: item von der gemainen stette nottel wegen ze manen, davon ze rautslagen, wan man mûß uf Galli [Okt. 16] darumb von allen parthien funf stett- botten ze Speyr haben etc. (Augsburg Stadt-A. Rats- protokolle Bd. 2: 1442-1447 pag. 26 not. chart coaeva). 4 Der folgende unter dominica 22 [Okt. 28] ge- machte Eintrag in der Augsburger Baurechnung läfst darauf schließten, daßt neben Ulm (vgl. nr. 283 45 art. 2) auch Augsburg mit der Vertretung betraut wurde: item 63 guldin und 18 gr. dem Hangenor gen Speijr von gemainer stett wegen von 17 tagen; der gaund zwen tag uf die stat, ut habes in registro
Strana 651
L. Städtetag zu Speier. a) Vorboratungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach u. Konstanz nr. 269-277. 651 1442 Und umb die nachgeschriben zwen artikel und nicht mer sind die stette der verainung an dem See gemant worden. [2] Wir zwifeln nicht, ir habent von iuwer erbern rauczbottschaft, die nêhste zü manung gewesen ist, wol vernomen, wie die stette abgeschaiden sind, die richtung die 5 unser gnâdigister herre der Rômisch kung gen unsern beschädigern furgenomen haut 1, nicht ufzûniement, sunder an unsern herren den kúng zû bringen und zû versüchen laussen, die sachen in ander und besser wege, damit wir stette nicht so groblich von unsern frihaiten gewist, och sôlich unrecht etlicher massen gestraffot und die ding nach dem besten furgenomen werden, zü € bringen, deshalb iuwer lieb davon zû schribent nicht io not tûtt denne so vil: als unsers herren des kungs gebottner frid 2 uf sant Michels tag Scpl.29 schierist ußgaut und das unser beschâdiger nicht viren, sunder von stunden an ußgang des friden uns stette und die unsern schwarlich beschâdigen, och nieman gewissen kan, wa und von welichen enden si das tûn werden, darumbe wir stette billich gedenken, mit unsrer ufgeleiten anzale raisigs gezwgs nicht zû virren, sunder die züzerichten und 15 rwstig zû halten, wa wie und an welichen enden wir die wider unser viende und be- schâdiger bruchen legen und schicken. denne wol etlich anschlege, sunder von des stättlins wegen, darumbe etwiedick zû manung geredt, och etlich anschlege gemachet wol vorhanden sind, dardurch wir getruwen, ob die sachen stattlich furgenomen, das die denne nach der stette eere und were erobert werden, und umb das so sol ain iegliche 2o statt bi sôlicher saczung under den stetten darumbe beschehen ir ufgeleiten anzale (von dem hundert zehen pfarit raisigs gezwgs) gerwst und gerecht haben und in iren râten beratenlich úber die sachen siczen, wißlich zû gedenken, wie wa und an welichen enden und sunderlich an dem egenanten stâttlin unser beschâdiger zû beschâdigent sien. und fertigent denne darumbe iuwer bottschaft iuwer mainung mit vollem gewalte wol under- 25 richt zů dirre manung, sunder der stette houptman der stette abschaidung darumbe zû empfelhen, damit in den dingen nicht gefiret und die viende beschâdiget werden. denne das unser stette eere were und notdurft ist. [Der folgende art. 3 betrifft die Ladung der ent- zweiten Knechte von Ravenspurg und Lutkirch und des Ulrich von Liechtenstain zum Verhör vor die nächste Versammlung.] Sept. 14 Och der Swabischen stette verainung. [Die folgenden Artikel betreffen: art. 4 den auf der letzten Mahnung gestellten Antrag derer von Hailtprunnen und Wimpffen, sie in die Vereinung der Städte unter sich und auch in die Ver- einung der Städte mit der Herrschaft Wirttemberg aufzunchmen; beide haben den Eintritt von der Ver- längerung der Vereinung der Städte, die am nächsten Jórigen tag abläuft, abhängig gemacht; art. 5 35 den ebenfalls auf der letzten Mahnung gestellten Antrag derer von Rútlingen, sie in die Vereinung der Städte unter sich, aber nicht in die mit der Herrschaft Wirttemberg aufzunchmen; sie stellen dieselbe Bedingung wie die von Hailtprunnen und Wimpffen; art. 6 mehrere Bitten für und von genannten Feinden derer von Nördlingen und der Städte wegen Aussöhnung. In art. 7 wird mitgeteilt: die Ritterschaft der Gesellschaft in dem Hówgôwe und oben an der Thünow ist am güttemtag nach nativi-Scpt. 16 40 tatis Marie in Ulme gewesens und hat sich erboten, eine Einung mit den Städten zu schließten in der 1443 tpril25 30 a) orig. om. zů bringen. tuo parvo etc. (Augsburg Stadt-A. Baurechnung vom Jahre 1442 fol. 81b not. chart. coaeva unter der Rubrik Legaciones). 45 1 Vgl. nr. 270 art. 1. 2 Vgl. nr. 119. Ulm schrieb am 1. Sept. an Nördlingen: Die Ritterschaft mit sant Jôrgen schilt obnen an der Thonow habe mit ihnen geredet, daß sie sich gern 50 mit ihnen und den befreundeten Städten verbünden möchte in der Weise, in der die Herren von Wirtem- berg mit den Städten verbündet scien; sie hätten ihr deshalb einen Tag auf So. nach unser lieben frowen tag nativitatis [Sept. 9] nach Ulme gesetzt, um über die Sache zu reden und zu ratschlagen; Nördlingen möge seine Ratsbotschaft dazu schicken, und zwar so, daß sie uf unser lieben frowen tag [Sept. 8] zû nacht in Ulme sei, oder es möge der Ratsbotschaft, die es jetzt zur Mahnung schicken werde [vgl. nr. 270], nachschreiben, daß sie bis zu jenem Tage in Ulme bleiben solle; dat. uf sand Egidyen tag 42 (Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 38 orig. ch. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.).
L. Städtetag zu Speier. a) Vorboratungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach u. Konstanz nr. 269-277. 651 1442 Und umb die nachgeschriben zwen artikel und nicht mer sind die stette der verainung an dem See gemant worden. [2] Wir zwifeln nicht, ir habent von iuwer erbern rauczbottschaft, die nêhste zü manung gewesen ist, wol vernomen, wie die stette abgeschaiden sind, die richtung die 5 unser gnâdigister herre der Rômisch kung gen unsern beschädigern furgenomen haut 1, nicht ufzûniement, sunder an unsern herren den kúng zû bringen und zû versüchen laussen, die sachen in ander und besser wege, damit wir stette nicht so groblich von unsern frihaiten gewist, och sôlich unrecht etlicher massen gestraffot und die ding nach dem besten furgenomen werden, zü € bringen, deshalb iuwer lieb davon zû schribent nicht io not tûtt denne so vil: als unsers herren des kungs gebottner frid 2 uf sant Michels tag Scpl.29 schierist ußgaut und das unser beschâdiger nicht viren, sunder von stunden an ußgang des friden uns stette und die unsern schwarlich beschâdigen, och nieman gewissen kan, wa und von welichen enden si das tûn werden, darumbe wir stette billich gedenken, mit unsrer ufgeleiten anzale raisigs gezwgs nicht zû virren, sunder die züzerichten und 15 rwstig zû halten, wa wie und an welichen enden wir die wider unser viende und be- schâdiger bruchen legen und schicken. denne wol etlich anschlege, sunder von des stättlins wegen, darumbe etwiedick zû manung geredt, och etlich anschlege gemachet wol vorhanden sind, dardurch wir getruwen, ob die sachen stattlich furgenomen, das die denne nach der stette eere und were erobert werden, und umb das so sol ain iegliche 2o statt bi sôlicher saczung under den stetten darumbe beschehen ir ufgeleiten anzale (von dem hundert zehen pfarit raisigs gezwgs) gerwst und gerecht haben und in iren râten beratenlich úber die sachen siczen, wißlich zû gedenken, wie wa und an welichen enden und sunderlich an dem egenanten stâttlin unser beschâdiger zû beschâdigent sien. und fertigent denne darumbe iuwer bottschaft iuwer mainung mit vollem gewalte wol under- 25 richt zů dirre manung, sunder der stette houptman der stette abschaidung darumbe zû empfelhen, damit in den dingen nicht gefiret und die viende beschâdiget werden. denne das unser stette eere were und notdurft ist. [Der folgende art. 3 betrifft die Ladung der ent- zweiten Knechte von Ravenspurg und Lutkirch und des Ulrich von Liechtenstain zum Verhör vor die nächste Versammlung.] Sept. 14 Och der Swabischen stette verainung. [Die folgenden Artikel betreffen: art. 4 den auf der letzten Mahnung gestellten Antrag derer von Hailtprunnen und Wimpffen, sie in die Vereinung der Städte unter sich und auch in die Ver- einung der Städte mit der Herrschaft Wirttemberg aufzunchmen; beide haben den Eintritt von der Ver- längerung der Vereinung der Städte, die am nächsten Jórigen tag abläuft, abhängig gemacht; art. 5 35 den ebenfalls auf der letzten Mahnung gestellten Antrag derer von Rútlingen, sie in die Vereinung der Städte unter sich, aber nicht in die mit der Herrschaft Wirttemberg aufzunchmen; sie stellen dieselbe Bedingung wie die von Hailtprunnen und Wimpffen; art. 6 mehrere Bitten für und von genannten Feinden derer von Nördlingen und der Städte wegen Aussöhnung. In art. 7 wird mitgeteilt: die Ritterschaft der Gesellschaft in dem Hówgôwe und oben an der Thünow ist am güttemtag nach nativi-Scpt. 16 40 tatis Marie in Ulme gewesens und hat sich erboten, eine Einung mit den Städten zu schließten in der 1443 tpril25 30 a) orig. om. zů bringen. tuo parvo etc. (Augsburg Stadt-A. Baurechnung vom Jahre 1442 fol. 81b not. chart. coaeva unter der Rubrik Legaciones). 45 1 Vgl. nr. 270 art. 1. 2 Vgl. nr. 119. Ulm schrieb am 1. Sept. an Nördlingen: Die Ritterschaft mit sant Jôrgen schilt obnen an der Thonow habe mit ihnen geredet, daß sie sich gern 50 mit ihnen und den befreundeten Städten verbünden möchte in der Weise, in der die Herren von Wirtem- berg mit den Städten verbündet scien; sie hätten ihr deshalb einen Tag auf So. nach unser lieben frowen tag nativitatis [Sept. 9] nach Ulme gesetzt, um über die Sache zu reden und zu ratschlagen; Nördlingen möge seine Ratsbotschaft dazu schicken, und zwar so, daß sie uf unser lieben frowen tag [Sept. 8] zû nacht in Ulme sei, oder es möge der Ratsbotschaft, die es jetzt zur Mahnung schicken werde [vgl. nr. 270], nachschreiben, daß sie bis zu jenem Tage in Ulme bleiben solle; dat. uf sand Egidyen tag 42 (Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 38 orig. ch. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.).
Strana 652
652 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Form, in der die Herren von Wirttemberg sich mit den Städten vereinigt haben; die Ritterschaft will Scpt. 14 darin nur den König, Herzog Albrechten von Bayern Grafen zu Voburg, falls dieser ihr die Verlängerung ihrer Vereinung mit ihm zusagt, und die beiden Herren von Wirttemberg, mit denen sie in Einung ist, ausnehmen, wogegen Ulm namens der Städte ausgenommen hat den König, die Herren von Wirttem- berg, die Städte, mit denen der Schwäbische Städtebund in Einung ist, und die Reichsstüdte, die letz- 5 teren jedoch nur insofern, als sie sich nicht mit Jemandem verbunden haben und diesem gegen die Sept. 29 Ritterschaft helfen; laut beiliegendem beredungszedel€ soll ein Tag in Ulme auf Michahelis gehalten 1445 werden und die Vereinung, falls sie zustande kommt, bis zum nächsten Martinstag über drei Jahre Nor. 11 dauern. Der folgende art. 8 betrifft den Zwist des Ulmer Ratgesellen Chünrat Krafft mit der Ursula von Baißwyle von Memmingen, art. 9 die Aufforderung an die säumigen Städte, ihre Schulden zu be- 10 zahlen. In art. 10 fordert dann Ulm Nördlingen auf, seine Ratsbotschaft mit Vollmacht nach Ulme Sept. 21 zu schicken, und zwar so, daß sie uf sant Matheus tag des hailigen zwôlfbotten und ewangelisten tage Sipt. 22 zu Nacht in Ulme sei und am folgenden Morgen mit den anderen Städteboten über die vorstehenden 1142 Angelegenheiten sitze.] geben uf crucis exaltacionis zû herbste anno etc. 42. Sept. 14 [Nachschrift: Ulm hat für die von Werde vor etlichen Juhren 4000 Gulden houptgut aufgebracht, 15 das mit 200 Gulden jährlich verzinst werden soll; damals haben die Städte Ulm versprochen, ihm jeden Schaden am Hauptgut oder Zins nach Maßgabe der gewöhnlichen Steuer, die jede Stadt zahlt, zu er- setzen; Werde hat schon seit einigen Jahren armutshalber weder den Zins noch seinen Anteil an der Städterechnung bezahlt; es hat gebeten, ihm in derselben Weise wie Augspurg, dem es 3000 Gulden schuldet, das houptgüt einige Jahre ohne Zins zu lassen und ihm zu gestatten, dafür jährlich eine mit 2o den Städten zu vereinbarende Summe am houptgûte zu tilgen; Ulm ist dafür, daß der Bitte entsprochen oder der Stadt auf andere Weise geholfen werde.] 11442 21 Okt. I/ 275. Vorschläge Straßtburgs für eine Vereinigung der Städte [aufgesetzt im Anschluß an die Bündnisartikel der städtischen Gesandten auf dem Frankfurter Reichstage und vorgelegt einem Städtetage zu Breisach ]. ƒ1442 zu Oktober 12.] 25 S aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 2 conc. chart. Die Korrekturen und Nachträge, die wir in den Varianten anführen, rühren von anderer, aber gleichzeitiger Hand her, von der vielleicht auch die Aufschrift auf der Rückseite Nottel Franck- furt stammt. F coll. Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 3 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. 30 E coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Die Abschrift stammt wahrschein- lich aus dem Eßlinger Archiv (vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 278 unter E). Gedruckt bei Datt, De pace publica (Ulm 1698) pag. 731, wahrscheinlich aus E. Dis ist der stat a Stroßburg meinung. [!] Item b zům “ ersten: daz die stette alle einander in ganzen druwen hältend und meinen solten und keine stat der andern stette oder stat vigende weder husent hofent noch enthälten, so verre innen daz verkundet wurt, und innen öch kein geleit oder drostunge gebent und eime iegelichen rehtes gegen innen lossen widerfaren, es were denne ‘ sach, daz eine stat eis bedorflich were. dem möhte sú die zit wol so geleite geben. und obe dheine stat erfünde, daz men die ander beschedigen wôlte, daz ie eine der andern daz furderlich zû wissen dette etc. (in der besten furme zû s begriffen und zů setzen). 35 a) in S folgt auxyestrichen von. b) om. E. c) zům ersten ist in S über der Zeile hinrngefngt. d) S halte ewerst hältent und meinent; daun wurde korrifiert hlitten und meinen und äber der Zeile solten hinsngefügt. e) FE 45 dann. f) FE eins. g) zů — setzen ist in S nachträglich hinsngefiigt. Dieser mit dem Datum Ulme uf mentag nach nativitatis Marie [Sept. 10] anno 42 versehene Zettel liegt noch dabei (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 3 nr. 41 cop. ch. coueva mit Schnitten). 2 Die Datierung ergibt sich aus den nrr. 272 und 277. 50
652 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Form, in der die Herren von Wirttemberg sich mit den Städten vereinigt haben; die Ritterschaft will Scpt. 14 darin nur den König, Herzog Albrechten von Bayern Grafen zu Voburg, falls dieser ihr die Verlängerung ihrer Vereinung mit ihm zusagt, und die beiden Herren von Wirttemberg, mit denen sie in Einung ist, ausnehmen, wogegen Ulm namens der Städte ausgenommen hat den König, die Herren von Wirttem- berg, die Städte, mit denen der Schwäbische Städtebund in Einung ist, und die Reichsstüdte, die letz- 5 teren jedoch nur insofern, als sie sich nicht mit Jemandem verbunden haben und diesem gegen die Sept. 29 Ritterschaft helfen; laut beiliegendem beredungszedel€ soll ein Tag in Ulme auf Michahelis gehalten 1445 werden und die Vereinung, falls sie zustande kommt, bis zum nächsten Martinstag über drei Jahre Nor. 11 dauern. Der folgende art. 8 betrifft den Zwist des Ulmer Ratgesellen Chünrat Krafft mit der Ursula von Baißwyle von Memmingen, art. 9 die Aufforderung an die säumigen Städte, ihre Schulden zu be- 10 zahlen. In art. 10 fordert dann Ulm Nördlingen auf, seine Ratsbotschaft mit Vollmacht nach Ulme Sept. 21 zu schicken, und zwar so, daß sie uf sant Matheus tag des hailigen zwôlfbotten und ewangelisten tage Sipt. 22 zu Nacht in Ulme sei und am folgenden Morgen mit den anderen Städteboten über die vorstehenden 1142 Angelegenheiten sitze.] geben uf crucis exaltacionis zû herbste anno etc. 42. Sept. 14 [Nachschrift: Ulm hat für die von Werde vor etlichen Juhren 4000 Gulden houptgut aufgebracht, 15 das mit 200 Gulden jährlich verzinst werden soll; damals haben die Städte Ulm versprochen, ihm jeden Schaden am Hauptgut oder Zins nach Maßgabe der gewöhnlichen Steuer, die jede Stadt zahlt, zu er- setzen; Werde hat schon seit einigen Jahren armutshalber weder den Zins noch seinen Anteil an der Städterechnung bezahlt; es hat gebeten, ihm in derselben Weise wie Augspurg, dem es 3000 Gulden schuldet, das houptgüt einige Jahre ohne Zins zu lassen und ihm zu gestatten, dafür jährlich eine mit 2o den Städten zu vereinbarende Summe am houptgûte zu tilgen; Ulm ist dafür, daß der Bitte entsprochen oder der Stadt auf andere Weise geholfen werde.] 11442 21 Okt. I/ 275. Vorschläge Straßtburgs für eine Vereinigung der Städte [aufgesetzt im Anschluß an die Bündnisartikel der städtischen Gesandten auf dem Frankfurter Reichstage und vorgelegt einem Städtetage zu Breisach ]. ƒ1442 zu Oktober 12.] 25 S aus Straßburg Stadt-A. Série AA fasc. 201 fol. 2 conc. chart. Die Korrekturen und Nachträge, die wir in den Varianten anführen, rühren von anderer, aber gleichzeitiger Hand her, von der vielleicht auch die Aufschrift auf der Rückseite Nottel Franck- furt stammt. F coll. Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 3 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. 30 E coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Die Abschrift stammt wahrschein- lich aus dem Eßlinger Archiv (vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 278 unter E). Gedruckt bei Datt, De pace publica (Ulm 1698) pag. 731, wahrscheinlich aus E. Dis ist der stat a Stroßburg meinung. [!] Item b zům “ ersten: daz die stette alle einander in ganzen druwen hältend und meinen solten und keine stat der andern stette oder stat vigende weder husent hofent noch enthälten, so verre innen daz verkundet wurt, und innen öch kein geleit oder drostunge gebent und eime iegelichen rehtes gegen innen lossen widerfaren, es were denne ‘ sach, daz eine stat eis bedorflich were. dem möhte sú die zit wol so geleite geben. und obe dheine stat erfünde, daz men die ander beschedigen wôlte, daz ie eine der andern daz furderlich zû wissen dette etc. (in der besten furme zû s begriffen und zů setzen). 35 a) in S folgt auxyestrichen von. b) om. E. c) zům ersten ist in S über der Zeile hinrngefngt. d) S halte ewerst hältent und meinent; daun wurde korrifiert hlitten und meinen und äber der Zeile solten hinsngefügt. e) FE 45 dann. f) FE eins. g) zů — setzen ist in S nachträglich hinsngefiigt. Dieser mit dem Datum Ulme uf mentag nach nativitatis Marie [Sept. 10] anno 42 versehene Zettel liegt noch dabei (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 3 nr. 41 cop. ch. coueva mit Schnitten). 2 Die Datierung ergibt sich aus den nrr. 272 und 277. 50
Strana 653
L. Städtetag zu Speier. a) Vorberatungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach u. Konstanz nr. 269-277. 653 [2] Item von " der heimlichen geriht wegen: daz keine statt keime der iren 11112 zu oder die innen zu versprechende stont gestatten sol b, dheinen von dheiner andern stat okt. 1f oder die innen zû versprechende stont fúr daz heimlich geriht zû e laden oder zû heischen, es wer' denned sache, daz er kúntlich fúrbrehte, daz ime rehtes gebrosten oder ver- 5 saget were von der stat, dorinne oder dorunder er denne" seshaftig oder burger were. und wer’, obe iemantz daz verbrech, daz men den an sime libe und gûtte strofte etc. (als in der besten forme). 10 276. Nürnberg an Windsheim: will den Wünschen gern entsprechen, die die Stadt [1442] Oktober 2 in ihrem Briefe wegen des Tages zu Speier geäußtert hat. [Nürnberg ]. 11442/ Okt. 2 Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 319b cop. chart. coaera. Datum feria 3. post Michahelis. 15 277. Colmar an Straßburg: tritt der Ansicht Straßburgs über den Frankfurter Entwurſ 1142 Ok- bei und bittet um entsprechende Vertrctung auf dem Speierer Tage. tober 6 f Colmar]. 1442 Okt. 6 Aus Colmar Stadt-A. Protocollum missivarum 1442-1449 fol. 32b cop. chart. coaera. Den fursichtigen wisen, dem meister und dem rate zu Straßburg embieten wir der meister und der rat zû Colmer unsere frintliche willige dienste. ersamen wisen. sundere lieben und güten frinde. von des tags wegen nehst zu Brisach 1 der nottel und geschrift 20 halb ze Frangfurt gestalt hat uns unser erber botte ? wol gesaget, das niemant do gewesen sige, danne ir, unsere frunde von Hagenowe und wir, als ir von uwern botten ouch wol vernomen haben môgent. und wie nû uwer erber botschaft inen uwer meininge" geseit, deßglichen unser erber botte unser meininge ouch geseit habe und nochdem wir unsern botten und uwer meiningef ietz gehôrt hant, verstont wir wol, das ir den sachen tiefer 25 und verrer nachgedacht hant danne wir. darumb so gevallet uns uwer meininge auch wol und gehellent darinne, also das ir sôllichs durch ein erber botschaft und nit mitg geschrift uf dem tage zû Spire ußrichtent, uch dabi ernstlichen bittende, uns nûzemale in sôllichem ze verwesende und sôllich uwer meininge von unsern wegen mit úch uf dem tage zû Spire ze gebende. das begerent wir mit willen umb uwer ersamkeit ze ver- 3o dienende und ze verschuldende haben. datum ut supra 4. a) von — wegen sland in S als Uberschrift üher dom zweiten Alinen und wurde dann duich cin mit schwüszerer Tiole gemachtes Zeichen hinter item rerwisen. b) FE solte. c) em.; SFE lade oder heische stall zů — heischen. d) FE dann. e) desgleichen. f) em.; Vorl. meinuge. g) cm.; Vorl. mut. Vgl. nr. 272. 352 Im Colmarer Kaufhausbuche ist für die Woche So. vor sant Dyonisien tag [Okt. 7] bis So. vor sant Gallen tag [Okt. 14] folgende Ausgabe ge- bucht: item der meister Gilge reit gon Brisach von beschribunge der statt von Straßburg, und wart Heinrich Friburger nachgeschicket mit der von Slecz- statt brief. waz also mit vier pferden einen tag uß von der geschrift und nottel halb ze Franckfurt ge- stalt. und reit morndes am zinßtage [Okt. 2] mit Andres von Westhuß und Hanns von Virdenhein 45 ouch einen tag mit zehen pferden gon Rufach, als 40 unser gnediger herre von Bußnang tage fúr sich ge- setzt hatte von Peter Blûmelins wegen. costent bede ritte zesamen in zerunge, in pferdelon und in allem 371/2 sh. 3 d. (Colmar Stadt A. Kaufhausbuch nr. 31 pag. 19 not. chart. coaeva.) s Vgl. nr. 275. * D. i. sabbato ante beati Dyonisii et sociorum ejus [Okt. 6] anno etc. 42, wie in einem auf fol. 32b unmittelbar vorhergehenden Briefe Colmars an den fresignierten] Bischof von Straßburg [Konrad von Bußnang].
L. Städtetag zu Speier. a) Vorberatungen in Mainz, Nürnberg, Ulm, Breisach u. Konstanz nr. 269-277. 653 [2] Item von " der heimlichen geriht wegen: daz keine statt keime der iren 11112 zu oder die innen zu versprechende stont gestatten sol b, dheinen von dheiner andern stat okt. 1f oder die innen zû versprechende stont fúr daz heimlich geriht zû e laden oder zû heischen, es wer' denned sache, daz er kúntlich fúrbrehte, daz ime rehtes gebrosten oder ver- 5 saget were von der stat, dorinne oder dorunder er denne" seshaftig oder burger were. und wer’, obe iemantz daz verbrech, daz men den an sime libe und gûtte strofte etc. (als in der besten forme). 10 276. Nürnberg an Windsheim: will den Wünschen gern entsprechen, die die Stadt [1442] Oktober 2 in ihrem Briefe wegen des Tages zu Speier geäußtert hat. [Nürnberg ]. 11442/ Okt. 2 Aus Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 319b cop. chart. coaera. Datum feria 3. post Michahelis. 15 277. Colmar an Straßburg: tritt der Ansicht Straßburgs über den Frankfurter Entwurſ 1142 Ok- bei und bittet um entsprechende Vertrctung auf dem Speierer Tage. tober 6 f Colmar]. 1442 Okt. 6 Aus Colmar Stadt-A. Protocollum missivarum 1442-1449 fol. 32b cop. chart. coaera. Den fursichtigen wisen, dem meister und dem rate zu Straßburg embieten wir der meister und der rat zû Colmer unsere frintliche willige dienste. ersamen wisen. sundere lieben und güten frinde. von des tags wegen nehst zu Brisach 1 der nottel und geschrift 20 halb ze Frangfurt gestalt hat uns unser erber botte ? wol gesaget, das niemant do gewesen sige, danne ir, unsere frunde von Hagenowe und wir, als ir von uwern botten ouch wol vernomen haben môgent. und wie nû uwer erber botschaft inen uwer meininge" geseit, deßglichen unser erber botte unser meininge ouch geseit habe und nochdem wir unsern botten und uwer meiningef ietz gehôrt hant, verstont wir wol, das ir den sachen tiefer 25 und verrer nachgedacht hant danne wir. darumb so gevallet uns uwer meininge auch wol und gehellent darinne, also das ir sôllichs durch ein erber botschaft und nit mitg geschrift uf dem tage zû Spire ußrichtent, uch dabi ernstlichen bittende, uns nûzemale in sôllichem ze verwesende und sôllich uwer meininge von unsern wegen mit úch uf dem tage zû Spire ze gebende. das begerent wir mit willen umb uwer ersamkeit ze ver- 3o dienende und ze verschuldende haben. datum ut supra 4. a) von — wegen sland in S als Uberschrift üher dom zweiten Alinen und wurde dann duich cin mit schwüszerer Tiole gemachtes Zeichen hinter item rerwisen. b) FE solte. c) em.; SFE lade oder heische stall zů — heischen. d) FE dann. e) desgleichen. f) em.; Vorl. meinuge. g) cm.; Vorl. mut. Vgl. nr. 272. 352 Im Colmarer Kaufhausbuche ist für die Woche So. vor sant Dyonisien tag [Okt. 7] bis So. vor sant Gallen tag [Okt. 14] folgende Ausgabe ge- bucht: item der meister Gilge reit gon Brisach von beschribunge der statt von Straßburg, und wart Heinrich Friburger nachgeschicket mit der von Slecz- statt brief. waz also mit vier pferden einen tag uß von der geschrift und nottel halb ze Franckfurt ge- stalt. und reit morndes am zinßtage [Okt. 2] mit Andres von Westhuß und Hanns von Virdenhein 45 ouch einen tag mit zehen pferden gon Rufach, als 40 unser gnediger herre von Bußnang tage fúr sich ge- setzt hatte von Peter Blûmelins wegen. costent bede ritte zesamen in zerunge, in pferdelon und in allem 371/2 sh. 3 d. (Colmar Stadt A. Kaufhausbuch nr. 31 pag. 19 not. chart. coaeva.) s Vgl. nr. 275. * D. i. sabbato ante beati Dyonisii et sociorum ejus [Okt. 6] anno etc. 42, wie in einem auf fol. 32b unmittelbar vorhergehenden Briefe Colmars an den fresignierten] Bischof von Straßburg [Konrad von Bußnang].
Strana 654
654 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. b. Besuch des Tages nr. 278-279. 1142 278. Konstanz an [die städtischen Gesandten in Speier1]: hat die Bündnisartikel der Okt. 11 städtischen Gesandten in Frankfurt den Städten seines Kreises mitgeteilt und die Städte zu sich berufen; infolge Abwesenheit Berns, Zürichs und ihrer Bundesgenossen haben die anderen Städte über die Artikel nichts beschlossen. 1442 Oktober 11 [ Konstanz ]. F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 1 cop. chart. coaeva ohne Schnitte, von einer auch sonst oft vorkommenden Speierer Hand, vermutlich des Stadtschreibers Johannes Selbach geschrieben. K coll. Köln Stadt-A. Köln und das Reich nr. 417 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Auf der Rückseite steht links oben am Rande Collen; diese Bemerkung scheint nicht von 10 dem Schreiber herzurühren, aber wohl von einem Speierer. E coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Auf der Rückseite steht zweimal Eßlingen, beide Male von verschiedenen, mit der des Schreibers der Abschrift nicht identischen Händen. An die Abschrift sind angenäht die Vorlagen E unserer nrr. 280, 279 und 15 275, die mit Ausnahme von nr. 279 von dem Schreiber des vorliegenden Stückes ge- schrieben sind. Alle vier Abschriften werden wohl aus Eßslingen stammen, an das Speier sie geschickt haben dürfte. Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 167 aus K. Okl. 16 Gar fursichtigen furnemmen und wisen. besunder lieben und guten frunde. unsere 20 willige fruntliche dienste und waz wir eren liebs und guts vermogen sie uwer fursichtig- keit mit willen alle zit von uns zuvoran bereit. nachdem und sich der frien und richstette erbern ratsfrunde, so dann zu Franckfurt gewesen sint, als von einer frunt- schaft wegen, in welher maße sich die frien und richstette zusammen tun solten, und sich in dem etlicher artikel gesatzt underrett und verlassen hant, wie etliche stette den 25 andern frien und richsstetten, als die dann in funf parthien geteilt sint, solich artikel zuschriben und die zu in beruffen solten, sich darumb furo zu underreden, und daz dann darumb iglich parthie, waz in dem irs willens sin wolte, uf sant Gallen tag zu nacht schierst komende, gein Spire zu erkennen geben solte, als dann daz dieselbe verlassunge zu Franckfürt bescheen clerlich ußwiset: also, besunder lieben und guten frunde, bitten 30 wir uwer furnemkeit zu wissen, daz wir den stetten, als die dann in unser parthie zu- sammen gesetzt wurden sint, solich vorgerurt artikel zu Franckfurt vermerkt, sich darumb furter zu underreden, nach unsere besten verstentnisse geschriben und sie darumb zu uns in unsere statt, ir mainunge zu erkennen zu geben, berufft gehebt haben. sint uf solich unsere a schriben uwere und unsere guten frunde von Bern und von Zurich und ir bunt� 85 genossen ganz ußgewesen, haben ouch darumb nicht geschriben. daz nu der andern stette frunde, so ir botschaft hie gehabt hant (daz mit namen gewesen sint die stette der ver- einunge umb den See, ouch die von Schaffhusen, Sant Gallen und von Rinfelden) mit irem gewalt, und uns etwaz nit billich hat gehabt. und wann nu der ußbliben teile in unser parthie an im selbs so mechtig ist und zu den dingen gar nicht hat geent 40 wort, so ist dismales von den dingen furo nicht gerett noch beslossen worden. daz verkunden wir uwere liebe, sich darnach wissen zu halten und daz im fruntlichsten von uns zu vernemmen. dann in welichen sachen wir furgenemmen und getun konten, daz uch und gemeinen frien und richstetten zu gefallen zu nutz und zu frommen kommen mochte, wolten wir alle zit willig und bereit funden werden. geben uf donrstag vor 45 sant Gallen tag anno domini etc. 40 secundo. 1442 Okl. 11 a) U unser. Burgermeistere und rat der stat zu Costentz. Die Adresse ist in keiner unserer drei Vor- lagen mitgeteilt; es kann jedoch kaum zweifelhaft sein, daßt das Schreiben an die städtischen Ge- sandten, die am 16. Okt. in Speier zusammenkommen sollten, gerichtet war und von Speier zusammen mit dem Straßburger Schreiben vom 14. Oktober 50 (nr. 279) dem Frankfurter Gesandten mitgegeben wurde. Vgl. die Adresse unserer nr. 279.
654 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. b. Besuch des Tages nr. 278-279. 1142 278. Konstanz an [die städtischen Gesandten in Speier1]: hat die Bündnisartikel der Okt. 11 städtischen Gesandten in Frankfurt den Städten seines Kreises mitgeteilt und die Städte zu sich berufen; infolge Abwesenheit Berns, Zürichs und ihrer Bundesgenossen haben die anderen Städte über die Artikel nichts beschlossen. 1442 Oktober 11 [ Konstanz ]. F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 1 cop. chart. coaeva ohne Schnitte, von einer auch sonst oft vorkommenden Speierer Hand, vermutlich des Stadtschreibers Johannes Selbach geschrieben. K coll. Köln Stadt-A. Köln und das Reich nr. 417 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Auf der Rückseite steht links oben am Rande Collen; diese Bemerkung scheint nicht von 10 dem Schreiber herzurühren, aber wohl von einem Speierer. E coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Auf der Rückseite steht zweimal Eßlingen, beide Male von verschiedenen, mit der des Schreibers der Abschrift nicht identischen Händen. An die Abschrift sind angenäht die Vorlagen E unserer nrr. 280, 279 und 15 275, die mit Ausnahme von nr. 279 von dem Schreiber des vorliegenden Stückes ge- schrieben sind. Alle vier Abschriften werden wohl aus Eßslingen stammen, an das Speier sie geschickt haben dürfte. Regest in den Mitteilungen aus dem Kölner Stadtarchiv 24, 167 aus K. Okl. 16 Gar fursichtigen furnemmen und wisen. besunder lieben und guten frunde. unsere 20 willige fruntliche dienste und waz wir eren liebs und guts vermogen sie uwer fursichtig- keit mit willen alle zit von uns zuvoran bereit. nachdem und sich der frien und richstette erbern ratsfrunde, so dann zu Franckfurt gewesen sint, als von einer frunt- schaft wegen, in welher maße sich die frien und richstette zusammen tun solten, und sich in dem etlicher artikel gesatzt underrett und verlassen hant, wie etliche stette den 25 andern frien und richsstetten, als die dann in funf parthien geteilt sint, solich artikel zuschriben und die zu in beruffen solten, sich darumb furo zu underreden, und daz dann darumb iglich parthie, waz in dem irs willens sin wolte, uf sant Gallen tag zu nacht schierst komende, gein Spire zu erkennen geben solte, als dann daz dieselbe verlassunge zu Franckfürt bescheen clerlich ußwiset: also, besunder lieben und guten frunde, bitten 30 wir uwer furnemkeit zu wissen, daz wir den stetten, als die dann in unser parthie zu- sammen gesetzt wurden sint, solich vorgerurt artikel zu Franckfurt vermerkt, sich darumb furter zu underreden, nach unsere besten verstentnisse geschriben und sie darumb zu uns in unsere statt, ir mainunge zu erkennen zu geben, berufft gehebt haben. sint uf solich unsere a schriben uwere und unsere guten frunde von Bern und von Zurich und ir bunt� 85 genossen ganz ußgewesen, haben ouch darumb nicht geschriben. daz nu der andern stette frunde, so ir botschaft hie gehabt hant (daz mit namen gewesen sint die stette der ver- einunge umb den See, ouch die von Schaffhusen, Sant Gallen und von Rinfelden) mit irem gewalt, und uns etwaz nit billich hat gehabt. und wann nu der ußbliben teile in unser parthie an im selbs so mechtig ist und zu den dingen gar nicht hat geent 40 wort, so ist dismales von den dingen furo nicht gerett noch beslossen worden. daz verkunden wir uwere liebe, sich darnach wissen zu halten und daz im fruntlichsten von uns zu vernemmen. dann in welichen sachen wir furgenemmen und getun konten, daz uch und gemeinen frien und richstetten zu gefallen zu nutz und zu frommen kommen mochte, wolten wir alle zit willig und bereit funden werden. geben uf donrstag vor 45 sant Gallen tag anno domini etc. 40 secundo. 1442 Okl. 11 a) U unser. Burgermeistere und rat der stat zu Costentz. Die Adresse ist in keiner unserer drei Vor- lagen mitgeteilt; es kann jedoch kaum zweifelhaft sein, daßt das Schreiben an die städtischen Ge- sandten, die am 16. Okt. in Speier zusammenkommen sollten, gerichtet war und von Speier zusammen mit dem Straßburger Schreiben vom 14. Oktober 50 (nr. 279) dem Frankfurter Gesandten mitgegeben wurde. Vgl. die Adresse unserer nr. 279.
Strana 655
L. Städtetag zu Speier. b) Besuch des Tages nr. 278-279. 655 279. Straßburg an die städtischen Gesandten in Speier: teilt die Ergebnislosigkeit der Breisacher Tagung zur Beratung der Frankfurter Bündnisartikel mit; kann den Speierer Tag nicht besuchen, da es gegen einen aus dem Westrich drohenden Einfall rüsten muß. 1442 Okt. 14 [Straßburg]. 1442 Okt. 14 10 F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 2 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Auf der Rückseite ist vom Schreiber bemerkt Franckfurt. E coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Die Stadt, für die die Abschrift bestimmt war, ist nicht genannt; wahrscheinlich war es Eßslingen (vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 278 unter E). Den ersamen und wisen gemeiner stete erbern ratsfrunden, die itzt of sant Gallen 0kt. 16 tag gein Spire zusamenkomen werdent, embietent wir Friderich zum Rust der meister und der rate zu Straßpurg unsern fruntlichen dinst und waz wir eren und guts ver- megent. lieben besondern frunde. unser€ erbern ratsfrunde, die wir vormals zu Franckfurt, 15 als unser allergnedigster herre der Romische konig da was, gehebt hant, habent uns, als sie widder zu uns kament, wol furbracht und erzalt mancherlei sachen, so danne zu Franckfurt fur- gnomen sint, und sonder wie noch etlichen loufen gemeiner stete erbern sendebotten eine nottel 2 be- griffen, der sie uns abegeschrift bracht haben. darinne nu a zuleste begriffen ist, wie ein igliche statt in irme rate sich darumbe underreden und die stete eins iglichen kreiß sich zusamen verbot- 20 schaften sollent in die gelegenste statt irs kreiß, uß den stucken und artikeln zu reden und danne von den funf kreißen uf sant Gallen tag gein Spire zusamen zu schicken etc. als habent wir daruf von Okt. 16 unsers kreiß wegen einen tag gesatzt" gein Brisach, nemlich of den mentag nach sant Michels tag nehestvergangen, und unser frunde die richsstete darzu beschriben und darzu okt. 1 uwern und unsern guten frunden von Basel auch geschriben 3 und gebetten, andere stete 25 umb sie gelegen auch furer zu beschriben, ire erbern sendebotten of den obgeschriben tag gein Brisach zu schicken etc. und habent auch wir unsere ratsfrunde uf denselben tag gesant, die sachen helfen furzunemen. da aber die von Basel noch andere stete umb sie gelegen zu dem tage nit komen sint. und ist also niemant da gewesen danne unser bottschaft und die von Colmare und Hagenauwe. als habent wir doch unser meinunge, so so wir danne in unsern reten uf die egerurte nottel furgnommen habent, da laßen er- zalen, als wir uch die auch in disem ingesloßen zedel " verzeichent sendent. und ist aber zu Brisach uf dem tage nûtzt besloßen worden, nochdem und der stete frunde so wenig dar komen sint. lieben frunde. als waz unser meinunge, unsere erbern rats- frunde zu uch uf disen sant Gallen tag gein Spire zu fertigen. so sint uns itz treff- s5 liche “ warnunge komen, daz ein großer reisiger gezug sich im Westerrich sammede, die in das lant Elsaß meinent zu ziehen, daz wir uns dagegen meinen zu rusten und die unsern bi uns zu behalten und daz wir also uf dise zit nit zu uch geschicken konnen. und bitten uwer gute fruntschaft mit allem fliße, diß in keinem unwillen von uns ufzu- nemen und, wie ire die sachen uf dem tage zu Spire furnemen und besließen werdent, 4o daz ire uns daz bi disem unserm botten gutlich verschriben wißen laßen wollent und uch darinne so fruntlich bewisen, als wir des und alles guten ein sonder getruwen zu uch haben und alle zit begern zu vertienen d. datum dominica ante beati Galli anno etc. 40 secundo. Okt. 16 1442 Okt. 14 a) om. E. b) E add. in die stat. c) F trefflichen. d) sic. 45 1 Für den in Petit gedruckten Teil des Briefes ist Straßburgs Brief an Basel vom 31. August (nr. 272) benutzt. Deutsche Reichstags-Akten XVI. s nr. 205. Vgl. nr. 272. nr. 275. 83
L. Städtetag zu Speier. b) Besuch des Tages nr. 278-279. 655 279. Straßburg an die städtischen Gesandten in Speier: teilt die Ergebnislosigkeit der Breisacher Tagung zur Beratung der Frankfurter Bündnisartikel mit; kann den Speierer Tag nicht besuchen, da es gegen einen aus dem Westrich drohenden Einfall rüsten muß. 1442 Okt. 14 [Straßburg]. 1442 Okt. 14 10 F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 2 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Auf der Rückseite ist vom Schreiber bemerkt Franckfurt. E coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Die Stadt, für die die Abschrift bestimmt war, ist nicht genannt; wahrscheinlich war es Eßslingen (vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 278 unter E). Den ersamen und wisen gemeiner stete erbern ratsfrunden, die itzt of sant Gallen 0kt. 16 tag gein Spire zusamenkomen werdent, embietent wir Friderich zum Rust der meister und der rate zu Straßpurg unsern fruntlichen dinst und waz wir eren und guts ver- megent. lieben besondern frunde. unser€ erbern ratsfrunde, die wir vormals zu Franckfurt, 15 als unser allergnedigster herre der Romische konig da was, gehebt hant, habent uns, als sie widder zu uns kament, wol furbracht und erzalt mancherlei sachen, so danne zu Franckfurt fur- gnomen sint, und sonder wie noch etlichen loufen gemeiner stete erbern sendebotten eine nottel 2 be- griffen, der sie uns abegeschrift bracht haben. darinne nu a zuleste begriffen ist, wie ein igliche statt in irme rate sich darumbe underreden und die stete eins iglichen kreiß sich zusamen verbot- 20 schaften sollent in die gelegenste statt irs kreiß, uß den stucken und artikeln zu reden und danne von den funf kreißen uf sant Gallen tag gein Spire zusamen zu schicken etc. als habent wir daruf von Okt. 16 unsers kreiß wegen einen tag gesatzt" gein Brisach, nemlich of den mentag nach sant Michels tag nehestvergangen, und unser frunde die richsstete darzu beschriben und darzu okt. 1 uwern und unsern guten frunden von Basel auch geschriben 3 und gebetten, andere stete 25 umb sie gelegen auch furer zu beschriben, ire erbern sendebotten of den obgeschriben tag gein Brisach zu schicken etc. und habent auch wir unsere ratsfrunde uf denselben tag gesant, die sachen helfen furzunemen. da aber die von Basel noch andere stete umb sie gelegen zu dem tage nit komen sint. und ist also niemant da gewesen danne unser bottschaft und die von Colmare und Hagenauwe. als habent wir doch unser meinunge, so so wir danne in unsern reten uf die egerurte nottel furgnommen habent, da laßen er- zalen, als wir uch die auch in disem ingesloßen zedel " verzeichent sendent. und ist aber zu Brisach uf dem tage nûtzt besloßen worden, nochdem und der stete frunde so wenig dar komen sint. lieben frunde. als waz unser meinunge, unsere erbern rats- frunde zu uch uf disen sant Gallen tag gein Spire zu fertigen. so sint uns itz treff- s5 liche “ warnunge komen, daz ein großer reisiger gezug sich im Westerrich sammede, die in das lant Elsaß meinent zu ziehen, daz wir uns dagegen meinen zu rusten und die unsern bi uns zu behalten und daz wir also uf dise zit nit zu uch geschicken konnen. und bitten uwer gute fruntschaft mit allem fliße, diß in keinem unwillen von uns ufzu- nemen und, wie ire die sachen uf dem tage zu Spire furnemen und besließen werdent, 4o daz ire uns daz bi disem unserm botten gutlich verschriben wißen laßen wollent und uch darinne so fruntlich bewisen, als wir des und alles guten ein sonder getruwen zu uch haben und alle zit begern zu vertienen d. datum dominica ante beati Galli anno etc. 40 secundo. Okt. 16 1442 Okt. 14 a) om. E. b) E add. in die stat. c) F trefflichen. d) sic. 45 1 Für den in Petit gedruckten Teil des Briefes ist Straßburgs Brief an Basel vom 31. August (nr. 272) benutzt. Deutsche Reichstags-Akten XVI. s nr. 205. Vgl. nr. 272. nr. 275. 83
Strana 656
656 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. c. Beschlüsse nr. 280-281. 1442 280. Abschied des Städtetages zu Speier: Abordnung von Gesandten zum König auf Okt. 17 Lichtmeß durch die fünf Städtekreise wegen Beschwerden über das heimliche Gericht und um Bestätigung der Stadtgerichte; Erwägung einer Gesandtschaft an den Erz- bischof von Trier oder an den König wegen des Trierischen Zollaufschlags in Engers; 5 Bericht jeder Stadt hierüber an Speier bis zum 30. Nov. sowie Geheimhaltung. 1442 Okt. 17 [Speier]. F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 4 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. M coll. Memmingen Stadtbibl. cod. XX. V. 10: Copia nova confederacionis civitatum imperia- lium cop. chart. coaeva. N coll. Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 38 (de anno 1442) cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischlußt zu dem Brief Ulms an Nördlingen vom 29. Oktober 1442, unserer nr. 283. E coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 not. chart. coaeva ohne Schnitte. Das Stück dürfte aus dem Eßlinger Archiv stammen (vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 278 unter E). Gedruckt (art. 1 und z. T. auch art. 2) bei Datt, de pace publ. (Ulm 1698) pag. 731, wahrscheinlich aus E. 10 15 [1 Als des heiligen richs frie und richstette erbern ratesbotten uf sant Gallen tag Okt. 17 sich a bi ein gefugt und hute sich undersprochen hant alleine von eins artikels wegen die heimlichen gerichte antreffende, want von den andern artikeln, als die nottel 1, die 20 zu Franckfurt begriffen, ußwisetb, nutzit gerett worden ist, deshalb daz wenig vone der stette botten da gewesen sint, aber es ist also von uns gerett und beslossen unvergrifflich d, so daz wir daz an unsere frunde und die zu € uns gehoren bringen sollent: [I] dwile wir uf disem tage eigentlich gehoret hant, daz unsere gnediger f herre der Romische konig in willen ist, personlich zu Nurnberg ‘ zu sin uf unsere lieben frauwen tag zu latin ge- 25 nant purificacio h nehstkompt, daz alsdann iglich teile und kreiß uß den funf kreißen und teiln einen oder zwene erbern ire frunde uf dem tage zu Nurnberg i haben sollent, alleine unserm gnedigsten herren dem Romischen konige furzubringen k besweronge der heim- lichen gerichte und damit sin koniglich gnade zu bitten, die gerichte uns zu be- stetigen und zu confirmieren, daz die und anders nit gehalten noch furgenommen werden, 30 dann als loblicher gedechtnisse keiser Karle selige die zu halten ufgesetzt habe 2. und wer' es, daz unsere gnediger1 herre der Romische konig nit gein Nurnberg zu der zit keme, daz dann funf botten uß den funf kreißen unserm herren dem konige nachriten, wo sie in truwetentm zu finden, zu erwerben in vor geschribner maße, doch iglich botten uf gemeinen costen iglichs kreißs. [2] ouch han wir verstanden, wie unsere gnediger 35 herre von Triere ein nuweronge an dem zolle zu Engers ufgesatzt " habe, daz ein iglich fuder wins einen gulden me zu zolle geben muße zu dem zolle, der vor uf ein fuder wins gesatzt ist, und ouch uf andere kaufmanschaft nach margzale °, und sin zollere daselbs ouch den gulden genommen habent 3. dis P schriben wir uch, darumb mit uwern 11449] Febr. 2 Okt. 16 a) om. FMNE. b) om. FMNE. c) om. MN. d) MN unvergriffenlich. e) N uns zůgehoren statt zu uns gehoren. 40 f) M gnadigister. g) MN Nüremberg. h) MN purificationis. i) M Nuremberg, wnd so auch wachher ; N Nürem- berg, und so auch nachker. k) MN furbringen. 1) MN gnadigister. m) E truwent. n) M gesetzt. o) MN marzale. p) MN das. nr. 205. 2 Vgl. nr. 209 art. 10. s Der Anlaß zu der Neuerung ergibt sich aus einem Briefe K. Friedrichs an Graf Johann von Katzenelnbogen vom 5. September: der Graf werde wohl wissen, in was groissen merglichen schulden ver-lerpniß und unratt das Stift Trier durch lange währende Zwietracht geraten sei. Es sei zu be- sorgen, daß das Stift, wenn ihm nicht beizeiten geholfen werde, in große verderpnus komme, was 45 dann dem heiligen reich, des mercklich glide der- selb stifft sei, zu schaden und krenckunge kommen möchte. Obwohl er als Römischer König, der der Minderung der Stifte nach Kräften vorzubeugen habe, sich mancherlei Wege zu ergeczunge desselben 50 stifftes vorgenommen, auch dem Erzbischof Jacob
656 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. c. Beschlüsse nr. 280-281. 1442 280. Abschied des Städtetages zu Speier: Abordnung von Gesandten zum König auf Okt. 17 Lichtmeß durch die fünf Städtekreise wegen Beschwerden über das heimliche Gericht und um Bestätigung der Stadtgerichte; Erwägung einer Gesandtschaft an den Erz- bischof von Trier oder an den König wegen des Trierischen Zollaufschlags in Engers; 5 Bericht jeder Stadt hierüber an Speier bis zum 30. Nov. sowie Geheimhaltung. 1442 Okt. 17 [Speier]. F aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 4 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. M coll. Memmingen Stadtbibl. cod. XX. V. 10: Copia nova confederacionis civitatum imperia- lium cop. chart. coaeva. N coll. Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 38 (de anno 1442) cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischlußt zu dem Brief Ulms an Nördlingen vom 29. Oktober 1442, unserer nr. 283. E coll. Stuttgart Geh. Haus- und Staats-A. Reichsstädte II (Städtebündnisse) Lade M Fach 9 Büschel 56 not. chart. coaeva ohne Schnitte. Das Stück dürfte aus dem Eßlinger Archiv stammen (vgl. die Quellenbeschreibung von nr. 278 unter E). Gedruckt (art. 1 und z. T. auch art. 2) bei Datt, de pace publ. (Ulm 1698) pag. 731, wahrscheinlich aus E. 10 15 [1 Als des heiligen richs frie und richstette erbern ratesbotten uf sant Gallen tag Okt. 17 sich a bi ein gefugt und hute sich undersprochen hant alleine von eins artikels wegen die heimlichen gerichte antreffende, want von den andern artikeln, als die nottel 1, die 20 zu Franckfurt begriffen, ußwisetb, nutzit gerett worden ist, deshalb daz wenig vone der stette botten da gewesen sint, aber es ist also von uns gerett und beslossen unvergrifflich d, so daz wir daz an unsere frunde und die zu € uns gehoren bringen sollent: [I] dwile wir uf disem tage eigentlich gehoret hant, daz unsere gnediger f herre der Romische konig in willen ist, personlich zu Nurnberg ‘ zu sin uf unsere lieben frauwen tag zu latin ge- 25 nant purificacio h nehstkompt, daz alsdann iglich teile und kreiß uß den funf kreißen und teiln einen oder zwene erbern ire frunde uf dem tage zu Nurnberg i haben sollent, alleine unserm gnedigsten herren dem Romischen konige furzubringen k besweronge der heim- lichen gerichte und damit sin koniglich gnade zu bitten, die gerichte uns zu be- stetigen und zu confirmieren, daz die und anders nit gehalten noch furgenommen werden, 30 dann als loblicher gedechtnisse keiser Karle selige die zu halten ufgesetzt habe 2. und wer' es, daz unsere gnediger1 herre der Romische konig nit gein Nurnberg zu der zit keme, daz dann funf botten uß den funf kreißen unserm herren dem konige nachriten, wo sie in truwetentm zu finden, zu erwerben in vor geschribner maße, doch iglich botten uf gemeinen costen iglichs kreißs. [2] ouch han wir verstanden, wie unsere gnediger 35 herre von Triere ein nuweronge an dem zolle zu Engers ufgesatzt " habe, daz ein iglich fuder wins einen gulden me zu zolle geben muße zu dem zolle, der vor uf ein fuder wins gesatzt ist, und ouch uf andere kaufmanschaft nach margzale °, und sin zollere daselbs ouch den gulden genommen habent 3. dis P schriben wir uch, darumb mit uwern 11449] Febr. 2 Okt. 16 a) om. FMNE. b) om. FMNE. c) om. MN. d) MN unvergriffenlich. e) N uns zůgehoren statt zu uns gehoren. 40 f) M gnadigister. g) MN Nüremberg. h) MN purificationis. i) M Nuremberg, wnd so auch wachher ; N Nürem- berg, und so auch nachker. k) MN furbringen. 1) MN gnadigister. m) E truwent. n) M gesetzt. o) MN marzale. p) MN das. nr. 205. 2 Vgl. nr. 209 art. 10. s Der Anlaß zu der Neuerung ergibt sich aus einem Briefe K. Friedrichs an Graf Johann von Katzenelnbogen vom 5. September: der Graf werde wohl wissen, in was groissen merglichen schulden ver-lerpniß und unratt das Stift Trier durch lange währende Zwietracht geraten sei. Es sei zu be- sorgen, daß das Stift, wenn ihm nicht beizeiten geholfen werde, in große verderpnus komme, was 45 dann dem heiligen reich, des mercklich glide der- selb stifft sei, zu schaden und krenckunge kommen möchte. Obwohl er als Römischer König, der der Minderung der Stifte nach Kräften vorzubeugen habe, sich mancherlei Wege zu ergeczunge desselben 50 stifftes vorgenommen, auch dem Erzbischof Jacob
Strana 657
L. Städtetag zu Speier. c) Beschlüsse nr. 280-281. 657 frunden und den zu uch gehorig in einer geheimde zu undersprechen und bi uch be- haltent, obe beßer sie, unserm herren von Triere darumb ein botschaft zu tunde oder zu schriben, inne zu bittende davon zu stende, oder aber daz behalten bis gein Nurn- berg “ zu dem tage, als der sin wirdet uf liechtmesse nehstkompt, denselben uwern frunden 5 alsdanne zu empfelhen, mit unserm gnedigsten herren dem konige davon zu reden. [3] und waz in disen sachen iglichs b kreißs teile ° und balien herin zu willen wirt, daz solle dasselbe d teile dem rate zu Spire verschriben zuschen hie und sant Andres tag Nov. 30 one súmnisse. die von Spire sollent dann, nachdem sie von iglichem teile der creiß ver- nemmen werdent, den funfe teiln der creiß daz widerschriben. [4] wer' es ouch, daz 10 ein teile eins kreißs dis f nit angen 8 wolte, so ist doch unser meinunge, daz die andern teile der kreiß dem nachgen sollen, doch uf unsere frunde wolgefallen. [5] und han beslossen, daz dish in allen kreißen und zu inne gehorig befolhen werde, in ge- heimde zu behalteni, uf daz nit irronge von iemants darin falle ; den k solichs wider und uns unstettlich sin mochte. actum crastino Galli anno etc.1 40 secundo. 11448] Febr. 2 1442 Okt. 17 1442 Okt. 17 15 281. Die in Speier versammelten städtischen Gesandten an Straßburg: bestätigen den Empfang des Briefes fvom 14. Oktober] und teilen ihre Beschlüsse mit. 1442 Oktober 17 Speier. 1449 Okt. 17 Aus Hagenau Stadt-A. Série AA Liasse 248 cop. chart. coaeva mit Schnitten, offenbar Beischluß zu einem Briefe Straßburgs an Hagenau. 35 Ersamen fúrsihtigen wisen. unsere fruntliche dinste und was wir liebs und gûts vermôgen si úch von uns zuvoran bereit. besondern lieben und gûten frúnde. wir han uf hut ...m uwern brief 1, so vil als unser von des heiligen richs frien und richs- stetten bi ein zû Spire gewest sint, hôren lesen und domit in eim inverslossen zedel? uwer meinunge, so ir dann in uwern reten uf die nottel, so die uwern úch von Franck- 25 furt furbroht, furgenommen haben, etlicher mosse und ouch, wie ir vientschaft und an- derer warnunge halp die uwern zu disem verrampten tage nit geschicken kontent, das alles wol verstanden. wiewol nû zů Franckfürt nehst verlossen " wart, das uf gestern Okt. 16 die frigen und richsstett in den funf benanten kreisen und balien ire frunde wol under- rihtet uf die vorgemelte nottel und artickele hie gehabt haben solten (des nû nit gescheen so ist, sunder unser wenig mit grossen sorgen und forchten ° dar kummen sint), were not, das wir alle bi ein werent gewesen und uns undersprochen hetten noch notturftigen sachen, als es dann umb uns und auch in den landen allenthalben gestalt ist. das wir nû nit als vôlliclichen getûn kontent, als wol bekemelichen were. iedoch so han wir uns under- redt allein von des artickels der heimlichen geriht wegen unvergriffenlich und unser iege- a) MN Nüremberg. b) MN add. tails. c) om. N. d) MN derselbe. e) MN fünften. f) N des. g) MN ingan. h) MN das. i) M halten. k) om. MN. 1) om. N. m) die Vorlage ist hier durchlöchert; von dem fehlenden Wort sind nur die Schlußbuchstaben nen oder men sichtbar. n) em.; Vorl. verslossen. o) em.; Vorl. fochten. 20 gern geholfen und ihm in etlichen Sachen Gnade erzeigt habe, so habe er doch keinen fürtreglichen 40 weg finden mogen, dann das solich ergetzung durch ein gemeyne hilffe und steure zugee. Darum habe er dem Erzbischof und dessen Nachfolgern gestattet, von jedem Fuder Wein einen rheinischen Gulden und von aller andern Kaufmannschaft nach anczall 45 und gepure am Zoll zu Engers während der nächsten acht Jahre zu erheben, wie sein darüber gegebener königlicher Majestätsbrief das klärlich ausweise. Er fordere den Grafen auf, nicht dawider zu sein, insoweit die Sache seine Leute und Untertanen 50 berühren werde, vielmehr diese mit Weisungen zu versehen, damit solich unser gnad demselben stifte fur sich gee. Dat. Einsheim Mi. n. Egidien tag anno etc. 42 r. 3; Unterfertigung Ad. m. d. r. l Hermannus Hecht (Koblenz Staats-A. Kurtrier, Akten: Personalien der Erzbischöfe fasc. 5 fol. 30 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. del.). Gleichlautende Aufforderungen wurden an demselben Tage an Bischof Reinhard von Speier und an Bürgermeister und Rat von Worms ausgefertigt (ebenda fol. 32 und 31 je ein orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. del.). nr. 279. nr. 275. 83 *
L. Städtetag zu Speier. c) Beschlüsse nr. 280-281. 657 frunden und den zu uch gehorig in einer geheimde zu undersprechen und bi uch be- haltent, obe beßer sie, unserm herren von Triere darumb ein botschaft zu tunde oder zu schriben, inne zu bittende davon zu stende, oder aber daz behalten bis gein Nurn- berg “ zu dem tage, als der sin wirdet uf liechtmesse nehstkompt, denselben uwern frunden 5 alsdanne zu empfelhen, mit unserm gnedigsten herren dem konige davon zu reden. [3] und waz in disen sachen iglichs b kreißs teile ° und balien herin zu willen wirt, daz solle dasselbe d teile dem rate zu Spire verschriben zuschen hie und sant Andres tag Nov. 30 one súmnisse. die von Spire sollent dann, nachdem sie von iglichem teile der creiß ver- nemmen werdent, den funfe teiln der creiß daz widerschriben. [4] wer' es ouch, daz 10 ein teile eins kreißs dis f nit angen 8 wolte, so ist doch unser meinunge, daz die andern teile der kreiß dem nachgen sollen, doch uf unsere frunde wolgefallen. [5] und han beslossen, daz dish in allen kreißen und zu inne gehorig befolhen werde, in ge- heimde zu behalteni, uf daz nit irronge von iemants darin falle ; den k solichs wider und uns unstettlich sin mochte. actum crastino Galli anno etc.1 40 secundo. 11448] Febr. 2 1442 Okt. 17 1442 Okt. 17 15 281. Die in Speier versammelten städtischen Gesandten an Straßburg: bestätigen den Empfang des Briefes fvom 14. Oktober] und teilen ihre Beschlüsse mit. 1442 Oktober 17 Speier. 1449 Okt. 17 Aus Hagenau Stadt-A. Série AA Liasse 248 cop. chart. coaeva mit Schnitten, offenbar Beischluß zu einem Briefe Straßburgs an Hagenau. 35 Ersamen fúrsihtigen wisen. unsere fruntliche dinste und was wir liebs und gûts vermôgen si úch von uns zuvoran bereit. besondern lieben und gûten frúnde. wir han uf hut ...m uwern brief 1, so vil als unser von des heiligen richs frien und richs- stetten bi ein zû Spire gewest sint, hôren lesen und domit in eim inverslossen zedel? uwer meinunge, so ir dann in uwern reten uf die nottel, so die uwern úch von Franck- 25 furt furbroht, furgenommen haben, etlicher mosse und ouch, wie ir vientschaft und an- derer warnunge halp die uwern zu disem verrampten tage nit geschicken kontent, das alles wol verstanden. wiewol nû zů Franckfürt nehst verlossen " wart, das uf gestern Okt. 16 die frigen und richsstett in den funf benanten kreisen und balien ire frunde wol under- rihtet uf die vorgemelte nottel und artickele hie gehabt haben solten (des nû nit gescheen so ist, sunder unser wenig mit grossen sorgen und forchten ° dar kummen sint), were not, das wir alle bi ein werent gewesen und uns undersprochen hetten noch notturftigen sachen, als es dann umb uns und auch in den landen allenthalben gestalt ist. das wir nû nit als vôlliclichen getûn kontent, als wol bekemelichen were. iedoch so han wir uns under- redt allein von des artickels der heimlichen geriht wegen unvergriffenlich und unser iege- a) MN Nüremberg. b) MN add. tails. c) om. N. d) MN derselbe. e) MN fünften. f) N des. g) MN ingan. h) MN das. i) M halten. k) om. MN. 1) om. N. m) die Vorlage ist hier durchlöchert; von dem fehlenden Wort sind nur die Schlußbuchstaben nen oder men sichtbar. n) em.; Vorl. verslossen. o) em.; Vorl. fochten. 20 gern geholfen und ihm in etlichen Sachen Gnade erzeigt habe, so habe er doch keinen fürtreglichen 40 weg finden mogen, dann das solich ergetzung durch ein gemeyne hilffe und steure zugee. Darum habe er dem Erzbischof und dessen Nachfolgern gestattet, von jedem Fuder Wein einen rheinischen Gulden und von aller andern Kaufmannschaft nach anczall 45 und gepure am Zoll zu Engers während der nächsten acht Jahre zu erheben, wie sein darüber gegebener königlicher Majestätsbrief das klärlich ausweise. Er fordere den Grafen auf, nicht dawider zu sein, insoweit die Sache seine Leute und Untertanen 50 berühren werde, vielmehr diese mit Weisungen zu versehen, damit solich unser gnad demselben stifte fur sich gee. Dat. Einsheim Mi. n. Egidien tag anno etc. 42 r. 3; Unterfertigung Ad. m. d. r. l Hermannus Hecht (Koblenz Staats-A. Kurtrier, Akten: Personalien der Erzbischöfe fasc. 5 fol. 30 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. del.). Gleichlautende Aufforderungen wurden an demselben Tage an Bischof Reinhard von Speier und an Bürgermeister und Rat von Worms ausgefertigt (ebenda fol. 32 und 31 je ein orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. del.). nr. 279. nr. 275. 83 *
Strana 658
658 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Okt. 17 1142 Okt. 17 licher daz hinder sich an sine frúnde und die in den kreiß zu im gehôren brengen: [es folgen, meist wörtlich, die artt. 1-4 unserer nr. 280; in art. 1 ist jedoch nach ufgesatzt habe (S. 656 Z. 31) hinzugefügt und das wir bi unsern friheiten gnaden und herkummen bliben]. und also noch uwer begerunge so lossen wir úch unsern beslosse von dem ar- tickel uf disem tage wider wissen, das mit den uwern zů úch gehôrig zûm allerbesten 5 fúrzůnemen. besondern lieben frunde. wôllent herzů tün und auch prûfen, das úch und uns allen nútze und gût si, als wir úch des in sonderm wol getruwen. und habent beslossen, das [usw.; es folgt art. 5 unserer nr. 280]. versigelt under der von Spire secrete von unser aller heissens wegen uf mitwoch nach sant Gallen tag anno etc. 40 secundo. 10 [supra] Den fúrsihtigen ersamen und wisen meister und rat zů Strasburg, un- sern besondern lieben und gûten frunden. d. Briefwechsel nr. 282-287. 1442 282. Nürnberg an Regensburg: teilt mit, daß auf dem Speierer Tage nur über die heim- 15 Okt. 27 lichen Gerichte verhandelt worden sei; schickt ein darauf bezügliches Schrift- stück [den Abschied nr. 280]. 1442 Oktober 27 [Nürnberg]. M aus München Reichs-A. Regensburg, Reichsstadt, Urkunden fasc. 921 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. N coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 334a cop. chart. coaeva. Unterfertigung fehlt. 20 Als Adresse über dem Text Regenspurg. Unser a willig früntlich dinste seind ewerr ersamkeit zuvoran mit fleis berait. fürsichtigen er- samen und weisen. besûnder lieben und gute fründe. als uns vormals1 ewer ersam früntschaft auf den ratslag zu Frankfürt ergangen ewr meinung schrieftlich zu erkennen geben, die ding abgeschriben und in derselben schrieft begert hat, euch abschidung des tags zu Speyr zû verkünden etc., als das 25 ewer weisheit brief uns desmals zugesant aigentlicher inhaltend ist etc.: und uf das wolle ewer liebe früntlich vernemen, das auß dem ratslag also zů Frankfurt vormals im pesten furgenommen auf dem Okt. 16 tag zu Speyr itzund auf sant Gallen tag nechstvergangen daselbst gehalten nicht mere worden ist, als wir durch unser botschaft 2 underricht sein, dann das sich der stete poten, die da alßdanne gegenwartig warn, underrett haben von der haimlichen gerichte wegen, in maßen so ewer ersam frûntschaft b in 30 dieser eingesloßen verzaichnûß3 sulchs antreffende clerlicher vernemen wirdet. sulchs wir ewer fur- sichtikeit nicht verhalten, sünder im besten zû wissen tûn wôlten, euch darnach zu richten. danne° wo- mit wir derselben ewer fürsichtikait liebe und dinste beweisen mochten d, das teten wir gern. datum in vigilia Symonis et Jude apostolorum anno e etc. 42. 1442 Okt. 27 [in verso] Den fursichtigen ersamen und wei- sen .. camrer und rate der stat Regenspurg, unsern besundern lieben und guten fründen. Von dem rate zu Nuremberg. 35 a) N lieben fründe statt unser — fründe. b) N weißheit. c) N wann. d) N etc. statt mochten — gern. e) N om. anno etc. 42. Das ist in Beantwortung des Nürnberger Briefs vom 14. August (nr. 269). 2 Uber diese Gesandtschaft gibt die folgende, während der 10. Bürgermeisterperiode des Rech- nungsjahres 1442-1443, d. i. zwischen feria 4. post Galli [Okt. 17] und feria 4. ante Martini episcopi [Nov. 7], gemachte Ausgabe Nürnbergs Auskunft: item 63 lb. n. 5 sh. 10 hlr. hat Berchtolt Volckmeir 40 verzert auf den tage gen Speier, des sich die stette dahin vereint hetten von des vorgemelten [vgl. nr. 265 art. 3c] begriffs wegen, und was 13 tage auß (Nürn- berg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 467 b not. chart. cоаеvа). nr. 280. 45
658 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Okt. 17 1142 Okt. 17 licher daz hinder sich an sine frúnde und die in den kreiß zu im gehôren brengen: [es folgen, meist wörtlich, die artt. 1-4 unserer nr. 280; in art. 1 ist jedoch nach ufgesatzt habe (S. 656 Z. 31) hinzugefügt und das wir bi unsern friheiten gnaden und herkummen bliben]. und also noch uwer begerunge so lossen wir úch unsern beslosse von dem ar- tickel uf disem tage wider wissen, das mit den uwern zů úch gehôrig zûm allerbesten 5 fúrzůnemen. besondern lieben frunde. wôllent herzů tün und auch prûfen, das úch und uns allen nútze und gût si, als wir úch des in sonderm wol getruwen. und habent beslossen, das [usw.; es folgt art. 5 unserer nr. 280]. versigelt under der von Spire secrete von unser aller heissens wegen uf mitwoch nach sant Gallen tag anno etc. 40 secundo. 10 [supra] Den fúrsihtigen ersamen und wisen meister und rat zů Strasburg, un- sern besondern lieben und gûten frunden. d. Briefwechsel nr. 282-287. 1442 282. Nürnberg an Regensburg: teilt mit, daß auf dem Speierer Tage nur über die heim- 15 Okt. 27 lichen Gerichte verhandelt worden sei; schickt ein darauf bezügliches Schrift- stück [den Abschied nr. 280]. 1442 Oktober 27 [Nürnberg]. M aus München Reichs-A. Regensburg, Reichsstadt, Urkunden fasc. 921 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. N coll. Nürnberg Kreis-A. Briefbuch 15 fol. 334a cop. chart. coaeva. Unterfertigung fehlt. 20 Als Adresse über dem Text Regenspurg. Unser a willig früntlich dinste seind ewerr ersamkeit zuvoran mit fleis berait. fürsichtigen er- samen und weisen. besûnder lieben und gute fründe. als uns vormals1 ewer ersam früntschaft auf den ratslag zu Frankfürt ergangen ewr meinung schrieftlich zu erkennen geben, die ding abgeschriben und in derselben schrieft begert hat, euch abschidung des tags zu Speyr zû verkünden etc., als das 25 ewer weisheit brief uns desmals zugesant aigentlicher inhaltend ist etc.: und uf das wolle ewer liebe früntlich vernemen, das auß dem ratslag also zů Frankfurt vormals im pesten furgenommen auf dem Okt. 16 tag zu Speyr itzund auf sant Gallen tag nechstvergangen daselbst gehalten nicht mere worden ist, als wir durch unser botschaft 2 underricht sein, dann das sich der stete poten, die da alßdanne gegenwartig warn, underrett haben von der haimlichen gerichte wegen, in maßen so ewer ersam frûntschaft b in 30 dieser eingesloßen verzaichnûß3 sulchs antreffende clerlicher vernemen wirdet. sulchs wir ewer fur- sichtikeit nicht verhalten, sünder im besten zû wissen tûn wôlten, euch darnach zu richten. danne° wo- mit wir derselben ewer fürsichtikait liebe und dinste beweisen mochten d, das teten wir gern. datum in vigilia Symonis et Jude apostolorum anno e etc. 42. 1442 Okt. 27 [in verso] Den fursichtigen ersamen und wei- sen .. camrer und rate der stat Regenspurg, unsern besundern lieben und guten fründen. Von dem rate zu Nuremberg. 35 a) N lieben fründe statt unser — fründe. b) N weißheit. c) N wann. d) N etc. statt mochten — gern. e) N om. anno etc. 42. Das ist in Beantwortung des Nürnberger Briefs vom 14. August (nr. 269). 2 Uber diese Gesandtschaft gibt die folgende, während der 10. Bürgermeisterperiode des Rech- nungsjahres 1442-1443, d. i. zwischen feria 4. post Galli [Okt. 17] und feria 4. ante Martini episcopi [Nov. 7], gemachte Ausgabe Nürnbergs Auskunft: item 63 lb. n. 5 sh. 10 hlr. hat Berchtolt Volckmeir 40 verzert auf den tage gen Speier, des sich die stette dahin vereint hetten von des vorgemelten [vgl. nr. 265 art. 3c] begriffs wegen, und was 13 tage auß (Nürn- berg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 467 b not. chart. cоаеvа). nr. 280. 45
Strana 659
L. Städtetag zu Speier. d) Briefwechsel nr. 282-287. 659 282a. Nürnberg an Rothenburg, Windsheim und Weißenburg 1: teilt mit, daß es eine Gesandtschaft zu dem Speierer Tage geschickt habe, daßt aber dort wegen ungenügen- den Besuches kein Beschluß über die Frankfurter Artikel gefaßt, sondern nur über die heimlichen Gerichte beraten worden sei; schickt Ergebnis der Beratung [den Ab- schied nr. 280J. 1442 Oktober 27 [Nürnberg]. 1442 Okt. 27 Aus Nürnberg Kreis- A. Briefbuch 15 fol. 335 ab cop. chart. coaeva mit einzelnen Korrek- turen und Zusätzen. Als Adressaten sind über dem Text genannt Rotemburg, Winß- heim, Weissenburg. Dieselben Adressen stehen auch unter dem Text, hier aber auch noch die von Sweinfurt. Die letztere ist jedoch ausgestrichen. Lieben fründe. als des heiligen reichs freien und reichstet erber ratsfrunde vormals zu Frannkfurt umb gemeines nucz und notdurft willen eins nemlichen ratslags uf verbesrung und hinder- sichpringen überkommen waren, den wir dann ewer weisheit, auch andern ewern und unsern guten fründen der stette unsers kreiß schriftlich zugefügt 2, ewer und derselben stette ratsfrunde nach inhalt desselben ratslags zu uns uf des heiligen creutz tag exaltacionis nechstvergangen zu senden gepeten Sept. 14 15 haben 3, nach notdurft auß den dingen verrer zu reden etc. und als wir nû nach sollichem unterreden uf dem obgenanten tage also bei uns geschehen unser erber ratspotschaft 4 mit ewer bevelhnûß und wolgevallen zu dem tage, der uf sant Gallen tag nechstvergangen gen Speir verrawmpt und fürgenomen Okt. 16 warde, aber nach laut desselben ratslags gevertigt und gesant haben, auß den dingen alsdann nach gelegenheit der lewfte weiter zu reden und mitsampt der andern des heiligen reichs freier und reichs- 20 stette erbern ratsfrunden das peste fürzûkern etc., des hat uns nû dieselb unser potschaft nach irem widerkomen underricht, wie auß sollichen sachen stucken und artikeln also zu Frannckfurt in gût für- genomen nichts beslossen, sunder on ends abgescheiden sei, prechenthalb das der stette fründe, die darzu gewant sein, so gar wenig gen Speir komen sein. ausgescheiden von der heimlichen gerichte wegen haben der stett frunde desmals gegenwertig daselbst geratslagt, in massen als ewer ersam frunt- 25 schaft in diser eingeslossen zettel 5 eigentlicher vernemen mag. das wir ewer liebe also nicht verhalten, sunder im pesten zu wissen tun wolten. wann wamit ete. datum sabbato in vigilia Symonis et Jude anno 42. 1442 10 Okt. 27 30 283. Ulm an Nördlingen: macht Vorschläge für die Beschickung des Tages, den der 1449 Römische König dem Schwäbischen Städtebunde für den 11. November nach Kon- stanz gesetzt hat; berichtet über das Ergebnis des Speierer Städtetages; bittet um Mitteilung der Ansicht Nördlingens über beide Punkte. 1442 Oktober 29 [Ulm ]. Okt. 29 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 38 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. 50 Unser fruntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [1] ir s5 hand wol vernommen, wie unser gnädigister herre der Rômische kunig uns stetten gen unsern widersachern einen tage uf sant Gallen tage nehstvergangen fúr sin gnade ge- setzet und verkúndet hatt 6. daruf ouch úwer und unser frunde der stette unser ver- 1 Auf die Beförderung der drei Briefe beziehen von der stette richtung und andrer der stette sachen sich die folgenden, während der S. 658 Anm. 2 wegen gewesen seien, seien heimgekehrt und hätten 40 genannten Bürgermeisterperiode gemachten Aus- berichtet, daß der König den Städten und etlichen gaben Nürnbergs: item 8 sh. 2 hlr. eim boten gen ihrer Feinde Frieden bis Johanns tage zû sunn- Weissenburg, als wir in schriben abscheidung des wenden [1443 Juni 24] geboten und beiden Teilen tags Galli [Okt. 16] zu Speyer. — item 15 sh. eim einen Rechtstag auf Gallen tag [Okt. 16] gesetzt boten gen Windsheim und Rotemburg in causa ut habe, wie Nördlingen aus der Abschrift des Frie- 45 supra den von Weissenburg. (Nürnberg Kreis-A. densgebots und von seiner zur Mahnung kommen- Jahresregister IV fol. 467b und 468a nott. chart. den Botschaft vernehmen werde; die Stadt möge cоаеvае.) der letzteren entsprechende Instruktionen und Voll- 2 Vgl. nr. 269. machten geben oder, falls sie schon ausgeritten sei, s Vgl. nr. 273. nachsenden; dat. Fri. n. Franciscus 42 (Nördlingen 4 Vgl. S. 658 Anm. 2. Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 5 nr. 280. nr. 59 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. s Ulm hatte am 5. Oktober an Nördlingen ge- del.). Das königliche Friedensgebot war gerichtet schrieben: Die Ulmer Ratsboten, die beim König an Ulm, Kempten und ihre Bundesgenossen, Uber- Okt. 16
L. Städtetag zu Speier. d) Briefwechsel nr. 282-287. 659 282a. Nürnberg an Rothenburg, Windsheim und Weißenburg 1: teilt mit, daß es eine Gesandtschaft zu dem Speierer Tage geschickt habe, daßt aber dort wegen ungenügen- den Besuches kein Beschluß über die Frankfurter Artikel gefaßt, sondern nur über die heimlichen Gerichte beraten worden sei; schickt Ergebnis der Beratung [den Ab- schied nr. 280J. 1442 Oktober 27 [Nürnberg]. 1442 Okt. 27 Aus Nürnberg Kreis- A. Briefbuch 15 fol. 335 ab cop. chart. coaeva mit einzelnen Korrek- turen und Zusätzen. Als Adressaten sind über dem Text genannt Rotemburg, Winß- heim, Weissenburg. Dieselben Adressen stehen auch unter dem Text, hier aber auch noch die von Sweinfurt. Die letztere ist jedoch ausgestrichen. Lieben fründe. als des heiligen reichs freien und reichstet erber ratsfrunde vormals zu Frannkfurt umb gemeines nucz und notdurft willen eins nemlichen ratslags uf verbesrung und hinder- sichpringen überkommen waren, den wir dann ewer weisheit, auch andern ewern und unsern guten fründen der stette unsers kreiß schriftlich zugefügt 2, ewer und derselben stette ratsfrunde nach inhalt desselben ratslags zu uns uf des heiligen creutz tag exaltacionis nechstvergangen zu senden gepeten Sept. 14 15 haben 3, nach notdurft auß den dingen verrer zu reden etc. und als wir nû nach sollichem unterreden uf dem obgenanten tage also bei uns geschehen unser erber ratspotschaft 4 mit ewer bevelhnûß und wolgevallen zu dem tage, der uf sant Gallen tag nechstvergangen gen Speir verrawmpt und fürgenomen Okt. 16 warde, aber nach laut desselben ratslags gevertigt und gesant haben, auß den dingen alsdann nach gelegenheit der lewfte weiter zu reden und mitsampt der andern des heiligen reichs freier und reichs- 20 stette erbern ratsfrunden das peste fürzûkern etc., des hat uns nû dieselb unser potschaft nach irem widerkomen underricht, wie auß sollichen sachen stucken und artikeln also zu Frannckfurt in gût für- genomen nichts beslossen, sunder on ends abgescheiden sei, prechenthalb das der stette fründe, die darzu gewant sein, so gar wenig gen Speir komen sein. ausgescheiden von der heimlichen gerichte wegen haben der stett frunde desmals gegenwertig daselbst geratslagt, in massen als ewer ersam frunt- 25 schaft in diser eingeslossen zettel 5 eigentlicher vernemen mag. das wir ewer liebe also nicht verhalten, sunder im pesten zu wissen tun wolten. wann wamit ete. datum sabbato in vigilia Symonis et Jude anno 42. 1442 10 Okt. 27 30 283. Ulm an Nördlingen: macht Vorschläge für die Beschickung des Tages, den der 1449 Römische König dem Schwäbischen Städtebunde für den 11. November nach Kon- stanz gesetzt hat; berichtet über das Ergebnis des Speierer Städtetages; bittet um Mitteilung der Ansicht Nördlingens über beide Punkte. 1442 Oktober 29 [Ulm ]. Okt. 29 Aus Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 38 (de anno 1442) orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. 50 Unser fruntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben frunde. [1] ir s5 hand wol vernommen, wie unser gnädigister herre der Rômische kunig uns stetten gen unsern widersachern einen tage uf sant Gallen tage nehstvergangen fúr sin gnade ge- setzet und verkúndet hatt 6. daruf ouch úwer und unser frunde der stette unser ver- 1 Auf die Beförderung der drei Briefe beziehen von der stette richtung und andrer der stette sachen sich die folgenden, während der S. 658 Anm. 2 wegen gewesen seien, seien heimgekehrt und hätten 40 genannten Bürgermeisterperiode gemachten Aus- berichtet, daß der König den Städten und etlichen gaben Nürnbergs: item 8 sh. 2 hlr. eim boten gen ihrer Feinde Frieden bis Johanns tage zû sunn- Weissenburg, als wir in schriben abscheidung des wenden [1443 Juni 24] geboten und beiden Teilen tags Galli [Okt. 16] zu Speyer. — item 15 sh. eim einen Rechtstag auf Gallen tag [Okt. 16] gesetzt boten gen Windsheim und Rotemburg in causa ut habe, wie Nördlingen aus der Abschrift des Frie- 45 supra den von Weissenburg. (Nürnberg Kreis-A. densgebots und von seiner zur Mahnung kommen- Jahresregister IV fol. 467b und 468a nott. chart. den Botschaft vernehmen werde; die Stadt möge cоаеvае.) der letzteren entsprechende Instruktionen und Voll- 2 Vgl. nr. 269. machten geben oder, falls sie schon ausgeritten sei, s Vgl. nr. 273. nachsenden; dat. Fri. n. Franciscus 42 (Nördlingen 4 Vgl. S. 658 Anm. 2. Stadt-A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 5 nr. 280. nr. 59 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. s Ulm hatte am 5. Oktober an Nördlingen ge- del.). Das königliche Friedensgebot war gerichtet schrieben: Die Ulmer Ratsboten, die beim König an Ulm, Kempten und ihre Bundesgenossen, Uber- Okt. 16
Strana 660
1442 Okt. 29 660 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. ainunge erbern rauczfründe uBgeritten und bis gen Zürich komen und da wendig Nov. 11 worden sind; denne unser herre der künig den vorgenanten tage bis uf sant Martins tage schierist erlengert hatt. darzû hat er uns stetten unser verainunge dabi geschriben, das Nov. 1! iegliche statt unser verainung zwen oder dri irer rauczfründe zû im uf sant Martins tage schierist gen Costenez senden süllen, als ir das alles in den abschriften siner schriften 5 hierinne verschlossen wol verniemen werdent ! wan uns nun die sache, das ieglich statt sünder ir rauczfründe dahin schicken sülle, zà witlóuffig und nicht so vil notdurftig sin bedunket und mainen, wenne von dri oder vier stetten unser Schwübischen verainunge rauczbotten uf den egenaníen tage gesendet werden, das des zü sülichem gnüg sie: waun Nw.inun der vorgenant sant Martins tage nahet, das wir notdurftig zü wissent sien, welich 1 stette ir rauczbottschaft uf den egenanfen tage schicken süllen, denselben stetten sólichs zü verschriben und zü verkünden, ir rauezfründe daruf zü schicken, darumbe wir nicht laussen wolten, wir wolten üwer ersamkaite die vorgenanten sachen verkünden und zü wissen tün, in üwern ráten beratenlich über die sachen zü siezen, wislich zü gedenkent, was darinne fürzüniement zü tünde oder zü laussent und mit wie vil stette raczbotten 15 und von welichen stetten der obgenant tage zü besetzent sie. und was also daruf üwer mainunge sie und welich stette ir rauczfründe uf den egenanten tage schicken süllen, laussent uns bi disem botten aigentlich verschribens wissen ?. lingen, Ravensburg und ihre Bundesgenossen, Rott- weil, Radolfzell und andere nicht gen. in die Angelegenheit verwickelte Städte, sowie un alle ihre Helfer und Helfershelfer und erstreckte den am Michels tag [Sept. 29] ausgehenden Frieden [vgl. nr. 119] zwischen ihnen und Hainrichen Jorgen Chunraten und Hansen von Gerolczegg Gebrüdern, Chunraten und Pentelin von Haymenhofřen Ge- brüdern, Vyten von Asch, Syfriden von Zulnhart dem. Áltern, Bernharten Boklin, Wolffen Hurnung und deren Helfern und. Helfershelfern bis auf sant Johanns tag z& sumwenden [1443 Juni 24]; dat. Zurich Do. v. Michels tag [Sept. 27] ammo 42 7.3; Unterfertigung Ad m. d. r. | in. consilio (Nórd- lingen a. a. O. nr. 60 cop. chart. coaeva, Beischiufi zu dem vorstehenden Briefe Ulms). Nördlingen hatte am 10. Oktober den Ulmer Brief dahin be- antwortet, daß es die Entsendung von Ulmer und Kemptener Boten zum Rechtstag wünsche und deren Instruktion Ulm überlasse; dat. Mi. n. Dyonisii 42 (Nördlingen Stadt- A. Missiven fasc. 37 conc. chart.). Die in Ulm versammelten Boten des Schwäbischen Städtebundes hatten dann, wie sie Nördlingen Sa, v. Galli [Okt. 13] anno 42 mitteilten, diesen Vor- schlag angenommen (Nördlingen a. a. 0. orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr). ! Der Kónig hatte den gemeinen Reichsstädten der Vereimung im Schwaben am 17. Oktober ge- schrieben: wir begern von uch mit ganzem ernste, das ir uB ieglieher statt uwer vereinung zwen oder dri uwrer xltzfiünde der treffenliehosten uf den nechst- künftigen sant Martins tage [Nov. 11] gen Costantz zů uus «Cadet, da wir dann sôlich genôttig sachen mit uch zü redent haben, der wir úch nit verschriben mogen, daran tüt ir unser sonder meinung und wol- gevallen. Datum Friburg in Ochtlande Mi. m. Gallen tage anno 42 v. 3. Unterfertigung Com- [2] so hand ir denne missio propia domini regis in consilio. Auf einem eingelegten Zettel hatte der König hinzugefügt: 20 ouch als wir uch und uwern widerpartien von der ritterschaft [Vorl. rittschaft] ein tage gesetzt hetten uf sant Gallen tage [Okt. 16], also vollstrêcken und verléngen wir denselben tage unz uf sant Martins tage [Nov. 11]. defglichen haben wir uwrer wider- 25 partie och verkündet. (Nördlingen Stadi- A. Mis- siven fasc. 38 cop. ch. coaeva mit Schmitten, Bei- schluß zu dem oben mitgeteilten Briefe Ulms). ? Am 6. November schrieb Ulm an Nördlingen: im den Zuschriften der Städte habe sich die Mehr- 30 heit dafür erklärt, daß Ulm, Nördlingen und Kempten ihre Ratsfreunde zu dem am Martinstag [Nov. 11] in Costentz stattfindenden Tage schicken sollten. Heute sei ein Bote von Gienff vom König gekommen und dabei habe ein guler Gónner am 35 Hof des Königs geschrieben, daß der König Fri. v. allerheiligen [Okt. 26], dem Datum des Briefes des Gónners, zu Gienff sei und fúro zum Herzog von Burgony reiten und dann nach Costentz ziehen wolle. Nördlingen werde verstehen, daß der König 40 am Martinstage [Nov. 11] nicht nach Costentz kommen dürfte. Ulm habe seinem Ratsgesellen Jörigen Leowen, der mit der Botschaft derer von Halle wegen Cünrat von Bebemburg zum König geritten sei, geschrieben, er solls unverzüglich mit- 45 teilen, wo der König jetzt sei, warm und wo er sich zum Zuge nach Costentz erheben wolle und zw welcher Zeit er dorthim kommen solle. Nörd- lingen móge seine Botschaft bereit halten. — Auch Kempten sei benachrichtigt. Dat. zinstag vor Mar- 50 lini 42 (Nórdlingen Stadt-A. Missiven fasc. 31 orig. ch. lit. cl. c. sig. in v. impr. laeso). Am 19. No- vember teilte Ulm Nórdlingen mit : als wir iuch nachst geschriben und gebetten haben, iwer erber rautz- bottschaft 2ü unserm gnadigisten herren dem Rómi- 55
1442 Okt. 29 660 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. ainunge erbern rauczfründe uBgeritten und bis gen Zürich komen und da wendig Nov. 11 worden sind; denne unser herre der künig den vorgenanten tage bis uf sant Martins tage schierist erlengert hatt. darzû hat er uns stetten unser verainunge dabi geschriben, das Nov. 1! iegliche statt unser verainung zwen oder dri irer rauczfründe zû im uf sant Martins tage schierist gen Costenez senden süllen, als ir das alles in den abschriften siner schriften 5 hierinne verschlossen wol verniemen werdent ! wan uns nun die sache, das ieglich statt sünder ir rauczfründe dahin schicken sülle, zà witlóuffig und nicht so vil notdurftig sin bedunket und mainen, wenne von dri oder vier stetten unser Schwübischen verainunge rauczbotten uf den egenaníen tage gesendet werden, das des zü sülichem gnüg sie: waun Nw.inun der vorgenant sant Martins tage nahet, das wir notdurftig zü wissent sien, welich 1 stette ir rauczbottschaft uf den egenanfen tage schicken süllen, denselben stetten sólichs zü verschriben und zü verkünden, ir rauezfründe daruf zü schicken, darumbe wir nicht laussen wolten, wir wolten üwer ersamkaite die vorgenanten sachen verkünden und zü wissen tün, in üwern ráten beratenlich über die sachen zü siezen, wislich zü gedenkent, was darinne fürzüniement zü tünde oder zü laussent und mit wie vil stette raczbotten 15 und von welichen stetten der obgenant tage zü besetzent sie. und was also daruf üwer mainunge sie und welich stette ir rauczfründe uf den egenanten tage schicken süllen, laussent uns bi disem botten aigentlich verschribens wissen ?. lingen, Ravensburg und ihre Bundesgenossen, Rott- weil, Radolfzell und andere nicht gen. in die Angelegenheit verwickelte Städte, sowie un alle ihre Helfer und Helfershelfer und erstreckte den am Michels tag [Sept. 29] ausgehenden Frieden [vgl. nr. 119] zwischen ihnen und Hainrichen Jorgen Chunraten und Hansen von Gerolczegg Gebrüdern, Chunraten und Pentelin von Haymenhofřen Ge- brüdern, Vyten von Asch, Syfriden von Zulnhart dem. Áltern, Bernharten Boklin, Wolffen Hurnung und deren Helfern und. Helfershelfern bis auf sant Johanns tag z& sumwenden [1443 Juni 24]; dat. Zurich Do. v. Michels tag [Sept. 27] ammo 42 7.3; Unterfertigung Ad m. d. r. | in. consilio (Nórd- lingen a. a. O. nr. 60 cop. chart. coaeva, Beischiufi zu dem vorstehenden Briefe Ulms). Nördlingen hatte am 10. Oktober den Ulmer Brief dahin be- antwortet, daß es die Entsendung von Ulmer und Kemptener Boten zum Rechtstag wünsche und deren Instruktion Ulm überlasse; dat. Mi. n. Dyonisii 42 (Nördlingen Stadt- A. Missiven fasc. 37 conc. chart.). Die in Ulm versammelten Boten des Schwäbischen Städtebundes hatten dann, wie sie Nördlingen Sa, v. Galli [Okt. 13] anno 42 mitteilten, diesen Vor- schlag angenommen (Nördlingen a. a. 0. orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr). ! Der Kónig hatte den gemeinen Reichsstädten der Vereimung im Schwaben am 17. Oktober ge- schrieben: wir begern von uch mit ganzem ernste, das ir uB ieglieher statt uwer vereinung zwen oder dri uwrer xltzfiünde der treffenliehosten uf den nechst- künftigen sant Martins tage [Nov. 11] gen Costantz zů uus «Cadet, da wir dann sôlich genôttig sachen mit uch zü redent haben, der wir úch nit verschriben mogen, daran tüt ir unser sonder meinung und wol- gevallen. Datum Friburg in Ochtlande Mi. m. Gallen tage anno 42 v. 3. Unterfertigung Com- [2] so hand ir denne missio propia domini regis in consilio. Auf einem eingelegten Zettel hatte der König hinzugefügt: 20 ouch als wir uch und uwern widerpartien von der ritterschaft [Vorl. rittschaft] ein tage gesetzt hetten uf sant Gallen tage [Okt. 16], also vollstrêcken und verléngen wir denselben tage unz uf sant Martins tage [Nov. 11]. defglichen haben wir uwrer wider- 25 partie och verkündet. (Nördlingen Stadi- A. Mis- siven fasc. 38 cop. ch. coaeva mit Schmitten, Bei- schluß zu dem oben mitgeteilten Briefe Ulms). ? Am 6. November schrieb Ulm an Nördlingen: im den Zuschriften der Städte habe sich die Mehr- 30 heit dafür erklärt, daß Ulm, Nördlingen und Kempten ihre Ratsfreunde zu dem am Martinstag [Nov. 11] in Costentz stattfindenden Tage schicken sollten. Heute sei ein Bote von Gienff vom König gekommen und dabei habe ein guler Gónner am 35 Hof des Königs geschrieben, daß der König Fri. v. allerheiligen [Okt. 26], dem Datum des Briefes des Gónners, zu Gienff sei und fúro zum Herzog von Burgony reiten und dann nach Costentz ziehen wolle. Nördlingen werde verstehen, daß der König 40 am Martinstage [Nov. 11] nicht nach Costentz kommen dürfte. Ulm habe seinem Ratsgesellen Jörigen Leowen, der mit der Botschaft derer von Halle wegen Cünrat von Bebemburg zum König geritten sei, geschrieben, er solls unverzüglich mit- 45 teilen, wo der König jetzt sei, warm und wo er sich zum Zuge nach Costentz erheben wolle und zw welcher Zeit er dorthim kommen solle. Nörd- lingen móge seine Botschaft bereit halten. — Auch Kempten sei benachrichtigt. Dat. zinstag vor Mar- 50 lini 42 (Nórdlingen Stadt-A. Missiven fasc. 31 orig. ch. lit. cl. c. sig. in v. impr. laeso). Am 19. No- vember teilte Ulm Nórdlingen mit : als wir iuch nachst geschriben und gebetten haben, iwer erber rautz- bottschaft 2ü unserm gnadigisten herren dem Rómi- 55
Strana 661
L. Städtetag zu Speier. d) Briefwechsel nr. 282-287. 661 1442 Okt. 28 Okt. 16 in vergangnen manungen davon, als zů Franckfurt etlicher artikel sich zû verainen ge- ratschlaget, darumbe uf sant Gallen tage nehstvergangen zû Spire ainen tage zû sûchen, wol vernommen 1. deßhalb úch davon zû schriben nicht not tût denne so vil: als die stette unser verainung ir erbern rauczfrunde den vorgenanten tage gen Spire gefertiget 5 und geschicket hand, ist unser rauczbottschaft herhaim kommen und seit uns die, das gar lútzel stette uf denselben tage komen und etlich partien ganz ußbeliben sien. deß- halb von den artikeln, als zu Franckfurt geredt und begriffen, nichczit geredt noch ge- schaffet ist, denne so vil und die botten unvergriffenlich von der beschwârde des haim- lichen gerichtz und ouch der nuwrung, die unser herre von Trier an dem zolle zû 10 Engers ufgesetzet hat, geratschlaget und geredt hand. und was ouch also in den vor- gerürten stetten und tailen ieglichem taile in den dingen zû willen sin wôlle, das sulle er úwern und unsern gûten frunden den von Spire hie zwischent und sant Enndres tage Nov. 30 schierist verschribens wissen laussen, als ir das alles in dem abschaidungzedel hierinne verschlossen? aigentlicher verniemen werdent. und darumbe so siczent in úwern râten 15 úber die vor geschriben sachen wißlich und beratenlich zû gedenken, was darinne fur- zûniement zû tûnde oder zû laussent sie, und laussent uns € denne darumbe úwer mai- nunge, so ir furderlichest mugent, verschribens wissen, uns darnach zû richten und den egenanten unsern frunden von Spire der stette merers darumbe zû schriben wissen. und wôllent daran nicht samig sin, als ir wol verstand, das des notdurft ist. das wôllen wir 20 mit willen umb úwer wißhaite gerne verdienen. und land uns darumbe úwer ver- schriben antwúrt wider wissen mit dem botten. geben uf mentag nach Symmonis et Jude apostolorum anno domini etc. 42. Burgermaister und [in verso] Den ersammen und wisen rate zů Ulme. burgermaister und rate der statt Nord- 25 lingen, unsern besundern gûten frunden. [In einer Nachschrift teilt Ulm noch mit, daß sich Hanns Sewter mit den Städten ausgesöhnt habe und daß der in Abschrift beiliegende Absagebrief von Werde eingesandt sei. 284. Frankfurt an Mainz: meint, daß die Städte die Zollangelegenheit in Engers bis zum Nürnberger Tage ruhen lassen sollen, weil die Fürsten und Andere auch gegen die Neuerung seien. 1442 November 22 [Frankfurt]. 3 1442 Okt. 29 1442 Nov. 22 30 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 5 conc. chart. mit Korrekturen. Unter dem Text Audita a consilio. Unsern fruntlichen dinst zuvor. ersamen wisen. lieben besundern frunde. als uwerer, anderer erberer stede und auch unsere frunde3 zu sant Gallen tag leste von OM. 16 35 a) om. Vorl. schen kung etc. gen Costentz zû ordinieren, uf wenne wir iuch schriben werden, die dahin zû schiken, das si denne uf stuk dahin zû vollritten gerúst und ge- recht sie, also fügen wir iwer ersamkait zů wissen, 40 das uns unser erbere rautzbottschaft, die zů Basel bi unserm herren dem kung gewesen ist, geschriben hat, das unser herre der kung uf hinacht gen Costentz komen súlle. und darumbe so verkunden wir iwer ersamkait solichs, mit ernstlichem vliße bittende, das 45 ir die vorgerürten iwer erbern wisen treffenlichen bottschaft uf stuk und ane alles verziehen iwer mainung mit vollem gewalt wol underrichtet zû unserm herren dem kung gen Costentz schikent und dieselben bottschaft ane alles verziehen zû uns her gen Ulme ritten haißent, si der sachen ouch zû underrichten und furo ane verziehen gen Costentz zu vollritten lassen. Dat. uf sant Elisabeten tag 42 (Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 38 orig. ch. lit. cl. c. sig. in v. impr. del.). Der König kam am 20. November in Konstanz an und blieb bis zum 28. Vgl. See- müller S. 654-655. 1 Vgl. nr. 274 art. 1. 2 Dieses von Ulm an Nördlingen geschickte Exem- plar des Speierer Abschieds ist die Vorlage N un- serer nr. 280. s Das Frankfurter Rechenbuch erwähnt unter sabato post festum omnium sanctorum [Nov. 3]: 11 gulden Waltern dem alden salbvierde 6 tage zu
L. Städtetag zu Speier. d) Briefwechsel nr. 282-287. 661 1442 Okt. 28 Okt. 16 in vergangnen manungen davon, als zů Franckfurt etlicher artikel sich zû verainen ge- ratschlaget, darumbe uf sant Gallen tage nehstvergangen zû Spire ainen tage zû sûchen, wol vernommen 1. deßhalb úch davon zû schriben nicht not tût denne so vil: als die stette unser verainung ir erbern rauczfrunde den vorgenanten tage gen Spire gefertiget 5 und geschicket hand, ist unser rauczbottschaft herhaim kommen und seit uns die, das gar lútzel stette uf denselben tage komen und etlich partien ganz ußbeliben sien. deß- halb von den artikeln, als zu Franckfurt geredt und begriffen, nichczit geredt noch ge- schaffet ist, denne so vil und die botten unvergriffenlich von der beschwârde des haim- lichen gerichtz und ouch der nuwrung, die unser herre von Trier an dem zolle zû 10 Engers ufgesetzet hat, geratschlaget und geredt hand. und was ouch also in den vor- gerürten stetten und tailen ieglichem taile in den dingen zû willen sin wôlle, das sulle er úwern und unsern gûten frunden den von Spire hie zwischent und sant Enndres tage Nov. 30 schierist verschribens wissen laussen, als ir das alles in dem abschaidungzedel hierinne verschlossen? aigentlicher verniemen werdent. und darumbe so siczent in úwern râten 15 úber die vor geschriben sachen wißlich und beratenlich zû gedenken, was darinne fur- zûniement zû tûnde oder zû laussent sie, und laussent uns € denne darumbe úwer mai- nunge, so ir furderlichest mugent, verschribens wissen, uns darnach zû richten und den egenanten unsern frunden von Spire der stette merers darumbe zû schriben wissen. und wôllent daran nicht samig sin, als ir wol verstand, das des notdurft ist. das wôllen wir 20 mit willen umb úwer wißhaite gerne verdienen. und land uns darumbe úwer ver- schriben antwúrt wider wissen mit dem botten. geben uf mentag nach Symmonis et Jude apostolorum anno domini etc. 42. Burgermaister und [in verso] Den ersammen und wisen rate zů Ulme. burgermaister und rate der statt Nord- 25 lingen, unsern besundern gûten frunden. [In einer Nachschrift teilt Ulm noch mit, daß sich Hanns Sewter mit den Städten ausgesöhnt habe und daß der in Abschrift beiliegende Absagebrief von Werde eingesandt sei. 284. Frankfurt an Mainz: meint, daß die Städte die Zollangelegenheit in Engers bis zum Nürnberger Tage ruhen lassen sollen, weil die Fürsten und Andere auch gegen die Neuerung seien. 1442 November 22 [Frankfurt]. 3 1442 Okt. 29 1442 Nov. 22 30 Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 5 conc. chart. mit Korrekturen. Unter dem Text Audita a consilio. Unsern fruntlichen dinst zuvor. ersamen wisen. lieben besundern frunde. als uwerer, anderer erberer stede und auch unsere frunde3 zu sant Gallen tag leste von OM. 16 35 a) om. Vorl. schen kung etc. gen Costentz zû ordinieren, uf wenne wir iuch schriben werden, die dahin zû schiken, das si denne uf stuk dahin zû vollritten gerúst und ge- recht sie, also fügen wir iwer ersamkait zů wissen, 40 das uns unser erbere rautzbottschaft, die zů Basel bi unserm herren dem kung gewesen ist, geschriben hat, das unser herre der kung uf hinacht gen Costentz komen súlle. und darumbe so verkunden wir iwer ersamkait solichs, mit ernstlichem vliße bittende, das 45 ir die vorgerürten iwer erbern wisen treffenlichen bottschaft uf stuk und ane alles verziehen iwer mainung mit vollem gewalt wol underrichtet zû unserm herren dem kung gen Costentz schikent und dieselben bottschaft ane alles verziehen zû uns her gen Ulme ritten haißent, si der sachen ouch zû underrichten und furo ane verziehen gen Costentz zu vollritten lassen. Dat. uf sant Elisabeten tag 42 (Nördlingen Stadt-A. Missiven fasc. 38 orig. ch. lit. cl. c. sig. in v. impr. del.). Der König kam am 20. November in Konstanz an und blieb bis zum 28. Vgl. See- müller S. 654-655. 1 Vgl. nr. 274 art. 1. 2 Dieses von Ulm an Nördlingen geschickte Exem- plar des Speierer Abschieds ist die Vorlage N un- serer nr. 280. s Das Frankfurter Rechenbuch erwähnt unter sabato post festum omnium sanctorum [Nov. 3]: 11 gulden Waltern dem alden salbvierde 6 tage zu
Strana 662
662 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Spijer gescheiden sin und under andern sachen von des zolles wegen zu Engers, was Nov. 22 igliches kreises meinunge davon wurde, daz sulde derselbe teil dem rade zu Spijer schri- Nor. s0 ben zuschen dem und sant Andreas tag nehstkomende, wie dan die verzeichenis des abe- scheides davon innehelt 1, daruf lassen wir uwer ersamkeit wissen: nachdem wir ver- standen han, daz unsere gnedigen herren die fursten und andere auch in soliche nuwerunge o und ubernemen reden, so were unsere meinunge, so ferre ißs uch und andern steden auch wol gefiele, daz wir stede die sache liessen ruwen biß zu dem tag gen Nuremberg, der sin sulle zu unserr lieben frauwen tag liechtmeß nehstkomde, doselbs alsdann die sachen im besten nach der stede frunde rade furzunemen, waz darzu zu tunde si. diß unsere meinunge tun wir uwerer liebde darumb zu wissen, uch mit der antwurt, die ir von 10 dises kreises wegen den obgenanten uwern und unsern frunden von Spijer 2 daruf tun werdet, im besten darnach zu richten. datum in die beate Cecilie virginis anno 1442. [supra] Mencze. 11443) Febr. 2 1442 Nov. 22 1442 285. Speier an Worms: teilt mit, daß aus den fünf Städte-Kreisen niemand außer Frank- Dez. 5 furt, Mainz und Worms dem Speierer Abschiede entsprechend seine Meinung wegen 15 des heimlichen Gerichts und des Zolls zu Engers geschrieben habe; ist derselben Meinung wie jene drei Städte; bittet um Benachrichtigung der anderen. 1442 Dezember 5 [Speier ]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 6 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu einem Briefe Mainz' an Frankfurt vom 18. Dezember 1442 (vgl. unten 20 Anm. 6). Unsern dinst mit fliß zuvor. besundern lieben frunde und eitgenoßen. als uwere, auch andere Okt. 16 etlicher erber fri- und richstete und unsere sendeboten of Galli nestvergangen in unserr stat versampt warent, dazumale ußer etlichen puncten gereth, nemelichen die hemelichen gericht antreffende, darzu die nuwerunge und beswerunge des zolles zu Engers, und von ien besloßen wart, was idem kreiß darinne 25 Nov. 30 zu willen wurde, uns daz zu verschriben von der zit biß Andree ane sumenisse, und waz wir dan also- von iglichem kreiß vernemen wurdent, dasselbe wir den funf teilen widder schriben soltent etc.: ab- scheidungs desselben tags daz eigentlich inhelt und auch uch verschriben geben wart, daran uns nit zwifelt ir zu guter maßen inhabt. lieben frunde und eitgenoßen, wißlent, daz uns uß den funf teilen und kreißen niemants nußnit verschriben noch deshalb hat laßen wißen, dan so viel die von Franck- 30 furt 4 den von Menez, dieselben uch und ir uns daz furter geschriben hant 5. dasselbe uns auch dunket geraten sin und han daz vorbaßer den andern teilen und kreißen geschriben, sich wißen darnach zu richten. dasselbe wir uch schriben, forter den a von Collen, Meinez, Franckfurt und andern zu uch und uns in diesem teile gehorig zu verkunden 6, als uns bedunket des not si nach abscheidunge des tags Galli. datum in crastino beate Barbare virginis anno etc. 40 secundo. [supra] Dem rade zu Wormß. Okt. 16 1442 Dez. 5 35 Burgermeistere und rat zu Spier. a) em.; Vorl. die. pherde gein Spire uf den tag Galli [Okt. 16], als die stede dar bescheiden hatten; des si 3 gulden zu ge- leide gegeben (Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1442 fol. 62a not. chart. coaeva unter der Rubrik Ußgeben zu zerunge in der anderen reche- nunge). Vgl. nr. 280 artt. 2 und 3. 2 Mainz schrieb nicht an Speier, sondern an Worms und fügte Abschrift des Frankfurter Briefes bei. Worms teilte dann die Frankfurter und Mainzer Briefe an Speier mit. Dies ergibt sich teils aus nr. 285 teils aus den in Anm. 6 mitgeteilten Briefen von Worms an Mainz und von Mainz an Frankfurt. s nr. 280. 4 Vgl. nr. 284. 5 Aus nr. 287 art. 11 ergibt sich, daß auch Ulm 40 an Speier geschrieben hat. Vermutlich ist der Ulmer Brief erst nach dem 5. Dezember eingetroffen. 6 Dieser Aufforderung entsprechend schrieb Worms am 10. Dezember an Mains: als ihr uns vor kurzem euere und der von Frankfurt Meinung 45 von der beswerunge wegen des zolles zu Engers ge- schrieben habt, das haben wir of stunt denen von Spire geschrieben; die haben uns geantwortet, wie die eingeschlossene Abschrift zeigt; laßt das die von Collen und Franckfurt wissen; dat. secunda 50 post concepcionis beate Marie virg. a. d. etc. 42. (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 8 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem
662 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Spijer gescheiden sin und under andern sachen von des zolles wegen zu Engers, was Nov. 22 igliches kreises meinunge davon wurde, daz sulde derselbe teil dem rade zu Spijer schri- Nor. s0 ben zuschen dem und sant Andreas tag nehstkomende, wie dan die verzeichenis des abe- scheides davon innehelt 1, daruf lassen wir uwer ersamkeit wissen: nachdem wir ver- standen han, daz unsere gnedigen herren die fursten und andere auch in soliche nuwerunge o und ubernemen reden, so were unsere meinunge, so ferre ißs uch und andern steden auch wol gefiele, daz wir stede die sache liessen ruwen biß zu dem tag gen Nuremberg, der sin sulle zu unserr lieben frauwen tag liechtmeß nehstkomde, doselbs alsdann die sachen im besten nach der stede frunde rade furzunemen, waz darzu zu tunde si. diß unsere meinunge tun wir uwerer liebde darumb zu wissen, uch mit der antwurt, die ir von 10 dises kreises wegen den obgenanten uwern und unsern frunden von Spijer 2 daruf tun werdet, im besten darnach zu richten. datum in die beate Cecilie virginis anno 1442. [supra] Mencze. 11443) Febr. 2 1442 Nov. 22 1442 285. Speier an Worms: teilt mit, daß aus den fünf Städte-Kreisen niemand außer Frank- Dez. 5 furt, Mainz und Worms dem Speierer Abschiede entsprechend seine Meinung wegen 15 des heimlichen Gerichts und des Zolls zu Engers geschrieben habe; ist derselben Meinung wie jene drei Städte; bittet um Benachrichtigung der anderen. 1442 Dezember 5 [Speier ]. Aus Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 6 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu einem Briefe Mainz' an Frankfurt vom 18. Dezember 1442 (vgl. unten 20 Anm. 6). Unsern dinst mit fliß zuvor. besundern lieben frunde und eitgenoßen. als uwere, auch andere Okt. 16 etlicher erber fri- und richstete und unsere sendeboten of Galli nestvergangen in unserr stat versampt warent, dazumale ußer etlichen puncten gereth, nemelichen die hemelichen gericht antreffende, darzu die nuwerunge und beswerunge des zolles zu Engers, und von ien besloßen wart, was idem kreiß darinne 25 Nov. 30 zu willen wurde, uns daz zu verschriben von der zit biß Andree ane sumenisse, und waz wir dan also- von iglichem kreiß vernemen wurdent, dasselbe wir den funf teilen widder schriben soltent etc.: ab- scheidungs desselben tags daz eigentlich inhelt und auch uch verschriben geben wart, daran uns nit zwifelt ir zu guter maßen inhabt. lieben frunde und eitgenoßen, wißlent, daz uns uß den funf teilen und kreißen niemants nußnit verschriben noch deshalb hat laßen wißen, dan so viel die von Franck- 30 furt 4 den von Menez, dieselben uch und ir uns daz furter geschriben hant 5. dasselbe uns auch dunket geraten sin und han daz vorbaßer den andern teilen und kreißen geschriben, sich wißen darnach zu richten. dasselbe wir uch schriben, forter den a von Collen, Meinez, Franckfurt und andern zu uch und uns in diesem teile gehorig zu verkunden 6, als uns bedunket des not si nach abscheidunge des tags Galli. datum in crastino beate Barbare virginis anno etc. 40 secundo. [supra] Dem rade zu Wormß. Okt. 16 1442 Dez. 5 35 Burgermeistere und rat zu Spier. a) em.; Vorl. die. pherde gein Spire uf den tag Galli [Okt. 16], als die stede dar bescheiden hatten; des si 3 gulden zu ge- leide gegeben (Frankfurt Stadt-A. Rechenbuch vom Jahre 1442 fol. 62a not. chart. coaeva unter der Rubrik Ußgeben zu zerunge in der anderen reche- nunge). Vgl. nr. 280 artt. 2 und 3. 2 Mainz schrieb nicht an Speier, sondern an Worms und fügte Abschrift des Frankfurter Briefes bei. Worms teilte dann die Frankfurter und Mainzer Briefe an Speier mit. Dies ergibt sich teils aus nr. 285 teils aus den in Anm. 6 mitgeteilten Briefen von Worms an Mainz und von Mainz an Frankfurt. s nr. 280. 4 Vgl. nr. 284. 5 Aus nr. 287 art. 11 ergibt sich, daß auch Ulm 40 an Speier geschrieben hat. Vermutlich ist der Ulmer Brief erst nach dem 5. Dezember eingetroffen. 6 Dieser Aufforderung entsprechend schrieb Worms am 10. Dezember an Mains: als ihr uns vor kurzem euere und der von Frankfurt Meinung 45 von der beswerunge wegen des zolles zu Engers ge- schrieben habt, das haben wir of stunt denen von Spire geschrieben; die haben uns geantwortet, wie die eingeschlossene Abschrift zeigt; laßt das die von Collen und Franckfurt wissen; dat. secunda 50 post concepcionis beate Marie virg. a. d. etc. 42. (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4031, 8 cop. chart. coaeva mit Schnitten, Beischluß zu dem
Strana 663
/ L. Städtetag zu Speier. d) Briefwechsel nr. 282-287. 663 286. Nürnberg an Regensburg und desgleichen je an Windsheim und Weißenburg: hat (4477 Dez. 17 von Rothenburg Briefe Speiers mit einigen den Abschied des zu Speier am 16. Oktober gehaltenen Tages betreffenden Abschriften erhalten; schickt alles in Abschrift. Dezember 17 [Nürnberg]. 5 Aus Nürnberg Kreis- A. Briefbuch 15 fol. 360% cop. chart. coaeva. post Lucie. 287. Ulm an Nördlingen: teilt u. a. mit, was es gemäß dem Beschluß des Speierer t ; [1442] Datum feria secunda Unter dem Text Desgleichen sol man schreiben Winsheim und Weissenburg. Städtetages an Speier über das heimliche Gericht und den Zoll zu Engers geschrieben und was Speier geantwortet habe; setzt die Beschickung des Nürnberger Tages und 10 anderes auf die Tagesordnung einer Versammlung der Städte für den 7. Januar 1443 nach Ulm. 1442 Dezember 21 [Ulm]. Aus Nördlingen Stadt- A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 (vom Jahre 1442) nr. 47 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del., aus 4!/e aneinander. gehefteten F'oliobogen bestehend. 15 Unser früntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben fründe. [Uim schreibt zunächst in art. 1% über die erneute Bitte derer von Werde, Ulm möge die ihnen geliehenen 4000 rheinischen Gulden unverzinslich stehen lassen !; dann in art. 2 über die Bitte derer von Werde, Giengen und Bopffingen um. Herabsetzung ihrer anzale ?; in art. 3 über die Beschwerung derer von Rotemburg uf der Thuber und von Dinckespihel und. einiger anderen Städte durch Markgraf Albrecht 39 von. Branndenburg mit dem neuen. Zoll 3; in art. 4 über die Vorteile der Aufstellung von. Reisigen in Hailprunnen und. Wimpffen zum Zweck der Schädigung der Feinde der Städte; im art. 5 über eine Zuschrift * derer von. Halle an. Ulm wegen. Aussóhnung des Peter Lémlin; in art. 6 über den Antrag derer von Efilingen und Ruütlingen, nicht gen. Angelegenheiten auf die Tagesordnung zu setzen 5; in art. 7 iuber den Zwist des Ulmer Ratgesellen Contzen Craft mit der Menuninger Biirgerin von 256 Baißwile; in art. 8 b über die durch Uberlingen übermittelten Rechtserbieten des Junkers Hanns von Rosneck und des Hággelbach gegen die Stódte 6; in art. 9 über den Zwist des Abts von Kempten mit a) su diesem Artikel ist vom Schreiber am. Rande bemerkt umb den nrtickel sind etlioh Sestette darzü gehürig och gemant. b) desgleichen umb den artickel sind die Sestette ouch gemanet. gleich. zu erwáhnenden Briefe Mainz an Frank- so furt vom 18, Dezember.) Mainz schrieb darauf- hin am 18. Dezember an Frankfurt: als ihr uns vor kurzem in den sachen den zojle zi Engers an- treffende geschrieben habt [nr. 284], solche ewere Schrift und Antwort haben wir denen von Wormiß 85 geschickt; die haben uns wieder geschrieben, wie ihr aus der eingeschlossenen Abschrift ihres Briefes ersehen werdet; dat. anno etc, 42 tercia feria post Lucie. (Ebenda nr. 4031, 7 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.) Ähnlich wird Mainz wohl 40 auch an Kôln geschrieben haben. ! Vgl. die Nachschrift zw nr. 274. ? Die betreffenden Briefe Giengens, Donawwórths und Bopfingens sind. abschriftlich auf einem halben Foliobogen beigelegt ; sie sind datiert an Othmars tag 45 [Nov. 16] 42 bezw. Do. v. Andres tag [Nov. 29] 42 bezw. Mo. n. Andres tag [Dez. 3] 42 (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 3 nr. 48 copp. chart. coaevae mit Schmitten). ® Auf diese den Weinzoll betreffende Angelegenheit &0 beziehen sich folgende drei auf einen halben Folio- bogen geschriebenen und dem obigen Schreiben Ulms beigelegten Briefe: erstens ein Brief Rothenburgs Deutsche Reichstags-Akten XVI. an Ulm, dat Sa. n. allerhailigen tag [Nov. 3] 42 zweitens ein Brief des Markgrafen Albrecht von Brandenburg an. Rothenburg, dat. Onoltzspach So. Simonis et Jude [Okt. 28] 42; drittens die Ant- wort Rothenbwurgs auf diesen Brief des Markgrafen, dat. in vigilia omnium sanctorum [Okt. 31] 42 (Nördlingen a. a. O. nr. 49 copp. chart. coaevae mit Schnitten). * Die Zuschrift liegt abschriftlich bei und ist datiert Fri. v. Kathrine [Nov. 23] 42 (Nördlingen a. a. O. nr. 50 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 5 Die Angelegenheiten, um die es sich handelt, sind auch in dem abschriftlich beiliegenden Briefe Efilimgens und Reutlingens an Ulm nicht genannt ; der Brief ist datiert under der von Eßlingen secrett insigel au unser lieben frowen aubend concepcionis [Dez. 7] anno 42 (Nördlingen a. a. O. nr. 51 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 9 Auf diese Angelegenheit beziehen sich die fol- genden drei auf einen Foliobogen geschriebenen und dem obigen Schreiben Ulms beigelegten Briefe: erstens ein Brief Überlingens an Ulm, dat, in die Nycolai [Dez. 6] 42; zweitens ein Brief Radolf- zells an Überlingen, dat. uf Nycolai vigilia [Dez.5] 84
/ L. Städtetag zu Speier. d) Briefwechsel nr. 282-287. 663 286. Nürnberg an Regensburg und desgleichen je an Windsheim und Weißenburg: hat (4477 Dez. 17 von Rothenburg Briefe Speiers mit einigen den Abschied des zu Speier am 16. Oktober gehaltenen Tages betreffenden Abschriften erhalten; schickt alles in Abschrift. Dezember 17 [Nürnberg]. 5 Aus Nürnberg Kreis- A. Briefbuch 15 fol. 360% cop. chart. coaeva. post Lucie. 287. Ulm an Nördlingen: teilt u. a. mit, was es gemäß dem Beschluß des Speierer t ; [1442] Datum feria secunda Unter dem Text Desgleichen sol man schreiben Winsheim und Weissenburg. Städtetages an Speier über das heimliche Gericht und den Zoll zu Engers geschrieben und was Speier geantwortet habe; setzt die Beschickung des Nürnberger Tages und 10 anderes auf die Tagesordnung einer Versammlung der Städte für den 7. Januar 1443 nach Ulm. 1442 Dezember 21 [Ulm]. Aus Nördlingen Stadt- A. Akten des Schwäbischen Städtebundes V, 3 (vom Jahre 1442) nr. 47 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del., aus 4!/e aneinander. gehefteten F'oliobogen bestehend. 15 Unser früntlich willig dienste voran. ersamen und wisen. lieben fründe. [Uim schreibt zunächst in art. 1% über die erneute Bitte derer von Werde, Ulm möge die ihnen geliehenen 4000 rheinischen Gulden unverzinslich stehen lassen !; dann in art. 2 über die Bitte derer von Werde, Giengen und Bopffingen um. Herabsetzung ihrer anzale ?; in art. 3 über die Beschwerung derer von Rotemburg uf der Thuber und von Dinckespihel und. einiger anderen Städte durch Markgraf Albrecht 39 von. Branndenburg mit dem neuen. Zoll 3; in art. 4 über die Vorteile der Aufstellung von. Reisigen in Hailprunnen und. Wimpffen zum Zweck der Schädigung der Feinde der Städte; im art. 5 über eine Zuschrift * derer von. Halle an. Ulm wegen. Aussóhnung des Peter Lémlin; in art. 6 über den Antrag derer von Efilingen und Ruütlingen, nicht gen. Angelegenheiten auf die Tagesordnung zu setzen 5; in art. 7 iuber den Zwist des Ulmer Ratgesellen Contzen Craft mit der Menuninger Biirgerin von 256 Baißwile; in art. 8 b über die durch Uberlingen übermittelten Rechtserbieten des Junkers Hanns von Rosneck und des Hággelbach gegen die Stódte 6; in art. 9 über den Zwist des Abts von Kempten mit a) su diesem Artikel ist vom Schreiber am. Rande bemerkt umb den nrtickel sind etlioh Sestette darzü gehürig och gemant. b) desgleichen umb den artickel sind die Sestette ouch gemanet. gleich. zu erwáhnenden Briefe Mainz an Frank- so furt vom 18, Dezember.) Mainz schrieb darauf- hin am 18. Dezember an Frankfurt: als ihr uns vor kurzem in den sachen den zojle zi Engers an- treffende geschrieben habt [nr. 284], solche ewere Schrift und Antwort haben wir denen von Wormiß 85 geschickt; die haben uns wieder geschrieben, wie ihr aus der eingeschlossenen Abschrift ihres Briefes ersehen werdet; dat. anno etc, 42 tercia feria post Lucie. (Ebenda nr. 4031, 7 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.) Ähnlich wird Mainz wohl 40 auch an Kôln geschrieben haben. ! Vgl. die Nachschrift zw nr. 274. ? Die betreffenden Briefe Giengens, Donawwórths und Bopfingens sind. abschriftlich auf einem halben Foliobogen beigelegt ; sie sind datiert an Othmars tag 45 [Nov. 16] 42 bezw. Do. v. Andres tag [Nov. 29] 42 bezw. Mo. n. Andres tag [Dez. 3] 42 (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 3 nr. 48 copp. chart. coaevae mit Schmitten). ® Auf diese den Weinzoll betreffende Angelegenheit &0 beziehen sich folgende drei auf einen halben Folio- bogen geschriebenen und dem obigen Schreiben Ulms beigelegten Briefe: erstens ein Brief Rothenburgs Deutsche Reichstags-Akten XVI. an Ulm, dat Sa. n. allerhailigen tag [Nov. 3] 42 zweitens ein Brief des Markgrafen Albrecht von Brandenburg an. Rothenburg, dat. Onoltzspach So. Simonis et Jude [Okt. 28] 42; drittens die Ant- wort Rothenbwurgs auf diesen Brief des Markgrafen, dat. in vigilia omnium sanctorum [Okt. 31] 42 (Nördlingen a. a. O. nr. 49 copp. chart. coaevae mit Schnitten). * Die Zuschrift liegt abschriftlich bei und ist datiert Fri. v. Kathrine [Nov. 23] 42 (Nördlingen a. a. O. nr. 50 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 5 Die Angelegenheiten, um die es sich handelt, sind auch in dem abschriftlich beiliegenden Briefe Efilimgens und Reutlingens an Ulm nicht genannt ; der Brief ist datiert under der von Eßlingen secrett insigel au unser lieben frowen aubend concepcionis [Dez. 7] anno 42 (Nördlingen a. a. O. nr. 51 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 9 Auf diese Angelegenheit beziehen sich die fol- genden drei auf einen Foliobogen geschriebenen und dem obigen Schreiben Ulms beigelegten Briefe: erstens ein Brief Überlingens an Ulm, dat, in die Nycolai [Dez. 6] 42; zweitens ein Brief Radolf- zells an Überlingen, dat. uf Nycolai vigilia [Dez.5] 84
Strana 664
664 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1142 der Stadt Kempten 1; in art. 10 über ein Hilfegesuch derer von Wêrde gegen Anßhalmen von Iberg Der. 21 und seine Helfer. Dann heißtt es weiter:] [11] fúro ist uch wol wißent, wie uf sant Gallen Okt. 16 tage nechstvergangen ain tage zû Spire uf die abschaidung zu Franckfurt gesücht und daselbs umb die zwai stucke des haimlichen gerichts und des zolles zû Engers abgeschaiden ist, das ain iegliche bali der funf teile uwer und unser gûten frunde von Spire bis ufs Nov. 30 sant Andres tage nechstvergangen ir mainung wißen laßen sôlle. also haben wir in von úwer, unser und ander stette in unser balie wegen geschriben und geantwurt: nachdem und lútzel stette uf dem tage zû Spire gewesen sien, darumb och nach gelegenheit und herkomen der sache uns stette geräten sin bedunke, die sachen bis uf den tage gen Nûremberg, der uf unser lieben frowen tage zû liechtmiß schierost dahin gesetzet ist, 10 anstän zû laßen, als denne so mêr stette ratzfrunde dahin komen werden, von den und andern sachen nach der stette notdurft zû reden und zû tûn, als sich denn nach dem besten gebúren wirdt. also haben uns darnach unser egenanten frunde von Spire ge- schriben, das in dehain statt von den funf balien denne so vil Mêntz Worms und Franck- furt gelich uf die mainung, als wir von unser balie wegen geantwurt, geschriben haben 2. 15 wolten wir nit laßen, wir wolten úwer ersamikeit das verkunden und zû wißent tûn, uber die sachen in úwern rêten berätenlich zû sitzen, wißlich zů ermôßen, wie der egenant tage uf liechtmiß schierost gen Nüremberg besetzet, och was denselben botten zû empfelhent si und von wievil stetten und welicher stette rätzfrunden man uf den- selben tage schicken wôlle. und vertigent denn darumb uwer bottschaft uwer mainung 20 mit vollem gewalte wol underrichtet zû dirre manung. [In dem folgenden art. 12 berichtet Ulm, wie der König von den Städten verlangt habe s, sie sollten das von Kempten eroberte und auf Kosten der Städte besetzte Schloß Swangöw dem Bischof von Augspurg ausliefern und den Gefangenen tag geben, und wie dasselbe Verlangen nachher etwedick von Herzog Albrecht von Bayern gestellt worden sei; es berichtet über die dem König und dem Herzog erteilten Antworten und bemerkt, daß es auf Bitte 25 Kemptens eine Botschaft an den König nach Yßbrugg schicken wolle; es hält für notwendig, daße die Städte darüber beraten, ob die von Kêmpten zû den, die darinne begriffen sind, richten, ouch ob si das slos Swangöw zerbrêchen oder ob si in den dingen, ob man des anders bekomen mag, tedingen laßen súllen. Des Weiteren fordert Ulm in art. 13 a Nördlingen auf, unverzüglich ein Verzeichnis der Ausgaben aufstellen zu lassen, die es seit der letzten Abrechnung für die Städte gemacht habe, und 3o in art. 14 verlangt es, daß diejenigen Städte, die mit der Bereinigung ihres Anteils an der Städte- rechnung noch im Rückstand seien, ungesäumt zahlen. Zuletzt folgt in art. 15 die Einladung an 1443 Nördlingen, seine Ratsbotschaft nach Ulme uf den hailigen obristen tage der wihennêchten in latin Jan. 6 Jan. 7 genant epiphania domini zu schicken, und zwar so, daß sie abends in Ulme sei und am folgenden Morgen mit den anderen Städteboten über die oben genannten Angelegenheiten berate.] geben uf 35 1442 sant Thomans tage vor wihennêchten anno domini etc. 42. Des. 21 1448 Febr. 2 Burgermaister und raute zů Ulme. [Nachschrift: Ulm teilt zunächst in art. 16 mit, daß es die oben in art. 12 erwähnte Botschaft zurückgehalten und dem König geschrieben habe, er möge die sachen verziehen, bis die Botschaft der 40 Städte zu ihm komme; dann meldet es in art. 17, daßt die Städte gegen Eraßtmus vom Tore und seine Helfer gerichtet seien, ferner in art. 18, daßt sich Herr Fridrich von Flerßheim und Hanns von Veningen der Jüngere und ihre Knechte mit den Städten ausgesöhnt hätten; endlich weist es in art. 19 auf einen abschriftlich beigelegten Widersagsbrief des Hannsen von Rammingen von Schwartzenöw hin.] a) su den arit. 13 bis 15 ist vom Schreiber am Rande bemerkt umb die dri artickel sind die Sestette och gemant. 45 42; drittens ein undatierter, von Jorigen von Hirn- kouffer genannt Rennwart in Tengen gefundener und Uberlingen mitgeteilter Brief des Haincz Goul an einen mit „lieber Rúdin“ Angeredeten (Nördlingen a. a. O. nr. 52 copp. chart. coaevae mit Schnitten). 1 Eine an Ulm gerichtete Klageschrift Kemptens wider den Abt Bilgrim und die Antwort des Abts auf diese Schrift sind abschriftlich beigelegt; beide Aktenstücke sind nicht datiert (Nördlingen a. a. O. nrr. 53 und 54 copp. chart. coaevae mit Schnitten). 2 Vgl. nrr. 284 und 285 s Eine Abschrift des königlichen Schreibens liegt 50 dabei; es ist an Bürgermeister und Räte zu Kempten und die anderen mit ihnen verbündeten Reichs- städte der Vereinung in Schwaben gerichtet, datiert
664 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1142 der Stadt Kempten 1; in art. 10 über ein Hilfegesuch derer von Wêrde gegen Anßhalmen von Iberg Der. 21 und seine Helfer. Dann heißtt es weiter:] [11] fúro ist uch wol wißent, wie uf sant Gallen Okt. 16 tage nechstvergangen ain tage zû Spire uf die abschaidung zu Franckfurt gesücht und daselbs umb die zwai stucke des haimlichen gerichts und des zolles zû Engers abgeschaiden ist, das ain iegliche bali der funf teile uwer und unser gûten frunde von Spire bis ufs Nov. 30 sant Andres tage nechstvergangen ir mainung wißen laßen sôlle. also haben wir in von úwer, unser und ander stette in unser balie wegen geschriben und geantwurt: nachdem und lútzel stette uf dem tage zû Spire gewesen sien, darumb och nach gelegenheit und herkomen der sache uns stette geräten sin bedunke, die sachen bis uf den tage gen Nûremberg, der uf unser lieben frowen tage zû liechtmiß schierost dahin gesetzet ist, 10 anstän zû laßen, als denne so mêr stette ratzfrunde dahin komen werden, von den und andern sachen nach der stette notdurft zû reden und zû tûn, als sich denn nach dem besten gebúren wirdt. also haben uns darnach unser egenanten frunde von Spire ge- schriben, das in dehain statt von den funf balien denne so vil Mêntz Worms und Franck- furt gelich uf die mainung, als wir von unser balie wegen geantwurt, geschriben haben 2. 15 wolten wir nit laßen, wir wolten úwer ersamikeit das verkunden und zû wißent tûn, uber die sachen in úwern rêten berätenlich zû sitzen, wißlich zů ermôßen, wie der egenant tage uf liechtmiß schierost gen Nüremberg besetzet, och was denselben botten zû empfelhent si und von wievil stetten und welicher stette rätzfrunden man uf den- selben tage schicken wôlle. und vertigent denn darumb uwer bottschaft uwer mainung 20 mit vollem gewalte wol underrichtet zû dirre manung. [In dem folgenden art. 12 berichtet Ulm, wie der König von den Städten verlangt habe s, sie sollten das von Kempten eroberte und auf Kosten der Städte besetzte Schloß Swangöw dem Bischof von Augspurg ausliefern und den Gefangenen tag geben, und wie dasselbe Verlangen nachher etwedick von Herzog Albrecht von Bayern gestellt worden sei; es berichtet über die dem König und dem Herzog erteilten Antworten und bemerkt, daß es auf Bitte 25 Kemptens eine Botschaft an den König nach Yßbrugg schicken wolle; es hält für notwendig, daße die Städte darüber beraten, ob die von Kêmpten zû den, die darinne begriffen sind, richten, ouch ob si das slos Swangöw zerbrêchen oder ob si in den dingen, ob man des anders bekomen mag, tedingen laßen súllen. Des Weiteren fordert Ulm in art. 13 a Nördlingen auf, unverzüglich ein Verzeichnis der Ausgaben aufstellen zu lassen, die es seit der letzten Abrechnung für die Städte gemacht habe, und 3o in art. 14 verlangt es, daß diejenigen Städte, die mit der Bereinigung ihres Anteils an der Städte- rechnung noch im Rückstand seien, ungesäumt zahlen. Zuletzt folgt in art. 15 die Einladung an 1443 Nördlingen, seine Ratsbotschaft nach Ulme uf den hailigen obristen tage der wihennêchten in latin Jan. 6 Jan. 7 genant epiphania domini zu schicken, und zwar so, daß sie abends in Ulme sei und am folgenden Morgen mit den anderen Städteboten über die oben genannten Angelegenheiten berate.] geben uf 35 1442 sant Thomans tage vor wihennêchten anno domini etc. 42. Des. 21 1448 Febr. 2 Burgermaister und raute zů Ulme. [Nachschrift: Ulm teilt zunächst in art. 16 mit, daß es die oben in art. 12 erwähnte Botschaft zurückgehalten und dem König geschrieben habe, er möge die sachen verziehen, bis die Botschaft der 40 Städte zu ihm komme; dann meldet es in art. 17, daßt die Städte gegen Eraßtmus vom Tore und seine Helfer gerichtet seien, ferner in art. 18, daßt sich Herr Fridrich von Flerßheim und Hanns von Veningen der Jüngere und ihre Knechte mit den Städten ausgesöhnt hätten; endlich weist es in art. 19 auf einen abschriftlich beigelegten Widersagsbrief des Hannsen von Rammingen von Schwartzenöw hin.] a) su den arit. 13 bis 15 ist vom Schreiber am Rande bemerkt umb die dri artickel sind die Sestette och gemant. 45 42; drittens ein undatierter, von Jorigen von Hirn- kouffer genannt Rennwart in Tengen gefundener und Uberlingen mitgeteilter Brief des Haincz Goul an einen mit „lieber Rúdin“ Angeredeten (Nördlingen a. a. O. nr. 52 copp. chart. coaevae mit Schnitten). 1 Eine an Ulm gerichtete Klageschrift Kemptens wider den Abt Bilgrim und die Antwort des Abts auf diese Schrift sind abschriftlich beigelegt; beide Aktenstücke sind nicht datiert (Nördlingen a. a. O. nrr. 53 und 54 copp. chart. coaevae mit Schnitten). 2 Vgl. nrr. 284 und 285 s Eine Abschrift des königlichen Schreibens liegt 50 dabei; es ist an Bürgermeister und Räte zu Kempten und die anderen mit ihnen verbündeten Reichs- städte der Vereinung in Schwaben gerichtet, datiert
Strana 665
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 665 M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 288. Pf. Ludwig an HM. Konrad von Erlichshausen: wiederholt seine Bitte, dem Erb- kämmerer Konrad von Weinsberg das in Preußen und Livland gefallene Ablaßgeld auszuzahlen, da Konrad mit diesem Gelde für die Kosten entschädigt werden soll, die er als Beschirmer des Konzils und Statthalter K. Albrechts und des Pfalzgrafen in Basel gehabt hat. 1442 Januar 1 Heidelberg. 1442 Jan. 1 Aus Königsberg Staats-A. Schbl. LXIII/a nr. 125 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. In Öhringen Fürstlich Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 61 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Ludwig von gots gnaden pfalzgrave bi Ryne des heiligen Romischen richs erzdruchsesse und herzog in Beyern. Unsern fruntlichen gruß zuvor. erwirdiger lieber besunder. als unser mitkurfursten und wir uch, auch den bischofen prelaten gebietigern ritterschaften und stetten zu Prußen und Lyfflant geschriben und gebetten haben, dem edeln unserm lieben getruwen Conraten herren zu Winsperg des heiligen richs erbcamerer von dem gelde genant das ablaßgelte, das in uwern landen gefallen ist, bezalunge und 15 ußrichtunge zu tund und gescheen zu lassen fur solich zerunge und costen, so er zu Basel in dem hei- ligen concilio, als er schirmer und stathelter von konig Albrechts loblicher gedechtnisse und auch von unsern wegen als eins vicarien des richs gewest ist, gehabt und getan hat, und dwile des concilii zu Basel wille und meinunge ist, das der egnante Conrat herre zu Winsperg von dem ablasgelte solicher zerunge und koste ußgericht solle werden und solichs auch unsers gnedigsten herren des Romischen 20 konigs wille uud meinunge ist, als ir in iren bullen und briefen wol vernommen hant und auch ver- steen werdent: so bitten wir uch aber mit ganzem ernste, das ir dem egenanten Conrat herren zu Wins- perg die bezalunge tun und gescheen lassen wollent, als vor geschriben steet. daran tund ir uns sun- derlich fruntschaft, nachdem er unser rate und amptman und lange zite mit unser Pfalcz herkummen und uns gewant ist. und wollent uch herinne umb unser bete willen williglich bewisen. das wollen 25 wir gerne umb uch und den orden verschulden. datum Heidelberg ipso die circumcisionis domini anno ejusdem etc. quadragesimo secundo. 1442 10 Jan. 1 [in verso] Dem erwirdigen unserm lieben besundern bruder Conratn von Erlichßhusen homeister Dutsches ordens. 30 289. K. Friedrich befreit die Frankfurter Juden, die sich mit ihm wegen der Krönungs- 1442 steuer geeinigt haben, auf fünf Jahre von jeder Schatzung, ausgenommen den Fall, daß er innerhalb dieser Zeit Kaiser werde. 1442 Juli 21 Frankfurt. Juli 21 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 55a cop. chart. coaeva. Regest bei Chmel nr. 764, Wir a Fridrich etc. bekennen etc. als unser und des richs kamerknecht die 35 Judischait zu Franckfort wonhaftig und gesessen von solicher stewr und erung wegen, die sie uns zu geben nach emphahung unserr kuniglichen crone pflichtig sind, sich mit uns geeinet und uberkomen haben, das wir si mit gutem rate von Romischer kuniglicher macht gefriet haben und frien wissentlich in kraft dis briefs funf jare die nechsten nach einander b, von dato diß briefs zu zelen, fur all schaczsteur, also das wir und das rich 40 noch niemands von unsern wegen sie dieselben zit nicht anlangen noch besweren sollen noch wollen mit keinerlei forderung, als vor stet; doch vorbehalten, ob wir in der ob- genanten zit durch gottlich schickung Römischer kaiser wurden. dorinne sol uns dise frihait keinen schaden noch abgank bringen on geverde. mit urkunt. geben zu Franck- fort am sambstag vor sand Marien Magdalenen tag anno etc. 42 unsers richs im dritten jare. Wilhelmus Tacz. 1442 Juli 21 45 a) die kursie gedruckten Worte sind in der Vorlage weggelassen. b) em.; Vorl. einader. Zúrich pfinztag v. Michels tage [Sept. 27] 42 r. 3 und unterschrieben Ad. m. d. r. domino Caspar Schlik referente (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 3 ur. 55 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 84*
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 665 M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 288. Pf. Ludwig an HM. Konrad von Erlichshausen: wiederholt seine Bitte, dem Erb- kämmerer Konrad von Weinsberg das in Preußen und Livland gefallene Ablaßgeld auszuzahlen, da Konrad mit diesem Gelde für die Kosten entschädigt werden soll, die er als Beschirmer des Konzils und Statthalter K. Albrechts und des Pfalzgrafen in Basel gehabt hat. 1442 Januar 1 Heidelberg. 1442 Jan. 1 Aus Königsberg Staats-A. Schbl. LXIII/a nr. 125 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. In Öhringen Fürstlich Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 61 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Ludwig von gots gnaden pfalzgrave bi Ryne des heiligen Romischen richs erzdruchsesse und herzog in Beyern. Unsern fruntlichen gruß zuvor. erwirdiger lieber besunder. als unser mitkurfursten und wir uch, auch den bischofen prelaten gebietigern ritterschaften und stetten zu Prußen und Lyfflant geschriben und gebetten haben, dem edeln unserm lieben getruwen Conraten herren zu Winsperg des heiligen richs erbcamerer von dem gelde genant das ablaßgelte, das in uwern landen gefallen ist, bezalunge und 15 ußrichtunge zu tund und gescheen zu lassen fur solich zerunge und costen, so er zu Basel in dem hei- ligen concilio, als er schirmer und stathelter von konig Albrechts loblicher gedechtnisse und auch von unsern wegen als eins vicarien des richs gewest ist, gehabt und getan hat, und dwile des concilii zu Basel wille und meinunge ist, das der egnante Conrat herre zu Winsperg von dem ablasgelte solicher zerunge und koste ußgericht solle werden und solichs auch unsers gnedigsten herren des Romischen 20 konigs wille uud meinunge ist, als ir in iren bullen und briefen wol vernommen hant und auch ver- steen werdent: so bitten wir uch aber mit ganzem ernste, das ir dem egenanten Conrat herren zu Wins- perg die bezalunge tun und gescheen lassen wollent, als vor geschriben steet. daran tund ir uns sun- derlich fruntschaft, nachdem er unser rate und amptman und lange zite mit unser Pfalcz herkummen und uns gewant ist. und wollent uch herinne umb unser bete willen williglich bewisen. das wollen 25 wir gerne umb uch und den orden verschulden. datum Heidelberg ipso die circumcisionis domini anno ejusdem etc. quadragesimo secundo. 1442 10 Jan. 1 [in verso] Dem erwirdigen unserm lieben besundern bruder Conratn von Erlichßhusen homeister Dutsches ordens. 30 289. K. Friedrich befreit die Frankfurter Juden, die sich mit ihm wegen der Krönungs- 1442 steuer geeinigt haben, auf fünf Jahre von jeder Schatzung, ausgenommen den Fall, daß er innerhalb dieser Zeit Kaiser werde. 1442 Juli 21 Frankfurt. Juli 21 Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 55a cop. chart. coaeva. Regest bei Chmel nr. 764, Wir a Fridrich etc. bekennen etc. als unser und des richs kamerknecht die 35 Judischait zu Franckfort wonhaftig und gesessen von solicher stewr und erung wegen, die sie uns zu geben nach emphahung unserr kuniglichen crone pflichtig sind, sich mit uns geeinet und uberkomen haben, das wir si mit gutem rate von Romischer kuniglicher macht gefriet haben und frien wissentlich in kraft dis briefs funf jare die nechsten nach einander b, von dato diß briefs zu zelen, fur all schaczsteur, also das wir und das rich 40 noch niemands von unsern wegen sie dieselben zit nicht anlangen noch besweren sollen noch wollen mit keinerlei forderung, als vor stet; doch vorbehalten, ob wir in der ob- genanten zit durch gottlich schickung Römischer kaiser wurden. dorinne sol uns dise frihait keinen schaden noch abgank bringen on geverde. mit urkunt. geben zu Franck- fort am sambstag vor sand Marien Magdalenen tag anno etc. 42 unsers richs im dritten jare. Wilhelmus Tacz. 1442 Juli 21 45 a) die kursie gedruckten Worte sind in der Vorlage weggelassen. b) em.; Vorl. einader. Zúrich pfinztag v. Michels tage [Sept. 27] 42 r. 3 und unterschrieben Ad. m. d. r. domino Caspar Schlik referente (Nördlingen Stadt-A. Akten des Schwäb. Städtebundes V, 3 ur. 55 cop. chart. coaeva mit Schnitten). 84*
Strana 666
666 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 290. K. Friedrich bestätigt mit Rücksicht auf seine Einigung mit den Nürnberger Juden Juli 26 wegen der Krönungssteuer die Judenprivilegien der Stadt Nürnberg; befreit die Juden zugleich auf fünf Jahre von jeder außergewöhnlichen Besteuerung, ausgenommen er werde innerhalb dieser Jahre Kaiser. 1442 Juli 26 Frankfurt. Aus Wien H. H St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 83b cop. chart. coaeva. Regest bei Chmel nr. 795. Wir Fridrich etc. bekennen etc. wann wir von ordnung und schickung gots des almechtigen unser kuniglich crone zu Ache wirdiklichen empfangen haben und uns nu die Judischait in dem heiligen reich gesessen unser kamerknechte in dieselben unser kuniglich wirdigkait pflichtig sein zu eren, als das ouch unser vorfaren am rich Römisch 10 kûnig loblichen gehalden und herbracht haben, und wann sich nû die Judischeit zû Nüremberg unser und des richs camerknecht von derselben erung wegen mit uns willic- lich geeinet ubertragen und uns darumb ein genuglich ußrichtung getan hat s, die wir dann danknemlich von in emphangen haben 1, so ist wol billich, daz wir derselben Judi- schait hinwiderumb unser kuniglich gute und mildikeit gnediclich mitteilen. und so nu 15 unser vorfarn am rich Rômisch kaiser und kunig die Judischait, die ie zu zeiten daselbst zu Nuremberg wonhaftig sein und werden, den ersamen burgermaistern und rate zu Nuremberg, unsern und des richs lieben getruen, bevolhen und verschriben haben nach laut solicher brieve und privilegia daruber gegeben: darumb so haben wir mit wol- bedachtem mute und gutem rate unserr und des richs getruen denselben burgermaistern 20 und rate alle und igliche gnade frihait hantvesten brieve und privilegia in von unsern vorfarn am rich Romischen kaisern und kunigen von der egenanten Judischait wegen und ouch alle und igliche gnade frihait brieve und privilegia der egenanten Judischeit, die in von denselben unsern vorfaren und uns2 in gemeine und in sunderheit gegeben sein, gnediclich vernuwet bestettiget bevestigt confirmiert und von newes gegeben, be� 25 stettigen bevestigen confirmieren und geben in die von newes von Römischer kunig- licher machtvolkomenheit in kraft diß briefs, glicher weis als ob die alle mit iren puncten artikeln meinungen und begreifungen von worte zu worte in disem briefe be- griffen und verschriben weren. und wir seczen wollen und maienb ouch von derselben unser kuniglichen macht, daz si bei solichen vorgenanten gnaden frihaiten hantvesten so briefen und privilegien gerulichen beliben und die ledlichen geprauchen sollen und mogen von uns und meniclichen ungehindert. und uf das daz dieselb Judischait zu Nuremberg unserr kuniglichen gnede und mildikeit dester scheinperlicher empfinden, so haben wir si uber die obgerurten unser freiung und bestettigung fur uns und unser nachkomen am reiche Rômische kaiser und kunige funf jare, als die nach datum diß briefes schirst- 85 kumftig sein, begnadet privilegirt und gefriet, begnaden privilegieren und frien si von Romischer kuniglicher macht in kraft diß briefs, also daz wir noch dieselben unser nachkomen noch sust iemands anders von unsern noch des richs wegen in denselben funf jaren an dieselb Judischeit zu Nuremberg uber ir gewondliche steur, die si uns und dem rich jerlichen pflichtig sein zu geben 3, dheinerlei anfordrung nicht tun oder 40 a) em.; Vorl. hate. b) sic. 1 Im Nürnberger Jahresregister ist unter den Ausgaben der siebenten Frage, d. i. zwischen feria 4. in festo sancti Jacobi apostoli [Juli 25] und feria 4. ante Bartholomei apostoli [Aug. 22], erwähnt: item 10 sh. hat Andres Lewtrer verzert, als sie mit unsers herrn kunigs diener, der das Judengelt hie empfieng, riten bis nahen geim Newenmarckt (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 465b not. chart. coaeva). Vgl. RTA. 2, 324 Anm. 1, auch Altmann nrr. 5227 und 9443. s Die Nürnberger Judensteuer war damals zum Teil an Kaspar Schlick verpfändet (laut Bestätigung 45 der am 1. Oktober 1434 von Kaiser Sigmund voll- zogenen Verpfändung durch K. Friedrich am 10. August 1442, in Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch O fol. 168b- 169a cop. chart. coaeva ;
666 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 290. K. Friedrich bestätigt mit Rücksicht auf seine Einigung mit den Nürnberger Juden Juli 26 wegen der Krönungssteuer die Judenprivilegien der Stadt Nürnberg; befreit die Juden zugleich auf fünf Jahre von jeder außergewöhnlichen Besteuerung, ausgenommen er werde innerhalb dieser Jahre Kaiser. 1442 Juli 26 Frankfurt. Aus Wien H. H St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 83b cop. chart. coaeva. Regest bei Chmel nr. 795. Wir Fridrich etc. bekennen etc. wann wir von ordnung und schickung gots des almechtigen unser kuniglich crone zu Ache wirdiklichen empfangen haben und uns nu die Judischait in dem heiligen reich gesessen unser kamerknechte in dieselben unser kuniglich wirdigkait pflichtig sein zu eren, als das ouch unser vorfaren am rich Römisch 10 kûnig loblichen gehalden und herbracht haben, und wann sich nû die Judischeit zû Nüremberg unser und des richs camerknecht von derselben erung wegen mit uns willic- lich geeinet ubertragen und uns darumb ein genuglich ußrichtung getan hat s, die wir dann danknemlich von in emphangen haben 1, so ist wol billich, daz wir derselben Judi- schait hinwiderumb unser kuniglich gute und mildikeit gnediclich mitteilen. und so nu 15 unser vorfarn am rich Rômisch kaiser und kunig die Judischait, die ie zu zeiten daselbst zu Nuremberg wonhaftig sein und werden, den ersamen burgermaistern und rate zu Nuremberg, unsern und des richs lieben getruen, bevolhen und verschriben haben nach laut solicher brieve und privilegia daruber gegeben: darumb so haben wir mit wol- bedachtem mute und gutem rate unserr und des richs getruen denselben burgermaistern 20 und rate alle und igliche gnade frihait hantvesten brieve und privilegia in von unsern vorfarn am rich Romischen kaisern und kunigen von der egenanten Judischait wegen und ouch alle und igliche gnade frihait brieve und privilegia der egenanten Judischeit, die in von denselben unsern vorfaren und uns2 in gemeine und in sunderheit gegeben sein, gnediclich vernuwet bestettiget bevestigt confirmiert und von newes gegeben, be� 25 stettigen bevestigen confirmieren und geben in die von newes von Römischer kunig- licher machtvolkomenheit in kraft diß briefs, glicher weis als ob die alle mit iren puncten artikeln meinungen und begreifungen von worte zu worte in disem briefe be- griffen und verschriben weren. und wir seczen wollen und maienb ouch von derselben unser kuniglichen macht, daz si bei solichen vorgenanten gnaden frihaiten hantvesten so briefen und privilegien gerulichen beliben und die ledlichen geprauchen sollen und mogen von uns und meniclichen ungehindert. und uf das daz dieselb Judischait zu Nuremberg unserr kuniglichen gnede und mildikeit dester scheinperlicher empfinden, so haben wir si uber die obgerurten unser freiung und bestettigung fur uns und unser nachkomen am reiche Rômische kaiser und kunige funf jare, als die nach datum diß briefes schirst- 85 kumftig sein, begnadet privilegirt und gefriet, begnaden privilegieren und frien si von Romischer kuniglicher macht in kraft diß briefs, also daz wir noch dieselben unser nachkomen noch sust iemands anders von unsern noch des richs wegen in denselben funf jaren an dieselb Judischeit zu Nuremberg uber ir gewondliche steur, die si uns und dem rich jerlichen pflichtig sein zu geben 3, dheinerlei anfordrung nicht tun oder 40 a) em.; Vorl. hate. b) sic. 1 Im Nürnberger Jahresregister ist unter den Ausgaben der siebenten Frage, d. i. zwischen feria 4. in festo sancti Jacobi apostoli [Juli 25] und feria 4. ante Bartholomei apostoli [Aug. 22], erwähnt: item 10 sh. hat Andres Lewtrer verzert, als sie mit unsers herrn kunigs diener, der das Judengelt hie empfieng, riten bis nahen geim Newenmarckt (Nürnberg Kreis-A. Jahresregister IV fol. 465b not. chart. coaeva). Vgl. RTA. 2, 324 Anm. 1, auch Altmann nrr. 5227 und 9443. s Die Nürnberger Judensteuer war damals zum Teil an Kaspar Schlick verpfändet (laut Bestätigung 45 der am 1. Oktober 1434 von Kaiser Sigmund voll- zogenen Verpfändung durch K. Friedrich am 10. August 1442, in Wien H. H. St. A. Reichs- registraturbuch O fol. 168b- 169a cop. chart. coaeva ;
Strana 667
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 667 ainicherlai steur gabe oder schaczunge uf si nit slahen noch des iemands anderm zu tun verhengen gonnen noch gestatten sollen noch wollen in dhein weis on alle geverde und argeliste; doch vorbehalten, ob wir in der egenanten zeit durch gotlich schickung Romischer kaiser wurden. darinne sol uns dise" frihait kainen abgang noch schaden bringen geben zu Franckfort an donrstag nach Jacobi 5 ungeverlich. mit urkunt sub majestate. apostoli anno 42. 1442 Juli 26 1442 Juli 26 10 291. K. Friedrich gebietet den Juden in den Gebieten des Bischofs von Halberstadt, fünf Wochen nach Datum des Briefs im königlichen Hof zu erscheinen, um mit seinen Amtleuten die Höhe der Krönungssteuer zu vereinbaren; gibt ihnen Geleit und befiehlt allen Reichsständen, das Gleiche zu tun. 1442 Juli 26 Frankfurt. 1442 Juli 26 Aus Halberstadt Stadt-A. FF. 11: Juden 1442-1631 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. del. Gedruckt Urkundenbuch der Stadt Halberstadt bearb. von Schmidt Teil 2 (Gesch.-Quellen d. Prov. Sachsen 7, 2, Halle 1879) S. 212-213. Wir Fridereich von gottes gnaden Romischer kûng, zu allen zeiten merer des reichs, 15 hertzog zu Osterreich zu Steyr zu Kernden und zu Krayn grave zu Tyrol etc. embieten allen und yglichen Juden in des erwirdigen des bischoffs zu Halberstadt, unsers fursten und lieben andechtigen, steten markten und dorfferen wonhafftig und gesessen, unsern und des reichs kamerknechten, unser gnade. wir zweiveln nicht, euch sey wol kunt- lichen, nachdem daz von althers herkomen recht und gewonheit gewesen und noch ist 1, 20 daz alle und yglich Juden in dem heilgen Römischen reich gesessen und wonhafftig, under wem und an welchen ennden die sindt, die dann des heilgen reichs kamerknecht geheissen und sint, einem yglichen Rômischen kûng, so der sein kunglich chrônung empfehet, einer stewr und redlichen eerung ze geben pflichtig sind, als dann unser vor- faren an dem reiche daz von einem uff den andern loblichen herbracht und sôlch stwre 25 on irrung eingenomen haben. und wann wir nu sôlch chrônung von gnaden gottes des almechtigen in beywesen aller und yglicher unser und des reichs geistlicher und wernt- licher kurfürsten, ander fürsten und herren wirdiclich empfangen haben und nu herkomen sind, des heilgen reichs sachen, die in manigveltiger unrûhe steen, fürzenemen nach dem besten, darinne wir dann große mwe arbeit kost und darlegen thun und haben müssen so und sôlcher stwre und eerung wol bedürffen sind, als ir selbs wol merken môgt: darumb so empfelhen wir und gebieten auch eûch ernstlich mit disem brieve, daz ir ûch an alles sawmen und widerrede von datum diß briefs über fünff wuchen in unsern künglichen hove mit voller macht fget, ûch umb sôlch stwr und eerung mit unsern amptlûten ze eynen und darumb gnug ze tun. wann wo ir daran sewmig und ungehorsam weret, so wûrden s5 und mûsten wir darzu thun, daz ûch vast zu swere werden môcht. und der worten daz ir dest sichrer zu uns komen môcht, so geben wir ûch allen und yglichen, nemlichen auch den, die ir zu uns sennden werdent, ewern dienern und den, die ir mit ûch furen werdent, unser sicherheit und geleit, in unsern künglichen hove ze komen, darinne ze sein und wider in ewer gewarsam ze komen, und gebieten daruff allen und yglichen 40 fürsten, geistlichen und werntlichen, graven freyen herren rittern und knechten steten und gemeinden und allen, die mit disem brieve ermant werden, daz ir die egenanten Juden und alle, die sie mit in füren werden, zu uns und wider an ir gewarsam sicher a) fehlt in der Vorlage. vgl. Chmel nr. 965), zum Teil an den Erbmarschall 45 Heinrich von Pappenheim, dessen Vater Haupt sie zu nicht näher bekannter Zeit, vermutlich im Sommer 1434, von Kaiser Sigmund erhalten hatte (vgl. Alt- mann nr. 10872 und Regesta Boica 13, 315; 356; 387). 1 Vgl. S. 265.
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 667 ainicherlai steur gabe oder schaczunge uf si nit slahen noch des iemands anderm zu tun verhengen gonnen noch gestatten sollen noch wollen in dhein weis on alle geverde und argeliste; doch vorbehalten, ob wir in der egenanten zeit durch gotlich schickung Romischer kaiser wurden. darinne sol uns dise" frihait kainen abgang noch schaden bringen geben zu Franckfort an donrstag nach Jacobi 5 ungeverlich. mit urkunt sub majestate. apostoli anno 42. 1442 Juli 26 1442 Juli 26 10 291. K. Friedrich gebietet den Juden in den Gebieten des Bischofs von Halberstadt, fünf Wochen nach Datum des Briefs im königlichen Hof zu erscheinen, um mit seinen Amtleuten die Höhe der Krönungssteuer zu vereinbaren; gibt ihnen Geleit und befiehlt allen Reichsständen, das Gleiche zu tun. 1442 Juli 26 Frankfurt. 1442 Juli 26 Aus Halberstadt Stadt-A. FF. 11: Juden 1442-1631 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. del. Gedruckt Urkundenbuch der Stadt Halberstadt bearb. von Schmidt Teil 2 (Gesch.-Quellen d. Prov. Sachsen 7, 2, Halle 1879) S. 212-213. Wir Fridereich von gottes gnaden Romischer kûng, zu allen zeiten merer des reichs, 15 hertzog zu Osterreich zu Steyr zu Kernden und zu Krayn grave zu Tyrol etc. embieten allen und yglichen Juden in des erwirdigen des bischoffs zu Halberstadt, unsers fursten und lieben andechtigen, steten markten und dorfferen wonhafftig und gesessen, unsern und des reichs kamerknechten, unser gnade. wir zweiveln nicht, euch sey wol kunt- lichen, nachdem daz von althers herkomen recht und gewonheit gewesen und noch ist 1, 20 daz alle und yglich Juden in dem heilgen Römischen reich gesessen und wonhafftig, under wem und an welchen ennden die sindt, die dann des heilgen reichs kamerknecht geheissen und sint, einem yglichen Rômischen kûng, so der sein kunglich chrônung empfehet, einer stewr und redlichen eerung ze geben pflichtig sind, als dann unser vor- faren an dem reiche daz von einem uff den andern loblichen herbracht und sôlch stwre 25 on irrung eingenomen haben. und wann wir nu sôlch chrônung von gnaden gottes des almechtigen in beywesen aller und yglicher unser und des reichs geistlicher und wernt- licher kurfürsten, ander fürsten und herren wirdiclich empfangen haben und nu herkomen sind, des heilgen reichs sachen, die in manigveltiger unrûhe steen, fürzenemen nach dem besten, darinne wir dann große mwe arbeit kost und darlegen thun und haben müssen so und sôlcher stwre und eerung wol bedürffen sind, als ir selbs wol merken môgt: darumb so empfelhen wir und gebieten auch eûch ernstlich mit disem brieve, daz ir ûch an alles sawmen und widerrede von datum diß briefs über fünff wuchen in unsern künglichen hove mit voller macht fget, ûch umb sôlch stwr und eerung mit unsern amptlûten ze eynen und darumb gnug ze tun. wann wo ir daran sewmig und ungehorsam weret, so wûrden s5 und mûsten wir darzu thun, daz ûch vast zu swere werden môcht. und der worten daz ir dest sichrer zu uns komen môcht, so geben wir ûch allen und yglichen, nemlichen auch den, die ir zu uns sennden werdent, ewern dienern und den, die ir mit ûch furen werdent, unser sicherheit und geleit, in unsern künglichen hove ze komen, darinne ze sein und wider in ewer gewarsam ze komen, und gebieten daruff allen und yglichen 40 fürsten, geistlichen und werntlichen, graven freyen herren rittern und knechten steten und gemeinden und allen, die mit disem brieve ermant werden, daz ir die egenanten Juden und alle, die sie mit in füren werden, zu uns und wider an ir gewarsam sicher a) fehlt in der Vorlage. vgl. Chmel nr. 965), zum Teil an den Erbmarschall 45 Heinrich von Pappenheim, dessen Vater Haupt sie zu nicht näher bekannter Zeit, vermutlich im Sommer 1434, von Kaiser Sigmund erhalten hatte (vgl. Alt- mann nr. 10872 und Regesta Boica 13, 315; 356; 387). 1 Vgl. S. 265.
Strana 668
1442 Juli 26 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 668 ziehen lasset, sie geleitet und geleiten schaffet, so sie des begeren werdent. daran tût ir uns ein sunder wolgevallen. geben zu Frankfurt am donrstag nach sant Jacobs tage anno etc. 42 unsers reichs im dritten jare. Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tacz. 1442 292. K. Friedrich an den HM. Konrad von Erlichshausen: fordert ihn wiederholt auf, Aug. 7 das 8000 Gulden betragende Ablaßgeld, das in Preußen gefallen und vom Baseler Konzil dem Erbkämmerer Konrad von Weinsberg angewiesen ist, an diesen aus- zahlen zu lassen. 1442 August 7 Frankfurt. A aus Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 51 cop. membr. coaeva, inseriert einem 10 Vidimus der Bürgermeister und des Rates der Reichsstadt Heilbronn über die vor- liegende nr. 292 und über die unter nr. 293 mitgeteilten Briefe der Erzbischöfe von Köln und von Trier und des Pfalzgrafen, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Do. sand Bartholomeus abent des heiligen zwolfboten [Aug. 23] 1442. B coll. ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva, mit andern Abschriften in einem 18 Blätter 15 starken Folioheft stehend. C coll. ebenda Lade G nr. 58 cop. chart. coaeva ohne Schnitte, mit der Uberschrift Zu schriben dem hohmeister gein Prussen. Die Abschrift ist hier und da von einer zeit- genössischen Hand korrigiert. Datum und Unterfertigung fehlen. Wir Fridrich von " gots gnaden Romischer konig zu allen zitten merer des richs 20 herzog zu Osterrich zu Styr zu Kernde und zu Krain grave zu Tyrol etc. entbieten dem erwirdigen Conradten von Ellrichshusenb hohmeister€ Tutschs ordens, unserm d andehtigen, unsere gnade und alles gut. erwirdiger€ lieber andehtiger. unsf hat der edele Conradt herre zu Winsperg, unser 5 und des heiligen richs erbcamrer rate und lieber getruwer, furbrachth: als wir und unsere kurfursten dir nehst 1 geschrieben, an 25 dich begert und gebeten haben, das du dem vorgenanten von Winsperg ußrichtung und bezalung thûn wollest lossen von dem gelte, das man nennet das abloßgelt, das dann in dem lande zu Prüssen gefallen ist (als er des dann an dich verwiset ist worden von dem heiligen concilio, als er i von demselben concilii und der Tutschen nacion bullen und briefe k an dich, din gebietiger und stete darumb hat 2), als dann unsere und unserer so kurfursten brieve darumb dir geschrieben1 inhalten, wie das er darumb zu dem ersten sin erbere treffenlich botschaft, nemlich diem ersamen Wernher" von Aufseß licentiate und tumherre zu Bamberg, Hansen Gerbern kircherrn zu Grießhein° und Conraten? von Vinsterloh, unsere lieb andehtig und getrüw, getan hab 3 und wie er darnach selber mit siner person zu Prûssen bi dir, dinen gebietigern und etlichen steten des lands ge- se wesen si 4; sollich gelt durch die sinen vorgenant und er auch selber gutlich an dich, din gebietiger und stete gefordert hab lossen und selber muntlich gebeten, ine solchs gelts gutlich ußzurichten und bezalen; das ime dann alles€ noch bizhere verzogen si, das ime darumb dhein entliche antwurt nie werden konnde nach ußgerichtet und bezalt a) C om. von — Tyrol. b) B ErlingBhusen; C Elringshusen. c) C add. des. d) C om. unserm andehtigen. 40 e) C om. erwirdiger — andebtiger. f) C und lassen dein andacht wissen, das uns statt uns hat. g) A un- sere. h) C add. hat. i) C add. dann des. k) B briefen. I) C add. haben lassen. m) C hern statt die er- samen. n) B Wernheren von Uffsesse. o) B Nydern -Gryßhein, doch ist Nydern erst nachträglich über der Zeile hinzugefügt. p) G Cuntzen. () C noch als statt alles noch. 1 Vgl. nr. 21 und RTA. 15 nr. 338. 2 Der Brief des Baseler Konzils wird vom 27. oder 30. August 1440 datiert gewesen sein (vgl. RTA. 15, 491 Anm. 3 und 495 Anm. 1), der der Deutschen Nation war am 1. September 1440 aus- gefertigt (vgl. RTA. 15, 313 Anm. 2). Die drei Gesandten waren durch Konrad in einem aus Basel uf montag nehst vor unser lieben 45 frauwen tag nativitatis [Sept. 5] 1440 datierten Briefe beim Hochmeister beglaubigt worden (Königs- berg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). 4 Vgl. S. 124 Anm. 4. 50
1442 Juli 26 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 668 ziehen lasset, sie geleitet und geleiten schaffet, so sie des begeren werdent. daran tût ir uns ein sunder wolgevallen. geben zu Frankfurt am donrstag nach sant Jacobs tage anno etc. 42 unsers reichs im dritten jare. Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tacz. 1442 292. K. Friedrich an den HM. Konrad von Erlichshausen: fordert ihn wiederholt auf, Aug. 7 das 8000 Gulden betragende Ablaßgeld, das in Preußen gefallen und vom Baseler Konzil dem Erbkämmerer Konrad von Weinsberg angewiesen ist, an diesen aus- zahlen zu lassen. 1442 August 7 Frankfurt. A aus Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 51 cop. membr. coaeva, inseriert einem 10 Vidimus der Bürgermeister und des Rates der Reichsstadt Heilbronn über die vor- liegende nr. 292 und über die unter nr. 293 mitgeteilten Briefe der Erzbischöfe von Köln und von Trier und des Pfalzgrafen, orig. membr. lit. pat. c. sig. pend., datiert Do. sand Bartholomeus abent des heiligen zwolfboten [Aug. 23] 1442. B coll. ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva, mit andern Abschriften in einem 18 Blätter 15 starken Folioheft stehend. C coll. ebenda Lade G nr. 58 cop. chart. coaeva ohne Schnitte, mit der Uberschrift Zu schriben dem hohmeister gein Prussen. Die Abschrift ist hier und da von einer zeit- genössischen Hand korrigiert. Datum und Unterfertigung fehlen. Wir Fridrich von " gots gnaden Romischer konig zu allen zitten merer des richs 20 herzog zu Osterrich zu Styr zu Kernde und zu Krain grave zu Tyrol etc. entbieten dem erwirdigen Conradten von Ellrichshusenb hohmeister€ Tutschs ordens, unserm d andehtigen, unsere gnade und alles gut. erwirdiger€ lieber andehtiger. unsf hat der edele Conradt herre zu Winsperg, unser 5 und des heiligen richs erbcamrer rate und lieber getruwer, furbrachth: als wir und unsere kurfursten dir nehst 1 geschrieben, an 25 dich begert und gebeten haben, das du dem vorgenanten von Winsperg ußrichtung und bezalung thûn wollest lossen von dem gelte, das man nennet das abloßgelt, das dann in dem lande zu Prüssen gefallen ist (als er des dann an dich verwiset ist worden von dem heiligen concilio, als er i von demselben concilii und der Tutschen nacion bullen und briefe k an dich, din gebietiger und stete darumb hat 2), als dann unsere und unserer so kurfursten brieve darumb dir geschrieben1 inhalten, wie das er darumb zu dem ersten sin erbere treffenlich botschaft, nemlich diem ersamen Wernher" von Aufseß licentiate und tumherre zu Bamberg, Hansen Gerbern kircherrn zu Grießhein° und Conraten? von Vinsterloh, unsere lieb andehtig und getrüw, getan hab 3 und wie er darnach selber mit siner person zu Prûssen bi dir, dinen gebietigern und etlichen steten des lands ge- se wesen si 4; sollich gelt durch die sinen vorgenant und er auch selber gutlich an dich, din gebietiger und stete gefordert hab lossen und selber muntlich gebeten, ine solchs gelts gutlich ußzurichten und bezalen; das ime dann alles€ noch bizhere verzogen si, das ime darumb dhein entliche antwurt nie werden konnde nach ußgerichtet und bezalt a) C om. von — Tyrol. b) B ErlingBhusen; C Elringshusen. c) C add. des. d) C om. unserm andehtigen. 40 e) C om. erwirdiger — andebtiger. f) C und lassen dein andacht wissen, das uns statt uns hat. g) A un- sere. h) C add. hat. i) C add. dann des. k) B briefen. I) C add. haben lassen. m) C hern statt die er- samen. n) B Wernheren von Uffsesse. o) B Nydern -Gryßhein, doch ist Nydern erst nachträglich über der Zeile hinzugefügt. p) G Cuntzen. () C noch als statt alles noch. 1 Vgl. nr. 21 und RTA. 15 nr. 338. 2 Der Brief des Baseler Konzils wird vom 27. oder 30. August 1440 datiert gewesen sein (vgl. RTA. 15, 491 Anm. 3 und 495 Anm. 1), der der Deutschen Nation war am 1. September 1440 aus- gefertigt (vgl. RTA. 15, 313 Anm. 2). Die drei Gesandten waren durch Konrad in einem aus Basel uf montag nehst vor unser lieben 45 frauwen tag nativitatis [Sept. 5] 1440 datierten Briefe beim Hochmeister beglaubigt worden (Königs- berg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.). 4 Vgl. S. 124 Anm. 4. 50
Strana 669
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 669 moht werden; des er zu grossem schaden kummen si und sin teglichen komme. das 142 uns vast fromde tûnkt, nachdem der vorgenant von Winsperg swerlich und getrüwelich in der heiligen kirchen, der Cristenheit und der Kriechen sachen gedient hat und groß darob verzert, das ime durch din andacht, din gebietiger und stete also verzogen wirdet 5 und ime ie billich wurde, diewil doch solch gelt ufgesetzt ist worden, damit ußzerichten der heiligen kirchen, der Cristenheit und der Kriechen sachen. also hat uns der vor- genant von Winsperg aber gebeten und angeruffet, anzesehen, wie er von dem aller- durchluchtigsten fursten konig “ Albrehten etc., unserm lieben vettern seiliger gedechtnuß, dem heiligen concilii zu einem b protector gegeben si worden 1, das wir ime beholfen 10 und geratten wollen sin, das er solchs gelts, des er dann also uf dich, dinen gebietigern und stete verwiset si, noch gutlich ußgerichtet und bezalt werde. des nemlich achttusent guldin ist2. also biten und begeren wir an dich, din gebietiger und stete, ernstlich bevelhend, das ir den vorgenanten von Winsperg noch also gutlich ußrichten und be- zalung tün wollent, in mossen so vor geschrieben stet. das ist uns von dir zu grossem 15 tanke und wir wollen das gerne gein dir gnediglichen erkennen, wann uns ie nicht lieb were, solt der vorgenant von Winsperg nicht also gutlich ußgerichtet und bezalt werden und d das dhein unwille in den sachen ersteene solt. und wir biten und begeren des din beschrieben antwurt bi disem boten, daran der vorgenant von Winsperg versteen moge gutlich ußrichtung f. geben zu Franckfurt an dinstag vor sand Laurencien tag 20 anno domini s etc. quadragesimo secundo unsers richs im h dritten jare. Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tatz. 1442 Aug. 7 Aug. 7 25 1442 293. Fünf gen. Kurfürsten an HM. Konrad von Erlichshausen: äußern ihr Mißfallen Aug. 13 darüber, daß der Orden das dem Erbkämmerer Konrad von Weinsberg vom Baseler bis Konzil angewiesene Ablaßgeld in Preußen trotz brieflicher Bitte des Königs und der Sept. 10 Kurfürsten nicht ausgezahlt habe; unterstützen die erneute Bitte des Königs an den Orden, den Erbkämmerer zu befriedigen. 1442 Aug. 13, 19 bzw. Sept. 10 Frank- furt, Heidelberg und Berlin. Schreiben des Erzbischofs Dietrich von Köln: Aus Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv 30 (früher Schbl. LXIII/a nr. 126) orig. chart. lit. pat. c. sig. subtus impr. del. Durch das jetzt abgebröckelte Siegel wurde früher eine zweizeilige, nicht vom Schreiber herrührende Aufschrift (vier Worte) verdeckt. Sie ist verwischt und nicht mit Sicherheit zu lesen, dürfte aber lauten domini Walrami ] electi Trajectensis [scil. sigillum]. — In Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 51 cop. membr. coaeva, insériert dem in der Quellenbeschreibung unserer nr. 292 unter A erwähnten Vidimus. — Ebenda Lade G. nr. 60 35 cop. chart. coaeva. Schreiben des Erzbischofs Dietrich von Mainz: In Ohringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva. Schreiben des Erzbischofs Jakob von Trier: In Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G. nr. 51 cop. membr. coaeva, inseriert dem oben erwähnten Vidimus. — Ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva. Schreiben des Pfalzgrafen Ludwig: In Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv (früher Schbl. LXIII/a nr. 105) orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. Datum Heidelberg dominica post festum assumpcionis beate et gloriose virginis Marie 1442. — In Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 51 cop. membr. coaeva, inseriert dem oben erwähnten Vidimus. — Ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva. Schreiben des Markgrafen Friedrich von Brandenburg: In Königsberg Staats-A. Deutschordens- 45 briefarchiv (früher Schbl. LXIII/a nr. 127) orig. chart. lit. pat. c. sig. subtus impr. del. Datum Berlin 40 1442 Aug. 19 a) C hern Albreht Romischen konig statt konig Albrehten. b) om. C. c) AB gebietern. d) om. B. e) Centsten. f) C add. etc. g) B add. 1000. h) B in dem. 1 Am 4. Januar 1439. Vgl. künftig RTA. Bd. 14. 2 Vgl. S. 270.
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 669 moht werden; des er zu grossem schaden kummen si und sin teglichen komme. das 142 uns vast fromde tûnkt, nachdem der vorgenant von Winsperg swerlich und getrüwelich in der heiligen kirchen, der Cristenheit und der Kriechen sachen gedient hat und groß darob verzert, das ime durch din andacht, din gebietiger und stete also verzogen wirdet 5 und ime ie billich wurde, diewil doch solch gelt ufgesetzt ist worden, damit ußzerichten der heiligen kirchen, der Cristenheit und der Kriechen sachen. also hat uns der vor- genant von Winsperg aber gebeten und angeruffet, anzesehen, wie er von dem aller- durchluchtigsten fursten konig “ Albrehten etc., unserm lieben vettern seiliger gedechtnuß, dem heiligen concilii zu einem b protector gegeben si worden 1, das wir ime beholfen 10 und geratten wollen sin, das er solchs gelts, des er dann also uf dich, dinen gebietigern und stete verwiset si, noch gutlich ußgerichtet und bezalt werde. des nemlich achttusent guldin ist2. also biten und begeren wir an dich, din gebietiger und stete, ernstlich bevelhend, das ir den vorgenanten von Winsperg noch also gutlich ußrichten und be- zalung tün wollent, in mossen so vor geschrieben stet. das ist uns von dir zu grossem 15 tanke und wir wollen das gerne gein dir gnediglichen erkennen, wann uns ie nicht lieb were, solt der vorgenant von Winsperg nicht also gutlich ußgerichtet und bezalt werden und d das dhein unwille in den sachen ersteene solt. und wir biten und begeren des din beschrieben antwurt bi disem boten, daran der vorgenant von Winsperg versteen moge gutlich ußrichtung f. geben zu Franckfurt an dinstag vor sand Laurencien tag 20 anno domini s etc. quadragesimo secundo unsers richs im h dritten jare. Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tatz. 1442 Aug. 7 Aug. 7 25 1442 293. Fünf gen. Kurfürsten an HM. Konrad von Erlichshausen: äußern ihr Mißfallen Aug. 13 darüber, daß der Orden das dem Erbkämmerer Konrad von Weinsberg vom Baseler bis Konzil angewiesene Ablaßgeld in Preußen trotz brieflicher Bitte des Königs und der Sept. 10 Kurfürsten nicht ausgezahlt habe; unterstützen die erneute Bitte des Königs an den Orden, den Erbkämmerer zu befriedigen. 1442 Aug. 13, 19 bzw. Sept. 10 Frank- furt, Heidelberg und Berlin. Schreiben des Erzbischofs Dietrich von Köln: Aus Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv 30 (früher Schbl. LXIII/a nr. 126) orig. chart. lit. pat. c. sig. subtus impr. del. Durch das jetzt abgebröckelte Siegel wurde früher eine zweizeilige, nicht vom Schreiber herrührende Aufschrift (vier Worte) verdeckt. Sie ist verwischt und nicht mit Sicherheit zu lesen, dürfte aber lauten domini Walrami ] electi Trajectensis [scil. sigillum]. — In Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 51 cop. membr. coaeva, insériert dem in der Quellenbeschreibung unserer nr. 292 unter A erwähnten Vidimus. — Ebenda Lade G. nr. 60 35 cop. chart. coaeva. Schreiben des Erzbischofs Dietrich von Mainz: In Ohringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva. Schreiben des Erzbischofs Jakob von Trier: In Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G. nr. 51 cop. membr. coaeva, inseriert dem oben erwähnten Vidimus. — Ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva. Schreiben des Pfalzgrafen Ludwig: In Königsberg Staats-A. Deutschordensbriefarchiv (früher Schbl. LXIII/a nr. 105) orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. Datum Heidelberg dominica post festum assumpcionis beate et gloriose virginis Marie 1442. — In Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Lade G nr. 51 cop. membr. coaeva, inseriert dem oben erwähnten Vidimus. — Ebenda Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva. Schreiben des Markgrafen Friedrich von Brandenburg: In Königsberg Staats-A. Deutschordens- 45 briefarchiv (früher Schbl. LXIII/a nr. 127) orig. chart. lit. pat. c. sig. subtus impr. del. Datum Berlin 40 1442 Aug. 19 a) C hern Albreht Romischen konig statt konig Albrehten. b) om. C. c) AB gebietern. d) om. B. e) Centsten. f) C add. etc. g) B add. 1000. h) B in dem. 1 Am 4. Januar 1439. Vgl. künftig RTA. Bd. 14. 2 Vgl. S. 270.
Strana 670
670 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 am mantag nach unser lieben frawen tag nativitatis 1442. — In Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Sept. 10 Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva. Datum zu dem Berlin an dinstag vor unser lieben frauwen tag der 1442 jüngern, den man nennet zu latin naivitatis [sic] 1442. Sept. 4 Wir Dietrich von gotes genaden der heiligen kirchen zu Colen erzbischove, des heiligen Romischen reichs in Italien erzcanzler, herzog zu Westfalen und zu Engern etc. 5 embieten euch dem erwirdigen unserm gutem fründe bruder Cünraden von Elringshusen hohmaister Deutsches ordens unsern frûntlichen grûs. und begern ewer liebe zu wissen, das der edel unser lieber neve und getrewer Cünrad herre zu Weinsperg, des heiligen reichs erbkamerer uns hat furbracht: als unser genedigister herre der Romisch kûnig etc. ieczûnd und unsere mitkûrfürsten und wir euch nechst geschriben begert und gebeten haben 10 [usw. mutatis mutandis wie in nr. 292 S. 668 Z. 26 bis S. 669 Z. 1 teglichen komme; doch sind die Z. 32—34 genannten Weinsbergischen Gesandten nicht erwähnt]. solichs wir nit gêrne ensehen, nach dem der vor geschriben unsere neve dem reiche und auch uns bewant ist und in der heiligen kirchen sachen treulich gedient und darûber, als wir ver- nemen, gros verzert habe und solich gelt aûfgeseczt worden sei, der heiligen kirchen 15 sachen damit aûszůrichten. also hat uns nû derselb unser neve von Weinsperg gezoint, wie unser genediger herr der Romisch kûnig etc. aber uch fur in schreib und bite, im noch von des gelts wegen aûsrichtüng zu tûn, und hat uns gebeten, das wir auch ewr liebe fur in also schreiben und bitten wollen. also bitten wir ewr liebe begirlich, das ir noch ansehen wollet soliche gelegenhait vor geschriben und willen unserm genedigisten 20 hern vorgeschriben zu eren und auch umb unser bete willn unserm neven von Weins- perg von solichem gelde gûtliche und günstliche ausrichtung widerfaren thûn, in massen unser genedigister herr das in seiner schrift an euch begerende ist. darane getrawen wir, das ir unserm genedigisten herrn güten willn und wolgevallen erzaiget. ir tût uns auch besünder fruntschaft doran, die wir gerne gein ewr liebe verschulden wolln, wann 25 uns ie nit lieb enwere, das einicher unwille daraûs entsten solde. geben zu Franck- furt under unserm sigel nach Crists gepûrd 1400 und in dem 42. jaren am nechsten montag nach sand Lawrenczen tag. 1442 Aug. 18 1442 294. K. Friedrich an gen. Städte: schickt zwei Genannte, die mit der Erfurter bezw. Aug. 18 Halberstädter Judenschaft die Krönungssteuer vereinbaren sollen; gebietet, beiden so dabei behilflich zu sein. 1442 August 18 Frankfurt. An Erfurt: E aus Erfurt Stadt-A. Urkunden (Magdeburger Bestand) A. 47 nr. 20 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. An Halberstadt: H aus Nürnberg Archiv des German. Museums orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. paene del. In der Adresse heißtt es natürlich Halberstad statt Erford. — Gedruckt Urkundenbuch 85 der Stadt Halberstadt bearb. von Schmidt Teil 2 (Gesch.-Quellen d. Prov. Sachsen 7, 2 Halle 1879) S. 214. Fridrich" von gotes gnaden Romischer kunig zu allen zeiten merer des reichs hertzog zu Osterreich und zu Steir etc. Liben getruen. wir schickken yetzb die strenngen und vesten Lienharten° Felsegkker ritter und Heinrichen Herwart unser diener und libe getruen zu euch, mit 4o derd Judischheit hinder euch gesessen und wonhafftig umb den dritten pfenning von unsern wegen ze uberkomen als von solicher stewr und erung wegen, der uns diselb und ander Judischheit nach empfahung unserer kuniglichen crone zu geben pflichtig ist nach altem herkomen und rechten unserr vorfaren an e dem reich, als euch die benanten unser dyener des alles aigentlicher underrichten werden. darauf begern wir von euch 45 und gebieten euch auch von Romischer kuniglicher macht ernstlich mit disem brife, daz a) H Fridreich. b) H yeczund. c) H Leonharten Vellsekger. d) H aller und yeglicher statt der. e) H am statt an dem.
670 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 am mantag nach unser lieben frawen tag nativitatis 1442. — In Öhringen Hohenlohesches Haus-A. Sept. 10 Lade G nr. 60 cop. chart. coaeva. Datum zu dem Berlin an dinstag vor unser lieben frauwen tag der 1442 jüngern, den man nennet zu latin naivitatis [sic] 1442. Sept. 4 Wir Dietrich von gotes genaden der heiligen kirchen zu Colen erzbischove, des heiligen Romischen reichs in Italien erzcanzler, herzog zu Westfalen und zu Engern etc. 5 embieten euch dem erwirdigen unserm gutem fründe bruder Cünraden von Elringshusen hohmaister Deutsches ordens unsern frûntlichen grûs. und begern ewer liebe zu wissen, das der edel unser lieber neve und getrewer Cünrad herre zu Weinsperg, des heiligen reichs erbkamerer uns hat furbracht: als unser genedigister herre der Romisch kûnig etc. ieczûnd und unsere mitkûrfürsten und wir euch nechst geschriben begert und gebeten haben 10 [usw. mutatis mutandis wie in nr. 292 S. 668 Z. 26 bis S. 669 Z. 1 teglichen komme; doch sind die Z. 32—34 genannten Weinsbergischen Gesandten nicht erwähnt]. solichs wir nit gêrne ensehen, nach dem der vor geschriben unsere neve dem reiche und auch uns bewant ist und in der heiligen kirchen sachen treulich gedient und darûber, als wir ver- nemen, gros verzert habe und solich gelt aûfgeseczt worden sei, der heiligen kirchen 15 sachen damit aûszůrichten. also hat uns nû derselb unser neve von Weinsperg gezoint, wie unser genediger herr der Romisch kûnig etc. aber uch fur in schreib und bite, im noch von des gelts wegen aûsrichtüng zu tûn, und hat uns gebeten, das wir auch ewr liebe fur in also schreiben und bitten wollen. also bitten wir ewr liebe begirlich, das ir noch ansehen wollet soliche gelegenhait vor geschriben und willen unserm genedigisten 20 hern vorgeschriben zu eren und auch umb unser bete willn unserm neven von Weins- perg von solichem gelde gûtliche und günstliche ausrichtung widerfaren thûn, in massen unser genedigister herr das in seiner schrift an euch begerende ist. darane getrawen wir, das ir unserm genedigisten herrn güten willn und wolgevallen erzaiget. ir tût uns auch besünder fruntschaft doran, die wir gerne gein ewr liebe verschulden wolln, wann 25 uns ie nit lieb enwere, das einicher unwille daraûs entsten solde. geben zu Franck- furt under unserm sigel nach Crists gepûrd 1400 und in dem 42. jaren am nechsten montag nach sand Lawrenczen tag. 1442 Aug. 18 1442 294. K. Friedrich an gen. Städte: schickt zwei Genannte, die mit der Erfurter bezw. Aug. 18 Halberstädter Judenschaft die Krönungssteuer vereinbaren sollen; gebietet, beiden so dabei behilflich zu sein. 1442 August 18 Frankfurt. An Erfurt: E aus Erfurt Stadt-A. Urkunden (Magdeburger Bestand) A. 47 nr. 20 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. An Halberstadt: H aus Nürnberg Archiv des German. Museums orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. paene del. In der Adresse heißtt es natürlich Halberstad statt Erford. — Gedruckt Urkundenbuch 85 der Stadt Halberstadt bearb. von Schmidt Teil 2 (Gesch.-Quellen d. Prov. Sachsen 7, 2 Halle 1879) S. 214. Fridrich" von gotes gnaden Romischer kunig zu allen zeiten merer des reichs hertzog zu Osterreich und zu Steir etc. Liben getruen. wir schickken yetzb die strenngen und vesten Lienharten° Felsegkker ritter und Heinrichen Herwart unser diener und libe getruen zu euch, mit 4o derd Judischheit hinder euch gesessen und wonhafftig umb den dritten pfenning von unsern wegen ze uberkomen als von solicher stewr und erung wegen, der uns diselb und ander Judischheit nach empfahung unserer kuniglichen crone zu geben pflichtig ist nach altem herkomen und rechten unserr vorfaren an e dem reich, als euch die benanten unser dyener des alles aigentlicher underrichten werden. darauf begern wir von euch 45 und gebieten euch auch von Romischer kuniglicher macht ernstlich mit disem brife, daz a) H Fridreich. b) H yeczund. c) H Leonharten Vellsekger. d) H aller und yeglicher statt der. e) H am statt an dem.
Strana 671
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 671 1442 ir denselben unsern dienern hilfflich ratsam und gen der Judischheit daselbs bey euch mit ernste doran seyen wôllet, damit sôlich stewr und erung zu unsern hannden unver- zogenlich eingebracht und aufgehebt werden. ob auch diselb Judischheit ir ainer oder mer sich solicher erung zu geben setzen " und ungehorsam beweisen wurden, so wollet si 5 mit solichem ernste darzu halten und dorinne so vil hanndeln, als wir euch des b dann sunderlich getrawn und ir uns auch ze tun phlichtig seit, damit si zu gehorsam gebracht werden und uns sôlich erung nicht hinderstellig beleiben. das kumbt uns von euch zu sunderne dancknemen wolgefallen. und d wo ir uns dorinne nicht gehorsam sein wurdet, so mûsten wir gen euch auch gedencken, nachdem und sich von des heiligen reichs 10 wegen geburen wûrde. geben zu Franckfort an sambstag nach unserr liben° frawn tag assumpcionis anno etc. 42 unsers reichs im dritten jare. [in verso] Den ersamen .. burger- meistern und rate der stat zu Erford, unsern und des richs liben getruen. Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tacz. 1442 Aug. 18 Aug. 18 15 295. K. Friedrich bevollmächtigt Herzog Friedrich von Sachsen, Ritter Leonhard Fels- ecker und Heinrich Herwart mit der Einziehung des dritten Pfennigs als Krönungs- steuer von den Juden in Sachsen, Thüringen, Meißen, Brandenburg, Braun- schweig usw. 1442 August 18 Mainz. 1442 Ang. 18 20 25 H aus Halberstadt Stadt-A. FF 11: Juden 1442-1631 cop. chart. coaeva mit Schnitten. W coll. Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 83b-84a cop. chart. coaeva. Datum Maguncie sabbato post assumpcionis anno etc. 43 [sic]. Die Unterschrift ist fortgelassen. Gedruckt Urkundenbuch der Stadt Halberstadt bearb. von Schmidt Teil 2 (Gesch.-Quellen d. Prov. Sachsen 7, 2, Halle 1879) S. 215�216 aus H. Regest bei Chmel nr. 1014; Lichnowsky Bd. 6 nr. 372; Wiener, Regesten z. Gesch. d. Juden in Deutschland Teil 1 (Hannover 1862) S. 80. Wir € Friderich von gots gnaden Romischer kûnig zû allen ziten merer des reichs herzog zů Osterrich zů Steir zů Kernden und zů Krain grave zů Tiroll etc. bekennen und thün kûnt uffembar mit diesem briefe allen den, die in sehin oder horn leßen. als wir nehst die Judischeit zû s Sachßen h Doringen und Miessen wonhaftig und gesessin, so unßere und des reichs cammerknechte, in unßer kunigliche hofe mit ganzer k gewalt zû komen gefordirt habin, sich umb solich erung, der sie uns nach emphaung unßer kunig- liche crone zû geben phlichtig sint, mit unsern amptluten zû verainen und darumb gnûg zû thûne, nach lûte unßer kuniglichen brieve darumb usgegangen: alße zû ubertragen dieselbin Jûden solicher koste und zerung, di sie in unsern hoff1 zů kommen thûn müsten, 85 so habin wir mit wolbedochtem mûte gutem rate und rechter wissen dem hochgeborn Friderichen herzogen zů Sachßenm des heilgen Romischen reichs erzmarschalken lant- graven in Doringen und marggraven zû n Miessin, unserme liebin swager und küerfürsten, oder wem er daz an seiner stad bevelhen wirdet, und dem strengen Lehenharden ° Velß- ecker ritter und Heinrichen HerwortP, unsern dinern und liebin getrewen, ganzen " 4o gewalt und volle macht gegebin und gebin 1 in craft dieß briefs, von den egenanten Jûden, hinder wem oder undir wem die sitzen und wonhaftig sein, nemelich die in den obgenanten landen Sachßen ", Doringen, Miessent, in der marke zů Brandenburg" und in dem lande zu Brünßwig und sünderlich undir den graven von Anhalt und von Swartz- burg, zů Newenburg, zů Merßeburg, zů Meydeburg, zů Halle, zů Quernfurt, zů Halber- 45 stad, undir der abtisin, auch der stad zů Qwedlinburg, undir den graven Manßfelt, Stol- a) em. widersetzen? b) H stelll um dann des. c) om. H. d) Hwan. e) om. H. f) W kürst wir — leffen in wir Fridrich etc. bekennen etc. g) W in. h) W Sassen. i) W Meissen. k) W ganzen. I) om. W. m) W Sassen. n) W in Meissen. o) W Lienharten Vellsecker. p) W Herwart. q) om. H. r) zu ergänzen in die? s) W Sachssen. t) W Meissen. u) W Branndemburg. Deutsche Beichstags-Akten XVI. 85
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 671 1442 ir denselben unsern dienern hilfflich ratsam und gen der Judischheit daselbs bey euch mit ernste doran seyen wôllet, damit sôlich stewr und erung zu unsern hannden unver- zogenlich eingebracht und aufgehebt werden. ob auch diselb Judischheit ir ainer oder mer sich solicher erung zu geben setzen " und ungehorsam beweisen wurden, so wollet si 5 mit solichem ernste darzu halten und dorinne so vil hanndeln, als wir euch des b dann sunderlich getrawn und ir uns auch ze tun phlichtig seit, damit si zu gehorsam gebracht werden und uns sôlich erung nicht hinderstellig beleiben. das kumbt uns von euch zu sunderne dancknemen wolgefallen. und d wo ir uns dorinne nicht gehorsam sein wurdet, so mûsten wir gen euch auch gedencken, nachdem und sich von des heiligen reichs 10 wegen geburen wûrde. geben zu Franckfort an sambstag nach unserr liben° frawn tag assumpcionis anno etc. 42 unsers reichs im dritten jare. [in verso] Den ersamen .. burger- meistern und rate der stat zu Erford, unsern und des richs liben getruen. Ad mandatum domini regis Wilhelmus Tacz. 1442 Aug. 18 Aug. 18 15 295. K. Friedrich bevollmächtigt Herzog Friedrich von Sachsen, Ritter Leonhard Fels- ecker und Heinrich Herwart mit der Einziehung des dritten Pfennigs als Krönungs- steuer von den Juden in Sachsen, Thüringen, Meißen, Brandenburg, Braun- schweig usw. 1442 August 18 Mainz. 1442 Ang. 18 20 25 H aus Halberstadt Stadt-A. FF 11: Juden 1442-1631 cop. chart. coaeva mit Schnitten. W coll. Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 83b-84a cop. chart. coaeva. Datum Maguncie sabbato post assumpcionis anno etc. 43 [sic]. Die Unterschrift ist fortgelassen. Gedruckt Urkundenbuch der Stadt Halberstadt bearb. von Schmidt Teil 2 (Gesch.-Quellen d. Prov. Sachsen 7, 2, Halle 1879) S. 215�216 aus H. Regest bei Chmel nr. 1014; Lichnowsky Bd. 6 nr. 372; Wiener, Regesten z. Gesch. d. Juden in Deutschland Teil 1 (Hannover 1862) S. 80. Wir € Friderich von gots gnaden Romischer kûnig zû allen ziten merer des reichs herzog zů Osterrich zů Steir zů Kernden und zů Krain grave zů Tiroll etc. bekennen und thün kûnt uffembar mit diesem briefe allen den, die in sehin oder horn leßen. als wir nehst die Judischeit zû s Sachßen h Doringen und Miessen wonhaftig und gesessin, so unßere und des reichs cammerknechte, in unßer kunigliche hofe mit ganzer k gewalt zû komen gefordirt habin, sich umb solich erung, der sie uns nach emphaung unßer kunig- liche crone zû geben phlichtig sint, mit unsern amptluten zû verainen und darumb gnûg zû thûne, nach lûte unßer kuniglichen brieve darumb usgegangen: alße zû ubertragen dieselbin Jûden solicher koste und zerung, di sie in unsern hoff1 zů kommen thûn müsten, 85 so habin wir mit wolbedochtem mûte gutem rate und rechter wissen dem hochgeborn Friderichen herzogen zů Sachßenm des heilgen Romischen reichs erzmarschalken lant- graven in Doringen und marggraven zû n Miessin, unserme liebin swager und küerfürsten, oder wem er daz an seiner stad bevelhen wirdet, und dem strengen Lehenharden ° Velß- ecker ritter und Heinrichen HerwortP, unsern dinern und liebin getrewen, ganzen " 4o gewalt und volle macht gegebin und gebin 1 in craft dieß briefs, von den egenanten Jûden, hinder wem oder undir wem die sitzen und wonhaftig sein, nemelich die in den obgenanten landen Sachßen ", Doringen, Miessent, in der marke zů Brandenburg" und in dem lande zu Brünßwig und sünderlich undir den graven von Anhalt und von Swartz- burg, zů Newenburg, zů Merßeburg, zů Meydeburg, zů Halle, zů Quernfurt, zů Halber- 45 stad, undir der abtisin, auch der stad zů Qwedlinburg, undir den graven Manßfelt, Stol- a) em. widersetzen? b) H stelll um dann des. c) om. H. d) Hwan. e) om. H. f) W kürst wir — leffen in wir Fridrich etc. bekennen etc. g) W in. h) W Sassen. i) W Meissen. k) W ganzen. I) om. W. m) W Sassen. n) W in Meissen. o) W Lienharten Vellsecker. p) W Herwart. q) om. H. r) zu ergänzen in die? s) W Sachssen. t) W Meissen. u) W Branndemburg. Deutsche Beichstags-Akten XVI. 85
Strana 672
672 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1448 Aug. 18 1442 Aug. 1. berg und Bichelingen 3, zû Erffürt b, Northüßen, Molhüßen °, Asscherßloubin d gesessin und wonhaftig, den dritten phenning von aller ir hab uf ir ieglichs eide, den si in da- rumb thûn sollen, von soliche erûng wegen in unserme namen und zû unsern henden zů fordern und inzûnemen, dieselbin Jûden aûch, so sie das gethan habin, darumb zů quitiren, als sich das nach notdorft heischen und gepûren wirdet, in auch gewonlich o friung und gnad von unßer wegen zû thûn und zû geben und mit iren briefen zu ver- segeln, als wir dann andern Juden in dem heiligen reiche gethan habin 1 (solich ir briefe und gnad wir in auch undir unserme kuniglichen insigel vernewen wollen, so sie des begeren werden), sie auch, ab die° wedirspennig und ungehorßam erfünden wurden, zû solicher außrichtung und bezalung mit nottürftigen wegen zû halten und zû bringen; sie in unßer 10 und des reichs acht und bann zû thun und in alle gemeinschaft mit den Cristen und menniglichen zû verbieten, sie ufzûhalten und zû verkummern", auch ander mer pro- curatores und sentboten an ir stad zû setzen und in macht zû bevelhen und alles das zû thune, das wir selbir teten, ob die benanten Jûden darumb in unßern kuniglichen hoff komen weren, ane geverde. und was sie alßo in den sachen thûn und handeln, sal s 15 creftig und mechtig sein, glicher wieße als ob wir das selbir gethan und gehandelt hetten. mit urkund dieß h briefs versegilt mit unserme kûniglichen anhangenden in gesigel. geben zů Mentz nach Crist gepûrt virzenhûndirt jar und dornach in dem zweiundevirzigestem jare am nehsten samstage nach unßer liebin frouwen tage assûmp- cionis zû latine genant unsers reichs im dritten jare. 20 Ad mandatum domini regis Wylhelmus Tatz. 11442 296. Mühlhausen an K. Friedrich 2: hat sein briefliches Begehren vernommen, demzu- Aug. 24 folge es die Juden anhalten soll, nach Frankfurt zu kommen, um mit ihm oder seinen od. 25) Bevollmächtigten den Betrag der Krönungssteuer festzusetzen; erwidert darauf, daß 25 es, durch die Kosten, die ihm die Abwehr von Angriffen der Nachbarn auf die städtischen Freiheiten und Privilegien verursacht habe, in große Schulden geraten, noch verschuldet sei und daß ihm deshalb von den Römischen Kaisern und Königen alle Bezüge, die es haben könne, und besonders die Juden, die in der Stadt wohnen, zugeeignet worden seien, und zwar so, daß weder das Reich noch sonst jemand ein so Recht darauf haben solle; bittet, die Stadt bei diesen vom König selbst kürzlich in Frankfurt erneuerten und bestätigten Freiheiten und Privilegiens zu belassen. [Nachschrift:] teilt mit, daß die Stadt vor einigen Jahren zweimal durch Brand und dazwischen durch Niederlagen geschädigt worden sei, so daß sie sich nur schwer zu halten vermöge. [1442 August 24 oder 25 4 Mühlhausen.] 35 Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 250b cop. chart. coaeva. Die Nachschrift steht unter dem Briefe und ist von einer anderen Hand mit dunklerer Tinte geschrieben. a) W Peichlingen. b) W Erfort. c) W Mulhusen. d) W Ascherslauben. e) W si. f) W bekomern. g) W das sol. h) W kürst dieß — ingesigel zu etc. sub majestate. 40 1 Vgl. nrr. 289 und 290. 2 Der Brief diente im November 1442 als Unter- lage für ein zweites Schreiben Mühlhausens an den König, das wir als nr. 303 abdrucken. Er erfuhr bei dieser Gelegenheit verschiedene Korrekturen und Zusätze. Das so entstandene Konzept wurde dann vom Korrektor auf fol. 255a des Kopialbuchs abgeschrieben und hierauf von ihm durchgestrichen. Die neue Abschrift ist die Vorlage A, das Kon- zept die Vorlage C unserer nr. 302. Mit Hilfe der dort mitgeteilten Varianten wird der Wortlaut der nr. 296 leicht herzustellen sein. Deshalb haben wir uns hier mit einem Regest begnügt. s Vgl. S. 384 Anm. 4, auch nr. 301. 1 Da die Einträge im Kopialbuch gewöhnlich in chronologischer Folge gemacht sind, so läßt sich das fehlende Datum des Briefes leicht ergänzen. Uber das Jahr kann kein Zweifel obwalten; es er- 45
672 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1448 Aug. 18 1442 Aug. 1. berg und Bichelingen 3, zû Erffürt b, Northüßen, Molhüßen °, Asscherßloubin d gesessin und wonhaftig, den dritten phenning von aller ir hab uf ir ieglichs eide, den si in da- rumb thûn sollen, von soliche erûng wegen in unserme namen und zû unsern henden zů fordern und inzûnemen, dieselbin Jûden aûch, so sie das gethan habin, darumb zů quitiren, als sich das nach notdorft heischen und gepûren wirdet, in auch gewonlich o friung und gnad von unßer wegen zû thûn und zû geben und mit iren briefen zu ver- segeln, als wir dann andern Juden in dem heiligen reiche gethan habin 1 (solich ir briefe und gnad wir in auch undir unserme kuniglichen insigel vernewen wollen, so sie des begeren werden), sie auch, ab die° wedirspennig und ungehorßam erfünden wurden, zû solicher außrichtung und bezalung mit nottürftigen wegen zû halten und zû bringen; sie in unßer 10 und des reichs acht und bann zû thun und in alle gemeinschaft mit den Cristen und menniglichen zû verbieten, sie ufzûhalten und zû verkummern", auch ander mer pro- curatores und sentboten an ir stad zû setzen und in macht zû bevelhen und alles das zû thune, das wir selbir teten, ob die benanten Jûden darumb in unßern kuniglichen hoff komen weren, ane geverde. und was sie alßo in den sachen thûn und handeln, sal s 15 creftig und mechtig sein, glicher wieße als ob wir das selbir gethan und gehandelt hetten. mit urkund dieß h briefs versegilt mit unserme kûniglichen anhangenden in gesigel. geben zů Mentz nach Crist gepûrt virzenhûndirt jar und dornach in dem zweiundevirzigestem jare am nehsten samstage nach unßer liebin frouwen tage assûmp- cionis zû latine genant unsers reichs im dritten jare. 20 Ad mandatum domini regis Wylhelmus Tatz. 11442 296. Mühlhausen an K. Friedrich 2: hat sein briefliches Begehren vernommen, demzu- Aug. 24 folge es die Juden anhalten soll, nach Frankfurt zu kommen, um mit ihm oder seinen od. 25) Bevollmächtigten den Betrag der Krönungssteuer festzusetzen; erwidert darauf, daß 25 es, durch die Kosten, die ihm die Abwehr von Angriffen der Nachbarn auf die städtischen Freiheiten und Privilegien verursacht habe, in große Schulden geraten, noch verschuldet sei und daß ihm deshalb von den Römischen Kaisern und Königen alle Bezüge, die es haben könne, und besonders die Juden, die in der Stadt wohnen, zugeeignet worden seien, und zwar so, daß weder das Reich noch sonst jemand ein so Recht darauf haben solle; bittet, die Stadt bei diesen vom König selbst kürzlich in Frankfurt erneuerten und bestätigten Freiheiten und Privilegiens zu belassen. [Nachschrift:] teilt mit, daß die Stadt vor einigen Jahren zweimal durch Brand und dazwischen durch Niederlagen geschädigt worden sei, so daß sie sich nur schwer zu halten vermöge. [1442 August 24 oder 25 4 Mühlhausen.] 35 Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 250b cop. chart. coaeva. Die Nachschrift steht unter dem Briefe und ist von einer anderen Hand mit dunklerer Tinte geschrieben. a) W Peichlingen. b) W Erfort. c) W Mulhusen. d) W Ascherslauben. e) W si. f) W bekomern. g) W das sol. h) W kürst dieß — ingesigel zu etc. sub majestate. 40 1 Vgl. nrr. 289 und 290. 2 Der Brief diente im November 1442 als Unter- lage für ein zweites Schreiben Mühlhausens an den König, das wir als nr. 303 abdrucken. Er erfuhr bei dieser Gelegenheit verschiedene Korrekturen und Zusätze. Das so entstandene Konzept wurde dann vom Korrektor auf fol. 255a des Kopialbuchs abgeschrieben und hierauf von ihm durchgestrichen. Die neue Abschrift ist die Vorlage A, das Kon- zept die Vorlage C unserer nr. 302. Mit Hilfe der dort mitgeteilten Varianten wird der Wortlaut der nr. 296 leicht herzustellen sein. Deshalb haben wir uns hier mit einem Regest begnügt. s Vgl. S. 384 Anm. 4, auch nr. 301. 1 Da die Einträge im Kopialbuch gewöhnlich in chronologischer Folge gemacht sind, so läßt sich das fehlende Datum des Briefes leicht ergänzen. Uber das Jahr kann kein Zweifel obwalten; es er- 45
Strana 673
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 673 297. Pf. Otto an Frankfurt: bittet um Mitteilung, wen der König in Frankfurt zu 1442 Verhandlungen mit den Juden über die Krönungssteuer zurückgelassen habe. 1442 August 30 Mosbach. Aug. 30 Aus Frankfurt Stadt-A. Untergewölb Lade E 56 A nr. 6 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Hierzu gehört offenbar der folgende gleichzeitige Frankfurter Vermerk, der irrtümlich auf die Rückseite der Antwort Frankfurts vom 1. September (nr. 298) geschrieben ist: herzoge Otte, in wissen zu lassen, wen der konig hie gelassen habe zu tedingen von der Juden wegen. Ott von gotts gnaden pfalzgrave bi Rine und herzug in Beyern. Unsern grus zuvor. ersamen wisen. liben besundern. als unser gnediger herre der Romisch konig der Judscheit hat laßen schriben, das sie gein Franckfurt komen oder schicken, mit ime oder dem er das befelhe von der schenk wegen, die sie sinen gnaden pflihtig sin, zu uberkomen: also bitt wir uch, uns bi disem botten verschriben wissen zu lassen, wen unser herre der konig also hinder ime zu 15 Franckfurt gelaßen und soliche sachen ußzurihten befolhen hab. das ist uns zu sunderm dank von uch. datum Moßbach quinta feria ante beati Egidii confessoris anno etc. 42. [in verso] Den ersamen wisen, unsern lieben be- sundern burgermeister und rat der stat Franckfurt. 10 1442 Aug. 30 20 298. Frankfurt an Pfalzgraf Otto: hat nachfragen lassen, wem der König in Frank- furt die Vereinbarung der Krönungssteuer mit den Juden übertragen habe, hört aber nicht, daß jemand, Christ oder Jude, mit diesem Auftrag zurückgeblieben sei. 1442 September 1 [Frankfurt]. 1442 Sept. 1 Aus Frankfurt Stadt-A. Untergewölb Lade E 56 A nr. 6 conc. chart. Datum sabato post decollacionem Johannis anno 1442. 25 299. Mühlhausen an vier gen. königliche und kursächsische Bevollmächtigte: erinnert auf deren Schreiben wegen Verhandlungen mit den Mühlhauser Juden über Fest- setzung der Krönungssteuer an die der Stadt verliehenen Privilegien; bittet deshalb die Juden nicht weiter zu bedrängen. [1442] Okt. 1 [Mühlhausen]. 11442) Okt. 1 30 Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 252a cop. chart. coaeva. Gestrenger rittere und manne, bisundern guden frunde Heinrich Phlug, Lehinhart von Velsecke, Hans von Maltitz unde Heinrich Herwart. nochdeme als ir unsern Juden geschrebin unde sie geheischet had, bi uch gein Arnstete zu kommen, sich med uch zu vortragen umbe solliche eherunge unde sture, dorumbe ir danne ouch bi uns 85 gewest siet unde muntlichen geworben, nochdem uch das von unserme allerngnedigistem hern deme Romschen konninge entpholen ist: sollich uwere schrifte haben si uns laßen lesen. doruf so beten wir uch med allem fliße gutlich, nochdem wir uch muntlichen vor ouch gebeten haben, ir wullet unsere Juden von sollicher sache wegen furder um- bedranget unde uns bi sollichen unsern eren friheiten unde aldem herkommen bliben 4o laßen, als wir von unseren allerngnedigisten hern beide Romschen keiseren unde konningen seliges gedechteniße gefriet unde begnod sind noch lute unde inhalde briefe unde bullen, gibt sich sowohl aus der Stellung des Briefes im Kopialbuche wie aus dem Zusammenhang mit den andern hier veröffentlichten Akten. Was den Tag 45 anbetrifft, so ist der auf fol. 250 a vorhergehende, an Ritter Hermann von Kulstede gerichtete Brief in Bartholomei datiert, also vom 24. August; der auf fol. 250b folgende Brief an den Provisor Nico- laus Crotte dagegen hat das Datum sabato post Bartholomei, d. i. das des 25. August. So ergibt sich unsere Datierung. 85*
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 673 297. Pf. Otto an Frankfurt: bittet um Mitteilung, wen der König in Frankfurt zu 1442 Verhandlungen mit den Juden über die Krönungssteuer zurückgelassen habe. 1442 August 30 Mosbach. Aug. 30 Aus Frankfurt Stadt-A. Untergewölb Lade E 56 A nr. 6 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Hierzu gehört offenbar der folgende gleichzeitige Frankfurter Vermerk, der irrtümlich auf die Rückseite der Antwort Frankfurts vom 1. September (nr. 298) geschrieben ist: herzoge Otte, in wissen zu lassen, wen der konig hie gelassen habe zu tedingen von der Juden wegen. Ott von gotts gnaden pfalzgrave bi Rine und herzug in Beyern. Unsern grus zuvor. ersamen wisen. liben besundern. als unser gnediger herre der Romisch konig der Judscheit hat laßen schriben, das sie gein Franckfurt komen oder schicken, mit ime oder dem er das befelhe von der schenk wegen, die sie sinen gnaden pflihtig sin, zu uberkomen: also bitt wir uch, uns bi disem botten verschriben wissen zu lassen, wen unser herre der konig also hinder ime zu 15 Franckfurt gelaßen und soliche sachen ußzurihten befolhen hab. das ist uns zu sunderm dank von uch. datum Moßbach quinta feria ante beati Egidii confessoris anno etc. 42. [in verso] Den ersamen wisen, unsern lieben be- sundern burgermeister und rat der stat Franckfurt. 10 1442 Aug. 30 20 298. Frankfurt an Pfalzgraf Otto: hat nachfragen lassen, wem der König in Frank- furt die Vereinbarung der Krönungssteuer mit den Juden übertragen habe, hört aber nicht, daß jemand, Christ oder Jude, mit diesem Auftrag zurückgeblieben sei. 1442 September 1 [Frankfurt]. 1442 Sept. 1 Aus Frankfurt Stadt-A. Untergewölb Lade E 56 A nr. 6 conc. chart. Datum sabato post decollacionem Johannis anno 1442. 25 299. Mühlhausen an vier gen. königliche und kursächsische Bevollmächtigte: erinnert auf deren Schreiben wegen Verhandlungen mit den Mühlhauser Juden über Fest- setzung der Krönungssteuer an die der Stadt verliehenen Privilegien; bittet deshalb die Juden nicht weiter zu bedrängen. [1442] Okt. 1 [Mühlhausen]. 11442) Okt. 1 30 Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 252a cop. chart. coaeva. Gestrenger rittere und manne, bisundern guden frunde Heinrich Phlug, Lehinhart von Velsecke, Hans von Maltitz unde Heinrich Herwart. nochdeme als ir unsern Juden geschrebin unde sie geheischet had, bi uch gein Arnstete zu kommen, sich med uch zu vortragen umbe solliche eherunge unde sture, dorumbe ir danne ouch bi uns 85 gewest siet unde muntlichen geworben, nochdem uch das von unserme allerngnedigistem hern deme Romschen konninge entpholen ist: sollich uwere schrifte haben si uns laßen lesen. doruf so beten wir uch med allem fliße gutlich, nochdem wir uch muntlichen vor ouch gebeten haben, ir wullet unsere Juden von sollicher sache wegen furder um- bedranget unde uns bi sollichen unsern eren friheiten unde aldem herkommen bliben 4o laßen, als wir von unseren allerngnedigisten hern beide Romschen keiseren unde konningen seliges gedechteniße gefriet unde begnod sind noch lute unde inhalde briefe unde bullen, gibt sich sowohl aus der Stellung des Briefes im Kopialbuche wie aus dem Zusammenhang mit den andern hier veröffentlichten Akten. Was den Tag 45 anbetrifft, so ist der auf fol. 250 a vorhergehende, an Ritter Hermann von Kulstede gerichtete Brief in Bartholomei datiert, also vom 24. August; der auf fol. 250b folgende Brief an den Provisor Nico- laus Crotte dagegen hat das Datum sabato post Bartholomei, d. i. das des 25. August. So ergibt sich unsere Datierung. 85*
Strana 674
674 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442] Okt. 1 11442] Okt. 1 der waren copien wir uch haben laßen lesen am nesten, da ir bi uns woret, unde solliche privilegie uns danne von unserme allerngnedigisten" hern deme Romschen konninge itzunt ouch confirmiret unde bestetiget sind 1. unde wullet uch hirinne bewisen unde halden, nochdem ir wole vornommen had, wie uns die Judisheit gewant ist, als wir uch wole getruwen unde glouben. das wullen wir williglichen gerne vordinen. datum 5 secunda post Michaelis. 1442 300. Vier gen. Bevollmächtigte K. Friedrichs und Hzg. Friedrichs von Sachsen erklären Okt. 19 gen. Mühlhauser Juden in Acht und Bann, da sie dem König und dem Reich die ihnen zustehenden Gerechtsame vorenthalten. 1442 Oktober 19 Arnstadt. Aus Mühlhausen Stadt-A. Urkunden nr. 878 orig. membr. lit. pat. c. 3 sigg. pend. Das 10 Siegel des Hans von Maltitz fehlt. Wir Lenhardt von Velsegk ritter, Hinrich Herwart an stat in namen des aller- durchluchtigestin fursten und hern hern Friderichs Romischin konniges zu allen zithen merer des riches herzoge zu Osterrich zu Styer zu Kerenden und zu Krain grave zu Tyrol etc., unsers allergnedigisten hern, und wir Hinrich Phlug ritter und Hans von 15 Maltyß von vordir inphelunge wegin des hochgeborn fursten herzogin Friderichs herzogin zu Sachßin lantgraffin in Doringen und maregraffin zu Miesstin, unsers gnedigin hern, von voller konniglichir macht wegin im in den sachin bevolen, bekennen und thun kunth uffinbar mid dißin briffe allen den, die on sehin horen addir lesin: all wir in diße lant alß von der Judischeid wegin gesant machtboten nach lute des konniglichin 20 majestatbriffe uns dorubir gegebin wir iczund nach obgemeltir bevelunge wegin die Judischeit zu Molhusin, benamelich Abraham Losir, Zcadach, Natan, Abraham Ganß, Leblang Gotschalk, Tewffigkin 2 Meyer, Mosche und ouch alle andir Juden man wib und kindere gemeinclich und sunderlich do wonhaftig und gesesßin, siner koniglichin gnaden und des b richs gerechtikeid inzubrengin mid unsern briffen geheischid gefordirt 25 irmand und gein on alle gutekeid unde gelimph gesucht habin und su des klein geacht, sundern su sich zu ungehorsam und in weddirwertigin frevel habin finden laßin und sinen gnaden und dem riche sine gerechtickeid vorhalden weddir god und recht und alle billiche ding, dorumbe wir dann genôt sind, on sulchin frevel nicht zu gestaten, dorworten das andir nicht biespel dobie nemen, sich ouch weddir sine konnigliche gerechtickeit zu seczin: so und dorumbe von macht wegin siner koniglichin gnaden, des wir, alß obe sted, gebruchin, so nemen wir die egnantee Judißheid uß allem frede friheid geleite und sichirheid, wie addir von weme su die habin, und legin on die ganz neddir und seczin su in den unfrede und vorbiethin on gemeinschaftd aller Cristenlute, das su sulche Juden weddir spiſsin noch trenkin, husen noch hôfen sulln, und irloubin su mid dißin briffe allen und s5 icklichin fursten, geistlichin und wertlichin, graven frien hern rittern und knechtin und allermelichin arm unde rich und begern vordern und irmanen ernstlichin von siner konniglichin gnaden wegin und gebin on des ouch volle gewald und macht, das su die gnante Judischeid alß des heiligin richs ungehorsame und echtere, die wir ouch echtigen und bannen in craft diß briffis und von konniglichir macht wegin, die wir habin, an- 40 griffene an lib und an gudt, wo su die ankomen in stetin merktin dorfern zu wasßir addir zu lande und gerichte addir an gerichte, und sulln domethe weddir unsir aller- gnedigistin hern den Romischin konnig und das rich nach nimande gefreveld habin. wir vorbiten ouch allen frammen luten, die den gnanten Juden ichtis schuldig wern, a) em.; Vorl. allerngnedisten. b) orig. om. des richs. c) cm.; orig. egnte. d) em.; orig. gemeinschaschaft. 45 e) em.; orig. anzugriffen. 1 Vgl. nr. 296. D. i. David. Vgl. nr. 315.
674 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442] Okt. 1 11442] Okt. 1 der waren copien wir uch haben laßen lesen am nesten, da ir bi uns woret, unde solliche privilegie uns danne von unserme allerngnedigisten" hern deme Romschen konninge itzunt ouch confirmiret unde bestetiget sind 1. unde wullet uch hirinne bewisen unde halden, nochdem ir wole vornommen had, wie uns die Judisheit gewant ist, als wir uch wole getruwen unde glouben. das wullen wir williglichen gerne vordinen. datum 5 secunda post Michaelis. 1442 300. Vier gen. Bevollmächtigte K. Friedrichs und Hzg. Friedrichs von Sachsen erklären Okt. 19 gen. Mühlhauser Juden in Acht und Bann, da sie dem König und dem Reich die ihnen zustehenden Gerechtsame vorenthalten. 1442 Oktober 19 Arnstadt. Aus Mühlhausen Stadt-A. Urkunden nr. 878 orig. membr. lit. pat. c. 3 sigg. pend. Das 10 Siegel des Hans von Maltitz fehlt. Wir Lenhardt von Velsegk ritter, Hinrich Herwart an stat in namen des aller- durchluchtigestin fursten und hern hern Friderichs Romischin konniges zu allen zithen merer des riches herzoge zu Osterrich zu Styer zu Kerenden und zu Krain grave zu Tyrol etc., unsers allergnedigisten hern, und wir Hinrich Phlug ritter und Hans von 15 Maltyß von vordir inphelunge wegin des hochgeborn fursten herzogin Friderichs herzogin zu Sachßin lantgraffin in Doringen und maregraffin zu Miesstin, unsers gnedigin hern, von voller konniglichir macht wegin im in den sachin bevolen, bekennen und thun kunth uffinbar mid dißin briffe allen den, die on sehin horen addir lesin: all wir in diße lant alß von der Judischeid wegin gesant machtboten nach lute des konniglichin 20 majestatbriffe uns dorubir gegebin wir iczund nach obgemeltir bevelunge wegin die Judischeit zu Molhusin, benamelich Abraham Losir, Zcadach, Natan, Abraham Ganß, Leblang Gotschalk, Tewffigkin 2 Meyer, Mosche und ouch alle andir Juden man wib und kindere gemeinclich und sunderlich do wonhaftig und gesesßin, siner koniglichin gnaden und des b richs gerechtikeid inzubrengin mid unsern briffen geheischid gefordirt 25 irmand und gein on alle gutekeid unde gelimph gesucht habin und su des klein geacht, sundern su sich zu ungehorsam und in weddirwertigin frevel habin finden laßin und sinen gnaden und dem riche sine gerechtickeid vorhalden weddir god und recht und alle billiche ding, dorumbe wir dann genôt sind, on sulchin frevel nicht zu gestaten, dorworten das andir nicht biespel dobie nemen, sich ouch weddir sine konnigliche gerechtickeit zu seczin: so und dorumbe von macht wegin siner koniglichin gnaden, des wir, alß obe sted, gebruchin, so nemen wir die egnantee Judißheid uß allem frede friheid geleite und sichirheid, wie addir von weme su die habin, und legin on die ganz neddir und seczin su in den unfrede und vorbiethin on gemeinschaftd aller Cristenlute, das su sulche Juden weddir spiſsin noch trenkin, husen noch hôfen sulln, und irloubin su mid dißin briffe allen und s5 icklichin fursten, geistlichin und wertlichin, graven frien hern rittern und knechtin und allermelichin arm unde rich und begern vordern und irmanen ernstlichin von siner konniglichin gnaden wegin und gebin on des ouch volle gewald und macht, das su die gnante Judischeid alß des heiligin richs ungehorsame und echtere, die wir ouch echtigen und bannen in craft diß briffis und von konniglichir macht wegin, die wir habin, an- 40 griffene an lib und an gudt, wo su die ankomen in stetin merktin dorfern zu wasßir addir zu lande und gerichte addir an gerichte, und sulln domethe weddir unsir aller- gnedigistin hern den Romischin konnig und das rich nach nimande gefreveld habin. wir vorbiten ouch allen frammen luten, die den gnanten Juden ichtis schuldig wern, a) em.; Vorl. allerngnedisten. b) orig. om. des richs. c) cm.; orig. egnte. d) em.; orig. gemeinschaschaft. 45 e) em.; orig. anzugriffen. 1 Vgl. nr. 296. D. i. David. Vgl. nr. 315.
Strana 675
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 675 1442 das su on sulchir schuld nichtis bezaln, sundern on die vorhalden, so lange su weddir zu gehorsam komen und unserm gnedigisten hern dem konnige umbe sine gerechtickeid gnug thun. und was in derselbin zit oris ungehorsams gesuchs von sulchir schuld geboren wurde, der sal ganz abe sin und wir quitiren und vornichtin den ouch von der 5 egnanten macht wegin mit dißin briffe. und wer doweddir tethe und sulche Judischeid nicht midet, sundern mid on handlot addir gemeinschaft hette, der sal ouch vor des heiligin richs echter und ungehorsam gehalden und zu dem gedocht werden, alß sich geboren wirt. des zu orkunde und warem bekenteniße haben wir Lenhard von Velßegk ritter, Hinrich Herwart, Hinrich Phlug ritter und Hans von Maltiß obgnante unsir aller no vire sigille wisßintlich an dißn briff laßin hengin. gegebin zu Arnsteten nach Cristi geburt verzenhundirt jar dornach in dem zweiundverzigistin jare am fritage nach sente Galli tage. Okt. 19 1442 Okt. 19 15 301. Mühlhausen an Hzg. Friedrich von Sachsen: erwidert auf seine Aufforderung, die Juden zur Zahlung der Krönungssteuer anzuhalten, daß die Verfügung über die Juden laut den der Stadt verliehenen und kürzlich in Frankfurt bestätigten Privi- legien weder dem Reiche noch sonst jemandem, sondern nur der Stadt zustehe; bittet, nicht zu gestatten, daß die Stadt hierin geschädigt werde. [1442] Okt. 22 [ Mühl- hausen J. 11442) Okt. 22 20 Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 252b cop. chart. coaeva mit vereinzelten Korrekturen. Hochgeborner irluchte furste unde herre. gnediger lieber herre herzoge Frederich zu Sachsen. als uns uwere gnade geschreben habt umbe stur unde erunge, die danne unsire Juden unserme allern- gnedigistem hern deme Romschen konninge a noch enphaunge siener kronen sullen phlichtig sin zu thuen, dorumbe er danne die sienen bi uns sulle gehabt, ein solliches von unseren Juden zu furdern 25 dorin wir danne sullen geleget habe, unde begert, si noch dorane zu halden, solliche stur unde erunge uszurichten, furder unwillen muwe unde arbeit zu vormiden (wen geschege deß nicht, so quemen unsire Juden in den ban unde achte unde in des riches achte, das en swer worde, das ir dach bißenher umbe unseren willen ufgehalden habt, nochdem das uwere schrift furder uswiset): uwere schrifte haben wir gutlichen vorstanden unde danken uwern gnaden solliches uwers guden willen unde furderniße mit so allem fliße dinstlich. unde beten uwere gnade doruf gutlichen wissen, das wir gefriet unde begnod sind beide von keisern unde konningen, unseren allerngnedigisten lieben hern seliges gedechteniße, unde undern andern unßern frieheiten unde gnaden, di wir von deme heiligen Romschen riche lange zit bisenher gehabt unde here brocht haben, bisundern gefriet sind, das uns unsire Judischeit zustehin sal med liebe unde mit gute unde in deme heiligen Romschen riche noch sust nimande zu keinerleie gebote 35 stehin, in welcherleie wise men das irdenken adder genennen mochte, unde ab si wissens adder un- wissens von deme riche zu keinerlei bote sture adder anderleie wise vormanet wurden, das das nicht sulle macht haben. sollicher briefe bullen unde privilegie ware copien haben laßen lesen den, die umbe solliche stur unde erunge von unserme b allerngnedigisten hern deme Romschen konninge bi uns gefertiget weren 1. unde uns solliche privilegia unde bullen am nesten zu Franckefurt confirmiret unde 40 bestetiget sind. unde haffen unde habin des einen ganzen getruwe zu unserme allerngnedigistem hern peme Romschen konninge, wes wir von unseren allergnedigisten hern Romschen keisern unde konningen seliges gedechteniß sienen vorfarn vor langen geziten also gefriet unde begnod sind (unde uns solliche privilegia ouch von sienen gnaden bestetiget), da uns sin gnade dorin nicht enlege noch anders imande des gestate. hirumbe so beten wir uwere gnade med ganzem dinste flißlich, ir wullet nicht gestaten, 45 uns adder die unseren hirpobin furder zu bedrangen adder zu beschedigen, unde wullen das umbe uwere gnade alle zit gerne vordinen. datum secunda post Galli. 11442) Okt. 22 a) em.; Forl. konnunge. b) em.; Forl. umserme. 1 Vgl. nr. 299.
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 675 1442 das su on sulchir schuld nichtis bezaln, sundern on die vorhalden, so lange su weddir zu gehorsam komen und unserm gnedigisten hern dem konnige umbe sine gerechtickeid gnug thun. und was in derselbin zit oris ungehorsams gesuchs von sulchir schuld geboren wurde, der sal ganz abe sin und wir quitiren und vornichtin den ouch von der 5 egnanten macht wegin mit dißin briffe. und wer doweddir tethe und sulche Judischeid nicht midet, sundern mid on handlot addir gemeinschaft hette, der sal ouch vor des heiligin richs echter und ungehorsam gehalden und zu dem gedocht werden, alß sich geboren wirt. des zu orkunde und warem bekenteniße haben wir Lenhard von Velßegk ritter, Hinrich Herwart, Hinrich Phlug ritter und Hans von Maltiß obgnante unsir aller no vire sigille wisßintlich an dißn briff laßin hengin. gegebin zu Arnsteten nach Cristi geburt verzenhundirt jar dornach in dem zweiundverzigistin jare am fritage nach sente Galli tage. Okt. 19 1442 Okt. 19 15 301. Mühlhausen an Hzg. Friedrich von Sachsen: erwidert auf seine Aufforderung, die Juden zur Zahlung der Krönungssteuer anzuhalten, daß die Verfügung über die Juden laut den der Stadt verliehenen und kürzlich in Frankfurt bestätigten Privi- legien weder dem Reiche noch sonst jemandem, sondern nur der Stadt zustehe; bittet, nicht zu gestatten, daß die Stadt hierin geschädigt werde. [1442] Okt. 22 [ Mühl- hausen J. 11442) Okt. 22 20 Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 252b cop. chart. coaeva mit vereinzelten Korrekturen. Hochgeborner irluchte furste unde herre. gnediger lieber herre herzoge Frederich zu Sachsen. als uns uwere gnade geschreben habt umbe stur unde erunge, die danne unsire Juden unserme allern- gnedigistem hern deme Romschen konninge a noch enphaunge siener kronen sullen phlichtig sin zu thuen, dorumbe er danne die sienen bi uns sulle gehabt, ein solliches von unseren Juden zu furdern 25 dorin wir danne sullen geleget habe, unde begert, si noch dorane zu halden, solliche stur unde erunge uszurichten, furder unwillen muwe unde arbeit zu vormiden (wen geschege deß nicht, so quemen unsire Juden in den ban unde achte unde in des riches achte, das en swer worde, das ir dach bißenher umbe unseren willen ufgehalden habt, nochdem das uwere schrift furder uswiset): uwere schrifte haben wir gutlichen vorstanden unde danken uwern gnaden solliches uwers guden willen unde furderniße mit so allem fliße dinstlich. unde beten uwere gnade doruf gutlichen wissen, das wir gefriet unde begnod sind beide von keisern unde konningen, unseren allerngnedigisten lieben hern seliges gedechteniße, unde undern andern unßern frieheiten unde gnaden, di wir von deme heiligen Romschen riche lange zit bisenher gehabt unde here brocht haben, bisundern gefriet sind, das uns unsire Judischeit zustehin sal med liebe unde mit gute unde in deme heiligen Romschen riche noch sust nimande zu keinerleie gebote 35 stehin, in welcherleie wise men das irdenken adder genennen mochte, unde ab si wissens adder un- wissens von deme riche zu keinerlei bote sture adder anderleie wise vormanet wurden, das das nicht sulle macht haben. sollicher briefe bullen unde privilegie ware copien haben laßen lesen den, die umbe solliche stur unde erunge von unserme b allerngnedigisten hern deme Romschen konninge bi uns gefertiget weren 1. unde uns solliche privilegia unde bullen am nesten zu Franckefurt confirmiret unde 40 bestetiget sind. unde haffen unde habin des einen ganzen getruwe zu unserme allerngnedigistem hern peme Romschen konninge, wes wir von unseren allergnedigisten hern Romschen keisern unde konningen seliges gedechteniß sienen vorfarn vor langen geziten also gefriet unde begnod sind (unde uns solliche privilegia ouch von sienen gnaden bestetiget), da uns sin gnade dorin nicht enlege noch anders imande des gestate. hirumbe so beten wir uwere gnade med ganzem dinste flißlich, ir wullet nicht gestaten, 45 uns adder die unseren hirpobin furder zu bedrangen adder zu beschedigen, unde wullen das umbe uwere gnade alle zit gerne vordinen. datum secunda post Galli. 11442) Okt. 22 a) em.; Forl. konnunge. b) em.; Forl. umserme. 1 Vgl. nr. 299.
Strana 676
676 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 302. Hzg. Friedrich von Sachsen an [Mühlhausen]: rät zu gütlichem Vergleich ihrer Nov. 12 Juden mit den Dienern des Königs, da er sonst die Mühlhauser Juden und Bürger in seinem Lande verfolgen müßte. 1442. Nov. 12 Leipzig. Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. G Fach 11 nr. 2: Schreiben der Herzöge von Sachsen 1439-1451 fol. 8 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Frederich von gotis gnaden herzok zu Sachsen lantgrave in Doringen unde margrave zu Miessen. Unsern grueß zuvor. ersammen wisen. liebin bisundern. als uwere Juden bi uch durch unsers gnedigisten hern des Romschen koniges etc. dienere unde unsere rete vermanet sint wurden von wegen des dritten pfenniges sienen kuniglichen gnaden zu gebin, des si sich weddersetzig machen 10 unde also nicht geschen ist, als wir vernemen, und sind darumbe in ungnade achte und obirachte uffinberlich vorkundiget komen brocht unde gethon1, als sich geboret, dorane sie sich wenig keren. nû wisset ir wole, als wir nicht zwifeln, das nimant solliche ungehorsammen husen hegen herbirgen noch in keinerleie andere zulegunge thun sal, sundern wer sie adder andere sienen kuniglichen gnaden unde des heiligen reichs weddersetzigen herbergete adder andere zulegunge thede, das die in dieselbin 15 ungnade achte unde obirachte komen unde fallen. dorvor ir uch billiche muchtet huten unde vorwaren, swere penen unde großen unrad, der uch dorvone entstehin mochte, zu vermiden. unde ist noch doruf unser gutdunken rad unde meinunge, das ir die Juden bi uch ernstlichen doran haldet, sich noch uß solichen achte und obirachte unde ungnaden zu werken unde die nicht also geringe zu achten, sundern sich mit denselbin unsers hern des koniges dienern umbe solliche sture des dritten pfenniges gutlichen 20 zu vertragen. doran tut ir uns bisundern wole zu danke. wi aber des also nicht gesche, konden wir nicht gelaßen, nochdem wir sienen kuniglichen gnaden unde deme heiligen riche als ein kurfurste gewant unde sunderlichen ouch zu der sture gesatz sind 2, sundern musten in allen unseren landen sloßen steten unde gebieten bestellen unde gebiten, das zu denselbin Juden uch unde den uwern zu libe unde gute noch geborniß ernstlich gedocht wurde. wir sehn adder vele lieber, nochdem ir mit uns in vor- 25 schribunge sitzet, das eins sollichen nicht dorfte nod geschen. dorumbe wisset uch vor swerer ungnade unde großerm unrate zu vorwaren, uch selbin zu nutze unde fromen. dann wi uch anders schade adder unrat davon sulde entstehin, were uns ie nicht lieb. uwere beschrebin antwurte. gigebin zu Liptzk am montage noch Martini anno domini etc. 40 secundo. 1442 Nov. 12 11449) 303. Mühlhausen an K. Friedrich: erinnnert auf seine Mahnung, die Juden zur Zah-30 Nov. 12 lung des dritten Pfennigs anzuhalten, an die der Stadt verliehenen Privilegien und bittet, sie dabei zu belassen. [1442 Nov. 12 [Mühlhausen]. A aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 255a cop. chart. coaeva. C coll. ebenda fol. 250b conc. chart. Die auf S. 677 in Var.s erwähnte Nachschrift stammt 35 von einer anderen Hand, von der auch das Wort gehorsam im Schlußisatz des Briefes hinzugefügt ist. Die übrigen Korrekturen und Zusätze rühren von einer dritten Hand her, die mit dem Schreiber unserer Vorlage A identisch zu sein scheint. Brief und Nachschrift sind von dieser dritten Hand durchgestrichen. Man vergleiche das S. 672 Anm. 2 Gesagte. 40 Unsern undertenigen willigen bereiden unde phlichtigen dinst zuvor. hochgeborner unde allerdurchluchtigiste furste unde herre. allergnedigiste liebir herre. nochdeme als uwer konigliche gnade uns€ von unser Judisheit wegen geschreben had b, uwern koninglichen gnaden noch entphaunge uwerer koninglichen kronen erunge unde sture zu thuen, unde d des di gestrengen ern Lehnharden ° von Velsegker€ ritter unde ern 5 Hein- 45 richen Herwart, uwere dienere, bi uns geschicket, mit unser Judisheit von des dritten a) uns — wegen ist in C Randkorrektur für unsire Juden geheißet unde uns dorumbe. b) C habt. c) der Passus uwern — zu thuen steht in A über dem Briefe; er ist laut Verweisungszeichen hier einzufügen. d) unde — obir- komen ist in C Randkorrektur für unde dorumbe gein Franckenfurt bi uwere gnade zu kommen, sich med uch adder den uwern, die uwere konningliche gnade dorzu schicken wirdet, guuglichen zu vortragen. e) C 50 Lehinharten. 1) C Velsecker. g) om. C. 1 Vgl. nr. 300. 2 Vgl. nr. 295.
676 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 302. Hzg. Friedrich von Sachsen an [Mühlhausen]: rät zu gütlichem Vergleich ihrer Nov. 12 Juden mit den Dienern des Königs, da er sonst die Mühlhauser Juden und Bürger in seinem Lande verfolgen müßte. 1442. Nov. 12 Leipzig. Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. G Fach 11 nr. 2: Schreiben der Herzöge von Sachsen 1439-1451 fol. 8 cop. chart. coaeva ohne Schnitte. Frederich von gotis gnaden herzok zu Sachsen lantgrave in Doringen unde margrave zu Miessen. Unsern grueß zuvor. ersammen wisen. liebin bisundern. als uwere Juden bi uch durch unsers gnedigisten hern des Romschen koniges etc. dienere unde unsere rete vermanet sint wurden von wegen des dritten pfenniges sienen kuniglichen gnaden zu gebin, des si sich weddersetzig machen 10 unde also nicht geschen ist, als wir vernemen, und sind darumbe in ungnade achte und obirachte uffinberlich vorkundiget komen brocht unde gethon1, als sich geboret, dorane sie sich wenig keren. nû wisset ir wole, als wir nicht zwifeln, das nimant solliche ungehorsammen husen hegen herbirgen noch in keinerleie andere zulegunge thun sal, sundern wer sie adder andere sienen kuniglichen gnaden unde des heiligen reichs weddersetzigen herbergete adder andere zulegunge thede, das die in dieselbin 15 ungnade achte unde obirachte komen unde fallen. dorvor ir uch billiche muchtet huten unde vorwaren, swere penen unde großen unrad, der uch dorvone entstehin mochte, zu vermiden. unde ist noch doruf unser gutdunken rad unde meinunge, das ir die Juden bi uch ernstlichen doran haldet, sich noch uß solichen achte und obirachte unde ungnaden zu werken unde die nicht also geringe zu achten, sundern sich mit denselbin unsers hern des koniges dienern umbe solliche sture des dritten pfenniges gutlichen 20 zu vertragen. doran tut ir uns bisundern wole zu danke. wi aber des also nicht gesche, konden wir nicht gelaßen, nochdem wir sienen kuniglichen gnaden unde deme heiligen riche als ein kurfurste gewant unde sunderlichen ouch zu der sture gesatz sind 2, sundern musten in allen unseren landen sloßen steten unde gebieten bestellen unde gebiten, das zu denselbin Juden uch unde den uwern zu libe unde gute noch geborniß ernstlich gedocht wurde. wir sehn adder vele lieber, nochdem ir mit uns in vor- 25 schribunge sitzet, das eins sollichen nicht dorfte nod geschen. dorumbe wisset uch vor swerer ungnade unde großerm unrate zu vorwaren, uch selbin zu nutze unde fromen. dann wi uch anders schade adder unrat davon sulde entstehin, were uns ie nicht lieb. uwere beschrebin antwurte. gigebin zu Liptzk am montage noch Martini anno domini etc. 40 secundo. 1442 Nov. 12 11449) 303. Mühlhausen an K. Friedrich: erinnnert auf seine Mahnung, die Juden zur Zah-30 Nov. 12 lung des dritten Pfennigs anzuhalten, an die der Stadt verliehenen Privilegien und bittet, sie dabei zu belassen. [1442 Nov. 12 [Mühlhausen]. A aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 255a cop. chart. coaeva. C coll. ebenda fol. 250b conc. chart. Die auf S. 677 in Var.s erwähnte Nachschrift stammt 35 von einer anderen Hand, von der auch das Wort gehorsam im Schlußisatz des Briefes hinzugefügt ist. Die übrigen Korrekturen und Zusätze rühren von einer dritten Hand her, die mit dem Schreiber unserer Vorlage A identisch zu sein scheint. Brief und Nachschrift sind von dieser dritten Hand durchgestrichen. Man vergleiche das S. 672 Anm. 2 Gesagte. 40 Unsern undertenigen willigen bereiden unde phlichtigen dinst zuvor. hochgeborner unde allerdurchluchtigiste furste unde herre. allergnedigiste liebir herre. nochdeme als uwer konigliche gnade uns€ von unser Judisheit wegen geschreben had b, uwern koninglichen gnaden noch entphaunge uwerer koninglichen kronen erunge unde sture zu thuen, unde d des di gestrengen ern Lehnharden ° von Velsegker€ ritter unde ern 5 Hein- 45 richen Herwart, uwere dienere, bi uns geschicket, mit unser Judisheit von des dritten a) uns — wegen ist in C Randkorrektur für unsire Juden geheißet unde uns dorumbe. b) C habt. c) der Passus uwern — zu thuen steht in A über dem Briefe; er ist laut Verweisungszeichen hier einzufügen. d) unde — obir- komen ist in C Randkorrektur für unde dorumbe gein Franckenfurt bi uwere gnade zu kommen, sich med uch adder den uwern, die uwere konningliche gnade dorzu schicken wirdet, guuglichen zu vortragen. e) C 50 Lehinharten. 1) C Velsecker. g) om. C. 1 Vgl. nr. 300. 2 Vgl. nr. 295.
Strana 677
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 677 11442] phenninges wegen zu obirkomen, unde begert von uns, die 2 Judisheit darzu zu halden etc., solliche uwere gebot unde beger habin wir als uwere unde des riches undertanen willig- lichen mit ganzem gehorsam gerne vernommen. unde beten uwere koninglichen gnade demutiglichen wissen, das wir in großen engisten unde velen anesetzen, die deme b riche unde uns von deß richs wegen von unseren nackeburn unde ummesessen jerlichen ent- stehin, unde bisundern umbe manchirleie vorhinderunge unsire frieheite unde privi- legien, der wir von alderme herkomen beide€ keisern unde koningen seliger gedechteniß begnod unde gefriet sind d, unde uwern koniglichen gnaden entlegen e, so das wir uch itzliche unsire gebrechen unde nothe nicht geclagen konnen noch vorkundigen, sundern 1o wir mußen uns eins sollichen med der hulfe gotis unde großer kost, so best wir konnen, ufhalden. dorumbe danne unser stad in großer schulde lange zit gewest ist unde noch iß, so das wir mit aller unser macht ein solliches jerlichen kume mogen entrichten f. ein solliches danne uwere vorfarn beide keisere 5 unde koninge anegesehn habin unde unsire stad erlichen unde herlichen begnodh unde gefriet habin mit aller zugehorunge, die un- 15 sire stad gehabin mag, unde bisundern uns zugeeigent die Juden mit libe unde mit gude, die bi uns wonen, so das da das riche noch sust nimant keine gerechtigkeit anehabin sal danne wir unde unsere stad von deß richs wegen, nochdeme disse keginwertig unsire worhaftigen boten 1 ware copien unde k instrumenta der vorsigilten bullen unde privi- legien, die wir von deme heiligen Romschen riche lange zit gehad unde noch habin, bewisen1 unde vorlegen sullen, ab des nod wirdet. solliche privilegia unde bullen uns uwere konigliche gnade am nesten zu Franckefurt ouch confirmiret vornuwetm unde n bestetiget had °, alsP wir uwern gnaden des ouch ein war instrument mitsenden. deß wir danne 1 uwern koniglichen gnaden einfeldiglichen r danken. ouch s beten wir uwere koniglichen gnade einfeldiglichen t wissen, das wir € unde unsire stad in korzen ziden 25 großen unvorwintlichen schaden genommen hadw, beide * von brande unde 1 nedderlage. des wir furder in große beswerunge unser stad burden zu tragen kommen sind, nemlichen das unsire stad uf ein mal mer wenn halb unde die beste macht vorbrante unde dornoch swer- lichen dornederlegen. hirumbe so beten wir uwere z koninglichen gnade, allergnedigister aa lieber herre, demutiglichen, ir wullet uns bi sollichen privilegien unde frieheiten bb bliben 3o laßen, der c wir danne vor langen geziden von keisern unde konningen seliger gedechteniße uwern vorfarn med begnod unde gefriet sind dd unde ir uns die ouch vornuwet€e undeff be- stetigetss had, als obin geruret ist, unde uns dorzu vorteidingen unde behalden, wo wir deß bedorfen, nochdeme das uwern konninglichen gnaden wole zemet. das wullen wir umbe uwere konniglichen gnade unde das heilige Romsche rich mit ganzem hh gehorsam, willigen under- 35 tanen unde i steten kk dinste alle zit gerne vordinen. datum"l secunda post Martini. 20 Nov. 12 [ 1442] Nov. 12 40 45 50 a) C si statt die Judisheit. b) deme — wegen ist in C Randkorrektur für uns. c) C konningen unde keisern seliges gedechteniß statt beide — gedechteniß. d) in C durchgestrichen. e) C add. sind. f) C usgerichten. g) C konninge unde keisere seliges gedechteniß statt keisere unde koninge. h) in C folgt durchgestrichen habin; die Worte unde gefriet habin fehlen. i) unsire — ware ist in C unter dem Briefe nachgetragen mit ent- sprechenden Verweisungszeichen. k) unde instrumenta ist in C am Rande hinzugefügt. I) bewisen — wirdet desgleichen. m) C vormuwet. n) A wiederholt unde. 0) om. C. p) als — mitsenden ist in C am Rande hin- zuyefügt. q) om. C. r) C demutiglichen. s) der Passus ouch — dornederlegen bezw. enthalten [€gl. Var. yl steht in AC unter dem Briefe; in A ist er laut Verweisungszeichen hier einzufügen; in C war er als Nachschrift gedacht, da die Verieisungszeichen fehlen. t) C demutiglichen. u) C om. wir unde. v) C jaren. W) C habin. x) om. C. y) statt unde — dornederlegen heifft es in C: zu zwen malen, nemlichen das unsire stad ein mal mer wenn halb abebrante unde zu deme andern male wole ein fertel. unde ouch großen schaden binnen des an nedderlage genommen haben, so das wir gar swerlichen uns enthalden. z) C wiederholt uwere. aa) C om. allergnedigister — herre. bb) in C folgt durchgestrichen die ir uns dann selbin bestetiget habt, ouch ; dafür sollte laut Verweisungszeichen schon hier der in A erst nach laßen folgende Passus do wir danne — geruret ist eingefügt werden; dieser Passus stell unter dem Briefe. cc) C do. dd) C add. unde die gnade unde frie- heite also bisenher gebrocht habin. ee) A vormuwet. ff) C unde uns di von uwern gnaden ouch bestetiget [C bestiget] sind stalt unde — bestetiget had; der ganze Passus unde uns — geruret ist ist in C Korrektur für unde uns die uwere gnade am nesten zu Franckenfurt ouch bestetiget und vornuwet had. sollicher con- firmacien wir uwern gnaden ein ware instrument senden. gg) A testetiget. hh) om. C. ii) om. C. kk) C stetem. Il) C om. datum — Martini. 55 1 Vgl. nr. 304.
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 677 11442] phenninges wegen zu obirkomen, unde begert von uns, die 2 Judisheit darzu zu halden etc., solliche uwere gebot unde beger habin wir als uwere unde des riches undertanen willig- lichen mit ganzem gehorsam gerne vernommen. unde beten uwere koninglichen gnade demutiglichen wissen, das wir in großen engisten unde velen anesetzen, die deme b riche unde uns von deß richs wegen von unseren nackeburn unde ummesessen jerlichen ent- stehin, unde bisundern umbe manchirleie vorhinderunge unsire frieheite unde privi- legien, der wir von alderme herkomen beide€ keisern unde koningen seliger gedechteniß begnod unde gefriet sind d, unde uwern koniglichen gnaden entlegen e, so das wir uch itzliche unsire gebrechen unde nothe nicht geclagen konnen noch vorkundigen, sundern 1o wir mußen uns eins sollichen med der hulfe gotis unde großer kost, so best wir konnen, ufhalden. dorumbe danne unser stad in großer schulde lange zit gewest ist unde noch iß, so das wir mit aller unser macht ein solliches jerlichen kume mogen entrichten f. ein solliches danne uwere vorfarn beide keisere 5 unde koninge anegesehn habin unde unsire stad erlichen unde herlichen begnodh unde gefriet habin mit aller zugehorunge, die un- 15 sire stad gehabin mag, unde bisundern uns zugeeigent die Juden mit libe unde mit gude, die bi uns wonen, so das da das riche noch sust nimant keine gerechtigkeit anehabin sal danne wir unde unsere stad von deß richs wegen, nochdeme disse keginwertig unsire worhaftigen boten 1 ware copien unde k instrumenta der vorsigilten bullen unde privi- legien, die wir von deme heiligen Romschen riche lange zit gehad unde noch habin, bewisen1 unde vorlegen sullen, ab des nod wirdet. solliche privilegia unde bullen uns uwere konigliche gnade am nesten zu Franckefurt ouch confirmiret vornuwetm unde n bestetiget had °, alsP wir uwern gnaden des ouch ein war instrument mitsenden. deß wir danne 1 uwern koniglichen gnaden einfeldiglichen r danken. ouch s beten wir uwere koniglichen gnade einfeldiglichen t wissen, das wir € unde unsire stad in korzen ziden 25 großen unvorwintlichen schaden genommen hadw, beide * von brande unde 1 nedderlage. des wir furder in große beswerunge unser stad burden zu tragen kommen sind, nemlichen das unsire stad uf ein mal mer wenn halb unde die beste macht vorbrante unde dornoch swer- lichen dornederlegen. hirumbe so beten wir uwere z koninglichen gnade, allergnedigister aa lieber herre, demutiglichen, ir wullet uns bi sollichen privilegien unde frieheiten bb bliben 3o laßen, der c wir danne vor langen geziden von keisern unde konningen seliger gedechteniße uwern vorfarn med begnod unde gefriet sind dd unde ir uns die ouch vornuwet€e undeff be- stetigetss had, als obin geruret ist, unde uns dorzu vorteidingen unde behalden, wo wir deß bedorfen, nochdeme das uwern konninglichen gnaden wole zemet. das wullen wir umbe uwere konniglichen gnade unde das heilige Romsche rich mit ganzem hh gehorsam, willigen under- 35 tanen unde i steten kk dinste alle zit gerne vordinen. datum"l secunda post Martini. 20 Nov. 12 [ 1442] Nov. 12 40 45 50 a) C si statt die Judisheit. b) deme — wegen ist in C Randkorrektur für uns. c) C konningen unde keisern seliges gedechteniß statt beide — gedechteniß. d) in C durchgestrichen. e) C add. sind. f) C usgerichten. g) C konninge unde keisere seliges gedechteniß statt keisere unde koninge. h) in C folgt durchgestrichen habin; die Worte unde gefriet habin fehlen. i) unsire — ware ist in C unter dem Briefe nachgetragen mit ent- sprechenden Verweisungszeichen. k) unde instrumenta ist in C am Rande hinzugefügt. I) bewisen — wirdet desgleichen. m) C vormuwet. n) A wiederholt unde. 0) om. C. p) als — mitsenden ist in C am Rande hin- zuyefügt. q) om. C. r) C demutiglichen. s) der Passus ouch — dornederlegen bezw. enthalten [€gl. Var. yl steht in AC unter dem Briefe; in A ist er laut Verweisungszeichen hier einzufügen; in C war er als Nachschrift gedacht, da die Verieisungszeichen fehlen. t) C demutiglichen. u) C om. wir unde. v) C jaren. W) C habin. x) om. C. y) statt unde — dornederlegen heifft es in C: zu zwen malen, nemlichen das unsire stad ein mal mer wenn halb abebrante unde zu deme andern male wole ein fertel. unde ouch großen schaden binnen des an nedderlage genommen haben, so das wir gar swerlichen uns enthalden. z) C wiederholt uwere. aa) C om. allergnedigister — herre. bb) in C folgt durchgestrichen die ir uns dann selbin bestetiget habt, ouch ; dafür sollte laut Verweisungszeichen schon hier der in A erst nach laßen folgende Passus do wir danne — geruret ist eingefügt werden; dieser Passus stell unter dem Briefe. cc) C do. dd) C add. unde die gnade unde frie- heite also bisenher gebrocht habin. ee) A vormuwet. ff) C unde uns di von uwern gnaden ouch bestetiget [C bestiget] sind stalt unde — bestetiget had; der ganze Passus unde uns — geruret ist ist in C Korrektur für unde uns die uwere gnade am nesten zu Franckenfurt ouch bestetiget und vornuwet had. sollicher con- firmacien wir uwern gnaden ein ware instrument senden. gg) A testetiget. hh) om. C. ii) om. C. kk) C stetem. Il) C om. datum — Martini. 55 1 Vgl. nr. 304.
Strana 678
678 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 Nov. 15) 304. Mühlhausen beglaubigt zwei gen. Priester, die es an den Römischen König sendet, und bittet jedermann, beiden mit Rat und Tat beizustehen. [1442 Nov. 151 Mühlhausen.] Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 254b cop. chart. coaeva. Wir ratismeistere unde rad der stad Molhusen bekennen in disseme uffin briefe vor allermellichem, der dissen brief sehit adder horet, das wir disse zwenene pristere unsire capilane zeigere disses briefes, bi namen er Mertin Alden-Molhusen unde ern Joccoffen Cleinsmiden, ußigefertiget unde gesant haben zu unserme allerngnedigistem hern deme Romschen konninge von unser unde unsire stad ge- schicke unde nod wegen, unsire bestes da zu prufen unde zu werbin. hirumbe so beten wir einen 10 iderman, das er denselbin pristern umbe unsern willen wulle gutlichen unde furderlichen sien in iren sachen unde darin geraten, wenn si ware botten sind. dorane geschiet uns wole zu danke unde wullen das, wo wir konnen, gerne vordinen. deß zu bekentheniße. 1442 305. Notar Hermann Kappel bezeugt die Appellation, die die Stadt Mühlhausen wegen Nov. 16 der über die Mühlhauser Juden infolge Verweigerung der Krönungssteuer verhängten 15 Acht an gen. Oberhäupter der Christenheit eingelegt hat. 1442 November 16 Erfurt. Aus Mühlhausen Stadt-A. Urkunden nr. 879 orig. membr. lit. pat. c. signeto notarii subtus apposito. In godiß namen amen. allirmenlich, der diß uffinbar instrument sehit lesit addir horit lesin, dem si wisßintlich, daß deßis jaris, alß man zalte unde schreib noch Cristi gebort unsirs herren vier- 20 zehinhundirt jare unde dornoch in dem zweiundevirzigistem jare, alse daz heilige gemeine concilium ist noch gewest in wesin in der stat Basil, in der fünften jarzal der indiccien, bi unsirs allirheiligisten in gode vadirs unde herren herren gezidin von godtß vorsichtikeit bobistis Eugenii deß vierdin in dem zwelften jare sines babistummes addir kronunge, am fritage noch sancti Briccii tage deß heiligen Nov. 16 bischofiß, der dû waß der sechszehinde tag deß mandiß, den man nennit zû latine november, deß 25 morginß frû vor mittage umme primezit addir nahe darbi, in der stat Erfforthe gelegin im lande zů Doringin Menczschiß bischthummes in dem cruczegange der stieftkerchen unsir lieben frawen daselbiß 1442 Das Schreiben steht im Kopialbuche zwischen Briefen des Mühlhauser Rats an Erfurt und an Frankfurt, die beide das Datum quinta post Martini [Nov. 15] haben; es wird also ebenso zu datieren sein. Der Brief des Rats an Frankfurt lautet: er sende die diesen Brief vorzeigenden zwei Priester und Kapläne zum Römischen König von unser stad geschicke unde notdorft wegen; da er höre, daß Frankfurt zwei Freunde im Gefolge des Königs habe, so bitte er, diesen zu schreiben, damit sie den beiden Kaplänen förderlich seien und ihnen raten, so sehr sie mögen; dat. under unserm secret Do. n. Martini [Nov. 15] anno etc. 42 (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4037 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr.; Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 255a cop. chart. coaeva). Am 16. November schrieb Mühlhausen an Konstanz: es schicke die diesen Brief vorzeigenden zwei Priester, Herrn Mertin Alden-Molhusen und Herrn Joccoffen Cleins- meden, zum Römischen König von unser unde unser stad notlichem geschicke unde sachen wegen ; es bitte, beiden behilflich zu sein, ihnen zu raten und ihnen Anweisung zu geben, damit sie ihren Auftrag aufs beste ausrichten könnten ; sollten beide Geld borgen, hundert oder anderthalbhundert Gulden, so werde es die Summe mit Dank unverzüglich bezahlen; dat. sexta post festum sancti Martini. (Ebenda fol. 255b cop. chart. coaeva.) — Die beiden Ge- sandten sprachen, scheint es, auf der Reise in Erfurt so vor. Dieses schrieb darauf dem Mühlhauser Rat am 4. Dezember: als euere Freunde nest bei uns gewesen sind und etliche Briefe und Appellation wegen der Juden bei uns gelassen haben, des haben wir furder irfarunge bi den doctoribus und irfarnde 35 des rechten bi uns darumb gehaid. Die haben uns unterwiesen, daß ihr mit solchen Briefen und Appellation im rechten nicht besten moget und di sache varlißin und darinne fellig werdet. Das wäre uns getreulich leid, da es eine gar großte Summe 40 Geldes kosten würde, um wieder aus der Reichs- acht zu kommen, wie ihr selbst wohl verstehen mögt. Darum dünkt uns geraten, daß ihr euch vor solchem großen Schaden zu bewahren sucht und vorsorgt, damit ihr nicht in die Reichsacht kommt. Dat. 45 under unserme secret uf dinstag Barbare virginis 42. (Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. S Fach 19 nr. 2: Schreiben des Rates der Stadt Erfurt fol. 5 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.) Den ganzen Inhalt dieses Briefes teilte Erfurt an dem-50 selben Tage Nordhausen mit unter Beifügung der Bitte, auch seinerseits an Mühlhausen zu schreiben und es zu warnen (Mühlhausen a. a. O. fol. 6 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.).
678 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442 Nov. 15) 304. Mühlhausen beglaubigt zwei gen. Priester, die es an den Römischen König sendet, und bittet jedermann, beiden mit Rat und Tat beizustehen. [1442 Nov. 151 Mühlhausen.] Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 254b cop. chart. coaeva. Wir ratismeistere unde rad der stad Molhusen bekennen in disseme uffin briefe vor allermellichem, der dissen brief sehit adder horet, das wir disse zwenene pristere unsire capilane zeigere disses briefes, bi namen er Mertin Alden-Molhusen unde ern Joccoffen Cleinsmiden, ußigefertiget unde gesant haben zu unserme allerngnedigistem hern deme Romschen konninge von unser unde unsire stad ge- schicke unde nod wegen, unsire bestes da zu prufen unde zu werbin. hirumbe so beten wir einen 10 iderman, das er denselbin pristern umbe unsern willen wulle gutlichen unde furderlichen sien in iren sachen unde darin geraten, wenn si ware botten sind. dorane geschiet uns wole zu danke unde wullen das, wo wir konnen, gerne vordinen. deß zu bekentheniße. 1442 305. Notar Hermann Kappel bezeugt die Appellation, die die Stadt Mühlhausen wegen Nov. 16 der über die Mühlhauser Juden infolge Verweigerung der Krönungssteuer verhängten 15 Acht an gen. Oberhäupter der Christenheit eingelegt hat. 1442 November 16 Erfurt. Aus Mühlhausen Stadt-A. Urkunden nr. 879 orig. membr. lit. pat. c. signeto notarii subtus apposito. In godiß namen amen. allirmenlich, der diß uffinbar instrument sehit lesit addir horit lesin, dem si wisßintlich, daß deßis jaris, alß man zalte unde schreib noch Cristi gebort unsirs herren vier- 20 zehinhundirt jare unde dornoch in dem zweiundevirzigistem jare, alse daz heilige gemeine concilium ist noch gewest in wesin in der stat Basil, in der fünften jarzal der indiccien, bi unsirs allirheiligisten in gode vadirs unde herren herren gezidin von godtß vorsichtikeit bobistis Eugenii deß vierdin in dem zwelften jare sines babistummes addir kronunge, am fritage noch sancti Briccii tage deß heiligen Nov. 16 bischofiß, der dû waß der sechszehinde tag deß mandiß, den man nennit zû latine november, deß 25 morginß frû vor mittage umme primezit addir nahe darbi, in der stat Erfforthe gelegin im lande zů Doringin Menczschiß bischthummes in dem cruczegange der stieftkerchen unsir lieben frawen daselbiß 1442 Das Schreiben steht im Kopialbuche zwischen Briefen des Mühlhauser Rats an Erfurt und an Frankfurt, die beide das Datum quinta post Martini [Nov. 15] haben; es wird also ebenso zu datieren sein. Der Brief des Rats an Frankfurt lautet: er sende die diesen Brief vorzeigenden zwei Priester und Kapläne zum Römischen König von unser stad geschicke unde notdorft wegen; da er höre, daß Frankfurt zwei Freunde im Gefolge des Königs habe, so bitte er, diesen zu schreiben, damit sie den beiden Kaplänen förderlich seien und ihnen raten, so sehr sie mögen; dat. under unserm secret Do. n. Martini [Nov. 15] anno etc. 42 (Frankfurt Stadt-A. Reichssachen-Akten nr. 4037 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr.; Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 255a cop. chart. coaeva). Am 16. November schrieb Mühlhausen an Konstanz: es schicke die diesen Brief vorzeigenden zwei Priester, Herrn Mertin Alden-Molhusen und Herrn Joccoffen Cleins- meden, zum Römischen König von unser unde unser stad notlichem geschicke unde sachen wegen ; es bitte, beiden behilflich zu sein, ihnen zu raten und ihnen Anweisung zu geben, damit sie ihren Auftrag aufs beste ausrichten könnten ; sollten beide Geld borgen, hundert oder anderthalbhundert Gulden, so werde es die Summe mit Dank unverzüglich bezahlen; dat. sexta post festum sancti Martini. (Ebenda fol. 255b cop. chart. coaeva.) — Die beiden Ge- sandten sprachen, scheint es, auf der Reise in Erfurt so vor. Dieses schrieb darauf dem Mühlhauser Rat am 4. Dezember: als euere Freunde nest bei uns gewesen sind und etliche Briefe und Appellation wegen der Juden bei uns gelassen haben, des haben wir furder irfarunge bi den doctoribus und irfarnde 35 des rechten bi uns darumb gehaid. Die haben uns unterwiesen, daß ihr mit solchen Briefen und Appellation im rechten nicht besten moget und di sache varlißin und darinne fellig werdet. Das wäre uns getreulich leid, da es eine gar großte Summe 40 Geldes kosten würde, um wieder aus der Reichs- acht zu kommen, wie ihr selbst wohl verstehen mögt. Darum dünkt uns geraten, daß ihr euch vor solchem großen Schaden zu bewahren sucht und vorsorgt, damit ihr nicht in die Reichsacht kommt. Dat. 45 under unserme secret uf dinstag Barbare virginis 42. (Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. S Fach 19 nr. 2: Schreiben des Rates der Stadt Erfurt fol. 5 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.) Den ganzen Inhalt dieses Briefes teilte Erfurt an dem-50 selben Tage Nordhausen mit unter Beifügung der Bitte, auch seinerseits an Mühlhausen zu schreiben und es zu warnen (Mühlhausen a. a. O. fol. 6 orig. membr. lit. clausa c. sig. in v. impr. del.).
Strana 679
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 679 gelegin innewendig der müren, in keginwertikeit mineß uffinbaren schribers von keisirlichir gewalt unde ersamer gezugin hirnach geschreben, irschein stunt unde waß lipplich in siner eigintlichin personen der werdigir er Johans Isinhart baccalarius in geistlichen rechtin obirschriber muntbar formunde vor- stendir syndicus unde procurator deß heiligin richs stat Molhusen oûch gelegin in dem iczûnt genantem 5 lande zû Doringin unde Menezschirß bischthummes, unde derselbigir er Johann Isinhart also ein ge- sacztir formunde unde vorstendir syndicus unde procurator der ersamen wisin lude radißmeistere radiß rethe borgere unde inwonere der ganzin gemeine. Cristin unde Jodin, doselbiß zû Molhusin, daß dann mir iczûnt genantem unde nochgeschreben uffinborem schribere wol wisßintlich ist, hatte in sinen handen ettißliche papiriß-zediln einer berufünge zû dutisch geschreben. derselben zediln inhalt unde 10 saczûnge er also ein formunde in formundeschaft wise unde namen der egenanten siner herren unde partie von worte zü worten anefing und laß biß an daß ende. dor ingesloßen er provocirte appellirte, er berief besaczte interponirte unde protestirte, er bat vorderte unde hiesch aposteln, er requirirte vormeldte geborte füertet unde besloeß, alß dann derselben genanten berüfunge zedeln inhalt und saczunge voriûdit klerlich unde genzlichir ußdrügkit unde wisit. diß ist nû der inhalt unde saczunge 15 der vorbenanten berüfunge-zedeln von worte zu worten in moße unde forme, alß dann hirnoch be- schreben stehit unde volgit: Nochdem alle beide rechte geistlich unde wertlich in iren saczungin inhaldin, daß umme be- swerunge unrechtiß unde ungerichtiß willen berüfunge unde orteile strafunge zu hulfe unde troste den, di beswerit unde vorunrechtigit werdin, gefundin sint, hirumme ist, daß ich Johannes Isinhart syndicus 20 unde formunde in formundeschaft namen unde wise der ratißmeistere deß rathiß der rethe borgere unde gemeinde der stat Molhusin, gemeinlich Cristen unde Joden, vor sie unde irer einen igslichen bisündern in willen mûte unde meinunge zû berufin an den allirdorchluchtigistin hochgebornen forsten unde herren hern Frederichen Romischen konnig, unsern allirgnedigisten liebisten herren, an daß heilige Romische rich addir daß heilige concilium zu Basil addir daß heilige gemeine zukûmftige ycomenicum 25 (addir wi man daß nennit addir nennen wirdit) concilium addir an den allirheilgistin in gode vadir unde herren unsern herren Eugenium von godiß vorsichtikeit bobist den vierden addir an den bobist, den die heilige Cristinheyt heldit addir halden wirdit, so daß allirbest addir trefflichst von rechte sin sal unde mag, spreche vorkûndige unde gebe vôr, vorzelin unde sagen vor uch uffinbarem schribere unde gezugen, di hir keginwerdig sint, daß di gestrengin unde vestin er Lehinharte von Velßegke rittir, 30 Heynrich Herwarthe, die sich nennen machtboten deß obgenanten unsers allirgnedigistin herren hern Frederichs Romischen konnigiß, unde er Heynrich Phlug rittir unde Hans von Maltiß von bisundir vordir entfelunge wegin, alß sie sagin, deß hochgebornen irluchten forsten unde herren hern Frederichs herzogin zû Sachsin lantgrafin in Doringin unde marggrafin zu Misßin, unsers lieben gnedigen herren, deme daß ouch von dem genanten unserm allirgnedigistem herren hern Frederichen Romischen konnige, 35 alß sie vôrgeben, entfolin sin sal (dorobir dann sie sollichir entfelunge briefe, doruf sie sich geben unde meinen ir etliß zü haben unde gethan sollen sin von dem egenanten unserm allirgnedigistem herren deme Romischen konnige unde unserme gnedigen herren deme herzogen fordir gethan unde be- folen, alse sie sich annemen, den egenanten minen herren der stat Molhusin semptlich addir bisundern noch ni sehen wisin lesin addir horen lesin wolden laßin addir sie der wisir gemacht haben, wiwol daß 40 billich were gewest unde in rechte sich also geborit hette), dann widdir friheite gnade briefe hant- festin unde privilegia, di minen hern der egenanten stat Molhusin ratißmeistirn rathe rethen borgern inwonern, Cristin unde Jodin, gemeinlichen semptlich unde bisündern von kongen unde keisern seligiß gedechtenißis gnedigliehen gegeben unde gethan, ouch widdir gnade alde herkommen gewonheit, der anbeginne iczûnt lebinde nimant gedenkit (in den unde darvon miner herren der stat egenanten die 45 Jodin doselbist eigin sint unde die egenanten von Molhusin haben proscribirt vorjerit unde unvorbruch- lich zerbracht, daß sie sû schaczen mochten unde mogin zû irer stat notdorft unde nimant andirs, wan in daß ebint unde bequeme waß, darbi sie dann Romische konnige unde keisere seligiß gedechtenißis gnediglichen haben laßin bliben, unde wiwol ettißliche Romische konge unde keisere seligiß gedechtenißis addir ire bodin dorch sie gesant addir darzů von in gewisit schaczunge erunge unde stüre von der 50 andern Jodischeyt ußewendig der stat Molhusin gesesßin ufgenommen unde ufgehaben hann, idoch haben dieselben Romischen konge unde keisere diselben stat Molhusin bi den vorgenanten gewonheiden gnediglichen behalden unde laßin bliben bi aldem herkomen umme getruwiß dinstiß willen, daß sie kegen dem heiligen Romschin riche irzeigit unde gethan haben unde thun mogen; hirumme haben Romsche konge unde keisere in den geziden, alse soliche erunge unde sture von den egenanten Joden 55 zů Molhusin geheischit ist, daß widdirrüfen vornichtigit unde in klaren schriften mit konglichin unde keisirlichin decretin unde ingesegiln vestiglichin vorsegilt genzlich abegethan unde dieselbigen Jodischeyt zů Molhusin umme soliche erûnge und stûre ungefordirt unde unbedrangit gelaßin), unde wann oûch iczûnt unsir allirgnedigistir herre der Romischir kong obgenant in dißem geinwerdigen jare noch siner kronunge mit siner bestetigunge undir ingesegil siner konglichir majestat soliche der von Molhusin 60 egenant privilegia unde andire alde herkomende friheide unde gewônde bestetigit unde bekreftigit 86 1442 Nov. 16 Deutsche Reichstags-Akten XVI.
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 679 gelegin innewendig der müren, in keginwertikeit mineß uffinbaren schribers von keisirlichir gewalt unde ersamer gezugin hirnach geschreben, irschein stunt unde waß lipplich in siner eigintlichin personen der werdigir er Johans Isinhart baccalarius in geistlichen rechtin obirschriber muntbar formunde vor- stendir syndicus unde procurator deß heiligin richs stat Molhusen oûch gelegin in dem iczûnt genantem 5 lande zû Doringin unde Menezschirß bischthummes, unde derselbigir er Johann Isinhart also ein ge- sacztir formunde unde vorstendir syndicus unde procurator der ersamen wisin lude radißmeistere radiß rethe borgere unde inwonere der ganzin gemeine. Cristin unde Jodin, doselbiß zû Molhusin, daß dann mir iczûnt genantem unde nochgeschreben uffinborem schribere wol wisßintlich ist, hatte in sinen handen ettißliche papiriß-zediln einer berufünge zû dutisch geschreben. derselben zediln inhalt unde 10 saczûnge er also ein formunde in formundeschaft wise unde namen der egenanten siner herren unde partie von worte zü worten anefing und laß biß an daß ende. dor ingesloßen er provocirte appellirte, er berief besaczte interponirte unde protestirte, er bat vorderte unde hiesch aposteln, er requirirte vormeldte geborte füertet unde besloeß, alß dann derselben genanten berüfunge zedeln inhalt und saczunge voriûdit klerlich unde genzlichir ußdrügkit unde wisit. diß ist nû der inhalt unde saczunge 15 der vorbenanten berüfunge-zedeln von worte zu worten in moße unde forme, alß dann hirnoch be- schreben stehit unde volgit: Nochdem alle beide rechte geistlich unde wertlich in iren saczungin inhaldin, daß umme be- swerunge unrechtiß unde ungerichtiß willen berüfunge unde orteile strafunge zu hulfe unde troste den, di beswerit unde vorunrechtigit werdin, gefundin sint, hirumme ist, daß ich Johannes Isinhart syndicus 20 unde formunde in formundeschaft namen unde wise der ratißmeistere deß rathiß der rethe borgere unde gemeinde der stat Molhusin, gemeinlich Cristen unde Joden, vor sie unde irer einen igslichen bisündern in willen mûte unde meinunge zû berufin an den allirdorchluchtigistin hochgebornen forsten unde herren hern Frederichen Romischen konnig, unsern allirgnedigisten liebisten herren, an daß heilige Romische rich addir daß heilige concilium zu Basil addir daß heilige gemeine zukûmftige ycomenicum 25 (addir wi man daß nennit addir nennen wirdit) concilium addir an den allirheilgistin in gode vadir unde herren unsern herren Eugenium von godiß vorsichtikeit bobist den vierden addir an den bobist, den die heilige Cristinheyt heldit addir halden wirdit, so daß allirbest addir trefflichst von rechte sin sal unde mag, spreche vorkûndige unde gebe vôr, vorzelin unde sagen vor uch uffinbarem schribere unde gezugen, di hir keginwerdig sint, daß di gestrengin unde vestin er Lehinharte von Velßegke rittir, 30 Heynrich Herwarthe, die sich nennen machtboten deß obgenanten unsers allirgnedigistin herren hern Frederichs Romischen konnigiß, unde er Heynrich Phlug rittir unde Hans von Maltiß von bisundir vordir entfelunge wegin, alß sie sagin, deß hochgebornen irluchten forsten unde herren hern Frederichs herzogin zû Sachsin lantgrafin in Doringin unde marggrafin zu Misßin, unsers lieben gnedigen herren, deme daß ouch von dem genanten unserm allirgnedigistem herren hern Frederichen Romischen konnige, 35 alß sie vôrgeben, entfolin sin sal (dorobir dann sie sollichir entfelunge briefe, doruf sie sich geben unde meinen ir etliß zü haben unde gethan sollen sin von dem egenanten unserm allirgnedigistem herren deme Romischen konnige unde unserme gnedigen herren deme herzogen fordir gethan unde be- folen, alse sie sich annemen, den egenanten minen herren der stat Molhusin semptlich addir bisundern noch ni sehen wisin lesin addir horen lesin wolden laßin addir sie der wisir gemacht haben, wiwol daß 40 billich were gewest unde in rechte sich also geborit hette), dann widdir friheite gnade briefe hant- festin unde privilegia, di minen hern der egenanten stat Molhusin ratißmeistirn rathe rethen borgern inwonern, Cristin unde Jodin, gemeinlichen semptlich unde bisündern von kongen unde keisern seligiß gedechtenißis gnedigliehen gegeben unde gethan, ouch widdir gnade alde herkommen gewonheit, der anbeginne iczûnt lebinde nimant gedenkit (in den unde darvon miner herren der stat egenanten die 45 Jodin doselbist eigin sint unde die egenanten von Molhusin haben proscribirt vorjerit unde unvorbruch- lich zerbracht, daß sie sû schaczen mochten unde mogin zû irer stat notdorft unde nimant andirs, wan in daß ebint unde bequeme waß, darbi sie dann Romische konnige unde keisere seligiß gedechtenißis gnediglichen haben laßin bliben, unde wiwol ettißliche Romische konge unde keisere seligiß gedechtenißis addir ire bodin dorch sie gesant addir darzů von in gewisit schaczunge erunge unde stüre von der 50 andern Jodischeyt ußewendig der stat Molhusin gesesßin ufgenommen unde ufgehaben hann, idoch haben dieselben Romischen konge unde keisere diselben stat Molhusin bi den vorgenanten gewonheiden gnediglichen behalden unde laßin bliben bi aldem herkomen umme getruwiß dinstiß willen, daß sie kegen dem heiligen Romschin riche irzeigit unde gethan haben unde thun mogen; hirumme haben Romsche konge unde keisere in den geziden, alse soliche erunge unde sture von den egenanten Joden 55 zů Molhusin geheischit ist, daß widdirrüfen vornichtigit unde in klaren schriften mit konglichin unde keisirlichin decretin unde ingesegiln vestiglichin vorsegilt genzlich abegethan unde dieselbigen Jodischeyt zů Molhusin umme soliche erûnge und stûre ungefordirt unde unbedrangit gelaßin), unde wann oûch iczûnt unsir allirgnedigistir herre der Romischir kong obgenant in dißem geinwerdigen jare noch siner kronunge mit siner bestetigunge undir ingesegil siner konglichir majestat soliche der von Molhusin 60 egenant privilegia unde andire alde herkomende friheide unde gewônde bestetigit unde bekreftigit 86 1442 Nov. 16 Deutsche Reichstags-Akten XVI.
Strana 680
680 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Nov. 16 gnediglichin unde vornůwit hat 1, daß dann der obgenanten gewonheide ein ist, widdir solche dann alde herkomende gewônde friheide unde gnade a die obgenanten, die sich nennen machtbodin, mit den, di in zûgefûgit sint, alß sie sagin, von der Jodischeyt zů Molhusin di stüre unde erunge deß dritten phennigis, die sie sollen phlichtig sin dem obgenanten unserme allirgnedigistin herren dem Romschin konge, von, also sie sagen, Romischir etc. entfelunge wegin (wiwol dem genanten unserme allir� 5 gnedigisteme herren deme Romschen konge solche privilegia friheide alde gewônde unde herkomen von in unvorkündigit sint bleben), unde darnoch ane rat unde vordir derholünge an dem genanten unserm allirgnedigisten herren dem Romschin konge mit unrechte vollinfaren unde vorsnellichin beswerit ge- heischit unde gefordirt hann unde darumme miner egenanten herren der stat Molhusen Jodischeyt semptlich unde bisûndern unde oûch nemelich in die achte gethan unde uß dem frede in den unfrede 10 gesaczt sollen habe2, alß sie unde ich zehin tage noch nicht vorgangin von ettißlichen flôgredin unde wildir sage in die lüft gesprochen vornomen haben. darmidde unde darvon di ratißmeistere rath rethe ratißmanne borgere inwonere unde die gemeinde doselbist zů Molhusin, Cristin unde Jodin, di dann alle gefriet sint in vorgerûrter maße (unde derselbigen friheite privilegia inhaldünge unde worte zû bestetigünge unde bekreftigünge disßir berüfünge unde oûch nicht andirß ich midde hirin zihen be- 15 slißin seczin unde gezogin vorslosßtin unde gesaczt haben wil), beswerit bedrangit unde vorunrechtit sint unde mochtin vordir beswerit bedrangit unde vorunrechtigit werdin. hirumme ich vorgenantir Johannes Isinhart syndicus unde procurator formunde in formundeschaft wise unde namen der ratiß- meistere deß ratiß der rethe borgere inwonere unde gemeinde, Cristin unde Jodin, der vorgenanten stat Molhusin vor sie, vor irer einen igslichen bistndern unde vor alle di, die dißir berüfunge bibestendig 20 sint addir sin wollen unde hirnoch bibestendig werden, thun ich disße berufünge unde berûfe mich geinwerdiglichin in dißir schrift von den genanten ern Lenharte von Velßegke, Heynriche Herwarten, ern Heynriche Phluge unde Hanse von Maltiß, die sich nennen machtbodin etc., also vor gerûrt ist, von iren briefin gebotin der achte, ab sie also zû nennen sint, befelunge macht gerichte unde Irer volleist unde nochvolgunge, ouch umme unde von allen unrechten beswerungin ungerichtin unde artikiln, 25 also vor geschreben stehit, unde von irem igslichin bisündern, oûch von allem unrechte beswerungen bedrenkeniße unde ansacze, di man in uß unde von den vorgenanten redin sachen unde stügkin zihin kisen addir erkennen mag in zůkůmftigen geziden, an den vorgenanten allirdorchluchtigisten forsten unde herren hern Frederichin Romschin kong, das heilige Romsche rich addir an daß heilige con- cilium zů Basil addir daß zůkůmftige ycomenicum (addir wi man daß nennit addir nennen sal) gemeine 30 concilium addir an unsern allirheilgistin in gode vadir unde herren herren von gotlichir vorsichtikeit babisten Eugenium den vierdin addir an den bobist, den di heilige Cristinheyt ufnemmit heldit addir halden wirdit ufrichtiglichin, addir an den unde dohene, do sich daß im rechtin unde noch gelegelichin dingin geziden stedin unde sachen also gebôrit zû berufin unde appelliren, unde heische deß mit rechtem fliße zûm ersten zům andern unde zum dritten malen dißir berûfunge aposteln, ab imant si, der sie geben 35 wolle addir solle, unde besûndern bezugliche briefe unde aposteln von uch uffinbarem schribere, unde gebin seczin unde befelen mich unde die genanten ratißmeistere rath rethe die gemeinde der stat Mol- husin egenant, sie ire borgere inwonere, Cristin unde Jodin, unde alle di, die disßir appellacien unde berûfünge bibestendig sint addir noch bibestendig werdin, unde min irer unde irerß igslichiß bisundern lip gûd unde ere unde recht, unde ich werfin stellin unde seczin sie alle in unde undir beschûcz be-40 schermunge unde beschûr deß genanten allirdorchluchtigistin forsten unde herren unsers allirgnedigisten lieben herren herren Frederichiß Romschin kongiß, des heiligin Romschin richiß, deß heiligen concilii zu Basil, der heiligen Cristinlichin kerchin addir deß heiligen gemeinen zukûmftigen concilii, wann addir wo daß wirdit (wi man daß nennen sal addir nennit) addir unsirs allirheiligisten in gode vadirs deß bobistis Eugenii deß vierdin egenant addir deß babistis, den di heilige Cristinheyt ufnemmit heldit 45 addir halden wirdit, unde vorkûndige besecze vormelde unde protestire, daß ich von dißir berûfünge nicht tretin springen addir gehin wil, ab ich in moßin, also obin gerûrt ist, fordir berûfunge tede addir thûn worde, sûndern diße mit ihener unde ihene mit dißir sterken bekreftigen rechtfertigen unde der gebruchin, oûch soliche appellacien unde berûfünge meren minnern abe- unde zûseczin emendiren corrigiren unde andirn, wann wo unde wie digke deß not ist unde wirdit, alse daß ein wise unde loûft 50 ist, unde daß ich diße berüfunge unde appellacien moge vorkündigin addir vorkundigin laßin noch rechte unde gewonheit deme den addir ihenen, also sich daß geborit, unde heischin von uch uffinborem schribere, daß ir deß hirobir machit uffinbare instrumenta zû dutisch eins addir mehir unde also vil unde digke, so deß not ist addir wirdit, zü orkünde unde mererme gloubin unde vorklerunge solichiß undirsacziß dißir berûfünge unde appellacien in der bestin forme unde wise, all sich daß geborit unde 55 ir vormogit. a) im orig. folgt haben, das offenbar zu tilgen ist, da weiter unten (Z. 9) ein von daß (S. 679 Z. 29) abhängiges hann folgt. Vgl. nr. 296. 2 Vgl. nr. 300.
680 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Nov. 16 gnediglichin unde vornůwit hat 1, daß dann der obgenanten gewonheide ein ist, widdir solche dann alde herkomende gewônde friheide unde gnade a die obgenanten, die sich nennen machtbodin, mit den, di in zûgefûgit sint, alß sie sagin, von der Jodischeyt zů Molhusin di stüre unde erunge deß dritten phennigis, die sie sollen phlichtig sin dem obgenanten unserme allirgnedigistin herren dem Romschin konge, von, also sie sagen, Romischir etc. entfelunge wegin (wiwol dem genanten unserme allir� 5 gnedigisteme herren deme Romschen konge solche privilegia friheide alde gewônde unde herkomen von in unvorkündigit sint bleben), unde darnoch ane rat unde vordir derholünge an dem genanten unserm allirgnedigisten herren dem Romschin konge mit unrechte vollinfaren unde vorsnellichin beswerit ge- heischit unde gefordirt hann unde darumme miner egenanten herren der stat Molhusen Jodischeyt semptlich unde bisûndern unde oûch nemelich in die achte gethan unde uß dem frede in den unfrede 10 gesaczt sollen habe2, alß sie unde ich zehin tage noch nicht vorgangin von ettißlichen flôgredin unde wildir sage in die lüft gesprochen vornomen haben. darmidde unde darvon di ratißmeistere rath rethe ratißmanne borgere inwonere unde die gemeinde doselbist zů Molhusin, Cristin unde Jodin, di dann alle gefriet sint in vorgerûrter maße (unde derselbigen friheite privilegia inhaldünge unde worte zû bestetigünge unde bekreftigünge disßir berüfünge unde oûch nicht andirß ich midde hirin zihen be- 15 slißin seczin unde gezogin vorslosßtin unde gesaczt haben wil), beswerit bedrangit unde vorunrechtit sint unde mochtin vordir beswerit bedrangit unde vorunrechtigit werdin. hirumme ich vorgenantir Johannes Isinhart syndicus unde procurator formunde in formundeschaft wise unde namen der ratiß- meistere deß ratiß der rethe borgere inwonere unde gemeinde, Cristin unde Jodin, der vorgenanten stat Molhusin vor sie, vor irer einen igslichen bistndern unde vor alle di, die dißir berüfunge bibestendig 20 sint addir sin wollen unde hirnoch bibestendig werden, thun ich disße berufünge unde berûfe mich geinwerdiglichin in dißir schrift von den genanten ern Lenharte von Velßegke, Heynriche Herwarten, ern Heynriche Phluge unde Hanse von Maltiß, die sich nennen machtbodin etc., also vor gerûrt ist, von iren briefin gebotin der achte, ab sie also zû nennen sint, befelunge macht gerichte unde Irer volleist unde nochvolgunge, ouch umme unde von allen unrechten beswerungin ungerichtin unde artikiln, 25 also vor geschreben stehit, unde von irem igslichin bisündern, oûch von allem unrechte beswerungen bedrenkeniße unde ansacze, di man in uß unde von den vorgenanten redin sachen unde stügkin zihin kisen addir erkennen mag in zůkůmftigen geziden, an den vorgenanten allirdorchluchtigisten forsten unde herren hern Frederichin Romschin kong, das heilige Romsche rich addir an daß heilige con- cilium zů Basil addir daß zůkůmftige ycomenicum (addir wi man daß nennit addir nennen sal) gemeine 30 concilium addir an unsern allirheilgistin in gode vadir unde herren herren von gotlichir vorsichtikeit babisten Eugenium den vierdin addir an den bobist, den di heilige Cristinheyt ufnemmit heldit addir halden wirdit ufrichtiglichin, addir an den unde dohene, do sich daß im rechtin unde noch gelegelichin dingin geziden stedin unde sachen also gebôrit zû berufin unde appelliren, unde heische deß mit rechtem fliße zûm ersten zům andern unde zum dritten malen dißir berûfunge aposteln, ab imant si, der sie geben 35 wolle addir solle, unde besûndern bezugliche briefe unde aposteln von uch uffinbarem schribere, unde gebin seczin unde befelen mich unde die genanten ratißmeistere rath rethe die gemeinde der stat Mol- husin egenant, sie ire borgere inwonere, Cristin unde Jodin, unde alle di, die disßir appellacien unde berûfünge bibestendig sint addir noch bibestendig werdin, unde min irer unde irerß igslichiß bisundern lip gûd unde ere unde recht, unde ich werfin stellin unde seczin sie alle in unde undir beschûcz be-40 schermunge unde beschûr deß genanten allirdorchluchtigistin forsten unde herren unsers allirgnedigisten lieben herren herren Frederichiß Romschin kongiß, des heiligin Romschin richiß, deß heiligen concilii zu Basil, der heiligen Cristinlichin kerchin addir deß heiligen gemeinen zukûmftigen concilii, wann addir wo daß wirdit (wi man daß nennen sal addir nennit) addir unsirs allirheiligisten in gode vadirs deß bobistis Eugenii deß vierdin egenant addir deß babistis, den di heilige Cristinheyt ufnemmit heldit 45 addir halden wirdit, unde vorkûndige besecze vormelde unde protestire, daß ich von dißir berûfünge nicht tretin springen addir gehin wil, ab ich in moßin, also obin gerûrt ist, fordir berûfunge tede addir thûn worde, sûndern diße mit ihener unde ihene mit dißir sterken bekreftigen rechtfertigen unde der gebruchin, oûch soliche appellacien unde berûfünge meren minnern abe- unde zûseczin emendiren corrigiren unde andirn, wann wo unde wie digke deß not ist unde wirdit, alse daß ein wise unde loûft 50 ist, unde daß ich diße berüfunge unde appellacien moge vorkündigin addir vorkundigin laßin noch rechte unde gewonheit deme den addir ihenen, also sich daß geborit, unde heischin von uch uffinborem schribere, daß ir deß hirobir machit uffinbare instrumenta zû dutisch eins addir mehir unde also vil unde digke, so deß not ist addir wirdit, zü orkünde unde mererme gloubin unde vorklerunge solichiß undirsacziß dißir berûfünge unde appellacien in der bestin forme unde wise, all sich daß geborit unde 55 ir vormogit. a) im orig. folgt haben, das offenbar zu tilgen ist, da weiter unten (Z. 9) ein von daß (S. 679 Z. 29) abhängiges hann folgt. Vgl. nr. 296. 2 Vgl. nr. 300.
Strana 681
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 681 Disße a lesunge berûfûnge provocacie appellacie protestacie beseczunge befelûnge heischûnge 1442 vormeldunge unde gescheffede, also vor geschreben stehen, sint geschehin in vorgerürter wise unde maße vor mir Hermanno uffinbarem schribere unde gezugin hirnoch geschreben in dem jare indiccien babisthumme mande tage stunde unde stat, also vor geschreben ist, in geginwerdikeit der ersammen 5 manne ern Conradiß Hupphingiß pristirß, Brûnen Hakin clerikin, Hansis Kogiln unde Heynrichis Wolferammiß leigin deß ehegenanten Menczschirß bischthummiß gezugin darzû geheischit unde gebedin in gloûbin unde gezukeniße allir vor geschrebener rede stücke sache unde dingir. Unde ich Hermannus Cappil clerike Menczschirß bischthummes, ein uffinbarer von heiliger keisirlichir gewalt schriber unde notarius, dorumme daß ich solche lesûnge berufünge provocacien 10 appellacien beseczunge heischunge der aposteln befelunge vormeldunge forderunge unde alle andir dingir unde gescheffede in maßin, also vor geschreben stehit unde berürit ist, noch dem alse sie vor mir geschehin sint, gehôrt unde gesehen haben, oûch keginwerdig gewest bin mit den vorgenanten gezůgin, hirumme han ich diß uffinbar instrument in diße forme bracht, mit miner hant geschrebin, minen eigin- unde zünamen hirundinan gesaczt unde mit mime gewonlichin zeichin gemerke unde 15 signete vorzeichint zû gezukeniß unde gloüben allir vor geschrebener rede stugke puncter artikele unde dinger. Nov. 16 20 306. Mühlhausen an Hzg. Friedrich von Sachsen1: spricht auf sein zweites Schreiben wegen der Juden unter Hinweis auf die Freiheiten der Stadt und ihr Bündnis mit ihm die Erwartung auf seinen Schutz als Kurfürst aus; ist aber nötigenfalls zu gerichtlicher Entscheidung bereit. [1442] Nov. 20 [Mühlhausen]. 11442] Nov. 20 Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 255b�256a conc. chart. Hochgeborner irluchte furste unde herre. gnediger lieber herre, herre Friderich herzoge zu Sachsen. als ir uns aber umbe unsire Juden geschreben had, [im Folgenden wiederholt Mühlhausen 25 das ganze Schreiben des Herzogs vom 12. November 1442, unsere nr. 302], solliche uwere schrifte unde meinunge haben wir wole vorstanden unde danken des zuvorn uch uwers guden willen gutlichen. unde beten uwere gnade doruf gutlichen wissen, das wir uns dunken lassen, das unseren Juden an sollicher beswerunge unde achte gar ungutlichen unde vele zu korz geschi, sintdemmale das wir beide von keiseren unde konningen, unseren allerngnedigisten lieben hern seliger gedechteniß, unde von dem heiligen so Romschen riche erlichen unde herlichen gefriet unde begnod sind, als wir uwern gnaden ehir geschreben haben, unde undern andern unseren frieheiten unde gnaden [nun folgt dasselbe, was Mühlhausen dem Herzog am 22. Oktober, nr. 301, geschrieben hatte, oben S. 675 Z. 32 di wir bis Z. 37 macht haben]. deß wir danne von deme heiligen Romschen riche worhaftige bullen unde briefe haben, die uns danne am nesten zu Franckefurt unser allergnedigister herre der Romsche konnig vornuwet unde 35 bestetiget had, der ware copien unde instrumenta wir wullen vorlegen unde lesen laßen, wan des nod si. unde hoffen, das wir unde unsire Juden gein deme heiligen riche nicht wullen ungehorsam funden werden. hirumbe so beten wir uwere gnade dinstlichen, nochdem wir uch vormals ouch gebeten habin, ir wullet uns bi sollichen eheren frieheiten gnaden unde alden gewonden bliben laßen, do wir danne, als obin geschreben stehit, mit gefriet unde begnod sind, als sich das uch wole geboret unde zemet 40 noch vorschribunge unde bunteniß wegen, als wir mit uwern gnaden darane sitzen 2, unde ab uns adder die unseren pebin solliche frieheite, als wir vom riche haben, imant bedrangen adder beschedigen wulde, habin wir zu uwern gnaden ein ganz getruwen unde zuvorsicht, das ir das obir uns unde die unsern a) die Vorlage hat hier kein Alinea, hebt aber die ersten drei Worte durch größtere Schrift hervor. 1 Vom 20. November wird wohl auch der fol- 45 gende Brief Mühlhausens an Erfurt zu datieren sein: Herzog Frederich von Sachsen habe herte schrifte getan wegen der Steuer der Juden, wie die beiliegende Abschrift zeige; von solcher Beschwerung und Acht habe es von der Juden wegen rechtzeitige 50 Berufung an das Römische Reich eingelegt, um erkennen zu lassen, ob es nach Laut der Briefe, Bullen und Freiheiten, die es vom Reich habe, zur Entrichtung der Steuer verpflichtet sei; es bitte Erfurt um Fürbitte beim Herzog, damit er solche 55 Ungnade von der Stadt und den Ihrigen wende und sie pebin sollichen gebot unde berufunge nicht schädige oder schädigen lasse, wenn wir ie meinen, das wir vollenbiten unde vollenboten haben unde ir unser darinne zu erren unde rechte mechtig sien sullet (Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 256b conc. chart., zwischen einem Brief an Graf Heinrich von Hon- stein in die Elisabet [Nov. 19] und dem oben mit- geteilten an den Herzog stehend). Man vergleiche auch nr. 309. 2 Vgl. S. 676 Z. 25f. 86*
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 681 Disße a lesunge berûfûnge provocacie appellacie protestacie beseczunge befelûnge heischûnge 1442 vormeldunge unde gescheffede, also vor geschreben stehen, sint geschehin in vorgerürter wise unde maße vor mir Hermanno uffinbarem schribere unde gezugin hirnoch geschreben in dem jare indiccien babisthumme mande tage stunde unde stat, also vor geschreben ist, in geginwerdikeit der ersammen 5 manne ern Conradiß Hupphingiß pristirß, Brûnen Hakin clerikin, Hansis Kogiln unde Heynrichis Wolferammiß leigin deß ehegenanten Menczschirß bischthummiß gezugin darzû geheischit unde gebedin in gloûbin unde gezukeniße allir vor geschrebener rede stücke sache unde dingir. Unde ich Hermannus Cappil clerike Menczschirß bischthummes, ein uffinbarer von heiliger keisirlichir gewalt schriber unde notarius, dorumme daß ich solche lesûnge berufünge provocacien 10 appellacien beseczunge heischunge der aposteln befelunge vormeldunge forderunge unde alle andir dingir unde gescheffede in maßin, also vor geschreben stehit unde berürit ist, noch dem alse sie vor mir geschehin sint, gehôrt unde gesehen haben, oûch keginwerdig gewest bin mit den vorgenanten gezůgin, hirumme han ich diß uffinbar instrument in diße forme bracht, mit miner hant geschrebin, minen eigin- unde zünamen hirundinan gesaczt unde mit mime gewonlichin zeichin gemerke unde 15 signete vorzeichint zû gezukeniß unde gloüben allir vor geschrebener rede stugke puncter artikele unde dinger. Nov. 16 20 306. Mühlhausen an Hzg. Friedrich von Sachsen1: spricht auf sein zweites Schreiben wegen der Juden unter Hinweis auf die Freiheiten der Stadt und ihr Bündnis mit ihm die Erwartung auf seinen Schutz als Kurfürst aus; ist aber nötigenfalls zu gerichtlicher Entscheidung bereit. [1442] Nov. 20 [Mühlhausen]. 11442] Nov. 20 Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 255b�256a conc. chart. Hochgeborner irluchte furste unde herre. gnediger lieber herre, herre Friderich herzoge zu Sachsen. als ir uns aber umbe unsire Juden geschreben had, [im Folgenden wiederholt Mühlhausen 25 das ganze Schreiben des Herzogs vom 12. November 1442, unsere nr. 302], solliche uwere schrifte unde meinunge haben wir wole vorstanden unde danken des zuvorn uch uwers guden willen gutlichen. unde beten uwere gnade doruf gutlichen wissen, das wir uns dunken lassen, das unseren Juden an sollicher beswerunge unde achte gar ungutlichen unde vele zu korz geschi, sintdemmale das wir beide von keiseren unde konningen, unseren allerngnedigisten lieben hern seliger gedechteniß, unde von dem heiligen so Romschen riche erlichen unde herlichen gefriet unde begnod sind, als wir uwern gnaden ehir geschreben haben, unde undern andern unseren frieheiten unde gnaden [nun folgt dasselbe, was Mühlhausen dem Herzog am 22. Oktober, nr. 301, geschrieben hatte, oben S. 675 Z. 32 di wir bis Z. 37 macht haben]. deß wir danne von deme heiligen Romschen riche worhaftige bullen unde briefe haben, die uns danne am nesten zu Franckefurt unser allergnedigister herre der Romsche konnig vornuwet unde 35 bestetiget had, der ware copien unde instrumenta wir wullen vorlegen unde lesen laßen, wan des nod si. unde hoffen, das wir unde unsire Juden gein deme heiligen riche nicht wullen ungehorsam funden werden. hirumbe so beten wir uwere gnade dinstlichen, nochdem wir uch vormals ouch gebeten habin, ir wullet uns bi sollichen eheren frieheiten gnaden unde alden gewonden bliben laßen, do wir danne, als obin geschreben stehit, mit gefriet unde begnod sind, als sich das uch wole geboret unde zemet 40 noch vorschribunge unde bunteniß wegen, als wir mit uwern gnaden darane sitzen 2, unde ab uns adder die unseren pebin solliche frieheite, als wir vom riche haben, imant bedrangen adder beschedigen wulde, habin wir zu uwern gnaden ein ganz getruwen unde zuvorsicht, das ir das obir uns unde die unsern a) die Vorlage hat hier kein Alinea, hebt aber die ersten drei Worte durch größtere Schrift hervor. 1 Vom 20. November wird wohl auch der fol- 45 gende Brief Mühlhausens an Erfurt zu datieren sein: Herzog Frederich von Sachsen habe herte schrifte getan wegen der Steuer der Juden, wie die beiliegende Abschrift zeige; von solcher Beschwerung und Acht habe es von der Juden wegen rechtzeitige 50 Berufung an das Römische Reich eingelegt, um erkennen zu lassen, ob es nach Laut der Briefe, Bullen und Freiheiten, die es vom Reich habe, zur Entrichtung der Steuer verpflichtet sei; es bitte Erfurt um Fürbitte beim Herzog, damit er solche 55 Ungnade von der Stadt und den Ihrigen wende und sie pebin sollichen gebot unde berufunge nicht schädige oder schädigen lasse, wenn wir ie meinen, das wir vollenbiten unde vollenboten haben unde ir unser darinne zu erren unde rechte mechtig sien sullet (Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 256b conc. chart., zwischen einem Brief an Graf Heinrich von Hon- stein in die Elisabet [Nov. 19] und dem oben mit- geteilten an den Herzog stehend). Man vergleiche auch nr. 309. 2 Vgl. S. 676 Z. 25f. 86*
Strana 682
682 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442) als des richs gehorsamme unde undertane burgere unde undersaßen nicht vorhengit noch gestatet, Nov. 20 nochdem ir des heiligen Romschen richs kurfurste sied unde globet had deme riche, das riche unde was deme riche zugehorit helfen vorteidingen unde bi eheren unde werden helfen behalden, wen wir ie hoffen, wes wir vom heiligen Romschen riche vor langen geziten gefriet unde begnod sind unde uns solliche gnade unde frieheite von unserme allergnedigisten hern deme Romschen konnige vornuwet unde 5 bestetiget sind, das uns das unser allergnedigister herre der Romsche konnig nicht vorbreche noch das imande von sienen wegen befele. wer' es adder sache, das uns solliche frieheite gnade unde alde ge- wonheide, die wir von keisern unde konnigen seliger gedechteniß von langen geziden herebrocht haben, nicht gehelfen mochte, des wir ie nicht englouben, so wullen wir das gerne unseren allerngnedigisten hern den Romschen konnig adder wer das im rechten thun sal, irkennen laßen, wes wir adder die 10 unseren im rechten phlichtig sind zu thuen, do wir uns danne reide hene berufen haben 1. unde beten uwere gnade furder, sintdemmale das wir ein solliches bieten, zu derkenne an steten, do sich das ge- boret, das uwere gnade uns adder die unseren nicht beschedige adder beschedigen laße. unde beten des uwere gnediglichen antwerte bi dissem keginwertigen. datum tercia post Elizabet. 11442) Nor. 20 (1142) 307. Mühlhausen an den Erzbischof von Mainz: bitten um ein Empfehlungs-Schreiben 15 Nov. 21 an den Römischen König, sie bei ihren hergebrachten Freiheiten hinsichtlich ihrer Juden zu belassen. [1442] Nov. 21 [Mühlhausen]. Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 256b cop. chart. coaeva. 11442) Nov. 21 Erenwerdiger in god vater unde herre. gnediger lieber herre. wir begern uwere gnade gutlichen 20 wissen, das unsire a Juden von deß dritten phenniges wegen, den si unserme allerngnedigistem hern dem Romschen konige noch entphaunge siener konniglichen kronen sullenb phlichtig sin zu sture zu geben, angelangetc sind. dorumbe er danne siene machtboten bi uns gehabt had unde unsire Juden dorumbe gefurdert, also als wir dach meinen, das unseren Juden unde uns von unsire Juden wegen zu korz geschi, nochdeme als wir vom heiligen Romschen riche beide von keisern unde konningen seliger ge� 25 dechteniß, unseren allergnedigisten hern, vor langen geziden gefriet unde begnod sind, das uns unsire Juden zustehin sullen mit libe unde mit gude unde anders nimande. solliche frieheite uns danne unser allergnedigister herre der Romsche konning am nesten zu Franckefurt vornuwet unde bestetiget had. hirumbe so beten wir uwere gnade mit ganzem flife dinstlichen, ir wullet uns vorschriben unde vor- beten gein unßern allerngnedigisten hern den Romschen konning, das er uns bi sollichen frieheiten d 30 unde gnaden bliben laßen, als wir die von lange ziten herebrocht haben, des wir worhaftige bullen unde briefe haben. unde wullet solliche uwere schrifte dissen keginwertigen unseren capilan 2 antwerten, die danne solliche schrift an unseren allerngnedigisten hern den Romschen konnig brengen sullen. unde wullet uns ein sollichen nicht vorsagen. des glouben wir uwern gnaden wole zu unde wullen das mit willigem dinste umb uch unde uwern sticht, wo wir konnen, gerne vordinen. gegeben quarta post 35 Elizabet. [supra] Episcopo Maguntino. 1442 Nov. 22 308. Vier gen. Bevollmächtigte König Friedrichs und Kf. Friedrichs von Sachsen an Halber- stadt: soll die Juden veranlassen, am 26. November nach Halle zu kommen zwecks Vereinbarung des Betrags der von ihnen zu entrichtenden Krönungssteuer. 1442 40 November 22 Halle. Aus Halberstadt Stadt-A. FF. 11: Juden 1442�1631 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Gedruckt Urkundenbuch der Stadt Halberstadt bearb. von Schmidt Teil 2 (Gesch.-Quellen d. Prov. Sachsen 7, 2, Halle 1879) S. 219�220 ebendaher. 45 Fursichtigen weisen und besundern lieben freunde. wir senden euch hiemit ein brief" von unsers allergnedigistin hern des Romischen kungs wegen, den ir wol vernemen werdet. und wann nu aber sein kunglich gnad, umb sulch erung und Judenstewr ein- zubrengen, volmechtige gewaltsam gegeben hat dem hochgeborn fursten herzog Fridrich a) em.; Vorl. umsire. b) sullen — sin fehll in der Vorlage. c) angelanget sind desgleichen. d) em.; Vorl. frieten. 50 Vgl. nr. 305. Vgl. nr. 304. 3 Vorlage H unserer nr. 294.
682 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11442) als des richs gehorsamme unde undertane burgere unde undersaßen nicht vorhengit noch gestatet, Nov. 20 nochdem ir des heiligen Romschen richs kurfurste sied unde globet had deme riche, das riche unde was deme riche zugehorit helfen vorteidingen unde bi eheren unde werden helfen behalden, wen wir ie hoffen, wes wir vom heiligen Romschen riche vor langen geziten gefriet unde begnod sind unde uns solliche gnade unde frieheite von unserme allergnedigisten hern deme Romschen konnige vornuwet unde 5 bestetiget sind, das uns das unser allergnedigister herre der Romsche konnig nicht vorbreche noch das imande von sienen wegen befele. wer' es adder sache, das uns solliche frieheite gnade unde alde ge- wonheide, die wir von keisern unde konnigen seliger gedechteniß von langen geziden herebrocht haben, nicht gehelfen mochte, des wir ie nicht englouben, so wullen wir das gerne unseren allerngnedigisten hern den Romschen konnig adder wer das im rechten thun sal, irkennen laßen, wes wir adder die 10 unseren im rechten phlichtig sind zu thuen, do wir uns danne reide hene berufen haben 1. unde beten uwere gnade furder, sintdemmale das wir ein solliches bieten, zu derkenne an steten, do sich das ge- boret, das uwere gnade uns adder die unseren nicht beschedige adder beschedigen laße. unde beten des uwere gnediglichen antwerte bi dissem keginwertigen. datum tercia post Elizabet. 11442) Nor. 20 (1142) 307. Mühlhausen an den Erzbischof von Mainz: bitten um ein Empfehlungs-Schreiben 15 Nov. 21 an den Römischen König, sie bei ihren hergebrachten Freiheiten hinsichtlich ihrer Juden zu belassen. [1442] Nov. 21 [Mühlhausen]. Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 256b cop. chart. coaeva. 11442) Nov. 21 Erenwerdiger in god vater unde herre. gnediger lieber herre. wir begern uwere gnade gutlichen 20 wissen, das unsire a Juden von deß dritten phenniges wegen, den si unserme allerngnedigistem hern dem Romschen konige noch entphaunge siener konniglichen kronen sullenb phlichtig sin zu sture zu geben, angelangetc sind. dorumbe er danne siene machtboten bi uns gehabt had unde unsire Juden dorumbe gefurdert, also als wir dach meinen, das unseren Juden unde uns von unsire Juden wegen zu korz geschi, nochdeme als wir vom heiligen Romschen riche beide von keisern unde konningen seliger ge� 25 dechteniß, unseren allergnedigisten hern, vor langen geziden gefriet unde begnod sind, das uns unsire Juden zustehin sullen mit libe unde mit gude unde anders nimande. solliche frieheite uns danne unser allergnedigister herre der Romsche konning am nesten zu Franckefurt vornuwet unde bestetiget had. hirumbe so beten wir uwere gnade mit ganzem flife dinstlichen, ir wullet uns vorschriben unde vor- beten gein unßern allerngnedigisten hern den Romschen konning, das er uns bi sollichen frieheiten d 30 unde gnaden bliben laßen, als wir die von lange ziten herebrocht haben, des wir worhaftige bullen unde briefe haben. unde wullet solliche uwere schrifte dissen keginwertigen unseren capilan 2 antwerten, die danne solliche schrift an unseren allerngnedigisten hern den Romschen konnig brengen sullen. unde wullet uns ein sollichen nicht vorsagen. des glouben wir uwern gnaden wole zu unde wullen das mit willigem dinste umb uch unde uwern sticht, wo wir konnen, gerne vordinen. gegeben quarta post 35 Elizabet. [supra] Episcopo Maguntino. 1442 Nov. 22 308. Vier gen. Bevollmächtigte König Friedrichs und Kf. Friedrichs von Sachsen an Halber- stadt: soll die Juden veranlassen, am 26. November nach Halle zu kommen zwecks Vereinbarung des Betrags der von ihnen zu entrichtenden Krönungssteuer. 1442 40 November 22 Halle. Aus Halberstadt Stadt-A. FF. 11: Juden 1442�1631 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. laeso. Gedruckt Urkundenbuch der Stadt Halberstadt bearb. von Schmidt Teil 2 (Gesch.-Quellen d. Prov. Sachsen 7, 2, Halle 1879) S. 219�220 ebendaher. 45 Fursichtigen weisen und besundern lieben freunde. wir senden euch hiemit ein brief" von unsers allergnedigistin hern des Romischen kungs wegen, den ir wol vernemen werdet. und wann nu aber sein kunglich gnad, umb sulch erung und Judenstewr ein- zubrengen, volmechtige gewaltsam gegeben hat dem hochgeborn fursten herzog Fridrich a) em.; Vorl. umsire. b) sullen — sin fehll in der Vorlage. c) angelanget sind desgleichen. d) em.; Vorl. frieten. 50 Vgl. nr. 305. Vgl. nr. 304. 3 Vorlage H unserer nr. 294.
Strana 683
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 683 1442 Nov. 22 5 15 von Sachsen ader wem er das furder emphilcht und darnoch mir a, Linhart von Velsegk ritter, und Heinrich Herwort, noch auswisung sulcher machtbrief daruber ausgegangen, des abschrift 1 wir euch hiemit senden: und darumb so begern wir an stat unser aller- gnedigistin hern des Romischen kungs und unsers gnedigen hern von Sachsen wegen, das ir all ewer Juden under euch gesessen vermugen wellet, das si uf den nestin mantag Nov. 26 hie bei uns gen Hall komen und sich da mit uns vertragen und willen machen noch ausweisung sulcher machtbrief, als oben berurt ist, ader si ire volle gewaltsam hersenden und den auch vor euch in schrift antwurten all ire hab, daruf si swern mochten, ab das zu schulden kom, und das das nicht hinderstellig bleib, damit wir unserm macht- 1o brief nicht nach bedurfen zu komen darauß gros mûhe mocht ersten. daran erzeigit ir unserm allirgnedigstim hern dem Romischen kunig und unserm gnedigen hern von Sachsen ein gut gevallen und dankberkeit und das si auch gnediglich gen euch erkennen und zu gut nicht vergessen. geben zu Hall under ern Lienharts von Velsegk ingesigel, des wir hie med gebruchen, anno domini etc. 42 am dornstag noch Elisabet. [in verso] Den fursichtigen und Lienhart von Velsek, Heinrich Phlugk rittere, Hans von Maltis, Heinrich Herwartt. weisen, dem rat der stat zu Halber- stadt, unsern guten freunden. 1442 Nor. 22 20 309. Mühlhausen an Erfurt: bittet angesichts der Verfolgung ihrer geächteten Juden durch Hzg. Friedrich von Sachsen und im Hinblick auf ihre gegen die Acht ein- gelegte Berufung um Fürsprache beim Herzog. [1442] Nov. 30 [Mühlhausen]. 11442) Nov. 30 Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 257b cop. chart. coaeva. Lieben frunde von Erffurthe. wir begern uch wissen, wi das uns unsire gnediger herre herre Frederich herzoge zu Sachsen aber herte schrifte gethon had von der Juden wegen bi uns, unde be- 25 ruret in sienen schriften, das er sienen amptluden bi uns in dem lande dorumbe ernstlichen geschreben unde befolen habe, zu unseren Juden libe b gude unde habe zu griffen, wo si die anekommen unde gehaben mogen, unde ouch zu den, die si husen unde hegen. unde uns dunket, das unseren Juden an sollicher beswerunge unde achte vele zu korz geschi unde, ab wir adder andere die unseren dorvon zu schaden quemen, das uns dorane ungutlichen geschege, wen wir uns von unserer Juden wegen von so solliche beswerunge unde achte berufen haben 2 an unseren allerngnedigisten hern den Romschen konig, an das heilige Romsche € rich adder an den, den das im rechten geboret zu derkenne, da laßen der- kenne noch lute briefe unde bullen, die wir vom heiligen Romschen riche haben, wes unsire Juden phlichtig sind zu thune. hirumbe so beten wir uwere liebe mit ganzem fliße gutlichen, ir wullet uns in sollichen sachen gein unseren gnedigen hern ergenanten vorschriben unde vorbeten, von uns unde 35 den unseren solliche ungnade zu wenden, wen ir unserer ie zu eheren unde rechte mechtig sien sullet. unde wullet uch hirinne bewisen, nochdem ir uns gewant siet. glouben wir uch wole unde wullen das umbe uwere liebe alle zit gerne vordinen. datum Andree. 11442) Nov. 30 40 310. Kf. Friedrich von Sachsen an Halberstadt: schickt seinen Rat Ritter Wedekind von Lohe und den königlichen Bevollmächtigten Heinrich Herwart behufs Einzichung der Krönungssteuer von den Juden; soll beiden behilflich sein. 1442 Dezember 1 Leipzig. 1442 Dez. I Aus Halberstadt Stadt-A. FF. 11: Juden 1442-1631 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Gedruckt Urkundenbuch der Stadt Halberstadt bearb. von Schmidt Teil 2 (Gesch.-Quellen d. Prov. Sachsen 7, 2, Halle 1879) S. 220. 45 Friderich von gotes gnaden herzog zu Sachssen, des heiligen Romischen richs erzmarschalg, lantgrave in Doringen uud maregrave zu Missen. Unsern grüs zuvoran. ersamen wisen. besunder lieben. wann der allerdurchluchtigste furste und herre, herre Friderich Romischer konig, herzog zu Osterrich etc., unser gnediger lieber herre, a) cms. ; Vorl. wir. b) em. : Forl. wine ; oder ist ume zu terbessern? c) em.; Vorl. Romschen. 1 Vgl. Vorlage H unserer nr. 295. 2 Vgl. nr. 305.
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 683 1442 Nov. 22 5 15 von Sachsen ader wem er das furder emphilcht und darnoch mir a, Linhart von Velsegk ritter, und Heinrich Herwort, noch auswisung sulcher machtbrief daruber ausgegangen, des abschrift 1 wir euch hiemit senden: und darumb so begern wir an stat unser aller- gnedigistin hern des Romischen kungs und unsers gnedigen hern von Sachsen wegen, das ir all ewer Juden under euch gesessen vermugen wellet, das si uf den nestin mantag Nov. 26 hie bei uns gen Hall komen und sich da mit uns vertragen und willen machen noch ausweisung sulcher machtbrief, als oben berurt ist, ader si ire volle gewaltsam hersenden und den auch vor euch in schrift antwurten all ire hab, daruf si swern mochten, ab das zu schulden kom, und das das nicht hinderstellig bleib, damit wir unserm macht- 1o brief nicht nach bedurfen zu komen darauß gros mûhe mocht ersten. daran erzeigit ir unserm allirgnedigstim hern dem Romischen kunig und unserm gnedigen hern von Sachsen ein gut gevallen und dankberkeit und das si auch gnediglich gen euch erkennen und zu gut nicht vergessen. geben zu Hall under ern Lienharts von Velsegk ingesigel, des wir hie med gebruchen, anno domini etc. 42 am dornstag noch Elisabet. [in verso] Den fursichtigen und Lienhart von Velsek, Heinrich Phlugk rittere, Hans von Maltis, Heinrich Herwartt. weisen, dem rat der stat zu Halber- stadt, unsern guten freunden. 1442 Nor. 22 20 309. Mühlhausen an Erfurt: bittet angesichts der Verfolgung ihrer geächteten Juden durch Hzg. Friedrich von Sachsen und im Hinblick auf ihre gegen die Acht ein- gelegte Berufung um Fürsprache beim Herzog. [1442] Nov. 30 [Mühlhausen]. 11442) Nov. 30 Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 257b cop. chart. coaeva. Lieben frunde von Erffurthe. wir begern uch wissen, wi das uns unsire gnediger herre herre Frederich herzoge zu Sachsen aber herte schrifte gethon had von der Juden wegen bi uns, unde be- 25 ruret in sienen schriften, das er sienen amptluden bi uns in dem lande dorumbe ernstlichen geschreben unde befolen habe, zu unseren Juden libe b gude unde habe zu griffen, wo si die anekommen unde gehaben mogen, unde ouch zu den, die si husen unde hegen. unde uns dunket, das unseren Juden an sollicher beswerunge unde achte vele zu korz geschi unde, ab wir adder andere die unseren dorvon zu schaden quemen, das uns dorane ungutlichen geschege, wen wir uns von unserer Juden wegen von so solliche beswerunge unde achte berufen haben 2 an unseren allerngnedigisten hern den Romschen konig, an das heilige Romsche € rich adder an den, den das im rechten geboret zu derkenne, da laßen der- kenne noch lute briefe unde bullen, die wir vom heiligen Romschen riche haben, wes unsire Juden phlichtig sind zu thune. hirumbe so beten wir uwere liebe mit ganzem fliße gutlichen, ir wullet uns in sollichen sachen gein unseren gnedigen hern ergenanten vorschriben unde vorbeten, von uns unde 35 den unseren solliche ungnade zu wenden, wen ir unserer ie zu eheren unde rechte mechtig sien sullet. unde wullet uch hirinne bewisen, nochdem ir uns gewant siet. glouben wir uch wole unde wullen das umbe uwere liebe alle zit gerne vordinen. datum Andree. 11442) Nov. 30 40 310. Kf. Friedrich von Sachsen an Halberstadt: schickt seinen Rat Ritter Wedekind von Lohe und den königlichen Bevollmächtigten Heinrich Herwart behufs Einzichung der Krönungssteuer von den Juden; soll beiden behilflich sein. 1442 Dezember 1 Leipzig. 1442 Dez. I Aus Halberstadt Stadt-A. FF. 11: Juden 1442-1631 orig. chart. lit. clausa c. sig. in v. impr. del. Gedruckt Urkundenbuch der Stadt Halberstadt bearb. von Schmidt Teil 2 (Gesch.-Quellen d. Prov. Sachsen 7, 2, Halle 1879) S. 220. 45 Friderich von gotes gnaden herzog zu Sachssen, des heiligen Romischen richs erzmarschalg, lantgrave in Doringen uud maregrave zu Missen. Unsern grüs zuvoran. ersamen wisen. besunder lieben. wann der allerdurchluchtigste furste und herre, herre Friderich Romischer konig, herzog zu Osterrich etc., unser gnediger lieber herre, a) cms. ; Vorl. wir. b) em. : Forl. wine ; oder ist ume zu terbessern? c) em.; Vorl. Romschen. 1 Vgl. Vorlage H unserer nr. 295. 2 Vgl. nr. 305.
Strana 684
684 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Dez. I itzund die vesten und gestrengen ern Lenharten Filßecker ritter und Heinrichen Herwarten mit voller macht ußgeschickt 1 und uns auch ernstlichen geboten und bevolhen hat 2, mitsampt in von der Judischeit gemeinlich under und bie uch wonhaftig den dritten pfenig zu einer sture und eerunge noch siner gnaden kronunge inzufordern und zu manen, als das von alder herkomen geborlich und billich sie und als ir solliches in siner gnaden schriften und machtbriven eigentlichen werdet vernemen: darumbe wir 5 den gestrengen ern Wedekinden vom Lohe ritter, unsern rat und lieben getruwen, mit ganzer macht und mitsampt dem gnanten Heinriche Herwarten bie uch schicken, sollich eerunge und Judenstüre helfen inzumanen, und begern von uch mit ganzem flise bittende, das ir uwere Juden bie uch wonhaftig vestiglichen doran haldet und vermoget, solliche eerunge und sture, mit namen den dritten pfennig, unserm gnedigen herren dem Romischen konige vorgemelt und dissen geinwertigen siner gnade und 10 unsern dinern ganz unverzogelichen zu geben und zu bezalen, in auch ober dieselbe Judischeit ge- truwelichen helfet und furderung tut noch irem begir und anewisunge3, das ist uns von uch ein sunderlichs wolgefallen und wir wollen auch sollichs gein uch widderumbe in gute erkennen. gebin 1442 Dez. 1 zu Liptzk am sonnabinde noch Andree anno etc. 42. [in verso] Den ersamen wiesen.. dem rate zu Halberstat, unsern lieben besundern. 15 11442] Des. 17 311. Mühlhausen an K. Friedrich: bittet um Entscheidung in der von ihren Gesandten inzwischen wohl vorgetragenen Angelegenheit. [1442] Dezember 17 [Mühlhausen]. Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 259 a cop. chart. coaeva. 20 Unsern undertenigen willigen phlichtigen unde bereiden dinst zuvor. allerdurch- luchtigiste furste unde herre, allergnedigister lieber herre. nochdem wir uwern konnig- lichen gnaden geschreben 4 unde unsire waren botschaff 5 bereide etzliche zit bi uch gehabt haben von sache wegen, so si uch villichte bereide berichtet haben, unde uwere a konniglichen gnade gebeten, uch dorinne gein uns gnediglichen bewiesen, beten wir uwere 25 konniglichen gnade demutiglichen, ir wullet uch hirinne gein uns als uwere gehorsammen unde undertanen burgere gnediglichen bewisen. das wullen wir umbe uwere konnig lichen gnade mit stetem gehorsam unde dinste, wo wir konnen, alle zit gerne vor- (1442) Des. 17 dinen. datum secunda post Lucie virginis. 1448 Febr. 4 312. Hzg. Friedrich von Sachsen quittiert dem Rat von Erfurt und der Erfurter Juden- 30 schaft 6000 rheinische Gulden Krönungssteuer. 1443 Februar 4 o. O. Aus Erfurt Stadt-A. Urkunden (Magdeburger Bestand) A. 47 nr. 21 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Wir Friderich von gotes gnaden herzog zu Sachssen, des heiligen Romischen richs erzmarschalg lantgrave in Doringen und maregrave zu Missen, bekennen offintlich an diesem brive gein allirmenig. 35 lichen: als die ersamen wisen unser lieben getruwen der rad zu Erffurdt von irer Judischeit wegen a) em.; Vorl. uch. 1 Vgl. nr. 294. 2 Vgl. nr. 295. 3 Im Auftrage der oben genannten beiden Be- vollmächtigten ist vermutlich der im Urkundenbuch der Stadt Halberstadt 2, 221 abgedruckte Brief an einen nicht mit Namen genannten Herren, viel- leicht den Grafen von Stolberg, vom Halberstädter Stadtschreiber entworfen worden. Der Adressat wird darin aufgefordert, die in seinem Gebiet fest- gehaltenen Güter des Juden Schalam freizugeben, da dieser sonst die Krönungssteuer nicht entrichten könne. 4 Vgl. nr. 303. 5 Vgl. nr. 304. Mühlhausen schrieb seinen Ge- sandten, Herrn Mertin Alden-Molhusen und Herrn Joccoff, wohl ebenfalls am 17. Dezember: Nachdem wir euch in unsern Sachen ausgefertigt haben, 40 möchten wir gern wissen, wi iß uch dorinne zu der hant stunde, ab ir vorkommen weret unde die sache truwetet ußzurichten adder nicht. Solltet ihr noch nichts ausgerichtet haben, auch nicht hoffen, die Sache wohl auszurichten, so bitten wir euch, mit 45 diesem gegenwärtigen Boten heimzukehren und nicht länger auszubleiben. Sollte euch aber etwas zu- gesagt sein, so daßt ihr daraufhin länger bleiben müßtet, so bitten wir euch, uns mitzuteilen, wi unde in welcher wise ir das ußgerichten moget und wie 50 lange ihr noch ausbleiben müßst, wenn wir vaste
684 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 1442 Dez. I itzund die vesten und gestrengen ern Lenharten Filßecker ritter und Heinrichen Herwarten mit voller macht ußgeschickt 1 und uns auch ernstlichen geboten und bevolhen hat 2, mitsampt in von der Judischeit gemeinlich under und bie uch wonhaftig den dritten pfenig zu einer sture und eerunge noch siner gnaden kronunge inzufordern und zu manen, als das von alder herkomen geborlich und billich sie und als ir solliches in siner gnaden schriften und machtbriven eigentlichen werdet vernemen: darumbe wir 5 den gestrengen ern Wedekinden vom Lohe ritter, unsern rat und lieben getruwen, mit ganzer macht und mitsampt dem gnanten Heinriche Herwarten bie uch schicken, sollich eerunge und Judenstüre helfen inzumanen, und begern von uch mit ganzem flise bittende, das ir uwere Juden bie uch wonhaftig vestiglichen doran haldet und vermoget, solliche eerunge und sture, mit namen den dritten pfennig, unserm gnedigen herren dem Romischen konige vorgemelt und dissen geinwertigen siner gnade und 10 unsern dinern ganz unverzogelichen zu geben und zu bezalen, in auch ober dieselbe Judischeit ge- truwelichen helfet und furderung tut noch irem begir und anewisunge3, das ist uns von uch ein sunderlichs wolgefallen und wir wollen auch sollichs gein uch widderumbe in gute erkennen. gebin 1442 Dez. 1 zu Liptzk am sonnabinde noch Andree anno etc. 42. [in verso] Den ersamen wiesen.. dem rate zu Halberstat, unsern lieben besundern. 15 11442] Des. 17 311. Mühlhausen an K. Friedrich: bittet um Entscheidung in der von ihren Gesandten inzwischen wohl vorgetragenen Angelegenheit. [1442] Dezember 17 [Mühlhausen]. Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 259 a cop. chart. coaeva. 20 Unsern undertenigen willigen phlichtigen unde bereiden dinst zuvor. allerdurch- luchtigiste furste unde herre, allergnedigister lieber herre. nochdem wir uwern konnig- lichen gnaden geschreben 4 unde unsire waren botschaff 5 bereide etzliche zit bi uch gehabt haben von sache wegen, so si uch villichte bereide berichtet haben, unde uwere a konniglichen gnade gebeten, uch dorinne gein uns gnediglichen bewiesen, beten wir uwere 25 konniglichen gnade demutiglichen, ir wullet uch hirinne gein uns als uwere gehorsammen unde undertanen burgere gnediglichen bewisen. das wullen wir umbe uwere konnig lichen gnade mit stetem gehorsam unde dinste, wo wir konnen, alle zit gerne vor- (1442) Des. 17 dinen. datum secunda post Lucie virginis. 1448 Febr. 4 312. Hzg. Friedrich von Sachsen quittiert dem Rat von Erfurt und der Erfurter Juden- 30 schaft 6000 rheinische Gulden Krönungssteuer. 1443 Februar 4 o. O. Aus Erfurt Stadt-A. Urkunden (Magdeburger Bestand) A. 47 nr. 21 orig. membr. lit. pat. c. sig. pend. Wir Friderich von gotes gnaden herzog zu Sachssen, des heiligen Romischen richs erzmarschalg lantgrave in Doringen und maregrave zu Missen, bekennen offintlich an diesem brive gein allirmenig. 35 lichen: als die ersamen wisen unser lieben getruwen der rad zu Erffurdt von irer Judischeit wegen a) em.; Vorl. uch. 1 Vgl. nr. 294. 2 Vgl. nr. 295. 3 Im Auftrage der oben genannten beiden Be- vollmächtigten ist vermutlich der im Urkundenbuch der Stadt Halberstadt 2, 221 abgedruckte Brief an einen nicht mit Namen genannten Herren, viel- leicht den Grafen von Stolberg, vom Halberstädter Stadtschreiber entworfen worden. Der Adressat wird darin aufgefordert, die in seinem Gebiet fest- gehaltenen Güter des Juden Schalam freizugeben, da dieser sonst die Krönungssteuer nicht entrichten könne. 4 Vgl. nr. 303. 5 Vgl. nr. 304. Mühlhausen schrieb seinen Ge- sandten, Herrn Mertin Alden-Molhusen und Herrn Joccoff, wohl ebenfalls am 17. Dezember: Nachdem wir euch in unsern Sachen ausgefertigt haben, 40 möchten wir gern wissen, wi iß uch dorinne zu der hant stunde, ab ir vorkommen weret unde die sache truwetet ußzurichten adder nicht. Solltet ihr noch nichts ausgerichtet haben, auch nicht hoffen, die Sache wohl auszurichten, so bitten wir euch, mit 45 diesem gegenwärtigen Boten heimzukehren und nicht länger auszubleiben. Sollte euch aber etwas zu- gesagt sein, so daßt ihr daraufhin länger bleiben müßtet, so bitten wir euch, uns mitzuteilen, wi unde in welcher wise ir das ußgerichten moget und wie 50 lange ihr noch ausbleiben müßst, wenn wir vaste
Strana 685
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 685 und auch dieselbin Judischeit selbs funfthusent und achthundert gulden fur ein erunge und stuere dem 1443 allirdurchluchtigsten großmechtigsten fursten und herren hern Frideriche Romischen konige etc., unserm gnedigsten lieben herren, zu siner koniglichen kronunge, die sin gnade uns folgen lessit, und auch besundern zweihundert gulden siner gnaden camermeistere zugeburende, die uns auch darzu folgen, 5 also das das sechstusend gulden an einer summ werden, als des genanten unsers gnedigsten herren und unserer dienere und rethe, die darzu geordent waren, des mit in ubirkomen sind, uns antheissig sind worden, nemlichen driethusend gulden uf Martini und die andern driethusent gulden uf winnachten alles nechstvergangen zu bezalen nach lute der anlasse und brive darubir gegebin, das uns die vor- genanten der rad zu Erffurd und ire Judischeit sollich vorgedacht sechstusend gulden uf beide vor- 10 gerurte tagezite verfallen ganz gutlichen ußgericht und wol bezalt haben, und sagen die genanten den rath zu Erffurd und ire Judischeit und die von iren wegen davor behafft sin, sollicher sechstusent rinischer gulden erünge des dritten pfeninges a von unsers vorgenanten gnedigen herren des Romischen koniges und auch von unser wegen ganz qwid ledig und loß in craft dieses brives, den wir in zu merem bekentnisse mit unserm angehangen ingesigil versigelt gegeben haben nach Cristi gebürd 15 vierzehinhundert darnach in dem drieundvierzigsten jare ame montag nach unserer lieben frauwen tage purificacionis, den man nennet lichtmesse. Febr. 4 1442 Nov. 11 Dez. 25 1443 Febr. 4 313. Mühlhausen an Erfurt: über die von den Juden an Hzg. Wilhelm von Sachsen zu [1443) entrichtende Geldsumme. [1443] Febr. 24 [Mühlhausen]. Febr. 94 20 Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 264 a cop. chart. coaeva. Schreibt: ihr habt uns aber1 geschrieben und Herzog Wilhelms von Sachsen Brief mitgesandt von sache anrurende die Juden bi uns; wir danken euch gutlichen für euere Mühe und Arbeit. Da der Herzog wünscht, ihr möchtet mit uns vereinbaren, daß das Geld uf den ersten fritag in der vasten März 8 in Wymar bezahlt werde, und euch auf diese Zeit dorthin bescheidet, so lassen wir euch wissen, daß 25 wir das Geld in so kurzer Zeit nicht ausrichten können. Wir bitten euch deshalb, uns auf dem Tage tagezit zwischen hier und Ostern zu erwerben. Bis dahin wollen wir das Geld unvorzoglichen aus- richten. Solltet ihr uns die tagezit nicht verschaffen können, so bitten wir euch, uns das Geld zu leihen und es für uns zu bezahlen; wir wollen es euch Ostern wiedergeben. Datum dominica Mathie etc. April 21 11448/ Febr. 24 30 314. Herzogin Margarete von Sachsen quittiert dem Rate zu Erfurt den Empfang von 1448 Febr. 28 710 rhein. Gulden Krönungssteuer der Erfurter Juden. 1443 Febr. 28 Torgau. Aus Erfurt Stadt-A. Urkunden (Magdeburger Bestand) A. 47 nr. 22 cop. chart. saec. 17. Wir Margretha von gottes gnaden geborne von Oestereich herzogin zu Sachßen etc. bekennen vor uns unser erben und thun kunt offenbar mit diesem briefe allen, die ihn sehen hoeren oder lesen, das uns die ersammen und weisen der rhatt zu Erffurdtt unsere lieben getrewen von wegen 35 solcher ehrunge, die die Judischeit dem allerdurchlauchtigsten fursten herrn Friederichen Romischen konige, unsern gnedigen lieben herrn und bruder, nach seiner koniglichen kronnunge durch die vhesten ern Leonhardtt Felßecker ritter und Heinrichen Herbarttenn seiner gnaden sendeboten zu geben zu- gesagt, siebenhundert und zehn rheinischer gulden, die uns seine konigliche gnade ferner gegeben und verschrieben hatt, wohl zu danke gereicht und bezahlt haben. solcher siebenhundert und zehn reinischer 40 gulden sagen wir die genanten von Erffurdtt itzunt quidt ledik und loß mit diesem briefe, der mit unserm insiegel versiegelt ist. geben zu Torgaw am donnerstage nach Mathiae apostoli anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo tertio. 1443 Febr. 28 a) oder pfenniges? sere gedrungen werden von unseren hern den her- 45 zogen zu Sachsen, so das wir das nicht wole lenger vorhalden konnen, wir mußen unsern dingen anders thun. (Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 258b cop. chart. coaeva ohne Datum.) 1 Erfurt hatte das erste mal wohl im letzten Drittel des Januar geschrieben. Denn Mühlhausen antwortete am 31. Januar: es habe den Brief der 50 Stadt und den mitgeschickten Brief Herzog Wilhelms von Sachsen gelesen; es bitte die Stadt, die Ihrigen bi denselbin unsern gnedigen hern zu bestellen und zu fugen und dort ihr Bestes zu tun, wie ihr schon vormals geschrieben worden sei; dat. quinta post Pauli conversionem [Jan. 31]. (Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 262b cop. chart. coaeva.)
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 685 und auch dieselbin Judischeit selbs funfthusent und achthundert gulden fur ein erunge und stuere dem 1443 allirdurchluchtigsten großmechtigsten fursten und herren hern Frideriche Romischen konige etc., unserm gnedigsten lieben herren, zu siner koniglichen kronunge, die sin gnade uns folgen lessit, und auch besundern zweihundert gulden siner gnaden camermeistere zugeburende, die uns auch darzu folgen, 5 also das das sechstusend gulden an einer summ werden, als des genanten unsers gnedigsten herren und unserer dienere und rethe, die darzu geordent waren, des mit in ubirkomen sind, uns antheissig sind worden, nemlichen driethusend gulden uf Martini und die andern driethusent gulden uf winnachten alles nechstvergangen zu bezalen nach lute der anlasse und brive darubir gegebin, das uns die vor- genanten der rad zu Erffurd und ire Judischeit sollich vorgedacht sechstusend gulden uf beide vor- 10 gerurte tagezite verfallen ganz gutlichen ußgericht und wol bezalt haben, und sagen die genanten den rath zu Erffurd und ire Judischeit und die von iren wegen davor behafft sin, sollicher sechstusent rinischer gulden erünge des dritten pfeninges a von unsers vorgenanten gnedigen herren des Romischen koniges und auch von unser wegen ganz qwid ledig und loß in craft dieses brives, den wir in zu merem bekentnisse mit unserm angehangen ingesigil versigelt gegeben haben nach Cristi gebürd 15 vierzehinhundert darnach in dem drieundvierzigsten jare ame montag nach unserer lieben frauwen tage purificacionis, den man nennet lichtmesse. Febr. 4 1442 Nov. 11 Dez. 25 1443 Febr. 4 313. Mühlhausen an Erfurt: über die von den Juden an Hzg. Wilhelm von Sachsen zu [1443) entrichtende Geldsumme. [1443] Febr. 24 [Mühlhausen]. Febr. 94 20 Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 264 a cop. chart. coaeva. Schreibt: ihr habt uns aber1 geschrieben und Herzog Wilhelms von Sachsen Brief mitgesandt von sache anrurende die Juden bi uns; wir danken euch gutlichen für euere Mühe und Arbeit. Da der Herzog wünscht, ihr möchtet mit uns vereinbaren, daß das Geld uf den ersten fritag in der vasten März 8 in Wymar bezahlt werde, und euch auf diese Zeit dorthin bescheidet, so lassen wir euch wissen, daß 25 wir das Geld in so kurzer Zeit nicht ausrichten können. Wir bitten euch deshalb, uns auf dem Tage tagezit zwischen hier und Ostern zu erwerben. Bis dahin wollen wir das Geld unvorzoglichen aus- richten. Solltet ihr uns die tagezit nicht verschaffen können, so bitten wir euch, uns das Geld zu leihen und es für uns zu bezahlen; wir wollen es euch Ostern wiedergeben. Datum dominica Mathie etc. April 21 11448/ Febr. 24 30 314. Herzogin Margarete von Sachsen quittiert dem Rate zu Erfurt den Empfang von 1448 Febr. 28 710 rhein. Gulden Krönungssteuer der Erfurter Juden. 1443 Febr. 28 Torgau. Aus Erfurt Stadt-A. Urkunden (Magdeburger Bestand) A. 47 nr. 22 cop. chart. saec. 17. Wir Margretha von gottes gnaden geborne von Oestereich herzogin zu Sachßen etc. bekennen vor uns unser erben und thun kunt offenbar mit diesem briefe allen, die ihn sehen hoeren oder lesen, das uns die ersammen und weisen der rhatt zu Erffurdtt unsere lieben getrewen von wegen 35 solcher ehrunge, die die Judischeit dem allerdurchlauchtigsten fursten herrn Friederichen Romischen konige, unsern gnedigen lieben herrn und bruder, nach seiner koniglichen kronnunge durch die vhesten ern Leonhardtt Felßecker ritter und Heinrichen Herbarttenn seiner gnaden sendeboten zu geben zu- gesagt, siebenhundert und zehn rheinischer gulden, die uns seine konigliche gnade ferner gegeben und verschrieben hatt, wohl zu danke gereicht und bezahlt haben. solcher siebenhundert und zehn reinischer 40 gulden sagen wir die genanten von Erffurdtt itzunt quidt ledik und loß mit diesem briefe, der mit unserm insiegel versiegelt ist. geben zu Torgaw am donnerstage nach Mathiae apostoli anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo tertio. 1443 Febr. 28 a) oder pfenniges? sere gedrungen werden von unseren hern den her- 45 zogen zu Sachsen, so das wir das nicht wole lenger vorhalden konnen, wir mußen unsern dingen anders thun. (Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 258b cop. chart. coaeva ohne Datum.) 1 Erfurt hatte das erste mal wohl im letzten Drittel des Januar geschrieben. Denn Mühlhausen antwortete am 31. Januar: es habe den Brief der 50 Stadt und den mitgeschickten Brief Herzog Wilhelms von Sachsen gelesen; es bitte die Stadt, die Ihrigen bi denselbin unsern gnedigen hern zu bestellen und zu fugen und dort ihr Bestes zu tun, wie ihr schon vormals geschrieben worden sei; dat. quinta post Pauli conversionem [Jan. 31]. (Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 262b cop. chart. coaeva.)
Strana 686
686 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11443 315. Mühlhausen an Erfurt: erkundigt sich, ob ihre Juden, nachdem die Erfurter ein zw. Abkommen wegen der Steuer vermittelt haben, in Thüringen sicher ihrem Gewerbe April 4 u. 8] nachgehen können. [1443 zw. April 4 und 81 Mühlhausen.] Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 267 b conc. chart. Lieben frunde von Erffurthe. also als ir ein ende troffen had mit unseren gnedigen hern den 5 herzogen zu Sachsen unde unsers allerngnedigisten des Romschen koniges gewaldigen unde machtboten umbe sollich gelt, als wir von unserer Judisheit wegen gebin sullen, habin uns unsere Juden berichtet, wi das sie im lande zu Doringen zu schicken unde zu wandern haben, unde enwissen dach nicht noch wir von oren wegen, ab sie veilg wandern thorren im lande, or gewerb uszurichten. hirumbé so beten wir uwere liebe mit ganzem fliße gutlichen, ir wullet uns vorstehin laßen, ab ir das also ingenommen 10 habt mit unseren gnedigen hern den herzogen, das die unseren feilig mochten wandern, or gewerb us- zurichten, als wir danne meinen, das das billiche sien sulde, sulden wir anders sollich gelt gebin ; wer' es adder, das ir das also nicht bestalt noch ingenommen hettet, das ir das noch also bestellen wullet, das iß unseren Juden im lande also zugehalden worde, das sie feilig zu unde abe wandern mogen ane alles geverde. unde bewieset uch hirinne furderlichen. des gloubin wir uch wole unde wullen das 15 umbe uwere liebe gerne vordinen. uwere antwerte 2. 1448 316. Hzg. Friedrich von Sachsen bekennt, durch den Rat zu Erfurt 600 rh. Gulden Mai 28 erhalten zu haben, die die Mühlhauser Juden als Krönungssteuer entrichten 1443 Mai 28 Weißenfels. sollten. Aus Erfurt Stadt-A. Urkunden (Magdeburger Bestand) A. 47 nr. 23 orig. membr. lit. pat. 20 c. sig. pend. lacso. In Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. X Fach 1 nr. 6: Notulbuch 1441�1458 fol. 5ab cop. chart. coaeva, ohne Datum. Die Abschrift ist sehr beschädigt. Wir Friderich von gotes gnaden herzoge zu Sachssen des heiligen Romischen richs erzmarschalg lantgrave in Doringen und marggrave zu Missen bekennen offintlichen an dissem brive gein aller- 25 menniglichem: als die ersamen und wisen unsere liben besundern der rat zů Molhusen von irer Judischeit wegin und auch dieselbin Judischeit selbinst durch die ersamen und wißen den rat zu Erffurtt, unsere liben getruwen, sechs hundert gulden fur eine eerunge und stüre dem allerdurchluchtigsten grosmechtigen fursten und herren herren Frideriche Romischen konige etc., unserm gnedigsten liben herren, zu siner koniglichen kronunge zu a geben zugesaget haben, die sein gnade uns volgen lesset, so als des gnanten unsers gnedigsten herren und unsere diner und rete, die dorzů geordent waren, des mit in oberkomen sin, und uns die vorgnanten der rat zü Erffurte von des obgnanten ratis der stat Molhußen und irer Judischeit wegin solliche vorgedachte sechs hundert gulden ganz gutlich und wol zu danke ußgerichtet und bezalet haben, das uns wol gnüget. und sagen die obgnanten den rat zu Molhusen und ire Judischeit und den rat zu Erffurtte, die uns solliche bezalunge von iren wegin gethan 35 haben, sollicher sechßhundert rinischer gulden von unsers vorgnanten gnedigsten herren des Romischen koniges und auch von unser wegen ganz qwit ledig und loß in kraft disses brives, den wir in zu merem bekentnisse mit unserm anhangenden ingesigil versigelt haben. gebin zu Wissenvels nach Cristi geburt vierzehinhundert darnach im driundvirzigsten jare am dinstage nach dem sontage vocem jocunditatis. 1443 Mai 28 a) orig. om. zu — haben. 40 Das auf fol. 267 ab vorhergehende Schreiben an die geistlichen Richter des heiligen Stuhls zu Mentcze ist quinta post letare [April 4] datiert, das auf fol. 267 b unmittelbar folgende an den Rat zu Grußen secunda post judica [April 8]. Der Brief an Erfurt wird also wohl zwischen dem 4. und 8. April ge- schrieben sein. 2 Die Antwort Erfurts ist nicht vorhanden; ihr Inhalt ergibt sich aber aus dem folgenden Briefe Mühlhausens an die Stadt vom 12. April: als ihr uns auf unser Schreiben, das wir euch nest von unserer Juden wegen sandten, geantwortet habt, wie das ir anders nicht enwisset, wenne wan sollich gelt gegebin si, das danne alle unwille zwischen den Herzögen von Sachsen, uns und unsern Juden abe sien sulle, so haben wir unsere Juden diese Ant- wort lesen lassen. Die sind noch in Sorge und meinen, da sie mit schriften von den Herzögen von Sachsen und den Machtboten des Römischen Königs 45 in achte komen unde besweret seien, so müsse man sie daraus auch wieder mit schriften entlassen und ihnen feiligkeit zu wandern im lande zuschreiben. Das dünkt auch uns ein mogelichs. Solltet ihr das also inge- nommen haben, so schreibt uns, daß sie feilig wan- 50 dern mogen. Dann wollen unsere Juden und wir von ihretwegen daran gnuge haben. Dat. sexta post judica. (Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 268a cop. chart. coaeva.)
686 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. 11443 315. Mühlhausen an Erfurt: erkundigt sich, ob ihre Juden, nachdem die Erfurter ein zw. Abkommen wegen der Steuer vermittelt haben, in Thüringen sicher ihrem Gewerbe April 4 u. 8] nachgehen können. [1443 zw. April 4 und 81 Mühlhausen.] Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 267 b conc. chart. Lieben frunde von Erffurthe. also als ir ein ende troffen had mit unseren gnedigen hern den 5 herzogen zu Sachsen unde unsers allerngnedigisten des Romschen koniges gewaldigen unde machtboten umbe sollich gelt, als wir von unserer Judisheit wegen gebin sullen, habin uns unsere Juden berichtet, wi das sie im lande zu Doringen zu schicken unde zu wandern haben, unde enwissen dach nicht noch wir von oren wegen, ab sie veilg wandern thorren im lande, or gewerb uszurichten. hirumbé so beten wir uwere liebe mit ganzem fliße gutlichen, ir wullet uns vorstehin laßen, ab ir das also ingenommen 10 habt mit unseren gnedigen hern den herzogen, das die unseren feilig mochten wandern, or gewerb us- zurichten, als wir danne meinen, das das billiche sien sulde, sulden wir anders sollich gelt gebin ; wer' es adder, das ir das also nicht bestalt noch ingenommen hettet, das ir das noch also bestellen wullet, das iß unseren Juden im lande also zugehalden worde, das sie feilig zu unde abe wandern mogen ane alles geverde. unde bewieset uch hirinne furderlichen. des gloubin wir uch wole unde wullen das 15 umbe uwere liebe gerne vordinen. uwere antwerte 2. 1448 316. Hzg. Friedrich von Sachsen bekennt, durch den Rat zu Erfurt 600 rh. Gulden Mai 28 erhalten zu haben, die die Mühlhauser Juden als Krönungssteuer entrichten 1443 Mai 28 Weißenfels. sollten. Aus Erfurt Stadt-A. Urkunden (Magdeburger Bestand) A. 47 nr. 23 orig. membr. lit. pat. 20 c. sig. pend. lacso. In Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. X Fach 1 nr. 6: Notulbuch 1441�1458 fol. 5ab cop. chart. coaeva, ohne Datum. Die Abschrift ist sehr beschädigt. Wir Friderich von gotes gnaden herzoge zu Sachssen des heiligen Romischen richs erzmarschalg lantgrave in Doringen und marggrave zu Missen bekennen offintlichen an dissem brive gein aller- 25 menniglichem: als die ersamen und wisen unsere liben besundern der rat zů Molhusen von irer Judischeit wegin und auch dieselbin Judischeit selbinst durch die ersamen und wißen den rat zu Erffurtt, unsere liben getruwen, sechs hundert gulden fur eine eerunge und stüre dem allerdurchluchtigsten grosmechtigen fursten und herren herren Frideriche Romischen konige etc., unserm gnedigsten liben herren, zu siner koniglichen kronunge zu a geben zugesaget haben, die sein gnade uns volgen lesset, so als des gnanten unsers gnedigsten herren und unsere diner und rete, die dorzů geordent waren, des mit in oberkomen sin, und uns die vorgnanten der rat zü Erffurte von des obgnanten ratis der stat Molhußen und irer Judischeit wegin solliche vorgedachte sechs hundert gulden ganz gutlich und wol zu danke ußgerichtet und bezalet haben, das uns wol gnüget. und sagen die obgnanten den rat zu Molhusen und ire Judischeit und den rat zu Erffurtte, die uns solliche bezalunge von iren wegin gethan 35 haben, sollicher sechßhundert rinischer gulden von unsers vorgnanten gnedigsten herren des Romischen koniges und auch von unser wegen ganz qwit ledig und loß in kraft disses brives, den wir in zu merem bekentnisse mit unserm anhangenden ingesigil versigelt haben. gebin zu Wissenvels nach Cristi geburt vierzehinhundert darnach im driundvirzigsten jare am dinstage nach dem sontage vocem jocunditatis. 1443 Mai 28 a) orig. om. zu — haben. 40 Das auf fol. 267 ab vorhergehende Schreiben an die geistlichen Richter des heiligen Stuhls zu Mentcze ist quinta post letare [April 4] datiert, das auf fol. 267 b unmittelbar folgende an den Rat zu Grußen secunda post judica [April 8]. Der Brief an Erfurt wird also wohl zwischen dem 4. und 8. April ge- schrieben sein. 2 Die Antwort Erfurts ist nicht vorhanden; ihr Inhalt ergibt sich aber aus dem folgenden Briefe Mühlhausens an die Stadt vom 12. April: als ihr uns auf unser Schreiben, das wir euch nest von unserer Juden wegen sandten, geantwortet habt, wie das ir anders nicht enwisset, wenne wan sollich gelt gegebin si, das danne alle unwille zwischen den Herzögen von Sachsen, uns und unsern Juden abe sien sulle, so haben wir unsere Juden diese Ant- wort lesen lassen. Die sind noch in Sorge und meinen, da sie mit schriften von den Herzögen von Sachsen und den Machtboten des Römischen Königs 45 in achte komen unde besweret seien, so müsse man sie daraus auch wieder mit schriften entlassen und ihnen feiligkeit zu wandern im lande zuschreiben. Das dünkt auch uns ein mogelichs. Solltet ihr das also inge- nommen haben, so schreibt uns, daß sie feilig wan- 50 dern mogen. Dann wollen unsere Juden und wir von ihretwegen daran gnuge haben. Dat. sexta post judica. (Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. W Fach 1 nr. 5: Kopialbuch 1430-1445 fol. 268a cop. chart. coaeva.)
Strana 687
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 687 317. Vier gen. Bevollmächtigte K. Friedrichs und Hzg. Friedrichs von Sachsen heben (113 са. Acht und Bann auf, die sie über gen. Mühlhauser Juden verhängt hatten, da diese Nai 28) inzwischen von der schuldigen Krönungssteuer 600 Gulden bezahlt haben. [1443 circa Mai 281 o. O.] Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. X Fach 1 nr. 6: Notulbuch 1441-1458 fol. 4b-5a cop. chart. coaeva. Die Handschrift hat durch Mäusefraß sehr gelitten. Wir haben versucht, die vernichteten Teile der Urkunde zu ergänzen, und haben das Ergänzte durch kursiven Druck kenntlich gemacht. Wir Lenhart von Felsegke ritter, Heinrich Herwarte, des allerndurchluchtigistin 1o hochgeborn fursten unde hern herren Frederichs Romschen konigis zu allen ziten merer des richs herzogen zu Osterrich zu Stier zu Kerden unde zu Krain graven zu Thirol etc., unsers allerngnedigisten hern, volmechtigen machtboten, unde wir Heinrich Phlug ritter, Hans von Maltitz von furder entphelunge wegen des hochgebornen fursten unde hern herren Frederichs herzogen zu Sachsen lantgraven in Doringen unde maregraven zu Mießen, 15 unsers gnedigen hern, von voller koniglicher macht wegen on in den sachen bevolen noch uswisunge sollicher koniglicher majestatbriefe2 dorubir usgegangen unde gegebin bekennen in disseme uffin briefe unde thun kunt allen den, die on sehen horen adder lesen: als wir von obgemelter koniglicher unde furstlicher macht wegen die Judischeit gemeinlich zu Molhusen, nemlich Abraham Loser, Zcadach, Nathan, Abraham Gans, 2o Lebelangen Gotschalgk, Daviden Meyer, Maßen unde ouch alle andere Juden, man unde wib, alt unde junk, unde ire kindere, gemeinlichen unde sunderlichen, darselbis wonhaftig unde geseßin, umbe sollichen ungehorsam unde wedderwerdigen frevil, den si deme heiligen Romschen riche irzeiget unde siener koniglicher gnade gerechtigkeit ezliche zit vorhalden hatten, in des heiligen Romschen richis achte unde bann hatten gethon 3 unde 25 on alle gemeinschaft der Cristen, on ouch alle geltschult unde gesuch vorboten hatten, di men on schuldig was adder noch schuldig ist, das on die nimant gebin noch bezalen sulde, als lange biß si wedder zu gehorsam quemen, unde si ouch uß allem frede frieheit unde geleite hatten genommen unde on die ganz neddergeleget unde si in allen unfrede gesast unde nemlichen irloubit hatten, zu orme libe unde gude zugriefen, noch uswisunge so sollicher angeslagener achtbriefe an di kerchthar à daselbis zu Molhusen unde in andern steten mehir mit unserer obgnanten aller viere angehangen ingesegiln dorubir gegebin unde usgesant, unde nemlich wer dawedder thede unde solliche obgenanten Judisheit nicht mede mit on handel adder gemeinschaft hette, das der ouch vor des heiligen richs echter unde ungehorsam gehalden unde zu deme gedocht werde sulde, als sich geborren 35 wurde, als solliche achtbriefe unde andere mehir unsere briefe dorobir gegebin von worten zu worten furder ingehalden unde usgewieset haben etc.: des haben sich die gemeinschaft der Juden alle semptlich unde irer iglicher bisundern mit willen unsers allergnedigisten hern des Romschen koniges unde ouch unsers gnedigen hern zu Sachsen umbe sollichen wedderwertigen frevil unde ungehorsam gutlichen vortragen unde solliche eherunge unde 4o gerechtigkeit ganz gutlich und wol bezalet, nemlichen sechshundert gulden, als der rad zu Erffurte unde ire frunde die vorgedachte summe in der gutlichkeit unde fruntschaft mit uns verramet haben, unbeschediget der obgnanten stad Molhusen unde irer Judischeit friheit unde gnaden in von Romschen keißern unde konigen seliger gedechteniß gegebin. dor- a) sic; 1u rm. Kerchthur? 45 1 Das auf fol. 4b vorhergehende Stück, ein Akt des Notars Conradus Vilsperg, ist datiert anno domini 1443 die 13. marcii ; auf fol. 5 ab folgt die Urkunde Hzg. Friedrichs von Sachsen vom 28. Mai 1443, unsere nr. 316. Da die Urkunde der vier Deutsche Reichstags-Akten XVI. Bevollmächtigten mit der des Herzogs in unmittel- barem Zusammenhang steht, so wird sie zu der- selben Zeit ausgestellt sein wie diese. 2 Vgl. nr. 295. s Vgl. nr. 300. 87
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 687 317. Vier gen. Bevollmächtigte K. Friedrichs und Hzg. Friedrichs von Sachsen heben (113 са. Acht und Bann auf, die sie über gen. Mühlhauser Juden verhängt hatten, da diese Nai 28) inzwischen von der schuldigen Krönungssteuer 600 Gulden bezahlt haben. [1443 circa Mai 281 o. O.] Aus Mühlhausen Stadt-A. Akten Abt. X Fach 1 nr. 6: Notulbuch 1441-1458 fol. 4b-5a cop. chart. coaeva. Die Handschrift hat durch Mäusefraß sehr gelitten. Wir haben versucht, die vernichteten Teile der Urkunde zu ergänzen, und haben das Ergänzte durch kursiven Druck kenntlich gemacht. Wir Lenhart von Felsegke ritter, Heinrich Herwarte, des allerndurchluchtigistin 1o hochgeborn fursten unde hern herren Frederichs Romschen konigis zu allen ziten merer des richs herzogen zu Osterrich zu Stier zu Kerden unde zu Krain graven zu Thirol etc., unsers allerngnedigisten hern, volmechtigen machtboten, unde wir Heinrich Phlug ritter, Hans von Maltitz von furder entphelunge wegen des hochgebornen fursten unde hern herren Frederichs herzogen zu Sachsen lantgraven in Doringen unde maregraven zu Mießen, 15 unsers gnedigen hern, von voller koniglicher macht wegen on in den sachen bevolen noch uswisunge sollicher koniglicher majestatbriefe2 dorubir usgegangen unde gegebin bekennen in disseme uffin briefe unde thun kunt allen den, die on sehen horen adder lesen: als wir von obgemelter koniglicher unde furstlicher macht wegen die Judischeit gemeinlich zu Molhusen, nemlich Abraham Loser, Zcadach, Nathan, Abraham Gans, 2o Lebelangen Gotschalgk, Daviden Meyer, Maßen unde ouch alle andere Juden, man unde wib, alt unde junk, unde ire kindere, gemeinlichen unde sunderlichen, darselbis wonhaftig unde geseßin, umbe sollichen ungehorsam unde wedderwerdigen frevil, den si deme heiligen Romschen riche irzeiget unde siener koniglicher gnade gerechtigkeit ezliche zit vorhalden hatten, in des heiligen Romschen richis achte unde bann hatten gethon 3 unde 25 on alle gemeinschaft der Cristen, on ouch alle geltschult unde gesuch vorboten hatten, di men on schuldig was adder noch schuldig ist, das on die nimant gebin noch bezalen sulde, als lange biß si wedder zu gehorsam quemen, unde si ouch uß allem frede frieheit unde geleite hatten genommen unde on die ganz neddergeleget unde si in allen unfrede gesast unde nemlichen irloubit hatten, zu orme libe unde gude zugriefen, noch uswisunge so sollicher angeslagener achtbriefe an di kerchthar à daselbis zu Molhusen unde in andern steten mehir mit unserer obgnanten aller viere angehangen ingesegiln dorubir gegebin unde usgesant, unde nemlich wer dawedder thede unde solliche obgenanten Judisheit nicht mede mit on handel adder gemeinschaft hette, das der ouch vor des heiligen richs echter unde ungehorsam gehalden unde zu deme gedocht werde sulde, als sich geborren 35 wurde, als solliche achtbriefe unde andere mehir unsere briefe dorobir gegebin von worten zu worten furder ingehalden unde usgewieset haben etc.: des haben sich die gemeinschaft der Juden alle semptlich unde irer iglicher bisundern mit willen unsers allergnedigisten hern des Romschen koniges unde ouch unsers gnedigen hern zu Sachsen umbe sollichen wedderwertigen frevil unde ungehorsam gutlichen vortragen unde solliche eherunge unde 4o gerechtigkeit ganz gutlich und wol bezalet, nemlichen sechshundert gulden, als der rad zu Erffurte unde ire frunde die vorgedachte summe in der gutlichkeit unde fruntschaft mit uns verramet haben, unbeschediget der obgnanten stad Molhusen unde irer Judischeit friheit unde gnaden in von Romschen keißern unde konigen seliger gedechteniß gegebin. dor- a) sic; 1u rm. Kerchthur? 45 1 Das auf fol. 4b vorhergehende Stück, ein Akt des Notars Conradus Vilsperg, ist datiert anno domini 1443 die 13. marcii ; auf fol. 5 ab folgt die Urkunde Hzg. Friedrichs von Sachsen vom 28. Mai 1443, unsere nr. 316. Da die Urkunde der vier Deutsche Reichstags-Akten XVI. Bevollmächtigten mit der des Herzogs in unmittel- barem Zusammenhang steht, so wird sie zu der- selben Zeit ausgestellt sein wie diese. 2 Vgl. nr. 295. s Vgl. nr. 300. 87
Strana 688
688 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. (1448 vone so sagen wir obgenanten volmechtigen machtboten des obgemelten allergnedigisten ca. Mai 28 hern des Romschen koniges unde herren Frederichs herzogen zu Sachsen etc. di gnanten Juden, die mit namen vor geschrebin stehen, manne unde wibe, alt unde junk, unde ire kindere, unde den rad unde rethe darselbis zu Molhusen unde zu Erffurt der vorgedachten summen gulden der ehere unde sture des dritten phenniges unserm allergnedigisten hern 5 konige noch entphaunge siener koniglicher kronen gegebin mit craft disses briefes ganz unde aller dinge qwid leddig unde loeß unde thun sie alle semptlich unde irer iglichen bisundern von koniglicher macht unde bevelunge wegen wedder uß der achte unde deme banne, die wir on ufgeleit unde si dorin gethon hatten, unde setzen si ouch uß allem unde iglichem wedder in den frede unde irloubin on alle gemeinschaft als vore. unde 10 ab imant, es were der rad zu Molhusen di gemeine daselbis adder wer das were von sollicher ireter gemeinschaft wegen vordechtlich were gewest, das solliche vordocht alle unde igliche ungnade unde ungunst gein on allen ganz abe unde ungethon sien sal ane allerleie argelist unde ane geverde. des zu orkunde warem bekentheniße unde merer sicherheit etc. 15 11443 318. K. Friedrich beauftragt den Lic. jur. utr. Ulrich Riederer und den Jakob Vaist Juni mit der Einziehung der Krönungssteuer von den Juden in den Stiften Mainz, Straß- med.] burg, Speier und Worms und in den Ländern des Markgrafen von Baden. [1443 Mitte Juni 1 Wien.] Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 182a cop. chart. coaeva. Regest bei Chmel nr. 1482. 20 Wir Fridrich etc. bekennen etc. als uns die Judischeit uberal durch daz heilig Römisch reich nach unser kuniglichen crônung, die wir zu Ach mit der hilf gots emp- fangen haben, einer êrung und steur von rechtz wegen pflichtig sein und nû den maisten teil durch daz rich geraicht und gegeben haben, also haben wir angesehen trew und 28 redlicheit des ersamen maister Ulrich Riedrers 2 licenciaten in beiden rechten und Jacob Vaisten, unsern lieben getruen, und haben in vollen gewalt und macht gegeben und geben in€ die in craft diß brieves von kuniglicher macht, solich erung und steür von aller Judischeit in den stiften zu Mencz Straßburg Spir und Worms und unsers lieben oheim des marggraven von Baden landen inzubringen und zu unsern handen zu nemen so und mit der ungehorsam Judischeit und in allen andern sachen zu handeln und zu tün, als wir in dann vormals in andern stiften des heiligen reichs zu handeln und zu tûn bevolhen haben, und glicher wise als wir daz selber getün mochten, ob wir gegenwurtig weren. und wir gebieten darumb allen und iglichen fursten, geistlichen und weltlichen, grafen frien herren rittern knechten steten merkten und dorfern den obgenanten stiften 3€ und landen gesessen ernstlich und vesticlich mit disem brieve, das sie die egenanten unser machtboten an solicher inbringung der steur nit hindern oder irren, sunder die Judischait under in gesessen ernstlich darzu halden und den unsern hilflich und ratsam sin b, als das billich ist und wir in getruen. daz ist unser ernstlich mainung. geben zu Wienn sub appresso. 40 a) in die ſchlt in der Vorlage. b) em.; Vorl. zu sein. Die auf fol. 182 ab des Reichsregistraturbuchs vorangehenden und folgenden Urkunden sind vom 13. und 23. Juni 1443 datiert, so daß das von uns oben gewählte Datum wohl zutreffen wird. 2 Riederer erhielt noch eine besondere Vollmacht laut folgenden Eintrags im Reichsregistraturbuch: item ein mandat maister Ulrichen Riederer in sunder- heit gegeben auf die Judischeit in den stiften Mencz Straspurg Speir Worms und des marggraven von Baden zu stewren in aller der mass, als das vorder mandat [d. i. das oben mitgeteilte] auswiset (Wien 45 H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 188b not. chart. coaeva; vgl. Chmel nr. 1482).
688 Reichstag zu Frankfurt von Ende Mai bis Mitte August 1442. (1448 vone so sagen wir obgenanten volmechtigen machtboten des obgemelten allergnedigisten ca. Mai 28 hern des Romschen koniges unde herren Frederichs herzogen zu Sachsen etc. di gnanten Juden, die mit namen vor geschrebin stehen, manne unde wibe, alt unde junk, unde ire kindere, unde den rad unde rethe darselbis zu Molhusen unde zu Erffurt der vorgedachten summen gulden der ehere unde sture des dritten phenniges unserm allergnedigisten hern 5 konige noch entphaunge siener koniglicher kronen gegebin mit craft disses briefes ganz unde aller dinge qwid leddig unde loeß unde thun sie alle semptlich unde irer iglichen bisundern von koniglicher macht unde bevelunge wegen wedder uß der achte unde deme banne, die wir on ufgeleit unde si dorin gethon hatten, unde setzen si ouch uß allem unde iglichem wedder in den frede unde irloubin on alle gemeinschaft als vore. unde 10 ab imant, es were der rad zu Molhusen di gemeine daselbis adder wer das were von sollicher ireter gemeinschaft wegen vordechtlich were gewest, das solliche vordocht alle unde igliche ungnade unde ungunst gein on allen ganz abe unde ungethon sien sal ane allerleie argelist unde ane geverde. des zu orkunde warem bekentheniße unde merer sicherheit etc. 15 11443 318. K. Friedrich beauftragt den Lic. jur. utr. Ulrich Riederer und den Jakob Vaist Juni mit der Einziehung der Krönungssteuer von den Juden in den Stiften Mainz, Straß- med.] burg, Speier und Worms und in den Ländern des Markgrafen von Baden. [1443 Mitte Juni 1 Wien.] Aus Wien H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 182a cop. chart. coaeva. Regest bei Chmel nr. 1482. 20 Wir Fridrich etc. bekennen etc. als uns die Judischeit uberal durch daz heilig Römisch reich nach unser kuniglichen crônung, die wir zu Ach mit der hilf gots emp- fangen haben, einer êrung und steur von rechtz wegen pflichtig sein und nû den maisten teil durch daz rich geraicht und gegeben haben, also haben wir angesehen trew und 28 redlicheit des ersamen maister Ulrich Riedrers 2 licenciaten in beiden rechten und Jacob Vaisten, unsern lieben getruen, und haben in vollen gewalt und macht gegeben und geben in€ die in craft diß brieves von kuniglicher macht, solich erung und steür von aller Judischeit in den stiften zu Mencz Straßburg Spir und Worms und unsers lieben oheim des marggraven von Baden landen inzubringen und zu unsern handen zu nemen so und mit der ungehorsam Judischeit und in allen andern sachen zu handeln und zu tün, als wir in dann vormals in andern stiften des heiligen reichs zu handeln und zu tûn bevolhen haben, und glicher wise als wir daz selber getün mochten, ob wir gegenwurtig weren. und wir gebieten darumb allen und iglichen fursten, geistlichen und weltlichen, grafen frien herren rittern knechten steten merkten und dorfern den obgenanten stiften 3€ und landen gesessen ernstlich und vesticlich mit disem brieve, das sie die egenanten unser machtboten an solicher inbringung der steur nit hindern oder irren, sunder die Judischait under in gesessen ernstlich darzu halden und den unsern hilflich und ratsam sin b, als das billich ist und wir in getruen. daz ist unser ernstlich mainung. geben zu Wienn sub appresso. 40 a) in die ſchlt in der Vorlage. b) em.; Vorl. zu sein. Die auf fol. 182 ab des Reichsregistraturbuchs vorangehenden und folgenden Urkunden sind vom 13. und 23. Juni 1443 datiert, so daß das von uns oben gewählte Datum wohl zutreffen wird. 2 Riederer erhielt noch eine besondere Vollmacht laut folgenden Eintrags im Reichsregistraturbuch: item ein mandat maister Ulrichen Riederer in sunder- heit gegeben auf die Judischeit in den stiften Mencz Straspurg Speir Worms und des marggraven von Baden zu stewren in aller der mass, als das vorder mandat [d. i. das oben mitgeteilte] auswiset (Wien 45 H. H. St. A. Reichsregistraturbuch N fol. 188b not. chart. coaeva; vgl. Chmel nr. 1482).
Strana 689
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 689 319. K. Friedrich an gen. Fürsten: gebietet ihnen Verfolgung der wegen Ungehorsams [be- 1148 gangen durch Verweigerung der Krönungssteuer] geächteten Juden des Stifts Magde- burg. 1443 Oktober 14 Wien. Okt. 14 10 An Kf. Friedrich von Brandenburg: A aus Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6786, 1 orig. chart. 5 lit. pat. c. sig. in v. impr. — Gedruckt bei Riedel, Codex dipl. Brand. II, 4 S. 287 aus A. — Regest bei Wiener a. a. O. S. 81. An die Herzöge Heinrich, Wilhelm, Otto und Friedrich von Braunschweig: B coll. ebenda nr. 6786, 2 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. In der Anrede heißt es embieten den hochgebornen Heinrichen Wilhelmen Otten und Fridrichen herczogen zu Brunswig, unsern lieben ôheimen und fursten, usw. An Hzg. Heinrich von Mecklenburg: C coll. ebenda nr. 6786, 3 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. laeso. In der Anrede heißtt es embieten dem hochgebornen Heinrichen herczogen zu Mekelburg, unserm lieben oheimen und fürsten, usw. Wir Fridrich von gotes gnaden Romischer kûnig zu allen ziten merer des richs herczog zu Osterreich" etc. embieten dem hochgebornen Fridrichen marggrafen zu 15 Branndemburg des heiligen Romischen richs erczkamrer und burggrafen zu Nuremberg, unserm lieben oheimen und kurfursten, unser gnad und alles gût. hochgeborner € lieber oheim und kurfürst °. dein d lieb mag villeicht wol vernomen haben, wie die Judischeit in dem stiffte von Magdeburg gesessen und dem zugehorig unsern geboten ungehorsam gewesen und durch solher ungehorsam willen, auch daz sy uns und dem heiligen riche 20 unser gerechtikeit vorhalden, durch unser gewaltig machtboten, die wir in denselben lannden gehabt haben, in des heiligen richs acht und pann sind gesprochen und getan worden, die auch ettlich unser und des richs fürsten durch unsern willen vervolgen, als sich geburet. und wan nu dieselb Jüdischeit also in irer ungehorsam teglich meer und meer verhertet, das doch nit zu dulden ist, darumb so begern wir von deiner e liebe mit 25 fleiss und gebieten dirf auch von kuniglicher macht ernstlich, daz du 8 als unser und des richs kurfürsth und zu sterkung unserr und des heiligen richs gerechtikeit, als du dann des phlichtig pist €, dieselben Judischeit in deinen 1 lannden verfolgen schaffestm und gebietest allen deinen " steten und undertanen, sy als die êchter zu halden und in kainen schucz noch gelait ze geben, sunder sy ir leib und gût anzugreiffen, als lanng biss sy so uns umb unser und des richs gerechtikeit genûg tûn und aus solher acht kômen. daran tûst° du uns sunderlich danknemkeit, die wir gen deiner » liebe gnediclich erkennen wellen. geben zu Wyenn an mantag vor sand Gallen tag anno domini etc. quadragesimo tertio unsers richs im virden jare. 1448 Okt. 14 35 De mandato domini regis. 320. K. Friedrich an gen. Städte (einzeln): [wie in nr. 319]. 1443 Okt. 14 Wien. 1448 Okt. 14 40 An Lübeck: A aus Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6786, 4 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. An Braunschweig: B. coll. ebenda nr. 6786, 5 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. An Lüneburg: C coll. ebenda nr. 6786, 6 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. Wir Fridrich von gotes gnaden Romischer kunig zu allen ziten merer des richs herczog zu Österrich etc. embieten unsern und des richs lieben getrewn .. den burger- meister und rate zu 1 Lubekgf unser gnad und alles gût. lieben getrewn. ir můgt villicht s wol vernomen haben [usw. mutatis mutandis wie in nr. 319]. geben zu Wyenn an montag vor sand Gallen tag anno domini etc. quadragesimo tertio unsers richs im virden jare. 1443 Okt. 14 45 De mandato domini regis. a) BC Osterrich. b) B hochgebornen lieben oheimen und fürsten. c) C fürst. d) B ewr. e) Bewerr. f) Bew. g) B ir. h) B fürsten ; C fürst. i) Bir. k) B seit. 1) Bewern. m) B schaffet und gebietet. n) Bewern. o) B tût ir. p) B ew statt deiner liebe; C dir. q) om. C. 1) B Brunswig ; C der stat Lunemburg. s) om. C. 87 *
M. Anhang: Krönungssteuer und Griechengeld nr. 288-320. 689 319. K. Friedrich an gen. Fürsten: gebietet ihnen Verfolgung der wegen Ungehorsams [be- 1148 gangen durch Verweigerung der Krönungssteuer] geächteten Juden des Stifts Magde- burg. 1443 Oktober 14 Wien. Okt. 14 10 An Kf. Friedrich von Brandenburg: A aus Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6786, 1 orig. chart. 5 lit. pat. c. sig. in v. impr. — Gedruckt bei Riedel, Codex dipl. Brand. II, 4 S. 287 aus A. — Regest bei Wiener a. a. O. S. 81. An die Herzöge Heinrich, Wilhelm, Otto und Friedrich von Braunschweig: B coll. ebenda nr. 6786, 2 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. In der Anrede heißt es embieten den hochgebornen Heinrichen Wilhelmen Otten und Fridrichen herczogen zu Brunswig, unsern lieben ôheimen und fursten, usw. An Hzg. Heinrich von Mecklenburg: C coll. ebenda nr. 6786, 3 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. laeso. In der Anrede heißtt es embieten dem hochgebornen Heinrichen herczogen zu Mekelburg, unserm lieben oheimen und fürsten, usw. Wir Fridrich von gotes gnaden Romischer kûnig zu allen ziten merer des richs herczog zu Osterreich" etc. embieten dem hochgebornen Fridrichen marggrafen zu 15 Branndemburg des heiligen Romischen richs erczkamrer und burggrafen zu Nuremberg, unserm lieben oheimen und kurfursten, unser gnad und alles gût. hochgeborner € lieber oheim und kurfürst °. dein d lieb mag villeicht wol vernomen haben, wie die Judischeit in dem stiffte von Magdeburg gesessen und dem zugehorig unsern geboten ungehorsam gewesen und durch solher ungehorsam willen, auch daz sy uns und dem heiligen riche 20 unser gerechtikeit vorhalden, durch unser gewaltig machtboten, die wir in denselben lannden gehabt haben, in des heiligen richs acht und pann sind gesprochen und getan worden, die auch ettlich unser und des richs fürsten durch unsern willen vervolgen, als sich geburet. und wan nu dieselb Jüdischeit also in irer ungehorsam teglich meer und meer verhertet, das doch nit zu dulden ist, darumb so begern wir von deiner e liebe mit 25 fleiss und gebieten dirf auch von kuniglicher macht ernstlich, daz du 8 als unser und des richs kurfürsth und zu sterkung unserr und des heiligen richs gerechtikeit, als du dann des phlichtig pist €, dieselben Judischeit in deinen 1 lannden verfolgen schaffestm und gebietest allen deinen " steten und undertanen, sy als die êchter zu halden und in kainen schucz noch gelait ze geben, sunder sy ir leib und gût anzugreiffen, als lanng biss sy so uns umb unser und des richs gerechtikeit genûg tûn und aus solher acht kômen. daran tûst° du uns sunderlich danknemkeit, die wir gen deiner » liebe gnediclich erkennen wellen. geben zu Wyenn an mantag vor sand Gallen tag anno domini etc. quadragesimo tertio unsers richs im virden jare. 1448 Okt. 14 35 De mandato domini regis. 320. K. Friedrich an gen. Städte (einzeln): [wie in nr. 319]. 1443 Okt. 14 Wien. 1448 Okt. 14 40 An Lübeck: A aus Dresden H. St. A. Urkunden nr. 6786, 4 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. An Braunschweig: B. coll. ebenda nr. 6786, 5 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. An Lüneburg: C coll. ebenda nr. 6786, 6 orig. chart. lit. pat. c. sig. in v. impr. Wir Fridrich von gotes gnaden Romischer kunig zu allen ziten merer des richs herczog zu Österrich etc. embieten unsern und des richs lieben getrewn .. den burger- meister und rate zu 1 Lubekgf unser gnad und alles gût. lieben getrewn. ir můgt villicht s wol vernomen haben [usw. mutatis mutandis wie in nr. 319]. geben zu Wyenn an montag vor sand Gallen tag anno domini etc. quadragesimo tertio unsers richs im virden jare. 1443 Okt. 14 45 De mandato domini regis. a) BC Osterrich. b) B hochgebornen lieben oheimen und fürsten. c) C fürst. d) B ewr. e) Bewerr. f) Bew. g) B ir. h) B fürsten ; C fürst. i) Bir. k) B seit. 1) Bewern. m) B schaffet und gebietet. n) Bewern. o) B tût ir. p) B ew statt deiner liebe; C dir. q) om. C. 1) B Brunswig ; C der stat Lunemburg. s) om. C. 87 *
Strana 690
Strana 691
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. Die mit einem * bezeichneten Stücke sind nicht vollstandig, sondern nur als Regest, Auszug oder Bruchstück mitgeteilt. Vgl. über dieses Chronologische Verzeichnis das Vorwort des 1. Bandes p. LXXXIII. 1400 Dez. in. Frankfurt. Huldigungseid des Rates vor K. Ruprecht * . . . . . . . . p. 618, 45b 1414 Dez. 8 Friedberg. Huldigungseid der Stadt vor K. Sigmund *) 11 Frankfurt. Huldigungseid des Rates vor K. Sigmund *) . . . . . . . . . . . p. 368, 30b . . . . . . . . . . . p. 618, 46b 1429 Jan. 25 Konstanz. Entwurf zu einem Bündnis gen. Reichsstädte *) . . . . . . . . . . p. 82, 51a 1433 Juni 29 Rom. K. Sigmund bestätigt Jak. v. Sierck alle seine Lehen in Luxemburg *. . . . p. 19,50a Dez. 2 [Ulm]. Bündnis gen. Schwäb. Städte bis zum 23. April 1437 * . . . . . . . . p. 83, 43а 1436 April 14 Basel. Dekret der 24. Session des Konzils * . . . . . . . . . . . . . . p. 418, 50 a 1437 Febr. 27 Bologna. P. Eugen an das Basler Konzil: betr. Griechenunion *. . . . . . . . p. 443, 52a 1439 Sept. 22 Ulm. Urteil der Ratsboten des Schwäbischen Städtebundes : betr. Ursula von Baisweil * p. 647, 45 b 1440 o. T. Trier. Hzgin. Elisabeth v. Görlitz tritt Ebf. Jak. v. Trier gen. Geldansprüche ab * . . p. 31,51a Jan. 21 Trier. Hzgin. Elis. v. Görlitz verzichtet geg. Ebf. Jak. v. Trier auf ein Viertel ihrer Leibrente*) p. 31, 51 a Juni 22 Wien. K. Friedrich nimmt Marqu. Breisacher als Protonotar und Diener auf * . . . p. 330, 43b Aug. 23 Hainburg. Vertrag zw. K. Friedrich u. s. Bruder Albrecht betr. österr. Landeseinkünfte *) p. 149, 1 Sept. 4 W.-Neustadt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien des Schwäb. Städtebundes * . . . p. 621, 46b — 5 Basel. Konrad von Weinsberg beglaubigt gen. Gesandte an den Hochmeister * . . . p. 668,51 a ca. Nov. Trier. Hzgin. Elisabeth v. Görlitz: betr. Pfandschaft für Luxemburg *. . . . . . p. 30, 52. Nov. 13 quittiert Hzg. Wilhelm v. Sachsen gen. Gelder für Luxemburg * . . . . . . . . . . . . p. 30, 26 21 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zum Städtetag nach Biberach ein * . . . p. 139, 44a Dez. 26 Trier. Vertrag zw. Hzgin. Elisabeth v. Görlitz u. Ebf. Jak. v. Trier betr. Luxemburg *) p. 31, 28a 1441 Jan. od. Febr. Krakau. Gutachten der Universität über Lösung der Konzilsfrage *). . . . . Febr. 20 Florenz. P. Eugen bestätigt Phil. v. Sierck d. Providierung a. d. Würzb. Dompropstei * März 25 Preßburg. Kgin. Elisabeth v. Ungarn ermächtigt Ebf. Jak. v. Trier z. Einlösg. Luxemburgs *) — nach 25 Trier. Vertrag zw. Hzgin. Elisabeth v. Görlitz u. Ebf. Jak. v. Trier betr. Luxemburg*) April 11 Trier. Hzgin. Elisabeth von Görlitz verspricht dem Ebf. von Trier Entschädigung für * Bemühung betr. Luxemburg p. 251, 465 p. 22, 31b p. 31, 46b p. 31, 40a . . p. 21, 35a
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. Die mit einem * bezeichneten Stücke sind nicht vollstandig, sondern nur als Regest, Auszug oder Bruchstück mitgeteilt. Vgl. über dieses Chronologische Verzeichnis das Vorwort des 1. Bandes p. LXXXIII. 1400 Dez. in. Frankfurt. Huldigungseid des Rates vor K. Ruprecht * . . . . . . . . p. 618, 45b 1414 Dez. 8 Friedberg. Huldigungseid der Stadt vor K. Sigmund *) 11 Frankfurt. Huldigungseid des Rates vor K. Sigmund *) . . . . . . . . . . . p. 368, 30b . . . . . . . . . . . p. 618, 46b 1429 Jan. 25 Konstanz. Entwurf zu einem Bündnis gen. Reichsstädte *) . . . . . . . . . . p. 82, 51a 1433 Juni 29 Rom. K. Sigmund bestätigt Jak. v. Sierck alle seine Lehen in Luxemburg *. . . . p. 19,50a Dez. 2 [Ulm]. Bündnis gen. Schwäb. Städte bis zum 23. April 1437 * . . . . . . . . p. 83, 43а 1436 April 14 Basel. Dekret der 24. Session des Konzils * . . . . . . . . . . . . . . p. 418, 50 a 1437 Febr. 27 Bologna. P. Eugen an das Basler Konzil: betr. Griechenunion *. . . . . . . . p. 443, 52a 1439 Sept. 22 Ulm. Urteil der Ratsboten des Schwäbischen Städtebundes : betr. Ursula von Baisweil * p. 647, 45 b 1440 o. T. Trier. Hzgin. Elisabeth v. Görlitz tritt Ebf. Jak. v. Trier gen. Geldansprüche ab * . . p. 31,51a Jan. 21 Trier. Hzgin. Elis. v. Görlitz verzichtet geg. Ebf. Jak. v. Trier auf ein Viertel ihrer Leibrente*) p. 31, 51 a Juni 22 Wien. K. Friedrich nimmt Marqu. Breisacher als Protonotar und Diener auf * . . . p. 330, 43b Aug. 23 Hainburg. Vertrag zw. K. Friedrich u. s. Bruder Albrecht betr. österr. Landeseinkünfte *) p. 149, 1 Sept. 4 W.-Neustadt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien des Schwäb. Städtebundes * . . . p. 621, 46b — 5 Basel. Konrad von Weinsberg beglaubigt gen. Gesandte an den Hochmeister * . . . p. 668,51 a ca. Nov. Trier. Hzgin. Elisabeth v. Görlitz: betr. Pfandschaft für Luxemburg *. . . . . . p. 30, 52. Nov. 13 quittiert Hzg. Wilhelm v. Sachsen gen. Gelder für Luxemburg * . . . . . . . . . . . . p. 30, 26 21 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zum Städtetag nach Biberach ein * . . . p. 139, 44a Dez. 26 Trier. Vertrag zw. Hzgin. Elisabeth v. Görlitz u. Ebf. Jak. v. Trier betr. Luxemburg *) p. 31, 28a 1441 Jan. od. Febr. Krakau. Gutachten der Universität über Lösung der Konzilsfrage *). . . . . Febr. 20 Florenz. P. Eugen bestätigt Phil. v. Sierck d. Providierung a. d. Würzb. Dompropstei * März 25 Preßburg. Kgin. Elisabeth v. Ungarn ermächtigt Ebf. Jak. v. Trier z. Einlösg. Luxemburgs *) — nach 25 Trier. Vertrag zw. Hzgin. Elisabeth v. Görlitz u. Ebf. Jak. v. Trier betr. Luxemburg*) April 11 Trier. Hzgin. Elisabeth von Görlitz verspricht dem Ebf. von Trier Entschädigung für * Bemühung betr. Luxemburg p. 251, 465 p. 22, 31b p. 31, 46b p. 31, 40a . . p. 21, 35a
Strana 692
692 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1441 April 20 Florenz. P. Eugen an die Universität Montpellier: über die päpstliche Autorität *. . p. 300,50s Avignon: desgleichen * . . . . . . . . . p. 300,41b Paris: desgleichen * . . . . . . . . . . p. 300, 43b p. 6,44. 24 Ulm. D. Stadt an Rothenburg, Nördl., Gmünd u. Memmingen betr. Bestellg. v. Hauptleuten*) p. 32, 3 Mai 1 Trier. Hzgin. Elisabeth v. Görlitz verschreibt Luxemburg u. Chiny an Ebf. Jak. v. Trier*) p. 245, 42b 6 Florenz. P. Eugen an d. Univ. Montpellier: sendet gen. Bulle an gen. Adressaten in Frankreich*) p. 529, 47 — Paris: schickt ihr wie anderen Französ. Adressaten gen. Bulle *) 7 9 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: macht Vorschläge für den Wormser Tag, nr. 1 . . . p.5 — : betr. Besuch des Wormser Tages, nr. 3 . . . . . p. 8 15 — Schwäb. Städteb. an Frankfurt: bittet um Beistand auf d. Wormser Tage *, nr. 4 p. 9 17 bis Juni 14 Nürnberg. Weinschenkungen der Stadt an gen. Bischöfe, Grafen und Räte p. 59, 39a 18 Kadolzburg. Mf. Albr. v. Brandenburg an Dinkelsbühl betr. Gefangennahme Josen Harrers * p. 77, 46 a p. 7 19 an der Lurlei. Pf. Otto an Frankfurt: ersucht um Beschickung des Wormser Tages, nr. 2 p. 11, 42 a . . . 20 o. O. Fehdebrief Gf. Heinrichs von Lupfen und 39 Genossen * . . . . . . p. 77, 46 a 21 Dinkelsbühl. Die Stadt an Mf. Albr. v. Brandenburg betr. Gefangennahme Josen Harrers *) . — Ulm: desgleichen *. . . . . . . . . . . p. 77, 46a — 23 Frankfurt. Die Stadt an Mainz betr. gemeinsamer Besendung des Wormser Tages *, nr. 5 p. 9 p. 11, 43b vor Mai 24. Gesandte d. Schwäb. Städtebundes a. d. Kurfürsten : sagen Besuch d. Wormser Tages ab * p. 9 Mai 24 Frankfurt. Die Stadt an Pf. Otto: wird den Wormser Tag beschicken *, nr. 6 . . . — Heinr. v. Vilwil : bittet um Mitreise zum Wormser Tage *, nr. 7 p. 9 Ulm. Schwäb. Städtebund an nicht gen. Kurfürsten: Absage für den Wormser Tag, nr. 8 p. 9 Gesandte des Schwäb. Städtebundes an Städtegesandte in Worms : über ihre Ab- . . . . . . . . . . p. 11 sage für den Wormser Tag, nr. 9 . . . . . D. Stadt an Nördl. üb. Absage d. Wormser Tages nach Empfang eines Fehdebriefs*, nr. 10 p. 12 o. O. Heinrich von Vilwil an Frankfurt: sagt Erscheinen in Worms zu * . . . . . p. 9, 45 a p. 77, 37a 25 Stuttgart. Gf. Ulrich von Württemberg an Ulm wegen Hannsen von Rechbergs Weib * 26 Heidelberg. Ansprache des Rektors der Universität an den Erzbischof von Trier * . . p. 3, 38b 27 Worms. Gesandte Frankfurts an die Stadt: berichten vom Wormser Tage *, nr. 11. . p. 12 p. 32, 26 a 29 Wien. K. Friedrich bestätigt Übertragung Luxemburgs an Hzg. Wilhelm von Sachsen *) p. 53 30 Basel. P. Felix an die Universität Wien: beglaubigt gen. Gesandte *, nr. 14 . . . . p. 77, 37a Nürtingen. Gfin. Henriette v. Württbg. an Ulm betr. Chůnratz v. Stain u. Hättingen*) . р. 4, 39b . . . — 31 o. C. Waffenstillstand zwischen Frankfurt und Eberhard von Auerbach * . Worms. Ebf. von Mainz und Pf. Otto an Schwäbischen Städtebund betr. Beschickung . . . . . . . . p. 3, 34a des Speierer Rechtstages * . . . . . . . . . . . . . — ex. o. O. Instruktion Konrads von Weinsberg für nicht gen. Gesandten an den Ebf. von Trier und K. Friedrich, nr. 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 53 ca. Juni Wien. Ausgaben der Stadt für Ebf. Jakob von Trier . . . . . . . . . . . . p. 19, 53b Juni 1 Basel. Das Konzil an die Universität Wien: beglaubigt drei gen. Gesandte, nr. 16 . . p. 58 р. 59, 36 a 2 Nürnberg. Schenkungen der Stadt an den Erzbischof von Trier. . . . . . . . . p. 4, 443 nach 2 Frankfurt. Aufzeichnung über die Fehde der Stadt mit Eberhard von Auerbach * р. 13, 36 а 3 Frankfurt. Ausgabe der Stadt für einen Boten . . . . . . . . . . . . . . Basel. P. Felix hebt ein für Phil. von Sierck ungünstiges Urteil des Bfs. von Vercelli auf* p. 21, 44b Nürnberg. Joh. Bechtenhenne an Frankfurt: gibt Nachrichten über seine Reise und die Kurfürsten, nr. 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 59 Die Stadt an Nürnberg: berichtet vom Wormser Tage, schlägt Gesandtschaft . . . . . . . . . . . . . . . . p. 14 . nach Speier vor, nr. 13 6 bis 8 Konstanz. Gen. Oberdeutsche Städte an Rottweil : laden z. Konstanzer Städtetag*, nr. 34 p. 74 Ulm und dessen Bundesstädte: desgl. *, nr. 34 p. 74, 31 Straßburg: desgleichen *, nr. 34 . . . . . p. 74,35 p. 75 ad 6 bis 8 Konstanz. Verzeichnis der zum Konstanzer Tage geladenen Städte, nr. 35. . p. 4, 43 b 7 Frankfurt. D. Stadt an Konr. v. Erbach : nimmt Waffenstillstand mit Eberh. v. Auerbach an*) 8 Regensburg. Joh. Bechtenhenne an Frankfurt : gibt Nachricht v. S. Reise nach Wien, nr. 18 p. 60 9 Rottweil. Die Stadt an Ulm: betr. Hilfe *. . . . . . . . . . . . . . . . p. 77,44b . . . . . . p. 12, 42 3 . . 10 Frankfurt. Ausgabe der Stadt für Gesandtschaft nach Worms . Nürnberg. D. Stadt an Frankf. betr. Abschied d. Wormser Tages u. Gesandtsch. z. König, nr. 12 p. 13 — gen. Oberdeutsche Städte: verspricht eine Gesandtschaft *, nr. 36 p. 75 13 14 bis Juli 12 Nürnberg. Ausgabe der Stadt für Briefe nach und von Frankfurt. . . . p. 13,42 a . . . . . . p. 13,381 Desgl. für Gesandten zum Wormser Tag. . — 15 Ulm. D. Stadt an Nördlingen betr. Vorberatg. d. Schwäb. Städteb. f. d. Konstanzer Tag, nr. 37 p. 76 5 Frankfurt. — — — — — —
692 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1441 April 20 Florenz. P. Eugen an die Universität Montpellier: über die päpstliche Autorität *. . p. 300,50s Avignon: desgleichen * . . . . . . . . . p. 300,41b Paris: desgleichen * . . . . . . . . . . p. 300, 43b p. 6,44. 24 Ulm. D. Stadt an Rothenburg, Nördl., Gmünd u. Memmingen betr. Bestellg. v. Hauptleuten*) p. 32, 3 Mai 1 Trier. Hzgin. Elisabeth v. Görlitz verschreibt Luxemburg u. Chiny an Ebf. Jak. v. Trier*) p. 245, 42b 6 Florenz. P. Eugen an d. Univ. Montpellier: sendet gen. Bulle an gen. Adressaten in Frankreich*) p. 529, 47 — Paris: schickt ihr wie anderen Französ. Adressaten gen. Bulle *) 7 9 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: macht Vorschläge für den Wormser Tag, nr. 1 . . . p.5 — : betr. Besuch des Wormser Tages, nr. 3 . . . . . p. 8 15 — Schwäb. Städteb. an Frankfurt: bittet um Beistand auf d. Wormser Tage *, nr. 4 p. 9 17 bis Juni 14 Nürnberg. Weinschenkungen der Stadt an gen. Bischöfe, Grafen und Räte p. 59, 39a 18 Kadolzburg. Mf. Albr. v. Brandenburg an Dinkelsbühl betr. Gefangennahme Josen Harrers * p. 77, 46 a p. 7 19 an der Lurlei. Pf. Otto an Frankfurt: ersucht um Beschickung des Wormser Tages, nr. 2 p. 11, 42 a . . . 20 o. O. Fehdebrief Gf. Heinrichs von Lupfen und 39 Genossen * . . . . . . p. 77, 46 a 21 Dinkelsbühl. Die Stadt an Mf. Albr. v. Brandenburg betr. Gefangennahme Josen Harrers *) . — Ulm: desgleichen *. . . . . . . . . . . p. 77, 46a — 23 Frankfurt. Die Stadt an Mainz betr. gemeinsamer Besendung des Wormser Tages *, nr. 5 p. 9 p. 11, 43b vor Mai 24. Gesandte d. Schwäb. Städtebundes a. d. Kurfürsten : sagen Besuch d. Wormser Tages ab * p. 9 Mai 24 Frankfurt. Die Stadt an Pf. Otto: wird den Wormser Tag beschicken *, nr. 6 . . . — Heinr. v. Vilwil : bittet um Mitreise zum Wormser Tage *, nr. 7 p. 9 Ulm. Schwäb. Städtebund an nicht gen. Kurfürsten: Absage für den Wormser Tag, nr. 8 p. 9 Gesandte des Schwäb. Städtebundes an Städtegesandte in Worms : über ihre Ab- . . . . . . . . . . p. 11 sage für den Wormser Tag, nr. 9 . . . . . D. Stadt an Nördl. üb. Absage d. Wormser Tages nach Empfang eines Fehdebriefs*, nr. 10 p. 12 o. O. Heinrich von Vilwil an Frankfurt: sagt Erscheinen in Worms zu * . . . . . p. 9, 45 a p. 77, 37a 25 Stuttgart. Gf. Ulrich von Württemberg an Ulm wegen Hannsen von Rechbergs Weib * 26 Heidelberg. Ansprache des Rektors der Universität an den Erzbischof von Trier * . . p. 3, 38b 27 Worms. Gesandte Frankfurts an die Stadt: berichten vom Wormser Tage *, nr. 11. . p. 12 p. 32, 26 a 29 Wien. K. Friedrich bestätigt Übertragung Luxemburgs an Hzg. Wilhelm von Sachsen *) p. 53 30 Basel. P. Felix an die Universität Wien: beglaubigt gen. Gesandte *, nr. 14 . . . . p. 77, 37a Nürtingen. Gfin. Henriette v. Württbg. an Ulm betr. Chůnratz v. Stain u. Hättingen*) . р. 4, 39b . . . — 31 o. C. Waffenstillstand zwischen Frankfurt und Eberhard von Auerbach * . Worms. Ebf. von Mainz und Pf. Otto an Schwäbischen Städtebund betr. Beschickung . . . . . . . . p. 3, 34a des Speierer Rechtstages * . . . . . . . . . . . . . — ex. o. O. Instruktion Konrads von Weinsberg für nicht gen. Gesandten an den Ebf. von Trier und K. Friedrich, nr. 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 53 ca. Juni Wien. Ausgaben der Stadt für Ebf. Jakob von Trier . . . . . . . . . . . . p. 19, 53b Juni 1 Basel. Das Konzil an die Universität Wien: beglaubigt drei gen. Gesandte, nr. 16 . . p. 58 р. 59, 36 a 2 Nürnberg. Schenkungen der Stadt an den Erzbischof von Trier. . . . . . . . . p. 4, 443 nach 2 Frankfurt. Aufzeichnung über die Fehde der Stadt mit Eberhard von Auerbach * р. 13, 36 а 3 Frankfurt. Ausgabe der Stadt für einen Boten . . . . . . . . . . . . . . Basel. P. Felix hebt ein für Phil. von Sierck ungünstiges Urteil des Bfs. von Vercelli auf* p. 21, 44b Nürnberg. Joh. Bechtenhenne an Frankfurt: gibt Nachrichten über seine Reise und die Kurfürsten, nr. 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 59 Die Stadt an Nürnberg: berichtet vom Wormser Tage, schlägt Gesandtschaft . . . . . . . . . . . . . . . . p. 14 . nach Speier vor, nr. 13 6 bis 8 Konstanz. Gen. Oberdeutsche Städte an Rottweil : laden z. Konstanzer Städtetag*, nr. 34 p. 74 Ulm und dessen Bundesstädte: desgl. *, nr. 34 p. 74, 31 Straßburg: desgleichen *, nr. 34 . . . . . p. 74,35 p. 75 ad 6 bis 8 Konstanz. Verzeichnis der zum Konstanzer Tage geladenen Städte, nr. 35. . p. 4, 43 b 7 Frankfurt. D. Stadt an Konr. v. Erbach : nimmt Waffenstillstand mit Eberh. v. Auerbach an*) 8 Regensburg. Joh. Bechtenhenne an Frankfurt : gibt Nachricht v. S. Reise nach Wien, nr. 18 p. 60 9 Rottweil. Die Stadt an Ulm: betr. Hilfe *. . . . . . . . . . . . . . . . p. 77,44b . . . . . . p. 12, 42 3 . . 10 Frankfurt. Ausgabe der Stadt für Gesandtschaft nach Worms . Nürnberg. D. Stadt an Frankf. betr. Abschied d. Wormser Tages u. Gesandtsch. z. König, nr. 12 p. 13 — gen. Oberdeutsche Städte: verspricht eine Gesandtschaft *, nr. 36 p. 75 13 14 bis Juli 12 Nürnberg. Ausgabe der Stadt für Briefe nach und von Frankfurt. . . . p. 13,42 a . . . . . . p. 13,381 Desgl. für Gesandten zum Wormser Tag. . — 15 Ulm. D. Stadt an Nördlingen betr. Vorberatg. d. Schwäb. Städteb. f. d. Konstanzer Tag, nr. 37 p. 76 5 Frankfurt. — — — — — —
Strana 693
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 693 1441 . . . p. 529, 47b Juni 15 Florenz. P. Eugen an die Universität Montpellier: beglaubigt gen. Gesandte *) 16 Wien. K. Friedrich an K. Heinrich von England: betr. Gesandtschaft d. Joh. Beke, nr. 31 p. 71 19 Nürnberg. Die Stadt an Augsburg : fragt wegen Beschickung d. Konstanzer Tages an *, nr. 38 p. 77 20 Wien. Kgin. Elisab. v. Ungarn bestätigt Luxemb. Verschreibungen f. d. Herren v. Sierck * p. 19, 30 a 21 Augsburg. Der Rat an Nürnberg: wird den Konstanzer Tag beschicken *, nr. 39 . . p. 78 23 Wien. Kgin. Elisabeth von Ungarn bestätigt inser. Brief für Arnold von Sierck * . . p. 19, 26b — K. Sigmunds für denselben * . p. 19,26b 24 p. 19, 29b K. Friedrich bestätigt eine Urkunde der Kgin. Elisabeth vom 20. Juni 1441 * 27 р. 33, 25 a — verspricht, d. Hzg. v. Burgund nur u. gewiss. Bedingung. zu belehnen *) p. 79, 47a 30 Ulm. D. Schwäb. Städtebund an Straßburg : betr. dessen Bürger Gf. Heinr. v. Fürstemberg*) p. 18, 43 a ca. Juli Köln. Dr. Joh. von Ast an den Hochm.: Beratungen der Kurfürsten mit dem König*) p. 72 Juli 1 Havering. K. Heinr. v. Engl. an K. Friedrich: begründet d. Ausbleiben s. Gesandtschaft, nr. 32 — Ebf. Dietrich von Köln: desgleichen * . . . . . . . p. 72, 45a Colmar. D. Stadt an Konstanz u. gen. Städte : wird d. Konstanzer Tag nicht beschicken, nr. 40 p. 78 Ulm. Instruktion der Stadt für Gesandten z. Konstanzer Tage: betr. Städteeinung, nr. 41 p. 79 2 bis 5 o. O. Aufzeichnung Marquardis über die Konstanzer Verhandlungen, nr. 42 . . p. 80 bis Aug. med. Nürnberg. Bericht des Rates über Verhandlungen in Konstanz wegen Landfriedensbund u. a. m., nr. 43 . . . . . . . . p. 86 . . . . p. 88 ad 3 Konstanz. Präsenzliste des Städtetages, nr. 44 . . . . . . . 4 Wien. K. Friedrich gibt den Gesandten K. Heinrichs von England Geleit, nr. 33 . . p. 73 p. 89 5 Konstanz. Abschied des Städtetages betr. Vereinigung der Städte, nr. 45 . . . . . p. 33,8 Wien. K. Friedrich übergibt Ebf. Jak. von Trier die Urk. vom 27. Juni 1441 betr. Burgund* p. 61 — Heinr. Leubing an Walter von Schwarzenberg: gibt Nachricht vom kgl. Hof, nr. 19 6 p. 61 — zw. 6 u. 16 Wien. Aufzeichnung d. kgl. Kanzlei üb. Vorverhandlungen für d. Frankf. RT., nr. 20 . . . . . . p. 21, 50b 9 Basel. P. Felix spricht Phil. von Sierck von ev. Kirchenstrafen frei* — 10 Konstanz. Der Bodenseebund an Straßburg: übersendet Konstanzer Artikel betr. Städte- p. 90 . . . . . . . . . einung, nr. 46 . . . . . . . . . . . p. 80, 44а 12 bis Aug. 9 Nürnberg. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandte nach Konstanz, Ulm u. Speier *) p. 20, 41 a 14 Florenz. Ausgabe der päpstl. Kammer für gen. päpstl. Gesandte an K. Friedrich . . p. 268, 43 a med. o. O. Instruktion Konr. v. Weinsberg für gen. Gesandte betr. Einsammlg. v. Ablaßgeld*) p. 59, 29 a 15 Frankfurt. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandten zum König . . . . . . . . . p. 105, 41b — O. O. Nicht gen. Freund an Memmingen: betr. Richtung zw. d. Stadt u. Erasm. v. Tore*) p. 147,8 16 Wien. K. Friedrich überträgt vorübergehend die Regierung Österreichs an ständ. Ausschuß *) p. 99 vor Pontoise. K. Karl v. Frankr. an Ebf. Jak. v. Trier betr. Gesandtschaft an P. Eugen, nr. 53 — p. 62 19 Wien. K. Friedrich an gen. Adressaten in Preußen und Livland betr. Ablaßgeld, nr. 21 p. 92, 49a . . . o. O. Hanns Ulrich von Stôffeln an Ulm betr. Absage * . . . p. 32, 36b 20 — Kgin. Elisab. v. Ungarn erneuert die Vollmacht für Ebf. Jak. v. Trier v. 25. März 1441 *) p. 32, 14 22 Preßburg. Kgin. Elisabeth von Ungarn bestätigt gen. Urk. betr. Luxemburg und Chiny*) befiehlt den Luxemburger Ständen Huldigung für . . p. 32, 15 . Ebf. Jakob von Trier * . . . . W. Neustadt. K. Friedrich an Univ. Heidelberg : bittet um Beschickg. des Frankf. RT., nr. 50 p. 95 Leipzig: desgleichen *, nr. 50 . . . . . . . . p. 95, 17 Köln: desgleichen *, nr. 50 . . . . . . . . . p. 95, 22 Wien: desgleichen *, nr. 50 . . . . . . . . . p. 95, 32 . . . . . p. 96, 1 Paris: desgleichen *, nr. 50 . . . . Hzg. Heinr. von Baiern: ladet zum Frankf. RT. ein, nr. 51 p. 96 Hzg. Albrecht von Baiern: desgleichen *, nr. 51 . . . . p. 97,3 den Hochmeister: desgleichen *, nr. 51 . . . . . . . p. 97, 6 Hzg. Gerhard von Jülich und Berg: desgleichen *, nr. 51 p. 97, 10 Nürnberg: verlangt Beschickung des Frankfurter RT., nr. 52 p. 98 . . . . . p. 98, 15 . Frankfurt: desgleichen *, nr. 52 . . . . . . . p. 98, 19 Straßburg: desgleichen *, nr. 52 Ulm und dessen Bundesstädte: desgleichen *, nr. 52 . . p. 98,22 . . . p 98, 26 . . Basel: desgleichen *, nr. 52 . . . . 23 Wien. K. Friedrich bestätigt die Urkunde der Kgin. Elisabeth vom 22. Juli 1441 *. . p. 33, 13 p. 21, 51 a 24 Basel. P. Felix providiert Philipp von Sierck auf die Würzburger Dompropstei *. . . p. 32, 15 25 Preßburg. Kgin. Elisabeth von Ungarn an K. Friedrich: bittet um Bestätig. gen. Urk. *) р. 63 — W. Neustadt. Ebf. Jakob von Trier sagt die Erweiterung des Hauses Österreich zu, nr. 22 — K. Friedrich bestätigt Ebf. Jakob von Trier die Privilegien des Erzstifts * p. 27, 41 b. — — — — — — — — — — — — 26
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 693 1441 . . . p. 529, 47b Juni 15 Florenz. P. Eugen an die Universität Montpellier: beglaubigt gen. Gesandte *) 16 Wien. K. Friedrich an K. Heinrich von England: betr. Gesandtschaft d. Joh. Beke, nr. 31 p. 71 19 Nürnberg. Die Stadt an Augsburg : fragt wegen Beschickung d. Konstanzer Tages an *, nr. 38 p. 77 20 Wien. Kgin. Elisab. v. Ungarn bestätigt Luxemb. Verschreibungen f. d. Herren v. Sierck * p. 19, 30 a 21 Augsburg. Der Rat an Nürnberg: wird den Konstanzer Tag beschicken *, nr. 39 . . p. 78 23 Wien. Kgin. Elisabeth von Ungarn bestätigt inser. Brief für Arnold von Sierck * . . p. 19, 26b — K. Sigmunds für denselben * . p. 19,26b 24 p. 19, 29b K. Friedrich bestätigt eine Urkunde der Kgin. Elisabeth vom 20. Juni 1441 * 27 р. 33, 25 a — verspricht, d. Hzg. v. Burgund nur u. gewiss. Bedingung. zu belehnen *) p. 79, 47a 30 Ulm. D. Schwäb. Städtebund an Straßburg : betr. dessen Bürger Gf. Heinr. v. Fürstemberg*) p. 18, 43 a ca. Juli Köln. Dr. Joh. von Ast an den Hochm.: Beratungen der Kurfürsten mit dem König*) p. 72 Juli 1 Havering. K. Heinr. v. Engl. an K. Friedrich: begründet d. Ausbleiben s. Gesandtschaft, nr. 32 — Ebf. Dietrich von Köln: desgleichen * . . . . . . . p. 72, 45a Colmar. D. Stadt an Konstanz u. gen. Städte : wird d. Konstanzer Tag nicht beschicken, nr. 40 p. 78 Ulm. Instruktion der Stadt für Gesandten z. Konstanzer Tage: betr. Städteeinung, nr. 41 p. 79 2 bis 5 o. O. Aufzeichnung Marquardis über die Konstanzer Verhandlungen, nr. 42 . . p. 80 bis Aug. med. Nürnberg. Bericht des Rates über Verhandlungen in Konstanz wegen Landfriedensbund u. a. m., nr. 43 . . . . . . . . p. 86 . . . . p. 88 ad 3 Konstanz. Präsenzliste des Städtetages, nr. 44 . . . . . . . 4 Wien. K. Friedrich gibt den Gesandten K. Heinrichs von England Geleit, nr. 33 . . p. 73 p. 89 5 Konstanz. Abschied des Städtetages betr. Vereinigung der Städte, nr. 45 . . . . . p. 33,8 Wien. K. Friedrich übergibt Ebf. Jak. von Trier die Urk. vom 27. Juni 1441 betr. Burgund* p. 61 — Heinr. Leubing an Walter von Schwarzenberg: gibt Nachricht vom kgl. Hof, nr. 19 6 p. 61 — zw. 6 u. 16 Wien. Aufzeichnung d. kgl. Kanzlei üb. Vorverhandlungen für d. Frankf. RT., nr. 20 . . . . . . p. 21, 50b 9 Basel. P. Felix spricht Phil. von Sierck von ev. Kirchenstrafen frei* — 10 Konstanz. Der Bodenseebund an Straßburg: übersendet Konstanzer Artikel betr. Städte- p. 90 . . . . . . . . . einung, nr. 46 . . . . . . . . . . . p. 80, 44а 12 bis Aug. 9 Nürnberg. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandte nach Konstanz, Ulm u. Speier *) p. 20, 41 a 14 Florenz. Ausgabe der päpstl. Kammer für gen. päpstl. Gesandte an K. Friedrich . . p. 268, 43 a med. o. O. Instruktion Konr. v. Weinsberg für gen. Gesandte betr. Einsammlg. v. Ablaßgeld*) p. 59, 29 a 15 Frankfurt. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandten zum König . . . . . . . . . p. 105, 41b — O. O. Nicht gen. Freund an Memmingen: betr. Richtung zw. d. Stadt u. Erasm. v. Tore*) p. 147,8 16 Wien. K. Friedrich überträgt vorübergehend die Regierung Österreichs an ständ. Ausschuß *) p. 99 vor Pontoise. K. Karl v. Frankr. an Ebf. Jak. v. Trier betr. Gesandtschaft an P. Eugen, nr. 53 — p. 62 19 Wien. K. Friedrich an gen. Adressaten in Preußen und Livland betr. Ablaßgeld, nr. 21 p. 92, 49a . . . o. O. Hanns Ulrich von Stôffeln an Ulm betr. Absage * . . . p. 32, 36b 20 — Kgin. Elisab. v. Ungarn erneuert die Vollmacht für Ebf. Jak. v. Trier v. 25. März 1441 *) p. 32, 14 22 Preßburg. Kgin. Elisabeth von Ungarn bestätigt gen. Urk. betr. Luxemburg und Chiny*) befiehlt den Luxemburger Ständen Huldigung für . . p. 32, 15 . Ebf. Jakob von Trier * . . . . W. Neustadt. K. Friedrich an Univ. Heidelberg : bittet um Beschickg. des Frankf. RT., nr. 50 p. 95 Leipzig: desgleichen *, nr. 50 . . . . . . . . p. 95, 17 Köln: desgleichen *, nr. 50 . . . . . . . . . p. 95, 22 Wien: desgleichen *, nr. 50 . . . . . . . . . p. 95, 32 . . . . . p. 96, 1 Paris: desgleichen *, nr. 50 . . . . Hzg. Heinr. von Baiern: ladet zum Frankf. RT. ein, nr. 51 p. 96 Hzg. Albrecht von Baiern: desgleichen *, nr. 51 . . . . p. 97,3 den Hochmeister: desgleichen *, nr. 51 . . . . . . . p. 97, 6 Hzg. Gerhard von Jülich und Berg: desgleichen *, nr. 51 p. 97, 10 Nürnberg: verlangt Beschickung des Frankfurter RT., nr. 52 p. 98 . . . . . p. 98, 15 . Frankfurt: desgleichen *, nr. 52 . . . . . . . p. 98, 19 Straßburg: desgleichen *, nr. 52 Ulm und dessen Bundesstädte: desgleichen *, nr. 52 . . p. 98,22 . . . p 98, 26 . . Basel: desgleichen *, nr. 52 . . . . 23 Wien. K. Friedrich bestätigt die Urkunde der Kgin. Elisabeth vom 22. Juli 1441 *. . p. 33, 13 p. 21, 51 a 24 Basel. P. Felix providiert Philipp von Sierck auf die Würzburger Dompropstei *. . . p. 32, 15 25 Preßburg. Kgin. Elisabeth von Ungarn an K. Friedrich: bittet um Bestätig. gen. Urk. *) р. 63 — W. Neustadt. Ebf. Jakob von Trier sagt die Erweiterung des Hauses Österreich zu, nr. 22 — K. Friedrich bestätigt Ebf. Jakob von Trier die Privilegien des Erzstifts * p. 27, 41 b. — — — — — — — — — — — — 26
Strana 694
694 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1441 Juli 26 W.Neustadt. K. Friedrich an Ebf. Dietrich von Mainz: hat die Reichskanzlei an Ebf. Jakob von Trier übertragen *, nr. 23 . . . . . . . . p. 64 Ravensburg. D. Städte am Bodensee an d. Schwäb. Städtebd. betr. Hilfe f. Schloß Maienfels* p. 92, 43 a — ad 26 W. Neustadt. Diensteid des Reichskanzlers Ebf. Jakob von Trier, nr. 24 . . . . p. 65 — Heinrich Leubings als Protonotar der kgl. Kanzlei, nr. 25 . p. 65 29 W. Neustadt. K. Friedrich überträgt d. Leitg. d. Hofgerichts an Gf. Gumpr. v. Nuenar, nr. 26 p. 65 — ad 29 W. Neustadt. Diensteid des Hofrichters Gf. Gumprecht von Nuenar, nr. 26 a . . . p. 66 — Aufzeichng. üb. d. Diensteid d. Hofgerichtsschreibers Hans Geisler, nr. 27 p. 67 — 30 W. Neustadt. K. Friedrich macht den Herren von Sierck Versprechungen betr. Reichslehen * p. 64, 34a — an Frankfurt: beglaub. Gf. Gumpr. v. Nuenar als Hofrichter, nr. 28 p. 67 — Nürnberg: desgleichen *, nr. 28 . . . . . . . . p. 68, 1 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zur Versammlung des Schwäb. Städtebundes ein, nr. 47 p. 91 nicht gen. Stadt: desgleichen *, nr. 47 . . . . . . . . . . . p. 91, 38 Sommer o. O. Streit zwischen Ebf. v. Trier und Joh. Hurt v. Schöneck um die Pfandschaft Kyllburg*) p. 60, 45b ca. Aug. Marienburg. Protokoll üb. Verhandlungen zw. d. HM. u. Konr. v. Weinsberg betr. Ablaßgeld*) p. 268, 48b Aug. 5 o. O. Schwäbischer Städtebund an Frankfurt über Erstürmung des Schlosses Neufels *) p. 1, 37a 6 bis Okt. 18 Wien. Beratung. d. Wiener Artistenfakultät üb. Beschickg. d. Frankf. RT., nr. 57 p. 103 7 W. Neustadt. K. Friedrich verspricht Straßburg Privilegienbestätig, unter Maj.-siegel*) p. 614, 33 a 8 Barth. von Frangipane an Ebf. Jakob von Trier über seine Bemühung bei K. Friedrich betr. Freilassung des Banus Lasla * . . . . . . . p. 149, 46a 9 Nürnberg. D. Stadt an Konstanz: kann den am 15. Aug. angesetzt. Tag nicht beschicken, nr. 48 p. 93 zw. 9 u. Sept. 6 Nürnberg. Ausgabe der Stadt für Botschaft an Ebf. Jakob von Trier . p. 34, 46 a — Boten nach Konstanz . . . . . . p. 93, 46a Weinschenkung der Stadt an gen. Gäste . . . . . . . p. 34, 524 10 o. O. Schwäb. Städtebund an Straßburg über Erstürmung des Schlosses Neufels * . . p. 1, 37 a K. Friedrich an Wien: ladet zum Österreich. Landtag nach Wien ein * . . . p. 147,373 11 Augsburg. Die Stadt an Konstanz: bittet um Abschied des Konstanzer Tages, nr. 49 p. 94 13 Nürnberg. Die Stadt an Windsheim über eine Zusammenkunft gen. Fürsten zu Nürnberg*) p. 34, 30 a Kempten. Die Stadt an Ulm: betr. Streit zweier gen. Bürger * . . . — . . . . . p. 105, 47b 18 u. 25 Basel. Aufzeichn. Hüglins über Bericht gen. Konzilsgesandten an K. Friedrich, nr. 29 p. 68 ad 18 u. 25 [Basel]. Aufzeichnung Segovias über dieselbe Gesandtschaft, nr. 30 . . . p. 70 24 Frankfurt. Aufzeichnung über die zum Empfang Ebf. Jakobs v. Trier abgeordneten Räte*) p. 34, 41b 27 Ehrenbreitstein. D. Ebf. v. Trier an d. Univ. Köln: übersendet d. kgl. Einlad. z. Frankf. RT.*) p. 95, 40a 28 Nürnberg. Stadt an Kgin. Elisab. v. Ungarn : hofft, daß sich d. Lage d. Kgin. bessern werde*) p. 151, 57b — ex. Heilbronn. Pf. Ludwig vermittelt zwischen Städten und Rittern * . . . . . . . p. 43, 45 a ff. Sept. 1 Florenz. P. Eugen an Bf. Leonhard von Passau: veranlaßt ihn zur Vertretung der päpstlichen Interessen auf dem Frankfurter RT., nr. 68 . . . . . . p. 115 . 5 Basel. Das Konzil an die Univ. Köln: ersucht um Beschickung des Frankf. RT., nr. 69 p. 117 P. Felix an die Univ. Köln: ersucht um Beschickung des Frankf. RT., nr. 70 p. 117 6 — — Das Konzil an die Univ. Wien: bittet um Beschickung des Frankf. RT., nr. 71 p. 119 9 — Buda. K. Ladislaus v. Ungarn bevollmächtigt gen. Gesandte zur Kgin. Elisab. v. Ungarn *) p. 149, 49b 11 Basel. Das Konzil an Ebf. Joh. v. Salzburg: mahnt z. Beschickung d. Frankf. RT., nr. 72 p. 120 nach 11 Seswegen. Der Ebf. von Riga an Konrad von Weinsberg betr. Ablaßverkündigung*) p. 269, 4 13 Basel. Das Konzil an die Univ. Erfurt: ersucht um Beschickung des Frankf. RT., nr. 73 p. 121 16 o. O. Heilbronn und Wimpfen an Ulm: bitten um gen. Mahnung * . . . . . . . p. 106, 44a 18 — Konr. v. Weinsberg an den Bf. v. Hildesheim über seine Rückkehr aus Preußen*) p. 269, 42a 21 Schwäbisch Gmünd. Die Stadt an Ulm: bittet um Hilfe* . . . p. 106, 43b . . . . 24 Basel. Das Konzil an Hzg. Albrecht von Baiern: bittet um Besuch des Frankf. RT., nr. 74 p. 122 25 Straßburg. Ausgaben der Stadt für Bestätigung ihrer Privilegien . . . . . . . p. 614, 45 a 27 Aschaffenburg. Ebf. Dietrich von Mainz an Walter Schwarzenberg d. A.: fragt betr. Verschiebung des Frankfurter RT. an *, nr. 81 . . . . . . . . p. 136 / Okt. 20 Marienburg. Instrukt. f. gen. Deutschordensgesandte z. Frankf. RT., nr. 62 p. 108 — Desgleichen betr. Joh. Davids Sachen * . . . . . . p 108,36 a . 30 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: beruft Bundesversammlung nach Ulm für 17. Okt., nr. 59 p. 105 — nicht gen. Stadt: desgleichen *, nr. 59 . . . . . . . . . . p. 105, 26 Frankfurt. Walter von Schwarzenberg d. A. an Ebf. Dietrich von Mainz: antwortet, daß der RT. vielleicht ohne den König stattfinde, nr. 82 . . . . . . p. 136 Okt. 6 Frankfurt. Die Stadt an K. Friedrich: über Entrichtung der Stadtsteuer *) . . . . p. 324, 33b den Hofgerichtsschreiber Geisler: desgleichen * . . . . . p. 325, 38 a — — — — — —
694 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1441 Juli 26 W.Neustadt. K. Friedrich an Ebf. Dietrich von Mainz: hat die Reichskanzlei an Ebf. Jakob von Trier übertragen *, nr. 23 . . . . . . . . p. 64 Ravensburg. D. Städte am Bodensee an d. Schwäb. Städtebd. betr. Hilfe f. Schloß Maienfels* p. 92, 43 a — ad 26 W. Neustadt. Diensteid des Reichskanzlers Ebf. Jakob von Trier, nr. 24 . . . . p. 65 — Heinrich Leubings als Protonotar der kgl. Kanzlei, nr. 25 . p. 65 29 W. Neustadt. K. Friedrich überträgt d. Leitg. d. Hofgerichts an Gf. Gumpr. v. Nuenar, nr. 26 p. 65 — ad 29 W. Neustadt. Diensteid des Hofrichters Gf. Gumprecht von Nuenar, nr. 26 a . . . p. 66 — Aufzeichng. üb. d. Diensteid d. Hofgerichtsschreibers Hans Geisler, nr. 27 p. 67 — 30 W. Neustadt. K. Friedrich macht den Herren von Sierck Versprechungen betr. Reichslehen * p. 64, 34a — an Frankfurt: beglaub. Gf. Gumpr. v. Nuenar als Hofrichter, nr. 28 p. 67 — Nürnberg: desgleichen *, nr. 28 . . . . . . . . p. 68, 1 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zur Versammlung des Schwäb. Städtebundes ein, nr. 47 p. 91 nicht gen. Stadt: desgleichen *, nr. 47 . . . . . . . . . . . p. 91, 38 Sommer o. O. Streit zwischen Ebf. v. Trier und Joh. Hurt v. Schöneck um die Pfandschaft Kyllburg*) p. 60, 45b ca. Aug. Marienburg. Protokoll üb. Verhandlungen zw. d. HM. u. Konr. v. Weinsberg betr. Ablaßgeld*) p. 268, 48b Aug. 5 o. O. Schwäbischer Städtebund an Frankfurt über Erstürmung des Schlosses Neufels *) p. 1, 37a 6 bis Okt. 18 Wien. Beratung. d. Wiener Artistenfakultät üb. Beschickg. d. Frankf. RT., nr. 57 p. 103 7 W. Neustadt. K. Friedrich verspricht Straßburg Privilegienbestätig, unter Maj.-siegel*) p. 614, 33 a 8 Barth. von Frangipane an Ebf. Jakob von Trier über seine Bemühung bei K. Friedrich betr. Freilassung des Banus Lasla * . . . . . . . p. 149, 46a 9 Nürnberg. D. Stadt an Konstanz: kann den am 15. Aug. angesetzt. Tag nicht beschicken, nr. 48 p. 93 zw. 9 u. Sept. 6 Nürnberg. Ausgabe der Stadt für Botschaft an Ebf. Jakob von Trier . p. 34, 46 a — Boten nach Konstanz . . . . . . p. 93, 46a Weinschenkung der Stadt an gen. Gäste . . . . . . . p. 34, 524 10 o. O. Schwäb. Städtebund an Straßburg über Erstürmung des Schlosses Neufels * . . p. 1, 37 a K. Friedrich an Wien: ladet zum Österreich. Landtag nach Wien ein * . . . p. 147,373 11 Augsburg. Die Stadt an Konstanz: bittet um Abschied des Konstanzer Tages, nr. 49 p. 94 13 Nürnberg. Die Stadt an Windsheim über eine Zusammenkunft gen. Fürsten zu Nürnberg*) p. 34, 30 a Kempten. Die Stadt an Ulm: betr. Streit zweier gen. Bürger * . . . — . . . . . p. 105, 47b 18 u. 25 Basel. Aufzeichn. Hüglins über Bericht gen. Konzilsgesandten an K. Friedrich, nr. 29 p. 68 ad 18 u. 25 [Basel]. Aufzeichnung Segovias über dieselbe Gesandtschaft, nr. 30 . . . p. 70 24 Frankfurt. Aufzeichnung über die zum Empfang Ebf. Jakobs v. Trier abgeordneten Räte*) p. 34, 41b 27 Ehrenbreitstein. D. Ebf. v. Trier an d. Univ. Köln: übersendet d. kgl. Einlad. z. Frankf. RT.*) p. 95, 40a 28 Nürnberg. Stadt an Kgin. Elisab. v. Ungarn : hofft, daß sich d. Lage d. Kgin. bessern werde*) p. 151, 57b — ex. Heilbronn. Pf. Ludwig vermittelt zwischen Städten und Rittern * . . . . . . . p. 43, 45 a ff. Sept. 1 Florenz. P. Eugen an Bf. Leonhard von Passau: veranlaßt ihn zur Vertretung der päpstlichen Interessen auf dem Frankfurter RT., nr. 68 . . . . . . p. 115 . 5 Basel. Das Konzil an die Univ. Köln: ersucht um Beschickung des Frankf. RT., nr. 69 p. 117 P. Felix an die Univ. Köln: ersucht um Beschickung des Frankf. RT., nr. 70 p. 117 6 — — Das Konzil an die Univ. Wien: bittet um Beschickung des Frankf. RT., nr. 71 p. 119 9 — Buda. K. Ladislaus v. Ungarn bevollmächtigt gen. Gesandte zur Kgin. Elisab. v. Ungarn *) p. 149, 49b 11 Basel. Das Konzil an Ebf. Joh. v. Salzburg: mahnt z. Beschickung d. Frankf. RT., nr. 72 p. 120 nach 11 Seswegen. Der Ebf. von Riga an Konrad von Weinsberg betr. Ablaßverkündigung*) p. 269, 4 13 Basel. Das Konzil an die Univ. Erfurt: ersucht um Beschickung des Frankf. RT., nr. 73 p. 121 16 o. O. Heilbronn und Wimpfen an Ulm: bitten um gen. Mahnung * . . . . . . . p. 106, 44a 18 — Konr. v. Weinsberg an den Bf. v. Hildesheim über seine Rückkehr aus Preußen*) p. 269, 42a 21 Schwäbisch Gmünd. Die Stadt an Ulm: bittet um Hilfe* . . . p. 106, 43b . . . . 24 Basel. Das Konzil an Hzg. Albrecht von Baiern: bittet um Besuch des Frankf. RT., nr. 74 p. 122 25 Straßburg. Ausgaben der Stadt für Bestätigung ihrer Privilegien . . . . . . . p. 614, 45 a 27 Aschaffenburg. Ebf. Dietrich von Mainz an Walter Schwarzenberg d. A.: fragt betr. Verschiebung des Frankfurter RT. an *, nr. 81 . . . . . . . . p. 136 / Okt. 20 Marienburg. Instrukt. f. gen. Deutschordensgesandte z. Frankf. RT., nr. 62 p. 108 — Desgleichen betr. Joh. Davids Sachen * . . . . . . p 108,36 a . 30 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: beruft Bundesversammlung nach Ulm für 17. Okt., nr. 59 p. 105 — nicht gen. Stadt: desgleichen *, nr. 59 . . . . . . . . . . p. 105, 26 Frankfurt. Walter von Schwarzenberg d. A. an Ebf. Dietrich von Mainz: antwortet, daß der RT. vielleicht ohne den König stattfinde, nr. 82 . . . . . . p. 136 Okt. 6 Frankfurt. Die Stadt an K. Friedrich: über Entrichtung der Stadtsteuer *) . . . . p. 324, 33b den Hofgerichtsschreiber Geisler: desgleichen * . . . . . p. 325, 38 a — — — — — —
Strana 695
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 695 1441 Okt. 7 Paris. Beratung der Univ. Paris über die Einladung K. Friedrichs zum Frankf. RT., nr. 58 p. 104 — Graz. K. Friedrich bevollmächtigt nicht gen. Gesandte zum Frankfurter RT. zur Ver- . . . . . p. 110 . handlung über Reichsangelegenheiten, nr. 63 . . . zu 7 Graz. Instruktion K. Friedrichs für nicht gen. Bevollmächtigte zum Frankf. RT., nr. 64 p. 111 8 Graz. K. Friedrich bevollmächtigt gen. Gesandte zum Frankfurter RT. zur Verhandlung über die Kirchenfrage, nr. 65 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 113 — K. Friedrich an K. Karl von Frankreich: ladet zum Frankfurter RT. ein, nr. 54 p. 100 9. Biberach. Bündnis des Schwäbischen Städtebundes mit der Ravensburger Einung * . . p. 39,11 Ulm. Die Stadt an Donauwörth, Aalen, Giengen, Bopfingen, Rothenburg, Hall: Ein- р. 105, 39 a . . . . . . . . . ladung zur Bundesversammlung für 17. Oktober * . . p. 105, 47а Die Stadt an d. übrig. Mitglieder d. Schwäb. Städtebundes: desgl. in geänd. Form *) p. 26, 43a 12 Reichelsberg. Konr. v. Weinsberg an d. Deutschmeister: über Verhandlg. weg. d. Ablaßgeldes*) Paris. K. Karl von Frankreich an K. Friedrich: betr. Gesandtschaft an P. Eugen, nr. 55 p. 101 Ebf. Jak. v. Trier: üb. d. Weg z. Beseitig. d. Schismas, nr. 56 p. 103 p. 148,318 Basel. Joh. Bruckenmüller an Anna v. Weinsberg, Gfin. zu Hennebg., üb. Verhandl. zu Bruck*) — 16 Frankfurt. Münzmeister Konr. v. Stege an Konr. v. Weinsb.: üb. mögl. Ausfall d. RT., nr. 83 p. 137 p. 43, 19 19 Ulm. Städtetagsabschied betr. Verpflichtung d. Städte auf d. Biberacher Bündnis v. 9. Okt.*) p. 137 20 Nürnberg. D. Stadt an Ebf. Dietr. v. Mainz: hat üb. d. Königs Kommen keine Nachr. *, nr. 84 p. 148, 47 a 22 o. O. Ritter Henm. Offenburg an Konr. v. Weinsberg üb. d. Zwist K. Friedrichs mit s. Bruder*) p. 325, 50 a Nov. 2 Graz. K. Friedrich an Frankfurt: will es bei s. Freiheiten bzgl. Stadtsteuer belassen *) p. 124 — 4 Reichelsberg. Konr. v. Weinsberg an d. Baseler Konzil: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 75 p. 124, 27 P. Felix: desgleichen *, nr. 75 . . . . . . . . . p. 125 Kard. Joh. Grünwalder: desgleichen, nr. 76 5 Bischofsheim. Ebf. Dietrich an Frankfurt: ersucht, den Gebrauch des Legatenkreuzes durch die päpstlichen und Konzils-Gesandten zu verhindern, nr. 66 . . p. 114 7 Frankfurt. Eintrag im Bürgermeisterbuch über Weinschenkung . . . . . . . . p. 49, 37 а Mergentheim. Landfriedensbund gen. Fürsten und Grafen auf 3 Jahre *, nr. 60 . . . p. 107 — Desgleichen (Gegenurkunde) *, nr. 61 . . . . . . . . . . . . p. 108 Straßburg. Die Stadt an Frankfurt: fragt betr. des Frankfurter RT. an *, nr. 85 . . p. 138 p. 49, 40 a 9 Frankfurt. Eintrag im Bürgermeisterbuch über Weinschenkung . . . . . . . . p. 144, 33 11 Mergentheim. 7 Fürsten u. Grafen an Frankfurt: Beileg. d. Zwistes zw. Städten u. Rittern*) p. 126 12 Ravensburg. Der Bodenseebund an Frankfurt: betr. Nichterscheinen auf dem RT., nr. 77 13 Konstanz. Die Stadt an Frankfurt: fragt an, ob der RT. stattfindet, nr. 86 . . . . p. 138 16 Frankfurt. Weinschenkung der Stadt an die Fürsten und die kgl. und päpstl. Gesandten p. 145, 39b 17 Köln. Die Stadt an Frankfurt: erkundigt sich nach dem Kommen des Königs *, nr. 87 p. 139 18 Frankfurt. Der Rat gibt gen. Rittern Geleit *, nr. 67 . . . . . . . . . . . p. 115 bis 1442 Jan. 13 Frankfurt. Ausgaben der Stadt aus Anlaß des RT., nr. 97 . . . p.145 19 Frankfurt. Ansprache Thomas Ebendorfers an die Mitglieder des Frankfurter RT., nr. 80 p. 130 — Ulm. D. Stadt an Frankf.: betr. Nichterscheinen d. Schwäb. Städtebundes auf d. RT., nr. 88 p. 139 22 Aachen. Die Stadt an Frankfurt: bittet um Nachricht über den RT.*, nr. 89 . . . p. 140 24 Ulm. Der Schwäb. Städtebund an Frankfurt: betr. Antwort auf das kgl. Friedens- p. 140 . . . . . . . . gebot und Anfrage über den RT., nr. 90 . . . . . . 25 — Schwäbischer Städtebund an gen. kgl. Gesandte: betr. kgl. Friedensgebot und . . . p. 127 . . . . . . . . Nichterscheinen auf dem RT., nr. 78 . . . 28 Frankfurt. D. Stadt an Schwäb. Städtebund: Beilegung d. Zwistes zw. Städten u. Rittern p. 144, 38 a 29 Basel. Kard. Ludw. v. Arles an Konr. v. Weinsberg: billigt dessen Reise zum RT., nr. 79 p. 129 Nürnberg. Der Rat an Frankfurt: fragt an wegen des RT. und seines Besuches *, nr. 91 p. 141 p. 148, 29b o. O. Ritter Henm. Offenburg an K. v. Weinsberg betr. Vergleich K. Friedrichs m. s. Bruder* bis Dez. 27 Nürnberg. Weinschenkungen der Stadt an gen. RT.-Besucher . . . . p.51,39a — p. 141 30 Frankfurt. D. Stadt an gen. Reichsstädte: üb. Besuch u. Verhandlungsgegenst. d. RT., nr. 92 p. 593, 35 ex od. Dez. in. Frankfurt. Entwurf zum Beitritt K. Friedrichs zur Union der Kurfürsten, nr. 230 p. 46, 40 a Dez. 2 Biberach. Gesandte d. Schwäb. u. Bodenseebundes an gen. Fürsten u. Grafen üb. städt. Fehden* p. 142 5 Frankfurt. Die Stadt an Straßburg über Besuch und Ergebnis des RT., nr. 93 . . . Nürnberg und Köln: desgleichen *, nr. 93 . . . . . . . p. 142,24 den Schwäbischen Städtebund: desgleichen und über die Un- . . . . p. 143 . möglichkeit, sie zu verantworten, nr. 94 . . . 9 Ulm. Die Stadt an Frankfurt: betr. Bemühungen d. Fürsten zw. Rittersch. u. Städten *, nr. 95 p. 144 Schwäb. Städteb. an Frankfurt: sendet Abschrift d. Biberacher Antwort an d. Fürsten p. 144, 43b . . p. 146, 11 a — 14 Köln. Das Domkapitel an Soest: u. a. über Rückkunft des Kölner Erzbischofs *) Deutsche Reichstags-Akten XVI. — — — — — — — — 88
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 695 1441 Okt. 7 Paris. Beratung der Univ. Paris über die Einladung K. Friedrichs zum Frankf. RT., nr. 58 p. 104 — Graz. K. Friedrich bevollmächtigt nicht gen. Gesandte zum Frankfurter RT. zur Ver- . . . . . p. 110 . handlung über Reichsangelegenheiten, nr. 63 . . . zu 7 Graz. Instruktion K. Friedrichs für nicht gen. Bevollmächtigte zum Frankf. RT., nr. 64 p. 111 8 Graz. K. Friedrich bevollmächtigt gen. Gesandte zum Frankfurter RT. zur Verhandlung über die Kirchenfrage, nr. 65 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 113 — K. Friedrich an K. Karl von Frankreich: ladet zum Frankfurter RT. ein, nr. 54 p. 100 9. Biberach. Bündnis des Schwäbischen Städtebundes mit der Ravensburger Einung * . . p. 39,11 Ulm. Die Stadt an Donauwörth, Aalen, Giengen, Bopfingen, Rothenburg, Hall: Ein- р. 105, 39 a . . . . . . . . . ladung zur Bundesversammlung für 17. Oktober * . . p. 105, 47а Die Stadt an d. übrig. Mitglieder d. Schwäb. Städtebundes: desgl. in geänd. Form *) p. 26, 43a 12 Reichelsberg. Konr. v. Weinsberg an d. Deutschmeister: über Verhandlg. weg. d. Ablaßgeldes*) Paris. K. Karl von Frankreich an K. Friedrich: betr. Gesandtschaft an P. Eugen, nr. 55 p. 101 Ebf. Jak. v. Trier: üb. d. Weg z. Beseitig. d. Schismas, nr. 56 p. 103 p. 148,318 Basel. Joh. Bruckenmüller an Anna v. Weinsberg, Gfin. zu Hennebg., üb. Verhandl. zu Bruck*) — 16 Frankfurt. Münzmeister Konr. v. Stege an Konr. v. Weinsb.: üb. mögl. Ausfall d. RT., nr. 83 p. 137 p. 43, 19 19 Ulm. Städtetagsabschied betr. Verpflichtung d. Städte auf d. Biberacher Bündnis v. 9. Okt.*) p. 137 20 Nürnberg. D. Stadt an Ebf. Dietr. v. Mainz: hat üb. d. Königs Kommen keine Nachr. *, nr. 84 p. 148, 47 a 22 o. O. Ritter Henm. Offenburg an Konr. v. Weinsberg üb. d. Zwist K. Friedrichs mit s. Bruder*) p. 325, 50 a Nov. 2 Graz. K. Friedrich an Frankfurt: will es bei s. Freiheiten bzgl. Stadtsteuer belassen *) p. 124 — 4 Reichelsberg. Konr. v. Weinsberg an d. Baseler Konzil: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 75 p. 124, 27 P. Felix: desgleichen *, nr. 75 . . . . . . . . . p. 125 Kard. Joh. Grünwalder: desgleichen, nr. 76 5 Bischofsheim. Ebf. Dietrich an Frankfurt: ersucht, den Gebrauch des Legatenkreuzes durch die päpstlichen und Konzils-Gesandten zu verhindern, nr. 66 . . p. 114 7 Frankfurt. Eintrag im Bürgermeisterbuch über Weinschenkung . . . . . . . . p. 49, 37 а Mergentheim. Landfriedensbund gen. Fürsten und Grafen auf 3 Jahre *, nr. 60 . . . p. 107 — Desgleichen (Gegenurkunde) *, nr. 61 . . . . . . . . . . . . p. 108 Straßburg. Die Stadt an Frankfurt: fragt betr. des Frankfurter RT. an *, nr. 85 . . p. 138 p. 49, 40 a 9 Frankfurt. Eintrag im Bürgermeisterbuch über Weinschenkung . . . . . . . . p. 144, 33 11 Mergentheim. 7 Fürsten u. Grafen an Frankfurt: Beileg. d. Zwistes zw. Städten u. Rittern*) p. 126 12 Ravensburg. Der Bodenseebund an Frankfurt: betr. Nichterscheinen auf dem RT., nr. 77 13 Konstanz. Die Stadt an Frankfurt: fragt an, ob der RT. stattfindet, nr. 86 . . . . p. 138 16 Frankfurt. Weinschenkung der Stadt an die Fürsten und die kgl. und päpstl. Gesandten p. 145, 39b 17 Köln. Die Stadt an Frankfurt: erkundigt sich nach dem Kommen des Königs *, nr. 87 p. 139 18 Frankfurt. Der Rat gibt gen. Rittern Geleit *, nr. 67 . . . . . . . . . . . p. 115 bis 1442 Jan. 13 Frankfurt. Ausgaben der Stadt aus Anlaß des RT., nr. 97 . . . p.145 19 Frankfurt. Ansprache Thomas Ebendorfers an die Mitglieder des Frankfurter RT., nr. 80 p. 130 — Ulm. D. Stadt an Frankf.: betr. Nichterscheinen d. Schwäb. Städtebundes auf d. RT., nr. 88 p. 139 22 Aachen. Die Stadt an Frankfurt: bittet um Nachricht über den RT.*, nr. 89 . . . p. 140 24 Ulm. Der Schwäb. Städtebund an Frankfurt: betr. Antwort auf das kgl. Friedens- p. 140 . . . . . . . . gebot und Anfrage über den RT., nr. 90 . . . . . . 25 — Schwäbischer Städtebund an gen. kgl. Gesandte: betr. kgl. Friedensgebot und . . . p. 127 . . . . . . . . Nichterscheinen auf dem RT., nr. 78 . . . 28 Frankfurt. D. Stadt an Schwäb. Städtebund: Beilegung d. Zwistes zw. Städten u. Rittern p. 144, 38 a 29 Basel. Kard. Ludw. v. Arles an Konr. v. Weinsberg: billigt dessen Reise zum RT., nr. 79 p. 129 Nürnberg. Der Rat an Frankfurt: fragt an wegen des RT. und seines Besuches *, nr. 91 p. 141 p. 148, 29b o. O. Ritter Henm. Offenburg an K. v. Weinsberg betr. Vergleich K. Friedrichs m. s. Bruder* bis Dez. 27 Nürnberg. Weinschenkungen der Stadt an gen. RT.-Besucher . . . . p.51,39a — p. 141 30 Frankfurt. D. Stadt an gen. Reichsstädte: üb. Besuch u. Verhandlungsgegenst. d. RT., nr. 92 p. 593, 35 ex od. Dez. in. Frankfurt. Entwurf zum Beitritt K. Friedrichs zur Union der Kurfürsten, nr. 230 p. 46, 40 a Dez. 2 Biberach. Gesandte d. Schwäb. u. Bodenseebundes an gen. Fürsten u. Grafen üb. städt. Fehden* p. 142 5 Frankfurt. Die Stadt an Straßburg über Besuch und Ergebnis des RT., nr. 93 . . . Nürnberg und Köln: desgleichen *, nr. 93 . . . . . . . p. 142,24 den Schwäbischen Städtebund: desgleichen und über die Un- . . . . p. 143 . möglichkeit, sie zu verantworten, nr. 94 . . . 9 Ulm. Die Stadt an Frankfurt: betr. Bemühungen d. Fürsten zw. Rittersch. u. Städten *, nr. 95 p. 144 Schwäb. Städteb. an Frankfurt: sendet Abschrift d. Biberacher Antwort an d. Fürsten p. 144, 43b . . p. 146, 11 a — 14 Köln. Das Domkapitel an Soest: u. a. über Rückkunft des Kölner Erzbischofs *) Deutsche Reichstags-Akten XVI. — — — — — — — — 88
Strana 696
696 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1441 Dez. 15 Köln. Die Stadt an Frankfurt: dankt für Mitteilungen über den RT.* . . . . . . p. 142, 46 a 16 Florenz. Ansprache des Bischofs von Meaux an P. Eugen * . . . . . . . . . . p. 212,7 — Verhandlungen gen. Kardinäle mit Französischen Gesandten *) . . . . . p. 212, 46 a — 19 Frankfurt. Die Stadt an die Schwäbischen Reichsstädte: über Unmöglichkeit, sie auf dem RT. zu verantworten, nr. 96 . . . . . . . . . . . . . p. 144 ex. o. O. Eberhard von Seinsheim empfiehlt Konrad von Weinsberg dem Hochmeister* . p. 269, 38b — 1442 Jan. 1 Heidelberg. Pf. Ludwig an den Hochm. W. Ablaßgeld in Preußen und Livland, nr. 288 p. 665 15 o. O. Konrad von Weinsberg beglaubigt gen. Gesandten an den Hochm.*. . . . . p. 269,35b 26 Florenz. P. Eugen an Ebf. Jak. von Trier: wünscht endgültige Obödienz der Deutschen Nation *, nr. 96 a . . . . . . . . . . . p. 145 . . 28 Graz. K. Friedrich an Hzg. Albrecht von Baiern: ladet zum Frankf. RT. ein, nr. 114 p. 271 31 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer weist Geldzahlung an gen. päpstliche Gesandte an * . p. 51, 35b ex. Graz. K. Friedrich an Gen. betr. Schlichtung des Streits zwischen Städten u. Ritterschaft *) p. 275, 43b Febr. 10 Westminster. K. Heinrich von England an den Johanniterorden betr. Gesandtschaft zum Frankfurter RT., nr. 154. . . . . . . . . . . . . . . . . p. 343 K. Heinr. v. Engl. an Rob. Botyll : befiehlt ihm Besuch d. Frankf. RT., nr. 155 p. 345 11 ca. med. o. O. Entwurf zu päpstl. Bulle üb. Approbation d. Mainz. Vorschläge v. 1441, nr. 120 p. 277 — Schreiben betr. Konzilsapprobation, nr. 121 . . . . . p. 284 ca. 20. Instruktion Konrads v. Weinsberg für den Barbier Vendler z. Bf. v. Utrecht * . . p. 269, 49a 21 bis März 13 Nürnberg. Ausgaben der Stadt für gen. Boten zum König . . . . . p. 342, 21b — 21 — Weinschenkung der Stadt an die päpstliche Botschaft. . . p. 51, 46b 23 Kirchheim. D. Grafen v. Württemb. an Ulm u. dess. Bundesstädte betr. Tag zu Stuttgart* p. 307, 295 25 Salzburg. K. Friedrich an Hzg. Arnold v. Geldern: ladet z. Frankf. RT. ein *, nr. 115 p. 272, 6 Hzg. Heinrich v. Baiern : desgleichen *, nr. 115 . . . . p. 272,3 Frankfurt: Ankündigung des RT. dortselbst, nr. 116 . . p. 272 Straßburg: wünscht Beschickung des Frankf. RT., nr. 117 p. 273, 3 Basel: desgleichen *, nr. 117. . . . . . . . . . . p. 273, 5 Speier: desgleichen *, nr. 117 . . . . . . . . . . p. 273, 8 Köln: desgleichen *, nr. 117 . . . . . . . . . . . p. 273, 12 Regensburg: desgleichen *, nr. 117 . . . . . . . . p. 273, 13 Konstanz: desgleichen *, nr. 117 . . . . . . . . . p. 273,14 Hzg. Albr. v. Baiern: beglaubigt seinen Gesandten *, nr. 156 p. 345 März 4 Landshut. Hzg. Heinrich an Hzg. Albrecht von Baiern: Zusammenkunft in Erding wegen Besuch des RT., nr. 157 . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 346 5 Ulm. Die Stadt an Nördlingen : schreibt Tag des Biberacher Bundes am 16. März aus * p. 307, 40b 6 München. Hzg. Albr. an Hzg. Heinr. v. Baiern : sagt Erscheinen in Erding zu *, nr. 158 p.346 7 Landshut. Hzg. Heinrich an Hzg. Albrecht von Baiern: Verschiebung der Erdinger Zu- sammenkunft, nr. 159 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 346 13 bis März 21 Nürnberg. Ausgaben der Stadt für gen. Boten zum König . . . . . p. 342, 25b 14 Wien. D. Univ. an Ebf. Friedr. v. Salzb.: schickt Beratungsergebnis üb. Kirchenfrage, nr. 125 p. 287 ad 14 Wien. Gutachten der Univ. für Ebf. Friedr. v. Salzburg in der Kirchenfrage, nr. 126 p. 288 14 München. Hzg. Albrecht von Baiern an K. Friedrich: bittet um seinen Besuch, nr. 160 p. 347 — an Hzg. Heinr. v. Baiern : betr. Antwort an d. König, nr. 161 p. 348 med. o. O. Aufzeichnung über P. Eugens Antwort an Gregor Heimburg, nr. 122 . . . p. 286 15 Wien. Die Theologische Eakultät an Ebf. Friedrich von Salzburg: schickt Gutachten über Kirchenfrage *, nr. 127 . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 289 Gutachten der Univ. für Ebf. Friedrich v. Salzburg in der Kirchenfrage, nr. 128 p. 289 16 Ulm. Tagesordnung einer Versammlung des Biberacher Bundes * . . . . . . . p. 351, 41 8 18 — Abschied einer Versammlung des Biberacher Bundes * . . . . . . . . . p. 351, 45a ca. 18 Wien. Beratung der Artistenfakultät über Propositionen des Salzburger Erzbischofs * p. 288, 37a 19 Wien. Jur. Fakultät an Ebf. Friedr. v. Salzburg: sendet Ratschläge üb. Kirchenfrage*, nr. 129 p. 292 20 Köln. Die Stadt an Frankfurt: betr. Tagung der Oberdeutsch. u. Rhein. Städte, nr. 134 p. 304 Speier: desgleichen *, nr. 134 . . . . . . . p. 304, 7 Ulm: desgleichen *, nr. 134 . . . . . . . . . . . . p. 304, 11 gen. Städte: desgleichen *, nr. 134 . . . . . . . . . p. 304,14 22 Augsburg. Der Rat an Regensburg: über Ankunft des Königs in Augsburg*, nr. 161 a p. 348 23 Innsbruck. K. Friedrich an Hzg. Albr. v. Baiern : dankt f. Einlad. ; Reiseweg ungewiß, nr. 162 p. 349 — 27 28
696 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1441 Dez. 15 Köln. Die Stadt an Frankfurt: dankt für Mitteilungen über den RT.* . . . . . . p. 142, 46 a 16 Florenz. Ansprache des Bischofs von Meaux an P. Eugen * . . . . . . . . . . p. 212,7 — Verhandlungen gen. Kardinäle mit Französischen Gesandten *) . . . . . p. 212, 46 a — 19 Frankfurt. Die Stadt an die Schwäbischen Reichsstädte: über Unmöglichkeit, sie auf dem RT. zu verantworten, nr. 96 . . . . . . . . . . . . . p. 144 ex. o. O. Eberhard von Seinsheim empfiehlt Konrad von Weinsberg dem Hochmeister* . p. 269, 38b — 1442 Jan. 1 Heidelberg. Pf. Ludwig an den Hochm. W. Ablaßgeld in Preußen und Livland, nr. 288 p. 665 15 o. O. Konrad von Weinsberg beglaubigt gen. Gesandten an den Hochm.*. . . . . p. 269,35b 26 Florenz. P. Eugen an Ebf. Jak. von Trier: wünscht endgültige Obödienz der Deutschen Nation *, nr. 96 a . . . . . . . . . . . p. 145 . . 28 Graz. K. Friedrich an Hzg. Albrecht von Baiern: ladet zum Frankf. RT. ein, nr. 114 p. 271 31 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer weist Geldzahlung an gen. päpstliche Gesandte an * . p. 51, 35b ex. Graz. K. Friedrich an Gen. betr. Schlichtung des Streits zwischen Städten u. Ritterschaft *) p. 275, 43b Febr. 10 Westminster. K. Heinrich von England an den Johanniterorden betr. Gesandtschaft zum Frankfurter RT., nr. 154. . . . . . . . . . . . . . . . . p. 343 K. Heinr. v. Engl. an Rob. Botyll : befiehlt ihm Besuch d. Frankf. RT., nr. 155 p. 345 11 ca. med. o. O. Entwurf zu päpstl. Bulle üb. Approbation d. Mainz. Vorschläge v. 1441, nr. 120 p. 277 — Schreiben betr. Konzilsapprobation, nr. 121 . . . . . p. 284 ca. 20. Instruktion Konrads v. Weinsberg für den Barbier Vendler z. Bf. v. Utrecht * . . p. 269, 49a 21 bis März 13 Nürnberg. Ausgaben der Stadt für gen. Boten zum König . . . . . p. 342, 21b — 21 — Weinschenkung der Stadt an die päpstliche Botschaft. . . p. 51, 46b 23 Kirchheim. D. Grafen v. Württemb. an Ulm u. dess. Bundesstädte betr. Tag zu Stuttgart* p. 307, 295 25 Salzburg. K. Friedrich an Hzg. Arnold v. Geldern: ladet z. Frankf. RT. ein *, nr. 115 p. 272, 6 Hzg. Heinrich v. Baiern : desgleichen *, nr. 115 . . . . p. 272,3 Frankfurt: Ankündigung des RT. dortselbst, nr. 116 . . p. 272 Straßburg: wünscht Beschickung des Frankf. RT., nr. 117 p. 273, 3 Basel: desgleichen *, nr. 117. . . . . . . . . . . p. 273, 5 Speier: desgleichen *, nr. 117 . . . . . . . . . . p. 273, 8 Köln: desgleichen *, nr. 117 . . . . . . . . . . . p. 273, 12 Regensburg: desgleichen *, nr. 117 . . . . . . . . p. 273, 13 Konstanz: desgleichen *, nr. 117 . . . . . . . . . p. 273,14 Hzg. Albr. v. Baiern: beglaubigt seinen Gesandten *, nr. 156 p. 345 März 4 Landshut. Hzg. Heinrich an Hzg. Albrecht von Baiern: Zusammenkunft in Erding wegen Besuch des RT., nr. 157 . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 346 5 Ulm. Die Stadt an Nördlingen : schreibt Tag des Biberacher Bundes am 16. März aus * p. 307, 40b 6 München. Hzg. Albr. an Hzg. Heinr. v. Baiern : sagt Erscheinen in Erding zu *, nr. 158 p.346 7 Landshut. Hzg. Heinrich an Hzg. Albrecht von Baiern: Verschiebung der Erdinger Zu- sammenkunft, nr. 159 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 346 13 bis März 21 Nürnberg. Ausgaben der Stadt für gen. Boten zum König . . . . . p. 342, 25b 14 Wien. D. Univ. an Ebf. Friedr. v. Salzb.: schickt Beratungsergebnis üb. Kirchenfrage, nr. 125 p. 287 ad 14 Wien. Gutachten der Univ. für Ebf. Friedr. v. Salzburg in der Kirchenfrage, nr. 126 p. 288 14 München. Hzg. Albrecht von Baiern an K. Friedrich: bittet um seinen Besuch, nr. 160 p. 347 — an Hzg. Heinr. v. Baiern : betr. Antwort an d. König, nr. 161 p. 348 med. o. O. Aufzeichnung über P. Eugens Antwort an Gregor Heimburg, nr. 122 . . . p. 286 15 Wien. Die Theologische Eakultät an Ebf. Friedrich von Salzburg: schickt Gutachten über Kirchenfrage *, nr. 127 . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 289 Gutachten der Univ. für Ebf. Friedrich v. Salzburg in der Kirchenfrage, nr. 128 p. 289 16 Ulm. Tagesordnung einer Versammlung des Biberacher Bundes * . . . . . . . p. 351, 41 8 18 — Abschied einer Versammlung des Biberacher Bundes * . . . . . . . . . p. 351, 45a ca. 18 Wien. Beratung der Artistenfakultät über Propositionen des Salzburger Erzbischofs * p. 288, 37a 19 Wien. Jur. Fakultät an Ebf. Friedr. v. Salzburg: sendet Ratschläge üb. Kirchenfrage*, nr. 129 p. 292 20 Köln. Die Stadt an Frankfurt: betr. Tagung der Oberdeutsch. u. Rhein. Städte, nr. 134 p. 304 Speier: desgleichen *, nr. 134 . . . . . . . p. 304, 7 Ulm: desgleichen *, nr. 134 . . . . . . . . . . . . p. 304, 11 gen. Städte: desgleichen *, nr. 134 . . . . . . . . . p. 304,14 22 Augsburg. Der Rat an Regensburg: über Ankunft des Königs in Augsburg*, nr. 161 a p. 348 23 Innsbruck. K. Friedrich an Hzg. Albr. v. Baiern : dankt f. Einlad. ; Reiseweg ungewiß, nr. 162 p. 349 — 27 28
Strana 697
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 697 1442 März 23 Innsbruck. Wilhelm Tatz an Hzg. Albrecht von Baiern bezügl. Reiseweg des Königs * p. 349, 34 a 25 Baden. Mgf. Jak. v. Baden an Bgmstr. zu Frankfurt: betr. Quartierbesorgung *, nr. 163 p. 349 p. 350 31 Nürnberg. Die Stadt an Speier: über Reise und Reisepläne des Königs, nr. 164 . . ex. Frankfurt. Die Stadt an Mainz: schlägt Besprechung betr. heiml. Gerichte vor, nr. 135 p. 305 u. April in. Basel. Aufzeichnung Segovias über Konzilsberatung betr. Gesandtschaft an den Römischen König, nr. 130 . . . . . . . p. 292 . . April od. Mai Marienburg. Instruktion für Gesandte d. D. Ordens z. Frankfurter RT.*, nr. 152 p. 339 in. Frankfurt. Aufzeichng. Uffsteiners über Schenkungen d. Stadt an gen. Könige etc.* . p. 219, 41 a Bericht Segovias über eine Zusammenkunft K. Friedrichs mit Kard. Jul. Cesarini* . p. 152, 45 b bis Mai 21 Basel. Aufzeichnungen Segovias über Abordnung einer Konzilsgesandtschaft zum Frankfurter RT., nr. 165 . . . . . . . . . . p. 350 1 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: üb. gemeins. Reise ihrer Gesandten z. Frankf. RT., nr. 166 p. 351 3 Basel. Das Konzil an K. Friedrich: über die Herstellung des Kirchenfriedens, nr. 131 p. 293 Ulm. Entwurf zu einer Einladung der Städte nach Ulm für den 12. April * . . . p. 307,38a 4 bis Mai 2 Nürnberg. Ausgaben der Stadt für gen. Gesandte an den König . . . . p. 154,36 a einen Boten nach Augsburg . . . . p. 352, 43 a gen. Gesandte an den König . . . . p. 356,35a Boten von Augsburg. . . . . . . p. 356, 35b desgleichen . . . . . . . . . p. 356, 48b — zw. 4 u. Mai 30 Nürnberg. Weinschenkungen der Stadt für das kgl. Gefolge . . . . p. 153, 41b 6 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zum Tage nach Ulm am 16. April ein * . . p. 307, 30 a p. 307, 30 a — Rottweil: desgleichen * . . . . . . . . . . . . . . . p. 242, 22 —7 Innsbruck. K. Friedrich setzt dem Rudolf v. Underwegen einen Rechtstag gegen Chur* Basel. Das Konzil an Ebendorfer: beglaubigt gen. Gesandte an K. Friedrich, nr. 132 p. 302 Hzg. Albrecht von Baiern: Unterstützung gen. Gesandten an p. 302 den König, nr. 133 . . . . . . . . . . . . . . die Universität Köln: fordert zum Besuch des RT. wegen der Kirchenfrage auf, nr. 169 . . . . . . . . . . . . . p 352 Nürnberg. Die Stadt an Augsburg betr. Reisepläne des Königs *, nr. 167 . . . . p. 352 — : fragt an über das Kommen des Königs *, nr. 168 p. 352 Frankfurt. 46 a 8 Innsbruck. Gen. Städtegesandte an Nördlingen: über des Königs Reisepläne * . . . p. 354, . . . . . . p. 214, 35a 9 Florenz. P. Eugen erteilt dem Ebf. Jakob von Trier gen. Gnaden * 10 Augsburg. Die Stadt an Nürnberg: über Verzögerung der Reise des Königs *, nr. 170 p. 354 11 Basel. P. Felix an d. Univ. Köln: fordert zur Beschickg. d. Frankf. RT. auf, nr. 171 p. 354 p. 157, 37b 13 o. O. Versprechen Mf. Albrechts von Brandenburg für den Fall seiner Verheiratung *) Aachen. Die Stadt an Frankfurt: fragt wegen Reisepläne des Königs an, nr. 172 . . p. 355 — 14 Nürnberg. Die Stadt an Augsburg: fragt über des Königs Kommen dorthin an *, nr. 173 p. 355 . . . . . p. 355, 49b — K. Friedrich: beglaubigt gen. Gesandten * . . 16 Florenz. P. Eugen an Ebf. Dietrich von Köln: bittet um Unterstützung seiner Wünsche p. 286 . . . . . . . . . bei K. Friedrich, nr. 123 . . . . . . . . . p. 306, 48a . . . . . . . 17 Ulm. Abschied einer Versammlung des Biberacher Bundes * . . . p. 356, 49 a 18 Nürnberg. Die Stadt an Augsburg: dankt für Nachricht über des Königs Reise * p. 356 — Frankfurt: über des Königs Reise *, nr. 174 . . . . . . 19 Augsburg.— 20 Basel. Kard. Grünwalder an Hzg. Albr. v. Baiern: sendet Gutachten d. Wiener Univ. * p. 290, 42a Nürnberg. Die Stadt an ihren Gesandten: fragt über des Königs Reise an, nr. 175 . p. 356 22 Augsburg. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandte an den König zu seiner Begrüßung p. 154, 24a p. 308, 44a — Kirchheim. Bündnisentwurf zwischen den Städten und den Grafen von Württemberg * p. 155, 43 a 23 Regensburg. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandte an K. Friedrich nach Nürnberg p. 305 Nürnberg. Die Stadt an Augsburg: betr. Beseitigung der Westfäl. Gerichte, nr. 136 24 Salmansweiler. Abschied eines Tages d. Biberach. Bundes : Bündnis m. Rittersch. im Hegau * p. 306, 27 p. 357 Frankfurt. Die Stadt an Nürnberg: fragt über Reiseabsichten des Königs an *, nr. 176 28 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer weist Geldzahlung für gen. Läufer nach Deutschl. an * p. 211, 27 a Kard. Albergati an Ebf. Dietrich von Köln: bittet um Eifer für die Sache 29 p. 287 . . . . . . . . . . der Kirche *, nr. 124 . . . . . . . . . p. 306 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: beruft zum Tage nach Ulm auf den 8. Mai*, nr. 137 p. 357 Nürnberg. Die Stadt an Frankfurt: über des Königs Einzug und Begleitung, nr. 177 p. 170 Mai Aachen. Aufzeichnungen über Krönungsfahrt und Krönung des Röm. Königs, nr. 100 . . p. 150, 26b — 1 Preßburg. Kgin. Elisab. v. Ungarn an Nürnberg üb. Verhältnis K. Friedrichs zu Polen * — 2 Frankfurt. Die Stadt an Ebf. Dietr. v. Köln: üb. Ankunft d. Königs in Nürnberg, nr. 178 p. 357 88 *
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 697 1442 März 23 Innsbruck. Wilhelm Tatz an Hzg. Albrecht von Baiern bezügl. Reiseweg des Königs * p. 349, 34 a 25 Baden. Mgf. Jak. v. Baden an Bgmstr. zu Frankfurt: betr. Quartierbesorgung *, nr. 163 p. 349 p. 350 31 Nürnberg. Die Stadt an Speier: über Reise und Reisepläne des Königs, nr. 164 . . ex. Frankfurt. Die Stadt an Mainz: schlägt Besprechung betr. heiml. Gerichte vor, nr. 135 p. 305 u. April in. Basel. Aufzeichnung Segovias über Konzilsberatung betr. Gesandtschaft an den Römischen König, nr. 130 . . . . . . . p. 292 . . April od. Mai Marienburg. Instruktion für Gesandte d. D. Ordens z. Frankfurter RT.*, nr. 152 p. 339 in. Frankfurt. Aufzeichng. Uffsteiners über Schenkungen d. Stadt an gen. Könige etc.* . p. 219, 41 a Bericht Segovias über eine Zusammenkunft K. Friedrichs mit Kard. Jul. Cesarini* . p. 152, 45 b bis Mai 21 Basel. Aufzeichnungen Segovias über Abordnung einer Konzilsgesandtschaft zum Frankfurter RT., nr. 165 . . . . . . . . . . p. 350 1 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: üb. gemeins. Reise ihrer Gesandten z. Frankf. RT., nr. 166 p. 351 3 Basel. Das Konzil an K. Friedrich: über die Herstellung des Kirchenfriedens, nr. 131 p. 293 Ulm. Entwurf zu einer Einladung der Städte nach Ulm für den 12. April * . . . p. 307,38a 4 bis Mai 2 Nürnberg. Ausgaben der Stadt für gen. Gesandte an den König . . . . p. 154,36 a einen Boten nach Augsburg . . . . p. 352, 43 a gen. Gesandte an den König . . . . p. 356,35a Boten von Augsburg. . . . . . . p. 356, 35b desgleichen . . . . . . . . . p. 356, 48b — zw. 4 u. Mai 30 Nürnberg. Weinschenkungen der Stadt für das kgl. Gefolge . . . . p. 153, 41b 6 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: ladet zum Tage nach Ulm am 16. April ein * . . p. 307, 30 a p. 307, 30 a — Rottweil: desgleichen * . . . . . . . . . . . . . . . p. 242, 22 —7 Innsbruck. K. Friedrich setzt dem Rudolf v. Underwegen einen Rechtstag gegen Chur* Basel. Das Konzil an Ebendorfer: beglaubigt gen. Gesandte an K. Friedrich, nr. 132 p. 302 Hzg. Albrecht von Baiern: Unterstützung gen. Gesandten an p. 302 den König, nr. 133 . . . . . . . . . . . . . . die Universität Köln: fordert zum Besuch des RT. wegen der Kirchenfrage auf, nr. 169 . . . . . . . . . . . . . p 352 Nürnberg. Die Stadt an Augsburg betr. Reisepläne des Königs *, nr. 167 . . . . p. 352 — : fragt an über das Kommen des Königs *, nr. 168 p. 352 Frankfurt. 46 a 8 Innsbruck. Gen. Städtegesandte an Nördlingen: über des Königs Reisepläne * . . . p. 354, . . . . . . p. 214, 35a 9 Florenz. P. Eugen erteilt dem Ebf. Jakob von Trier gen. Gnaden * 10 Augsburg. Die Stadt an Nürnberg: über Verzögerung der Reise des Königs *, nr. 170 p. 354 11 Basel. P. Felix an d. Univ. Köln: fordert zur Beschickg. d. Frankf. RT. auf, nr. 171 p. 354 p. 157, 37b 13 o. O. Versprechen Mf. Albrechts von Brandenburg für den Fall seiner Verheiratung *) Aachen. Die Stadt an Frankfurt: fragt wegen Reisepläne des Königs an, nr. 172 . . p. 355 — 14 Nürnberg. Die Stadt an Augsburg: fragt über des Königs Kommen dorthin an *, nr. 173 p. 355 . . . . . p. 355, 49b — K. Friedrich: beglaubigt gen. Gesandten * . . 16 Florenz. P. Eugen an Ebf. Dietrich von Köln: bittet um Unterstützung seiner Wünsche p. 286 . . . . . . . . . bei K. Friedrich, nr. 123 . . . . . . . . . p. 306, 48a . . . . . . . 17 Ulm. Abschied einer Versammlung des Biberacher Bundes * . . . p. 356, 49 a 18 Nürnberg. Die Stadt an Augsburg: dankt für Nachricht über des Königs Reise * p. 356 — Frankfurt: über des Königs Reise *, nr. 174 . . . . . . 19 Augsburg.— 20 Basel. Kard. Grünwalder an Hzg. Albr. v. Baiern: sendet Gutachten d. Wiener Univ. * p. 290, 42a Nürnberg. Die Stadt an ihren Gesandten: fragt über des Königs Reise an, nr. 175 . p. 356 22 Augsburg. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandte an den König zu seiner Begrüßung p. 154, 24a p. 308, 44a — Kirchheim. Bündnisentwurf zwischen den Städten und den Grafen von Württemberg * p. 155, 43 a 23 Regensburg. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandte an K. Friedrich nach Nürnberg p. 305 Nürnberg. Die Stadt an Augsburg: betr. Beseitigung der Westfäl. Gerichte, nr. 136 24 Salmansweiler. Abschied eines Tages d. Biberach. Bundes : Bündnis m. Rittersch. im Hegau * p. 306, 27 p. 357 Frankfurt. Die Stadt an Nürnberg: fragt über Reiseabsichten des Königs an *, nr. 176 28 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer weist Geldzahlung für gen. Läufer nach Deutschl. an * p. 211, 27 a Kard. Albergati an Ebf. Dietrich von Köln: bittet um Eifer für die Sache 29 p. 287 . . . . . . . . . . der Kirche *, nr. 124 . . . . . . . . . p. 306 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: beruft zum Tage nach Ulm auf den 8. Mai*, nr. 137 p. 357 Nürnberg. Die Stadt an Frankfurt: über des Königs Einzug und Begleitung, nr. 177 p. 170 Mai Aachen. Aufzeichnungen über Krönungsfahrt und Krönung des Röm. Königs, nr. 100 . . p. 150, 26b — 1 Preßburg. Kgin. Elisab. v. Ungarn an Nürnberg üb. Verhältnis K. Friedrichs zu Polen * — 2 Frankfurt. Die Stadt an Ebf. Dietr. v. Köln: üb. Ankunft d. Königs in Nürnberg, nr. 178 p. 357 88 *
Strana 698
698 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1442 Mai 3 Frankfurt. Beschluß des Rates über Weinschenkungen an den König. . . . p. 324, 30 a D. Stadt an Nürnberg : fragt üb. Aufbruch u. Reisepläne d. Königs an *, nr. 179 p. 358 Nürnberg. Gesandter Lübecks an gen. Lübecker Stadtschreiber: Nachrichten aus Nürn- berg, nr. 180 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 358 . Basel. D. Konzil a. d. Gesandten d. Univ. Wien in Frankf.: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 181 p. 359 Erfurt in Frankfurt: desgleichen *, nr. 181 . . p. 359, 29 — 4 Nürnberg. Aufzeichnung der Reichsregistratur betr. Ubernahme der Reichskanzlei durch Ebf. Jakob von Trier *) . . . . . . . . . . . . p. 157, 43a Poppelsdorf. Ebf. Dietrich von Köln an Frankfurt: dankt für Nachricht über den König* p. 357, 45a 5 Köln. Die Stadt an Ulm : über Gesandtschaft nach Frankfurt betr. heiml. Gerichte, nr. 138 — p. 308 — 6 Basel. P. Felix an d. Gesandten d. Univ. Wien in Frankf.: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 182 p. 360 — — 7 Augsburg. Die Stadt an Donauwörth über Hofgerichtssitzung in Nürnberg * . . . . p. 156, 38 a Nürnberg. — Frankfurt: über des Königs Aufenthalt dort, nr. 183 . . . p. 360 Ulm: desgleichen und über das heimliche Gericht in Westfalen * p. 360, 44a — 8 Frankfurt. Beschluß des Rates über Verhandlungen mit den Juden *) . . . . . p. 223, 44a — den Empfang K. Friedrichs * . . . p. 320, 52а Köln. D. Stadt an Nürnberg : üb. Gesandtschaft nach Frankf. betr. heiml. Gerichte*, nr. 139 p. 309, 28 — gen. Städte: desgleichen *, nr. 139 . . . . . . . . . . . . p. 309, 33 Forchheim. Die Hzge. Friedrich u. Wilh. v. Sachsen an Frankfurt : betr. Herberge *, nr. 184 p. 361 9 Köln. Die Stadt an Frankfurt: desgleichen, nr. 139 . . . . . . . . . . . . . p. 309 12 Nürnberg. Bündnis K. Friedrichs mit Zürich *) . . . . . . . . . . . . . . p. 156,24 Die Stadt an Frankfurt über den Aufbruch des Königs *, nr. 185 . . . . p. 361 — Windsheim: desgleichen * . . . . . . . . . . . . . p. 361,43b 13 o. O. Gf. Johann v. Öttingen an den Bgmstr. zu Frankfurt: betr. Herberge *, nr. 186 p. 362 — bis 1443 Juli 20 Frankfurt. Ausgaben der Stadt aus Anlaß des RT., nr. 260 . . . p. 627 15 Nürnberg. Die Stadt an Rothenburg: über des Königs Umgebung und Reisepläne, nr. 187 p. 362 Windsheim: über des Königs Reisepläne * . . . . . . . p. 362, 44a — 17 Frankfurt. Aufzeichnung d. Stadt betr. Verhandlg. mit K. Friedrich üb. d. Stadtsteuer *) p. 220, 46 a — Beschluß des Rates über Abordnung von vier Ratsherren zum König* . . p. 320, 51b Mainz. Die Stadt an Frankfurt: schickt Briefe Kölns an Frankfurt und Nürnberg * . p. 310, 50s Nürnberg. K. Friedrich gibt allen Besuchern des RT. Geleit bis zum 29. Sept., nr. 148 p. 337 — 18 Frankfurt. Die Stadt an Nürnberg: über Tagung in Frankf. betr. heiml. Gerichte *. . p. 310, 39a bis Aug. 30 o. O. Ausgaben Hzg. Philipps von Burgund für Gesandtschaften an K. Friedrich und den RT., nr. 260 a . . . . . . . . . . . . p. 634 19 Nürnberg. Gen. Frankfurter Gesandte an Frankfurt: über des Königs Ankunft, nr. 188 p. 362 zw. 20 u. 25 Frankfurt. Anordnungen des Rates über Sicherheitsdienst während d. RT., nr. 140 p. 310 Nachtwachen auf Toren u. Türmen, nr. 141 p. 315 für den Einzug K. Friedrichs, nr. 144 . . . p. 319 über wirtschaftl. u. polizeil. Maßnahmen, nr. 145 p. 327 Aufzeichnungen Uffsteiners über Verhandlungen des Rates mit den Juden wegen Sachlieferungen, nr. 142 p. 317 Einquartierung des Königs, nr. 143 p.317 Preisfestsetzg. f. Stallmiete u. Betten * p. 318, 44 a 20 bis Sept. 2 Augsburg. Ausgaben der Stadt aus Anlaß des Frankfurter RT., nr. 261 . p. 635 21 Nürnberg. Gelöbnis Ebf. Jakobs von Trier als Leiter der Reichskanzlei * . . . . . p. 157,2 — Mart. Nawer an Nördl.: Städteboten in des Königs Begleitg. u. a. m. *, nr. 189 p. 363 bis Aug. 14 o. O. Bericht Segovias über die Tatigkeit der Konzilsgesandtschaft auf dem Frankfurter RT., nr. 231 . . . . . . . . . . . . p. 594 22 Frankfurt. Beschluß des Rates über den Empfang des Königs durch gen. Ratsherren * p. 320, 45b Stein. Hzg. Albr. v. Österreich an Frankf.: bittet um Förderung seines Gesandten *, nr. 190 p. 363 bis Aug. 22 Straßburg. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. RT. u. d. Krönung K. Friedr., nr. 262 p. 636 23 Frankfurt. Der Rat an Gelnhausen: Bewilligung von Fleischeinkäufen *. . . . . . p. 327, 40 a vor 24 Frankfurt. Die Stadt an Ebf. Dietrich von Mainz: fragt an wegen Geleit für Konzilsgesandtschaft, nr. 149 . . . . . . . . . . . . . . . p. 338 24 Frankfurt. Beschluß des Rates über den Empfang der Fürsten durch gen. Ratsherren p. 312, 46b Weinschenkungen an den König . . . . . . . p. 324, 36 a Abordnung von Ratsherren zum Kard. Aleman . . p. 338,37 b betr. Gesandtschaft an den König . . . . . . . p. 628, 45a Köln. Die Stadt an Ebf. Dietr. v. Mainz: bittet um Geleit für Gesandte zum RT.*, nr. 150 p. 338 — — — —
698 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1442 Mai 3 Frankfurt. Beschluß des Rates über Weinschenkungen an den König. . . . p. 324, 30 a D. Stadt an Nürnberg : fragt üb. Aufbruch u. Reisepläne d. Königs an *, nr. 179 p. 358 Nürnberg. Gesandter Lübecks an gen. Lübecker Stadtschreiber: Nachrichten aus Nürn- berg, nr. 180 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 358 . Basel. D. Konzil a. d. Gesandten d. Univ. Wien in Frankf.: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 181 p. 359 Erfurt in Frankfurt: desgleichen *, nr. 181 . . p. 359, 29 — 4 Nürnberg. Aufzeichnung der Reichsregistratur betr. Ubernahme der Reichskanzlei durch Ebf. Jakob von Trier *) . . . . . . . . . . . . p. 157, 43a Poppelsdorf. Ebf. Dietrich von Köln an Frankfurt: dankt für Nachricht über den König* p. 357, 45a 5 Köln. Die Stadt an Ulm : über Gesandtschaft nach Frankfurt betr. heiml. Gerichte, nr. 138 — p. 308 — 6 Basel. P. Felix an d. Gesandten d. Univ. Wien in Frankf.: beglaubigt gen. Gesandte, nr. 182 p. 360 — — 7 Augsburg. Die Stadt an Donauwörth über Hofgerichtssitzung in Nürnberg * . . . . p. 156, 38 a Nürnberg. — Frankfurt: über des Königs Aufenthalt dort, nr. 183 . . . p. 360 Ulm: desgleichen und über das heimliche Gericht in Westfalen * p. 360, 44a — 8 Frankfurt. Beschluß des Rates über Verhandlungen mit den Juden *) . . . . . p. 223, 44a — den Empfang K. Friedrichs * . . . p. 320, 52а Köln. D. Stadt an Nürnberg : üb. Gesandtschaft nach Frankf. betr. heiml. Gerichte*, nr. 139 p. 309, 28 — gen. Städte: desgleichen *, nr. 139 . . . . . . . . . . . . p. 309, 33 Forchheim. Die Hzge. Friedrich u. Wilh. v. Sachsen an Frankfurt : betr. Herberge *, nr. 184 p. 361 9 Köln. Die Stadt an Frankfurt: desgleichen, nr. 139 . . . . . . . . . . . . . p. 309 12 Nürnberg. Bündnis K. Friedrichs mit Zürich *) . . . . . . . . . . . . . . p. 156,24 Die Stadt an Frankfurt über den Aufbruch des Königs *, nr. 185 . . . . p. 361 — Windsheim: desgleichen * . . . . . . . . . . . . . p. 361,43b 13 o. O. Gf. Johann v. Öttingen an den Bgmstr. zu Frankfurt: betr. Herberge *, nr. 186 p. 362 — bis 1443 Juli 20 Frankfurt. Ausgaben der Stadt aus Anlaß des RT., nr. 260 . . . p. 627 15 Nürnberg. Die Stadt an Rothenburg: über des Königs Umgebung und Reisepläne, nr. 187 p. 362 Windsheim: über des Königs Reisepläne * . . . . . . . p. 362, 44a — 17 Frankfurt. Aufzeichnung d. Stadt betr. Verhandlg. mit K. Friedrich üb. d. Stadtsteuer *) p. 220, 46 a — Beschluß des Rates über Abordnung von vier Ratsherren zum König* . . p. 320, 51b Mainz. Die Stadt an Frankfurt: schickt Briefe Kölns an Frankfurt und Nürnberg * . p. 310, 50s Nürnberg. K. Friedrich gibt allen Besuchern des RT. Geleit bis zum 29. Sept., nr. 148 p. 337 — 18 Frankfurt. Die Stadt an Nürnberg: über Tagung in Frankf. betr. heiml. Gerichte *. . p. 310, 39a bis Aug. 30 o. O. Ausgaben Hzg. Philipps von Burgund für Gesandtschaften an K. Friedrich und den RT., nr. 260 a . . . . . . . . . . . . p. 634 19 Nürnberg. Gen. Frankfurter Gesandte an Frankfurt: über des Königs Ankunft, nr. 188 p. 362 zw. 20 u. 25 Frankfurt. Anordnungen des Rates über Sicherheitsdienst während d. RT., nr. 140 p. 310 Nachtwachen auf Toren u. Türmen, nr. 141 p. 315 für den Einzug K. Friedrichs, nr. 144 . . . p. 319 über wirtschaftl. u. polizeil. Maßnahmen, nr. 145 p. 327 Aufzeichnungen Uffsteiners über Verhandlungen des Rates mit den Juden wegen Sachlieferungen, nr. 142 p. 317 Einquartierung des Königs, nr. 143 p.317 Preisfestsetzg. f. Stallmiete u. Betten * p. 318, 44 a 20 bis Sept. 2 Augsburg. Ausgaben der Stadt aus Anlaß des Frankfurter RT., nr. 261 . p. 635 21 Nürnberg. Gelöbnis Ebf. Jakobs von Trier als Leiter der Reichskanzlei * . . . . . p. 157,2 — Mart. Nawer an Nördl.: Städteboten in des Königs Begleitg. u. a. m. *, nr. 189 p. 363 bis Aug. 14 o. O. Bericht Segovias über die Tatigkeit der Konzilsgesandtschaft auf dem Frankfurter RT., nr. 231 . . . . . . . . . . . . p. 594 22 Frankfurt. Beschluß des Rates über den Empfang des Königs durch gen. Ratsherren * p. 320, 45b Stein. Hzg. Albr. v. Österreich an Frankf.: bittet um Förderung seines Gesandten *, nr. 190 p. 363 bis Aug. 22 Straßburg. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß d. RT. u. d. Krönung K. Friedr., nr. 262 p. 636 23 Frankfurt. Der Rat an Gelnhausen: Bewilligung von Fleischeinkäufen *. . . . . . p. 327, 40 a vor 24 Frankfurt. Die Stadt an Ebf. Dietrich von Mainz: fragt an wegen Geleit für Konzilsgesandtschaft, nr. 149 . . . . . . . . . . . . . . . p. 338 24 Frankfurt. Beschluß des Rates über den Empfang der Fürsten durch gen. Ratsherren p. 312, 46b Weinschenkungen an den König . . . . . . . p. 324, 36 a Abordnung von Ratsherren zum Kard. Aleman . . p. 338,37 b betr. Gesandtschaft an den König . . . . . . . p. 628, 45a Köln. Die Stadt an Ebf. Dietr. v. Mainz: bittet um Geleit für Gesandte zum RT.*, nr. 150 p. 338 — — — —
Strana 699
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 699 1442 Mai 26 Ulm. Die Stadt an Augsburg, Nürnberg und Konstanz: Sache Halls gegen Bebenburg * p. 341, 30 a Frankfurt. Gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: über ihre Ankunft, des Königs Reiseweg etc., nr. 232 . . . . . . . . . . . . . p. 605 bis Juni 24 Köln. Ausgaben einer Gesandtschaft der Stadt zum Frankf. RT., nr. 263 p. 636 — Desgleichen, kürzerer Rechenschaftsbericht * . . . . . . . . p. 639, 43 a ad 27 Frankfurt. Verzeichnis der vom Rate begnadigten Verbrecher * p. 321, 46- . . . . 27 bis Aug. 18 Frankfurt. Verzeichnis der Quartiere des Königs und seines Gefolges, nr. 146 p. 328 28 Frankfurt. Nürnberger Gesandte an Nürnberg: Lehen und Judensache, Ankunft und Gefolge des Königs, nr. 233 . . . . . . . . . p. 605 . . . . . . . zw. 28 u. Juni 3 Nürnberg. Instruktion der Stadt für Gesandte zum Frankf. RT., nr. 153 p. 340 29 Frankfurt. Präsenzliste der RT.-Besucher vor der Fahrt K. Friedrichs nach Aachen, nr. 200 p. 370 — bis Aug. 18 Frankfurt. Beschlüsse des Rates aus Anlaß des RT., nr. 147 . . . . . p. 331 zw. 29 u. Juli 19 Frankfurt. Schenkungen der Stadt an Beamte des Königs, nr. 264 . . p. 641 30 Frankfurt. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: über Ankunft und Gefolge des Königs etc., nr. 234 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 606 K. Friedrich quittiert Frankfurt über die Stadtsteuer von 1437 * . . . . p. 630, 37 a bis Nov. 7 Nürnberg. Ausgaben der Stadt aus Anlaß des RT. und der Krönung K. Friedrichs, nr. 265 . . . . . . . . . . * . p. 641 . . . 31 Frankfurt. K. Friedrich quittiert Frankfurt über die Stadtsteuer für 1440 * . . . . p. 324, 42a desgleichen für 1441 * . . . p. 324, 42 a . . . . . desgleichen für 1442 *) . . p. 325, 38b Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: über Zusammenkunft der städti- schen Gesandten etc., nr. 235 . . . . . P. 607 . . . . . Bericht Uffsteiners über die Fronleichnamsprozession, nr. 236 . . . . p. 607 ca. Juni Frankfurt. Aufzeichnung Uffsteiners über Ausgaben der Stadt an die kgl. Kanzlei . . p. 631, 47a Juni 1 Schweinfurt. Der Rat an Frankfurt: bittet um Nachrichten über d. König *, nr. 237 . p. 609 ad 1 o. O. Nürnberger Aufzeichnung über Behandlung der Kirchenfrage auf dem Frank- furter RT., nr. 238 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 609 2 Frankfurt. Ebf. Jakob v. Trier an Hzg. Gerh. v. Jülich u. Berg: erbittet Geleit, nr. 98 p. 169 Die Stadt an gen. Städte: des Königs Abreise nach Aachen etc., nr. 239 . p. 610 ad 2 Basel. Aufzeichnung der Stadt über die Abfahrt ihrer Gesandten nach Frankfurt * . p. 382, 32b — Ausgaben der Stadt für ihre Gesandtschaft nach Frankfurt. . . . . . . p. 382, 36b 3 bis Sept. 30 Colmar. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß des RT. u. d. Krönung K. Friedrichs, nr. 266 p. 642 4 Frankfurt. K. Friedrich an Straßburg: ersucht um Beschickung des Frankf. RT., nr. 118 p. 273, 35 Speyer: desgleichen *, nr. 118 . . . . . . . . . . . p. 273, 37 Köln: desgleichen *, nr. 118 . . . . . . . . . . . p. 273, 41 — Nürnberg. Die Stadt an Ulm: sendet Ratschlag in der Sache Halls gegen Bebenburg*) p. 342, 13. 5 Frankfurt. K. Friedrich an die Schwäb. Städte: verlangt Beschickung d. Frankf RT., nr. 119 p. 274 zw. 6 u. 12 Frankfurt. Artikel für ein Bündnis der Frei- und Reichsstädte, nr. 204 . . p. 385 7 o. O. Hzg. Gerhard von Jülich und Berg an Ebf. Jakob von Trier: ist zum Geleit von König und Kurfürsten verpflichtet, nr. 99 . . . . . . . . . . p. 170 9 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer weist Zahlung für gen. Läufer n. Deutschl., Lüttich etc. an *) p. 213, 45b — Ausgabe d. päpstl. Kammer für gen. Läufer nach Deutschland, Lüttich etc.*) . 12 p. 214, 31 a Frankfurt. Gesandte gen. Reichsstädte an nicht gen. Reichsstädte wegen Beschickung des RT., nr. 191 . . . . . . . . . . . . . . . . p. 363 Die Stadt an gen. Städte: desgleichen, nr. 192 . . . . . p. 365 — Schwarzenberg d. A.: betr. Wünsche ihrer Judenschaft * . . p. 367, 33 a — Nürnberg. Die Stadt an Volkmer: Angelegenheit ihrer Juden * . . . . . . . p. 606, 45a — zw. 14 u. Aug. 14 Frankfurt. Verzeichnis der städtischen Gesandten bei Beratung von Reichsangelegenheiten, nr. 206 . . . . . . . . . . p. 388 ad 15 bis 17 Aachen. Ordnung beim Einzug des Römischen Königs in Aachen, nr. 101 . p. 176 15 bis 20 o. O. Bericht über Einzug u. Krönung K. Friedrichs in Aachen, nr. 108 . . . p. 192 Anderer ungen. Bericht, nr. 109. . . . . . . . . . . p. 195 Bericht des Joh. Bürn von Mohnhausen: desgleichen, nr. 109 . . . . . p. 195,18 — Erhard von Appenweiler: desgleichen, nr. 109 . . . . . . p. 195, 24 21 Aachen. Bericht des Joh. von Stablo über die Krönung K. Friedrichs, nr. 107 p. 186 — 16 Aachen. Schwarzenberg d. A. an Frankf.: üb. d. Königs Einzug u. and. Vorgänge, nr. 110 p. 203 Frankfurt. Mart. Nawer an Nördl.: üb. Verschiebg. d. Kirchenfrage, Landfrieden etc., nr. 240 p. 610 — 17 Aachen. Krönungsordnung mit Bemerkungen zu K. Friedrichs Krönung, nr. 102 . . . p. 178 — — — — —
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 699 1442 Mai 26 Ulm. Die Stadt an Augsburg, Nürnberg und Konstanz: Sache Halls gegen Bebenburg * p. 341, 30 a Frankfurt. Gen. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: über ihre Ankunft, des Königs Reiseweg etc., nr. 232 . . . . . . . . . . . . . p. 605 bis Juni 24 Köln. Ausgaben einer Gesandtschaft der Stadt zum Frankf. RT., nr. 263 p. 636 — Desgleichen, kürzerer Rechenschaftsbericht * . . . . . . . . p. 639, 43 a ad 27 Frankfurt. Verzeichnis der vom Rate begnadigten Verbrecher * p. 321, 46- . . . . 27 bis Aug. 18 Frankfurt. Verzeichnis der Quartiere des Königs und seines Gefolges, nr. 146 p. 328 28 Frankfurt. Nürnberger Gesandte an Nürnberg: Lehen und Judensache, Ankunft und Gefolge des Königs, nr. 233 . . . . . . . . . p. 605 . . . . . . . zw. 28 u. Juni 3 Nürnberg. Instruktion der Stadt für Gesandte zum Frankf. RT., nr. 153 p. 340 29 Frankfurt. Präsenzliste der RT.-Besucher vor der Fahrt K. Friedrichs nach Aachen, nr. 200 p. 370 — bis Aug. 18 Frankfurt. Beschlüsse des Rates aus Anlaß des RT., nr. 147 . . . . . p. 331 zw. 29 u. Juli 19 Frankfurt. Schenkungen der Stadt an Beamte des Königs, nr. 264 . . p. 641 30 Frankfurt. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: über Ankunft und Gefolge des Königs etc., nr. 234 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 606 K. Friedrich quittiert Frankfurt über die Stadtsteuer von 1437 * . . . . p. 630, 37 a bis Nov. 7 Nürnberg. Ausgaben der Stadt aus Anlaß des RT. und der Krönung K. Friedrichs, nr. 265 . . . . . . . . . . * . p. 641 . . . 31 Frankfurt. K. Friedrich quittiert Frankfurt über die Stadtsteuer für 1440 * . . . . p. 324, 42a desgleichen für 1441 * . . . p. 324, 42 a . . . . . desgleichen für 1442 *) . . p. 325, 38b Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister: über Zusammenkunft der städti- schen Gesandten etc., nr. 235 . . . . . P. 607 . . . . . Bericht Uffsteiners über die Fronleichnamsprozession, nr. 236 . . . . p. 607 ca. Juni Frankfurt. Aufzeichnung Uffsteiners über Ausgaben der Stadt an die kgl. Kanzlei . . p. 631, 47a Juni 1 Schweinfurt. Der Rat an Frankfurt: bittet um Nachrichten über d. König *, nr. 237 . p. 609 ad 1 o. O. Nürnberger Aufzeichnung über Behandlung der Kirchenfrage auf dem Frank- furter RT., nr. 238 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 609 2 Frankfurt. Ebf. Jakob v. Trier an Hzg. Gerh. v. Jülich u. Berg: erbittet Geleit, nr. 98 p. 169 Die Stadt an gen. Städte: des Königs Abreise nach Aachen etc., nr. 239 . p. 610 ad 2 Basel. Aufzeichnung der Stadt über die Abfahrt ihrer Gesandten nach Frankfurt * . p. 382, 32b — Ausgaben der Stadt für ihre Gesandtschaft nach Frankfurt. . . . . . . p. 382, 36b 3 bis Sept. 30 Colmar. Ausgaben d. Stadt aus Anlaß des RT. u. d. Krönung K. Friedrichs, nr. 266 p. 642 4 Frankfurt. K. Friedrich an Straßburg: ersucht um Beschickung des Frankf. RT., nr. 118 p. 273, 35 Speyer: desgleichen *, nr. 118 . . . . . . . . . . . p. 273, 37 Köln: desgleichen *, nr. 118 . . . . . . . . . . . p. 273, 41 — Nürnberg. Die Stadt an Ulm: sendet Ratschlag in der Sache Halls gegen Bebenburg*) p. 342, 13. 5 Frankfurt. K. Friedrich an die Schwäb. Städte: verlangt Beschickung d. Frankf RT., nr. 119 p. 274 zw. 6 u. 12 Frankfurt. Artikel für ein Bündnis der Frei- und Reichsstädte, nr. 204 . . p. 385 7 o. O. Hzg. Gerhard von Jülich und Berg an Ebf. Jakob von Trier: ist zum Geleit von König und Kurfürsten verpflichtet, nr. 99 . . . . . . . . . . p. 170 9 Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer weist Zahlung für gen. Läufer n. Deutschl., Lüttich etc. an *) p. 213, 45b — Ausgabe d. päpstl. Kammer für gen. Läufer nach Deutschland, Lüttich etc.*) . 12 p. 214, 31 a Frankfurt. Gesandte gen. Reichsstädte an nicht gen. Reichsstädte wegen Beschickung des RT., nr. 191 . . . . . . . . . . . . . . . . p. 363 Die Stadt an gen. Städte: desgleichen, nr. 192 . . . . . p. 365 — Schwarzenberg d. A.: betr. Wünsche ihrer Judenschaft * . . p. 367, 33 a — Nürnberg. Die Stadt an Volkmer: Angelegenheit ihrer Juden * . . . . . . . p. 606, 45a — zw. 14 u. Aug. 14 Frankfurt. Verzeichnis der städtischen Gesandten bei Beratung von Reichsangelegenheiten, nr. 206 . . . . . . . . . . p. 388 ad 15 bis 17 Aachen. Ordnung beim Einzug des Römischen Königs in Aachen, nr. 101 . p. 176 15 bis 20 o. O. Bericht über Einzug u. Krönung K. Friedrichs in Aachen, nr. 108 . . . p. 192 Anderer ungen. Bericht, nr. 109. . . . . . . . . . . p. 195 Bericht des Joh. Bürn von Mohnhausen: desgleichen, nr. 109 . . . . . p. 195,18 — Erhard von Appenweiler: desgleichen, nr. 109 . . . . . . p. 195, 24 21 Aachen. Bericht des Joh. von Stablo über die Krönung K. Friedrichs, nr. 107 p. 186 — 16 Aachen. Schwarzenberg d. A. an Frankf.: üb. d. Königs Einzug u. and. Vorgänge, nr. 110 p. 203 Frankfurt. Mart. Nawer an Nördl.: üb. Verschiebg. d. Kirchenfrage, Landfrieden etc., nr. 240 p. 610 — 17 Aachen. Krönungsordnung mit Bemerkungen zu K. Friedrichs Krönung, nr. 102 . . . p. 178 — — — — —
Strana 700
700 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1442 Juni 17 Aachen. K. Friedrich beurkundet seine Aufnahme als Aachener Domherr, nr. 103 . . p. 183 bestätigt die Privilegien der Liebfrauenkirche in Aachen * . . . p. 183, 27 a überträgt Gen. den Schutz der Liebfrauenkirche * . . . . . p. 183, 27b befiehlt gen. Fürsten, Edlen u. d. Stadt d. Schutz d. Liebfrauenkirche*) p. 183, 37 b an Frankfurt: zeigt seine Krönung an, nr. 106. . . . . . . p. 185 Die Stadt beurkundet ihre Huldigung vor K. Friedrich, nr. 104. . . . . . p. 184 Eid der Stadt vor K. Friedrich . . . . . . . p. 184, 35b . . . . . . — Ulm. Ratsboten d. Schwäb. Städtebundes an Frankfurt: Unterstützg. Halls in Frankf.*) p. 333, 30 a Hagenau: desgleichen * . . p. 333, 40b . . . . . Regensburg: desgleichen * . . . . . . p. 333, 47 b — ad 17 Nürnberg. Aufzeichnungen d. Rates üb. Sendung d. Krönungskleinodien n. Aachen, nr. 111 p. 203 18 Aachen. K. Friedrich transsumiert dem Erzbischof von Köln gen. Privilegien * . . . p. 158,35b desgleichen, unter Beifügung v. 2 weiteren Privilegien * . . . . p. 159, 41b beschränkt Aufnahme ins Marienstift auf Adel u. Universitätsgrade.*) p. 184, 35a verleiht dem Pf. Ludwig alle ererbten Lehen *. . . . . . . p. 201, 40 a bestätigt Lehen der Herzöge Friedrich u. Wilhelm von Sachsen*) p. 201, 473 Friedberg. Die Stadt an Frankfurt: über ihre bevorstehende Huldigung vor dem König *) p. 368, 27 a Frankfurt. Martin Nawer an Nördlingen : Erwartung der Rückkehr des Königs, nr. 241 p. 610 u. 19 Aachen. Treueid gen. Fürsten für K. Friedrich, nr. 10b . . . . . . . . . p. 185 19 Aachen. K. Friedrich bestätigt gen. Markgrafen von Brandenburg ihre Lehen * . . . p. 201,37b desgl. mit bes. Bestimmung für den Fall von Erbteilungen *. . p. 201, 37b belehnt Hzg. Gerhard von Jülich mit gen. Lehen * . . . . . p. 202, 40 a urkundet für die Stadt betr. Freilassung eines Genannten * . . p. 173, 43 a Regensburg. Die Stadt an Frankfurt: wird Gesandte zum 8. Juli schicken, nr. 193 . . p. 366 21 Aachen. K. Friedrich bestätigt die Privilegien der Stadt * . . . . . . . . . . p. 173, 26 a Köln. Schwarzenberg d. A. an Frankfurt: über Vorgänge in Aachen und Köln, nr. 194 p. 366 22 — Ansprache des Joh. von Mecheln im Namen der Universität an K. Friedrich * . p. 207,36a Nürnberg. D. Stadt an d. Boten d. Schwäb. Städteb. in Ulm: betr. Gutachten bzgl. Hall * p. 342, 43a Ravensburg. D. Stadt an Frankfurt: Beratung üb. Beschickung d. Frankf. RT.*, nr. 195 p. 367 23 Konstanz. Die Stadt an Frankfurt: über ihre Gesandten beim RT., nr. 196 . . . . p.367 und 29 Frankfurt. Ausgaben der Stadt aus Anlaß der Königskrönung, nr. 113 . . . p. 206 24 Köln. Treueid gen. Fürsten für K. Friedrich *, nr. 105 . . . . . . . . . . . p. 185,7 — Schwarzenberg d. A. an Frankfurt: üb. des Königs Rückkunft n. Frankfurt, nr. 197 p. 368 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: betr. Einhaltung des kgl. Friedensgebotes * . . . . p. 274, 35a zw. 24 u. 28 Frankfurt. Denkschrift des Nikolaus von Cusa über die Kirchenfrage, nr. 210 p. 407 26 Mühlhausen. D. Stadt an Frankfurt: bittet um Darlehen f. seine Gesandten zum RT., nr. 198 p. 369 p. 369, 38- d. Kapitel zu Heiligenstadt: bittet um Förderung ihrer Gesandten*) gen. Vitztum: desgleichen * . . . . . . . . . p. 369, 40b * 27 bis Juli 25 Nürnberg. Ausgabe der Stadt an nicht gen. kgl. Boten . . . . . . . p. 185,44a 28 Nördlingen. Die Stadt an Ulm: betr. Not der Städte und kgl. Friedensgebot * . . . p. 274, 51b — p. 368, 41b Frankfurt. D. Stadt an Friedberg : rät, mit Huldigung bis z. Rückkehr d. Königs zu warten*) zw. 28 u. Juli 2 Frankfurt. Replik der Konzilsgesandten auf Cusas Rede, nr. 211 . . . p. 434 p. 643 28 bis Aug. 18 Regensburg. Ausgaben der Stadt aus Anlaß des Frankfurter RT., nr. 267 30 Frankfurt. Der Rat an Mühlhausen: kann das gewünschte Geld nicht leihen * . . . p. 370, 38 a Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer weist Zahlung an gen. Bank f. päpstl. Gesandte an, nr. 268 p. 644 — Ausgabe der päpstl. Kammer für gen. päpstl. Gesandte *. . . . . . . . p. 644, 38- — zw. 30 u. Juli 3 Frankfurt. Denkschrift Tudeschis über die Kirchenfrage, nr. 212 . . . p. 439 Juli 2 Ulm. Ratsboten d. Schwäb. Städtebundes an Nördl. üb. Einhaltg. d. kgl. Friedensgebotes *) p. 275, 46a Ehinger an Jeron. von Bopfingen: über seine Abordnung nach Frankfurt*. . . — p. 382, 25a Köln. Die Stadt an Ebf. von Mainz: bittet um Geleit für Gesandte zum RT.*, nr. 151 p. 339 Frankfurt. Andreas Ruperti an den Hochmeister: Verschiebung der Kirchenfrage, Ver- handlungen über Reichssachen, nr. 242 . . . . . . . . . . . . p. 611 zw. 2 u. 4 Frankfurt. Duplik Cusas auf die Replik der Konzilsgesandten, nr. 213 . . . p. 539 3 o. O. Hans von Rosneck an Radolfzell: betr. Schadenersatz* . . . . . . . . p. 647, 46 a 4 Frankfurt. Nawer an Nördl.: üb. d. Königs Krönung, die in Frankf. Anwesenden etc., nr. 112 p. 205 — Straßb. Gesandte an gen. Ammanmeister: Erwartung v. König u. Fürsten, nr. 243 p. 612 Radolfzell. Die Stadt an Überlingen: betr. Junker Hans von Rosneck *) . . . . . p. 647, 45a . . . . p. 647, 44a Überlingen. Die Stadt an Ravensburg: betr. Junker Hans von Rosneck *) bis 1443 Mai Frankfurt. Aufzeichnungen über Gerichtsverhandlungen vor dem Rat * . p. 334, 46 a — 20 — — — 5
700 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1442 Juni 17 Aachen. K. Friedrich beurkundet seine Aufnahme als Aachener Domherr, nr. 103 . . p. 183 bestätigt die Privilegien der Liebfrauenkirche in Aachen * . . . p. 183, 27 a überträgt Gen. den Schutz der Liebfrauenkirche * . . . . . p. 183, 27b befiehlt gen. Fürsten, Edlen u. d. Stadt d. Schutz d. Liebfrauenkirche*) p. 183, 37 b an Frankfurt: zeigt seine Krönung an, nr. 106. . . . . . . p. 185 Die Stadt beurkundet ihre Huldigung vor K. Friedrich, nr. 104. . . . . . p. 184 Eid der Stadt vor K. Friedrich . . . . . . . p. 184, 35b . . . . . . — Ulm. Ratsboten d. Schwäb. Städtebundes an Frankfurt: Unterstützg. Halls in Frankf.*) p. 333, 30 a Hagenau: desgleichen * . . p. 333, 40b . . . . . Regensburg: desgleichen * . . . . . . p. 333, 47 b — ad 17 Nürnberg. Aufzeichnungen d. Rates üb. Sendung d. Krönungskleinodien n. Aachen, nr. 111 p. 203 18 Aachen. K. Friedrich transsumiert dem Erzbischof von Köln gen. Privilegien * . . . p. 158,35b desgleichen, unter Beifügung v. 2 weiteren Privilegien * . . . . p. 159, 41b beschränkt Aufnahme ins Marienstift auf Adel u. Universitätsgrade.*) p. 184, 35a verleiht dem Pf. Ludwig alle ererbten Lehen *. . . . . . . p. 201, 40 a bestätigt Lehen der Herzöge Friedrich u. Wilhelm von Sachsen*) p. 201, 473 Friedberg. Die Stadt an Frankfurt: über ihre bevorstehende Huldigung vor dem König *) p. 368, 27 a Frankfurt. Martin Nawer an Nördlingen : Erwartung der Rückkehr des Königs, nr. 241 p. 610 u. 19 Aachen. Treueid gen. Fürsten für K. Friedrich, nr. 10b . . . . . . . . . p. 185 19 Aachen. K. Friedrich bestätigt gen. Markgrafen von Brandenburg ihre Lehen * . . . p. 201,37b desgl. mit bes. Bestimmung für den Fall von Erbteilungen *. . p. 201, 37b belehnt Hzg. Gerhard von Jülich mit gen. Lehen * . . . . . p. 202, 40 a urkundet für die Stadt betr. Freilassung eines Genannten * . . p. 173, 43 a Regensburg. Die Stadt an Frankfurt: wird Gesandte zum 8. Juli schicken, nr. 193 . . p. 366 21 Aachen. K. Friedrich bestätigt die Privilegien der Stadt * . . . . . . . . . . p. 173, 26 a Köln. Schwarzenberg d. A. an Frankfurt: über Vorgänge in Aachen und Köln, nr. 194 p. 366 22 — Ansprache des Joh. von Mecheln im Namen der Universität an K. Friedrich * . p. 207,36a Nürnberg. D. Stadt an d. Boten d. Schwäb. Städteb. in Ulm: betr. Gutachten bzgl. Hall * p. 342, 43a Ravensburg. D. Stadt an Frankfurt: Beratung üb. Beschickung d. Frankf. RT.*, nr. 195 p. 367 23 Konstanz. Die Stadt an Frankfurt: über ihre Gesandten beim RT., nr. 196 . . . . p.367 und 29 Frankfurt. Ausgaben der Stadt aus Anlaß der Königskrönung, nr. 113 . . . p. 206 24 Köln. Treueid gen. Fürsten für K. Friedrich *, nr. 105 . . . . . . . . . . . p. 185,7 — Schwarzenberg d. A. an Frankfurt: üb. des Königs Rückkunft n. Frankfurt, nr. 197 p. 368 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: betr. Einhaltung des kgl. Friedensgebotes * . . . . p. 274, 35a zw. 24 u. 28 Frankfurt. Denkschrift des Nikolaus von Cusa über die Kirchenfrage, nr. 210 p. 407 26 Mühlhausen. D. Stadt an Frankfurt: bittet um Darlehen f. seine Gesandten zum RT., nr. 198 p. 369 p. 369, 38- d. Kapitel zu Heiligenstadt: bittet um Förderung ihrer Gesandten*) gen. Vitztum: desgleichen * . . . . . . . . . p. 369, 40b * 27 bis Juli 25 Nürnberg. Ausgabe der Stadt an nicht gen. kgl. Boten . . . . . . . p. 185,44a 28 Nördlingen. Die Stadt an Ulm: betr. Not der Städte und kgl. Friedensgebot * . . . p. 274, 51b — p. 368, 41b Frankfurt. D. Stadt an Friedberg : rät, mit Huldigung bis z. Rückkehr d. Königs zu warten*) zw. 28 u. Juli 2 Frankfurt. Replik der Konzilsgesandten auf Cusas Rede, nr. 211 . . . p. 434 p. 643 28 bis Aug. 18 Regensburg. Ausgaben der Stadt aus Anlaß des Frankfurter RT., nr. 267 30 Frankfurt. Der Rat an Mühlhausen: kann das gewünschte Geld nicht leihen * . . . p. 370, 38 a Florenz. Gen. Kard.-Kämmerer weist Zahlung an gen. Bank f. päpstl. Gesandte an, nr. 268 p. 644 — Ausgabe der päpstl. Kammer für gen. päpstl. Gesandte *. . . . . . . . p. 644, 38- — zw. 30 u. Juli 3 Frankfurt. Denkschrift Tudeschis über die Kirchenfrage, nr. 212 . . . p. 439 Juli 2 Ulm. Ratsboten d. Schwäb. Städtebundes an Nördl. üb. Einhaltg. d. kgl. Friedensgebotes *) p. 275, 46a Ehinger an Jeron. von Bopfingen: über seine Abordnung nach Frankfurt*. . . — p. 382, 25a Köln. Die Stadt an Ebf. von Mainz: bittet um Geleit für Gesandte zum RT.*, nr. 151 p. 339 Frankfurt. Andreas Ruperti an den Hochmeister: Verschiebung der Kirchenfrage, Ver- handlungen über Reichssachen, nr. 242 . . . . . . . . . . . . p. 611 zw. 2 u. 4 Frankfurt. Duplik Cusas auf die Replik der Konzilsgesandten, nr. 213 . . . p. 539 3 o. O. Hans von Rosneck an Radolfzell: betr. Schadenersatz* . . . . . . . . p. 647, 46 a 4 Frankfurt. Nawer an Nördl.: üb. d. Königs Krönung, die in Frankf. Anwesenden etc., nr. 112 p. 205 — Straßb. Gesandte an gen. Ammanmeister: Erwartung v. König u. Fürsten, nr. 243 p. 612 Radolfzell. Die Stadt an Überlingen: betr. Junker Hans von Rosneck *) . . . . . p. 647, 45a . . . . p. 647, 44a Überlingen. Die Stadt an Ravensburg: betr. Junker Hans von Rosneck *) bis 1443 Mai Frankfurt. Aufzeichnungen über Gerichtsverhandlungen vor dem Rat * . p. 334, 46 a — 20 — — — 5
Strana 701
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 701 1442 * . . . . . . p. 383, 23b Juli 6 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien von Lüneburg 7 Schweinfurt. D. Stadt an Frankfurt: bittet um Förderung ihrer Gesandten z. RT.*, nr. 199 p. 370 Frankfurt. Liste der Städtegesandten in Frankfurt vor der Krönungsreise, nr. 201 . . p. 373 — Bericht Uffsteiners üb. Empfang d. Königs nach s. Rückkehr aus Aachen, nr. 244 p. 612 K. Friedrich bestätigt die Privilegien von Freiburg i. Br.* . . . . . . p. 383, — 8 . . . . . p. 647, 44a Ravensburg. Die Stadt an Ulm: betr. Junker Hans von Rosneck *) p. 388 zw. 8u. Aug. 2 Frankfurt. Vorschläge der Herren f. d. Landfriedensverhandlgen. auf d. RT., nr. 207 — 9 Frankfurt. Antwort Ebendorfers auf Propositionen eines nicht gen. Engl. Gesandten, nr. 214 p. 544 — . . . . . р. 383, 23 5 : . K. Friedrich bestätigt die Privilegien von Solothurn *) 10— Denkschrift d. Gesandten K. Heinrichs v. England für König u. Kurfürsten, nr. 215 p. 547 ad 10 Frankfurt. Gen. Gesandte K. Heinrichs von England erklaren sich vor dem RT. für P. Eugen, nr. 216 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 557 . . . p. 374, 46 a 11 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien von Reutlingen *) Straßb. Gesandte an gen. Ammanmeister: Besuch d. RT., Sache Halls etc., nr. 245 p. 613 K. Friedrich bestätigt die Privilegien von Erfurt * . . . . . . . . . p. 383, 31b desgleichen von Limburg *. . . . . . . . . . . . . p. 383, 38b Mühlhausen *. . . . . . . . . . . . p. 384, 30 a Nordhausen * . . . . . . . . . p. 384, 42a . . . . . . . . p. 382, 43 a für Rottweil gen. Privilegien * — — 13 p. 557 Denkschrift Dr. Heinr. Tokes über die Beibehaltung der Neutralität, nr. 217 p. 380, 49a K. Friedrich belehnt Wildgraf Joh. zu Daun mit gen. Rheinzoll * . . . . — 14 ad 14 Frankfurt. Liste der Städtegesandten in Frankfurt nach der Krönungsreise, nr. 202 p. 374 med. Frankfurt. Denkschrift nicht gen. Anhängers P. Eugens betr. Aufhebung der Neu- p. 567 . . . . . . . . . . . . . . . . tralität, nr. 217 a . . . . . . . p. 376, 243 15 Frankfurt. K. Friedrich gebietet dem Stift Mainz Gehorsam für Ebf. Jakob * bestätigt Bf. Reinh. von Speier seine Lehen und Privilegien *. p. 377, 51� Regalien, Lehen und Privilegien des Klosters Prüm *. p. 377, 32b die Reichslehen der Brüder Hohenlohe * . . . . . p. 380, 42- . . .. . p. 632, 42b die Messen und Gerechtsame Frankfurts *. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister : Privilegienbestätigung, Städte- p. 614 . . . . . . . . . schutz etc., nr. 246 . . . . . . . . . . p. 380, 22b K. Friedrich belehnt Wildgraf Joh. zu Daun mit Dritteil gen. Reichslehens *) . . . . p. 639, 42b — bestätigt Köln gen. Urkunde K. Sigmunds * . . . p. 615 Martin Nawer an Nördlingen: Verschiedenes vom RT. etc.*, nr. 247 . . . Rheingrafenstein. Wildgraf Friedrich zu Daun an Frankfurt: über Nichtachtung durch p. 380, 29b . . . . . . . . . . . . . Ebf. Dietrich von Mainz * . . p. 340, 39a . . . . — 18 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien des Deutschen Ordens *) p. 377, 41 a belehnt gen. Herzöge von Braunschweig mit ihren Reichslehen*) an Hzg. Ludwig von Baiern: gebietet Herausgabe des geraubten p. 616, 42a Straßburger Gutes * . . . . . . . . . . . . . . . p. 352, 43b Gen. Köln. Prof. an gen. Gesandte des Ebfs. v. Köln betr. öffentl. Disputation*) K. Friedrich an alle Könige und weltlichen Reichsglieder: Schutz der Inhaber . . . . . . . . . p. 573 geistlicher Würden, nr. 218 . . . . . . . . K. Friedrich bes. an die geistl. Reichsglieder: desgleichen, nr. 218 . . . . p. 573,34 — desgleichen in kürzerer Fassung, nr. 218 . . . . . . . . p.573,36 p. 262, 43b 20 Köln. Die Stadt ernennt in gen. Klage Genannte zu Hofgerichtsprokuratoren * . . . p. 378, 45a Frankfurt. Wilhelm Gf. zu Henneberg quittiert Ebf. Dietrich von Mainz gen. Dienstgeld *) . . . . p. 378,55b K. Friedrich bestätigt die Privilegien der Grafen zu Kirchberg *) belehnt die Grafen zu Kirchberg mit ihrer Grafschaft * . . . p. 379, 37a bestätigt die Privilegien von Heilbronn * . . . . . . . . p. 384, 46b p. 665 befreit die Frankfurter Juden anf 5 Jahre von Steuern, nr. 289 Straßb. Gesandte an gen. Ammanmeister : üb. Verhandl. auf dem RT. etc., nr. 248 p. 616 . . . . . . . . p. 156,325 ad 21 Basel. Ausgabe der Stadt für Erneuerung ihrer Privilegien * ad 22 Frankfurt. Verzeichnis d. städt. Vertreter zu d. Verhandlgen. üb. d. Kirchenfrage, nr. 219 p. 578 . . . . . . . p. 617 23 Frankfurt. Entwurf zur nachfolg. Aufzeichnung Uffsteiners, nr. 249 Aufzeichnung Uffsteiners üb. Huldigung Frankfurts vor K. Friedrich, nr. 249 p. 617 . . . . . . . . . . . p. 326, 313 Eid der Bürgerschaft vor K. Friedrich *. . . . . . p. 343, 31 b K. Friedrich gibt Kammergerichtsurteil für Nürnberg bekannt * bestätigt die Privilegien des Schwäb. Städtebundes * . . . . p. 382, 35 a — — — 12 — — 16 19 — 21 46b — 24
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 701 1442 * . . . . . . p. 383, 23b Juli 6 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien von Lüneburg 7 Schweinfurt. D. Stadt an Frankfurt: bittet um Förderung ihrer Gesandten z. RT.*, nr. 199 p. 370 Frankfurt. Liste der Städtegesandten in Frankfurt vor der Krönungsreise, nr. 201 . . p. 373 — Bericht Uffsteiners üb. Empfang d. Königs nach s. Rückkehr aus Aachen, nr. 244 p. 612 K. Friedrich bestätigt die Privilegien von Freiburg i. Br.* . . . . . . p. 383, — 8 . . . . . p. 647, 44a Ravensburg. Die Stadt an Ulm: betr. Junker Hans von Rosneck *) p. 388 zw. 8u. Aug. 2 Frankfurt. Vorschläge der Herren f. d. Landfriedensverhandlgen. auf d. RT., nr. 207 — 9 Frankfurt. Antwort Ebendorfers auf Propositionen eines nicht gen. Engl. Gesandten, nr. 214 p. 544 — . . . . . р. 383, 23 5 : . K. Friedrich bestätigt die Privilegien von Solothurn *) 10— Denkschrift d. Gesandten K. Heinrichs v. England für König u. Kurfürsten, nr. 215 p. 547 ad 10 Frankfurt. Gen. Gesandte K. Heinrichs von England erklaren sich vor dem RT. für P. Eugen, nr. 216 . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 557 . . . p. 374, 46 a 11 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien von Reutlingen *) Straßb. Gesandte an gen. Ammanmeister: Besuch d. RT., Sache Halls etc., nr. 245 p. 613 K. Friedrich bestätigt die Privilegien von Erfurt * . . . . . . . . . p. 383, 31b desgleichen von Limburg *. . . . . . . . . . . . . p. 383, 38b Mühlhausen *. . . . . . . . . . . . p. 384, 30 a Nordhausen * . . . . . . . . . p. 384, 42a . . . . . . . . p. 382, 43 a für Rottweil gen. Privilegien * — — 13 p. 557 Denkschrift Dr. Heinr. Tokes über die Beibehaltung der Neutralität, nr. 217 p. 380, 49a K. Friedrich belehnt Wildgraf Joh. zu Daun mit gen. Rheinzoll * . . . . — 14 ad 14 Frankfurt. Liste der Städtegesandten in Frankfurt nach der Krönungsreise, nr. 202 p. 374 med. Frankfurt. Denkschrift nicht gen. Anhängers P. Eugens betr. Aufhebung der Neu- p. 567 . . . . . . . . . . . . . . . . tralität, nr. 217 a . . . . . . . p. 376, 243 15 Frankfurt. K. Friedrich gebietet dem Stift Mainz Gehorsam für Ebf. Jakob * bestätigt Bf. Reinh. von Speier seine Lehen und Privilegien *. p. 377, 51� Regalien, Lehen und Privilegien des Klosters Prüm *. p. 377, 32b die Reichslehen der Brüder Hohenlohe * . . . . . p. 380, 42- . . .. . p. 632, 42b die Messen und Gerechtsame Frankfurts *. Straßburger Gesandte an gen. Ammanmeister : Privilegienbestätigung, Städte- p. 614 . . . . . . . . . schutz etc., nr. 246 . . . . . . . . . . p. 380, 22b K. Friedrich belehnt Wildgraf Joh. zu Daun mit Dritteil gen. Reichslehens *) . . . . p. 639, 42b — bestätigt Köln gen. Urkunde K. Sigmunds * . . . p. 615 Martin Nawer an Nördlingen: Verschiedenes vom RT. etc.*, nr. 247 . . . Rheingrafenstein. Wildgraf Friedrich zu Daun an Frankfurt: über Nichtachtung durch p. 380, 29b . . . . . . . . . . . . . Ebf. Dietrich von Mainz * . . p. 340, 39a . . . . — 18 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien des Deutschen Ordens *) p. 377, 41 a belehnt gen. Herzöge von Braunschweig mit ihren Reichslehen*) an Hzg. Ludwig von Baiern: gebietet Herausgabe des geraubten p. 616, 42a Straßburger Gutes * . . . . . . . . . . . . . . . p. 352, 43b Gen. Köln. Prof. an gen. Gesandte des Ebfs. v. Köln betr. öffentl. Disputation*) K. Friedrich an alle Könige und weltlichen Reichsglieder: Schutz der Inhaber . . . . . . . . . p. 573 geistlicher Würden, nr. 218 . . . . . . . . K. Friedrich bes. an die geistl. Reichsglieder: desgleichen, nr. 218 . . . . p. 573,34 — desgleichen in kürzerer Fassung, nr. 218 . . . . . . . . p.573,36 p. 262, 43b 20 Köln. Die Stadt ernennt in gen. Klage Genannte zu Hofgerichtsprokuratoren * . . . p. 378, 45a Frankfurt. Wilhelm Gf. zu Henneberg quittiert Ebf. Dietrich von Mainz gen. Dienstgeld *) . . . . p. 378,55b K. Friedrich bestätigt die Privilegien der Grafen zu Kirchberg *) belehnt die Grafen zu Kirchberg mit ihrer Grafschaft * . . . p. 379, 37a bestätigt die Privilegien von Heilbronn * . . . . . . . . p. 384, 46b p. 665 befreit die Frankfurter Juden anf 5 Jahre von Steuern, nr. 289 Straßb. Gesandte an gen. Ammanmeister : üb. Verhandl. auf dem RT. etc., nr. 248 p. 616 . . . . . . . . p. 156,325 ad 21 Basel. Ausgabe der Stadt für Erneuerung ihrer Privilegien * ad 22 Frankfurt. Verzeichnis d. städt. Vertreter zu d. Verhandlgen. üb. d. Kirchenfrage, nr. 219 p. 578 . . . . . . . p. 617 23 Frankfurt. Entwurf zur nachfolg. Aufzeichnung Uffsteiners, nr. 249 Aufzeichnung Uffsteiners üb. Huldigung Frankfurts vor K. Friedrich, nr. 249 p. 617 . . . . . . . . . . . p. 326, 313 Eid der Bürgerschaft vor K. Friedrich *. . . . . . p. 343, 31 b K. Friedrich gibt Kammergerichtsurteil für Nürnberg bekannt * bestätigt die Privilegien des Schwäb. Städtebundes * . . . . p. 382, 35 a — — — 12 — — 16 19 — 21 46b — 24
Strana 702
702 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1442 Juli 24 Frankfurt. Straßb. Gesandte an gen. Ammanmeister: Verhandlgn. auf dem RT., nr. 250 p. 619 25 Bern. Die Stadt an gen. Gesandte: betr. deren Rückkehr vom RT.*, nr. 251 . . . . p. 620 zw. 25 u. Aug. 22 Nürnberg. Ausgabe der Stadt für Gesandtschaft wegen Judengeld . . p. 666, 43a 26 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Judenprivilegien Nürnbergs, nr. 290 . . . . . p. 666 — beruft d. Halberstädter Juden weg. Krönungssteuer vor sich, nr. 291 p. 667 — zw. 26 u. 30 Frankfurt. Ungen. Denkschrift über die nachteiligen Folgen von P. Eugens Anerkennung, nr. 220 . . . . . . . . . . . . . . . p. 578 27 Frankfurt. Konrad von Weinsberg an die Deutsche Nation beim Konzil : betr. Ablaßgeld *) p. 622, 47a 28 — Urteilsspruch zwischen Pf. Otto und den Herren von Venningen * . . . . p. 379, 49 a K. Friedrich bestätigt die Privilegien von Lüneburg * p. 383, 54a . . . . . . . desgleichen von Frankfurt*. . . . . . . . . . p. 632, 36a erneuert die Privilegien des Pf. Ludwig *) . . . . . . . p. 376, 50 a verlängert Pf. Ludwigs Reichslehen in Niederelsaß * . . . . p. 376, 54* Mart. Nawer an Nördlingen : Verhandlgen. betr. Hall, Städtebündnis etc., nr. 252 p. 620 Beschluß der Reichsstände über Verlegung des Baseler Konzils, nr. 221 . . p. 583 D. Stadt an gen. Gesandte: üb. ihre Ladung zu einem rechtl. Tage n. Frankfurt* 31 Nürnberg. p. 642, 49b ex. Frankfurt. K. Friedrich bestätigt der Stadt Rense ein gen. Privileg K. Karls IV. * . p. 158, 42a Präsenzliste d. RT.-Besucher nach d. Rückkehr K. Friedrichs aus Aachen, nr. 203 p. 375 Aug. o. O. Instruktion Konrads von Weinsberg für gen. Gesandten an den Hochmeister * . . p. 270, 9 od. Okt. Florenz. P. Eugen an Bf. Joh. von Lüttich: lobt seine Haltung in Aachen . . . . . . . gegenüber Kard. Aleman * p. 191, 50a . . . . 1 Frankfurt. K. Friedrich gibt Bf. Peter v. Augsburg die Regalien u. bestätigt s. Privilegien *) p. 376, 36b — bestätigt Hzg. Gerh. v. Jülich die Acht üb. Geldern u. Zütphen *) p. 377, 46b Basel. P. Felix an gen. Gesandte in Frankfurt: Eintreten für Konrad von Weinsberg . . beim Konzil, nr. 253 . . . . . . . . . . . . . . p. 622 . . . 2 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt d. Kammergerichtsurteil zw. Rud. v. Underwegen u. Chur*) p. 242, 48b gibt das Kammergerichtsurteil zwischen Rud. von Underwegen und Chur bekannt* . . . . . . . . . . . . . p. 243, 35a entscheidet bezüglich der Würzburger Dompropstei * . . . . p. 243, 30 Schanlit an gen. Straßb. Ammanmeister: über Aufbruch und Kommen des Königs *, nr. 254 . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 623 zw. 3 u. 8 Frankfurt. Vorschläge für die Lösung der Konzils- u. Obödienzfrage, nr. 222 p. 583 4 Frankfurt. K. Friedrich an Hzg. Gerhard von Jülich: Uberantwortung kgl. Ladung an Hzg. Adolf von Cleve * . . . . . . . . . . . p. 381, 43a Ulm. Die Stadt an Nördlingen: betr. Nachrichten vom Frankfurter RT.*. . . . . p. 621, 30a o. O. Walther von Königsegg an gen. arme Leute: betr. Ulrich von Königsegg * . . p. 647, 43b — Ulrich von Königsegg: desgleichen *. . . . . . p. 647, 54a 5 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien der Geistlichkeit des Bistums Mainz * p. 377, 23 a — belehnt Hans Ulrich von Stoffel mit dem Schloß Stoffel * . . p. 380, 33a . . . . . . . . 6 Lüttich. Die Stadt an Frankfurt: beglaubigt ihren Schreiber *) p. 337, 36b — Bf. Johann von Lüttich an Frankfurt: beglaubigt gen. Gesandte * . . . . p. 337, 35a Ravensburg. Die Stadt an Ulm: betr. Ulrich von Königsegg *) . p. 647, 53 a . . Frankfurt. K. Friedrich bestätigt Hzg. Gerhard v. Jülich die Privilegien u. gen. Briefe * p. 378, 35a an gen. Hochmeister: Auszahlung von Ablaßgeld an Konrad von Weinsberg, nr. 292 . . . p. 668 . . . . . gibt Bf. Walram v. Mörs die Regalien u. Privilegienbestätig.*) p. 378, 52a bestätigt die Salzhandelsfreiheiten von Lüneburg * . . . p. 383, 17b Fünf Kurfürsten an K. Friedrich: betr. Beteiligung an Gesandtschaft zu . . Papst und Konzil, nr. 223 . . . . . . . p. 584 . . . . . . . Lgf. Leopold v. Leuchtenberg : warnt öffentlich vor Ebf. Dietrich v. Mainz *) p. 381, 34a K. Friedrich gebietet Einhaltung der Vereinbarungen zwischen Rittern und Reichsstädten, nr. 208 . . . . . . . . . . . . . . p. 394 an Gen.: betr. Schutz des Mainzer Klerus, nr. 224 . . . . p. 586 entscheidet in der Luxemburger Angelegenheit * . . . . p. 624, 44 a —Schanlit an Straßb. Ammanmeister: üb. Verhandlgen. auf d. RT. etc.*, nr. 255 p. 624 zw. 9 u. 11 Frankfurt. Abschied der städtischen Gesandten: Bündnisentwurf der Frei- und Reichsstädte, nr. 205 . . . . . . . . . . . p. 385 10 Frankfurt. K. Friedrich belehnt Ravensburg mit seinen gen. Reichslehen * . . . . p. 383, 36- bestätigt die Privilegien von Ravensburg* . . . . . . . p. 383, 48 a — 29 30 — 3 — — 7 8 9 —
702 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1442 Juli 24 Frankfurt. Straßb. Gesandte an gen. Ammanmeister: Verhandlgn. auf dem RT., nr. 250 p. 619 25 Bern. Die Stadt an gen. Gesandte: betr. deren Rückkehr vom RT.*, nr. 251 . . . . p. 620 zw. 25 u. Aug. 22 Nürnberg. Ausgabe der Stadt für Gesandtschaft wegen Judengeld . . p. 666, 43a 26 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Judenprivilegien Nürnbergs, nr. 290 . . . . . p. 666 — beruft d. Halberstädter Juden weg. Krönungssteuer vor sich, nr. 291 p. 667 — zw. 26 u. 30 Frankfurt. Ungen. Denkschrift über die nachteiligen Folgen von P. Eugens Anerkennung, nr. 220 . . . . . . . . . . . . . . . p. 578 27 Frankfurt. Konrad von Weinsberg an die Deutsche Nation beim Konzil : betr. Ablaßgeld *) p. 622, 47a 28 — Urteilsspruch zwischen Pf. Otto und den Herren von Venningen * . . . . p. 379, 49 a K. Friedrich bestätigt die Privilegien von Lüneburg * p. 383, 54a . . . . . . . desgleichen von Frankfurt*. . . . . . . . . . p. 632, 36a erneuert die Privilegien des Pf. Ludwig *) . . . . . . . p. 376, 50 a verlängert Pf. Ludwigs Reichslehen in Niederelsaß * . . . . p. 376, 54* Mart. Nawer an Nördlingen : Verhandlgen. betr. Hall, Städtebündnis etc., nr. 252 p. 620 Beschluß der Reichsstände über Verlegung des Baseler Konzils, nr. 221 . . p. 583 D. Stadt an gen. Gesandte: üb. ihre Ladung zu einem rechtl. Tage n. Frankfurt* 31 Nürnberg. p. 642, 49b ex. Frankfurt. K. Friedrich bestätigt der Stadt Rense ein gen. Privileg K. Karls IV. * . p. 158, 42a Präsenzliste d. RT.-Besucher nach d. Rückkehr K. Friedrichs aus Aachen, nr. 203 p. 375 Aug. o. O. Instruktion Konrads von Weinsberg für gen. Gesandten an den Hochmeister * . . p. 270, 9 od. Okt. Florenz. P. Eugen an Bf. Joh. von Lüttich: lobt seine Haltung in Aachen . . . . . . . gegenüber Kard. Aleman * p. 191, 50a . . . . 1 Frankfurt. K. Friedrich gibt Bf. Peter v. Augsburg die Regalien u. bestätigt s. Privilegien *) p. 376, 36b — bestätigt Hzg. Gerh. v. Jülich die Acht üb. Geldern u. Zütphen *) p. 377, 46b Basel. P. Felix an gen. Gesandte in Frankfurt: Eintreten für Konrad von Weinsberg . . beim Konzil, nr. 253 . . . . . . . . . . . . . . p. 622 . . . 2 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt d. Kammergerichtsurteil zw. Rud. v. Underwegen u. Chur*) p. 242, 48b gibt das Kammergerichtsurteil zwischen Rud. von Underwegen und Chur bekannt* . . . . . . . . . . . . . p. 243, 35a entscheidet bezüglich der Würzburger Dompropstei * . . . . p. 243, 30 Schanlit an gen. Straßb. Ammanmeister: über Aufbruch und Kommen des Königs *, nr. 254 . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 623 zw. 3 u. 8 Frankfurt. Vorschläge für die Lösung der Konzils- u. Obödienzfrage, nr. 222 p. 583 4 Frankfurt. K. Friedrich an Hzg. Gerhard von Jülich: Uberantwortung kgl. Ladung an Hzg. Adolf von Cleve * . . . . . . . . . . . p. 381, 43a Ulm. Die Stadt an Nördlingen: betr. Nachrichten vom Frankfurter RT.*. . . . . p. 621, 30a o. O. Walther von Königsegg an gen. arme Leute: betr. Ulrich von Königsegg * . . p. 647, 43b — Ulrich von Königsegg: desgleichen *. . . . . . p. 647, 54a 5 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien der Geistlichkeit des Bistums Mainz * p. 377, 23 a — belehnt Hans Ulrich von Stoffel mit dem Schloß Stoffel * . . p. 380, 33a . . . . . . . . 6 Lüttich. Die Stadt an Frankfurt: beglaubigt ihren Schreiber *) p. 337, 36b — Bf. Johann von Lüttich an Frankfurt: beglaubigt gen. Gesandte * . . . . p. 337, 35a Ravensburg. Die Stadt an Ulm: betr. Ulrich von Königsegg *) . p. 647, 53 a . . Frankfurt. K. Friedrich bestätigt Hzg. Gerhard v. Jülich die Privilegien u. gen. Briefe * p. 378, 35a an gen. Hochmeister: Auszahlung von Ablaßgeld an Konrad von Weinsberg, nr. 292 . . . p. 668 . . . . . gibt Bf. Walram v. Mörs die Regalien u. Privilegienbestätig.*) p. 378, 52a bestätigt die Salzhandelsfreiheiten von Lüneburg * . . . p. 383, 17b Fünf Kurfürsten an K. Friedrich: betr. Beteiligung an Gesandtschaft zu . . Papst und Konzil, nr. 223 . . . . . . . p. 584 . . . . . . . Lgf. Leopold v. Leuchtenberg : warnt öffentlich vor Ebf. Dietrich v. Mainz *) p. 381, 34a K. Friedrich gebietet Einhaltung der Vereinbarungen zwischen Rittern und Reichsstädten, nr. 208 . . . . . . . . . . . . . . p. 394 an Gen.: betr. Schutz des Mainzer Klerus, nr. 224 . . . . p. 586 entscheidet in der Luxemburger Angelegenheit * . . . . p. 624, 44 a —Schanlit an Straßb. Ammanmeister: üb. Verhandlgen. auf d. RT. etc.*, nr. 255 p. 624 zw. 9 u. 11 Frankfurt. Abschied der städtischen Gesandten: Bündnisentwurf der Frei- und Reichsstädte, nr. 205 . . . . . . . . . . . p. 385 10 Frankfurt. K. Friedrich belehnt Ravensburg mit seinen gen. Reichslehen * . . . . p. 383, 36- bestätigt die Privilegien von Ravensburg* . . . . . . . p. 383, 48 a — 29 30 — 3 — — 7 8 9 —
Strana 703
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 703 1442 Aug. 10 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt Verpfändung der Nürnberger Judensteuer an Schlick * p. 666, 44b — od. 11 Frankfurt. Vorschläge kurfürstl. Räte für die Instruktion der Gesandtschaft an p. 587 Papst und Konzil, nr. 225 . . . . . . . . . . . . . . . p. 378, 33b 11 Frankfurt. K. Friedrich befiehlt Beistand f. Bf. Walram v. Mörs gegen Rud. v. Diepholt *) Ubereinkommen des Reichstages über die Konzils- und Obödienzfrage, nr. 226 p. 588 12 Protestation K. Friedrichs und der Kurfürsten gegen eine Mißdeutung der . . . p. 589 . . . . Gesandtschaft an Papst und Konzil, nr. 227 . . p. 589 Instruktion für die Gesandtschaften an Papst und Konzil, nr. 228 . . . p. 592 Vereinbarungen üb. Ausführung d. Gesandtschaften an Papst u. Konzil, nr. 229 p. 625, 45a K. Friedrich an Ebf. Jakob von Trier : betr. Schutz Luxemburgs und Chinys *) p. 669 Ebf. Dietr. v. Köln an Hochm.: unterstützt kgl. Bitte weg. Ablaßgeld, nr. 293 р. 669, 36 Ebf. Dietrich von Mainz an Hochm.: desgleichen *, nr. 293. . . . . . p. 669, 38 Ebf. Jakob von Trier an Hochm.: desgleichen *, nr. 293 . . . . . . . . . . p. 243, 34 . . . . K. Friedrich entscheidet bezgl. des Stifts Würzburg * — erläßt Verordnung f. d. Reich betr. Landfrieden, heiml. Gerichte, р. 396 Münze etc. (Reformatio Friderici), nr. 209 . . . . . . . . . . . . . p. 643, 45b bestätigt die Privilegien Regensburgs *) Nürnberg. Die Stadt an gen. Reichsstädte: betr. Beratung der städtischen Gesandten . . . . . . . . . . . . . . p. 647/1 in Frankfurt, nr. 269 . . . . . Die Stadt an gen. Reichsstädte: Zettel über Ansammlungen in Franken * . p. 644, 47a p. 625 ad 14 u. 15 Nürnberg. Aufzeichnung der Stadt über das Ergebnis des RT., nr. 256 . . p. 376, 32а 15 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien der Trierer Kirche * . . . . . . . . . p. 376, 38 a transsumiert gen. Urkunden für die Trierer Kirche *) tritt der Appellation, Protestation und Union der Kurfürsten . . . . . . . . . . . p. 593 . . . bei, nr. 230 erteilt gen. Pfleger des Stifts Würzburg die Regalien * . . p. 244, 15 . . . . . . p. 376, 41 a verleiht Ebf Jakob von Trier die Regalien * . . p. 381, 17a vor 18 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien des Herrn von Zimmern * 18 Frankfurt. K. Friedrich an Erfurt: schickt Gesandte an ihre Juden wegen Krönungs- . . . . . . . p. 670 . . . . . . steuer, nr. 294 . . . . . . . . p. 670 K. Friedrich an Halberstadt: desgleichen *, nr. 294 — ermächtigt Genannte zur Einziehung der Juden-Krönungssteuer . . . . . . . . . . . p. 671 . in gen. Gebieten, nr. 295 Lindau. D. Stadt an Sankt Gallen : Nachricht üb. d. Königs Aufenthalt u. Reisepläne*, nr. 257 p. 626 19 Heidelberg. Pf. Ludwig an Hochm.: unterstützt kgl. Bitte wegen Ablaßgeld *, nr. 293 p. 669, 40 21 Konstanz. Die Stadt an Sankt Gallen: über Aufbruch u. Reiseweg des Königs *, nr. 258 p. 626 22 u. 23 Ulm. D. Stadt an Nördlingen : ladet z. Besprechung d. Städte am 3. Sept. ein *, nr. 270 p. 645 ad 22 u. 23 Ulm. Verzeichnis der Ansprüche der Ritterschaft gegen die Städte * . . . p. 645, 45b 22 bis Sept. 19 Nürnberg. Ausgaben der Stadt für Botschaften an gen. Reichsstädte . . p. 649, 43 a 24 od. 25 Mühlhausen. Die Stadt an K. Friedrich: besitzt betr. ihrer Juden Abgaben- p. 672 . . . . . . . . . . . . . . . freiheit *, nr. 296 . p. 262, 42 a 26 Poppelsdorf. Ebf. Dietr. v. Köln an die Frankf. Zollschreiber betr. Zollfreiheit für Bier *) 30 Frankfurt. Die Stadt an Speier : betr. Zwist der Stadt mit Mainz und Worms *, nr. 271 . p. 648 p. 648, 43 a . . . . . . . . . Mainz und Worms: desgleichen * Mosbach. Pf. Otto an Frankfurt: fragt an wegen Verhandlungen über Juden-Krönungs- p. 673 . . . . . . . . . steuer, nr. 297 . . . . . . . . . . . p. 648 31 Straßburg. Die Stadt an Basel : Absendung v. Gesandten nach Breisach z. 1. Okt., nr. 272 p. 614, 50b — Aufzeichng. d. Stadt üb. Bestätig, ihrer Privilegien u. Anleihe d. Königs *) ex. — p 626 Sept. 1 München. Hzg. Albr. v. Baiern an Bf. Friedr. v. Regensb.: fragt an üb. d. RT. etc., nr. 259 p. 651, 47a Ulm. Die Stadt an Nördlingen: betr. Einung mit der Ritterschaft v. St. Georgenschild *) Frankfurt. Die Stadt an Pf. Otto: Auftrag zu Verhandlungen wegen Krönungssteuer p. 673 . . . . . . sei ihnen unbekannt *, nr. 298. . . . . . Die Stadt an gen. Reichsstädte: ladet zur Beratung der Städte am 14. Sept. 3 Nürnberg. p. 649 . . . . . . . . . . . . . . . . in Nürnberg ein, nr. 273 p. 656, 47 a 5 Ensisheim. K. Friedrich an Gf. Joh. v. Katzenelnbogen: betr. Trier. Zoll zu Engers *) . . . . . . . p. 657, 45b Bf. Reinh. von Speier: desgleichen *) — p. 657, 47 b . . . . . . . . . . . Worms: desgleichen * .. — 8 Frankfurt. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandte zum Mainzer Tage am 11. Sept. . . p. 648, 45 b 10 Ulm. Aufzeichnung über geplante Einung zw. Schwäb. Städten u. d. Georgi-Ritterschaft * p. 652, 48 a Deutsche Reichstags-Akten XVI. 13 14 16 17 89
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 703 1442 Aug. 10 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt Verpfändung der Nürnberger Judensteuer an Schlick * p. 666, 44b — od. 11 Frankfurt. Vorschläge kurfürstl. Räte für die Instruktion der Gesandtschaft an p. 587 Papst und Konzil, nr. 225 . . . . . . . . . . . . . . . p. 378, 33b 11 Frankfurt. K. Friedrich befiehlt Beistand f. Bf. Walram v. Mörs gegen Rud. v. Diepholt *) Ubereinkommen des Reichstages über die Konzils- und Obödienzfrage, nr. 226 p. 588 12 Protestation K. Friedrichs und der Kurfürsten gegen eine Mißdeutung der . . . p. 589 . . . . Gesandtschaft an Papst und Konzil, nr. 227 . . p. 589 Instruktion für die Gesandtschaften an Papst und Konzil, nr. 228 . . . p. 592 Vereinbarungen üb. Ausführung d. Gesandtschaften an Papst u. Konzil, nr. 229 p. 625, 45a K. Friedrich an Ebf. Jakob von Trier : betr. Schutz Luxemburgs und Chinys *) p. 669 Ebf. Dietr. v. Köln an Hochm.: unterstützt kgl. Bitte weg. Ablaßgeld, nr. 293 р. 669, 36 Ebf. Dietrich von Mainz an Hochm.: desgleichen *, nr. 293. . . . . . p. 669, 38 Ebf. Jakob von Trier an Hochm.: desgleichen *, nr. 293 . . . . . . . . . . p. 243, 34 . . . . K. Friedrich entscheidet bezgl. des Stifts Würzburg * — erläßt Verordnung f. d. Reich betr. Landfrieden, heiml. Gerichte, р. 396 Münze etc. (Reformatio Friderici), nr. 209 . . . . . . . . . . . . . p. 643, 45b bestätigt die Privilegien Regensburgs *) Nürnberg. Die Stadt an gen. Reichsstädte: betr. Beratung der städtischen Gesandten . . . . . . . . . . . . . . p. 647/1 in Frankfurt, nr. 269 . . . . . Die Stadt an gen. Reichsstädte: Zettel über Ansammlungen in Franken * . p. 644, 47a p. 625 ad 14 u. 15 Nürnberg. Aufzeichnung der Stadt über das Ergebnis des RT., nr. 256 . . p. 376, 32а 15 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien der Trierer Kirche * . . . . . . . . . p. 376, 38 a transsumiert gen. Urkunden für die Trierer Kirche *) tritt der Appellation, Protestation und Union der Kurfürsten . . . . . . . . . . . p. 593 . . . bei, nr. 230 erteilt gen. Pfleger des Stifts Würzburg die Regalien * . . p. 244, 15 . . . . . . p. 376, 41 a verleiht Ebf Jakob von Trier die Regalien * . . p. 381, 17a vor 18 Frankfurt. K. Friedrich bestätigt die Privilegien des Herrn von Zimmern * 18 Frankfurt. K. Friedrich an Erfurt: schickt Gesandte an ihre Juden wegen Krönungs- . . . . . . . p. 670 . . . . . . steuer, nr. 294 . . . . . . . . p. 670 K. Friedrich an Halberstadt: desgleichen *, nr. 294 — ermächtigt Genannte zur Einziehung der Juden-Krönungssteuer . . . . . . . . . . . p. 671 . in gen. Gebieten, nr. 295 Lindau. D. Stadt an Sankt Gallen : Nachricht üb. d. Königs Aufenthalt u. Reisepläne*, nr. 257 p. 626 19 Heidelberg. Pf. Ludwig an Hochm.: unterstützt kgl. Bitte wegen Ablaßgeld *, nr. 293 p. 669, 40 21 Konstanz. Die Stadt an Sankt Gallen: über Aufbruch u. Reiseweg des Königs *, nr. 258 p. 626 22 u. 23 Ulm. D. Stadt an Nördlingen : ladet z. Besprechung d. Städte am 3. Sept. ein *, nr. 270 p. 645 ad 22 u. 23 Ulm. Verzeichnis der Ansprüche der Ritterschaft gegen die Städte * . . . p. 645, 45b 22 bis Sept. 19 Nürnberg. Ausgaben der Stadt für Botschaften an gen. Reichsstädte . . p. 649, 43 a 24 od. 25 Mühlhausen. Die Stadt an K. Friedrich: besitzt betr. ihrer Juden Abgaben- p. 672 . . . . . . . . . . . . . . . freiheit *, nr. 296 . p. 262, 42 a 26 Poppelsdorf. Ebf. Dietr. v. Köln an die Frankf. Zollschreiber betr. Zollfreiheit für Bier *) 30 Frankfurt. Die Stadt an Speier : betr. Zwist der Stadt mit Mainz und Worms *, nr. 271 . p. 648 p. 648, 43 a . . . . . . . . . Mainz und Worms: desgleichen * Mosbach. Pf. Otto an Frankfurt: fragt an wegen Verhandlungen über Juden-Krönungs- p. 673 . . . . . . . . . steuer, nr. 297 . . . . . . . . . . . p. 648 31 Straßburg. Die Stadt an Basel : Absendung v. Gesandten nach Breisach z. 1. Okt., nr. 272 p. 614, 50b — Aufzeichng. d. Stadt üb. Bestätig, ihrer Privilegien u. Anleihe d. Königs *) ex. — p 626 Sept. 1 München. Hzg. Albr. v. Baiern an Bf. Friedr. v. Regensb.: fragt an üb. d. RT. etc., nr. 259 p. 651, 47a Ulm. Die Stadt an Nördlingen: betr. Einung mit der Ritterschaft v. St. Georgenschild *) Frankfurt. Die Stadt an Pf. Otto: Auftrag zu Verhandlungen wegen Krönungssteuer p. 673 . . . . . . sei ihnen unbekannt *, nr. 298. . . . . . Die Stadt an gen. Reichsstädte: ladet zur Beratung der Städte am 14. Sept. 3 Nürnberg. p. 649 . . . . . . . . . . . . . . . . in Nürnberg ein, nr. 273 p. 656, 47 a 5 Ensisheim. K. Friedrich an Gf. Joh. v. Katzenelnbogen: betr. Trier. Zoll zu Engers *) . . . . . . . p. 657, 45b Bf. Reinh. von Speier: desgleichen *) — p. 657, 47 b . . . . . . . . . . . Worms: desgleichen * .. — 8 Frankfurt. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandte zum Mainzer Tage am 11. Sept. . . p. 648, 45 b 10 Ulm. Aufzeichnung über geplante Einung zw. Schwäb. Städten u. d. Georgi-Ritterschaft * p. 652, 48 a Deutsche Reichstags-Akten XVI. 13 14 16 17 89
Strana 704
704 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1442 Sept. 10 Berlin. Mr. Friedrich von Brandenburg an Hochm.: unterstützt kgl. Bitte wegen Ablaß- geld *, nr. 293 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 669, 44 14 Ulm. Die Stadt an Nördl.: Versammlung d. Schwäb. u. Bodenseestädte 22. Sept. *, nr. 274 p. 650 nach 14 Augsburg. Aufzeichnung des Rats betr. Beschickung des Speierer Städtetages . p. 650, 45- 24 Florenz. Ausgabe der päpstlichen Kammer für gen. päpstliche Gesandte* . . . . p. 644,41a p. 659, 52b 27 Zürich. K. Friedr. an gen. Städte: Friedensgebot zw. d. Städten u. ihren gen. Gegnern *) p. 664, 22 — Kempten u. Schwäb. Städtebund : Auslieferg. d. Schlosses Schwangau*) p. 243, 47 a überweist gen. Klage v. Kammergericht an das Freigericht Dortmund *) 28 Okt. od. Aug. Florenz. P. Eugen an Bf. Joh. v. Lüttich: lobt seine Haltung in Aachen gegen- p. 191, 50a . . . . . . . . . . . . . . . über Kard. Aleman *. 1 Marienburg. Der Hochmeister an K. Friedrich: betr. Ablaßgeld in Preußen *. . . . p. 270,31b p. 270, 32b den Kurfürsten von Köln: desgleichen * . . . . . Trier: desgleichen * . . . . . p. 270, 32b Brandenburg: desgleichen *. . . p. 270, 32b . . . . . . . p. 270, 32b — Pfalzgrafen: desgleichen *) — Konrad von Weinsberg: desgleichen *. . . . . . p. 270, 36b — Mühlhausen. D. Stadt an gen. Bevollmächtigte: erinnert an ihre Judenfreiheiten, nr. 299 p. 673 ad 1 Straßburg. Vorschläge der Stadt für eine Vereinigung der Städte, nr. 275 . . . p. 652 2 Nürnberg. D. Stadt an Windsheim: sagt dessen Wünschen weg. d. Speierer Tages zu *, nr. 276 p. 653 . . . . p. 659, 52а 5 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: betr. kgl. Rechtstag am 16. Okt.*) . . . 6 Frankfurt. Einnahmen der Stadt für übriggebliebenen Wein nach des Königs Fortzug . p. 633, 47 a Colmar. Die Stadt an Straßburg: betr. Vertretung auf dem Speierer Tage *, nr. 277 . p. 653 p. 653, 37 a 7 bis 14 Colmar. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandte nach Breisach und Rufach . . p. 660, 34a 10 Nördlingen. Die Stadt an Ulm: wünscht Beschickung des kgl. Rechtstages am 16. Okt.*) p. 654 11 Konstanz. D. Stadt an d. städt. Gesandten in Speier: betr. städt. Bündnisartikel, nr. 278 p. 660, 40 a 13 Ulm. D. Boten d. Schwäb. Städtebundes an Nördlingen: Beschickg. d. Konstanzer Tages*) p. 655 14 Straßburg. D. Stadt an d. städt. Gesandten in Speier : kann d. Tag nicht besuchen, nr. 279 p. 620, 46 a . . . . . . . 17 Freiburg i. U. K. Friedrich bestätigt die Privilegien Berns * . p. 660, 45 a — an Schwäb. Städtebund: Beschickung des Konstanzer Tages*) p. 656 Speier. Abschied d. Städtetages : Gesandtschaften an d. König u. Erzbischof v. Trier, nr. 280 — Die städt. Gesandten an Straßburg: teilen ihre Beschlüsse mit, nr. 281 . . . p. 657 — zw. 17 u. Nov. 7 Nürnberg. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandten zum Speierer Tage . p. 658, 46 a Boten an gen. Reichsstädte . . . . p. 659, 40 a 19 Arnstadt. Gen. Bevollmächtigte erklären gen. Mühlhauser Juden in Acht u. Bann, nr. 300 p. 674 22 Mühlhausen. Die Stadt an Hzg. Friedr. v. Sachsen : verweist auf ihr Judenprivileg, nr. 301 p. 675 27 Nürnberg. Die Stadt an Regensburg: schickt den Abschied des Speierer Tages, nr. 282 p. 658 — gen. Reichsstädte: schjekt Ergebnis d. Speierer Beratung, nr. 282 a p. 659 — 28 Augsburg. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandten zum Speierer Städtetag. . . . . p. 650, 43b . . . . p. 663, 30b Ansbach. Mgf. Albrecht von Brandenburg an Rothenburg: betr. Weinzoll * — 29 Ulm. D. Stadt an Nördl.: Vorschläge f. d. Konstanzer Tag, Ergebnis d. Speier. Tages, nr. 283 p. 659 — p. 663, 32b 31 Rothenburg. Die Stadt an Mgf. Albrecht von Brandenburg: betr. Weinzoll *. . . . Nov. 3 Frankfurt. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandten zum Speierer Tage . . . . . . p. 661, 47b . . . . . . p. 663, 52а . . . . Rothenburg. Die Stadt an Ulm: betr. Weinzoll * . . . . . p. 660, 29b 6 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: betr. Beschiekung des Konstanzer Tages *) 12 Leipzig. Hzg. Friedrich v. Sachsen an Mühlhausen: rät in Judensache z. Vergleich, nr. 302 p. 676 Mühlhausen. Die Stadt an K. Friedrich: erinnert an ihr Privileg betr. Juden, nr. 303 p. 676 — beglaubigt gen. Priester an den Röm. König, nr. 304 . . . . p. 678 p. 678, 322 D. Rat an Frankfurt: bittet um Förderung ihrer z. Röm. König gehend. Priester*) p. 678, 45a Die Stadt an Konstanz: betr. Unterstützg. gen. z. König gehender Priester* Erfurt. Notar Kappel bezeugt d. Appellation Mühlhausens weg. d. Acht ihrer Juden, nr. 305 p 678 . . . . p. 663, 42a . Giengen. Die Stadt an Ulm: betr. Minderung ihres Anschlags * . . . 19 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: unverzügliche Beschickung des Konstanzer Tages * . p. 660, 53 b 20 Mühlhausen. D. Stadt an Hzg. Friedr. v. Sachsen: erwartet seinen Schutz als Kurfürst, nr. 306 p. 681 Erfurt : bittet weg. d. Acht um Fürbitte bei Hzg. Friedr. v. Sachsen * p. 681, 45 a den Ebf. von Mainz: bittet betr. der Juden um Empfehlung an р. 682 . . . . . . . den König, nr. 307 . . . . . . . . 22 Frankfurt. Die Stadt an Mainz: betr. Zoll zu Engers, nr. 284 . . . . . . . . . p. 661 Halle. Gen. Bevollmächtigte an Halberstadt: betr. Vereinbarung mit den Juden über . . . p. 682 Krönungssteuer, nr. 308 . . . — — — — — — — 15 — 16 — 21 . . . . . . . . .
704 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 1442 Sept. 10 Berlin. Mr. Friedrich von Brandenburg an Hochm.: unterstützt kgl. Bitte wegen Ablaß- geld *, nr. 293 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 669, 44 14 Ulm. Die Stadt an Nördl.: Versammlung d. Schwäb. u. Bodenseestädte 22. Sept. *, nr. 274 p. 650 nach 14 Augsburg. Aufzeichnung des Rats betr. Beschickung des Speierer Städtetages . p. 650, 45- 24 Florenz. Ausgabe der päpstlichen Kammer für gen. päpstliche Gesandte* . . . . p. 644,41a p. 659, 52b 27 Zürich. K. Friedr. an gen. Städte: Friedensgebot zw. d. Städten u. ihren gen. Gegnern *) p. 664, 22 — Kempten u. Schwäb. Städtebund : Auslieferg. d. Schlosses Schwangau*) p. 243, 47 a überweist gen. Klage v. Kammergericht an das Freigericht Dortmund *) 28 Okt. od. Aug. Florenz. P. Eugen an Bf. Joh. v. Lüttich: lobt seine Haltung in Aachen gegen- p. 191, 50a . . . . . . . . . . . . . . . über Kard. Aleman *. 1 Marienburg. Der Hochmeister an K. Friedrich: betr. Ablaßgeld in Preußen *. . . . p. 270,31b p. 270, 32b den Kurfürsten von Köln: desgleichen * . . . . . Trier: desgleichen * . . . . . p. 270, 32b Brandenburg: desgleichen *. . . p. 270, 32b . . . . . . . p. 270, 32b — Pfalzgrafen: desgleichen *) — Konrad von Weinsberg: desgleichen *. . . . . . p. 270, 36b — Mühlhausen. D. Stadt an gen. Bevollmächtigte: erinnert an ihre Judenfreiheiten, nr. 299 p. 673 ad 1 Straßburg. Vorschläge der Stadt für eine Vereinigung der Städte, nr. 275 . . . p. 652 2 Nürnberg. D. Stadt an Windsheim: sagt dessen Wünschen weg. d. Speierer Tages zu *, nr. 276 p. 653 . . . . p. 659, 52а 5 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: betr. kgl. Rechtstag am 16. Okt.*) . . . 6 Frankfurt. Einnahmen der Stadt für übriggebliebenen Wein nach des Königs Fortzug . p. 633, 47 a Colmar. Die Stadt an Straßburg: betr. Vertretung auf dem Speierer Tage *, nr. 277 . p. 653 p. 653, 37 a 7 bis 14 Colmar. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandte nach Breisach und Rufach . . p. 660, 34a 10 Nördlingen. Die Stadt an Ulm: wünscht Beschickung des kgl. Rechtstages am 16. Okt.*) p. 654 11 Konstanz. D. Stadt an d. städt. Gesandten in Speier: betr. städt. Bündnisartikel, nr. 278 p. 660, 40 a 13 Ulm. D. Boten d. Schwäb. Städtebundes an Nördlingen: Beschickg. d. Konstanzer Tages*) p. 655 14 Straßburg. D. Stadt an d. städt. Gesandten in Speier : kann d. Tag nicht besuchen, nr. 279 p. 620, 46 a . . . . . . . 17 Freiburg i. U. K. Friedrich bestätigt die Privilegien Berns * . p. 660, 45 a — an Schwäb. Städtebund: Beschickung des Konstanzer Tages*) p. 656 Speier. Abschied d. Städtetages : Gesandtschaften an d. König u. Erzbischof v. Trier, nr. 280 — Die städt. Gesandten an Straßburg: teilen ihre Beschlüsse mit, nr. 281 . . . p. 657 — zw. 17 u. Nov. 7 Nürnberg. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandten zum Speierer Tage . p. 658, 46 a Boten an gen. Reichsstädte . . . . p. 659, 40 a 19 Arnstadt. Gen. Bevollmächtigte erklären gen. Mühlhauser Juden in Acht u. Bann, nr. 300 p. 674 22 Mühlhausen. Die Stadt an Hzg. Friedr. v. Sachsen : verweist auf ihr Judenprivileg, nr. 301 p. 675 27 Nürnberg. Die Stadt an Regensburg: schickt den Abschied des Speierer Tages, nr. 282 p. 658 — gen. Reichsstädte: schjekt Ergebnis d. Speierer Beratung, nr. 282 a p. 659 — 28 Augsburg. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandten zum Speierer Städtetag. . . . . p. 650, 43b . . . . p. 663, 30b Ansbach. Mgf. Albrecht von Brandenburg an Rothenburg: betr. Weinzoll * — 29 Ulm. D. Stadt an Nördl.: Vorschläge f. d. Konstanzer Tag, Ergebnis d. Speier. Tages, nr. 283 p. 659 — p. 663, 32b 31 Rothenburg. Die Stadt an Mgf. Albrecht von Brandenburg: betr. Weinzoll *. . . . Nov. 3 Frankfurt. Ausgabe der Stadt für gen. Gesandten zum Speierer Tage . . . . . . p. 661, 47b . . . . . . p. 663, 52а . . . . Rothenburg. Die Stadt an Ulm: betr. Weinzoll * . . . . . p. 660, 29b 6 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: betr. Beschiekung des Konstanzer Tages *) 12 Leipzig. Hzg. Friedrich v. Sachsen an Mühlhausen: rät in Judensache z. Vergleich, nr. 302 p. 676 Mühlhausen. Die Stadt an K. Friedrich: erinnert an ihr Privileg betr. Juden, nr. 303 p. 676 — beglaubigt gen. Priester an den Röm. König, nr. 304 . . . . p. 678 p. 678, 322 D. Rat an Frankfurt: bittet um Förderung ihrer z. Röm. König gehend. Priester*) p. 678, 45a Die Stadt an Konstanz: betr. Unterstützg. gen. z. König gehender Priester* Erfurt. Notar Kappel bezeugt d. Appellation Mühlhausens weg. d. Acht ihrer Juden, nr. 305 p 678 . . . . p. 663, 42a . Giengen. Die Stadt an Ulm: betr. Minderung ihres Anschlags * . . . 19 Ulm. Die Stadt an Nördlingen: unverzügliche Beschickung des Konstanzer Tages * . p. 660, 53 b 20 Mühlhausen. D. Stadt an Hzg. Friedr. v. Sachsen: erwartet seinen Schutz als Kurfürst, nr. 306 p. 681 Erfurt : bittet weg. d. Acht um Fürbitte bei Hzg. Friedr. v. Sachsen * p. 681, 45 a den Ebf. von Mainz: bittet betr. der Juden um Empfehlung an р. 682 . . . . . . . den König, nr. 307 . . . . . . . . 22 Frankfurt. Die Stadt an Mainz: betr. Zoll zu Engers, nr. 284 . . . . . . . . . p. 661 Halle. Gen. Bevollmächtigte an Halberstadt: betr. Vereinbarung mit den Juden über . . . p. 682 Krönungssteuer, nr. 308 . . . — — — — — — — 15 — 16 — 21 . . . . . . . . .
Strana 705
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 705 1442 . . . . . . . . p. 663, 37b Nov. 23 Hall. Die Stadt an Ulm: betr. Aussöhnung mit Peter Lêmlin * . . . . . . р. 663, 42- 29 Donauwörth. Die Stadt an Ulm : betr. Minderung ihres Anschlags * — 30 Mühlhausen. Die Stadt an Erfurt: bittet wegen ihrer Juden um Fürbitte bei Hzg. Friedrich von Sachsen, nr. 309 . . . . . . . . . . . . . . . p. 683 Dez. 1 Leipzig. Kf. Friedr. v. Sachs. an Halberstadt: Einziehg. d. Krönungssteuer durch Gen., nr. 310 p. 683 . . . . . . p. 663, 43 a 3 Bopfingen. Die Stadt an Ulm: betr. Minderung ihres Anschlags *) p. 678, 31b . . . . 4 Erfurt. Die Stadt an Mühlhausen: warnt vor den Folgen der Reichsacht * p. 678, 50b — Nordhausen: bittet Mühlhausen wegen d. Reichsacht zu warnen * p. 662 5 Speier. Die Stadt an Worms: betr. heiml. Gericht und Zoll zu Engers, nr. 285 . . . p. 663, 51b . . . . — Radolfzell. Die Stadt an Überlingen: betr. Rechtserbieten gen. Ritter * vor Dez. 6 o. O. Haincz Goul an Rûdin: betr. Feindschaft mit den Städten * . . . . p. 664, 48a 6 Überlingen. Die Stadt an Ulm: betr. Rechtserbieten gen. Ritter * . . . . . . . p. 663, 50b . . . . . . p. 662, 44b . . . 10 Worms. Die Stadt an Mainz: betr. Zoll zu Engers * . . 17 Nürnberg. Die Stadt an gen. Reichsstädte: schickt Briefe mit d. Speierer Abschied *, nr. 286 p. 663 Mühlhausen. D. Stadt an K. Friedrich: bittet um Entscheidung ihrer Angelegenheit, nr. 311 p. 684 ca. 17 Mühlhausen. Die Stadt an gen. Gesandte: drängt auf Erledigung ihrer Sache * . p. 684, 51a 18 Mainz. Die Stadt an Frankfurt: betr. Zoll zu Engers * . . . . . . . . . . . p. 663, 30 a p. 664, 52a vor 21 Kempten. Die Stadt an Ulm: Klageschrift wider Abt Pilgrim * . . . . . . . p. 664, 53a — o. O. Abt Pilgrim von Kempten an Ulm: betr. Zwist mit der Stadt Kempten *) 21 Ulm. D. Stadt an Nördlingen: Beschluß d. Speierer u. Beschickg. d. Nürnb. Tages etc.*, nr. 287 p. 663 — — — — 1443 p. 266, 24a wohl 1443 o. O. Instruktion Konrads von Weinsberg für nicht gen. Gesandten betr. Ablaßgeld* p. 685, 51 a Jan. 31 Mühlhausen. Die Stadt an Erfurt: schlägt Gesandtschaft an Hzg. Wilh. von Sachsen vor *) Febr. 1 Wien. Hans Geisler an Lübeck: Entscheidung über Westfälische Gerichte durch die . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 384, 22b Frankfurter Reformation * . 4 o. O. Hzg. Friedr. v. Sachsen quittiert Erfurt üb. empfangene Krönungssteuer, nr. 312 p. 684 24 Mühlhausen. Die Stadt an Erfurt: über ihre Zahlungsverpflichtungen an Hzg. Wilhelm . . . . . . . p. 685 von Sachsen*, nr. 313. . . 28 Torgau. Hzgin. Margarete v. Sachsen quittiert Erfurt über gen Krönungssteuer, nr. 314 p. 685 April zw. 4 u. 8 Mühlhausen. Die Stadt an Erfurt: wegen Freizügigkeit ihrer Juden in Thüringen, nr. 315 . . . . . . . . . . . . . . . p. 686 12 Mühlhausen. Die Stadt an Erfurt: über Erlaubnis zur Freizügigkeit ihrer Juden * . p. 686, 50 a Mai 28 Weißenfels. Hzg. Friedrich v. Sachsen quittiert Erfurt über gen. Krönungssteuer, nr. 316 p. 686 — ca. 28 o. O. Gen. Bevollmächtigte heben die Acht über die Mühlhauser Juden auf, nr. 317 p. 687 Juni med. Wien. K. Friedrich beauftragt Gen. mit Einziehung der Krönungssteuer, nr. 318 . . p. 688 . . . . . . . p. 688, 46 a — bevollmächtigt Ulrich Riederer desgleichen * Okt. 14 Wien. K. Friedrich an Kf. Friedrich v. Brandenburg: Verfolg. d. Magdeb. Juden, nr. 319 p. 689 gen. Herzöge von Braunschweig: desgleichen *, nr. 319 . . . p. 689,7 Hzg. Heinrich von Mecklenburg: desgleichen *, nr. 319 . . . p. 689, 10 . . . . . . . . p. 689 Lübeck: desgleichen, nr. 320 . . . . . . . . . . . . p. 689, 38 Braunschweig: desgleichen *, nr. 320 . . . . . p. 689, 39 . Lüneburg: desgleichen *, nr. 320 . . . p. 242, 40 a — Hofschreiber Hans Geisler an Frankfurt betr. Auszahlung der Stadtsteuer *) 20 1520 Okt. o. O. Kurtrier. Aufzeichnung über die Ordnung auf K. Friedrichs Krönungszug 1442 * . p. 158, 18b 89*
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden und Akten. 705 1442 . . . . . . . . p. 663, 37b Nov. 23 Hall. Die Stadt an Ulm: betr. Aussöhnung mit Peter Lêmlin * . . . . . . р. 663, 42- 29 Donauwörth. Die Stadt an Ulm : betr. Minderung ihres Anschlags * — 30 Mühlhausen. Die Stadt an Erfurt: bittet wegen ihrer Juden um Fürbitte bei Hzg. Friedrich von Sachsen, nr. 309 . . . . . . . . . . . . . . . p. 683 Dez. 1 Leipzig. Kf. Friedr. v. Sachs. an Halberstadt: Einziehg. d. Krönungssteuer durch Gen., nr. 310 p. 683 . . . . . . p. 663, 43 a 3 Bopfingen. Die Stadt an Ulm: betr. Minderung ihres Anschlags *) p. 678, 31b . . . . 4 Erfurt. Die Stadt an Mühlhausen: warnt vor den Folgen der Reichsacht * p. 678, 50b — Nordhausen: bittet Mühlhausen wegen d. Reichsacht zu warnen * p. 662 5 Speier. Die Stadt an Worms: betr. heiml. Gericht und Zoll zu Engers, nr. 285 . . . p. 663, 51b . . . . — Radolfzell. Die Stadt an Überlingen: betr. Rechtserbieten gen. Ritter * vor Dez. 6 o. O. Haincz Goul an Rûdin: betr. Feindschaft mit den Städten * . . . . p. 664, 48a 6 Überlingen. Die Stadt an Ulm: betr. Rechtserbieten gen. Ritter * . . . . . . . p. 663, 50b . . . . . . p. 662, 44b . . . 10 Worms. Die Stadt an Mainz: betr. Zoll zu Engers * . . 17 Nürnberg. Die Stadt an gen. Reichsstädte: schickt Briefe mit d. Speierer Abschied *, nr. 286 p. 663 Mühlhausen. D. Stadt an K. Friedrich: bittet um Entscheidung ihrer Angelegenheit, nr. 311 p. 684 ca. 17 Mühlhausen. Die Stadt an gen. Gesandte: drängt auf Erledigung ihrer Sache * . p. 684, 51a 18 Mainz. Die Stadt an Frankfurt: betr. Zoll zu Engers * . . . . . . . . . . . p. 663, 30 a p. 664, 52a vor 21 Kempten. Die Stadt an Ulm: Klageschrift wider Abt Pilgrim * . . . . . . . p. 664, 53a — o. O. Abt Pilgrim von Kempten an Ulm: betr. Zwist mit der Stadt Kempten *) 21 Ulm. D. Stadt an Nördlingen: Beschluß d. Speierer u. Beschickg. d. Nürnb. Tages etc.*, nr. 287 p. 663 — — — — 1443 p. 266, 24a wohl 1443 o. O. Instruktion Konrads von Weinsberg für nicht gen. Gesandten betr. Ablaßgeld* p. 685, 51 a Jan. 31 Mühlhausen. Die Stadt an Erfurt: schlägt Gesandtschaft an Hzg. Wilh. von Sachsen vor *) Febr. 1 Wien. Hans Geisler an Lübeck: Entscheidung über Westfälische Gerichte durch die . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 384, 22b Frankfurter Reformation * . 4 o. O. Hzg. Friedr. v. Sachsen quittiert Erfurt üb. empfangene Krönungssteuer, nr. 312 p. 684 24 Mühlhausen. Die Stadt an Erfurt: über ihre Zahlungsverpflichtungen an Hzg. Wilhelm . . . . . . . p. 685 von Sachsen*, nr. 313. . . 28 Torgau. Hzgin. Margarete v. Sachsen quittiert Erfurt über gen Krönungssteuer, nr. 314 p. 685 April zw. 4 u. 8 Mühlhausen. Die Stadt an Erfurt: wegen Freizügigkeit ihrer Juden in Thüringen, nr. 315 . . . . . . . . . . . . . . . p. 686 12 Mühlhausen. Die Stadt an Erfurt: über Erlaubnis zur Freizügigkeit ihrer Juden * . p. 686, 50 a Mai 28 Weißenfels. Hzg. Friedrich v. Sachsen quittiert Erfurt über gen. Krönungssteuer, nr. 316 p. 686 — ca. 28 o. O. Gen. Bevollmächtigte heben die Acht über die Mühlhauser Juden auf, nr. 317 p. 687 Juni med. Wien. K. Friedrich beauftragt Gen. mit Einziehung der Krönungssteuer, nr. 318 . . p. 688 . . . . . . . p. 688, 46 a — bevollmächtigt Ulrich Riederer desgleichen * Okt. 14 Wien. K. Friedrich an Kf. Friedrich v. Brandenburg: Verfolg. d. Magdeb. Juden, nr. 319 p. 689 gen. Herzöge von Braunschweig: desgleichen *, nr. 319 . . . p. 689,7 Hzg. Heinrich von Mecklenburg: desgleichen *, nr. 319 . . . p. 689, 10 . . . . . . . . p. 689 Lübeck: desgleichen, nr. 320 . . . . . . . . . . . . p. 689, 38 Braunschweig: desgleichen *, nr. 320 . . . . . p. 689, 39 . Lüneburg: desgleichen *, nr. 320 . . . p. 242, 40 a — Hofschreiber Hans Geisler an Frankfurt betr. Auszahlung der Stadtsteuer *) 20 1520 Okt. o. O. Kurtrier. Aufzeichnung über die Ordnung auf K. Friedrichs Krönungszug 1442 * . p. 158, 18b 89*
Strana 706
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Vgl. zu diesem alfabetischen Register Band I Vorwort pag. LXXXIII. A. Aachen (Ach, Aiche, Aquisgranum, Auch, Ays le Graine, Oche), Reichsstadt 82, 45^. 141, 32. 164, 28; 46%. 169, 8. 172, 29 f. 173, 4. 183, 39%, 184, 24; 21; 98^. 191, 22; 27. 192, 22. 196, 36^. 218, 22. 309, 36. 355, 22. 366, 27. — Bürgermeister, Schöffen u. Rat 140, 14. 173, 43», 184, 10. 355, 42. — Bürgermeister 184, 16; 35%. 203, 21. — Rat 164, 29. — Schöffen 184, 37%. — Vogt s. Jů- lich. — Bürger, Volk 161, 19. 171, 17. 176, 8f. 180, 223; 308, 184, 10; 37° — Gesandte z. Franki. RT. 1442: 227, 10. 228, 24. 373, 11; 28. 374, 23. 382, 7. — Stadtknechte, Boten 192, 21. 355, 34; 36. — Pfortner u. Tirmer 172, 2. — Stadttore, Türme 172, 4; 7. 176, 30f. 192, 21. 202, 18. — Rathaus 189, 30. 190, 19; 28ff.; 35. 191, 26. 193, 42. 194, 10; 51b. 200, 14ff.; 24. 201, 1; 34m, 205, 46%, — Herbergen 172, 27, 186, 22. — Stifte 172, 8. — Marien-, Krónungsstift, Münster 160, 34. 161, 20. 162, 8; 16; 39. 164, 19; 26; 28. 171, 30. 172. 173, 16. 174, 6; 36b, 175, 29. 176, 22; 27. 177. 178, 13; 39. 183, 21; 30^; 315; 45b, 184, 3; 37e 185, 45b. 188, 29. 190, 26. 191, 17. 192, 24. 196, 25. 197, 38. — Propst s. Sayn. — Vizepropst 187, 27. — Dechant 172, 10; 20. 176, 33. 177. 178, 11 ; 16. 183, 23; 46»; 30%; 44b.187,26. Vgl. Malberch. —Vizedekan 172, 33 b, — Prálaten 172, 21. 175, 22, 177. 178, 15. — Kapitel 175, 24. 176, 27. 177, 15. 178, 1211.; 22f.; 485. 183, 23; 294; 463; 31b; 44b, — Domberren (ca- nonici) 163, 14. 172, 8; 12; 21. 175, 22; 25; 28. 176, 35. 177, 37. 178, 11 ff. 183, 7; 30b, 187, 27. 194, 22. 196, 24. 204, 40a. Vgl. Gelen. — canonicus senior 172, 33b. 177. 187, 27. — Geistlichkeit (clerus, pfaffheit) 177, 30f. 179, 3 £.; 22. 180, 223; $02; 35». 187, 22. 196, 231, — Kapline (ministri) 175, 40b, 177, 26; 32. 178, 14; 42; 48, 182, 1; 10. — Mitglied des Rhein. Stádtekreises 986, 29, — Konzil 459, 11; 518. 460, 23, Aalen am Kocher in Württemberg, Reichsstadt 83, 46». 105, 42». Aaron, Jüdischer Hohepriester 182, 42. Aarau, im Schweiz, Kanton Aargau 229, 49a, — Ge- sandte z. Frankf. RT. 1442: 229, 43; 605. Abbas antiquus, Bologneser Kanonist des 13. (?) Jahrh. 457, 13. Abbas Siculus s. Palermo. Abel, Sohn Adams 552, 36. 554, 4. Absalon s. lerael, Absberg (Abensperg) in Mittelfranken nó. Gunzen- hausen, Hans von —, 641, 38. — Heinrieh von —, Landrichter 155, 18. Achan, Israel. Aufriihrer unter Josue 528, 31. Achillesferse 551, 9. Adam 603, 30. — Seine Sohne s. Abel, Kain, Agypten (Egiptus) 135, 28. 552, 40. Afrikaner (Afri), Kirche der —, 414, 1. 427, 48*; 46%, — Konzil 427, 14; 25. Agarener, Arab. Nomadenvolk 553, 8. Agram in Kroatien, Domherr s. Bachenstein. Aiguesmortes (Aque Mortue), Französischer Hafen am Mittelmeer 411, 12, 412, 31. Albano, Kard.-Bischof s. Foix, Albergati, Nicolaus, Erzbischof v. Bologna 1418’ bis 1443, seit 1426 Kard.- Priester tit. s. Crucis in Jerusalem 212, 33. 287, 24. 596, 12; bls, — Päpstl. Präsident d. Konzils v. Ferrara 413, 22, — Gesandter P. Eugens z. Nürnb. RT. Okt. 1438: 601, 2. Alberich (Albrieus), Magister, Kapzler des Erzbischofs v. Mainz 51, 534. Alcimus (Alchimus), Jüd. Hohepriester 546, 32; 45^. Alden-Molhusen, Mertin, Mühlhauser Kaplan u. Ge- sandter an K. Friedrich 678, 8; 332; 38%; 47%. 682, 32. 684, 38^. Aleman, Louis, Erzbischof v. Arles 1423— 1450, seit 1426 Kard.-Priester tit. s. Cocilie (card. Arelatensis), seit 14, Febr. 1438 Konzils-Prásident 20, 22^, 49, 462, 69, 41. 124, 36. 125, 50a, 129, 17; 22. 226, 21; 23. 256, 42. 293, 18. 294, 3. 412, 14. 413, 5. 482, 21. 433, 15f.; 25. 583, 42. — Konzilegesandter z. Mainzer Kongreß 1441: 223, 37. — Desgl. z. Aachener Krönung 158, 6. 188, 25. 191, 35; 40%, — Desgl. z. Frankf, RT. 1442; 223, 29, 251, 21f. 254, 21. 338, 492; 39%, 350, 29; 38. 360, 6; 25. 371, 3. 376, 1. 588, 34. 595. 596, 33. 591,8. 599.
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Vgl. zu diesem alfabetischen Register Band I Vorwort pag. LXXXIII. A. Aachen (Ach, Aiche, Aquisgranum, Auch, Ays le Graine, Oche), Reichsstadt 82, 45^. 141, 32. 164, 28; 46%. 169, 8. 172, 29 f. 173, 4. 183, 39%, 184, 24; 21; 98^. 191, 22; 27. 192, 22. 196, 36^. 218, 22. 309, 36. 355, 22. 366, 27. — Bürgermeister, Schöffen u. Rat 140, 14. 173, 43», 184, 10. 355, 42. — Bürgermeister 184, 16; 35%. 203, 21. — Rat 164, 29. — Schöffen 184, 37%. — Vogt s. Jů- lich. — Bürger, Volk 161, 19. 171, 17. 176, 8f. 180, 223; 308, 184, 10; 37° — Gesandte z. Franki. RT. 1442: 227, 10. 228, 24. 373, 11; 28. 374, 23. 382, 7. — Stadtknechte, Boten 192, 21. 355, 34; 36. — Pfortner u. Tirmer 172, 2. — Stadttore, Türme 172, 4; 7. 176, 30f. 192, 21. 202, 18. — Rathaus 189, 30. 190, 19; 28ff.; 35. 191, 26. 193, 42. 194, 10; 51b. 200, 14ff.; 24. 201, 1; 34m, 205, 46%, — Herbergen 172, 27, 186, 22. — Stifte 172, 8. — Marien-, Krónungsstift, Münster 160, 34. 161, 20. 162, 8; 16; 39. 164, 19; 26; 28. 171, 30. 172. 173, 16. 174, 6; 36b, 175, 29. 176, 22; 27. 177. 178, 13; 39. 183, 21; 30^; 315; 45b, 184, 3; 37e 185, 45b. 188, 29. 190, 26. 191, 17. 192, 24. 196, 25. 197, 38. — Propst s. Sayn. — Vizepropst 187, 27. — Dechant 172, 10; 20. 176, 33. 177. 178, 11 ; 16. 183, 23; 46»; 30%; 44b.187,26. Vgl. Malberch. —Vizedekan 172, 33 b, — Prálaten 172, 21. 175, 22, 177. 178, 15. — Kapitel 175, 24. 176, 27. 177, 15. 178, 1211.; 22f.; 485. 183, 23; 294; 463; 31b; 44b, — Domberren (ca- nonici) 163, 14. 172, 8; 12; 21. 175, 22; 25; 28. 176, 35. 177, 37. 178, 11 ff. 183, 7; 30b, 187, 27. 194, 22. 196, 24. 204, 40a. Vgl. Gelen. — canonicus senior 172, 33b. 177. 187, 27. — Geistlichkeit (clerus, pfaffheit) 177, 30f. 179, 3 £.; 22. 180, 223; $02; 35». 187, 22. 196, 231, — Kapline (ministri) 175, 40b, 177, 26; 32. 178, 14; 42; 48, 182, 1; 10. — Mitglied des Rhein. Stádtekreises 986, 29, — Konzil 459, 11; 518. 460, 23, Aalen am Kocher in Württemberg, Reichsstadt 83, 46». 105, 42». Aaron, Jüdischer Hohepriester 182, 42. Aarau, im Schweiz, Kanton Aargau 229, 49a, — Ge- sandte z. Frankf. RT. 1442: 229, 43; 605. Abbas antiquus, Bologneser Kanonist des 13. (?) Jahrh. 457, 13. Abbas Siculus s. Palermo. Abel, Sohn Adams 552, 36. 554, 4. Absalon s. lerael, Absberg (Abensperg) in Mittelfranken nó. Gunzen- hausen, Hans von —, 641, 38. — Heinrieh von —, Landrichter 155, 18. Achan, Israel. Aufriihrer unter Josue 528, 31. Achillesferse 551, 9. Adam 603, 30. — Seine Sohne s. Abel, Kain, Agypten (Egiptus) 135, 28. 552, 40. Afrikaner (Afri), Kirche der —, 414, 1. 427, 48*; 46%, — Konzil 427, 14; 25. Agarener, Arab. Nomadenvolk 553, 8. Agram in Kroatien, Domherr s. Bachenstein. Aiguesmortes (Aque Mortue), Französischer Hafen am Mittelmeer 411, 12, 412, 31. Albano, Kard.-Bischof s. Foix, Albergati, Nicolaus, Erzbischof v. Bologna 1418’ bis 1443, seit 1426 Kard.- Priester tit. s. Crucis in Jerusalem 212, 33. 287, 24. 596, 12; bls, — Päpstl. Präsident d. Konzils v. Ferrara 413, 22, — Gesandter P. Eugens z. Nürnb. RT. Okt. 1438: 601, 2. Alberich (Albrieus), Magister, Kapzler des Erzbischofs v. Mainz 51, 534. Alcimus (Alchimus), Jüd. Hohepriester 546, 32; 45^. Alden-Molhusen, Mertin, Mühlhauser Kaplan u. Ge- sandter an K. Friedrich 678, 8; 332; 38%; 47%. 682, 32. 684, 38^. Aleman, Louis, Erzbischof v. Arles 1423— 1450, seit 1426 Kard.-Priester tit. s. Cocilie (card. Arelatensis), seit 14, Febr. 1438 Konzils-Prásident 20, 22^, 49, 462, 69, 41. 124, 36. 125, 50a, 129, 17; 22. 226, 21; 23. 256, 42. 293, 18. 294, 3. 412, 14. 413, 5. 482, 21. 433, 15f.; 25. 583, 42. — Konzilegesandter z. Mainzer Kongreß 1441: 223, 37. — Desgl. z. Aachener Krönung 158, 6. 188, 25. 191, 35; 40%, — Desgl. z. Frankf, RT. 1442; 223, 29, 251, 21f. 254, 21. 338, 492; 39%, 350, 29; 38. 360, 6; 25. 371, 3. 376, 1. 588, 34. 595. 596, 33. 591,8. 599.
Strana 707
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 600, 34; 42. 603, 16f. 604. 622, 34; 42b. — Seine Gefährten nach Aachen u, z. Frankf. RT, 1442: 159, 13. Vgl. Courcelles, Huyn, Wiler, Aleman, Hinrik, Magdeburger Schóffe 398, 44. Alexandrien, Bischófe, Patriarchen 429, 13. — Athanasius 328-378: 569, 40. — Cyrillus 412 bis 444: 488, 358, — Dioskur 444- 451: 518, 21. — Eulogius 579-607: 526, 18. — Michael L, f 872, sein Bevollmichtigter s. Joseph. — Konzil 430: 488, 462. Alfter, Barth. Joseph, Domvikar in Kóln, f 1808: 95, 21. 116, 27. 118, 8. 362, 26. Allenblunen, Johannes von —, Dr, Vitztum 369, 415, Almania, Johannes de —, pipstl. Liufer 213, 41; 49b. 214, 34s. Alpen i. d. Rheinprovinz nw. Rheinberg, Herr von —, 8. Nuenar. Alten- Biesen (Byssen), Deutschord.-Ballei, zw. Tongern u. Maastricht, 340, 13. — Ordensbriider 110, 19. Altmann, Martin, Regensb. Geschiiftsherr 643, 44b, Alypius, Bf. v. Thagaste z. Z. Augustins 423, 23; 44b, Alzey (Alshen) in Rheinhessen, Burggraf s. Rothen- steyn. Ambrosius, der heilige, s. Mailand. Amici s. Lami. Amiens, Domherren s. Courcelles, Lami. Anastasius, symbolum des —, 569, 19. Ancona, Ort f. d. Unionskonzil 410, 15. 441, 24. Andernach am Rhein 207, 5. 606, 55b. — Rechtstag am 4. Juni 1441: 60, 18; 42b. Andreä, Johannes, Kirchenrechtslehrer, Professor in Bologna, t 1348: 456, 25 f.; 31. 457, 14. 462, 36. 464, 24. 468, 38. 410, 8. 413, 95. 480, 35. 481,3. 499, 34. 534, 31. 536, 11; 14; 34. 531, 24. Andronicus, Mórder des Onias 546, 34; 46b. Anhalt, Juden der Grafen von —, .671, 43. Anna, Frankf Magd i. d. Herberge d. Kilner Ge- sandten 640, 15, Ansbach (Onoltzspach) in Mittelfranken 663, 31 *. Anthonis, Magister, Sekretär d. Stadt Lüttich, Ge- sandter Bf. Johanns v. Lüttich 337, 452; 37b, Antiochien, Kirche 291, 29; 31. 506, 7, — Patri- archon, Bischofe d. Provinz —, 421, 45%, 429, 13f. Antwerpen (Anvers), Markgral von —, 634, 22. Anullinus, Rom. Prokousul in Afrika 313: 423, 35. Anweig, Lienhard, im konigl, Gefolgo 330, 27. Apollo (Appollo), Alexandr. Judenchrist 561, 25. Apostel, die, 302, 1. 454, 10f.; 16. 486, 35. 491, 11. 497-509. 513, 35. 516, 20. 517, 16. 518, 29. 519. 520, 20. 521. 538, 4f. 549-551. 554, 21. Vgl. Ja- kobus, Johannes, Judas, Mattháus, Mathias, Paulus, Petrus. — vicarii Christi s. Christus. — Ihre Nach- folger, die Bischófe, 500, 3. 502, 8. 507. 516, 20. 519, 7. 520, 20. 521, 6. — konzilien (quatuor evangelica concilia) 454, 15. 462, 31ff. 487, 16. 499, 36. 504, 11. 506, 3; 5. 508-509. 510, 3. 513, 36. 549, 24 ff. 551, 13; 16. — Hymnus 505, 13f. — jus apostolieum 506, 21. 513, 36. Apotecker, Ulrich, Frankf. Rottenmeister 316, 25. 107 Appenheimer, Claus, Frankf. Ratsherr, 320, 42. 323, 36f. 327, 23. — Hoinrich, Frankf. Ratsherr, 311, 80. 322, 46. 323, 42. 332, 22. 334, 5. 335, 8; 14; 18. 336, 19; 22. — Gesandter z. Wormser Tag 12, 46». Appenweiler nw. Tettnang in Württemberg, Erhard von —, Kaplan u. Chronist 167, 9. 195, 10; 24. 197, 48%, 599, 508, Aque Mortue s Aiguesmortes. Aquileja, Patriarch Alexander v. Masovien 1440-1444, seit 1423 auch Bf. v. Trient, seit 12. Okt. 1440 Kard.-Priester tit. s. Laurentii in Damaso, Legat P. Felix' V.: 152, 21; 40»; 46b. 153, 3; 3baff, — Sein Schreiber s. Leo. — Patriarch Lodovico Scarampi Mezzaruta 1439-1465, seit 1. Juli 1440 Kard.-Priester tit. s. Laurentii in Damaso, seit Jan. 1440 päpstl. Kämmerer 20, 442. 51, 36b. 211, 283, 213, 46b. 644, 1; 454, Aquilia, die lex —, 440, 48. Aragon, Künig Peter IV. 1336-1387: 547, 15. — König Alfons V. 1416-1458: 426, 7. 437, 49sf. 452, 26; 40b. 602, 37. — Gesandte im Konzil 458, 5 ; 23; 39. Vgl. Catania, Palermo. — Geleit 450, 13. Archidiaconus s. Baysio. Ardjisch in der Walachei, Bischof Paulus Potri (de Hunyad) 1421-1438, Gesandter K. Sigmunds an das Konzil 297, 45%, — Bischof Johannes v. Stojkovich, aus Ragusa, Do- minikaner, seit 12. Okt. 1440 Kard.-Priester tit. s. Sixti, t 1443: 124, 37, 195, 50^. 419, 43b, — Kon- zilsgesandter nach Konstantinopel 442, 462; 49a. Arelat, Kónigreich, Erzkanzler vou —, s. Trier. — Arelatensis, dominus s. Aleman. Argon (Argau, Argun, Ergauwe), Peter Egen von —, Bürgermeister zu Augsburg 154, 32*. — Gesandter an K. Friedrich u. z. Frankf. RT. 1442: 155, 20. 156, 408 f.; 275; 37^. 381, 42). 578, 28. 622, 8f. 635, 36f.; 39; 41. Aristoteles von Stagira (i. Thrazion), 384-322 v. Chr., philosophus genannt, 456, 4. 0506, 26. Arles a. d. Rhône, Kônigreich s. Arelat. — Kardinal von —, s. Aleman. Armbruster, Conrad, Altammanneister in StraBburg, Gesandter an K. Albrecht II. 616, 482. Armenier 286, 9. 414, 1. Arnsberger Reformation s. Westfalen. Arnstadt (Arnstete) in Thüringen 267, 20; 23. 673, 33. 674, 9. Arius (Arrius), Presbyter in Alexandria, + 336: 296, 26f. 462, 25 f. 473, 5. 537, 16f. 538, 34. — Arianer, Arianismus, Christl. Sekte 601, 93; 25; 46b. Asaph, St., in England, Bf. Johannes Lowe (Assa- vensis), Gesandter K. Heinrichs VI. v. England z. Frankf. RT. 1442: 225, 31; 34; 452, 249, 24. 250, 11. 371, 18. 376, 16. 557, 19; 31. Asch, Vitus von —, Schwäbischer Ritter 394, 28. 660, 27a, Aschaffenburg (Oschovenburg) 136, 26; 28. 157, 15. 605, 10; 30; 50b. 606, 26. 628, 15; 47a, — Biirger- meister u. Rat 586, 37. — Vitztum 154, 22.
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 600, 34; 42. 603, 16f. 604. 622, 34; 42b. — Seine Gefährten nach Aachen u, z. Frankf. RT, 1442: 159, 13. Vgl. Courcelles, Huyn, Wiler, Aleman, Hinrik, Magdeburger Schóffe 398, 44. Alexandrien, Bischófe, Patriarchen 429, 13. — Athanasius 328-378: 569, 40. — Cyrillus 412 bis 444: 488, 358, — Dioskur 444- 451: 518, 21. — Eulogius 579-607: 526, 18. — Michael L, f 872, sein Bevollmichtigter s. Joseph. — Konzil 430: 488, 462. Alfter, Barth. Joseph, Domvikar in Kóln, f 1808: 95, 21. 116, 27. 118, 8. 362, 26. Allenblunen, Johannes von —, Dr, Vitztum 369, 415, Almania, Johannes de —, pipstl. Liufer 213, 41; 49b. 214, 34s. Alpen i. d. Rheinprovinz nw. Rheinberg, Herr von —, 8. Nuenar. Alten- Biesen (Byssen), Deutschord.-Ballei, zw. Tongern u. Maastricht, 340, 13. — Ordensbriider 110, 19. Altmann, Martin, Regensb. Geschiiftsherr 643, 44b, Alypius, Bf. v. Thagaste z. Z. Augustins 423, 23; 44b, Alzey (Alshen) in Rheinhessen, Burggraf s. Rothen- steyn. Ambrosius, der heilige, s. Mailand. Amici s. Lami. Amiens, Domherren s. Courcelles, Lami. Anastasius, symbolum des —, 569, 19. Ancona, Ort f. d. Unionskonzil 410, 15. 441, 24. Andernach am Rhein 207, 5. 606, 55b. — Rechtstag am 4. Juni 1441: 60, 18; 42b. Andreä, Johannes, Kirchenrechtslehrer, Professor in Bologna, t 1348: 456, 25 f.; 31. 457, 14. 462, 36. 464, 24. 468, 38. 410, 8. 413, 95. 480, 35. 481,3. 499, 34. 534, 31. 536, 11; 14; 34. 531, 24. Andronicus, Mórder des Onias 546, 34; 46b. Anhalt, Juden der Grafen von —, .671, 43. Anna, Frankf Magd i. d. Herberge d. Kilner Ge- sandten 640, 15, Ansbach (Onoltzspach) in Mittelfranken 663, 31 *. Anthonis, Magister, Sekretär d. Stadt Lüttich, Ge- sandter Bf. Johanns v. Lüttich 337, 452; 37b, Antiochien, Kirche 291, 29; 31. 506, 7, — Patri- archon, Bischofe d. Provinz —, 421, 45%, 429, 13f. Antwerpen (Anvers), Markgral von —, 634, 22. Anullinus, Rom. Prokousul in Afrika 313: 423, 35. Anweig, Lienhard, im konigl, Gefolgo 330, 27. Apollo (Appollo), Alexandr. Judenchrist 561, 25. Apostel, die, 302, 1. 454, 10f.; 16. 486, 35. 491, 11. 497-509. 513, 35. 516, 20. 517, 16. 518, 29. 519. 520, 20. 521. 538, 4f. 549-551. 554, 21. Vgl. Ja- kobus, Johannes, Judas, Mattháus, Mathias, Paulus, Petrus. — vicarii Christi s. Christus. — Ihre Nach- folger, die Bischófe, 500, 3. 502, 8. 507. 516, 20. 519, 7. 520, 20. 521, 6. — konzilien (quatuor evangelica concilia) 454, 15. 462, 31ff. 487, 16. 499, 36. 504, 11. 506, 3; 5. 508-509. 510, 3. 513, 36. 549, 24 ff. 551, 13; 16. — Hymnus 505, 13f. — jus apostolieum 506, 21. 513, 36. Apotecker, Ulrich, Frankf. Rottenmeister 316, 25. 107 Appenheimer, Claus, Frankf. Ratsherr, 320, 42. 323, 36f. 327, 23. — Hoinrich, Frankf. Ratsherr, 311, 80. 322, 46. 323, 42. 332, 22. 334, 5. 335, 8; 14; 18. 336, 19; 22. — Gesandter z. Wormser Tag 12, 46». Appenweiler nw. Tettnang in Württemberg, Erhard von —, Kaplan u. Chronist 167, 9. 195, 10; 24. 197, 48%, 599, 508, Aque Mortue s Aiguesmortes. Aquileja, Patriarch Alexander v. Masovien 1440-1444, seit 1423 auch Bf. v. Trient, seit 12. Okt. 1440 Kard.-Priester tit. s. Laurentii in Damaso, Legat P. Felix' V.: 152, 21; 40»; 46b. 153, 3; 3baff, — Sein Schreiber s. Leo. — Patriarch Lodovico Scarampi Mezzaruta 1439-1465, seit 1. Juli 1440 Kard.-Priester tit. s. Laurentii in Damaso, seit Jan. 1440 päpstl. Kämmerer 20, 442. 51, 36b. 211, 283, 213, 46b. 644, 1; 454, Aquilia, die lex —, 440, 48. Aragon, Künig Peter IV. 1336-1387: 547, 15. — König Alfons V. 1416-1458: 426, 7. 437, 49sf. 452, 26; 40b. 602, 37. — Gesandte im Konzil 458, 5 ; 23; 39. Vgl. Catania, Palermo. — Geleit 450, 13. Archidiaconus s. Baysio. Ardjisch in der Walachei, Bischof Paulus Potri (de Hunyad) 1421-1438, Gesandter K. Sigmunds an das Konzil 297, 45%, — Bischof Johannes v. Stojkovich, aus Ragusa, Do- minikaner, seit 12. Okt. 1440 Kard.-Priester tit. s. Sixti, t 1443: 124, 37, 195, 50^. 419, 43b, — Kon- zilsgesandter nach Konstantinopel 442, 462; 49a. Arelat, Kónigreich, Erzkanzler vou —, s. Trier. — Arelatensis, dominus s. Aleman. Argon (Argau, Argun, Ergauwe), Peter Egen von —, Bürgermeister zu Augsburg 154, 32*. — Gesandter an K. Friedrich u. z. Frankf. RT. 1442: 155, 20. 156, 408 f.; 275; 37^. 381, 42). 578, 28. 622, 8f. 635, 36f.; 39; 41. Aristoteles von Stagira (i. Thrazion), 384-322 v. Chr., philosophus genannt, 456, 4. 0506, 26. Arles a. d. Rhône, Kônigreich s. Arelat. — Kardinal von —, s. Aleman. Armbruster, Conrad, Altammanneister in StraBburg, Gesandter an K. Albrecht II. 616, 482. Armenier 286, 9. 414, 1. Arnsberger Reformation s. Westfalen. Arnstadt (Arnstete) in Thüringen 267, 20; 23. 673, 33. 674, 9. Arius (Arrius), Presbyter in Alexandria, + 336: 296, 26f. 462, 25 f. 473, 5. 537, 16f. 538, 34. — Arianer, Arianismus, Christl. Sekte 601, 93; 25; 46b. Asaph, St., in England, Bf. Johannes Lowe (Assa- vensis), Gesandter K. Heinrichs VI. v. England z. Frankf. RT. 1442: 225, 31; 34; 452, 249, 24. 250, 11. 371, 18. 376, 16. 557, 19; 31. Asch, Vitus von —, Schwäbischer Ritter 394, 28. 660, 27a, Aschaffenburg (Oschovenburg) 136, 26; 28. 157, 15. 605, 10; 30; 50b. 606, 26. 628, 15; 47a, — Biirger- meister u. Rat 586, 37. — Vitztum 154, 22.
Strana 708
708 Aschersleben (Asscherflloubin), Juden 672, 1. Assenstein, Graf von —, 380, 17 Ast, Johann von —, Dr., Vertreter des Deutschen Ordens b. Konzil 18, 439. 110, 21. 340, 14; 42b, Athanasius &, Alexandrien. Auerbach (Urbach) i. Baden, nó. Mosbach, Eberhard von —, Ritter 3, 5; 15; 31. 4, 46». 8, 2; 462. Aufsef à. Bamberg, Werner von —, Lizenziat u. Bam- berger Domherr, Gesandter Konrads v. Weinsberg 268, 26; 36. 668, 32; 36; 51% Augeroles, Johannes de —, pipstl. Kanzleibeamter 116, 20. Augsburg (Augusta, AwRperg, Augspurg, Owspurg), Stift, Privilegien 376, 38 °f. — Domkapitel, Privi- legien 376, 38bf. — Richter der bischôfl. Kurie 399, 57. — Bf. Peter v. Schauenberg 1424-1469, seit 19. Dez. 1439 Kard.-Priester tit. s. Vitalis 77, 13. 154, 17; 42b. 156, 53b. 342, 6. 376, 36b. 398, 39; 41. 608, 16. — Gesandter K. Friedrichs z. Mainzer ‘Kongreß 1441: 1, 12, 5, 31. 6, 5; 40. — Desgl. z, Frankf, RT. 1441: 46,13. 49,7. 114,7. 129, 4. 142, 1; 36. 150,17. — Bevollmůchtigter K. Fried- richs b. Frankf. RT. 1442: 231, 12. 250, 27. 254, 29. 331, 1. 357, 29. 358, 9. 359, 11. 371, 15. 376, 12. 439, 11. 597, 4: 599, 16. 601, 35. 603, 12. — Kammergerichtsbeisitzer 242, 7. 243, 27. 333, 12. 343, 46%. — Seine Regalien u. Privi- legien 376, 37%; 39% — Sein Schloß s. Schwangau. — Reichsstadt 39, 1. 75, 27. 77, 28. 82, 50%, 83, 12; 45b, 87, 46b. 94, 28. 156, 39% 217, 23; 35. 218, 1; 10; 20. 226, 41. 227, 7. 232, 47. 262, 8; 19. 264, 2. 304, 16: 18; 41f. 305, 18. 307, 7. 333, 34s, 341, 31s, 852, 6; 12. 354, 19. 355, 45. 356, 5; 48a ff. 357, bff. 635, 27. 650, 31; 46%. 652, 19. — Altbiirgermeister s. Hangenor. — Bürgermeister s. Argon. — Rat 78, 1. 94. 34. 348, 33. 352, 449. — Stadtbaumeister s. Rech- linger. — Gesandte s. Langenmantel, Ridler, — Desgl. zu den Konstanzer Stüdtetagen 1441: 81, 1. 84, 27. 85, 43. 86, 7; 33; 40. 87, 13. 88, 37. 94,36; 42, Vgl. Rechlinger. — Desgl. an K. Fried- rich u. z, Frankf. RT. 1442: 104, 24^. 155, 20. 227, 7; 18. 228, 22. 932, 10. 262, 92. 385, 5. 364, 36. 372, 34. 373, 23. 374, 24. 381, 12. 607, 9. Vgl. Argon, Hangenor, Rechlinger, Ridler. — Boten 354, 30. 356, 32b; 38b; 50b, Vgl. Hegelmüller, Rofhaupter, — Gewappnete 357, 6. — Tore 357, 6. — Archiv 208, 32. — Huldigung der Stadt an den König 357, 7. — Mitglied des Schwäb. Städto- - kreiges 386, 88. — Vertreter desselben beim Speierer Stádtetag 264, D. — Rechtstag der Stüdte. Augsburger Richtung 77, 26. 105, 35. — Ort für das neue (dritte) Konzil 47, 20. 587, 33. 590. 18. Augspurg, Henchin, Frankfurter Rottenmeister 316, 13. 634, 3. Augustinerchorherren (Augustinenses) 105, 6. Vel. Utrecht. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Augustinus, Aurelius, Kirchenvater, Bischof v. Hippo regius in Afrika, * 354, t 430: 133, 10. 296, 10. 415, 22. 422, 21. 428, 19; 27, 427, 7. 483, 19. 496, 21. 501, 5; 24f. 502, 17. 504, 36ff. 505, 3. 507, 5. 521, 36. 522, 3. 526, 6. 527, 34. 547, 40», 549, 1; 17 ff. 553, b. 559, 21. 560, 14. 563, 4 ff. 569, 27. — Schriften: De agone Christ. 501, 36, -~ De baptismo contra Donatistas 419, 51s. 428, 41^. 563, 4; 44^; 48b. — De unico baptismo contra Petilianum 419, 20; 502. 425, 7; 464. 428, 26; 46% — De civitate dei 552, 37. — De doctrina Christiana 501, 6. — Io Johannis evangelium tractatus 501, 9. — Expositio epistolae ad Galatas 565, 42. — Epistola ad Bonifatium 547,11. — Desgl. Bonifatio tribuno in Africa 553, 28. — Desgl. contra Cresconium Donatistam 422, 49^, — Desgl. ad Eleusium, Glorium et Felicem 422, 46 b, 549, 39%, — Desgl. ad Generosum 423, 44^, — Desgl. ad Glo- rium, Eleusium, Felicem grammaticum et alios 423, 17. 522, 4; 21. — Desgl. ad Jeronimum 535, 18. — Contra epistolam fundamenti 496, 465. — Contra epistolam Parmeniani 409, 21. 424, 7. 428, 20. — De fide Christiana 522, 37. — De fide ad Petrum 501, 32. — De nuptiis et concupiscentia 425, 19. 549, 42^. — Sermones 069, 46 b. — Sermo 37: 507, 34. — Sermo 82: 563, 46^. — De sym- bolo ad catechumenos 507, 35. — De trinitate 598, 16. — Pseudo-Augustinus 423, 40». 547, 40b. 553, 48». Auxonne an der Saône sô, Dijon 685, 11; 16. Avignon (Avinio), Avignonesen 246, 27. 247, 11. 410-412. 416. 436, 16; 20; 48b. 443-448. 449, 1. 459, 14f. 460, 34f. 461, 19; 23. 465, 14; 24. 467, 10; 29. 469, 20; 30. 471, 3. 472, 5; 20. 473, 10; 32; 36. 479, 12. 490, 30. 491, 6; 25. 494, 6. 541, 20ff. — Gouverneure 445, 21. — Universität 300, 498; 41%, Awer a. Nawer. B vgl. P. Baal 288, 10. Babenhusen, Wortwin von —, Gesandter Frankfurts z, Wormser Tag 1441: 12, 45%, Babylon, Babylonier 552, 37. 554, 5. Bacharach (Bacherach) am Rhein 158, 11. 384, 275. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442; 384, 7; 18. Bache, Georg, Rhein. Ritter 60, 12. Bachenstein, Johannes von —, Dr. decr., Domherr u. Erzdiakon zu Agram 21, 485; 33*. Baden, Markgrafschaft 376, 31%, — Mef, Jakob I. 1431-1453, seit 1437 auch Graf v. Sponheim 44, 26. 107, 10. 108, 2. 209, 26. 226, 3. 835, 21; 28. 336, 17. 349, 25. 366, 41. 371, 12. 376, 9; 80b. 395, 20 ff.; 38; 44. 396, 2; 11; 25. 615, 23. 617,6. 623, 9; 12; 31. 624, 24. 646, 20. — Rite 44, 15. 395, 24; 80; 45. 605, 11. 646, 20. Vgl. Geroldseck. — Gefolge 349, 27. — Gesandter &, Smyd, — Schreiber s. Barthomeus. — Juden 688, 18; 435. — Lande, Lehen, Privilegien 267, 14. 366, 42. 376, 32bff.
708 Aschersleben (Asscherflloubin), Juden 672, 1. Assenstein, Graf von —, 380, 17 Ast, Johann von —, Dr., Vertreter des Deutschen Ordens b. Konzil 18, 439. 110, 21. 340, 14; 42b, Athanasius &, Alexandrien. Auerbach (Urbach) i. Baden, nó. Mosbach, Eberhard von —, Ritter 3, 5; 15; 31. 4, 46». 8, 2; 462. Aufsef à. Bamberg, Werner von —, Lizenziat u. Bam- berger Domherr, Gesandter Konrads v. Weinsberg 268, 26; 36. 668, 32; 36; 51% Augeroles, Johannes de —, pipstl. Kanzleibeamter 116, 20. Augsburg (Augusta, AwRperg, Augspurg, Owspurg), Stift, Privilegien 376, 38 °f. — Domkapitel, Privi- legien 376, 38bf. — Richter der bischôfl. Kurie 399, 57. — Bf. Peter v. Schauenberg 1424-1469, seit 19. Dez. 1439 Kard.-Priester tit. s. Vitalis 77, 13. 154, 17; 42b. 156, 53b. 342, 6. 376, 36b. 398, 39; 41. 608, 16. — Gesandter K. Friedrichs z. Mainzer ‘Kongreß 1441: 1, 12, 5, 31. 6, 5; 40. — Desgl. z, Frankf, RT. 1441: 46,13. 49,7. 114,7. 129, 4. 142, 1; 36. 150,17. — Bevollmůchtigter K. Fried- richs b. Frankf. RT. 1442: 231, 12. 250, 27. 254, 29. 331, 1. 357, 29. 358, 9. 359, 11. 371, 15. 376, 12. 439, 11. 597, 4: 599, 16. 601, 35. 603, 12. — Kammergerichtsbeisitzer 242, 7. 243, 27. 333, 12. 343, 46%. — Seine Regalien u. Privi- legien 376, 37%; 39% — Sein Schloß s. Schwangau. — Reichsstadt 39, 1. 75, 27. 77, 28. 82, 50%, 83, 12; 45b, 87, 46b. 94, 28. 156, 39% 217, 23; 35. 218, 1; 10; 20. 226, 41. 227, 7. 232, 47. 262, 8; 19. 264, 2. 304, 16: 18; 41f. 305, 18. 307, 7. 333, 34s, 341, 31s, 852, 6; 12. 354, 19. 355, 45. 356, 5; 48a ff. 357, bff. 635, 27. 650, 31; 46%. 652, 19. — Altbiirgermeister s. Hangenor. — Bürgermeister s. Argon. — Rat 78, 1. 94. 34. 348, 33. 352, 449. — Stadtbaumeister s. Rech- linger. — Gesandte s. Langenmantel, Ridler, — Desgl. zu den Konstanzer Stüdtetagen 1441: 81, 1. 84, 27. 85, 43. 86, 7; 33; 40. 87, 13. 88, 37. 94,36; 42, Vgl. Rechlinger. — Desgl. an K. Fried- rich u. z, Frankf. RT. 1442: 104, 24^. 155, 20. 227, 7; 18. 228, 22. 932, 10. 262, 92. 385, 5. 364, 36. 372, 34. 373, 23. 374, 24. 381, 12. 607, 9. Vgl. Argon, Hangenor, Rechlinger, Ridler. — Boten 354, 30. 356, 32b; 38b; 50b, Vgl. Hegelmüller, Rofhaupter, — Gewappnete 357, 6. — Tore 357, 6. — Archiv 208, 32. — Huldigung der Stadt an den König 357, 7. — Mitglied des Schwäb. Städto- - kreiges 386, 88. — Vertreter desselben beim Speierer Stádtetag 264, D. — Rechtstag der Stüdte. Augsburger Richtung 77, 26. 105, 35. — Ort für das neue (dritte) Konzil 47, 20. 587, 33. 590. 18. Augspurg, Henchin, Frankfurter Rottenmeister 316, 13. 634, 3. Augustinerchorherren (Augustinenses) 105, 6. Vel. Utrecht. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Augustinus, Aurelius, Kirchenvater, Bischof v. Hippo regius in Afrika, * 354, t 430: 133, 10. 296, 10. 415, 22. 422, 21. 428, 19; 27, 427, 7. 483, 19. 496, 21. 501, 5; 24f. 502, 17. 504, 36ff. 505, 3. 507, 5. 521, 36. 522, 3. 526, 6. 527, 34. 547, 40», 549, 1; 17 ff. 553, b. 559, 21. 560, 14. 563, 4 ff. 569, 27. — Schriften: De agone Christ. 501, 36, -~ De baptismo contra Donatistas 419, 51s. 428, 41^. 563, 4; 44^; 48b. — De unico baptismo contra Petilianum 419, 20; 502. 425, 7; 464. 428, 26; 46% — De civitate dei 552, 37. — De doctrina Christiana 501, 6. — Io Johannis evangelium tractatus 501, 9. — Expositio epistolae ad Galatas 565, 42. — Epistola ad Bonifatium 547,11. — Desgl. Bonifatio tribuno in Africa 553, 28. — Desgl. contra Cresconium Donatistam 422, 49^, — Desgl. ad Eleusium, Glorium et Felicem 422, 46 b, 549, 39%, — Desgl. ad Generosum 423, 44^, — Desgl. ad Glo- rium, Eleusium, Felicem grammaticum et alios 423, 17. 522, 4; 21. — Desgl. ad Jeronimum 535, 18. — Contra epistolam fundamenti 496, 465. — Contra epistolam Parmeniani 409, 21. 424, 7. 428, 20. — De fide Christiana 522, 37. — De fide ad Petrum 501, 32. — De nuptiis et concupiscentia 425, 19. 549, 42^. — Sermones 069, 46 b. — Sermo 37: 507, 34. — Sermo 82: 563, 46^. — De sym- bolo ad catechumenos 507, 35. — De trinitate 598, 16. — Pseudo-Augustinus 423, 40». 547, 40b. 553, 48». Auxonne an der Saône sô, Dijon 685, 11; 16. Avignon (Avinio), Avignonesen 246, 27. 247, 11. 410-412. 416. 436, 16; 20; 48b. 443-448. 449, 1. 459, 14f. 460, 34f. 461, 19; 23. 465, 14; 24. 467, 10; 29. 469, 20; 30. 471, 3. 472, 5; 20. 473, 10; 32; 36. 479, 12. 490, 30. 491, 6; 25. 494, 6. 541, 20ff. — Gouverneure 445, 21. — Universität 300, 498; 41%, Awer a. Nawer. B vgl. P. Baal 288, 10. Babenhusen, Wortwin von —, Gesandter Frankfurts z, Wormser Tag 1441: 12, 45%, Babylon, Babylonier 552, 37. 554, 5. Bacharach (Bacherach) am Rhein 158, 11. 384, 275. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442; 384, 7; 18. Bache, Georg, Rhein. Ritter 60, 12. Bachenstein, Johannes von —, Dr. decr., Domherr u. Erzdiakon zu Agram 21, 485; 33*. Baden, Markgrafschaft 376, 31%, — Mef, Jakob I. 1431-1453, seit 1437 auch Graf v. Sponheim 44, 26. 107, 10. 108, 2. 209, 26. 226, 3. 835, 21; 28. 336, 17. 349, 25. 366, 41. 371, 12. 376, 9; 80b. 395, 20 ff.; 38; 44. 396, 2; 11; 25. 615, 23. 617,6. 623, 9; 12; 31. 624, 24. 646, 20. — Rite 44, 15. 395, 24; 80; 45. 605, 11. 646, 20. Vgl. Geroldseck. — Gefolge 349, 27. — Gesandter &, Smyd, — Schreiber s. Barthomeus. — Juden 688, 18; 435. — Lande, Lehen, Privilegien 267, 14. 366, 42. 376, 32bff.
Strana 709
Alfabetisches Register der Baden, Baden-Baden 349, 28. Baiern (Beawier, Peyern), Land, Leute 111, 34. 275, 252, 627, 6; 10f.; 27. — Königliche Kommissare für —, 238, 14. 391, 38. — Herzöge 40, 22. 123, 38. 348, 35. — Ihr Privileg de non evocando 243, 41a ff. — Archiv 208, 35. — Hzg. Albrecht III. der Fromme v. Miinchen, Pf. b. Rhein, Gf. zu Vohburg, Sohn Hzg. Ernsts, 1498 bis 1460: 27, 39b. 48, 34. 97, 3. 122, 41. 123, 8. 154, 5. 155, 48a. 209, 15; 23. 215, 19. 226, 39. 271. 272, 1; 5. 290, 483; 46». 302, 38. 303, 3. 333, 3. 345, 36; 50a; 48b, 346, 1; 28; 34; 45a, 347, 16; 39b. 348, 10; 458. 349, 1; 35a. 371, 46b. 626, 32. 697, 492. 652, 2. 664, 941. — Sein Oheim s. Grünwalder. — Kanzler 155, 17. -— Rite 347, 36. 697. — Gesandte z. Frankf. RT. 1441: 97, 38. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 271, 6. 626, 33; 40. — Bote 348, 30. 627, 24; 30. — Land, Lehen 348, 3. 627, 29. — Hzg. Georg der Reiche v. Landshut, Enkel Hzg. Heinrichs IIT, 1479-1503: 167, 15. — Seine Ge- mahlin Hedwig v. Polen, 1 1502: 167, 15. — Hzg. Heinrich III. der Reiche v. Landshut 1393 bis 1450: 40, 26. 48, 35. 97, 1. 98, 5. 154, 5. 209, 23. 996, 39. 271, 9. 272, 8; 5; 15. 345, 48a. 846. 347, 39b; 44%, 348, 10. — Räte 346, 15. Vgl. Tórring. — Botschaft z. Frankf. RT. 1441: 97, 38. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 155, 17. 347, 3. 872, 16. 377, 6. Vgl. Preysing, Tórring. — Land, SchloB 347, 46:f. — Hzg. Johann v. Neumarkt s. Pfalzgrafen. — Hzg. Johann v. Straubing, Bf. v. Lüttich 1390-1418, Regent v. Holland u. Zeeland 1417-1425: 19, 46*f. 30, 8. 33, 31 s, — Seine Gemahlin Elisabeth v. Gór- litz, Tochter K. Johanns v. Bóhmen, Witwe Hzg. Antons v. Brabant, 19, 408; 43%; 48», 21. 29, 45. 30-33. 157; b ff. 378, 4. 624, 468. 625, 412; 495; 33b, — Ihre Kanzlei 31, 46*. — Sekretir s. Malsen. — Hzg. Ludwig III. 1294-1347, als Ludwig IV. Ró- mischer Konig 1314-1347: 27, 18. 204, 37». — Hzg. Ludwig VIL der Gebartete von Ingolstadt, Gf. von Mortague u. Graisbach 1413-1441, f 1447: 206, 465. — Hzg. Ludwig VIII. der Bucklige, Sohn d. Vorigen, 1443-1445: 154, 14; 425^. 156, 43*. 301, 30. 358, 11. 359, 10. 361, 19. 362, 24. 607,8; 31. 616, 5; 7. 616, 21; 43*. 640, 10. — Rite, Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 371, 28. 377, 4. — Amtmann 8. Rietheim. — Geleit 616, 21; 50s. 640, 9. — Hzg. Wilhelm III. v. München 1391-1435, Pro- toktor im Konzil 123, 39. 243, 439. Baisweil (Baiüwyle) nw. Kaufbeuren, Ursula von —, Bürgerin in Memmingen 77, 17. 93, 16. 106, 30. 647, 29. 652, 10. 663, 24. Balaam, heidn. Wahreager z. Zt. d. Moabiterkónigs Balae 471, 24. 419, 90. Balduini, Michael, Dr. leg., Mitglied der Deputatio fidei u. der Dep. reform., Konzilsgesandter nach Wien 1441: 20, 12. 53, 8. 58, 44. 68, 37. 69, 44. 70, 22. 120, 29. 709 Orts- und Personen-Namen. Bamberg, Bischof Anton v. Rotenhan, 1431-1459: 48, 36. 154, 17. 361, 21. — Domdechant s. Limburg. — Domkapitel 154, 21. Vgl. Aufseß, — Kleriker s. Rumelfels. Bann, Banus s. Gara. Barachiis, Anthonius de —, 529, 47b. Bartholomeus, Frankf. Bürger 329, 9. Barthomeus, Schreiber Mgf. Jakobs I. von Baden 623, 32. 624, 11. | Bartolus, Postglossator od. Kommentator d. Róm. Rechts in Italien, 1314-1357: 455, 5; 14; 17. 457, 20. 461, 3. 462, 38. 464, 39. 465, 31; 39. 466, 29; 36. 468, 37. 470,11; 27. 471, 32. 472, 9. 473,20; 30; 41 b. 474, 4. 513,21. 521, 31. 529,7. Basel (Basilea), Hochstift, Bistum: Offizial der Kurie 399, 5. — Domdechant s. Wiler. — Pfalzgraf s. Thierstein. — Kanzleibeamte s. David, Winterlinger. — Adel s. Münch. — Freie Stadt 36, 40; 41b. 37, 2. 75, 30. 81, 11. 82, 48b. 84, 22. 87, 5; 39. 98, 26. 156, 32s. 209, 24. 217, 23; 35. 264, 9. 273, 5. 304, 18; 50. 309, 36. 419, 7. 487, 32. 529, 22. 648, 34. 655, 94; 97; 463. — Bürgermeister u. Rat 98, 27. 978, 6. 458, 9f. 648, 40f. — Rat 399, 6. — Bürger 54, 14. 412, 6 — Stadtschreiber s. Kienlin. — Privilegien 382, 47*. — Gesandte z. Frankf. RT. 1441: 98, 36. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 234, 36. 264, 10. 374, 3. 375, 13. 382, 18; 33b. 649, 5. Vgl. Offenburg. — Desgl. z Breisacher Stádtetag 648, 35. — Mitglied des Oberrheinisch- elsüssischen Stádtekreises 386, 30. — Ort f. d. Unionskonzil 410, 11; 30. 436, 16. 441, 39. 443, 3; 25. 444, 7. 445, 7. 446, 25. 448, 24; 26. 459, 14f. 465, 14. 467, 10. 473, 32. 475, 25. 487, 32. 488, 1. 490, 30. 491. 494, 5. : — Konzil, Konzilsmitglieder (Basilienses, supposita, patres, prelati) 16. 20, 23*. 21. 24. 25. 42. 50, 34; 42. 57. 68, 1; 3; 6. 68-71. 109, 32. 116-126 passim. 142, 6. 143, 3. 152, 41b. 153, 4ff. 154, 51b. 207-217 passim. 223, 38. 226, 15; 27. 245 bis 260 passim. 266, 26%. 268, 21; 26. 269, 5. 270, 17. 277, 6. 284, 39. 288, 25. 289, 20. 290, 462. 992. 993, 21. 296, 17. 297, 10; 50». 299, 40. 300, 86a ff. 302, 9; 38. 311, 3. 337, 12. 351, 9; 16. 352, 19. 355, 16. 359, 13; 21. 360, 422, 407 bis 593 passim. 596, 8; 12; 19. 598, 27. 603, 29; 32. 604, 40. 622, 19; 43a, 624, 2. 626, 34. 642, 17. 665, 17. 668, 8; 46», 669, 25. 678, 21. 679, 24. 680, 29; 42. — Gegner 119, 17. 293, 23. 303, 43. 529, 3. 535, 23. 599, 11. 601, 11. — Legitime Berufung u. Errichtung 497, 11; 15. 572, 30ff — Aufgaben, Interessen (negocia) 125, 6. 129, 19. 448, 19. 480, 16; 23. 525, 3. 541, 23. — Geschäftsordnung (modus proced. in concilio) 438,20. 446, 37. 458, 28. 541, 10, 543, 18 ff. — Autorität, Anerkennung (potestas, judicium , obediencia) 21, 25; 27. 69, 11. 70, 36. 119, 19. 123, 13f. 153, 4. 255, 20. 259, 30. 301, 18. 350, 35f. 413, 14; 23. 415, 27f. 419, 16. 428, 4. 432, 38. 439, 22. 440, (esandter P. Eugens
Alfabetisches Register der Baden, Baden-Baden 349, 28. Baiern (Beawier, Peyern), Land, Leute 111, 34. 275, 252, 627, 6; 10f.; 27. — Königliche Kommissare für —, 238, 14. 391, 38. — Herzöge 40, 22. 123, 38. 348, 35. — Ihr Privileg de non evocando 243, 41a ff. — Archiv 208, 35. — Hzg. Albrecht III. der Fromme v. Miinchen, Pf. b. Rhein, Gf. zu Vohburg, Sohn Hzg. Ernsts, 1498 bis 1460: 27, 39b. 48, 34. 97, 3. 122, 41. 123, 8. 154, 5. 155, 48a. 209, 15; 23. 215, 19. 226, 39. 271. 272, 1; 5. 290, 483; 46». 302, 38. 303, 3. 333, 3. 345, 36; 50a; 48b, 346, 1; 28; 34; 45a, 347, 16; 39b. 348, 10; 458. 349, 1; 35a. 371, 46b. 626, 32. 697, 492. 652, 2. 664, 941. — Sein Oheim s. Grünwalder. — Kanzler 155, 17. -— Rite 347, 36. 697. — Gesandte z. Frankf. RT. 1441: 97, 38. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 271, 6. 626, 33; 40. — Bote 348, 30. 627, 24; 30. — Land, Lehen 348, 3. 627, 29. — Hzg. Georg der Reiche v. Landshut, Enkel Hzg. Heinrichs IIT, 1479-1503: 167, 15. — Seine Ge- mahlin Hedwig v. Polen, 1 1502: 167, 15. — Hzg. Heinrich III. der Reiche v. Landshut 1393 bis 1450: 40, 26. 48, 35. 97, 1. 98, 5. 154, 5. 209, 23. 996, 39. 271, 9. 272, 8; 5; 15. 345, 48a. 846. 347, 39b; 44%, 348, 10. — Räte 346, 15. Vgl. Tórring. — Botschaft z. Frankf. RT. 1441: 97, 38. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 155, 17. 347, 3. 872, 16. 377, 6. Vgl. Preysing, Tórring. — Land, SchloB 347, 46:f. — Hzg. Johann v. Neumarkt s. Pfalzgrafen. — Hzg. Johann v. Straubing, Bf. v. Lüttich 1390-1418, Regent v. Holland u. Zeeland 1417-1425: 19, 46*f. 30, 8. 33, 31 s, — Seine Gemahlin Elisabeth v. Gór- litz, Tochter K. Johanns v. Bóhmen, Witwe Hzg. Antons v. Brabant, 19, 408; 43%; 48», 21. 29, 45. 30-33. 157; b ff. 378, 4. 624, 468. 625, 412; 495; 33b, — Ihre Kanzlei 31, 46*. — Sekretir s. Malsen. — Hzg. Ludwig III. 1294-1347, als Ludwig IV. Ró- mischer Konig 1314-1347: 27, 18. 204, 37». — Hzg. Ludwig VIL der Gebartete von Ingolstadt, Gf. von Mortague u. Graisbach 1413-1441, f 1447: 206, 465. — Hzg. Ludwig VIII. der Bucklige, Sohn d. Vorigen, 1443-1445: 154, 14; 425^. 156, 43*. 301, 30. 358, 11. 359, 10. 361, 19. 362, 24. 607,8; 31. 616, 5; 7. 616, 21; 43*. 640, 10. — Rite, Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 371, 28. 377, 4. — Amtmann 8. Rietheim. — Geleit 616, 21; 50s. 640, 9. — Hzg. Wilhelm III. v. München 1391-1435, Pro- toktor im Konzil 123, 39. 243, 439. Baisweil (Baiüwyle) nw. Kaufbeuren, Ursula von —, Bürgerin in Memmingen 77, 17. 93, 16. 106, 30. 647, 29. 652, 10. 663, 24. Balaam, heidn. Wahreager z. Zt. d. Moabiterkónigs Balae 471, 24. 419, 90. Balduini, Michael, Dr. leg., Mitglied der Deputatio fidei u. der Dep. reform., Konzilsgesandter nach Wien 1441: 20, 12. 53, 8. 58, 44. 68, 37. 69, 44. 70, 22. 120, 29. 709 Orts- und Personen-Namen. Bamberg, Bischof Anton v. Rotenhan, 1431-1459: 48, 36. 154, 17. 361, 21. — Domdechant s. Limburg. — Domkapitel 154, 21. Vgl. Aufseß, — Kleriker s. Rumelfels. Bann, Banus s. Gara. Barachiis, Anthonius de —, 529, 47b. Bartholomeus, Frankf. Bürger 329, 9. Barthomeus, Schreiber Mgf. Jakobs I. von Baden 623, 32. 624, 11. | Bartolus, Postglossator od. Kommentator d. Róm. Rechts in Italien, 1314-1357: 455, 5; 14; 17. 457, 20. 461, 3. 462, 38. 464, 39. 465, 31; 39. 466, 29; 36. 468, 37. 470,11; 27. 471, 32. 472, 9. 473,20; 30; 41 b. 474, 4. 513,21. 521, 31. 529,7. Basel (Basilea), Hochstift, Bistum: Offizial der Kurie 399, 5. — Domdechant s. Wiler. — Pfalzgraf s. Thierstein. — Kanzleibeamte s. David, Winterlinger. — Adel s. Münch. — Freie Stadt 36, 40; 41b. 37, 2. 75, 30. 81, 11. 82, 48b. 84, 22. 87, 5; 39. 98, 26. 156, 32s. 209, 24. 217, 23; 35. 264, 9. 273, 5. 304, 18; 50. 309, 36. 419, 7. 487, 32. 529, 22. 648, 34. 655, 94; 97; 463. — Bürgermeister u. Rat 98, 27. 978, 6. 458, 9f. 648, 40f. — Rat 399, 6. — Bürger 54, 14. 412, 6 — Stadtschreiber s. Kienlin. — Privilegien 382, 47*. — Gesandte z. Frankf. RT. 1441: 98, 36. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 234, 36. 264, 10. 374, 3. 375, 13. 382, 18; 33b. 649, 5. Vgl. Offenburg. — Desgl. z Breisacher Stádtetag 648, 35. — Mitglied des Oberrheinisch- elsüssischen Stádtekreises 386, 30. — Ort f. d. Unionskonzil 410, 11; 30. 436, 16. 441, 39. 443, 3; 25. 444, 7. 445, 7. 446, 25. 448, 24; 26. 459, 14f. 465, 14. 467, 10. 473, 32. 475, 25. 487, 32. 488, 1. 490, 30. 491. 494, 5. : — Konzil, Konzilsmitglieder (Basilienses, supposita, patres, prelati) 16. 20, 23*. 21. 24. 25. 42. 50, 34; 42. 57. 68, 1; 3; 6. 68-71. 109, 32. 116-126 passim. 142, 6. 143, 3. 152, 41b. 153, 4ff. 154, 51b. 207-217 passim. 223, 38. 226, 15; 27. 245 bis 260 passim. 266, 26%. 268, 21; 26. 269, 5. 270, 17. 277, 6. 284, 39. 288, 25. 289, 20. 290, 462. 992. 993, 21. 296, 17. 297, 10; 50». 299, 40. 300, 86a ff. 302, 9; 38. 311, 3. 337, 12. 351, 9; 16. 352, 19. 355, 16. 359, 13; 21. 360, 422, 407 bis 593 passim. 596, 8; 12; 19. 598, 27. 603, 29; 32. 604, 40. 622, 19; 43a, 624, 2. 626, 34. 642, 17. 665, 17. 668, 8; 46», 669, 25. 678, 21. 679, 24. 680, 29; 42. — Gegner 119, 17. 293, 23. 303, 43. 529, 3. 535, 23. 599, 11. 601, 11. — Legitime Berufung u. Errichtung 497, 11; 15. 572, 30ff — Aufgaben, Interessen (negocia) 125, 6. 129, 19. 448, 19. 480, 16; 23. 525, 3. 541, 23. — Geschäftsordnung (modus proced. in concilio) 438,20. 446, 37. 458, 28. 541, 10, 543, 18 ff. — Autorität, Anerkennung (potestas, judicium , obediencia) 21, 25; 27. 69, 11. 70, 36. 119, 19. 123, 13f. 153, 4. 255, 20. 259, 30. 301, 18. 350, 35f. 413, 14; 23. 415, 27f. 419, 16. 428, 4. 432, 38. 439, 22. 440, (esandter P. Eugens
Strana 710
710 45. 451, 1. 453, 37. 461, 13. 475, 13. 478-485. 495, 14. 498, 35. 534, 28. 541, 51. 569, 10. 580, 82. 583, 10; 16. 593, 3f. 599, 43. 600. 601, 15. 602, 31. 604, 24. Basel, Dekrete allgemein 25, 18 ff. 112, 25. 121,5. 211, 14; 38b. 256, 3. 277, 5f. 284, 39ff. 292, 5. 294, 91; 42. 295, 4. 351, 4. 420, 37; 46. 430, 29. 438, 17; 21. 443, 24. 444, 32; 34. 446, 20; 23; 29; 38. 441, 181.; 21. 450, 28. 451, 20; 36. 452, 3. 457, 1. 461, 19 ff. 469, 23; 26. 472, 25. 473, 11. 474, 2. 418, 10. 481, 9f.; 13. 489, 22. 492, 2; 23. 493, 1. 027, 51.; 10. 528, 2; 5; 12. 530, 8. 531, 19. 541, 22. 543, 6; 16; 22. 579, 11. 585, 14; 17; 80. 599, 15; 46. 600, 16. — Dekrete im einzelnen: Ad laudem dei 2. Sess. — Ad magnam 18. Sess. — Ad omnipotentis dei 1. Sess. — Au- divit omnis eeclesia 31. Sess. — Compaciens hec Bynodns 29. Sess. — Consolabitur dominus Syon 91. Sess. — Cum Christi ecclesia 26. Sess. — Cum dudum ex ordinacione 27. Sess, — Cum nuper 25. Sess. — Ecclesiastice sollicitudinis 31. Sess. — Hec sacrosancta synodus 25. Sess. — In nomine spiritus sancti 21. Sess. — Licet dudum 23. Sess. — Litteris sanctissimi 16. Sess. — Nuper hec saero- sancta synodus 25. Sess. — Olim sacrum Con- stancience 3. Sess. — Placuit divine pietati 31. Sess, — Pridem hec sancta synodus 15. Sess, — Pridem in decreto 32.Sess. — Prospexit dominus 34. Sess. — Quicumque clerieus 20, Sess. — Quoniam frequeus 1l.Sess. — Quoniam salus populi 23. Sess. — Salvatoris nostri 19. Sess. — Sicut in construenda domo 12.S8ess. — Sicut pia mater 19. Sess. — Sicut una 33. Sess, — Sicut unica 8. Sess, — Tanto sumus 20. Sess. — Terminum sexaginta dierum 14. Sess, — Vox illa jocunditatis 24. Sess, — Avi- samentum super falsa plumbacione, Cedula concordie patrum pro bullandis decretis Avinioneneium, Cedula consensus patrum od, Cedula convencionalis, Cedula inassensus legatorum s. 25. Sess. — Conventio deputatorum sacri concilii eum ambasiatoribus Gre- eorum s&, 19. Sess, — Modus procedendi s. unter Geschüftsordnung. — Sessionen ; 1. Sess, 429, 27. 431, 22. 539, 13. Dekr, Ad omnipotentis, Erneuerung des Dekr. Frequens 424, 48b, 497, 12; 38. — 2, Sess.: Dekr. Ad landem dei üb. Rechtmäßigkeit u. Gewalt des Konzils 436, 4. 477, 7. 516, 37. 555, 31. 561, 40. 579, 22. — 3. Sess.: Dekr. Olim sacrum, Berufung des Papstes 540, 48b. — 8, Sess. 539, 20; 231f. 540, 1; 13. Dekr.Sicut unica iib. Ungültigkeit eines konkurrieren- den Konzils 435, 16, 451, 36ff. 476, 10; 12. 482, 26. 532, 25. — 11. Sess. 539, 20; 23. 540. 542, 21ff. Dekr. Quoniam frequens, Verpflichtung des Papstes zur Teilnahme an Konzilien 417, 34. 420, 301f.; 44. 435, 16. 437, 30. 438, 9. 443, 1. 446, 89. 451, 21f.; 26. 453, 19. 416, 10. 485, 32. 496, 28ff. 487, 8b. 490, 17. 530, 31. 531, 26; 28; 30f. 582, Aff. — 12. Sess. 540, 28. Dekr. Sieut in con- struenda üb. freie Wahl von Bischófen u. Ábten 278, 50». 279, 425; 41^; 445, 520,34. — 14. Sess. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 421, 1. Dekr. Terminum sexaginta, Forderungen an den Papst 418, 4. 420, 35ff. 540, 17. — 15. Sess. 540, 14. Dekr. Pridem hec üb. Provinzial- u. Synodal- konzilien 526, 30. — 16. Seas.: Dekr. Litteris sanctissimi, Nachgiebigkeit des Papstes 539, 31. 540, 23. — 17. Sess. 540, 38^. — 18. Sess.: Dekr. Ad magnam (b. Konzilssuperioritát 477, 7f. — 19. Sess. 410, 43. 419,22. 541, 17. Dekr. Sicut pia mater (decretum convencionale), Abmachungen mit den Griechen (vgl. anch Griechenland) 410, 51^. 412, 9, 417, 12; 36. 418, 9; 26. 419, 15. 427, 20. 431, 10. 441, 22. 442, 4ff. 444, 14; 19. 450, 10. 452, 8. 487, 38. 490, 518. 491, 19; 28; 29; 37. 582, 11. 541, 10; 33. 598, 4f. Darin enthalten die Convencio deputatorum 490, 52», 491,35. Dekr. Salvatoris nostri üb. die Juden 526, 31. — 20. Seas.: Dekr. Quicumque clericus üb. Konkubinarier 526, 91. Dekr. Tanto sumus üb. Appellationen 282, 40», — 21. Sess.: Dekr. In nomine spiritus üb. Annaten 525, 41. Desgl. üb. ungestürten Besitz kirchl. Pfründen 282, 46». 526, 32, — 23, Sess.: Dekr. Quoniam salus üb. Papstwahl u. Kardinüle 526, 32. Dekr. Licet dudum üb, Wahlen allgemein 279, 48^». — 24. Seas. 57, 49*. Dekr. Vox illa, Griechenablafi 418, 9. 443, 12(f. 598, 4 f. — 20. Sess. 447, 35. Vorausgehend Cedula consensus patrum od. Ced. convencionalis v. 28. Febr. 1437: 410, 35. 416, 21; 34; 44. 444, 911. Cedula inassensus le- gatorum v. 28. Fehr. 1437 : 445, 5. Majoritätsdekret Nuper hec v. 7. Mai 1437 üb. Ortewahl zum Unions- konzil 246, 28. 247, 9. 297, 19. 436, 23 ff. 431, 2f. 445, 26. 447, 21; 28. 448, 2; 24; 36; 40. 449, 8; 93. 456, 12. 411, 80. 418, 36. 479 - 481. 483, 241.; 35. Dekr Cum uuper (decretum. Avi- nionense) v. 7. Mai 1437 üb. Anleihe bei Avignon 448, 449, 8; 32. 541, 26; 29ff. Minoritütsdekret (decretum parvum, pravum) Hec sacrosancta v. 7. Mai 1437 desgl. 247, 61f. 296, 88^. 297, 17W.; 27. 412. 410. 417. 436. 437, 17. 447. 448, 4; 80. 449, 450, 3. 451, 12; 14. 454, 22; 26; 81. 450, 11. 461, 21. 414, 29 (, 418, 14. 479-481. 489, 16. 492, 22. 493, 20. 495, 14. 541. 542, b. 572, 24. 598, 14. Nach- folgend Cedula concordie v. 14. Mai 1437: 430, 34. Avisamentum super falsa plumbacione v. 17. Mai 1437: 449, 18. — 26. Sess.: Dekr. Cum: Christi, Zitation des Papstes 295, 13. 413,8. 416, 28. 450, 32. 475, 11. 484, 28. 489, 21. 528, 18. 581, 7, — 27. Sess.: Dekr. Cum dudum üb. Ungültigkeit v. Kardinalsernennungen 296, 22. — 29. Sess.: Dekr. Compaciens, Anklagen gegen den Papst 437, 16. 451, 18. 494, 2. 530, 30f. — 31. Sess.:° Dekr. Ecclesiastico, Zuständigkeit von Papst u. Bischöfen bei kirchlichen Streitigkeiten 282, 43^; 483. 452 23 f. 526, 27. Dekr. Placuit divine üb. Verleihung v. Pfründen 280, 20; 44^; 45^; 48h. 281, 44^; 491. 452, 23 f. 526, 11. Dekr. Audivit omnis, Suspension des Papstes 413, 28. 481, 13. 437, 24. 452, 21. 482, 34; 38. 581, 2. 542, 27. — 32. Sess.: Dekr. Pridem in decreto, Erneuernng der Suspension des Papstes 556, 15. — 33. Sess.: Dekr. Sieut una üb.
710 45. 451, 1. 453, 37. 461, 13. 475, 13. 478-485. 495, 14. 498, 35. 534, 28. 541, 51. 569, 10. 580, 82. 583, 10; 16. 593, 3f. 599, 43. 600. 601, 15. 602, 31. 604, 24. Basel, Dekrete allgemein 25, 18 ff. 112, 25. 121,5. 211, 14; 38b. 256, 3. 277, 5f. 284, 39ff. 292, 5. 294, 91; 42. 295, 4. 351, 4. 420, 37; 46. 430, 29. 438, 17; 21. 443, 24. 444, 32; 34. 446, 20; 23; 29; 38. 441, 181.; 21. 450, 28. 451, 20; 36. 452, 3. 457, 1. 461, 19 ff. 469, 23; 26. 472, 25. 473, 11. 474, 2. 418, 10. 481, 9f.; 13. 489, 22. 492, 2; 23. 493, 1. 027, 51.; 10. 528, 2; 5; 12. 530, 8. 531, 19. 541, 22. 543, 6; 16; 22. 579, 11. 585, 14; 17; 80. 599, 15; 46. 600, 16. — Dekrete im einzelnen: Ad laudem dei 2. Sess. — Ad magnam 18. Sess. — Ad omnipotentis dei 1. Sess. — Au- divit omnis eeclesia 31. Sess. — Compaciens hec Bynodns 29. Sess. — Consolabitur dominus Syon 91. Sess. — Cum Christi ecclesia 26. Sess. — Cum dudum ex ordinacione 27. Sess, — Cum nuper 25. Sess. — Ecclesiastice sollicitudinis 31. Sess. — Hec sacrosancta synodus 25. Sess. — In nomine spiritus sancti 21. Sess. — Licet dudum 23. Sess. — Litteris sanctissimi 16. Sess. — Nuper hec saero- sancta synodus 25. Sess. — Olim sacrum Con- stancience 3. Sess. — Placuit divine pietati 31. Sess, — Pridem hec sancta synodus 15. Sess, — Pridem in decreto 32.Sess. — Prospexit dominus 34. Sess. — Quicumque clerieus 20, Sess. — Quoniam frequeus 1l.Sess. — Quoniam salus populi 23. Sess. — Salvatoris nostri 19. Sess. — Sicut in construenda domo 12.S8ess. — Sicut pia mater 19. Sess. — Sicut una 33. Sess, — Sicut unica 8. Sess, — Tanto sumus 20. Sess. — Terminum sexaginta dierum 14. Sess, — Vox illa jocunditatis 24. Sess, — Avi- samentum super falsa plumbacione, Cedula concordie patrum pro bullandis decretis Avinioneneium, Cedula consensus patrum od, Cedula convencionalis, Cedula inassensus legatorum s. 25. Sess. — Conventio deputatorum sacri concilii eum ambasiatoribus Gre- eorum s&, 19. Sess, — Modus procedendi s. unter Geschüftsordnung. — Sessionen ; 1. Sess, 429, 27. 431, 22. 539, 13. Dekr, Ad omnipotentis, Erneuerung des Dekr. Frequens 424, 48b, 497, 12; 38. — 2, Sess.: Dekr. Ad landem dei üb. Rechtmäßigkeit u. Gewalt des Konzils 436, 4. 477, 7. 516, 37. 555, 31. 561, 40. 579, 22. — 3. Sess.: Dekr. Olim sacrum, Berufung des Papstes 540, 48b. — 8, Sess. 539, 20; 231f. 540, 1; 13. Dekr.Sicut unica iib. Ungültigkeit eines konkurrieren- den Konzils 435, 16, 451, 36ff. 476, 10; 12. 482, 26. 532, 25. — 11. Sess. 539, 20; 23. 540. 542, 21ff. Dekr. Quoniam frequens, Verpflichtung des Papstes zur Teilnahme an Konzilien 417, 34. 420, 301f.; 44. 435, 16. 437, 30. 438, 9. 443, 1. 446, 89. 451, 21f.; 26. 453, 19. 416, 10. 485, 32. 496, 28ff. 487, 8b. 490, 17. 530, 31. 531, 26; 28; 30f. 582, Aff. — 12. Sess. 540, 28. Dekr. Sieut in con- struenda üb. freie Wahl von Bischófen u. Ábten 278, 50». 279, 425; 41^; 445, 520,34. — 14. Sess. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 421, 1. Dekr. Terminum sexaginta, Forderungen an den Papst 418, 4. 420, 35ff. 540, 17. — 15. Sess. 540, 14. Dekr. Pridem hec üb. Provinzial- u. Synodal- konzilien 526, 30. — 16. Seas.: Dekr. Litteris sanctissimi, Nachgiebigkeit des Papstes 539, 31. 540, 23. — 17. Sess. 540, 38^. — 18. Sess.: Dekr. Ad magnam (b. Konzilssuperioritát 477, 7f. — 19. Sess. 410, 43. 419,22. 541, 17. Dekr. Sicut pia mater (decretum convencionale), Abmachungen mit den Griechen (vgl. anch Griechenland) 410, 51^. 412, 9, 417, 12; 36. 418, 9; 26. 419, 15. 427, 20. 431, 10. 441, 22. 442, 4ff. 444, 14; 19. 450, 10. 452, 8. 487, 38. 490, 518. 491, 19; 28; 29; 37. 582, 11. 541, 10; 33. 598, 4f. Darin enthalten die Convencio deputatorum 490, 52», 491,35. Dekr. Salvatoris nostri üb. die Juden 526, 31. — 20. Seas.: Dekr. Quicumque clericus üb. Konkubinarier 526, 91. Dekr. Tanto sumus üb. Appellationen 282, 40», — 21. Sess.: Dekr. In nomine spiritus üb. Annaten 525, 41. Desgl. üb. ungestürten Besitz kirchl. Pfründen 282, 46». 526, 32, — 23, Sess.: Dekr. Quoniam salus üb. Papstwahl u. Kardinüle 526, 32. Dekr. Licet dudum üb, Wahlen allgemein 279, 48^». — 24. Seas. 57, 49*. Dekr. Vox illa, Griechenablafi 418, 9. 443, 12(f. 598, 4 f. — 20. Sess. 447, 35. Vorausgehend Cedula consensus patrum od. Ced. convencionalis v. 28. Febr. 1437: 410, 35. 416, 21; 34; 44. 444, 911. Cedula inassensus le- gatorum v. 28. Fehr. 1437 : 445, 5. Majoritätsdekret Nuper hec v. 7. Mai 1437 üb. Ortewahl zum Unions- konzil 246, 28. 247, 9. 297, 19. 436, 23 ff. 431, 2f. 445, 26. 447, 21; 28. 448, 2; 24; 36; 40. 449, 8; 93. 456, 12. 411, 80. 418, 36. 479 - 481. 483, 241.; 35. Dekr Cum uuper (decretum. Avi- nionense) v. 7. Mai 1437 üb. Anleihe bei Avignon 448, 449, 8; 32. 541, 26; 29ff. Minoritütsdekret (decretum parvum, pravum) Hec sacrosancta v. 7. Mai 1437 desgl. 247, 61f. 296, 88^. 297, 17W.; 27. 412. 410. 417. 436. 437, 17. 447. 448, 4; 80. 449, 450, 3. 451, 12; 14. 454, 22; 26; 81. 450, 11. 461, 21. 414, 29 (, 418, 14. 479-481. 489, 16. 492, 22. 493, 20. 495, 14. 541. 542, b. 572, 24. 598, 14. Nach- folgend Cedula concordie v. 14. Mai 1437: 430, 34. Avisamentum super falsa plumbacione v. 17. Mai 1437: 449, 18. — 26. Sess.: Dekr. Cum: Christi, Zitation des Papstes 295, 13. 413,8. 416, 28. 450, 32. 475, 11. 484, 28. 489, 21. 528, 18. 581, 7, — 27. Sess.: Dekr. Cum dudum üb. Ungültigkeit v. Kardinalsernennungen 296, 22. — 29. Sess.: Dekr. Compaciens, Anklagen gegen den Papst 437, 16. 451, 18. 494, 2. 530, 30f. — 31. Sess.:° Dekr. Ecclesiastico, Zuständigkeit von Papst u. Bischöfen bei kirchlichen Streitigkeiten 282, 43^; 483. 452 23 f. 526, 27. Dekr. Placuit divine üb. Verleihung v. Pfründen 280, 20; 44^; 45^; 48h. 281, 44^; 491. 452, 23 f. 526, 11. Dekr. Audivit omnis, Suspension des Papstes 413, 28. 481, 13. 437, 24. 452, 21. 482, 34; 38. 581, 2. 542, 27. — 32. Sess.: Dekr. Pridem in decreto, Erneuernng der Suspension des Papstes 556, 15. — 33. Sess.: Dekr. Sieut una üb.
Strana 711
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 711 die Veritates fidei 430, 19. 601, 11. — 34. Sess.: Dekr. Prospexit dominus, Absetzung des Papstes 296, 10. 414, 9. 432, 25. 437, 23f. 438, 4. 453, 31. 531, 13. 580, 19. — 87. Sess.: Dekr. Con- solabitur üb. Wahl des Papstes u. dessen Wähler 570, 7. — Bullen 57, 14. 126, 17, 542, 17. — Cogitanti 1432 Sept. 3: 418, 3. 426, 22. 540, 21; 97. — Quia auctore domino 1436 Apr. 14: 488, 45». Basel, Generalkongregationen 49, 491; 34b. 52, 31. 68, 91. 194, 35. 350, 35. 411. 414, 6. 436, 16. 442-449. 479, 6. 481, 9; 11. 540, 50a. 558, 25. 570, 36. 604, 49%, — Deputationen, Ausschüsse 216, 8f. 292, 36. 293, 1; 18. 350, 51; 34. 411, 4. 412, 1; 3f. 416, 31. 417, 3. 430, 36. 438, 22. 442, 31f. 445-449. 458, 28; 31. 479, 6. 481, 7; 11. 490, 59», 491, 35. 541, 14; 21. 543, 22. — Deputatio pro cammunibus 52, 31. 446, 36; 38. 447, 4. 449, 17. Vgl. Valle. — Deputationes de pace, fide et reformacione 433, 32. 4406, 30ff. 447, 4. 449, 17. Vgl. Balduini, Rüdesheim. — Zwülferausschuf (do- mini de duodecim) 411, 36. 446, 29. — Nationen 448, 1. 458, 271f.; 31. 543, 23. — Deutsche Nation (natio Germanica) 268, 26. 412, 5. 414, 32. 599, 46. 602, 32; 35 ff. 622, 48a; 39b; 45b. 668, 29; 49s, — Franzosische Nation (natio Gallicana) 543, 22. — Englische Nation (natio Anglicana) 458, 5; 19; 22; 33. 543, 21. — Italienische Nation (natio Italica) 458, 5; 19; 92; 38. 543, 32. — Protek- toren 68, 40. 69, 9; 15. 70, 32. Vgl. Baiern (Hzg. Wilhelm), Weinsberg. — Präsidenten (püpstliche Legaten) 409-413. 416. 417. 419, 3; 11f. 420, 10. 498, 29. 431, 21. 433, 24. 435, 16; 27. 487, 801. 438, 25. 444, 5. 445, 40», 440, 26; 28; 31f. 441. 449, 32; 34. 451, 5; 11. 452, 9; 81. 458, 4; 8; 10. 475, 16. 484, 12. 492, 14. 529, 25. 539, 14. 540, 13ff.; 20; 37^. 541, 91. 542, 4. 543, 20; 24. 580, 30. Vgl. Aleman, Cesarini, Palermo, Tarent. — Kardinàle 216, 7. 226, 241. 292, 35f. 293, 12f.; 17. 837, 20. 350, 31; 34. 351, 16. 354, 26. 413, 29. 414, 7. 419, 4. 433, 16. 450, 37. 451, 5. 622, 43b, — Promotoren 445, 4. — Prokurator s. Men- tone. — Auditor camere 8, Rüdesheim. — Beamto (officiales) s. Bovis, Champion, Gemmingen, Helpsem, Hemon, Leonis, Reymbout, Serra, — Notare 430, 36. Vgl. Galteri, Hüglin, Rocapetri. — Skriptoren 123, 6. Vgl. Helpsem. — Bulle, Siegel (capsa) 447, 37. 448, 23. 449, 7; 12. 419, 25. — Kursor s. Vi- eto. — Gesandte 148, 11f. 215, 33 ff. 216, 1ff. 999, 41b. 995, 4. 998, 21. 525, 10; 33f. 542, 462. 601, 16. Vgl. Corneto, Diest, Huyn, Rüdesheim. — Desgl. nach Avignon 410, 18; 36. 411. 413, 8. 442-448. 461, 24f. 469, 23; 25. 473, 11. 474, 1. 479, 11 ff. 525, 18. Vgl. Bonneval, Diest, Huyn, Lausanne, Lübeck, Parma, Phelipton, Rüdesheim, Taloni, Viseu. — Desgl. nach Griechenland 412, 23; 43». 441, 19ff.; 31. 442, 12; 18; 44*. 445, 10. 450, 5; 18; 21. 461, 6. 467, 11. Vgl. Ardjiech, Freron, Wenger. — Desgl an P. Eugen 528, 5. Vgl. Digne, Diest, Oporto, Phelipton, Sabrevoys. — Desgl. z. Mainzer Kongre& 1441: 223, 34. 251, 34; Deutsche Reichstaga-Akten XVI. 48*, — Desgl. an K. Friedrich 20, 10; 21b. 21. 23, 21. 26, 15. 34, 10. 68, 26. 70, 4. 117, 10. 120, 17. 210, 21. 216. 223. 292, 21. 302, 10; 42. 303,1 354, 26f. 359, 13. Vgl. Balduini, Corneto, Keck, Lami, Rüdesheim. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 49, 18; 465 ff. 52, 27. 114, 43. 142, 3; 38. 143, 39. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 19, 49b. 154, 34 b, 157, 26. 216, 27. 223, 39. 225, 3. 231,7; 14ff. 235,16; 21. 244,31. 245,1; 8; 29 ff. 246,2. . 248, 16; 25; 48. 250, 22; 24; 32. 251, 16; 18. 253, 37. 254. 255. 261, 15; 17; 20. 332, 31. 337, 12. 338, 10; 46s. 350, 16. 353, 21. 354, 8. 359, 13; 22. 971, 5. 376, 49^ f. 316, 3. 434, 36. 539, 1. 511, 49b. 588, 35. 594, 11. 605, 49*. 609, 14; 42». 611, 24. 614, 10. 619, 25, 622, 43. Vgl. Aleman, Bosco, Canale, Corneto, Courcelles, Dunkeld, Fuce, Huyn, Lami, Palermo, Rüdesheim, Segovia, Utrecht, Wiler. — Prozesse 378, 36% — Proze& (citatio) geg. P. Eugen 409, 32. 415, 15. 420, 26. 421, 6. 426, 17. 430, 18; 24f.; 41. 453, 91; 31. 454, 25. 475, 15. 484, 11; 37. 485, 1; 21; 23. 487, 31. 489-494. 495, 19. 496, 24. 524, 36; 38. 525, 1. 531, 21; 30. 532, 9. 533, 8. 534. 538, 25. 539, 9; 22. 540, 8; 32. 041, 2; 4f. 543, 11; 26; 36f. 560, 15. 562, 8. 512, 311. 580, 29. 599, 27. — GriechenablaB s. Griechenland, Liv- land, PreuBen. — Konzilsbanner 442, 24. — Kon- zilsflotte, Galeeren 489, 98. 492, 10. 494, 11. 525, 23. — Deren Kapitán 443-448 passim. 461, 24. 469, 99. Vgl. Mentone. Basel, Auflösung, Verlegung des Konzils s. Griechen- land, Ferrara : — Konzilspapst s. Rom (P. Felix V). Basilius der Grofle, Kirchenvater 330-319: 134, 20. Bathor, Stephan von —, Hofrichter des Kônigs von Polen 150, 302; 42a. Battiferri (Batiferis), Bartholomäus de —, Sekretär des Kard. Cesarini 449, 10. Baunach (Bünach), r. Nebenfluß des Mains 642, 11. 644, 41b. Baysio, Guido de —, genannt Archidiaconus, Rechts- gelehrter, f 1313: 473, 25. 488, 9; 22. 497, 20; 25. 499, 16. 501, 27. 503, 40. 510, 10; 35. 515, 2f. 519, 36. Bebemburg (Pebenburg) b. Gerabronu i. Württbg., Konrad (Kunz) von —, Sehwüb. Ritter 44, 17. 155, 41», 206, 2. 224, 35. 238, 8; 14. 239, 9; 11. 915, 10. 308, 14; 21. 341, 14; 38*ff. 342, 405. 354, 49^. 613, 26. 620, 25. 648, 1. 660, 448, — Sein Fürsprech 341, 175. Bechtenhenne, Johannes, Frankf. Stadtschreiber, Mit- glied d. kurfürstl. Gesandtechaft an K. Friedrich 1442: 18, 30. 19, 46b. 28. 53, 42a. 59, 8; 328. 60, 29; 35. 61, 25; 27. 206, 20. Becker, Hartmud, Frankf. Bürger, Wirt d. Züricher Gesandten beim RT. 1442: 330, 1. 373, 8. 629, 36f. 634, 1. Beda, genannt venerabilis, Englischer Kirchenhisto- riker, | 735: 476, 23. 544, 21. 546, 81. Befort (Beffurt) in Luxemburg, Amtmann s. Lützeletein. 90
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 711 die Veritates fidei 430, 19. 601, 11. — 34. Sess.: Dekr. Prospexit dominus, Absetzung des Papstes 296, 10. 414, 9. 432, 25. 437, 23f. 438, 4. 453, 31. 531, 13. 580, 19. — 87. Sess.: Dekr. Con- solabitur üb. Wahl des Papstes u. dessen Wähler 570, 7. — Bullen 57, 14. 126, 17, 542, 17. — Cogitanti 1432 Sept. 3: 418, 3. 426, 22. 540, 21; 97. — Quia auctore domino 1436 Apr. 14: 488, 45». Basel, Generalkongregationen 49, 491; 34b. 52, 31. 68, 91. 194, 35. 350, 35. 411. 414, 6. 436, 16. 442-449. 479, 6. 481, 9; 11. 540, 50a. 558, 25. 570, 36. 604, 49%, — Deputationen, Ausschüsse 216, 8f. 292, 36. 293, 1; 18. 350, 51; 34. 411, 4. 412, 1; 3f. 416, 31. 417, 3. 430, 36. 438, 22. 442, 31f. 445-449. 458, 28; 31. 479, 6. 481, 7; 11. 490, 59», 491, 35. 541, 14; 21. 543, 22. — Deputatio pro cammunibus 52, 31. 446, 36; 38. 447, 4. 449, 17. Vgl. Valle. — Deputationes de pace, fide et reformacione 433, 32. 4406, 30ff. 447, 4. 449, 17. Vgl. Balduini, Rüdesheim. — Zwülferausschuf (do- mini de duodecim) 411, 36. 446, 29. — Nationen 448, 1. 458, 271f.; 31. 543, 23. — Deutsche Nation (natio Germanica) 268, 26. 412, 5. 414, 32. 599, 46. 602, 32; 35 ff. 622, 48a; 39b; 45b. 668, 29; 49s, — Franzosische Nation (natio Gallicana) 543, 22. — Englische Nation (natio Anglicana) 458, 5; 19; 22; 33. 543, 21. — Italienische Nation (natio Italica) 458, 5; 19; 92; 38. 543, 32. — Protek- toren 68, 40. 69, 9; 15. 70, 32. Vgl. Baiern (Hzg. Wilhelm), Weinsberg. — Präsidenten (püpstliche Legaten) 409-413. 416. 417. 419, 3; 11f. 420, 10. 498, 29. 431, 21. 433, 24. 435, 16; 27. 487, 801. 438, 25. 444, 5. 445, 40», 440, 26; 28; 31f. 441. 449, 32; 34. 451, 5; 11. 452, 9; 81. 458, 4; 8; 10. 475, 16. 484, 12. 492, 14. 529, 25. 539, 14. 540, 13ff.; 20; 37^. 541, 91. 542, 4. 543, 20; 24. 580, 30. Vgl. Aleman, Cesarini, Palermo, Tarent. — Kardinàle 216, 7. 226, 241. 292, 35f. 293, 12f.; 17. 837, 20. 350, 31; 34. 351, 16. 354, 26. 413, 29. 414, 7. 419, 4. 433, 16. 450, 37. 451, 5. 622, 43b, — Promotoren 445, 4. — Prokurator s. Men- tone. — Auditor camere 8, Rüdesheim. — Beamto (officiales) s. Bovis, Champion, Gemmingen, Helpsem, Hemon, Leonis, Reymbout, Serra, — Notare 430, 36. Vgl. Galteri, Hüglin, Rocapetri. — Skriptoren 123, 6. Vgl. Helpsem. — Bulle, Siegel (capsa) 447, 37. 448, 23. 449, 7; 12. 419, 25. — Kursor s. Vi- eto. — Gesandte 148, 11f. 215, 33 ff. 216, 1ff. 999, 41b. 995, 4. 998, 21. 525, 10; 33f. 542, 462. 601, 16. Vgl. Corneto, Diest, Huyn, Rüdesheim. — Desgl. nach Avignon 410, 18; 36. 411. 413, 8. 442-448. 461, 24f. 469, 23; 25. 473, 11. 474, 1. 479, 11 ff. 525, 18. Vgl. Bonneval, Diest, Huyn, Lausanne, Lübeck, Parma, Phelipton, Rüdesheim, Taloni, Viseu. — Desgl. nach Griechenland 412, 23; 43». 441, 19ff.; 31. 442, 12; 18; 44*. 445, 10. 450, 5; 18; 21. 461, 6. 467, 11. Vgl. Ardjiech, Freron, Wenger. — Desgl an P. Eugen 528, 5. Vgl. Digne, Diest, Oporto, Phelipton, Sabrevoys. — Desgl. z. Mainzer Kongre& 1441: 223, 34. 251, 34; Deutsche Reichstaga-Akten XVI. 48*, — Desgl. an K. Friedrich 20, 10; 21b. 21. 23, 21. 26, 15. 34, 10. 68, 26. 70, 4. 117, 10. 120, 17. 210, 21. 216. 223. 292, 21. 302, 10; 42. 303,1 354, 26f. 359, 13. Vgl. Balduini, Corneto, Keck, Lami, Rüdesheim. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 49, 18; 465 ff. 52, 27. 114, 43. 142, 3; 38. 143, 39. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 19, 49b. 154, 34 b, 157, 26. 216, 27. 223, 39. 225, 3. 231,7; 14ff. 235,16; 21. 244,31. 245,1; 8; 29 ff. 246,2. . 248, 16; 25; 48. 250, 22; 24; 32. 251, 16; 18. 253, 37. 254. 255. 261, 15; 17; 20. 332, 31. 337, 12. 338, 10; 46s. 350, 16. 353, 21. 354, 8. 359, 13; 22. 971, 5. 376, 49^ f. 316, 3. 434, 36. 539, 1. 511, 49b. 588, 35. 594, 11. 605, 49*. 609, 14; 42». 611, 24. 614, 10. 619, 25, 622, 43. Vgl. Aleman, Bosco, Canale, Corneto, Courcelles, Dunkeld, Fuce, Huyn, Lami, Palermo, Rüdesheim, Segovia, Utrecht, Wiler. — Prozesse 378, 36% — Proze& (citatio) geg. P. Eugen 409, 32. 415, 15. 420, 26. 421, 6. 426, 17. 430, 18; 24f.; 41. 453, 91; 31. 454, 25. 475, 15. 484, 11; 37. 485, 1; 21; 23. 487, 31. 489-494. 495, 19. 496, 24. 524, 36; 38. 525, 1. 531, 21; 30. 532, 9. 533, 8. 534. 538, 25. 539, 9; 22. 540, 8; 32. 041, 2; 4f. 543, 11; 26; 36f. 560, 15. 562, 8. 512, 311. 580, 29. 599, 27. — GriechenablaB s. Griechenland, Liv- land, PreuBen. — Konzilsbanner 442, 24. — Kon- zilsflotte, Galeeren 489, 98. 492, 10. 494, 11. 525, 23. — Deren Kapitán 443-448 passim. 461, 24. 469, 99. Vgl. Mentone. Basel, Auflösung, Verlegung des Konzils s. Griechen- land, Ferrara : — Konzilspapst s. Rom (P. Felix V). Basilius der Grofle, Kirchenvater 330-319: 134, 20. Bathor, Stephan von —, Hofrichter des Kônigs von Polen 150, 302; 42a. Battiferri (Batiferis), Bartholomäus de —, Sekretär des Kard. Cesarini 449, 10. Baunach (Bünach), r. Nebenfluß des Mains 642, 11. 644, 41b. Baysio, Guido de —, genannt Archidiaconus, Rechts- gelehrter, f 1313: 473, 25. 488, 9; 22. 497, 20; 25. 499, 16. 501, 27. 503, 40. 510, 10; 35. 515, 2f. 519, 36. Bebemburg (Pebenburg) b. Gerabronu i. Württbg., Konrad (Kunz) von —, Sehwüb. Ritter 44, 17. 155, 41», 206, 2. 224, 35. 238, 8; 14. 239, 9; 11. 915, 10. 308, 14; 21. 341, 14; 38*ff. 342, 405. 354, 49^. 613, 26. 620, 25. 648, 1. 660, 448, — Sein Fürsprech 341, 175. Bechtenhenne, Johannes, Frankf. Stadtschreiber, Mit- glied d. kurfürstl. Gesandtechaft an K. Friedrich 1442: 18, 30. 19, 46b. 28. 53, 42a. 59, 8; 328. 60, 29; 35. 61, 25; 27. 206, 20. Becker, Hartmud, Frankf. Bürger, Wirt d. Züricher Gesandten beim RT. 1442: 330, 1. 373, 8. 629, 36f. 634, 1. Beda, genannt venerabilis, Englischer Kirchenhisto- riker, | 735: 476, 23. 544, 21. 546, 81. Befort (Beffurt) in Luxemburg, Amtmann s. Lützeletein. 90
Strana 712
712 Beheim (Beheym), Dietrich, Nürnberger Bürger 342, 36%, — Sein Sohn 342, 36b. Beheimer, Ulrich, Frankf. Schuhmacher 330, 12. Beichlingen (Bechelingen, Bichingen), Prov. Sachsen 8. v. Sangershausen, Juden der Grafen von —, 672, 1. — Graf Hans 372, 13; 37. 378, 27. Beilstein a. d. Mosel, Herr zu —, s. Winneburg. Beke, Johannes, Ritter, Englischer Gesandter 1441: 18, 4; 8. 20, 1; 34a, 34-35. 71, 19; 21. 72, 23. 18, 3. 225, 13. — Familiaris K. Friedrichs 35, 8. 72, 12. Benker, Johannes, Frankf. Bürger 312, 2. Benediktinerorden s. Flchingen, Ettal, Fulda, Lüttich, Ochsenhausen, Prüm, Seligenstadt, Stablo, Strabo, Tegernsee, St. Trond, Waiblingen, Weifenburg i. E. Berg (Berck, Mons), Herzogtum 318, 38*. — Hzy. Adolf, Gerhard u. Joham III. a. Jülich. — Johannes zu —, 309, 35; 48». Bergheim w. Köln 160, 43%, Berlin 669, 28; 45. 670, 2. Bern im Úchtland 36,40; 41b. 75, 31. 87, 5. — Schultheiß u. Rat 620, 10. — Säckelmeister 8. Wabren. — Gesandte 654, 4. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 374, 4. 375, 14. 382, 19; 49b. Vgl. Buben- berg, Wabren. — Archiv 208, 33. — Freiheiten 620, 12; 46a. — Mitglied d. Schweizer. Stadte- kreises 386, 31. Berneck, Georg von —, 331, 5. Bernhard, d. heilige, Abt v. Clairvaux, 1091-1153: 461, 38. 547, 6; 45a. 555, 23f. Berwing, die, arme Frau zu Nórdlingen 616, 18. Bothlehem in Palistina 182, 13. Bettelorden, Bettelmónche, Mendikanten 176, 28. 196, 22ff. 597, 33. Vgl. Dominikaner, Karmeliter, Mi- noriten. Beveltin, Ebeling, Magdeburger Schöffe 398, 44. Beyr, Fritz, Nürnberger Bote 356, 442, Beyssel, Colyn, Sohn des + Johann — aus Aachen 173, 45». Biberach (Bybrach) ssw. Ulm, Reichsstadt 36, 34. 74, 23. 15, 27; 39. 79, 8; 28. 80, 7; 13. 83, 44a, 86, 25. — Bürgermeister u. Rat 399, 15. — Ge- sandte z. Konstanzer Stidtetag 86, 35. Desgl. z. Franki. RT. 1442: 155, 22. 307, 21; 40b. 308, 7; 11; 34. — Stüdtebündnis 39, 12. 43, 22. 45, 26. 218, 7; 15. 263, 40; 47. 306, 9; 498. 645, 463, — Stiidtetag v. 2. Dez. 1441: 45, 37; 42 ff. 139, 45a. 144, 36b, Bickenbach bei Darmstadt, Herren von —, 586, 34. 608, 9. — Konrad von —, 372, 19. 379, 12. Biesen (Byssen) s. Alten-Biesen. Bijese, Conezchin, Frankf. Bote 145, 37. Bilde, Peter vor dem —, in Frankfurt 331, 20. Bilring, Hans, Magdeburger Schôffe 398, 45. Bingen am Rhein 207, 6. Binsdorf (VinBdorf) sů. Sulz i. Württemberg 80, 10. Bischofsheim s. Tanberbischofsheim Bitsch (Pisch) in Lothringen, Herr zu —, s. Zwei- brücken. Bladelin, Pierre, Burgund. Rechnungsbeamter 634, 7. 'Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Blankenheim (Blanckenheym) i. d. Eifel, Sohn des Grafen (domicellus) von —, 339, 3; 13. Blaweter, Ulrich, Konstanzer Gesandter z. Frankf, RT. 1442: 382, 31%. 388, 15. Blondus, Flavius, püpstl. Kanzleibeamter 116, 6 529, 42*. Blüme, Jungel, Frankf, Rottenmeister 317, 3. Blümelin, Peter (Bürger zu Colmar?) 653, 36^. Bock d. À., Ulrich, Stadtmeister in Straßburg 648, 41. — Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 235, 84; 41; 48*. 261, 34ff. 381, 32^. 388, 11. 605, 21. 607, 13; 37. 612, 31. 614, 13; 16. 616, 19. 619, 22. Bodensee (der See) 646, 46. — Reichsstädte am —, Seestädte 40, 42. 83, 892; 42b, 89, 28. 90, 22. 92, 5. 126, 30. 127, 34. 140, 25. 209, 27. 218, 7. 275, 52%ff. 306. 307, 518. 351, 88b. 394, 33. 647, 21; 25. 650, 12. 664, 45. Vgl. Biberacher Bund, Ravensburger Einung. — Stüdtekreis am —, 234, 17. 263, 14. 264, 4; 19. 265, 8; 23. 386, 32. 654, 3; b. Vorort s. Kon- stanz. — Ihre Gesandten 218, 13. 275, 468. 307, 21; 40%, 308, 7; 11; 34. 651, 3; 24. 652, 13. — Desgl. z. Konstanzer Stiidtetag 1441: 85, 11. -- Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 126, 41. 127, b. 351, 39%, — Desgl. z. Konstanzer Städtetag 1442: 264, 20. 654, 37. — Desgl. z. Speierer Städtetag 234, 29. — Ihre Hauptleute 394, 39. 651, 25. Bôcklin (Boklin), Bernhard, Schwäb. Ritter 44, 18. 275, 12. 394. 29, 660, 285, Bóhmen (Beheim, Bohemie regnum), Kónigreich, Krone, Land, Volk 27, 28; 40». 110, 13. 149, 5. 151, 22a; 382; 46b. 298, 11. 342, 35». 381,385, 525, 8; 12f. 535, 10. 601, 17. 627, 5; 10. — Konig 161, 11; 49a. 179, 32. 608, 35. — Adel 20, 6. Vgl. Sternberg. — Stände 23, 5. — Gesandte 451, 7. — Hussiten 54, 4. 579, 28. Bologna (Bononia), Stadt 99, 7. 100, 31. 101, 39; 41. 443, 38b. 449, 30. 539, 34. — Ort f. d. Unione- konzil 410, 16. 441, 25. 450, 2. 539,25; 28; 49». — Generalkonsistorium P. Eugens zu —, 450, 1. Bonn am Rhein 146, 5. 158, 12. 207, 5. 636, 41. Bonneval (Bonevallis, Bonifallis), Zisterzienserkloster im Dép. Aveyron, Abt Johannes, Konzilsgesandter nach Avignon 443, 20. 445, 25. Bopfingen w. Nórdlingen, Reichastadt 83, 46a. 105, 43a. 663, 18; 43». — Jeronimus von —, Bürgermeister zu Nórdlingen 882, 262. — Sigmund von —, 616, 40». Boppard am Rhein 158, 38a. 207, 5. 637, 4. 640, 2; 28. — Zöllner zu —, 640, 28. — Helwig von —, Dechant v. St. Marien in Wesel, Kanzler des Erzbischofs v. Mainz 152, 5. 243, 28. 595, 12. Boraciis, Autonius de —, päpstl. Kubikular 529, 542, Bornberg s. Bubenberg. Bornheim pnó. Frankfurt, Dorfer in den — Bergen 318, 24. Borsselen (Borsel) i. Zeeland sw. Goes, Franck von —, Burgund. Ritter + 1470: 33, 498.
712 Beheim (Beheym), Dietrich, Nürnberger Bürger 342, 36%, — Sein Sohn 342, 36b. Beheimer, Ulrich, Frankf. Schuhmacher 330, 12. Beichlingen (Bechelingen, Bichingen), Prov. Sachsen 8. v. Sangershausen, Juden der Grafen von —, 672, 1. — Graf Hans 372, 13; 37. 378, 27. Beilstein a. d. Mosel, Herr zu —, s. Winneburg. Beke, Johannes, Ritter, Englischer Gesandter 1441: 18, 4; 8. 20, 1; 34a, 34-35. 71, 19; 21. 72, 23. 18, 3. 225, 13. — Familiaris K. Friedrichs 35, 8. 72, 12. Benker, Johannes, Frankf. Bürger 312, 2. Benediktinerorden s. Flchingen, Ettal, Fulda, Lüttich, Ochsenhausen, Prüm, Seligenstadt, Stablo, Strabo, Tegernsee, St. Trond, Waiblingen, Weifenburg i. E. Berg (Berck, Mons), Herzogtum 318, 38*. — Hzy. Adolf, Gerhard u. Joham III. a. Jülich. — Johannes zu —, 309, 35; 48». Bergheim w. Köln 160, 43%, Berlin 669, 28; 45. 670, 2. Bern im Úchtland 36,40; 41b. 75, 31. 87, 5. — Schultheiß u. Rat 620, 10. — Säckelmeister 8. Wabren. — Gesandte 654, 4. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 374, 4. 375, 14. 382, 19; 49b. Vgl. Buben- berg, Wabren. — Archiv 208, 33. — Freiheiten 620, 12; 46a. — Mitglied d. Schweizer. Stadte- kreises 386, 31. Berneck, Georg von —, 331, 5. Bernhard, d. heilige, Abt v. Clairvaux, 1091-1153: 461, 38. 547, 6; 45a. 555, 23f. Berwing, die, arme Frau zu Nórdlingen 616, 18. Bothlehem in Palistina 182, 13. Bettelorden, Bettelmónche, Mendikanten 176, 28. 196, 22ff. 597, 33. Vgl. Dominikaner, Karmeliter, Mi- noriten. Beveltin, Ebeling, Magdeburger Schöffe 398, 44. Beyr, Fritz, Nürnberger Bote 356, 442, Beyssel, Colyn, Sohn des + Johann — aus Aachen 173, 45». Biberach (Bybrach) ssw. Ulm, Reichsstadt 36, 34. 74, 23. 15, 27; 39. 79, 8; 28. 80, 7; 13. 83, 44a, 86, 25. — Bürgermeister u. Rat 399, 15. — Ge- sandte z. Konstanzer Stidtetag 86, 35. Desgl. z. Franki. RT. 1442: 155, 22. 307, 21; 40b. 308, 7; 11; 34. — Stüdtebündnis 39, 12. 43, 22. 45, 26. 218, 7; 15. 263, 40; 47. 306, 9; 498. 645, 463, — Stiidtetag v. 2. Dez. 1441: 45, 37; 42 ff. 139, 45a. 144, 36b, Bickenbach bei Darmstadt, Herren von —, 586, 34. 608, 9. — Konrad von —, 372, 19. 379, 12. Biesen (Byssen) s. Alten-Biesen. Bijese, Conezchin, Frankf. Bote 145, 37. Bilde, Peter vor dem —, in Frankfurt 331, 20. Bilring, Hans, Magdeburger Schôffe 398, 45. Bingen am Rhein 207, 6. Binsdorf (VinBdorf) sů. Sulz i. Württemberg 80, 10. Bischofsheim s. Tanberbischofsheim Bitsch (Pisch) in Lothringen, Herr zu —, s. Zwei- brücken. Bladelin, Pierre, Burgund. Rechnungsbeamter 634, 7. 'Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Blankenheim (Blanckenheym) i. d. Eifel, Sohn des Grafen (domicellus) von —, 339, 3; 13. Blaweter, Ulrich, Konstanzer Gesandter z. Frankf, RT. 1442: 382, 31%. 388, 15. Blondus, Flavius, püpstl. Kanzleibeamter 116, 6 529, 42*. Blüme, Jungel, Frankf, Rottenmeister 317, 3. Blümelin, Peter (Bürger zu Colmar?) 653, 36^. Bock d. À., Ulrich, Stadtmeister in Straßburg 648, 41. — Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 235, 84; 41; 48*. 261, 34ff. 381, 32^. 388, 11. 605, 21. 607, 13; 37. 612, 31. 614, 13; 16. 616, 19. 619, 22. Bodensee (der See) 646, 46. — Reichsstädte am —, Seestädte 40, 42. 83, 892; 42b, 89, 28. 90, 22. 92, 5. 126, 30. 127, 34. 140, 25. 209, 27. 218, 7. 275, 52%ff. 306. 307, 518. 351, 88b. 394, 33. 647, 21; 25. 650, 12. 664, 45. Vgl. Biberacher Bund, Ravensburger Einung. — Stüdtekreis am —, 234, 17. 263, 14. 264, 4; 19. 265, 8; 23. 386, 32. 654, 3; b. Vorort s. Kon- stanz. — Ihre Gesandten 218, 13. 275, 468. 307, 21; 40%, 308, 7; 11; 34. 651, 3; 24. 652, 13. — Desgl. z. Konstanzer Stiidtetag 1441: 85, 11. -- Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 126, 41. 127, b. 351, 39%, — Desgl. z. Konstanzer Städtetag 1442: 264, 20. 654, 37. — Desgl. z. Speierer Städtetag 234, 29. — Ihre Hauptleute 394, 39. 651, 25. Bôcklin (Boklin), Bernhard, Schwäb. Ritter 44, 18. 275, 12. 394. 29, 660, 285, Bóhmen (Beheim, Bohemie regnum), Kónigreich, Krone, Land, Volk 27, 28; 40». 110, 13. 149, 5. 151, 22a; 382; 46b. 298, 11. 342, 35». 381,385, 525, 8; 12f. 535, 10. 601, 17. 627, 5; 10. — Konig 161, 11; 49a. 179, 32. 608, 35. — Adel 20, 6. Vgl. Sternberg. — Stände 23, 5. — Gesandte 451, 7. — Hussiten 54, 4. 579, 28. Bologna (Bononia), Stadt 99, 7. 100, 31. 101, 39; 41. 443, 38b. 449, 30. 539, 34. — Ort f. d. Unione- konzil 410, 16. 441, 25. 450, 2. 539,25; 28; 49». — Generalkonsistorium P. Eugens zu —, 450, 1. Bonn am Rhein 146, 5. 158, 12. 207, 5. 636, 41. Bonneval (Bonevallis, Bonifallis), Zisterzienserkloster im Dép. Aveyron, Abt Johannes, Konzilsgesandter nach Avignon 443, 20. 445, 25. Bopfingen w. Nórdlingen, Reichastadt 83, 46a. 105, 43a. 663, 18; 43». — Jeronimus von —, Bürgermeister zu Nórdlingen 882, 262. — Sigmund von —, 616, 40». Boppard am Rhein 158, 38a. 207, 5. 637, 4. 640, 2; 28. — Zöllner zu —, 640, 28. — Helwig von —, Dechant v. St. Marien in Wesel, Kanzler des Erzbischofs v. Mainz 152, 5. 243, 28. 595, 12. Boraciis, Autonius de —, päpstl. Kubikular 529, 542, Bornberg s. Bubenberg. Bornheim pnó. Frankfurt, Dorfer in den — Bergen 318, 24. Borsselen (Borsel) i. Zeeland sw. Goes, Franck von —, Burgund. Ritter + 1470: 33, 498.
Strana 713
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Bosche, Vastrat van den —, Dr. leg., Gesandter Bf. Johauns v. Lüttieh 337, 442. Bosco, Bernard de —, Konzilsgesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 32, 350, 41. Bosnang (Bussang) Hans von —, im kónigl. Gefolge 330, 21. Botyll, Robert, Prior des Engl. Johanniterhospitals, Engl. Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 225, 23 f.; 26f.; 30. 343, 23. 344, 4; 48a; 50%, 346, 2; 8. Bourges 252, 39. — Pragm. Sanktion s. Frankreich. Bovis, Nikolaus, Kanzleibeamter P. Felix' V. 124, 17. 360, 35. Brabant, Herzogtum 30, 20. 33, 1; 32%; 445, 157,3. 635, 25. — Hzg. Anton 1405-1415: 30, 7. 33, 309. 183, 39, — Seine Gemahlin Elisabeth v. Górlitz 8. Baiern. — Kanzler 634, 22; 25; 37; 42. — Seneschall s. Nassoo. Brakfogel, Johann, Gesandter Lübecks z. Frankf RT. -1442: 155, 19. 358, 27. 384, 52, Brandenburg (Brandeboirch, Prandenpirg, Prannden- wurg), Markgrafechaft, Land, Altmark 266, 28%, 267, 47b. 619, 8. 689, 27. — Kurfürsten, .Mark- grafen 171, 26f.; 42b. 175, 14. 200, 44^. 266, 42a; b1*ff. 363, 25. 608, 37. 641, 38. — Unter- tanen (ondersessen) 337, 89s. 689, 28. — Städte 689, 28. — Geleit 641, 39. — Freiheiten 363, 27. — Juden 671, 17. Ihre Freiheiten 672, 6. — Mgf. Friedrich I., Bgf. zu Nürnberg, Kurfirst 1417-1440: 44, 24. 108, 18; 22. 266, 442; 20% £.; 25%, 341, 95. 343, 12. — Söhne 266, 43%. — Mgf. Johann in Franken, 1. Sohn Friedrichs I., 1404-1464: 34, 2; ‘35%; 36b. 44, ‚29. 108, 18; 22. 154, 16. 201, 38^. 266, 20^ ; 24^. sdi, 22a, 312, 11. — Mgf. Friedrich IL, 2. Sohn Friedrichs I., Kurfirst 1440-1471: 50, 32. 159, 10. 185, 6. 188, 20. 189, 28; 87. 191, 10. 198, 11; 37. 194, 29. 197, 23. 200, 9f. 201, 29; 87b. 203, 15. 205, 34; 87. 211, 7. 266, 26b, 270, 7; 32b. 337, 388. 871, 11; 49a, 376, 21^, 911, 44*, 399, 45. 612, 7; 11; 14. 669, 44. 689, 4. — Gefolge (volk) 171, 24. — Kanzler 18, 32. 69, 305. — Gesandte 33, 24. 34, 355. 59, 10. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 231, 18. 253, 40. 204, 10. 256, 18. 376, 29^. 377, 17. Vgl. Heinrich u. Propst v. Brandenburg. — Seine Lohen 194, 23f. 612, 8. Vgl. Mecklenburg. — Mgf. Albrecht Achilles, 3. Sohn Friedrichs I., Bęf. zu Nürnberg u. Mgf. in Franken, Kurfürst 1471-1486: 34, 2; 35a; 36b, 44. 77, 12; 47af. 19, 26. 107, 12. 108, 1; 22f. 154, 16. 156, 48a, 157, 11; 37%. 201, 38b. 266, 21b; 24b. 341, 22a. 359, 10. 361, 20. 362, 25. 663, 19; 30b; 33b, — Mgf. Friedrich der Jüngere, der Fette, 4. Sohn Friedrichs I., * 1422 1 1463: 201, 395. — Stadt, der Propst von —, Gesandter Kf. Fried- richs II. zum Frankf. RT. 1442: 377, 30%. Brandenstein in Thůringen sw. Pößneck, Albrecht von —, 155, 12. — Heinrich von —, 155, 12. Brandis (Brandes) in Tirol, Wolfhard von —, 153, 21. 329, 18. 379, 26. 713 Brauneck (Prauneck) bei Ansbach, Herr von —, 343, 13. Braunschweig, Herzogtum 267, 47 b. 269, 43». 377, 40a, 689, 27f. — Stidte 689, 28. — Нар. ОНо Ш. der Lahme von — u. Lüneburg, 1434-1446: 336, 27. 377, 374. 689, 7. — Hzg. Friedrich IT. der Fromme von — u. Lüne- burg, Bruder des Vorigen, 1446-1457 u. 1471-1478: 311, 370. 689, 7. — Hzg. Wilhelm I. d. Á. von — u. Calenberg 1416-1482: 911, 31* ff. 689, 7. — Hzg. Heinrich der Friedfertige von — u. Wolfen- büttel, Bruder des Vorigen, 1432-1473 : 377, 384 ff. 689, 7. — Deren Lehen 377, 39*ff. — Gemeinsame Gesandt- schaft z. Frankf. RT. 1442: 977, 36». — Juden 671, 17. Deren Freiheiten 672, 6, — Stadt 689, 38. — Bürgermeister u, Rat 689, 41f. Breidenbach, Johann, in Frankfurt ; sein Haus 311, 23, Breisach (Brisach) i. Breisgau 258, 48. 259, 23. 373, 51s, 592, 14; 34. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 227, 10. 228, 24. 373, 13; 42. — Privilegien 373, 52 a ff.— Schiffsleute 373, 46 b. — Rheinzoll 373, 58 s. — Kreistag 1442 Okt. 1: 263, 14; 18. 264, 8; 11; 30. 649, 12. 652, 25. 653, 19. 655, 2. Breisacher, Marquard, kgl. Protonotar 154, 1. 330, 27. Breisgau (Brißgöwe) 626, 28. — Etliche im —, 607, 32. Bremen 268, 47s. Breslau (Wratislavia), Bf. Konrad v. Schlesien - Oels 1417-1447: 69, 33. 71, 6. — Sein Kanzler 59, 31%. Brettler, Hanns, StraBb. Bote 620, 6. Brixen, Birger 468, 8; 10. Brouxelles, Guillaume de —, Burgund. Ritter 635, 20. — Vgl. Brüssel. Bruck (Brugg) a. d. Mur nnw. Graz 148,15; 312; 25b. — Vgl. auch Innsbruck. Bruckberg a. d. Isar b. Moosburg, Thomas Jud von — 8. Jud. Bruckenmüller, Johannes, Kaplan u. Agent Konrads v. Weinsberg 195, 19. 126, 20; 44. 129, 25ff. 130, 2. 148, 312. 622, 46%. Brüssel (Brouxelles) 634, 36; 41. — Ritter Wilhelm von — s. Brouxelles. Brunacher, kónigl. Diener 328, 20. Vgl. Rauwnacher. Brünheineze, Frankf. Rottenmeister 316, 2. Bubenberg (Bornberg), Heinrich von —, Ritter, Rata- herr u. Gesandter Berns z. Frankf. RT. 1442: 382, 50b, 388, 16. 620, 10. Buchener, Heinrice, Frankf. Bürger, Wirt d. Nürnb. Gesandten 381, 50^. 632, 17. 633, 494; 48) £,; 47. Buchhorn am Bodensee, jetzt Friedrichshafen, Reichs- stadt, Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 374, 33. Buchissen, die, Frankf. Wirtin d. Nürnb. Gesandt- schaft 373, 3; 25. Buchseck, Gilbrecht von —, Gesandter Frankfurts z. Wormser Tag 1441: 12, 441. Buda s. Ofen. Biichen, in der, wohl Buch am Forst seo. Koburg 644, 41b. Bůdingen in Oberhessen, Herren von —, 586, 34. Vgl. Isenburg. 90*
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Bosche, Vastrat van den —, Dr. leg., Gesandter Bf. Johauns v. Lüttieh 337, 442. Bosco, Bernard de —, Konzilsgesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 32, 350, 41. Bosnang (Bussang) Hans von —, im kónigl. Gefolge 330, 21. Botyll, Robert, Prior des Engl. Johanniterhospitals, Engl. Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 225, 23 f.; 26f.; 30. 343, 23. 344, 4; 48a; 50%, 346, 2; 8. Bourges 252, 39. — Pragm. Sanktion s. Frankreich. Bovis, Nikolaus, Kanzleibeamter P. Felix' V. 124, 17. 360, 35. Brabant, Herzogtum 30, 20. 33, 1; 32%; 445, 157,3. 635, 25. — Hzg. Anton 1405-1415: 30, 7. 33, 309. 183, 39, — Seine Gemahlin Elisabeth v. Górlitz 8. Baiern. — Kanzler 634, 22; 25; 37; 42. — Seneschall s. Nassoo. Brakfogel, Johann, Gesandter Lübecks z. Frankf RT. -1442: 155, 19. 358, 27. 384, 52, Brandenburg (Brandeboirch, Prandenpirg, Prannden- wurg), Markgrafechaft, Land, Altmark 266, 28%, 267, 47b. 619, 8. 689, 27. — Kurfürsten, .Mark- grafen 171, 26f.; 42b. 175, 14. 200, 44^. 266, 42a; b1*ff. 363, 25. 608, 37. 641, 38. — Unter- tanen (ondersessen) 337, 89s. 689, 28. — Städte 689, 28. — Geleit 641, 39. — Freiheiten 363, 27. — Juden 671, 17. Ihre Freiheiten 672, 6. — Mgf. Friedrich I., Bgf. zu Nürnberg, Kurfirst 1417-1440: 44, 24. 108, 18; 22. 266, 442; 20% £.; 25%, 341, 95. 343, 12. — Söhne 266, 43%. — Mgf. Johann in Franken, 1. Sohn Friedrichs I., 1404-1464: 34, 2; ‘35%; 36b. 44, ‚29. 108, 18; 22. 154, 16. 201, 38^. 266, 20^ ; 24^. sdi, 22a, 312, 11. — Mgf. Friedrich IL, 2. Sohn Friedrichs I., Kurfirst 1440-1471: 50, 32. 159, 10. 185, 6. 188, 20. 189, 28; 87. 191, 10. 198, 11; 37. 194, 29. 197, 23. 200, 9f. 201, 29; 87b. 203, 15. 205, 34; 87. 211, 7. 266, 26b, 270, 7; 32b. 337, 388. 871, 11; 49a, 376, 21^, 911, 44*, 399, 45. 612, 7; 11; 14. 669, 44. 689, 4. — Gefolge (volk) 171, 24. — Kanzler 18, 32. 69, 305. — Gesandte 33, 24. 34, 355. 59, 10. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 231, 18. 253, 40. 204, 10. 256, 18. 376, 29^. 377, 17. Vgl. Heinrich u. Propst v. Brandenburg. — Seine Lohen 194, 23f. 612, 8. Vgl. Mecklenburg. — Mgf. Albrecht Achilles, 3. Sohn Friedrichs I., Bęf. zu Nürnberg u. Mgf. in Franken, Kurfürst 1471-1486: 34, 2; 35a; 36b, 44. 77, 12; 47af. 19, 26. 107, 12. 108, 1; 22f. 154, 16. 156, 48a, 157, 11; 37%. 201, 38b. 266, 21b; 24b. 341, 22a. 359, 10. 361, 20. 362, 25. 663, 19; 30b; 33b, — Mgf. Friedrich der Jüngere, der Fette, 4. Sohn Friedrichs I., * 1422 1 1463: 201, 395. — Stadt, der Propst von —, Gesandter Kf. Fried- richs II. zum Frankf. RT. 1442: 377, 30%. Brandenstein in Thůringen sw. Pößneck, Albrecht von —, 155, 12. — Heinrich von —, 155, 12. Brandis (Brandes) in Tirol, Wolfhard von —, 153, 21. 329, 18. 379, 26. 713 Brauneck (Prauneck) bei Ansbach, Herr von —, 343, 13. Braunschweig, Herzogtum 267, 47 b. 269, 43». 377, 40a, 689, 27f. — Stidte 689, 28. — Нар. ОНо Ш. der Lahme von — u. Lüneburg, 1434-1446: 336, 27. 377, 374. 689, 7. — Hzg. Friedrich IT. der Fromme von — u. Lüne- burg, Bruder des Vorigen, 1446-1457 u. 1471-1478: 311, 370. 689, 7. — Hzg. Wilhelm I. d. Á. von — u. Calenberg 1416-1482: 911, 31* ff. 689, 7. — Hzg. Heinrich der Friedfertige von — u. Wolfen- büttel, Bruder des Vorigen, 1432-1473 : 377, 384 ff. 689, 7. — Deren Lehen 377, 39*ff. — Gemeinsame Gesandt- schaft z. Frankf. RT. 1442: 977, 36». — Juden 671, 17. Deren Freiheiten 672, 6, — Stadt 689, 38. — Bürgermeister u, Rat 689, 41f. Breidenbach, Johann, in Frankfurt ; sein Haus 311, 23, Breisach (Brisach) i. Breisgau 258, 48. 259, 23. 373, 51s, 592, 14; 34. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 227, 10. 228, 24. 373, 13; 42. — Privilegien 373, 52 a ff.— Schiffsleute 373, 46 b. — Rheinzoll 373, 58 s. — Kreistag 1442 Okt. 1: 263, 14; 18. 264, 8; 11; 30. 649, 12. 652, 25. 653, 19. 655, 2. Breisacher, Marquard, kgl. Protonotar 154, 1. 330, 27. Breisgau (Brißgöwe) 626, 28. — Etliche im —, 607, 32. Bremen 268, 47s. Breslau (Wratislavia), Bf. Konrad v. Schlesien - Oels 1417-1447: 69, 33. 71, 6. — Sein Kanzler 59, 31%. Brettler, Hanns, StraBb. Bote 620, 6. Brixen, Birger 468, 8; 10. Brouxelles, Guillaume de —, Burgund. Ritter 635, 20. — Vgl. Brüssel. Bruck (Brugg) a. d. Mur nnw. Graz 148,15; 312; 25b. — Vgl. auch Innsbruck. Bruckberg a. d. Isar b. Moosburg, Thomas Jud von — 8. Jud. Bruckenmüller, Johannes, Kaplan u. Agent Konrads v. Weinsberg 195, 19. 126, 20; 44. 129, 25ff. 130, 2. 148, 312. 622, 46%. Brüssel (Brouxelles) 634, 36; 41. — Ritter Wilhelm von — s. Brouxelles. Brunacher, kónigl. Diener 328, 20. Vgl. Rauwnacher. Brünheineze, Frankf. Rottenmeister 316, 2. Bubenberg (Bornberg), Heinrich von —, Ritter, Rata- herr u. Gesandter Berns z. Frankf. RT. 1442: 382, 50b, 388, 16. 620, 10. Buchener, Heinrice, Frankf. Bürger, Wirt d. Nürnb. Gesandten 381, 50^. 632, 17. 633, 494; 48) £,; 47. Buchhorn am Bodensee, jetzt Friedrichshafen, Reichs- stadt, Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 374, 33. Buchissen, die, Frankf. Wirtin d. Nürnb. Gesandt- schaft 373, 3; 25. Buchseck, Gilbrecht von —, Gesandter Frankfurts z. Wormser Tag 1441: 12, 441. Buda s. Ofen. Biichen, in der, wohl Buch am Forst seo. Koburg 644, 41b. Bůdingen in Oberhessen, Herren von —, 586, 34. Vgl. Isenburg. 90*
Strana 714
714 Alfabetisches Register der Bünach 8. Baunach. Bürn (Bürnn), Johannes, v. Mohnhausen, Kleriker d. Mainzer Diözese, Notar 167, 5; 18 ff. 168, 3. 195, 10; 18f. Burggraf (Burggrofe), Dietrich, Stadtmeister zu Straf- burg 138, 1. Burgos (Burgensis) in Kastilien, Bf. Alfons 1435-1456, Kastilian. Gesandter an d. Konzil 448, 10; 15; 22. 479, 1; 16; 29; 41. 541, 25f. Burgrave, Sigfrid, Frankf. Ratsherr 314, 25. 320, 41. 335, 18. Burgund (Purgündy), Land 162, 46%, — Hzg. Philipp der Gute 1419-1467: 30, 18. 31, 5; 33b. 33, 2; 5; 29s ff. 157, 2f. 169, 20. 202, 80^. 262, 10. 367, 4. 624, 453. 625, 48s. 634, 5. 660, 38%, — Riüte 34, 33b. 202, 52*. 634, 22; 26. — Gesandte 20, 38b. 34, 6. 159, 12. 169, 21. Vgl. Dardre, Jouffroy, Lannoy, Pierre. — Desgl. z. Aachener Krónung u. 7. Frankf. RT. 1442: 194, 2. 378, 1. 634, 5. 635. Vgl. Brouxelles, Nassau, Meingers- rut. — Offiziere 635, 2. — Rechnungsbeamte s. Bladelin, Cornille. — Sekretire s. Ee, Milet. — Archiv 208, 37. BuBnang in Thurgau ó. Frauenfeld, Konrad von —, 8. Straßburg (Bf. Konrad). Butrio, Anthonius de —, Kanonist, + 1408: 457, 14. Buwemeistern, Coneze zum —, Frankf. Rottenmeister 316, 27. C vgl. K. Caesar, Gajus Julius, Ť 44 v. Chr.: 134, 1. Cagliari in Sardinien, Bf. Lucifer 353-371: 496, 20. Calabrien, Ortsfrage fir das Unionskonzil 410, 15. 441, 24. Canale, Giorgio de —, Dr. decr., Konzilsgesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 33. 350, 42. Capellen, SchloB am Rhein unterhalb Stolzenfels, 158, 463, — Conrad von der —, 639, 46}, — Hans von der — (von Cappel), Konstanzer Ratsherr u. Gesandter 36, 39. 80, 33. 382, 31%. 578, 25. Carafa 8. Neapel. Cardinalis Florentinus s. Zabarella. Carthago 131, 38. — Bf. Cácilianus, 311-337: 423, 35. 424, 1. 522, 5. Carvajal, Johannes von -—, Dechant v. Astorga, Auditor causarum palatii apostolici, Bf. v. Piacenza, 1446 bis 1469, seit 1446 auch Kard.-Diakon tit. s. Angeli, Gesandter P. Eugens 20, 9; 484, 212,24; 41bff — Desgl. z. Nürnb. RT. 1440: 596, 5. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 48, 40. 49, 12. 51, 41b. — Desgl. z. Aachener Krónung u. z. Frankf. RT. 1442: 191, 51*; 49*. 211, 363; 41^. 212, 24. 588, 36. 596. 603, 19. 644, 9f.; 43*. Castell i. Unterfranken 6. Kitzingen, Gf. Wilhelm von —, 155, 2. Castenmair, der, in Regensburg 155, 492. 643, 30. Catalonien 495, 9. — Konig von —, s. Aragon (K. Alfons). Orts- und Personen-Namen. Catania in Sizilien, Bf. Johannes de Poissons (Piscibus) 1431-1445, Aragon. Gesandter z. Konzil 458, 22. Cephas 8. Petrus. Cervantes, Johannes, seit 1426 Kard.-Priester tit. 8. Petri ad vincula, + 1453: 541, 23; 26; 28. 596, 12; 43%, — Gesandter P. Eugens an das Konzil 445, 2. 446, 11. 448. 465, 28. 478, 39. 419, 15; 29; 41. Cesarini, Julian, Kard.-Diakon tit. s. Angeli, bis 1438 Prüsident d. Konzils, seit 1440 Kard.-Priester tit. s. Sabine 152, 53^. 158, 32». 212, 473. 412, 34. 442, 26; 50a. 443, 41a. 444, 98. 445, 3. 446, 11. 448, 3; TF. 449, 94ff. 452, 9; 11. 465, 28. 539, 47%. 540, 433; 36b, 596, 12; 44b. — Pipstl. Legat für Ungarn 152, 22. 153, 28af.; 458; 48a, — Se- kretir s. Battiferri. — Familiaren 449, 11. 452, 12. Vel. Viseto. Chalcedon i. Bithynien, Synode ad quercum 403: 548, 49^ ff. — 4. allgem. Konzil 451: 408, 22. 422, 20. 427, 1. 430, 7. 431, 95. 518, 21 f. 519,21 ff. 533, 49a, 536, 23. 549, 12. Chalon-sur-Saône 634, 15. Champagne 162, 46b. Champion, Johannes, Kanzleibeamter des Konzils 302, 36. : Chanadia (?), Bf. Petrus, Gesandter K. Wladislaws v. Polen 150, 27»; 42a. Charybdis (Caribdis) 552, 6. Chastellain, Mahiet, Burgund. Ritter 635, 15. Chiemsee (Cymsee, Kemsche, Kemsee, Kyemsee), Bf. Sylvester Pflieger 1438 - 1454: 59, 45*. 128, 35. 148, 912. 159, 313; 463. 153, 19. 156, 53b, 314, 43b. — Gesandter K. Friedrichs z. Mainzer Kon- greB 1441: 1,12. 5, 31. 120, 45bf. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 40, 36. 46, 13. 49, 8; 40b; 45%, 50, 24, 51, 21; 36%; 45a. 113, 21. 114, 8. 120, 18. 129, 5. 142, 1; 36. 150, 17. 593, 39. — Bevollmichtigter K. Friedrichs b. Frankf. RT. 1442: 931, 19. 329, 6f. 335, 20. 356, 31». 358, 9. 359, 18. 371, 16. 376, 14. 439, 12. 591, 4; 17. 605, 95. 608, 15f. — Kanzlei 589, 13. — Knechte, Diener 221, 39. 314, 40». 698, 94. Chiny (Chyny), Grafschaft. Deren Verpfindung 21, 13. 29-33 passim. 625, 48^; 515; 35bff. Vgl. Luxem- burg. Christenheit (Christiani) passim. — Erdkreis (orbis, mundi partes, internationale An- gelegenheiten) 209, 13. 217, 4. 338, 22. 451, 10. 456, 6. 463, 2. 486, b. 504, 30. 506, 32. 510, 31. 512, 6. 513, 27. 521, 23. 529, 23. 531, 23. 539, 18. 540, 2. 541, 3. 548, 27. 565, 14; 21. 570, 16; 18. 572, 16. 577, 24b. — Nationen (dominia, populi, regna terrae) 211, 18. 252, 23. 284, 44. 285, 38. 286, 4. 291, 6. 295, 9. 298, 19; 31; 39. 299, 40. 301, 9. 409, 10. 414, 4; 25. 420, 19. 498, 7; 29; 31. 432, 23. 450, 39. 487, 301. 491, 19. 497, 5. 504, 23. 511, 11; 15. 513, 18. 515, 18; 20. 519, 2. 524, 29. 525, 25; 32. 526, 1. 528, 37. 532, 3; 16. 536, 21. 542, 19. 546, 12- 551, 19. 552, 17. 554, 37. 556, 34. 556, 12. 557, 4.
714 Alfabetisches Register der Bünach 8. Baunach. Bürn (Bürnn), Johannes, v. Mohnhausen, Kleriker d. Mainzer Diözese, Notar 167, 5; 18 ff. 168, 3. 195, 10; 18f. Burggraf (Burggrofe), Dietrich, Stadtmeister zu Straf- burg 138, 1. Burgos (Burgensis) in Kastilien, Bf. Alfons 1435-1456, Kastilian. Gesandter an d. Konzil 448, 10; 15; 22. 479, 1; 16; 29; 41. 541, 25f. Burgrave, Sigfrid, Frankf. Ratsherr 314, 25. 320, 41. 335, 18. Burgund (Purgündy), Land 162, 46%, — Hzg. Philipp der Gute 1419-1467: 30, 18. 31, 5; 33b. 33, 2; 5; 29s ff. 157, 2f. 169, 20. 202, 80^. 262, 10. 367, 4. 624, 453. 625, 48s. 634, 5. 660, 38%, — Riüte 34, 33b. 202, 52*. 634, 22; 26. — Gesandte 20, 38b. 34, 6. 159, 12. 169, 21. Vgl. Dardre, Jouffroy, Lannoy, Pierre. — Desgl. z. Aachener Krónung u. 7. Frankf. RT. 1442: 194, 2. 378, 1. 634, 5. 635. Vgl. Brouxelles, Nassau, Meingers- rut. — Offiziere 635, 2. — Rechnungsbeamte s. Bladelin, Cornille. — Sekretire s. Ee, Milet. — Archiv 208, 37. BuBnang in Thurgau ó. Frauenfeld, Konrad von —, 8. Straßburg (Bf. Konrad). Butrio, Anthonius de —, Kanonist, + 1408: 457, 14. Buwemeistern, Coneze zum —, Frankf. Rottenmeister 316, 27. C vgl. K. Caesar, Gajus Julius, Ť 44 v. Chr.: 134, 1. Cagliari in Sardinien, Bf. Lucifer 353-371: 496, 20. Calabrien, Ortsfrage fir das Unionskonzil 410, 15. 441, 24. Canale, Giorgio de —, Dr. decr., Konzilsgesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 33. 350, 42. Capellen, SchloB am Rhein unterhalb Stolzenfels, 158, 463, — Conrad von der —, 639, 46}, — Hans von der — (von Cappel), Konstanzer Ratsherr u. Gesandter 36, 39. 80, 33. 382, 31%. 578, 25. Carafa 8. Neapel. Cardinalis Florentinus s. Zabarella. Carthago 131, 38. — Bf. Cácilianus, 311-337: 423, 35. 424, 1. 522, 5. Carvajal, Johannes von -—, Dechant v. Astorga, Auditor causarum palatii apostolici, Bf. v. Piacenza, 1446 bis 1469, seit 1446 auch Kard.-Diakon tit. s. Angeli, Gesandter P. Eugens 20, 9; 484, 212,24; 41bff — Desgl. z. Nürnb. RT. 1440: 596, 5. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 48, 40. 49, 12. 51, 41b. — Desgl. z. Aachener Krónung u. z. Frankf. RT. 1442: 191, 51*; 49*. 211, 363; 41^. 212, 24. 588, 36. 596. 603, 19. 644, 9f.; 43*. Castell i. Unterfranken 6. Kitzingen, Gf. Wilhelm von —, 155, 2. Castenmair, der, in Regensburg 155, 492. 643, 30. Catalonien 495, 9. — Konig von —, s. Aragon (K. Alfons). Orts- und Personen-Namen. Catania in Sizilien, Bf. Johannes de Poissons (Piscibus) 1431-1445, Aragon. Gesandter z. Konzil 458, 22. Cephas 8. Petrus. Cervantes, Johannes, seit 1426 Kard.-Priester tit. 8. Petri ad vincula, + 1453: 541, 23; 26; 28. 596, 12; 43%, — Gesandter P. Eugens an das Konzil 445, 2. 446, 11. 448. 465, 28. 478, 39. 419, 15; 29; 41. Cesarini, Julian, Kard.-Diakon tit. s. Angeli, bis 1438 Prüsident d. Konzils, seit 1440 Kard.-Priester tit. s. Sabine 152, 53^. 158, 32». 212, 473. 412, 34. 442, 26; 50a. 443, 41a. 444, 98. 445, 3. 446, 11. 448, 3; TF. 449, 94ff. 452, 9; 11. 465, 28. 539, 47%. 540, 433; 36b, 596, 12; 44b. — Pipstl. Legat für Ungarn 152, 22. 153, 28af.; 458; 48a, — Se- kretir s. Battiferri. — Familiaren 449, 11. 452, 12. Vel. Viseto. Chalcedon i. Bithynien, Synode ad quercum 403: 548, 49^ ff. — 4. allgem. Konzil 451: 408, 22. 422, 20. 427, 1. 430, 7. 431, 95. 518, 21 f. 519,21 ff. 533, 49a, 536, 23. 549, 12. Chalon-sur-Saône 634, 15. Champagne 162, 46b. Champion, Johannes, Kanzleibeamter des Konzils 302, 36. : Chanadia (?), Bf. Petrus, Gesandter K. Wladislaws v. Polen 150, 27»; 42a. Charybdis (Caribdis) 552, 6. Chastellain, Mahiet, Burgund. Ritter 635, 15. Chiemsee (Cymsee, Kemsche, Kemsee, Kyemsee), Bf. Sylvester Pflieger 1438 - 1454: 59, 45*. 128, 35. 148, 912. 159, 313; 463. 153, 19. 156, 53b, 314, 43b. — Gesandter K. Friedrichs z. Mainzer Kon- greB 1441: 1,12. 5, 31. 120, 45bf. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 40, 36. 46, 13. 49, 8; 40b; 45%, 50, 24, 51, 21; 36%; 45a. 113, 21. 114, 8. 120, 18. 129, 5. 142, 1; 36. 150, 17. 593, 39. — Bevollmichtigter K. Friedrichs b. Frankf. RT. 1442: 931, 19. 329, 6f. 335, 20. 356, 31». 358, 9. 359, 18. 371, 16. 376, 14. 439, 12. 591, 4; 17. 605, 95. 608, 15f. — Kanzlei 589, 13. — Knechte, Diener 221, 39. 314, 40». 698, 94. Chiny (Chyny), Grafschaft. Deren Verpfindung 21, 13. 29-33 passim. 625, 48^; 515; 35bff. Vgl. Luxem- burg. Christenheit (Christiani) passim. — Erdkreis (orbis, mundi partes, internationale An- gelegenheiten) 209, 13. 217, 4. 338, 22. 451, 10. 456, 6. 463, 2. 486, b. 504, 30. 506, 32. 510, 31. 512, 6. 513, 27. 521, 23. 529, 23. 531, 23. 539, 18. 540, 2. 541, 3. 548, 27. 565, 14; 21. 570, 16; 18. 572, 16. 577, 24b. — Nationen (dominia, populi, regna terrae) 211, 18. 252, 23. 284, 44. 285, 38. 286, 4. 291, 6. 295, 9. 298, 19; 31; 39. 299, 40. 301, 9. 409, 10. 414, 4; 25. 420, 19. 498, 7; 29; 31. 432, 23. 450, 39. 487, 301. 491, 19. 497, 5. 504, 23. 511, 11; 15. 513, 18. 515, 18; 20. 519, 2. 524, 29. 525, 25; 32. 526, 1. 528, 37. 532, 3; 16. 536, 21. 542, 19. 546, 12- 551, 19. 552, 17. 554, 37. 556, 34. 556, 12. 557, 4.
Strana 715
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 715 563, 13. 564, 7. 567, 24. 572, 2. 577, 25% 579, 25. 580, 6f. 581. 582,29. 587, 39. 591,7. 600, 38. Christenheit, Kaiser, Könige, Fürsten usw. 57, 20. 70, 28; 30; 33. 71, 13. 72, 2f. 97, 19. 99, 24. 100, 10; 17. 101, 9; 12; 23 f. 103, 25. 114, 17; 26. 117, 16. 119, 48. 122, 20; 22. 123, 22; 36. 124, 3. 133, 98f. 195, 27; 31. 143,9. 17b,4f. 185, 30. 250, 9. 259, 23. 253, 1. 277, 47. 279, 4f. 291, 6. 293, 2. 296, 16; 29; 34. 297, 32. 298, 19. 299, 17; 26. 301, 8. 354, 1. 359, 45. 413, 10; 19; 30. 415, 2; 9. 419, 34. 420, 9; 19; 29. 426, 24. 428, 6; 16; 28. 431, 38. 432, 23. 435, 28. 437, 27; 35. 438. 443, 16f. 449, 21. 450, 13; 39. 452, 26. 468, 2. 469, 10; 33. 494, 29. 505, 32. 506, 9 511, 10f. 515, 6. 523, 28. 525, 32. 528, 17. 599 p 534, 37. 536. 537, 3. 538, 30. 540, 33. 542) 9; 11. 543, 14; 24. 545, 34. 546, 1. 552, 17. 554, 37. 555. 556. 557, 3f. 559, 43b. 562, 20- 563, 21. 566, 34. 567, 24 573, 25; 29. 580, 91f.; 15. 581, 17; 34; 42. 584, 16. 585, 21; 25. 599, 32. 602, 37f. 603, 6; 28. 605, 14. 678, 16. Vgl. Deutschland. — Ihre Gesandten 97, 40. 99, 6f. 101, 41. 114, 17; 26. 297, 6. 854,2. 412,2 414, 4. 434, 1. 435, 17. 437, 23. 438, 26; 34, 447, 33. 452, 15f. 458. 543, 19. 550, 15. 555, 18; 41. — Patriarchen etc. u. Bischöfe 175, 3. 181, 36- 182, 43. 183,2. 295, 41s. 337,20. 410,24. 414, 7, 418. 421, 31. 422. 423, 1; 41». 426, 30; 37, 497-429. 430, 7. 433. 434, 4; 14. 442, 51». 456, 23f.; 28. 457, 26. 458, 15. 462. 471, 20. 473, 5 487, 27. 494, 24. 499, 6. 500, 18H. 502, 7; Y' 503. 504. 505, 7 ; 18. 507. 512, 34. 517, 39: 518- 522) 526, 25. 527, 23. 531, 38. 533. 534,10. 535, 34 537, 16; 21; 31. 538. 543, 3. 549, 503. 550, 15. 554, 2. 555, 15; 88f. 556, 17. 569, 21 ; 28. Deren Absetzung 519, 14 ff. 520, 22. 521, 1. 534, 22. — Prälaten 119, 47. 121, 10. 122, 21. 123, 22. 299, 17. 301, 8f.; 20. 354, 1. 359, 45. 413. 414, 4f. 419, 8; 11. 491, 30. 496, 9. 428, 31. 430, 33; 35. 431, 1; 39. 432, 3. 433, 8. 436, 34. 443, 14. 445, 34. 447,31. 450,31. 452,14. 456,28. 458, 16, 464, 6. 477, 9; 94; 35. 478, 4; 33. 481, 18; 30. 483,8; 11; 14. 495, 30. 496, 1. 499, 10. 507, 32. 508, 6. 511, 8. 514, 20. 520, 8. 523, 27. 527, 38. 528, 1. 536, 7; 11; 30. 537, 33. 538, 3. 539, 27; 31; 35. 540, 11f. 542, 26. 543, 38. 554, 37. 555, 27. 572, 34. 580. — Kapitel 455, 1; 23. 456, 23; 281. 457, 19; 26. 458, 15f. 460. 462, 28f.; 36. 467, 14; 22. 472, 13; 15f.; 18. 477, 39. — Kanoniker 460, 3; 5; 9f. 467, 15f.; 21f. 478, 3. 483, 27. — Kleriker (presbiteri, sacerdotes) 487, 27. 503, 7; 31. 504. 511, 10; 13. 513, 14f. 518, 17; 31. 519, 2. 527, 23; 37. 528, 31. 529, 10. 535, 4; 40. 536, 7; 12; 20. 538. 551, 2. 556, 9. 560, 4. 570, 24; 99. — Niedere Weihen (Diaconus, Levitas) 434, 21ff. 519, 3; b. 538, 12. — Kirchen 560, 15. 562, 4. 570, 23; 25. 571, 13. — Diözesen 570, 95. — Abte 538, 12ff. 555, 40. — Manche 538, 13f. — Sehulen (collegia) 556,13. Vgl. auch Deutsch- land. — Ihre Prekuratoren 550, 16. 555, 40f. — Parlament 555, 33 ff. — Stadte (civitates, communi- tates) 219, 5. 443, 17. 450, 14. 455, 13; 15. 465, 21; 80; 83. 474,5. 556, 12 f. Ihre Gesandten 550, 16. Christenheit, Geleit 295, 8. 443, 16 .; 49», 450, 13. — Allgemeine Konzilien, Provinzialkonzilien s. Kon- zilien. — Proteste geg. d. Absetzung P. Eugens 8. Rom, Eugen. Christus passim. — capitaneus noster 486, 6. — Christi vicarii, d.i. die Apostel u, Bischöfe 502, 4; 7; 9. 505, 12. — Christi vicarius, d. i. der Papst 492, 21. 502, 39. 524, 7. 546, 26. 552, 13. 556, 7. Chrysostomus s. Konstantinopel (Patriarchen). Chur, Bischof von —, 359, 48%, — Bruder des er- wählten Bischofs Johannes 34, 5; 33b. — Stadt 229, 47b. 249, 24; 27; 32; 34. 381, 31a. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 229, 43f. — Gegner 8. Underwegen. Chusai (Chusi) der Arachite, Rat K. Davids 546, 37. Ciboule (Cybole), Robert, Prof. d. Theol., Domherr v. Paris, Franz. Gesandter z. Mainzer Kongreß 1441: 99, 28. 100, 3; 6. 102, 46b. Cicero, Marcus Tullius, 106-43 v. Chr. : Cilicien s. Galizien. Cilli (Cili) a. d. Sau, in Steiermark, Grafen 147, 13. — Gf, Friedrich II. 1434-1454: 147, 28^. — Stadt 151, 512. Cinus (Cynus), Postglossator od. Kommentator, * 1270, 11336: 455, 9. 465, 35. Claisgin in Frankfurt 640, 14. Clas, Frankf. Schuhmacher 330, 4. Cleen, Richard von —, Domherr zu Mainz 608, 31. — Rudolf von — , 610, 8. Cleinsmid, Joccoff, , Mühlhauser Kaplan u. Gesandter 678, 8; 33^; 38^; 47*. 682, 32. 684, 39b. Clemens, Apostelschůler 415, 23. Clus, Johann, Frankf. Ratsherr 327, 24. Coclearis 8. Cuiller. Colenzoen, W., püpstl. Kanzleibeamter 22, 44b, Collertale (Kollertale), Peter, Frankf. Ratsherr 312, 49^. 320, 42. 322, 11. 323, 42. 327, 25. 332, 17; 93. 334, 4; 21. 336, 9; 14; 41. 337, 6. 338, 425. Colman in Frankfurt 316, 21. Colmar i. Elsaß, Reichsstadt 36, 40. 37, 1. 75, 28. 78, 1; 46b, 81, 11 ff. 84, 15. 87, 5; 37. 169, 20. 227, 44%. 262, 8; 19; 21. 642, 36. 653, 18; 358; 42b. — Meistor u. Rat 79, 7f. 658, 18. — Stadt- meister s. Gilge, Westhaus. — Bürger (?) s. Bli- melin. — Gesandte 78. 84, 16. 159, 19. 264, 12. 653, 20f.; 23f. 655, 29. Vgl. Friburger, Gilge, Virdenhein, Westhaus. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 262, 22. 375, 20. 384, 4; 25% Vgl. West- haus. — Boten 643, 3; 18f. — Archiv 208, 33. Concordia i. Venetien sw. Udine, Bf. Daniel de Rampi 1433-1443, päpstl. Thesaurar 20, 422. Conczchin, Schamper, in Frankfurt 334, 1 Conczen, Grof, Frankf. Bäcker 633, 14; 19. Conradus, Kanzler s. Zeidler. Conrat (Cünrat), Stra&burger SchultheiB, Aufseher auf dem Frauenhause, Gesandter 614, 31%; 38%. 615, 26. 620, 5; 8. 556, 6.
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 715 563, 13. 564, 7. 567, 24. 572, 2. 577, 25% 579, 25. 580, 6f. 581. 582,29. 587, 39. 591,7. 600, 38. Christenheit, Kaiser, Könige, Fürsten usw. 57, 20. 70, 28; 30; 33. 71, 13. 72, 2f. 97, 19. 99, 24. 100, 10; 17. 101, 9; 12; 23 f. 103, 25. 114, 17; 26. 117, 16. 119, 48. 122, 20; 22. 123, 22; 36. 124, 3. 133, 98f. 195, 27; 31. 143,9. 17b,4f. 185, 30. 250, 9. 259, 23. 253, 1. 277, 47. 279, 4f. 291, 6. 293, 2. 296, 16; 29; 34. 297, 32. 298, 19. 299, 17; 26. 301, 8. 354, 1. 359, 45. 413, 10; 19; 30. 415, 2; 9. 419, 34. 420, 9; 19; 29. 426, 24. 428, 6; 16; 28. 431, 38. 432, 23. 435, 28. 437, 27; 35. 438. 443, 16f. 449, 21. 450, 13; 39. 452, 26. 468, 2. 469, 10; 33. 494, 29. 505, 32. 506, 9 511, 10f. 515, 6. 523, 28. 525, 32. 528, 17. 599 p 534, 37. 536. 537, 3. 538, 30. 540, 33. 542) 9; 11. 543, 14; 24. 545, 34. 546, 1. 552, 17. 554, 37. 555. 556. 557, 3f. 559, 43b. 562, 20- 563, 21. 566, 34. 567, 24 573, 25; 29. 580, 91f.; 15. 581, 17; 34; 42. 584, 16. 585, 21; 25. 599, 32. 602, 37f. 603, 6; 28. 605, 14. 678, 16. Vgl. Deutschland. — Ihre Gesandten 97, 40. 99, 6f. 101, 41. 114, 17; 26. 297, 6. 854,2. 412,2 414, 4. 434, 1. 435, 17. 437, 23. 438, 26; 34, 447, 33. 452, 15f. 458. 543, 19. 550, 15. 555, 18; 41. — Patriarchen etc. u. Bischöfe 175, 3. 181, 36- 182, 43. 183,2. 295, 41s. 337,20. 410,24. 414, 7, 418. 421, 31. 422. 423, 1; 41». 426, 30; 37, 497-429. 430, 7. 433. 434, 4; 14. 442, 51». 456, 23f.; 28. 457, 26. 458, 15. 462. 471, 20. 473, 5 487, 27. 494, 24. 499, 6. 500, 18H. 502, 7; Y' 503. 504. 505, 7 ; 18. 507. 512, 34. 517, 39: 518- 522) 526, 25. 527, 23. 531, 38. 533. 534,10. 535, 34 537, 16; 21; 31. 538. 543, 3. 549, 503. 550, 15. 554, 2. 555, 15; 88f. 556, 17. 569, 21 ; 28. Deren Absetzung 519, 14 ff. 520, 22. 521, 1. 534, 22. — Prälaten 119, 47. 121, 10. 122, 21. 123, 22. 299, 17. 301, 8f.; 20. 354, 1. 359, 45. 413. 414, 4f. 419, 8; 11. 491, 30. 496, 9. 428, 31. 430, 33; 35. 431, 1; 39. 432, 3. 433, 8. 436, 34. 443, 14. 445, 34. 447,31. 450,31. 452,14. 456,28. 458, 16, 464, 6. 477, 9; 94; 35. 478, 4; 33. 481, 18; 30. 483,8; 11; 14. 495, 30. 496, 1. 499, 10. 507, 32. 508, 6. 511, 8. 514, 20. 520, 8. 523, 27. 527, 38. 528, 1. 536, 7; 11; 30. 537, 33. 538, 3. 539, 27; 31; 35. 540, 11f. 542, 26. 543, 38. 554, 37. 555, 27. 572, 34. 580. — Kapitel 455, 1; 23. 456, 23; 281. 457, 19; 26. 458, 15f. 460. 462, 28f.; 36. 467, 14; 22. 472, 13; 15f.; 18. 477, 39. — Kanoniker 460, 3; 5; 9f. 467, 15f.; 21f. 478, 3. 483, 27. — Kleriker (presbiteri, sacerdotes) 487, 27. 503, 7; 31. 504. 511, 10; 13. 513, 14f. 518, 17; 31. 519, 2. 527, 23; 37. 528, 31. 529, 10. 535, 4; 40. 536, 7; 12; 20. 538. 551, 2. 556, 9. 560, 4. 570, 24; 99. — Niedere Weihen (Diaconus, Levitas) 434, 21ff. 519, 3; b. 538, 12. — Kirchen 560, 15. 562, 4. 570, 23; 25. 571, 13. — Diözesen 570, 95. — Abte 538, 12ff. 555, 40. — Manche 538, 13f. — Sehulen (collegia) 556,13. Vgl. auch Deutsch- land. — Ihre Prekuratoren 550, 16. 555, 40f. — Parlament 555, 33 ff. — Stadte (civitates, communi- tates) 219, 5. 443, 17. 450, 14. 455, 13; 15. 465, 21; 80; 83. 474,5. 556, 12 f. Ihre Gesandten 550, 16. Christenheit, Geleit 295, 8. 443, 16 .; 49», 450, 13. — Allgemeine Konzilien, Provinzialkonzilien s. Kon- zilien. — Proteste geg. d. Absetzung P. Eugens 8. Rom, Eugen. Christus passim. — capitaneus noster 486, 6. — Christi vicarii, d.i. die Apostel u, Bischöfe 502, 4; 7; 9. 505, 12. — Christi vicarius, d. i. der Papst 492, 21. 502, 39. 524, 7. 546, 26. 552, 13. 556, 7. Chrysostomus s. Konstantinopel (Patriarchen). Chur, Bischof von —, 359, 48%, — Bruder des er- wählten Bischofs Johannes 34, 5; 33b. — Stadt 229, 47b. 249, 24; 27; 32; 34. 381, 31a. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 229, 43f. — Gegner 8. Underwegen. Chusai (Chusi) der Arachite, Rat K. Davids 546, 37. Ciboule (Cybole), Robert, Prof. d. Theol., Domherr v. Paris, Franz. Gesandter z. Mainzer Kongreß 1441: 99, 28. 100, 3; 6. 102, 46b. Cicero, Marcus Tullius, 106-43 v. Chr. : Cilicien s. Galizien. Cilli (Cili) a. d. Sau, in Steiermark, Grafen 147, 13. — Gf, Friedrich II. 1434-1454: 147, 28^. — Stadt 151, 512. Cinus (Cynus), Postglossator od. Kommentator, * 1270, 11336: 455, 9. 465, 35. Claisgin in Frankfurt 640, 14. Clas, Frankf. Schuhmacher 330, 4. Cleen, Richard von —, Domherr zu Mainz 608, 31. — Rudolf von — , 610, 8. Cleinsmid, Joccoff, , Mühlhauser Kaplan u. Gesandter 678, 8; 33^; 38^; 47*. 682, 32. 684, 39b. Clemens, Apostelschůler 415, 23. Clus, Johann, Frankf. Ratsherr 327, 24. Coclearis 8. Cuiller. Colenzoen, W., püpstl. Kanzleibeamter 22, 44b, Collertale (Kollertale), Peter, Frankf. Ratsherr 312, 49^. 320, 42. 322, 11. 323, 42. 327, 25. 332, 17; 93. 334, 4; 21. 336, 9; 14; 41. 337, 6. 338, 425. Colman in Frankfurt 316, 21. Colmar i. Elsaß, Reichsstadt 36, 40. 37, 1. 75, 28. 78, 1; 46b, 81, 11 ff. 84, 15. 87, 5; 37. 169, 20. 227, 44%. 262, 8; 19; 21. 642, 36. 653, 18; 358; 42b. — Meistor u. Rat 79, 7f. 658, 18. — Stadt- meister s. Gilge, Westhaus. — Bürger (?) s. Bli- melin. — Gesandte 78. 84, 16. 159, 19. 264, 12. 653, 20f.; 23f. 655, 29. Vgl. Friburger, Gilge, Virdenhein, Westhaus. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 262, 22. 375, 20. 384, 4; 25% Vgl. West- haus. — Boten 643, 3; 18f. — Archiv 208, 33. Concordia i. Venetien sw. Udine, Bf. Daniel de Rampi 1433-1443, päpstl. Thesaurar 20, 422. Conczchin, Schamper, in Frankfurt 334, 1 Conczen, Grof, Frankf. Bäcker 633, 14; 19. Conradus, Kanzler s. Zeidler. Conrat (Cünrat), Stra&burger SchultheiB, Aufseher auf dem Frauenhause, Gesandter 614, 31%; 38%. 615, 26. 620, 5; 8. 556, 6.
Strana 716
116 Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Cornelius, Bischof z. Zt. Cyprians 434, 3. Corneto in Mittelitalien sw. Viterbo, Bf. Bartolommeo Vitelleschi 1438-1442, Mitglied u. Gesandter des Konzils 154, 20. 293, 8; 20. — Desgl. an Kg. Friedr. u. z. Frankf. RT. 1442: 216. 226, 30. 309, 24. 303, 29. 350, 39. 359, 13. Cornille, Martin, Burgundischer Rechnungsbeamter 634, 10. Courcelles (Corcellis), Thomas de —, Dr. theol., Dom- herr v. Amiens 53, 14. 416, 23, 598, 32. — Kon- zilsgesandter z. Frankf. RT. 1442: 159, 14. 226, 81. 350, 40. 597, 7. Craffthenne, Frankf. Schuhmacher 330, 10. Creglingen a. d. Tauber nw. Rothenburg, Pfarrer s. Mützel. Cremonensibus, Nicolaus de —, püpstl. Kanzleibeamter 529, 405. Creta, Erzbischof Fantinus Vallaressius 1425 -1443, Gesandter P. Eugens nach Avignon 445, 16. Crotte, Nicolaus, Mühlhauser Provisor 673, 44b, Cues (Chusa, Cusa) a. d. Mosel, Nikolaus von —, * 1401, t 1464, Dr. decr., Propst v. Münstermaifeld, seit 1448 Kard.-Priester tit. s. Petri ad vincula 251, 6. — Gesandter des Konzils zu den Griechen 541, 24. — Desgl. z. P. Eugen 412, 50*. — Ge- sandter P. Eugens z. Frankf. RT. 1440: 596, 5. — Desgl. 1441: 48, 40. 49, 13. 51, 42b. — Desgl. in Deutschland 20, 9; 488. 211, 35а, 212, 24; 41b ff. — Desgl. z. Frankf RT. 1442: 211, 412. 212, 25. 245. 247-249. 407, 12. 419, 42a. 422, 45b. 434, 37. 539, 1. 540, 47b. 541, 24; 45%. 588, 36. 597, 33. 598, 2; 18; 37. 603, 34. 644, 9f.; 43s, Cuiller (Coclearis), Geoffroy, Prof. d. Theol., Domherr v. Lisieux, Franz. Gesandter z. Mainzer Kongreß 1441: 99, 28. 100, 3; 6. Cyprian s. Karthago. Czelking s. Zelking. D vgl. T. Dänemark, K. Erich d. À. von Pommern 1412-1439: 108, 44b. Danzig, Hansestadt 270, 31*. 384, 37b. — Pfarrer s. Ruperti. Dardanien, Landschaft im südlichen Serbien, Bischöfe 294, 53b. Dardre, Anthoine, Burgund. Bote 635, 11. Darius (unbekannter Autor) 561, 30. Daubecker, Heile, Frankf. Rottenmeister 316, 15. Daun in d. Trier. Eifel, Grafen s. Rheingrafen. Dauphiné 252, 39. David, König 8. Israel. — Hans, Liebstädter Bürger 108, 37s. 340, 4; 16; 36b. 611, 18; 22. — Johannes, Schreiber d. Baseler Kurie 399, 9. Dehensteiner, Bernhard, im kónigl. Gefolge 331, 11. Demofilus, unbekannt 422, 14. Dernbach (Derenbach), Bernhard, Frankf. Rottenmeister 315, 19. Deutschland, Land und Leute (Dutache lande, Almani, Alemanie partes), 6, 18. 11, 11. 62, 18. 68, 12. 70, 29; 33. 73, 17. 76, 41. 18, 26. 91, 16. 94, 11. 95, 6. 96, 1. 97, 31; 44. 98, 1; 32. 110, 33. 111, 11; 16. 112, 17. 124, 36. 135, 26. 136, 43. 145, 19. 174, 17. 175, 2. 181, 33. 182, 28. 211, 341, 212, 24. 213, 50b. 251, 37. 252, 19; 22; 24. 253, 9; 21. 211,14. 212, 26. 218, 45 f. 276, 36a, 277,7. 286, 23. 291, 36. 292, 1; 3. 303, 41. 324, 16; 18; 54h, 402, 3; 8. 406, 5; 12f. 409, 9. 411, 19; 21. 414, 30. 415, 4. 452, 25. 487, 33. 494, 33; 39. 497, b. 532, 3. 546, 12. 547, 17. 552, 4. 554, 2. 559, 16. 563, 13; 15; 24. 564, 4; 6. 566, 32. 567, 23. 578, 31. 587, 36; 38. 590. 591, 3; 10; 35. 593, 27. 596, 15; 18. 598, 26. 600, 37; 42. 601. — Provinzen (partes imperii) 525, 33. 574, 33. Vgl. Nieder-, Oberdeutschland. — Linksrheinische Gebiete 573, 37; 43b. 574, 35b. — Reich (imperium, regnum Romanum) 133, 3. 135, 25. 136, 11. 302, 5. 572, 19. 673, 23; 39. 575, 12», 577, 15. 590, 33; 45. 599, 26. 604, 14. — Kreiseinteilung 241, 15. Vgl. Reichsstidte. — Reichs- erbmarschall. s. Pappenheim. — Reichsverweser, -vormund, -hauptmann, -landvogt 28. 29. 59, 12. 78, 9. — Reichsvakanz 630, 17; 33. — Reichs- untertanen (getrewen, devoti, fideles, subditi) 183, 40%. 240, 19. 252, 12; 15. 253. 337, 32f. 378, 34b. 401, 47. 402, 6; 12; 18. 407, 2. 409, 16. 428, 7. 558, 9. 574, 1. 586, 39. 674, 37. 682, 1. 684, 27. — Kaiser und Könige 55, 6. 56, 6. 66, 21. 94, 5. 109, 16. 133, 8. 185, 25. 186, 11. 158, 87bf. 160, 40». 162, 40. 170, 32; 89, 176, 21. 178, 38. 180, 2. 182, 271; 37. 183, 19. 184, 2. 297, 4; 8. 801, 20. 302, 4. 315, 45»f. 318, 15. 819, 35. 323, 48. 324, 8; 38bf. 325, 39b. 374, 498. 383, 48b. 393, 6. 546, 12. 575, 183; 20b. 582, 31 f. 619, 121. 620, 19f. 630, 44». 632, 44b. 666. 667, 22f. 670, 44. 672, 28. 673, 40. 675,31; 41. 677, 7; 13; 30. 679. 681, 29. 682, 8; 25. 687, 43. Vgl. Christenheit. — Die Kónigin bei der Krónung 116. 177. 178, 2; 7. 179, 10; 12. 182, 6; 15. -— K. Karl d. G. 768-814; Reliquien, Reichskleinodien 172-176. 187, 28; 35. 189. 192, 26. 193. 196, 27. 199. 200. 203, 30. 204. 205, 6; 13. 405, 12. 642, 22. — K. Lothar I. 840-855: 172, 36%. — K. Friedrich I. 1152-1190: 172, 43b. — K. Fried- rich II. 1215-1250: 183, 41 b. 257, 16. 340, 36b. 586, 12. — K. Karl IV. u. K. Wenzel s. Luxem- burg. — K. Ruprecht s. Pfalz, — K. Sigmund s. Luxemburg. — K. Albrecht II., K. Friedrich III., K. Maximilian I., K. Karl V. u. K. Maximilian II. s. Habsburg. — Reichsfiirsten, Territorialherren 12,29; 37. 14, 24. 40. 41, 2. 44, 12. 69, 7. 71, 1. 99, 21f. 117, 18. 128, 44. 130, 28. 132, 36. 134. 11. 135, 24. 138, 2; 14. 143, 34. 144. 145, 41b, 146, 3; 7. 152, 26b. 154, 9f. 159, 35. 175, 1. 178, 2; 5. 180, 22a; 30. 181, 35. 182, 1. 185, 2. 186, 201f. 190, 27f. 191, 5; 22; 29. 197, 80% 198, 42; 450. 200, 16. 202, 10. 203, 2; 35. 205, 30. 208, 45;
116 Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Cornelius, Bischof z. Zt. Cyprians 434, 3. Corneto in Mittelitalien sw. Viterbo, Bf. Bartolommeo Vitelleschi 1438-1442, Mitglied u. Gesandter des Konzils 154, 20. 293, 8; 20. — Desgl. an Kg. Friedr. u. z. Frankf. RT. 1442: 216. 226, 30. 309, 24. 303, 29. 350, 39. 359, 13. Cornille, Martin, Burgundischer Rechnungsbeamter 634, 10. Courcelles (Corcellis), Thomas de —, Dr. theol., Dom- herr v. Amiens 53, 14. 416, 23, 598, 32. — Kon- zilsgesandter z. Frankf. RT. 1442: 159, 14. 226, 81. 350, 40. 597, 7. Craffthenne, Frankf. Schuhmacher 330, 10. Creglingen a. d. Tauber nw. Rothenburg, Pfarrer s. Mützel. Cremonensibus, Nicolaus de —, püpstl. Kanzleibeamter 529, 405. Creta, Erzbischof Fantinus Vallaressius 1425 -1443, Gesandter P. Eugens nach Avignon 445, 16. Crotte, Nicolaus, Mühlhauser Provisor 673, 44b, Cues (Chusa, Cusa) a. d. Mosel, Nikolaus von —, * 1401, t 1464, Dr. decr., Propst v. Münstermaifeld, seit 1448 Kard.-Priester tit. s. Petri ad vincula 251, 6. — Gesandter des Konzils zu den Griechen 541, 24. — Desgl. z. P. Eugen 412, 50*. — Ge- sandter P. Eugens z. Frankf. RT. 1440: 596, 5. — Desgl. 1441: 48, 40. 49, 13. 51, 42b. — Desgl. in Deutschland 20, 9; 488. 211, 35а, 212, 24; 41b ff. — Desgl. z. Frankf RT. 1442: 211, 412. 212, 25. 245. 247-249. 407, 12. 419, 42a. 422, 45b. 434, 37. 539, 1. 540, 47b. 541, 24; 45%. 588, 36. 597, 33. 598, 2; 18; 37. 603, 34. 644, 9f.; 43s, Cuiller (Coclearis), Geoffroy, Prof. d. Theol., Domherr v. Lisieux, Franz. Gesandter z. Mainzer Kongreß 1441: 99, 28. 100, 3; 6. Cyprian s. Karthago. Czelking s. Zelking. D vgl. T. Dänemark, K. Erich d. À. von Pommern 1412-1439: 108, 44b. Danzig, Hansestadt 270, 31*. 384, 37b. — Pfarrer s. Ruperti. Dardanien, Landschaft im südlichen Serbien, Bischöfe 294, 53b. Dardre, Anthoine, Burgund. Bote 635, 11. Darius (unbekannter Autor) 561, 30. Daubecker, Heile, Frankf. Rottenmeister 316, 15. Daun in d. Trier. Eifel, Grafen s. Rheingrafen. Dauphiné 252, 39. David, König 8. Israel. — Hans, Liebstädter Bürger 108, 37s. 340, 4; 16; 36b. 611, 18; 22. — Johannes, Schreiber d. Baseler Kurie 399, 9. Dehensteiner, Bernhard, im kónigl. Gefolge 331, 11. Demofilus, unbekannt 422, 14. Dernbach (Derenbach), Bernhard, Frankf. Rottenmeister 315, 19. Deutschland, Land und Leute (Dutache lande, Almani, Alemanie partes), 6, 18. 11, 11. 62, 18. 68, 12. 70, 29; 33. 73, 17. 76, 41. 18, 26. 91, 16. 94, 11. 95, 6. 96, 1. 97, 31; 44. 98, 1; 32. 110, 33. 111, 11; 16. 112, 17. 124, 36. 135, 26. 136, 43. 145, 19. 174, 17. 175, 2. 181, 33. 182, 28. 211, 341, 212, 24. 213, 50b. 251, 37. 252, 19; 22; 24. 253, 9; 21. 211,14. 212, 26. 218, 45 f. 276, 36a, 277,7. 286, 23. 291, 36. 292, 1; 3. 303, 41. 324, 16; 18; 54h, 402, 3; 8. 406, 5; 12f. 409, 9. 411, 19; 21. 414, 30. 415, 4. 452, 25. 487, 33. 494, 33; 39. 497, b. 532, 3. 546, 12. 547, 17. 552, 4. 554, 2. 559, 16. 563, 13; 15; 24. 564, 4; 6. 566, 32. 567, 23. 578, 31. 587, 36; 38. 590. 591, 3; 10; 35. 593, 27. 596, 15; 18. 598, 26. 600, 37; 42. 601. — Provinzen (partes imperii) 525, 33. 574, 33. Vgl. Nieder-, Oberdeutschland. — Linksrheinische Gebiete 573, 37; 43b. 574, 35b. — Reich (imperium, regnum Romanum) 133, 3. 135, 25. 136, 11. 302, 5. 572, 19. 673, 23; 39. 575, 12», 577, 15. 590, 33; 45. 599, 26. 604, 14. — Kreiseinteilung 241, 15. Vgl. Reichsstidte. — Reichs- erbmarschall. s. Pappenheim. — Reichsverweser, -vormund, -hauptmann, -landvogt 28. 29. 59, 12. 78, 9. — Reichsvakanz 630, 17; 33. — Reichs- untertanen (getrewen, devoti, fideles, subditi) 183, 40%. 240, 19. 252, 12; 15. 253. 337, 32f. 378, 34b. 401, 47. 402, 6; 12; 18. 407, 2. 409, 16. 428, 7. 558, 9. 574, 1. 586, 39. 674, 37. 682, 1. 684, 27. — Kaiser und Könige 55, 6. 56, 6. 66, 21. 94, 5. 109, 16. 133, 8. 185, 25. 186, 11. 158, 87bf. 160, 40». 162, 40. 170, 32; 89, 176, 21. 178, 38. 180, 2. 182, 271; 37. 183, 19. 184, 2. 297, 4; 8. 801, 20. 302, 4. 315, 45»f. 318, 15. 819, 35. 323, 48. 324, 8; 38bf. 325, 39b. 374, 498. 383, 48b. 393, 6. 546, 12. 575, 183; 20b. 582, 31 f. 619, 121. 620, 19f. 630, 44». 632, 44b. 666. 667, 22f. 670, 44. 672, 28. 673, 40. 675,31; 41. 677, 7; 13; 30. 679. 681, 29. 682, 8; 25. 687, 43. Vgl. Christenheit. — Die Kónigin bei der Krónung 116. 177. 178, 2; 7. 179, 10; 12. 182, 6; 15. -— K. Karl d. G. 768-814; Reliquien, Reichskleinodien 172-176. 187, 28; 35. 189. 192, 26. 193. 196, 27. 199. 200. 203, 30. 204. 205, 6; 13. 405, 12. 642, 22. — K. Lothar I. 840-855: 172, 36%. — K. Friedrich I. 1152-1190: 172, 43b. — K. Fried- rich II. 1215-1250: 183, 41 b. 257, 16. 340, 36b. 586, 12. — K. Karl IV. u. K. Wenzel s. Luxem- burg. — K. Ruprecht s. Pfalz, — K. Sigmund s. Luxemburg. — K. Albrecht II., K. Friedrich III., K. Maximilian I., K. Karl V. u. K. Maximilian II. s. Habsburg. — Reichsfiirsten, Territorialherren 12,29; 37. 14, 24. 40. 41, 2. 44, 12. 69, 7. 71, 1. 99, 21f. 117, 18. 128, 44. 130, 28. 132, 36. 134. 11. 135, 24. 138, 2; 14. 143, 34. 144. 145, 41b, 146, 3; 7. 152, 26b. 154, 9f. 159, 35. 175, 1. 178, 2; 5. 180, 22a; 30. 181, 35. 182, 1. 185, 2. 186, 201f. 190, 27f. 191, 5; 22; 29. 197, 80% 198, 42; 450. 200, 16. 202, 10. 203, 2; 35. 205, 30. 208, 45;
Strana 717
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 717 47. 209, 6. 219, 422. 222, 8. 281, 43. 236, 34; 39; 48. 237, 11; 18; 23. 241, 36. 244, 23. 253, 2. 261, 24. 283, 17. 286, 26. 289, 12; 15. 291, 35. 294, 34. 303, 15; 39. 310, 24. 315, 2. 321, 24; 28. 322, 30. 327, 50 *. 831,29. 332,9; 27. 333, 6. 340, 23. 365, 20. 370, 22. 375, 26. 390, 24. 396, 23. 404, 31. 415. 453, 8. 492, 16. 546, 12, 563, 9. 566, 33. 571, 3. 574, 14»; 13^; 19b. 576, 16b. 578, 18. 583, 15. 588, 5; 9; 16. 595, 37. 599, 19; 32. 601, 12. 602, 19. 605, 14; 28. 607, 21; 95. 608, 22; 32. 609, 12; 41b. 611, 2. 612, 18. 613, 32. 614, 19. 616, 408. 617, 9f.; 42». 619, 44. 628, 41. 629, 9. 632, 2f. 646, 37; 41. 647,8. 661, 29. 689, 92. — Gefolge 262, 39. 327, 50a. — Gesandte 114, 17. 130, 29. 132, 37. 142, 4. 143, 39. 237, 19; 26. 593, 9; 15. 601, 14. — Reichs- stánde insgemein 1. 3,7. 16. 17, 11. 22. 23. 39-41. 49, 2; 28. 110, 25. 150, 285. 154, 10. 157, 22; 31. 165, 2. 207, 19; 27. 209. 213, 22. 217, 17. 218, 94. 995, 9; 85. 996, 37. 227, 4. 229, 36. 931, 5; 17f. 235, 10. 238, 9; 43. 239, 15. 244, 16; 25; 29. 245, 34. 248, 19; 48. 249, 4; 6. 250, 19; 42. 251, 9. 253, 29. 254-257. 259, 31; 33; 38. 261, 47%. 266, 17. 268, 9. 274, 3). 289, 23. 388, 28. 573, 25; 29. 583, 1; 21. 586, 12. 588, 18. 625, 7. 667, 10. — Ihre Vertreter 209, 38. 255, 39. — Geistliche Reichsstinde 573, 35f. Deutschland, Kurfürsten, Kurfürstenkolleg 3, 413. 7, 36. 18, 49%. 26, 492ff. 50. 51. 57, 4; 9. 59, 11. 61, 35 ff. 67, 33. 69, 25. 97, 20. 98, 38. 99, 22. 101, 4. 109. 110, 24. 111, 37. 112-113. 115, 8; 17. 125, 14. 126, 13. 139, 30. 141, 19. 144, 21. 145, 20. 146,7. 152, 540. 154, 33b; 36b. 160, 46^; 37b. 163, 3baff.; 34b ff. 164, 46%, 170, 12. 171. 173, 18f. 175, 17. 176. 177. 179, 31. 180, 23b. 182, 16; 32. 185, 28f. 187, 14. 188, 32f.; 37. 189, 15; 24. 190, 13; 31. 191, 6. 192, 17; 32ff. 193, 192; 41f. 194, 24; 30; 46. 197, 36. 198. 199, 40f. 200. 201, 4f. 205, 11. 207:270 passim. 271, 8. 272, 29. 273, 21. 274, 2; 30. 276, 6; 10. 277, 8. 284, b; 23; 38. 285, If. 286, 12. 289, 23. 292, 20. 293, 5. 313, 85. 832, 33. 339, 17. 363, 36. 380, 38b. 384, 27b. 389, 82. 393, 41. 394, 9. 397, 46; 57. 401, 43. 402, 14. 404, 22. 405, 7. 408, 33. 414, 28. 416, 23. 428, 8. 439, 13. 530, 29. 541, 1. 542, 16. 546, 3. 547, 13; 30. 557, 16. 558, 24; 36. 566, 38. 583, 1; 21. 584,16; 21. 587, 20. 588, 18. 589, 1; 49^. 592, 15. 595. 597, 18; 24; 28. 599, 45. 600, 2; 7; 43. 601, 1; b; 36. 602. 603, 37. 609, 19ff. 611, 28; 42. 617, 32». 620, 95. 625, 13f. 665, 11. 667, 27. 668, 25; 31. 669, 26. — Rhein. Kurfürsten 1. 3, 4. 9, 3, 36. 11, 99. 46, 45b. 380, 325. — Geistl. Kurfiirsten 1,10. 49,16. 163,18. 215, 34. 210,5. 292, 42b. — Welt). Kurfiirsten 164, 39. 193, 6. — Sitzordnung 161. 164, 46a. 608. — Gesandte an K. Friedrich 13, 8. 16, 29. 18-29 passim. 33, 22. 34, 9. 59, 10. 61, 15. 70, 18; 25. 82, 22f. 88, 21 f. 96, 38. 159, 4; 36». 207, 10. 209, 17. 216, 48*. 585, 1ff. 586,2; 4; 6f. — Desgl. an Papst u. Konzil 99, 6. 101, 41. 908, 21. 210, 13. 211, 19. 212, 20. 256-260. 584-587. 589, 2; 28. 592, 16; 47a. 600, 39. 601, 8. 603, 39; 46. 604, 40. Vgl. Heimburg. — Desgl. z. Nirnb. RT. 1438 : 558, 30. — Desgl. z. Wormser Fürstentag 1441: 1, 28. 2, 36. 3, 36a. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 97, 39. 142, 38. 593, 40. — Bevollmüchtigte beim Frankf. RT. 1442: 231, 6. 235, 16. 244, 30; 34. 245. 248, 6; 44. 249, 9. 250, 25. 253, 38. 255, 31; 40. 258, 10. 274,3. 408, 33; 35. 439. 587, b. 602, 18; 93. 609, 15. — Neutralitüt (indifferentia, suspensio animorum, ultralitas) 24, 35; 40. 48, 32. 51,3; 6. 217, 7. 249, 35. 250, 5. 251, 14; 38. 252, 9; 11; 34. 255, 22. 256, 6; 25. 257, 14. 259, 40. 260, 33. 268, 29. 283. 284, 2. 414, 42, 544, 4. 557, 41; 44. 583, 3. 584, 13. 587, 26. 590, 46. 602, 30. 608, 41. 625, 18ff. — Deren Aufhebung 17, 25. 21,2; 21. 50, 20. 210, 19. 213, 14. 215, 33. 247, 42. 249, 31. 250, 7; 39. 252, 5. 255, 19; 44. 414, 28f. 547, 32. b67, 22. 596, 18. 603, 23f. — Appellation, Protestation, Union 21, 2. 26, 519. 51, 3. 57, 19. 114, 45. 257, 36. 259, 32; 36; 41. 260, 1. 283. 284, 2; bf. 414, 31. 415. 428, 15. 437, 43bff 558, 35. 559, 13. 566, 39; 41f. 584, 84; 88. 585. 586, 1. 590, 8. 593. — Landfriedens- gesetz 1438: 239, 34. 240, 1; 3. 241, 38. 397,4. — Fraukf. Vertrag 1441: 50, 26. 250, 39. 255, 23. — Kirehenpolitik 255, 23. 258, 7. Deutschland, Fürsten, geistliche u. weltliche 26, 50». 54, 5. 67, 33. 73, 39. 97, 20. 98, 38. 99, 211. ; 45». 109, 6. 111, 13; 22. 112, 2. 114, 7. 115, 8; 17. 125, 14. 126, 14. 141, 19f. 142, 39. 146, 7. 157, 24. 158, 7. 177, 18; 22. 185, 29f. 187. 188. 189, 41. 194, 36. 200, 17. 205, 5f.; 11. 236, 12; 44. 238, 5; 8. 241, 40. 244, 1. 253, 33. 257, 27. 271, 28. 272, 29. 273, 21. 274, 4. 276, 6; 11. 284, 5. 319, 39. 335, 29. 337, 28. 351,7. 352, 22. 353, 53b. 354, 46b. 355, 9; 12. 359, 10. 360, 38. 362, 26. 375, 46a. 381, 52a ff. 389, 33. 393, 41. 394, 1; 9. 397, 58. 401, 44. 402, 14. 404, 22. 405, 7. 558, 36. 566, 38. 575, 9a. 585, 16; 22; 25. 586, 37. 588, 27. 590, 40. 593, 9; 15; 23. 595, 6. 609, 23. 611, 42. 617, 32a. 625, 15. 667, 27; 40. 674, 36. 688, 34. Vgl. auch Reichsfürsten, Erzbischöfe, Bischöfe, — Reichsunmittelbare Fürsten 390, 37f. 391, 7. — Reichsmittelbare Fürsten 391,5.— Räte 390, 40. 391, 10; 12f. — Regalien 205, 11. 390, 43. — Gesandte 3, 8; 26; 43a. 49, 19; 23. 97, 39. 558, 30f. 688, 16. — Knechte 168, 40. — Herzüge (duces) 192, 17. 194, 1. 014, 14»; 18». 575, 8a, 588, 27. — Herzoginnen 159, 41%. — Markgrafen (inarchiones) 73, 40. 113, 22. 337, 28. 574, 152; 18%, 575, 8%. — Landgrafen 574, 18b. Vgl. Hessen. — Burggrafen s. unten. — Grafen (comites) 40, 31. 44, 12. 54, 3. 73, 40. 98, 38. 111, 13; 22. 114, 7; 17. 125, 14. 126, 14. 141, 19. 144, 34». 158, 7. 159, 35. 187, 11; 19. 188. 189, 41. 192, 18. 194. 196, 13». 200, 18b. 209, 98. 928-938 passim. 244, 6. 212, 29. 273, 21. 274, 4. 276, 7. 319, 39. 337, 29. 357,31. 362, 26.
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 717 47. 209, 6. 219, 422. 222, 8. 281, 43. 236, 34; 39; 48. 237, 11; 18; 23. 241, 36. 244, 23. 253, 2. 261, 24. 283, 17. 286, 26. 289, 12; 15. 291, 35. 294, 34. 303, 15; 39. 310, 24. 315, 2. 321, 24; 28. 322, 30. 327, 50 *. 831,29. 332,9; 27. 333, 6. 340, 23. 365, 20. 370, 22. 375, 26. 390, 24. 396, 23. 404, 31. 415. 453, 8. 492, 16. 546, 12, 563, 9. 566, 33. 571, 3. 574, 14»; 13^; 19b. 576, 16b. 578, 18. 583, 15. 588, 5; 9; 16. 595, 37. 599, 19; 32. 601, 12. 602, 19. 605, 14; 28. 607, 21; 95. 608, 22; 32. 609, 12; 41b. 611, 2. 612, 18. 613, 32. 614, 19. 616, 408. 617, 9f.; 42». 619, 44. 628, 41. 629, 9. 632, 2f. 646, 37; 41. 647,8. 661, 29. 689, 92. — Gefolge 262, 39. 327, 50a. — Gesandte 114, 17. 130, 29. 132, 37. 142, 4. 143, 39. 237, 19; 26. 593, 9; 15. 601, 14. — Reichs- stánde insgemein 1. 3,7. 16. 17, 11. 22. 23. 39-41. 49, 2; 28. 110, 25. 150, 285. 154, 10. 157, 22; 31. 165, 2. 207, 19; 27. 209. 213, 22. 217, 17. 218, 94. 995, 9; 85. 996, 37. 227, 4. 229, 36. 931, 5; 17f. 235, 10. 238, 9; 43. 239, 15. 244, 16; 25; 29. 245, 34. 248, 19; 48. 249, 4; 6. 250, 19; 42. 251, 9. 253, 29. 254-257. 259, 31; 33; 38. 261, 47%. 266, 17. 268, 9. 274, 3). 289, 23. 388, 28. 573, 25; 29. 583, 1; 21. 586, 12. 588, 18. 625, 7. 667, 10. — Ihre Vertreter 209, 38. 255, 39. — Geistliche Reichsstinde 573, 35f. Deutschland, Kurfürsten, Kurfürstenkolleg 3, 413. 7, 36. 18, 49%. 26, 492ff. 50. 51. 57, 4; 9. 59, 11. 61, 35 ff. 67, 33. 69, 25. 97, 20. 98, 38. 99, 22. 101, 4. 109. 110, 24. 111, 37. 112-113. 115, 8; 17. 125, 14. 126, 13. 139, 30. 141, 19. 144, 21. 145, 20. 146,7. 152, 540. 154, 33b; 36b. 160, 46^; 37b. 163, 3baff.; 34b ff. 164, 46%, 170, 12. 171. 173, 18f. 175, 17. 176. 177. 179, 31. 180, 23b. 182, 16; 32. 185, 28f. 187, 14. 188, 32f.; 37. 189, 15; 24. 190, 13; 31. 191, 6. 192, 17; 32ff. 193, 192; 41f. 194, 24; 30; 46. 197, 36. 198. 199, 40f. 200. 201, 4f. 205, 11. 207:270 passim. 271, 8. 272, 29. 273, 21. 274, 2; 30. 276, 6; 10. 277, 8. 284, b; 23; 38. 285, If. 286, 12. 289, 23. 292, 20. 293, 5. 313, 85. 832, 33. 339, 17. 363, 36. 380, 38b. 384, 27b. 389, 82. 393, 41. 394, 9. 397, 46; 57. 401, 43. 402, 14. 404, 22. 405, 7. 408, 33. 414, 28. 416, 23. 428, 8. 439, 13. 530, 29. 541, 1. 542, 16. 546, 3. 547, 13; 30. 557, 16. 558, 24; 36. 566, 38. 583, 1; 21. 584,16; 21. 587, 20. 588, 18. 589, 1; 49^. 592, 15. 595. 597, 18; 24; 28. 599, 45. 600, 2; 7; 43. 601, 1; b; 36. 602. 603, 37. 609, 19ff. 611, 28; 42. 617, 32». 620, 95. 625, 13f. 665, 11. 667, 27. 668, 25; 31. 669, 26. — Rhein. Kurfürsten 1. 3, 4. 9, 3, 36. 11, 99. 46, 45b. 380, 325. — Geistl. Kurfiirsten 1,10. 49,16. 163,18. 215, 34. 210,5. 292, 42b. — Welt). Kurfiirsten 164, 39. 193, 6. — Sitzordnung 161. 164, 46a. 608. — Gesandte an K. Friedrich 13, 8. 16, 29. 18-29 passim. 33, 22. 34, 9. 59, 10. 61, 15. 70, 18; 25. 82, 22f. 88, 21 f. 96, 38. 159, 4; 36». 207, 10. 209, 17. 216, 48*. 585, 1ff. 586,2; 4; 6f. — Desgl. an Papst u. Konzil 99, 6. 101, 41. 908, 21. 210, 13. 211, 19. 212, 20. 256-260. 584-587. 589, 2; 28. 592, 16; 47a. 600, 39. 601, 8. 603, 39; 46. 604, 40. Vgl. Heimburg. — Desgl. z. Nirnb. RT. 1438 : 558, 30. — Desgl. z. Wormser Fürstentag 1441: 1, 28. 2, 36. 3, 36a. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 97, 39. 142, 38. 593, 40. — Bevollmüchtigte beim Frankf. RT. 1442: 231, 6. 235, 16. 244, 30; 34. 245. 248, 6; 44. 249, 9. 250, 25. 253, 38. 255, 31; 40. 258, 10. 274,3. 408, 33; 35. 439. 587, b. 602, 18; 93. 609, 15. — Neutralitüt (indifferentia, suspensio animorum, ultralitas) 24, 35; 40. 48, 32. 51,3; 6. 217, 7. 249, 35. 250, 5. 251, 14; 38. 252, 9; 11; 34. 255, 22. 256, 6; 25. 257, 14. 259, 40. 260, 33. 268, 29. 283. 284, 2. 414, 42, 544, 4. 557, 41; 44. 583, 3. 584, 13. 587, 26. 590, 46. 602, 30. 608, 41. 625, 18ff. — Deren Aufhebung 17, 25. 21,2; 21. 50, 20. 210, 19. 213, 14. 215, 33. 247, 42. 249, 31. 250, 7; 39. 252, 5. 255, 19; 44. 414, 28f. 547, 32. b67, 22. 596, 18. 603, 23f. — Appellation, Protestation, Union 21, 2. 26, 519. 51, 3. 57, 19. 114, 45. 257, 36. 259, 32; 36; 41. 260, 1. 283. 284, 2; bf. 414, 31. 415. 428, 15. 437, 43bff 558, 35. 559, 13. 566, 39; 41f. 584, 84; 88. 585. 586, 1. 590, 8. 593. — Landfriedens- gesetz 1438: 239, 34. 240, 1; 3. 241, 38. 397,4. — Fraukf. Vertrag 1441: 50, 26. 250, 39. 255, 23. — Kirehenpolitik 255, 23. 258, 7. Deutschland, Fürsten, geistliche u. weltliche 26, 50». 54, 5. 67, 33. 73, 39. 97, 20. 98, 38. 99, 211. ; 45». 109, 6. 111, 13; 22. 112, 2. 114, 7. 115, 8; 17. 125, 14. 126, 14. 141, 19f. 142, 39. 146, 7. 157, 24. 158, 7. 177, 18; 22. 185, 29f. 187. 188. 189, 41. 194, 36. 200, 17. 205, 5f.; 11. 236, 12; 44. 238, 5; 8. 241, 40. 244, 1. 253, 33. 257, 27. 271, 28. 272, 29. 273, 21. 274, 4. 276, 6; 11. 284, 5. 319, 39. 335, 29. 337, 28. 351,7. 352, 22. 353, 53b. 354, 46b. 355, 9; 12. 359, 10. 360, 38. 362, 26. 375, 46a. 381, 52a ff. 389, 33. 393, 41. 394, 1; 9. 397, 58. 401, 44. 402, 14. 404, 22. 405, 7. 558, 36. 566, 38. 575, 9a. 585, 16; 22; 25. 586, 37. 588, 27. 590, 40. 593, 9; 15; 23. 595, 6. 609, 23. 611, 42. 617, 32a. 625, 15. 667, 27; 40. 674, 36. 688, 34. Vgl. auch Reichsfürsten, Erzbischöfe, Bischöfe, — Reichsunmittelbare Fürsten 390, 37f. 391, 7. — Reichsmittelbare Fürsten 391,5.— Räte 390, 40. 391, 10; 12f. — Regalien 205, 11. 390, 43. — Gesandte 3, 8; 26; 43a. 49, 19; 23. 97, 39. 558, 30f. 688, 16. — Knechte 168, 40. — Herzüge (duces) 192, 17. 194, 1. 014, 14»; 18». 575, 8a, 588, 27. — Herzoginnen 159, 41%. — Markgrafen (inarchiones) 73, 40. 113, 22. 337, 28. 574, 152; 18%, 575, 8%. — Landgrafen 574, 18b. Vgl. Hessen. — Burggrafen s. unten. — Grafen (comites) 40, 31. 44, 12. 54, 3. 73, 40. 98, 38. 111, 13; 22. 114, 7; 17. 125, 14. 126, 14. 141, 19. 144, 34». 158, 7. 159, 35. 187, 11; 19. 188. 189, 41. 192, 18. 194. 196, 13». 200, 18b. 209, 98. 928-938 passim. 244, 6. 212, 29. 273, 21. 274, 4. 276, 7. 319, 39. 337, 29. 357,31. 362, 26.
Strana 718
118 365, 20. 370, 22. 371, 48%. 372, 26. 375, 26; 472 396, 23. 397, 58, 401, 44. 402, 14. 404, 23. 405, 15, 574, 15°; 18%, 586, 38. 606, 28. 607, 1. 6C8, 7; 18; 39. 613, 35. 614, 10. 628, 41. 629, 9. 632, 3. 646, 37. 667, 40. 674, 36. — Grifinnen 159, 42b, — Reichsunmittelbare Grafen 237, 18; 24. 390, 37f. 391, 7. — Reichamittelbare Grafen 237, 27. 391, 6; 14. — Räte, Gesandte 49, 19; 24. 114, 17. 143, 39. 237, 19; 26. 390, 40. 391, 10; 12. — Archive 208, 35. Deutschland, Herren (barones, frie, saigneurs) 3, 9. 11, 24. 12, 29. 14, 25. 40, 31. 54, 3 68, 45a. 69, 8. 73, 40. 98, 38. 109, 4; 6. 111, 13; 22. 114, 7; 17. 128, 44. 138, 3; 14. 139, 31. 141, 19f. 143, 9. 144, 15; 22. 145, 1; 35. 146, 7. 158, 7. 159, 36. 177, 18.°186, 20ff. 187, 19. 188, 34. 190, 1; 13. 191, 29 ff. 192, 18; 36. 194. 197, 152; 8%, 200, 16ff. 205, 30; 34. 209, 28. 228-258 passim. 272, 29. 273, 21. 274, 4. 276, 7. 290, 45b. 319, 39. 322, 30. 327, 504. 331, 29. 333, 6f. 334, 8. 385,3. 336, 15; 28f. 337, 29. 339, 17. 364, 47». 357, 31. 362, 26. 365, 20. 366, 42. 368, 44m. 370, 22. 871, 49b. 372, 26; 40. 375, 26; 47%. 380, 39%. 388, 27. 390, 24. 391, 2ff. ; 50b. 393, 40. 394, 2. 396, 23. 397, 58. 401, 44. 402, 14. 404, 16; 23; 31. 405, 15. 574, 15%; 19b. 578, 18. 586, 38. 588, 27. 593, 2. 605, 14. 606, 28. 607, 1; 21; 25. 608, 18; 39f. 609, 1; 23; 33. 611, 2; 42. 612, 18. 613, 32; 36. 614, 10; 20. 616, 40%. 617, 9; 339; 42a, 619, 44. 620, 36. 621, 14; 44a. 625, 2. 628, 20; 41. 629, 9. 631, 36. 632, 3f. 633, 12; 41b. 646, 31; 38; 41. 667, 27; 40. 674, 36. 684, 433. 688, 35, — Freifrauen 159, 42 b. — Reichsunmittel- bare Herren 237, 19; 24. 390, 37f. 391, 7. — Reichsmittelbare Herren 237, 27. 391, 6; 14. — Oberherren 237, 28ff.; 32. 238, 20f. 240, 17. 391, 16ff. — Lehnsherren 341, 9. 390, 3; 19. 391, 2. — Jungherren, Junker 240, 14f. 404, 16. — Rite, Gesandte 49, 19; 24. 114, 17. 143, 39. 237, 19; 26; 33. 390, 40. 391, 10; 12f. 585, 42. 593, 2; 16. — Gefolge, Knechte 240, 15. 327, 50. 401, 44. — Archive 208, 35. — Regalien 390, 43. — Herrenstädte 237, 31f. 391, 29; 27. Edelleute (adel, nobiles) 1,26. 73, 40. 85, 3. 88, 1. 114, 17. 125, 14. 153, 35#. 177, 22. 184, 369, 275, 49b, 276, 7. 281, 22; 26. 337, 28 f. 381, 18b; 20b, 401, 44. 453, 4. 574, 168. 576, 17%. 588, 27 f. — Ritter (milites) 43, 31. 50, 443. 73, 40. 88, 27. 91, 14. 158, 7. 159, 36. 175, 20. 187. 188. 192, 18. 193, 11; 40. 194. 195, 42. 196. 197, 10a. 200, 3ff.; 169. 282-237 passim. 242, 45a, 50a, 244, 6. 274, 4. 275, 50bff. 319, 39. 837, 29. 372, 27. 375, 47%. 380, 40b. 391, 14. 394, 13. 396, 23. 401, 44. 402, 14. 404, 23. 405, 15. 574, 16a. 586, 38. 588, 27. 606, 37. 607, 26. 608, 18: 40. 610, 29. 615, 35. 616, 41a. 622, 1. 645, 10. 646, 38; 41; 44. 667, 40. 674, 36. 688, 35. Vgl. Ritterbund, auch Schwaben. — Knechte, Schildknappen (clientes, eskuwier) 73, 41. 83, 27. 158, 7. 159, 36. 187. 188. 192, 18. 194. 196, 14; Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 19f. 197, 10a, 200, 17%. 905, 28. 237, 28, 240. 244, 6. 319, 40. 337, 29. 372, 27. 375, 47m. 391, 14. 396, 23. 401, 44. 402, 14. 404, 15; 34. 574, 16s, 586, 38. 608, 18. 646, 38; 41. 667, 40. 674, 36. 688, 35. — Reisige Knechte 404, 15; 24, — Herrenlose Knechte 404, 19. Deutschland, Frei- u. Reichsstädte, Kommunen, Städte überhaupt 1, 26. 13,32, 14, 32ff. 40. 41. 43, 31. 49, 20. 50, 44a, 54, 3. 68, 455. 73, 43. 74. 75,1. 76. 78, 19; 24; 26. 81, 31 ff. 82-86 passim. 89-94 passim. 105, 17. 111, 13; 22. 115, 82, 127, 7. 138, 3; 15. 139, 31. 141, 194. 148, 1; 9; 41. 156, 10; 19. 165, 3. 207-209. 217. 218. 226-243 passim. 250, 44. 262, 6. 264, 39. 265, 13. 267, 48b. 272, 30. 273 275, 51bff. 281, 6. 304, 2. 305, 19; 42b, 306. 308, 40. 309, 21. 332, bf.; 20. 333, 38=ff. 339, 23. 341. 351, 33, 363, 32; 43. 364, 43b, 365. 369, 12, 373, 50* 374, 44». 380, 45», 384, 282 ; 25). 385-387, 388, 48%, 391, 394, 13. 396, 23. 401, 46. 404. 453, 4. 574, 20°; 20%, 575, 24a; 27b, 576, 17°; 16% 586, 38, 607, 17. 610, 3; 29. 611, 2. 614, 3; 19. 615, 35. 616, 413. 620, 26. 624, 32. 626, 11. 644, 34. 645, 9; 25. 648, 35. 650. 651. 652, 5; 23. 654. 655, 19, 656, 6; 9. 661, 6; 11; 28. 662, 403. 664, 12, 667, 40. 674, 41. 687, 31. 688, 35. — Bürgermeister, Rat 337, 382. 391, 30. 401, 45. 574, 22a; 22°. 649, 7. 651, 21. 655, 19. 656, 23. 657, 1; 11. 658, 1. 662, 9.— Bürger 287, 30. 804, 21; 24. 391, 24; 45. 653, 1 ff. — Gesandte 13, 9. 14, 10. 78,21. 82,24. 88, 22. 125, 15. 158, 7. 159, 36. 185, 30f. 200, 19b. 205, 18. 206, 25. 209, 10. 276, 27b. 304, 27; 30. 306, 43. 307, 13f. 341, 7. 351, 25. 363, 18. 367, 7. 387. 664, 11. — Desgl. z. Frankt. RT. 1442: 209, 33. 218, 4. 227-239. 250, 35. 253, 37. 261-263. 305, 22. 332, 36. 334, 9; 28. 335, 6. 336, 16. 341, 1. 351, 47»: 359, 9. 363, 42f. 365, 2; 15f. 366, 12. 367, 16; 36b. 368, 5. 870, 22. 372, 31. 373, 14. 874, 13. 375, 26. 385, 24. 388, 2; 49a, 397, b8. 402, 15. 405, 7. bT6, 13; 461; 41%. 593, 16. 607, 16; 22. 612, 22. 613, 25; 32. 614, 19f. 617, 10. 619, 23. 623, 2. 625, 2; 16. 626, 4; 11; 13. 628, 41. 631, 35. 632, 3; 7. 640, 12. 641, 21. 642, 10. 644, 16. 645, 11; 25. 648, 28. 649, 5; 21; 27. 650, 21. 651, 4; 25. 652, 24. 654, 3. 655, 17. 659, 10. — Knechte, Gesellen 240, 13; 15; 22. 306, 29. 404, 16; 25. 651, 14; 21. — Archive 208, 30. 573, 51b, — Freiheiten 217, 201. 239, 28. 333, 47a, 341, 13; 51a; 36b, 384, 25b. 391, 30. 610, 1. 615, 12. 624, 12f. 625, 4. 626, 10. 645, 8. 651, 8. 658, 3. — Geleit 652, 39; 41. — Feinde, Ritterschaft (be- schâdiger) 306, 14. 385, 17. 386, 21. 615, 41. 645, 10; 47d. 651. 652, 7; 37. — Städtebünde, -einungen, -kreise (bali, parthien) 231-235. 263 bis 265, 1. 336, 15; 24. 364, 43%. 365, 1; 7; 45%. 385, 3; 7; 25. 386, 28; 534; 51b. 387 648, 28; 48b, 649,81. 650,30; 48s. 654, 26; 28. 655, 19fl. 656, 26; 33. 657, 6f.; 28. 658, 1. 661, 6; 11. 662, 2; 14. 664, 5; 14. — Gesandte 264, 40 ff.
118 365, 20. 370, 22. 371, 48%. 372, 26. 375, 26; 472 396, 23. 397, 58, 401, 44. 402, 14. 404, 23. 405, 15, 574, 15°; 18%, 586, 38. 606, 28. 607, 1. 6C8, 7; 18; 39. 613, 35. 614, 10. 628, 41. 629, 9. 632, 3. 646, 37. 667, 40. 674, 36. — Grifinnen 159, 42b, — Reichsunmittelbare Grafen 237, 18; 24. 390, 37f. 391, 7. — Reichamittelbare Grafen 237, 27. 391, 6; 14. — Räte, Gesandte 49, 19; 24. 114, 17. 143, 39. 237, 19; 26. 390, 40. 391, 10; 12. — Archive 208, 35. Deutschland, Herren (barones, frie, saigneurs) 3, 9. 11, 24. 12, 29. 14, 25. 40, 31. 54, 3 68, 45a. 69, 8. 73, 40. 98, 38. 109, 4; 6. 111, 13; 22. 114, 7; 17. 128, 44. 138, 3; 14. 139, 31. 141, 19f. 143, 9. 144, 15; 22. 145, 1; 35. 146, 7. 158, 7. 159, 36. 177, 18.°186, 20ff. 187, 19. 188, 34. 190, 1; 13. 191, 29 ff. 192, 18; 36. 194. 197, 152; 8%, 200, 16ff. 205, 30; 34. 209, 28. 228-258 passim. 272, 29. 273, 21. 274, 4. 276, 7. 290, 45b. 319, 39. 322, 30. 327, 504. 331, 29. 333, 6f. 334, 8. 385,3. 336, 15; 28f. 337, 29. 339, 17. 364, 47». 357, 31. 362, 26. 365, 20. 366, 42. 368, 44m. 370, 22. 871, 49b. 372, 26; 40. 375, 26; 47%. 380, 39%. 388, 27. 390, 24. 391, 2ff. ; 50b. 393, 40. 394, 2. 396, 23. 397, 58. 401, 44. 402, 14. 404, 16; 23; 31. 405, 15. 574, 15%; 19b. 578, 18. 586, 38. 588, 27. 593, 2. 605, 14. 606, 28. 607, 1; 21; 25. 608, 18; 39f. 609, 1; 23; 33. 611, 2; 42. 612, 18. 613, 32; 36. 614, 10; 20. 616, 40%. 617, 9; 339; 42a, 619, 44. 620, 36. 621, 14; 44a. 625, 2. 628, 20; 41. 629, 9. 631, 36. 632, 3f. 633, 12; 41b. 646, 31; 38; 41. 667, 27; 40. 674, 36. 684, 433. 688, 35, — Freifrauen 159, 42 b. — Reichsunmittel- bare Herren 237, 19; 24. 390, 37f. 391, 7. — Reichsmittelbare Herren 237, 27. 391, 6; 14. — Oberherren 237, 28ff.; 32. 238, 20f. 240, 17. 391, 16ff. — Lehnsherren 341, 9. 390, 3; 19. 391, 2. — Jungherren, Junker 240, 14f. 404, 16. — Rite, Gesandte 49, 19; 24. 114, 17. 143, 39. 237, 19; 26; 33. 390, 40. 391, 10; 12f. 585, 42. 593, 2; 16. — Gefolge, Knechte 240, 15. 327, 50. 401, 44. — Archive 208, 35. — Regalien 390, 43. — Herrenstädte 237, 31f. 391, 29; 27. Edelleute (adel, nobiles) 1,26. 73, 40. 85, 3. 88, 1. 114, 17. 125, 14. 153, 35#. 177, 22. 184, 369, 275, 49b, 276, 7. 281, 22; 26. 337, 28 f. 381, 18b; 20b, 401, 44. 453, 4. 574, 168. 576, 17%. 588, 27 f. — Ritter (milites) 43, 31. 50, 443. 73, 40. 88, 27. 91, 14. 158, 7. 159, 36. 175, 20. 187. 188. 192, 18. 193, 11; 40. 194. 195, 42. 196. 197, 10a. 200, 3ff.; 169. 282-237 passim. 242, 45a, 50a, 244, 6. 274, 4. 275, 50bff. 319, 39. 837, 29. 372, 27. 375, 47%. 380, 40b. 391, 14. 394, 13. 396, 23. 401, 44. 402, 14. 404, 23. 405, 15. 574, 16a. 586, 38. 588, 27. 606, 37. 607, 26. 608, 18: 40. 610, 29. 615, 35. 616, 41a. 622, 1. 645, 10. 646, 38; 41; 44. 667, 40. 674, 36. 688, 35. Vgl. Ritterbund, auch Schwaben. — Knechte, Schildknappen (clientes, eskuwier) 73, 41. 83, 27. 158, 7. 159, 36. 187. 188. 192, 18. 194. 196, 14; Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 19f. 197, 10a, 200, 17%. 905, 28. 237, 28, 240. 244, 6. 319, 40. 337, 29. 372, 27. 375, 47m. 391, 14. 396, 23. 401, 44. 402, 14. 404, 15; 34. 574, 16s, 586, 38. 608, 18. 646, 38; 41. 667, 40. 674, 36. 688, 35. — Reisige Knechte 404, 15; 24, — Herrenlose Knechte 404, 19. Deutschland, Frei- u. Reichsstädte, Kommunen, Städte überhaupt 1, 26. 13,32, 14, 32ff. 40. 41. 43, 31. 49, 20. 50, 44a, 54, 3. 68, 455. 73, 43. 74. 75,1. 76. 78, 19; 24; 26. 81, 31 ff. 82-86 passim. 89-94 passim. 105, 17. 111, 13; 22. 115, 82, 127, 7. 138, 3; 15. 139, 31. 141, 194. 148, 1; 9; 41. 156, 10; 19. 165, 3. 207-209. 217. 218. 226-243 passim. 250, 44. 262, 6. 264, 39. 265, 13. 267, 48b. 272, 30. 273 275, 51bff. 281, 6. 304, 2. 305, 19; 42b, 306. 308, 40. 309, 21. 332, bf.; 20. 333, 38=ff. 339, 23. 341. 351, 33, 363, 32; 43. 364, 43b, 365. 369, 12, 373, 50* 374, 44». 380, 45», 384, 282 ; 25). 385-387, 388, 48%, 391, 394, 13. 396, 23. 401, 46. 404. 453, 4. 574, 20°; 20%, 575, 24a; 27b, 576, 17°; 16% 586, 38, 607, 17. 610, 3; 29. 611, 2. 614, 3; 19. 615, 35. 616, 413. 620, 26. 624, 32. 626, 11. 644, 34. 645, 9; 25. 648, 35. 650. 651. 652, 5; 23. 654. 655, 19, 656, 6; 9. 661, 6; 11; 28. 662, 403. 664, 12, 667, 40. 674, 41. 687, 31. 688, 35. — Bürgermeister, Rat 337, 382. 391, 30. 401, 45. 574, 22a; 22°. 649, 7. 651, 21. 655, 19. 656, 23. 657, 1; 11. 658, 1. 662, 9.— Bürger 287, 30. 804, 21; 24. 391, 24; 45. 653, 1 ff. — Gesandte 13, 9. 14, 10. 78,21. 82,24. 88, 22. 125, 15. 158, 7. 159, 36. 185, 30f. 200, 19b. 205, 18. 206, 25. 209, 10. 276, 27b. 304, 27; 30. 306, 43. 307, 13f. 341, 7. 351, 25. 363, 18. 367, 7. 387. 664, 11. — Desgl. z. Frankt. RT. 1442: 209, 33. 218, 4. 227-239. 250, 35. 253, 37. 261-263. 305, 22. 332, 36. 334, 9; 28. 335, 6. 336, 16. 341, 1. 351, 47»: 359, 9. 363, 42f. 365, 2; 15f. 366, 12. 367, 16; 36b. 368, 5. 870, 22. 372, 31. 373, 14. 874, 13. 375, 26. 385, 24. 388, 2; 49a, 397, b8. 402, 15. 405, 7. bT6, 13; 461; 41%. 593, 16. 607, 16; 22. 612, 22. 613, 25; 32. 614, 19f. 617, 10. 619, 23. 623, 2. 625, 2; 16. 626, 4; 11; 13. 628, 41. 631, 35. 632, 3; 7. 640, 12. 641, 21. 642, 10. 644, 16. 645, 11; 25. 648, 28. 649, 5; 21; 27. 650, 21. 651, 4; 25. 652, 24. 654, 3. 655, 17. 659, 10. — Knechte, Gesellen 240, 13; 15; 22. 306, 29. 404, 16; 25. 651, 14; 21. — Archive 208, 30. 573, 51b, — Freiheiten 217, 201. 239, 28. 333, 47a, 341, 13; 51a; 36b, 384, 25b. 391, 30. 610, 1. 615, 12. 624, 12f. 625, 4. 626, 10. 645, 8. 651, 8. 658, 3. — Geleit 652, 39; 41. — Feinde, Ritterschaft (be- schâdiger) 306, 14. 385, 17. 386, 21. 615, 41. 645, 10; 47d. 651. 652, 7; 37. — Städtebünde, -einungen, -kreise (bali, parthien) 231-235. 263 bis 265, 1. 336, 15; 24. 364, 43%. 365, 1; 7; 45%. 385, 3; 7; 25. 386, 28; 534; 51b. 387 648, 28; 48b, 649,81. 650,30; 48s. 654, 26; 28. 655, 19fl. 656, 26; 33. 657, 6f.; 28. 658, 1. 661, 6; 11. 662, 2; 14. 664, 5; 14. — Gesandte 264, 40 ff.
Strana 719
Alfabotisches Register der Orts- und Personen-Namen. 719 656, 1; 3. 664, 11. — Desgl. z. Speierer Stüdtetag 1442: 263, 4. 650, 48a, 654, 2; ble, 655, 1; 21. 656, 18; 2211. 657, 15; 98. 658, 29; 41b. 659, 20ff. 661, 8; 34. 662, 23. 664, 8. — Stadte-, Kreistage 210, 25. 263, 4; 13; 16. 306, 11; 13. 364, 14. Deutschland, Schlösser (castra), Märkte (opida), Dörfer (ville), Gemeinden 73, 43f 74,4. 237, 23. 281,6. 337, '81f. 401, 45f. 403. 404, 23. 574, 215. 576, 25%; 27». 586, 39. 588, 28. 667, 41. 674, 41. 688, 35. — Landvógte, Vógte (advocati), Burggrafen (burg. gravii), Burgvôgte (castellani), SchultheiBen (scul- teti), Amtleute (offiziales), Hauptleute (capitanei) 73, 41 f. 387, 28f. 401, 44f. 403, 17; 20; 23; 30. 404, 33. 574, 161 ff. ; 19b; 23 bf. 588, 80. — Bauern, Leibeigene, Unfreie (eigen leut) 236, 46. 237, 30. 240, 34, 241, 1. 390, 2. 391, 24; 46. 404, 3; 25. 405, 10. — Weiugärtner 404, 3. — Reichsangelegenheiten, -sachen 111, 9; 34. 138, 26. 209, 13. 231-239. 250, 45. 261, 8. 273, 32. 276, 3; 11. 362, 16. 364, 9f.; 27. 365, 21. 384, 29b. 385, 10. 388, 2. 389, 24. 394, 41. 578, 48^. 609, 13. 611,11. 614, 20. 615, 38f. 619, 36. 626, 3. 627, 26. 667, 28. — Reichslehen 237, 21. 240, 27f. 253, 12f. 265, 36. 310, 25. 314, 1. 325, 10. 335, 17. 341, 10. 366, 38. 391, 2ff.; 21. 392, 11. 406, 26f. Vgl. NiederelsaB. — Reichsreform 262, 1. — Reichs- tage (dieta) 286, 27. 292, 8. — Reiehskanzlei s. Habsburg (K. Albrecht II., K. Friedrich IIL.). — Vgl. auch Köln, Mainz, Trier (Erzbischófe). — Finanzwesen (fiscus imperialis) 156, 4. 576, 343; 93», — Reichskammer, Kónigl Kammer 66, 31. 156. 183, 45^. 208, 13. 242, 473. 243, 48*. 265, 35. 910, 30». 394, 40%. 406, 1; 22. 593, 20. Vgl. Dortmund. — Reichserbkümmerer 8. Weinsberg. — Kammermeister 203, 16. Vgl. Ungnad. — Kümmerer 8. Wolfenreut. — Kammerbeamte 265, 31. 266, 11 — Kammerschreiber s. Fuchs, Fuchsberger. — Kamnier- knechte s. Juden. — Steuern, Renten, Gefälle, Zölle usw. 82, 4; 20. 156, 10. 262, 17. 265, 34; 36. 267, 3. 268, 18. 339, 22; 24; 46*. 663, 20; 49a, Vgl. Engers, Geisenheim. — Steuerkommissare s. Habsburg. — Zóllner (theolonarii), Steuerbeamte (tributarii, boletarii), Pa8wächter (passuum custodes) 337, 31. 574, 191f. — Steuerbezirke 267, 12. — Kränungssteuer (dritter Pfennig) s. Juden. — Reichs- miinzwesen, Reichsmiinze 21, 7. 40, 25. 82, 4; 20. 97, 30. 98, 10; 33. 110, 26. 111, 33, 234, 43. 235, 14; 47. 240, 31. 341, 2. 396, 38. 406, 5; 12. 611, 12. — Gesetze, Verordnungen: Reichsgesetze 181, 33. 183, 42b, 217, 13. 236, 25; 27f. 237, 1; 21. 239, 20. 241, 39. 259, 37. — Sog. Satzungen Karls d. Gr., Sachsenspiegel 240, 40f. — Goldene Bulle Karls 1V.: 161. 163, 16; 378, 164, 32; 478. 170, 38; 42b. 171, 39»; 49b. 175, 425. 176, 3; 44a, 47a, 200, 428; 41». 236-240. 324, 20. 388, 26. 400. 402, 32. 630, 20. — Reformatio K. Sig- munds 400, 27. — Pfahlbürgerverbot K. Sigmunds Deutsche Reichstags-Akten XVI. ' 936. 938, 18. 388, 44b, 47b. 389, 38. 390, 1. 400, 99; 45». — Reichsreformentwurf v. 1438; 939, 35. 240, 2; 16; 29. 397, 6. — Reformatio K. Friedrichs 35, 44. 43, 36%. 239-241. 884, 29b. 396, 38; 49°. 397, 59. 399, 51; 56; 58. 400. — Pragmat. Sanktion 284, 24. Deutschland, Gerichtswesen 21, 7. 28, 38. 29. 40, 25. 82, 20f. 90, 7. 97, 30. 98, 10; 33. 105, 29. 110, 26. 111, 34. 128, 30. 235-243. 305, 38. 383, 19%. 388, 27, 403. 405, 20. 406. 577,,35=; 36b. 611,12. 626, 8. 674, 42. 681, 20. — Richter 390, 30. 393, 7ff.; 321. 403, 17. 405, 19f.; 24. — Reichsunmittel- bare Gerichte 237, 37; 48. 392, 1. — Reichs- kammergericht 217, 30. 229, 48b. 230, 17. 242. 243. 343, 42%, — Vorsitzender s. Hochberg. — Beisitzer 328, 34b. — Kammergerichtsschreiber s. Pfullendorf. — Reichshofgericht 29, 27. 65, 40. 67, 15ff ; 35. 111, 85. 233, 8. 241-243, 10. 262, 46». 359, 15. 361, 17. 370, 16; 48b. 406, 33. 632, 9. 633, 1f. 641, 1. Vgl. Rottweil. — Reichs- hofrichter 48, 20. 67, 22ff.; 48s. 632, 28. Vgl Hardeck, Nuenar, Sulz. — Hofgerichtsschreiber 8. Geisler. — Prokuratoren 641, 20. Vgl. Hoetel, Kappfer, Reyde, Stummel. — Notare 577, 33. 606, 16. Vgl. Bürn, Heroldi, Kappel, Mospeck, Randow, Rumelfels, Tegernsee, Vilsperg, Visé. — Fürsten- gericht 393, 27. 394, 1. — Heimliches Gericht, Vemgericht s. Westfalen. — Landgerichte 234, 5; 27. 235, 6; 19. 287, 10; 14. 341, 4. 387, 25. 390, 15f.; 23. 393, 28. 610, 21. 611, 31. Vgl. Nürn- berg, Würzburg. — Stadtgerichte 237, 9; 30. 390, 18f.; 23f. 391, 25. 656, 3. — Blutgerichte 341, 518, — Zentgerichte 235, 12. 237, 9. 390, 12ff.; 98f. 611, 31. — Dorfgerichte 237, 9; 31. 390, 12ff.,23f. 391, 25. — Hof-, Holzgericht 393, 28. — Schuldforderungen 396, 37. ‘— Landfrieden 4, 25f. 5, 20. 6, 21. 7, 21; 462. 14, 28. 17, 37. 18. 28. 29. 35-45 passim. 59, 12. 15, 19. 80, 19. 86, 16. 98, 10. 110, 26. 111, 33. 231-235. 238, 42; 49a; 48b, 239-242 passim. 261-264 passim. 274, 32; 40° ff, 275, 28% ff. ; 50sff.; 53b, 276, 15; 484. 324, 54b. 333, 2; 4f. 388, 28; 41; 46%. 399, 19; 48*. 396, 37. 405, 5. 610, 21. 611, 12. 615, 14 f. 624, 4. 645, 11. 650, 29. Vgl. Frankfurt, Heidelberg, Nürnberg, Mergentheim, Wasseitrüdingen, Weifenburg i. Ungarn, Worms. — Friedbrecher (verserer des friedes) 593, 21. — Fehden, Zwistigkeiten 236, 24. 231, 2f.; 88. 240, 4. 241,5. 324, 47b. 389, 43. 392, 6. 394, 14, 396, 87. 626, 8. — Reichsacht, Aberacht (bannus imperialis) 237-242 passim. 253, 13; 16. 267, 26. 387, 8f. 377, 50b. 392, 8. 405, 321. 406, 34. 575, 16». 576, 36. 672, 11. 674, 8. 675,27. 676,11; 16; 19. 678, 15; 41b; 45b. 681, 28; 49». 683, 18f. 686, 46b. 687, 2. 689, 2. — Handel u. Verkehr : Reichestrafen 6, 11 ; 18. 45, 14. 68, 8. 76. 90, 6. 128, 29. 324, 47». 341, 42b. 380, 46b. — Geleit 159. 160. 169. 170. 223-225 passim. 237, 25; 39. 240,22; 24. 241, 6. 262, 20. 293, 11. 297, 11. 321, 8; 13. 337, 14; 44b. 338, 91
Alfabotisches Register der Orts- und Personen-Namen. 719 656, 1; 3. 664, 11. — Desgl. z. Speierer Stüdtetag 1442: 263, 4. 650, 48a, 654, 2; ble, 655, 1; 21. 656, 18; 2211. 657, 15; 98. 658, 29; 41b. 659, 20ff. 661, 8; 34. 662, 23. 664, 8. — Stadte-, Kreistage 210, 25. 263, 4; 13; 16. 306, 11; 13. 364, 14. Deutschland, Schlösser (castra), Märkte (opida), Dörfer (ville), Gemeinden 73, 43f 74,4. 237, 23. 281,6. 337, '81f. 401, 45f. 403. 404, 23. 574, 215. 576, 25%; 27». 586, 39. 588, 28. 667, 41. 674, 41. 688, 35. — Landvógte, Vógte (advocati), Burggrafen (burg. gravii), Burgvôgte (castellani), SchultheiBen (scul- teti), Amtleute (offiziales), Hauptleute (capitanei) 73, 41 f. 387, 28f. 401, 44f. 403, 17; 20; 23; 30. 404, 33. 574, 161 ff. ; 19b; 23 bf. 588, 80. — Bauern, Leibeigene, Unfreie (eigen leut) 236, 46. 237, 30. 240, 34, 241, 1. 390, 2. 391, 24; 46. 404, 3; 25. 405, 10. — Weiugärtner 404, 3. — Reichsangelegenheiten, -sachen 111, 9; 34. 138, 26. 209, 13. 231-239. 250, 45. 261, 8. 273, 32. 276, 3; 11. 362, 16. 364, 9f.; 27. 365, 21. 384, 29b. 385, 10. 388, 2. 389, 24. 394, 41. 578, 48^. 609, 13. 611,11. 614, 20. 615, 38f. 619, 36. 626, 3. 627, 26. 667, 28. — Reichslehen 237, 21. 240, 27f. 253, 12f. 265, 36. 310, 25. 314, 1. 325, 10. 335, 17. 341, 10. 366, 38. 391, 2ff.; 21. 392, 11. 406, 26f. Vgl. NiederelsaB. — Reichsreform 262, 1. — Reichs- tage (dieta) 286, 27. 292, 8. — Reiehskanzlei s. Habsburg (K. Albrecht II., K. Friedrich IIL.). — Vgl. auch Köln, Mainz, Trier (Erzbischófe). — Finanzwesen (fiscus imperialis) 156, 4. 576, 343; 93», — Reichskammer, Kónigl Kammer 66, 31. 156. 183, 45^. 208, 13. 242, 473. 243, 48*. 265, 35. 910, 30». 394, 40%. 406, 1; 22. 593, 20. Vgl. Dortmund. — Reichserbkümmerer 8. Weinsberg. — Kammermeister 203, 16. Vgl. Ungnad. — Kümmerer 8. Wolfenreut. — Kammerbeamte 265, 31. 266, 11 — Kammerschreiber s. Fuchs, Fuchsberger. — Kamnier- knechte s. Juden. — Steuern, Renten, Gefälle, Zölle usw. 82, 4; 20. 156, 10. 262, 17. 265, 34; 36. 267, 3. 268, 18. 339, 22; 24; 46*. 663, 20; 49a, Vgl. Engers, Geisenheim. — Steuerkommissare s. Habsburg. — Zóllner (theolonarii), Steuerbeamte (tributarii, boletarii), Pa8wächter (passuum custodes) 337, 31. 574, 191f. — Steuerbezirke 267, 12. — Kränungssteuer (dritter Pfennig) s. Juden. — Reichs- miinzwesen, Reichsmiinze 21, 7. 40, 25. 82, 4; 20. 97, 30. 98, 10; 33. 110, 26. 111, 33, 234, 43. 235, 14; 47. 240, 31. 341, 2. 396, 38. 406, 5; 12. 611, 12. — Gesetze, Verordnungen: Reichsgesetze 181, 33. 183, 42b, 217, 13. 236, 25; 27f. 237, 1; 21. 239, 20. 241, 39. 259, 37. — Sog. Satzungen Karls d. Gr., Sachsenspiegel 240, 40f. — Goldene Bulle Karls 1V.: 161. 163, 16; 378, 164, 32; 478. 170, 38; 42b. 171, 39»; 49b. 175, 425. 176, 3; 44a, 47a, 200, 428; 41». 236-240. 324, 20. 388, 26. 400. 402, 32. 630, 20. — Reformatio K. Sig- munds 400, 27. — Pfahlbürgerverbot K. Sigmunds Deutsche Reichstags-Akten XVI. ' 936. 938, 18. 388, 44b, 47b. 389, 38. 390, 1. 400, 99; 45». — Reichsreformentwurf v. 1438; 939, 35. 240, 2; 16; 29. 397, 6. — Reformatio K. Friedrichs 35, 44. 43, 36%. 239-241. 884, 29b. 396, 38; 49°. 397, 59. 399, 51; 56; 58. 400. — Pragmat. Sanktion 284, 24. Deutschland, Gerichtswesen 21, 7. 28, 38. 29. 40, 25. 82, 20f. 90, 7. 97, 30. 98, 10; 33. 105, 29. 110, 26. 111, 34. 128, 30. 235-243. 305, 38. 383, 19%. 388, 27, 403. 405, 20. 406. 577,,35=; 36b. 611,12. 626, 8. 674, 42. 681, 20. — Richter 390, 30. 393, 7ff.; 321. 403, 17. 405, 19f.; 24. — Reichsunmittel- bare Gerichte 237, 37; 48. 392, 1. — Reichs- kammergericht 217, 30. 229, 48b. 230, 17. 242. 243. 343, 42%, — Vorsitzender s. Hochberg. — Beisitzer 328, 34b. — Kammergerichtsschreiber s. Pfullendorf. — Reichshofgericht 29, 27. 65, 40. 67, 15ff ; 35. 111, 85. 233, 8. 241-243, 10. 262, 46». 359, 15. 361, 17. 370, 16; 48b. 406, 33. 632, 9. 633, 1f. 641, 1. Vgl. Rottweil. — Reichs- hofrichter 48, 20. 67, 22ff.; 48s. 632, 28. Vgl Hardeck, Nuenar, Sulz. — Hofgerichtsschreiber 8. Geisler. — Prokuratoren 641, 20. Vgl. Hoetel, Kappfer, Reyde, Stummel. — Notare 577, 33. 606, 16. Vgl. Bürn, Heroldi, Kappel, Mospeck, Randow, Rumelfels, Tegernsee, Vilsperg, Visé. — Fürsten- gericht 393, 27. 394, 1. — Heimliches Gericht, Vemgericht s. Westfalen. — Landgerichte 234, 5; 27. 235, 6; 19. 287, 10; 14. 341, 4. 387, 25. 390, 15f.; 23. 393, 28. 610, 21. 611, 31. Vgl. Nürn- berg, Würzburg. — Stadtgerichte 237, 9; 30. 390, 18f.; 23f. 391, 25. 656, 3. — Blutgerichte 341, 518, — Zentgerichte 235, 12. 237, 9. 390, 12ff.; 98f. 611, 31. — Dorfgerichte 237, 9; 31. 390, 12ff.,23f. 391, 25. — Hof-, Holzgericht 393, 28. — Schuldforderungen 396, 37. ‘— Landfrieden 4, 25f. 5, 20. 6, 21. 7, 21; 462. 14, 28. 17, 37. 18. 28. 29. 35-45 passim. 59, 12. 15, 19. 80, 19. 86, 16. 98, 10. 110, 26. 111, 33. 231-235. 238, 42; 49a; 48b, 239-242 passim. 261-264 passim. 274, 32; 40° ff, 275, 28% ff. ; 50sff.; 53b, 276, 15; 484. 324, 54b. 333, 2; 4f. 388, 28; 41; 46%. 399, 19; 48*. 396, 37. 405, 5. 610, 21. 611, 12. 615, 14 f. 624, 4. 645, 11. 650, 29. Vgl. Frankfurt, Heidelberg, Nürnberg, Mergentheim, Wasseitrüdingen, Weifenburg i. Ungarn, Worms. — Friedbrecher (verserer des friedes) 593, 21. — Fehden, Zwistigkeiten 236, 24. 231, 2f.; 88. 240, 4. 241,5. 324, 47b. 389, 43. 392, 6. 394, 14, 396, 87. 626, 8. — Reichsacht, Aberacht (bannus imperialis) 237-242 passim. 253, 13; 16. 267, 26. 387, 8f. 377, 50b. 392, 8. 405, 321. 406, 34. 575, 16». 576, 36. 672, 11. 674, 8. 675,27. 676,11; 16; 19. 678, 15; 41b; 45b. 681, 28; 49». 683, 18f. 686, 46b. 687, 2. 689, 2. — Handel u. Verkehr : Reichestrafen 6, 11 ; 18. 45, 14. 68, 8. 76. 90, 6. 128, 29. 324, 47». 341, 42b. 380, 46b. — Geleit 159. 160. 169. 170. 223-225 passim. 237, 25; 39. 240,22; 24. 241, 6. 262, 20. 293, 11. 297, 11. 321, 8; 13. 337, 14; 44b. 338, 91
Strana 720
720 13; 32; 34. 339, 8;10. 341, 11. 351, 15. 354, 1. 392, 9. 403, 12. 404, 21; 38. 406, 30. 450, 13. 453, 9; 11. 593, 22. 667, 9. 674, 32. 687, 28. 689, 29. — Gewerbe 686, 2. 687, 33. — Kaufleute, Fuhrleute 136, 42. 240, 9. 402, 39. 404, 10. 656, 38. 657, 44.5. — Reisende (pilgreime, lanntfarer) 240, 9. 404, 10. — Handelsgut 240, 9. 390, 9. 404, 3 ff.; 10. Deutschland, Kirchen (ecelesie metropolitane, cathe- drales, parrochiales) 181, 38. 240, 10. 277, 7. 280, 90€; 30. 281. 282, 3. 380, 46^. 404, 12. 432, 22. 527, 1. — Diózesen, Stifte 252, 19, 277, 8. 284, 9. 606, 49%, 688, 32. — Erzbischöfe, Bischöfe 158, 7. 163, 263; 27b. 172, 19. 173, 16. 177, 18. 189, 1. 192, 17. 194,1. 197, 7%. 200, 162, 215, 49a, 229, 19. 251, 35; 42. 278, 25; 37. 279,1. 280, 16f. 281, 18. 283, 19. 284, 27; 82. 370, 29; 32. 375, 26; 462. 514, 14. 571, 302f. 606, 28; 37. 608, 16. 609, 28. 614, 9. 625, 22. — Deren Kurie 577, 32%, — Deren Prokuratoren 588, 30f. — Archidiakone 577, 31s, — Prilaten, geistl. Wiirden 69, 8; 25; 31. 71,1, 114. 189, 1. 192, 17. 194, 1. 199, 41 «. 244, 5. 252, 10; 36. 253, 36. 283, 17. 284, 4; 6. 2:9, 15. 303, 15. 352, 22. 355, 9; 12. 371, 29. 919, 40. 375, 469, 377,5. 391, 2ff. 564, 15. 568, 2. 573, 25ff. 688, 2f. 591, 38. 593, 16. 601, 13. 603, 2; 22. 608, 5; 16. 619, 44. Vgl. auch Christen- heit. — Deren Prokuratoren 601, 14. — Própste, Dekane 574, 15. — Klerus, Geistlichkeit (paffheid) 181, 38. 240, 8. 252, 18. 253, 3f.; 7. 257, 15. 404, 9. 608, 11. 626, 1. — Pilger 240, 8. — Kirch-, Pfarrhöfe 240, 10. 404, 12. — Orden, Klöster, Äbte, Prioren 175, 6. 181, 39. 189, 1. 192, 17. 277, 8. 278, 25; 37. 279, 1. 283, 19. 342, 11. 871, 29. 377, 5. 574, 14bf. 606, 19. 608, 17. — Schulen (collegia, studia) 574, 239. 588, 28f. Vgl. Christenheit. — Gravamina der Deutschen Nation (indemnitates) 155, 32. 211, 10. 215, 38; 42b. 272, 45b. 277, 6. 289, 25. 291, 18. 573, 19. 574, 87. 576, 31^. 599, 41. 600, 22. — Kirchenfreiheit 267, 17. — Ortsfrage fiir das allgem. Konzil 955, 15. 956, 8. 958, 31. 583, 3. 587, 8. 589, 30. 591, 5f.; 25. Vgl. Konzilien. Deutschorden 108, 30. 109. 270, 1; 18. 339, 20; 22. 340, 36s. 612, 12. 665, 25. 669, 24. — Hoch- meister a. Erlichehausen, Rusdorf. — Deutschmeister 8. Seinsheim, Vinke, Wittershausen. — Komture s. Ibersheim, Kendenich, Koblenz, Königsegg, Land- see, Stetten. —. Gebietiger 62, 24. 109. 268, 34. 269, 19. 270, 16. 371, 25. 377, 1. 668, 30; 35; 87. 669, 4; 10; 12. — Ordensherren 311, 441. 843, 1. 606, 8f. 642. — Amtleute 109, 22. — Pro- kurator beim Konzil s. Reve. — Gesandte 339, 34%. Vgl. Ast, Eckenbruch, Vather.— Desgl. zu den Frankf. RTT. 1441 u. 1442: 108, 28ff.; 36a, 109, 48a, :994, 15. 339, 16; 37*. 858, 43f. 971, 24f. Vgl. Nieckeritz, Ruperti. — Ordensgebiet 208, 14. 268, 24. Vgl. Preußen. — Ballei s. Alten- Biesen. — Ordensangelegenheiten 339, 31. — Archiv 208, 36. — Privilegien 339, 21; 89a. 340, 12; 39%; 36%. 611, 19. — Schloß s. Guttenberg, Hof s. Kossebau. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Diele, Frankfurter Fürsprech 312, 1. — Sein Sohn, zu Wissenauwe zu Sachsen 333, 21. Dieperskircher, Georg, Diener K. Friedrichs 153, 27. 331, 18. Diepholt, Rudolf von —, 378, 85b. DieBenhofen a. Rhein ö. Schaffhausen 75, 32. — Ge- sandte z. Konstanzer Stüdtetag 1441: 36, 36. 86, 35, 87, 20. 88, 41. Diest (Deist), Heinrich von —, Dr. theol., Konzils- gesandter an P. Eugen 443, 6; 362; 34%, Diether, Meister, Frankf. Ratsherr 332, 42, 336, 24; 30. 337, 8. 338, 40°. Diez, Grafschaft a. d. Lahn, Reichslehen des Erz- bischofs v. Trier 28, 48a. 376, 48". Digne i. d. Provence, Bf. Petrus de Versailles 1432 bis 1439, Französ, Gesandter z. Konzil 412, 49*, 458, 6. Dijon 635, 8; 12; 22. Dillenburg (Dilnberg), n. v. Wiesbaden, Johannes von —, 628, 43. Dinkelsbühl (Dinkelspuchel, Dunckelspuhelen) sw. Nürnberg, Reichsstadt 6, 1. 77, 11; 483; 37*. 19, 27. 83, 45*. 669, 19. — Rataherren 2, 32. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 374, 29. 382, 1. — Bürger &. Harrer. — Johannes von —, Magister a. d. Univ. Wien 104, 4. Dionysius (Dyonisius), der heilige —, 422, 14. Dioskur (Dyoscorus), Priisident der sog. Riubersynode von Ephesus 449: 422, 19. Dissipatus, Johannes, Griech. Gesandter an d. Konzil 411, 23. 448, 29. 444. 541, 49a, Dominikanerorden (precheurs, prediger) 187, 23. 196, 23b, Vgl. Ardjisch, Hugo, Turrecremata, Wien. Donatisten, Christl. Sekta 428, 47b. 522, 4; 7. 563, 4. Donau (Donauwe, Tunaw) 18, 385. 61, 3. 616, 385, 627, 27. Donauwórth (Werde, Swebisch Werde), Reichsstadt 77, 10. 105, 29f ; 425; 45a, 154, 7. 156, 89%. ‚642, 13. 652, 15; 18, 661, 27, 663, 16f.; 42^. 664, 1. Dortmund (Dorpmunde), Reichsstadt 82, 45 b. — Ge- sandte z. Frankf. RT. 1442: 373, 21. 382. 8. — Reichskammer 243, 49 *. — Freigericht 243, 36 b, — Mitglied des Rhein. Stüdtekreises 386, 29. Drutman (Drütman), Elsecbin, 833, 18. — Johann, Frankf. Bürgermeister 320, 48* Duden, Johannes, in Frankfurt 329, 17. Düren (Deuwern, Tawren) 6. Aachen 158, 15; 22b. 160, 16. Düngen, Peter von --, 331, 3. Dunkeld, Bf. Jacob Bruce 1441-1447, Konzilegesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 30. 350, 39. Dutsch, Einwohner Frankfurts (?) 334, 11. E. Ebendorfer, Thomas, v. Haselbach, Prof. d. Theol., Domherr v. St. Stephan in Wien, * 1987, 1 1464: 104, 13; 32. 154, 26^f. 256, 40; 43; 45. 300, 46b. 302, 9; 17. 408, 4f. 440, 17. — Gesandter K. Friedrichs z. Mainzer Kongre 1441: 1, 18.
720 13; 32; 34. 339, 8;10. 341, 11. 351, 15. 354, 1. 392, 9. 403, 12. 404, 21; 38. 406, 30. 450, 13. 453, 9; 11. 593, 22. 667, 9. 674, 32. 687, 28. 689, 29. — Gewerbe 686, 2. 687, 33. — Kaufleute, Fuhrleute 136, 42. 240, 9. 402, 39. 404, 10. 656, 38. 657, 44.5. — Reisende (pilgreime, lanntfarer) 240, 9. 404, 10. — Handelsgut 240, 9. 390, 9. 404, 3 ff.; 10. Deutschland, Kirchen (ecelesie metropolitane, cathe- drales, parrochiales) 181, 38. 240, 10. 277, 7. 280, 90€; 30. 281. 282, 3. 380, 46^. 404, 12. 432, 22. 527, 1. — Diózesen, Stifte 252, 19, 277, 8. 284, 9. 606, 49%, 688, 32. — Erzbischöfe, Bischöfe 158, 7. 163, 263; 27b. 172, 19. 173, 16. 177, 18. 189, 1. 192, 17. 194,1. 197, 7%. 200, 162, 215, 49a, 229, 19. 251, 35; 42. 278, 25; 37. 279,1. 280, 16f. 281, 18. 283, 19. 284, 27; 82. 370, 29; 32. 375, 26; 462. 514, 14. 571, 302f. 606, 28; 37. 608, 16. 609, 28. 614, 9. 625, 22. — Deren Kurie 577, 32%, — Deren Prokuratoren 588, 30f. — Archidiakone 577, 31s, — Prilaten, geistl. Wiirden 69, 8; 25; 31. 71,1, 114. 189, 1. 192, 17. 194, 1. 199, 41 «. 244, 5. 252, 10; 36. 253, 36. 283, 17. 284, 4; 6. 2:9, 15. 303, 15. 352, 22. 355, 9; 12. 371, 29. 919, 40. 375, 469, 377,5. 391, 2ff. 564, 15. 568, 2. 573, 25ff. 688, 2f. 591, 38. 593, 16. 601, 13. 603, 2; 22. 608, 5; 16. 619, 44. Vgl. auch Christen- heit. — Deren Prokuratoren 601, 14. — Própste, Dekane 574, 15. — Klerus, Geistlichkeit (paffheid) 181, 38. 240, 8. 252, 18. 253, 3f.; 7. 257, 15. 404, 9. 608, 11. 626, 1. — Pilger 240, 8. — Kirch-, Pfarrhöfe 240, 10. 404, 12. — Orden, Klöster, Äbte, Prioren 175, 6. 181, 39. 189, 1. 192, 17. 277, 8. 278, 25; 37. 279, 1. 283, 19. 342, 11. 871, 29. 377, 5. 574, 14bf. 606, 19. 608, 17. — Schulen (collegia, studia) 574, 239. 588, 28f. Vgl. Christenheit. — Gravamina der Deutschen Nation (indemnitates) 155, 32. 211, 10. 215, 38; 42b. 272, 45b. 277, 6. 289, 25. 291, 18. 573, 19. 574, 87. 576, 31^. 599, 41. 600, 22. — Kirchenfreiheit 267, 17. — Ortsfrage fiir das allgem. Konzil 955, 15. 956, 8. 958, 31. 583, 3. 587, 8. 589, 30. 591, 5f.; 25. Vgl. Konzilien. Deutschorden 108, 30. 109. 270, 1; 18. 339, 20; 22. 340, 36s. 612, 12. 665, 25. 669, 24. — Hoch- meister a. Erlichehausen, Rusdorf. — Deutschmeister 8. Seinsheim, Vinke, Wittershausen. — Komture s. Ibersheim, Kendenich, Koblenz, Königsegg, Land- see, Stetten. —. Gebietiger 62, 24. 109. 268, 34. 269, 19. 270, 16. 371, 25. 377, 1. 668, 30; 35; 87. 669, 4; 10; 12. — Ordensherren 311, 441. 843, 1. 606, 8f. 642. — Amtleute 109, 22. — Pro- kurator beim Konzil s. Reve. — Gesandte 339, 34%. Vgl. Ast, Eckenbruch, Vather.— Desgl. zu den Frankf. RTT. 1441 u. 1442: 108, 28ff.; 36a, 109, 48a, :994, 15. 339, 16; 37*. 858, 43f. 971, 24f. Vgl. Nieckeritz, Ruperti. — Ordensgebiet 208, 14. 268, 24. Vgl. Preußen. — Ballei s. Alten- Biesen. — Ordensangelegenheiten 339, 31. — Archiv 208, 36. — Privilegien 339, 21; 89a. 340, 12; 39%; 36%. 611, 19. — Schloß s. Guttenberg, Hof s. Kossebau. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Diele, Frankfurter Fürsprech 312, 1. — Sein Sohn, zu Wissenauwe zu Sachsen 333, 21. Dieperskircher, Georg, Diener K. Friedrichs 153, 27. 331, 18. Diepholt, Rudolf von —, 378, 85b. DieBenhofen a. Rhein ö. Schaffhausen 75, 32. — Ge- sandte z. Konstanzer Stüdtetag 1441: 36, 36. 86, 35, 87, 20. 88, 41. Diest (Deist), Heinrich von —, Dr. theol., Konzils- gesandter an P. Eugen 443, 6; 362; 34%, Diether, Meister, Frankf. Ratsherr 332, 42, 336, 24; 30. 337, 8. 338, 40°. Diez, Grafschaft a. d. Lahn, Reichslehen des Erz- bischofs v. Trier 28, 48a. 376, 48". Digne i. d. Provence, Bf. Petrus de Versailles 1432 bis 1439, Französ, Gesandter z. Konzil 412, 49*, 458, 6. Dijon 635, 8; 12; 22. Dillenburg (Dilnberg), n. v. Wiesbaden, Johannes von —, 628, 43. Dinkelsbühl (Dinkelspuchel, Dunckelspuhelen) sw. Nürnberg, Reichsstadt 6, 1. 77, 11; 483; 37*. 19, 27. 83, 45*. 669, 19. — Rataherren 2, 32. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 374, 29. 382, 1. — Bürger &. Harrer. — Johannes von —, Magister a. d. Univ. Wien 104, 4. Dionysius (Dyonisius), der heilige —, 422, 14. Dioskur (Dyoscorus), Priisident der sog. Riubersynode von Ephesus 449: 422, 19. Dissipatus, Johannes, Griech. Gesandter an d. Konzil 411, 23. 448, 29. 444. 541, 49a, Dominikanerorden (precheurs, prediger) 187, 23. 196, 23b, Vgl. Ardjisch, Hugo, Turrecremata, Wien. Donatisten, Christl. Sekta 428, 47b. 522, 4; 7. 563, 4. Donau (Donauwe, Tunaw) 18, 385. 61, 3. 616, 385, 627, 27. Donauwórth (Werde, Swebisch Werde), Reichsstadt 77, 10. 105, 29f ; 425; 45a, 154, 7. 156, 89%. ‚642, 13. 652, 15; 18, 661, 27, 663, 16f.; 42^. 664, 1. Dortmund (Dorpmunde), Reichsstadt 82, 45 b. — Ge- sandte z. Frankf. RT. 1442: 373, 21. 382. 8. — Reichskammer 243, 49 *. — Freigericht 243, 36 b, — Mitglied des Rhein. Stüdtekreises 386, 29. Drutman (Drütman), Elsecbin, 833, 18. — Johann, Frankf. Bürgermeister 320, 48* Duden, Johannes, in Frankfurt 329, 17. Düren (Deuwern, Tawren) 6. Aachen 158, 15; 22b. 160, 16. Düngen, Peter von --, 331, 3. Dunkeld, Bf. Jacob Bruce 1441-1447, Konzilegesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 30. 350, 39. Dutsch, Einwohner Frankfurts (?) 334, 11. E. Ebendorfer, Thomas, v. Haselbach, Prof. d. Theol., Domherr v. St. Stephan in Wien, * 1987, 1 1464: 104, 13; 32. 154, 26^f. 256, 40; 43; 45. 300, 46b. 302, 9; 17. 408, 4f. 440, 17. — Gesandter K. Friedrichs z. Mainzer Kongre 1441: 1, 18.
Strana 721
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 721 5, 82. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 17, 30. 43. 49, 10. 50, 4. bl, 23: 30a. 114, 10. 129, 9. 130. 135, 50a ff. — Bevollmáchtigter b. Frankf. RT. 1442: 231, 12. 248, 9; 13. 249. 233, 36; 38. 254, 23. 544. 545, 51b. 546, 473; 43b. 547, 44a, 597, 4. 600, 5. 603, 32. 604, 29. Eberstein, der von —, Ritter 615, 27. 623, 28. Ebrach, Zisterzienserabtei só. Schweinfurt, Abt. Hein- rich Wild 1437-1447: 154, 20. Echter, Peter, Domdechant in Mainz 608, 30. Eckenbruch, Deutschordensgesandter 109, 37. Ee, Adrien van —, Magister, Burgund. Sekretär 634, 84; 40. Egen s. Argon. Eger in Böhmen, Landfriede v. 5. Mai 1389: 239, 452, — Reichstag v. Juli 1437: 35, 43. Eger in Ungarn, g. Erlau. Egidius s. Fuscarariis. Egloffstein 6. Forchheim, Konrad von — , Frünk. Ritter 155, 7. Egmont, Graf von —, 8. Geldern. Ehenheim s. Oberehnheim. Ehinger, Walther, Ulmer Altbürgermeister 106, 34 ff. — Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 233, 48. 234, 36. 235, 36. 382, 23a ff. 385, 41. 388, 21. 389, 6. 620, 34. 621, 2; 5; 319. 647, 41, Ehrenbreitstein (Erembreytstein) a. Rhein 34, 8. 41, 13. 95, 46b. 399, 1. Ehrenfels (Erenfelez) w. Rüdesheim 640, 21. Eich (Aich, Eyeb), Hans von —, Dr. utr. jur., Propst zu Wetzlar, Rat u. Gesandter Hzg. Albrechta v. Österreich 148, 17. 363, 35. Eichstätt (Aystet), Bf Albrecht II. v. Hohenrechberg 1429-1445: 154, 17, 43b. 357, 29. 358, 10. 359, 12. 861, 21. Eidgenossen s. Schweiz. Eierer (Eyerer), Konrad, Gesandter Speiers z. Frankf. RT. 1442: 325, 40. 382, 23%. 388, 19. Eilenburg (lleberg), Herr von —, 372, 20. 379, 13. Einsiedel, Hildebrand von —, 155, 14. Eizinger, Ulrich 1398-1461, Hubmeister (d. i. Ein- nehmer der Üsterr, Kammereinkünfte) 23, 6; 12. Elbing i. Westpreußen, Tagfahrt der Preuß. Stände v. 14. Márz 1442; 269, 18. Elchingen wsw. Nórdlingen, Benediktinerabtei , Abt Johann 379, 42. Eleusius, Donatist. Bischof z. Zt. Augustins 422, 46b, 493, 17; 515. 522, 4. 549, 39*. Ellam, Johannes, Engl. Johanniterritter 344, 45. Ellerbach (Elrbach) ssó. Dillingen, Puppili von —, Schwib. Ritter 155, 7. — Kammergerichtsbeisitzer 242, 10. 343, 493. Elsaß 264, 28. 628, 35; 37. 655, 36. — Reichslehen 8. Niederelsa8. — Reichsstüdte, Stüdtebund, -kreis 38, 29. 82, 48b. 227, 47»; 45%, 234, 17. 235, 41. 262, 22. 263, 14. 264, 6; 8. 265, 8;.23. 365, 13. 386, 30. 643, 9. 649, 12; 19. 655, 23. 658, 5. Vgl. Colmar, Hagenau, Kaysersberg, Mülhausen, Oberehnheim, Schlettstadt, Weißenburg. — Vorort s. Straßburg. — Ihre Ge- sandten 234, 29. 655, 32. — Desgl. z. Frankf. RT, 1442: 365, 39. 375, 20. Elsaß, Landvogtei 642, 44. 643, 3. Vgl. Hachberg, Rappoltstein. — Juden 54, 16. — Deutschordenskomture s. Königsegg, Landsee. Eltville a. Rhein wow. Wiesbaden 158, 11. Emden, Hans von —, Magdeburger Schöffe 398, 44. Emmérshofen, Stephan von —, Kammergerichtsbeisitzer 242, 13. Engers am Rhein, Zoll, Zöllner 264, 38f.; 43. 265, 15. 640, 29. 656, 5. 657, 45*. 661, 9; 28. 662, 16; 46^. 663, 8; 323. Engen (Enngen) nw. Konstanz 39, 13. — Gf. Sigmund von —, 8. Lupfen. England (Anglia) 42, 5. 72, 38. 73, 9. 194, 2. — K. Heinrich VL, Kónig v. Frankreich, Herr v. Ir- land 1449-1472: 18, 7. 20, 2f. 26, 3. 34. 35. 39. 41, 21. 71, 18; 28. 72, 15; 463, 13, 15. 218,2; 5. 225. 250, 12. 343, 22. 344, 46^; 45b; 52b. 345, 1; 11. 545, 22. 547, 24. 548, 31. 557, 3; 27. 561, 33; 36. — Gesandte 18, 6. 72,16; 19. 73, 15. 212, 26; 35f. 844, 13; 221. 345, 3. Vgl. Beko, Grenewell, Holes, — Desgl. z. Frankf, RT. 1441: 45, 17. 49, 23; 27. 73, 15. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 225. 249. 250. 344, 1; b. 345, 5; 8. 544, 2; 8. 547, 29. 557, 26. Vgl. Asaph, Botyll, Moleyns, Reginald. — Kanzlei 208, 36. — Land- gut s. Havering. — Kirche 432, 23. — Johanniterorden 225, 26. 343, 22. Vgl. Ellam. — Dessen Engl. Prior s. Botyll. Ensisheim (Einsheim) i. Oberelsa&, n. v. Mülhausen 657, 39b. Epheser 505, 11. 545, 6. 551, 26. Ephesus i. Kleinasien, 3. allgem. Konzil 431: 537, 32; 47b. — Räubersynode 449: 422, 19. 431, 24. 488, 7. 491, 2. 493, 84. 549, 11. — Präsident s. Dioskur. Eppstein (Eppenstein) nó. Wiesbaden, Herren von — 377, 29a. 586, 33. — Eberhard von —, Herr zu Kónigstein 379, 6. — Werner von —, 379, 4; 33b. — der Eppe 607, 34. Erasmus, wohl E. Frosch, Frankf. Ratsherr 323, 38. Erbach am Rhein w. Wiesbaden 640, 4. : — & d. Mümling i. Hessen, Konrad Schenk von —, kurpfálz. Amtmann zu Oppenheim 3, 28. 4, 30; 44». 379, 22. — Otto Schenk von —, 380, 5. Erding (Arding, Érdingen) nó. München 346, 4; 30; 35. 348, 17; 23. Erfurt (Erford) 53, 22. 57, 12. 121, 29. 268, 3. 383, 31% 670, 32. 678, 292; 30bf.; 5Ob. 681, 454. 683, 18. 685, 17; 50»; 44bf. 686, 1; 45b m. — Bürgermeister u. Rat 671, 13. — Rat 684, 30. 685, 29. 686, 17. 687, 40, 688, 4. — Gesandte z. Frankf, RT. 1442: 374, 12. 383, 8. — Boten 685, 45b, — Juden 267, 23. 268, 4. 670, 29. 672, 1. 684, 30. 685, 29. 686, 1. — Stiftskirche 678, 27. — Archiv 208, 32. 268, 1. — Privilegien 383, 32%. 91*
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 721 5, 82. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 17, 30. 43. 49, 10. 50, 4. bl, 23: 30a. 114, 10. 129, 9. 130. 135, 50a ff. — Bevollmáchtigter b. Frankf. RT. 1442: 231, 12. 248, 9; 13. 249. 233, 36; 38. 254, 23. 544. 545, 51b. 546, 473; 43b. 547, 44a, 597, 4. 600, 5. 603, 32. 604, 29. Eberstein, der von —, Ritter 615, 27. 623, 28. Ebrach, Zisterzienserabtei só. Schweinfurt, Abt. Hein- rich Wild 1437-1447: 154, 20. Echter, Peter, Domdechant in Mainz 608, 30. Eckenbruch, Deutschordensgesandter 109, 37. Ee, Adrien van —, Magister, Burgund. Sekretär 634, 84; 40. Egen s. Argon. Eger in Böhmen, Landfriede v. 5. Mai 1389: 239, 452, — Reichstag v. Juli 1437: 35, 43. Eger in Ungarn, g. Erlau. Egidius s. Fuscarariis. Egloffstein 6. Forchheim, Konrad von — , Frünk. Ritter 155, 7. Egmont, Graf von —, 8. Geldern. Ehenheim s. Oberehnheim. Ehinger, Walther, Ulmer Altbürgermeister 106, 34 ff. — Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 233, 48. 234, 36. 235, 36. 382, 23a ff. 385, 41. 388, 21. 389, 6. 620, 34. 621, 2; 5; 319. 647, 41, Ehrenbreitstein (Erembreytstein) a. Rhein 34, 8. 41, 13. 95, 46b. 399, 1. Ehrenfels (Erenfelez) w. Rüdesheim 640, 21. Eich (Aich, Eyeb), Hans von —, Dr. utr. jur., Propst zu Wetzlar, Rat u. Gesandter Hzg. Albrechta v. Österreich 148, 17. 363, 35. Eichstätt (Aystet), Bf Albrecht II. v. Hohenrechberg 1429-1445: 154, 17, 43b. 357, 29. 358, 10. 359, 12. 861, 21. Eidgenossen s. Schweiz. Eierer (Eyerer), Konrad, Gesandter Speiers z. Frankf. RT. 1442: 325, 40. 382, 23%. 388, 19. Eilenburg (lleberg), Herr von —, 372, 20. 379, 13. Einsiedel, Hildebrand von —, 155, 14. Eizinger, Ulrich 1398-1461, Hubmeister (d. i. Ein- nehmer der Üsterr, Kammereinkünfte) 23, 6; 12. Elbing i. Westpreußen, Tagfahrt der Preuß. Stände v. 14. Márz 1442; 269, 18. Elchingen wsw. Nórdlingen, Benediktinerabtei , Abt Johann 379, 42. Eleusius, Donatist. Bischof z. Zt. Augustins 422, 46b, 493, 17; 515. 522, 4. 549, 39*. Ellam, Johannes, Engl. Johanniterritter 344, 45. Ellerbach (Elrbach) ssó. Dillingen, Puppili von —, Schwib. Ritter 155, 7. — Kammergerichtsbeisitzer 242, 10. 343, 493. Elsaß 264, 28. 628, 35; 37. 655, 36. — Reichslehen 8. Niederelsa8. — Reichsstüdte, Stüdtebund, -kreis 38, 29. 82, 48b. 227, 47»; 45%, 234, 17. 235, 41. 262, 22. 263, 14. 264, 6; 8. 265, 8;.23. 365, 13. 386, 30. 643, 9. 649, 12; 19. 655, 23. 658, 5. Vgl. Colmar, Hagenau, Kaysersberg, Mülhausen, Oberehnheim, Schlettstadt, Weißenburg. — Vorort s. Straßburg. — Ihre Ge- sandten 234, 29. 655, 32. — Desgl. z. Frankf. RT, 1442: 365, 39. 375, 20. Elsaß, Landvogtei 642, 44. 643, 3. Vgl. Hachberg, Rappoltstein. — Juden 54, 16. — Deutschordenskomture s. Königsegg, Landsee. Eltville a. Rhein wow. Wiesbaden 158, 11. Emden, Hans von —, Magdeburger Schöffe 398, 44. Emmérshofen, Stephan von —, Kammergerichtsbeisitzer 242, 13. Engers am Rhein, Zoll, Zöllner 264, 38f.; 43. 265, 15. 640, 29. 656, 5. 657, 45*. 661, 9; 28. 662, 16; 46^. 663, 8; 323. Engen (Enngen) nw. Konstanz 39, 13. — Gf. Sigmund von —, 8. Lupfen. England (Anglia) 42, 5. 72, 38. 73, 9. 194, 2. — K. Heinrich VL, Kónig v. Frankreich, Herr v. Ir- land 1449-1472: 18, 7. 20, 2f. 26, 3. 34. 35. 39. 41, 21. 71, 18; 28. 72, 15; 463, 13, 15. 218,2; 5. 225. 250, 12. 343, 22. 344, 46^; 45b; 52b. 345, 1; 11. 545, 22. 547, 24. 548, 31. 557, 3; 27. 561, 33; 36. — Gesandte 18, 6. 72,16; 19. 73, 15. 212, 26; 35f. 844, 13; 221. 345, 3. Vgl. Beko, Grenewell, Holes, — Desgl. z. Frankf, RT. 1441: 45, 17. 49, 23; 27. 73, 15. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 225. 249. 250. 344, 1; b. 345, 5; 8. 544, 2; 8. 547, 29. 557, 26. Vgl. Asaph, Botyll, Moleyns, Reginald. — Kanzlei 208, 36. — Land- gut s. Havering. — Kirche 432, 23. — Johanniterorden 225, 26. 343, 22. Vgl. Ellam. — Dessen Engl. Prior s. Botyll. Ensisheim (Einsheim) i. Oberelsa&, n. v. Mülhausen 657, 39b. Epheser 505, 11. 545, 6. 551, 26. Ephesus i. Kleinasien, 3. allgem. Konzil 431: 537, 32; 47b. — Räubersynode 449: 422, 19. 431, 24. 488, 7. 491, 2. 493, 84. 549, 11. — Präsident s. Dioskur. Eppstein (Eppenstein) nó. Wiesbaden, Herren von — 377, 29a. 586, 33. — Eberhard von —, Herr zu Kónigstein 379, 6. — Werner von —, 379, 4; 33b. — der Eppe 607, 34. Erasmus, wohl E. Frosch, Frankf. Ratsherr 323, 38. Erbach am Rhein w. Wiesbaden 640, 4. : — & d. Mümling i. Hessen, Konrad Schenk von —, kurpfálz. Amtmann zu Oppenheim 3, 28. 4, 30; 44». 379, 22. — Otto Schenk von —, 380, 5. Erding (Arding, Érdingen) nó. München 346, 4; 30; 35. 348, 17; 23. Erfurt (Erford) 53, 22. 57, 12. 121, 29. 268, 3. 383, 31% 670, 32. 678, 292; 30bf.; 5Ob. 681, 454. 683, 18. 685, 17; 50»; 44bf. 686, 1; 45b m. — Bürgermeister u. Rat 671, 13. — Rat 684, 30. 685, 29. 686, 17. 687, 40, 688, 4. — Gesandte z. Frankf, RT. 1442: 374, 12. 383, 8. — Boten 685, 45b, — Juden 267, 23. 268, 4. 670, 29. 672, 1. 684, 30. 685, 29. 686, 1. — Stiftskirche 678, 27. — Archiv 208, 32. 268, 1. — Privilegien 383, 32%. 91*
Strana 722
722 Erfurt, Universität 40, 2. 121, 23. 216, 45. 251, 29. 252, 16. 561, 2. 570, 8. — Rektor, Magister u. Doktoren 121, 38. 122, 38f. Vgl. Tocke. — Ge- sandte zu d. Frankf. RTT. 1441 u. 1442: 121, 26. 359, 21. 360, 43», Erhard, konigl. Biichsenmeister 330, 18. Erlau (Agria, Eger) in Ungarn nó. Budapest, Bf. Simeon (Symon) 1440-1444, Kanzler K. Wladislaws TII. v. Polen 150, 27*; 42a, Erlichshausen, Konrad von —, Hochmeister des Deut- schen Ordens 1441-1449: 18, 44». 26, 24; 469; 915. 40, 17. 47, 30. 53, 22; 29. 57, 4. 62, 24. 97, 6ff. 108, 30; 33; 48aff. 209, 47a. 235, 10, 268-270. 339, 19; 34a ff.; 47b. 340, 29. 358, 43f, 359, 3. 611, 9. 665, 2. 668, 6; 18; 47. 669, 23; 27. — Gesandte 97, 38. 108, 81. Vgl. Deutschorden. Erlinger, Johann, in Augsburg 399, 53. Frnesti, Johannes, Bacc. d. Theol., Rektor d. Univ. Heidelberg 3, 39 bff. Erpel, Heinrich von —, Dr. decr., Propst v. St. Severin in Köln, Gesandter d. Köln, Erzbischofs 352, 46, Eschenwelder, Sigmund, Nürnberger Bote 356, 442, Eßlingen (Esselingen), Reichsstadt 36, 35. 15, 14; 30. 106, 6. 227, 17. 264, 1. 365, 14; 50b, 650, 31. 654, 13. 655, 9. 663, 23; 42bf. — Gesandte z. Konstanzer Stidtetag 1441 : 36, 36. 83, 19. 86, 34. 87, 17; 18. 88, 38. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 365, 39. 314, 36. 384, b. — Archiv 652, 33. 654, 17. 656, 15. — Stüdtebund (Eflingen, Heilbronn, Reut- lingen, Rottweil, Weil, Wimpfen) 36,95. 264, 1. — Mitglied d. Schwüb. Stüdtekreises 386, 33. Etsch, Alpenflu& 346, 12. 347, 32. Ettal in Oberbaiero, Benediktinerabtei 154, 4. Eva 552, 34. 603, 30. F vgl. V. Federhenne, im Dienste Frankfurts 628, 35f. 633, 9. Feldeneze, Henne, Frankf. Schneider 381, 8. Felix grammaticus, Donat. Bischof z. Zt. Angustins 549, 40a, Felsecker (FilBecker, von VelBegke), Lienhard, Ritter, kônigl. Steuerkommiesar 153, 22. 267. 331, 7. 670, 40. 671, 15. 673, 32. 674, 12. 675, 8. 676, 45. 679, 29. 680, 22. 683, 1; 13; 15. 684, 1. 685, 37. 687, 9. — Seine Prokuratoren 672, 12f. Ferrara, Stadt 453, 13. 474, 28. — Konzilsort 452, 29; 31f. 453, 15 — Konzil, Verlegung des Baseler Konzils dorthin (erectio conciliaboli) 213, 11. 247, 7; 45. 295, 20. 296, 30; 32. 297, 29. 409, 29.f. 412, 32 ; 38. 413. 414, 17; 30. 416, 5. 417, 43. 418, 28; 82. 430,12. 434, 9. 436, 9. 438, 2; 11. 451. 452. 458, 38. 475. 476. 477, 14; 20. 482. 484-494 passim. 525, 28. 530, 3. 531, 1. 532. 534, 17. 599, 2f. 541, 8; 11. 542, 26; 28; 33. 551, 32. 582, 6. 585, 28. 602, 33. 608, 27. 642, 17. — Geschäftsordnung 541, 12. — Dekrete allgemein 452, 2 ff. — 1. Sess. 413, 3; 45b. 453, 1. — Dekr. Ad laudem omni- potentis üb. rechtmäßige Verlegung des Konzils Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 413, 25. 451, 35. — 2. Sess. 452, 94. Dekr. Ex- poscit debitum, Begründung der Konzileverlegung 452, 47», 531, 1, — 3. Sess, 453, 14. 541, 11. 542, 29f, Bulle Magras omnipotenti Begründuug der Unionssynode 453, 48a, — 4. Bess. Bulle Decet Verlegung des Konzils nach Florenz 453, 16. — Prisident 477, 14. 482, 36. Vgl. Albergati. — Ge- leit 420, 17; 43. Feucht só. Nürnberg, Zoll dortselbst 343, 20. — Zeidelgericht 343, 20. Finsterloch (Vinsterloh), Konrad von —, Gesandter Konrads v, Weinsberg 268, 27. 668, 34; 36; ble, Fladung, Hans, Gesandter Schweinfurts 155, 22. Fleckenstein (Flecstein) w. WeiRenburg i. Elsa8, Hein- rich von —, Pfalz. Hofmeister 106, 34. 623, 29. FlerBheim, Friedrich von —, Ritter 664, 42. Florentia, Andreas de —, püpstl. Kanzleibeamter 22, 40». 214, 35^. 286, 37. Florenz, Stadt 116, 3. 145, 22; 24. 153, 45a, 191, 45b, 211, 1; 871; 465; 27% 212, 7; 26. 214, 38b, 225, 20; 32. 250, 17. 286, 34. 287, 26; 31. 300, 21. 450, 1. 529, 38%; 47b, 644, 4. — Kaufleute 8, Medici, — Konzil 213, 12f.; 35. 408, 18. 412, 16. 434, 31. 446, 23. 452, 30. 458, 16. 550, 13. 551, 33. — Unionsverhandlungen 413, 52bf. 419, 84. Vgl. Griechenland. — Unionsdekret Letentur celi 419, 34. 493, 46a, — Dekret u. Bulle Moyses s. Rom (Bullen). FoiB, Erwin 836, 36. Foix (de Fuxo) s. v. Toulouse, Pierre de —, Minorit, Kard.-Bischof v. Albano, 1431-1464, pápstl. Legat 445, 18. 448, 21. Forchheim 361, 33. Fortunatus, Bischof z. Zt. Augustins 423, 23; 43°. Foulani, Hugo, püpstl. Kanzleibeamter 211, 38». Frangipane (Frangepan), Bartholomáus, Gf. zu Veglia, zu Modruá u. Zengg 149, 22; 465. Franken 342, 385. 644, 42*, — Künigl. Kommissar 237, 35. 238, 13. 391, 38. — Markgrafen s. Brandenburg. — Adel 155, 3. — Reichsstädte, Stidtekreis 82, 51 b, 234, 18. 235, 42. 263, 15; 33: 38. 265, 8. 386, 85. 650, 1; 8. 659, 18. Vgl. Nüruberg (Vorort), Rothenburg, Sehwein- furt, Weifenburg i. N., Windeheim, auch Regens- burg. — Ihre Gesandten 80, 18. 86, 11; 14. 234, 29. 659, 18. — Landgericht 237, 14. 390, 27, Vgl. Nürnberg, Würz- burg. — Landrichter d. Herzogtums s. Truchsess. Frankenstein, Philipp d. J. von —, Ritter 3, 32. Frankfurt, Reichsstadt 1, 38^. 3. 4. 8, 45a, 9, 13, 43a, 14, 7. 38, 7. 41,12. 45,33; 45a, 50, 453. 51, 375. 53, 428. 55, 20; 35. 56, Hf. 60, 29; 32. 82, 46b, 115, 35. 127, 32; 47%, 139, 15. 141, 26. 149, 18; 46a, 143, 17. 144, 20; 34aff.; 39b ff. 145, 27; 43a, 158, 19a; 32a, 164, 47b. 165, 4. 169, 90. 202, 38%, 206, 10; 30». 207. 209. 2192, 25. 217 bis 233, 3 passim. 248, 36%; 40b, 244, 37 ab, 961 bis 265. 304, 5; 16f. 305, 1; 412; 40*. 310, 94; 39a; 49aff. 317. 48b. 324, 33b, 325, 38a, 59a, 326, 39». 338, 10: 415. 352, 12. 356, 5. 357.
722 Erfurt, Universität 40, 2. 121, 23. 216, 45. 251, 29. 252, 16. 561, 2. 570, 8. — Rektor, Magister u. Doktoren 121, 38. 122, 38f. Vgl. Tocke. — Ge- sandte zu d. Frankf. RTT. 1441 u. 1442: 121, 26. 359, 21. 360, 43», Erhard, konigl. Biichsenmeister 330, 18. Erlau (Agria, Eger) in Ungarn nó. Budapest, Bf. Simeon (Symon) 1440-1444, Kanzler K. Wladislaws TII. v. Polen 150, 27*; 42a, Erlichshausen, Konrad von —, Hochmeister des Deut- schen Ordens 1441-1449: 18, 44». 26, 24; 469; 915. 40, 17. 47, 30. 53, 22; 29. 57, 4. 62, 24. 97, 6ff. 108, 30; 33; 48aff. 209, 47a. 235, 10, 268-270. 339, 19; 34a ff.; 47b. 340, 29. 358, 43f, 359, 3. 611, 9. 665, 2. 668, 6; 18; 47. 669, 23; 27. — Gesandte 97, 38. 108, 81. Vgl. Deutschorden. Erlinger, Johann, in Augsburg 399, 53. Frnesti, Johannes, Bacc. d. Theol., Rektor d. Univ. Heidelberg 3, 39 bff. Erpel, Heinrich von —, Dr. decr., Propst v. St. Severin in Köln, Gesandter d. Köln, Erzbischofs 352, 46, Eschenwelder, Sigmund, Nürnberger Bote 356, 442, Eßlingen (Esselingen), Reichsstadt 36, 35. 15, 14; 30. 106, 6. 227, 17. 264, 1. 365, 14; 50b, 650, 31. 654, 13. 655, 9. 663, 23; 42bf. — Gesandte z. Konstanzer Stidtetag 1441 : 36, 36. 83, 19. 86, 34. 87, 17; 18. 88, 38. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 365, 39. 314, 36. 384, b. — Archiv 652, 33. 654, 17. 656, 15. — Stüdtebund (Eflingen, Heilbronn, Reut- lingen, Rottweil, Weil, Wimpfen) 36,95. 264, 1. — Mitglied d. Schwüb. Stüdtekreises 386, 33. Etsch, Alpenflu& 346, 12. 347, 32. Ettal in Oberbaiero, Benediktinerabtei 154, 4. Eva 552, 34. 603, 30. F vgl. V. Federhenne, im Dienste Frankfurts 628, 35f. 633, 9. Feldeneze, Henne, Frankf. Schneider 381, 8. Felix grammaticus, Donat. Bischof z. Zt. Angustins 549, 40a, Felsecker (FilBecker, von VelBegke), Lienhard, Ritter, kônigl. Steuerkommiesar 153, 22. 267. 331, 7. 670, 40. 671, 15. 673, 32. 674, 12. 675, 8. 676, 45. 679, 29. 680, 22. 683, 1; 13; 15. 684, 1. 685, 37. 687, 9. — Seine Prokuratoren 672, 12f. Ferrara, Stadt 453, 13. 474, 28. — Konzilsort 452, 29; 31f. 453, 15 — Konzil, Verlegung des Baseler Konzils dorthin (erectio conciliaboli) 213, 11. 247, 7; 45. 295, 20. 296, 30; 32. 297, 29. 409, 29.f. 412, 32 ; 38. 413. 414, 17; 30. 416, 5. 417, 43. 418, 28; 82. 430,12. 434, 9. 436, 9. 438, 2; 11. 451. 452. 458, 38. 475. 476. 477, 14; 20. 482. 484-494 passim. 525, 28. 530, 3. 531, 1. 532. 534, 17. 599, 2f. 541, 8; 11. 542, 26; 28; 33. 551, 32. 582, 6. 585, 28. 602, 33. 608, 27. 642, 17. — Geschäftsordnung 541, 12. — Dekrete allgemein 452, 2 ff. — 1. Sess. 413, 3; 45b. 453, 1. — Dekr. Ad laudem omni- potentis üb. rechtmäßige Verlegung des Konzils Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 413, 25. 451, 35. — 2. Sess. 452, 94. Dekr. Ex- poscit debitum, Begründung der Konzileverlegung 452, 47», 531, 1, — 3. Sess, 453, 14. 541, 11. 542, 29f, Bulle Magras omnipotenti Begründuug der Unionssynode 453, 48a, — 4. Bess. Bulle Decet Verlegung des Konzils nach Florenz 453, 16. — Prisident 477, 14. 482, 36. Vgl. Albergati. — Ge- leit 420, 17; 43. Feucht só. Nürnberg, Zoll dortselbst 343, 20. — Zeidelgericht 343, 20. Finsterloch (Vinsterloh), Konrad von —, Gesandter Konrads v, Weinsberg 268, 27. 668, 34; 36; ble, Fladung, Hans, Gesandter Schweinfurts 155, 22. Fleckenstein (Flecstein) w. WeiRenburg i. Elsa8, Hein- rich von —, Pfalz. Hofmeister 106, 34. 623, 29. FlerBheim, Friedrich von —, Ritter 664, 42. Florentia, Andreas de —, püpstl. Kanzleibeamter 22, 40». 214, 35^. 286, 37. Florenz, Stadt 116, 3. 145, 22; 24. 153, 45a, 191, 45b, 211, 1; 871; 465; 27% 212, 7; 26. 214, 38b, 225, 20; 32. 250, 17. 286, 34. 287, 26; 31. 300, 21. 450, 1. 529, 38%; 47b, 644, 4. — Kaufleute 8, Medici, — Konzil 213, 12f.; 35. 408, 18. 412, 16. 434, 31. 446, 23. 452, 30. 458, 16. 550, 13. 551, 33. — Unionsverhandlungen 413, 52bf. 419, 84. Vgl. Griechenland. — Unionsdekret Letentur celi 419, 34. 493, 46a, — Dekret u. Bulle Moyses s. Rom (Bullen). FoiB, Erwin 836, 36. Foix (de Fuxo) s. v. Toulouse, Pierre de —, Minorit, Kard.-Bischof v. Albano, 1431-1464, pápstl. Legat 445, 18. 448, 21. Forchheim 361, 33. Fortunatus, Bischof z. Zt. Augustins 423, 23; 43°. Foulani, Hugo, püpstl. Kanzleibeamter 211, 38». Frangipane (Frangepan), Bartholomáus, Gf. zu Veglia, zu Modruá u. Zengg 149, 22; 465. Franken 342, 385. 644, 42*, — Künigl. Kommissar 237, 35. 238, 13. 391, 38. — Markgrafen s. Brandenburg. — Adel 155, 3. — Reichsstädte, Stidtekreis 82, 51 b, 234, 18. 235, 42. 263, 15; 33: 38. 265, 8. 386, 85. 650, 1; 8. 659, 18. Vgl. Nüruberg (Vorort), Rothenburg, Sehwein- furt, Weifenburg i. N., Windeheim, auch Regens- burg. — Ihre Gesandten 80, 18. 86, 11; 14. 234, 29. 659, 18. — Landgericht 237, 14. 390, 27, Vgl. Nürnberg, Würz- burg. — Landrichter d. Herzogtums s. Truchsess. Frankenstein, Philipp d. J. von —, Ritter 3, 32. Frankfurt, Reichsstadt 1, 38^. 3. 4. 8, 45a, 9, 13, 43a, 14, 7. 38, 7. 41,12. 45,33; 45a, 50, 453. 51, 375. 53, 428. 55, 20; 35. 56, Hf. 60, 29; 32. 82, 46b, 115, 35. 127, 32; 47%, 139, 15. 141, 26. 149, 18; 46a, 143, 17. 144, 20; 34aff.; 39b ff. 145, 27; 43a, 158, 19a; 32a, 164, 47b. 165, 4. 169, 90. 202, 38%, 206, 10; 30». 207. 209. 2192, 25. 217 bis 233, 3 passim. 248, 36%; 40b, 244, 37 ab, 961 bis 265. 304, 5; 16f. 305, 1; 412; 40*. 310, 94; 39a; 49aff. 317. 48b. 324, 33b, 325, 38a, 59a, 326, 39». 338, 10: 415. 352, 12. 356, 5. 357.
Strana 723
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 723 358, 21. 364, 42». 365, 1. 367, 22; 389. 368, 273 ; 39 b. 370, 403. 380,30». 610, 1. 613, 4; 22. 627, 35. 641, 1. 643, 9; 14. 648, 20; 433; 50». 655, 6. 661, 28. 669, 14; 20; 47» Г.; 59^; 45b fF. 663, 995; 312. 664, 14. 673,5f.; 19. 678,305; 32s, — Bürgermeister u. Rat 8, 17. 9, 45^ f. 12, 36. 14,4. 60, 27. 68, 24. 98, 16. 115, 28. 127, 23. 138, 2. 139, 7. 140, 15. 141, 17. 185, 39. 203, 27. 242, 423, 272, 36. 310, 16. 337, 365; 38b. 355, 42. 357, 85. 361, 28; 37. 363, 12; 34. 366, 23. 367,12. 369, 19. 370, 11; 14. 586, 36. 609, 6. 630, 38a, 631, 36. 673, 18. — Bürgermeister 811, 24f. 312, 15; 18. 318, 7; 11; 16. 314, 8; 12. 320, 1; 5; 25; 49b. 323, 1; 35; 42. 326, 7; 473; 525; 31b. 327, 22. 332, 6. 349, 25; 47b. 362, 8. 613, 10. 628, 25. Vgl. Drutman, Glauburg, Marburg, Neu- haus, — Rat 9, 1. 13, 35». 115, 30. 136, 23; 39. 139, 10. 140, 11. 141, 15. 143, 14. 144, 11. 145, 41b. 218-223. 238, 27; 31. 304. 38. 310, 23. 315, 1. 317, 10; 28f. 319, 6. 820-327. 331, 21. 333, 23; 325. 334, 48а; 45b. 338, 443; 47a, 361, 30. 366, 3. 367, 3; 14. 368, 18. 369, 35. 370, 384. 387, 28. 594, 38. 595, 3. 608, 20; 25f.; 40. 612, 41. 613. 617, 15. 618, 45». 628-6833. 641, 4; 11; 22. 648, 24. 661, 32. — Ratsherren, -freunde, -gesellen 146, 10. 233, 34. 235, 1. 805, 11; 14. 312, 37. 813, 7. 314, 4. 320. 332. 883, 2; 5. 370, 17. 608, 20; 23. 609, 2. 612, 41f. 618, 1. 631, 36. 633, 42*. Vgl. Burgrave, Clus, Collertale, Diether, Erasmus, Frosch (Erasm. u. Wigger) Glauburg, Haiger, Hane, Hugnachelm, Jeuche, Jost, Krauche, Lumpe, Monis, Niegebuer, Palmstorffer, Schwarzenberg, Smalnecke, Sneppen- stein, Steinenhuse, Strolnberg, WeiB. — Ausschuf f. dring. Angelegenheiten 327, 11. — Gesandte 22, 1. 88, 15. 155, 19. 159, 18. 202, 41b. 319, 7. 324, 48b, 362, 35. 630, 422; 452, 648, 21; 48), — Desgl. z. Wormser Stidtetag 1441: 4, 17. 5, 38b, 11, 20. 12, 35. 13,23; 38=. 14,24. Vgl. Buchseck, Hane, Kaczman, Schwarzenberg, Sneppenstein, Steinenhuse, Vilwil. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 98, 36. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227, 14. 232, 12. 383, 52»; 30^. 364, 37. 368, 41*. 874,2. 315, 5. Vgl. Wigger Frosch, Schwarzenberg, WeiB, — Desgl. z. Speierer Stádtetag 1442: 654, 51b. 661, 34. Vgl. Schwarzenberg. — Schultheif 311, 26. 312, 48b, 320. 323, 42. 332, 33. 334, 16; 20. 335, 26. 336, 19. 613, 10, 638, 24. Vgl. Hohen- weisel. — Schôffen 9,1. 140, 11; 15. 144, 11. 185, 39s, 203, 27. 220, 20. 311, 24. 320. 321. 326. 333, 31». 337, 36s; 38b, 355, 42. 363, 12. 367,11. 369,18. 630, 382. Vgl. Schwarzenberg. — Biirger, Einwohner 54, 25f 222, 47b. 310, 24. 820, 3; 13ff. 323, 11. 324, b. 825, 17. 326, 5; 7; 83» ff.; 335. 334, 24. 617, 16. 632, 21. Vgl. Anva, Bartholomeus, Becker, Benker, Bilde, Brei- denbach, Buchener, Buchissen, Claisgin, Colman, Conezehin, Duden, Dutsch, FuBhenne, Geschijde, Grijffen, Grijff-nstein, Hacke, Henne, Heppe, Hesse, Hoffekemper, Honighenne, Humbrecht, J udenscherer, Kammerer, Kiebel, Kole, Leydener, Lorberer, Lyse- mann, Peffer, Prusse, Rabenhenne, Reiczeler, Rusch- tucher, Schijt, Schiltknecht, Schulerhenne, Sedeler, Sidensticker, Smyd, Somer, Steinmetze, Stockeheme, Walder, Wijeker, Wixhuser, Zelisen, auch unten Handwerker usw. — Oberster Richter s. Liechten- stein. — Richter 312, 17. 820, 22; 36. 321, 17. 322, 25. 326, 1; 24. 327, 29. 833, 5; 10. 608; 21. 609, 2. 628, 19. 633, 24. Vgl. Frijtag, Johannes. — Landrichter 336, 23. — Advokaten 633, 24 — Fürsprech s. Diele. Frankfurt, Rathaus (rathof, ratstoben) 231, 88. 245. 248, 43. 313. 316, 24. 328, 2. 326, 3; 48^ f. 332, 7. 597, 11; 32. 607, 16. 611, 25. 613, 11. 617, 303; 295. 618, 6»; 24b, 632, 1f. — Ratekeller 629, 1f; 10; 26. — Rechnungsamt (die rechenunge) 146, 14b, 316, 21. — Kanzlei (schriberi) 273, 13; 26. 313, 39. 317, 18. 327, 21. 332, 6. — Ratsschreiber, Stadtschreiber 326, 5. 633, 24. Vgl. Bechtenhenne, Uffsteiner, Vogt. — Archiv 208, 30. — Polizei 218, 35. 219, 415. 221, 49. 229, 19. 223, 17; 21. — Hand- werke, Gewerbe, Zünfte 223, 13; 18; 26. 311, 5. 312, 7; 1L 314. 320, 23. 327, 7. 608, 28. — Einzelne H. 323. 397. 336. 698. 629. 633. 640, 13. Vgl. Beheimer, Clas, Conezen, Craffthenne, Feldeneze, Heylman, Humbrecht, Meyenschin, Niclas, Rebensoff, Rupel, Scheler, Sneppe, Wigand. — Hauptmann 613, 10. 633, 24. Vgl. Wijers. — Rottenmeister 326, 1. Vgl. Apotecker, Augspurg, Blüme, Brün- heineze, Buwemeistern, Daubecker, Dernbach, Gries- henne, Gulden Rade, Heger, Heller, Junghenne, Kirchenecke, Kreuche, Langhals, Lenung, Liechten- stein, Milber, Nenter, Ockstad, Rule, Scheidehenne, Ridensticker, Stalberg, Stedefelder, Ubelacker, Weifl, Widenbusch, Winsticher. — Rotten 312, 21. 315 bis 317. — Gewappnete der Handwerker, Stuben- gesellschaften usw. 311, 5. 312; «ff. 316, 21. 322, 16f.; 29; 32. 608, 28. — Wächter, Scharwächter, Sóldner usw. 312, 19. 815, 2. 320, 16. 627, 43. Vgl. Wust. — Pfôrtner, Türhüter 312, 23; 30. 313, 23. 326, 15f. 332, 11. — Gesellen, Gewapp- nete (diener) usw. 312, 16f. 313,12. 314, 5ff. ; 80. 320. 321, 17. 322, 25. 823, 3; 36. 325, 12; 20. 326, 19. 827, 1. 332, 21. 334, 18f. 385, 17; 22; 39. 608, 21. 609, 2. 612, 42. 613, 7 ; 10. 628, 6; 21. 629, 34. — Boten, Knechte 9, 82. 13, 2. 358, 22. 363, 16. 368, 9. Vgl. Bijsse, Federhenne, Greve, Hanau, Hesse, Hoenstein, Hoffekemper, Kangisser, Klobelauch, Lene, Ludewig, Schuez, Sure. — Schiffs- knechte 146, 2; 5. 336, 18. — Juden 54, 15. 219, 34. 222, 444 ff. 223, 19; 93; 46». 266, 15. 267, 1f.; 843. 317, 10. 333, 9. 367, 1; 365; 85h. 369, 14. 665, 29. Vgl. Heffe, Smohel. — Ihre Botschaft 367, 2. — Ihre Privilegien 665, 29. — Krónungssteuer u. and. Leistungen 317, 10. 367, 43^ ff. 665, 29f. — Judenkirehhof. 816, 493. — Altstadt (oberstad, niderstad) 811, 23f.; 37^; 49b. 315, 15; 29. 316, 11; 16; 24. — Neustadt 311, 6; 27; 29. 812, 45%, 315, 20; 25. 316, 13. 817, 1; 6. — Sachsenhausen (das ober-, niderteil)
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 723 358, 21. 364, 42». 365, 1. 367, 22; 389. 368, 273 ; 39 b. 370, 403. 380,30». 610, 1. 613, 4; 22. 627, 35. 641, 1. 643, 9; 14. 648, 20; 433; 50». 655, 6. 661, 28. 669, 14; 20; 47» Г.; 59^; 45b fF. 663, 995; 312. 664, 14. 673,5f.; 19. 678,305; 32s, — Bürgermeister u. Rat 8, 17. 9, 45^ f. 12, 36. 14,4. 60, 27. 68, 24. 98, 16. 115, 28. 127, 23. 138, 2. 139, 7. 140, 15. 141, 17. 185, 39. 203, 27. 242, 423, 272, 36. 310, 16. 337, 365; 38b. 355, 42. 357, 85. 361, 28; 37. 363, 12; 34. 366, 23. 367,12. 369, 19. 370, 11; 14. 586, 36. 609, 6. 630, 38a, 631, 36. 673, 18. — Bürgermeister 811, 24f. 312, 15; 18. 318, 7; 11; 16. 314, 8; 12. 320, 1; 5; 25; 49b. 323, 1; 35; 42. 326, 7; 473; 525; 31b. 327, 22. 332, 6. 349, 25; 47b. 362, 8. 613, 10. 628, 25. Vgl. Drutman, Glauburg, Marburg, Neu- haus, — Rat 9, 1. 13, 35». 115, 30. 136, 23; 39. 139, 10. 140, 11. 141, 15. 143, 14. 144, 11. 145, 41b. 218-223. 238, 27; 31. 304. 38. 310, 23. 315, 1. 317, 10; 28f. 319, 6. 820-327. 331, 21. 333, 23; 325. 334, 48а; 45b. 338, 443; 47a, 361, 30. 366, 3. 367, 3; 14. 368, 18. 369, 35. 370, 384. 387, 28. 594, 38. 595, 3. 608, 20; 25f.; 40. 612, 41. 613. 617, 15. 618, 45». 628-6833. 641, 4; 11; 22. 648, 24. 661, 32. — Ratsherren, -freunde, -gesellen 146, 10. 233, 34. 235, 1. 805, 11; 14. 312, 37. 813, 7. 314, 4. 320. 332. 883, 2; 5. 370, 17. 608, 20; 23. 609, 2. 612, 41f. 618, 1. 631, 36. 633, 42*. Vgl. Burgrave, Clus, Collertale, Diether, Erasmus, Frosch (Erasm. u. Wigger) Glauburg, Haiger, Hane, Hugnachelm, Jeuche, Jost, Krauche, Lumpe, Monis, Niegebuer, Palmstorffer, Schwarzenberg, Smalnecke, Sneppen- stein, Steinenhuse, Strolnberg, WeiB. — Ausschuf f. dring. Angelegenheiten 327, 11. — Gesandte 22, 1. 88, 15. 155, 19. 159, 18. 202, 41b. 319, 7. 324, 48b, 362, 35. 630, 422; 452, 648, 21; 48), — Desgl. z. Wormser Stidtetag 1441: 4, 17. 5, 38b, 11, 20. 12, 35. 13,23; 38=. 14,24. Vgl. Buchseck, Hane, Kaczman, Schwarzenberg, Sneppenstein, Steinenhuse, Vilwil. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 98, 36. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227, 14. 232, 12. 383, 52»; 30^. 364, 37. 368, 41*. 874,2. 315, 5. Vgl. Wigger Frosch, Schwarzenberg, WeiB, — Desgl. z. Speierer Stádtetag 1442: 654, 51b. 661, 34. Vgl. Schwarzenberg. — Schultheif 311, 26. 312, 48b, 320. 323, 42. 332, 33. 334, 16; 20. 335, 26. 336, 19. 613, 10, 638, 24. Vgl. Hohen- weisel. — Schôffen 9,1. 140, 11; 15. 144, 11. 185, 39s, 203, 27. 220, 20. 311, 24. 320. 321. 326. 333, 31». 337, 36s; 38b, 355, 42. 363, 12. 367,11. 369,18. 630, 382. Vgl. Schwarzenberg. — Biirger, Einwohner 54, 25f 222, 47b. 310, 24. 820, 3; 13ff. 323, 11. 324, b. 825, 17. 326, 5; 7; 83» ff.; 335. 334, 24. 617, 16. 632, 21. Vgl. Anva, Bartholomeus, Becker, Benker, Bilde, Brei- denbach, Buchener, Buchissen, Claisgin, Colman, Conezehin, Duden, Dutsch, FuBhenne, Geschijde, Grijffen, Grijff-nstein, Hacke, Henne, Heppe, Hesse, Hoffekemper, Honighenne, Humbrecht, J udenscherer, Kammerer, Kiebel, Kole, Leydener, Lorberer, Lyse- mann, Peffer, Prusse, Rabenhenne, Reiczeler, Rusch- tucher, Schijt, Schiltknecht, Schulerhenne, Sedeler, Sidensticker, Smyd, Somer, Steinmetze, Stockeheme, Walder, Wijeker, Wixhuser, Zelisen, auch unten Handwerker usw. — Oberster Richter s. Liechten- stein. — Richter 312, 17. 820, 22; 36. 321, 17. 322, 25. 326, 1; 24. 327, 29. 833, 5; 10. 608; 21. 609, 2. 628, 19. 633, 24. Vgl. Frijtag, Johannes. — Landrichter 336, 23. — Advokaten 633, 24 — Fürsprech s. Diele. Frankfurt, Rathaus (rathof, ratstoben) 231, 88. 245. 248, 43. 313. 316, 24. 328, 2. 326, 3; 48^ f. 332, 7. 597, 11; 32. 607, 16. 611, 25. 613, 11. 617, 303; 295. 618, 6»; 24b, 632, 1f. — Ratekeller 629, 1f; 10; 26. — Rechnungsamt (die rechenunge) 146, 14b, 316, 21. — Kanzlei (schriberi) 273, 13; 26. 313, 39. 317, 18. 327, 21. 332, 6. — Ratsschreiber, Stadtschreiber 326, 5. 633, 24. Vgl. Bechtenhenne, Uffsteiner, Vogt. — Archiv 208, 30. — Polizei 218, 35. 219, 415. 221, 49. 229, 19. 223, 17; 21. — Hand- werke, Gewerbe, Zünfte 223, 13; 18; 26. 311, 5. 312, 7; 1L 314. 320, 23. 327, 7. 608, 28. — Einzelne H. 323. 397. 336. 698. 629. 633. 640, 13. Vgl. Beheimer, Clas, Conezen, Craffthenne, Feldeneze, Heylman, Humbrecht, Meyenschin, Niclas, Rebensoff, Rupel, Scheler, Sneppe, Wigand. — Hauptmann 613, 10. 633, 24. Vgl. Wijers. — Rottenmeister 326, 1. Vgl. Apotecker, Augspurg, Blüme, Brün- heineze, Buwemeistern, Daubecker, Dernbach, Gries- henne, Gulden Rade, Heger, Heller, Junghenne, Kirchenecke, Kreuche, Langhals, Lenung, Liechten- stein, Milber, Nenter, Ockstad, Rule, Scheidehenne, Ridensticker, Stalberg, Stedefelder, Ubelacker, Weifl, Widenbusch, Winsticher. — Rotten 312, 21. 315 bis 317. — Gewappnete der Handwerker, Stuben- gesellschaften usw. 311, 5. 312; «ff. 316, 21. 322, 16f.; 29; 32. 608, 28. — Wächter, Scharwächter, Sóldner usw. 312, 19. 815, 2. 320, 16. 627, 43. Vgl. Wust. — Pfôrtner, Türhüter 312, 23; 30. 313, 23. 326, 15f. 332, 11. — Gesellen, Gewapp- nete (diener) usw. 312, 16f. 313,12. 314, 5ff. ; 80. 320. 321, 17. 322, 25. 823, 3; 36. 325, 12; 20. 326, 19. 827, 1. 332, 21. 334, 18f. 385, 17; 22; 39. 608, 21. 609, 2. 612, 42. 613, 7 ; 10. 628, 6; 21. 629, 34. — Boten, Knechte 9, 82. 13, 2. 358, 22. 363, 16. 368, 9. Vgl. Bijsse, Federhenne, Greve, Hanau, Hesse, Hoenstein, Hoffekemper, Kangisser, Klobelauch, Lene, Ludewig, Schuez, Sure. — Schiffs- knechte 146, 2; 5. 336, 18. — Juden 54, 15. 219, 34. 222, 444 ff. 223, 19; 93; 46». 266, 15. 267, 1f.; 843. 317, 10. 333, 9. 367, 1; 365; 85h. 369, 14. 665, 29. Vgl. Heffe, Smohel. — Ihre Botschaft 367, 2. — Ihre Privilegien 665, 29. — Krónungssteuer u. and. Leistungen 317, 10. 367, 43^ ff. 665, 29f. — Judenkirehhof. 816, 493. — Altstadt (oberstad, niderstad) 811, 23f.; 37^; 49b. 315, 15; 29. 316, 11; 16; 24. — Neustadt 311, 6; 27; 29. 812, 45%, 315, 20; 25. 316, 13. 817, 1; 6. — Sachsenhausen (das ober-, niderteil)
Strana 724
724 311, 6; 31.5313, 18. 314, 22. 316, 16; 28f. 317, 4; 7; 46a. 323, 5. 326, 1; 14. 327, 5. 333, 5. 628, 33. — Spital dortselbst 335, 34. — Rômer- berg (berg, sampBtagesberg) 310, 26. 311, 25; 40b. 812, 85; 42. 313, 28M.; 48%. 314, 5. 315, 42%, 316, 41h. 326, 50». 828, 3. 332, 14. 335, 16- 617, 30b. 618, 22. — Rómer 311, 25. 323, 36. 826, 4; 50*. 633, 12. — Liebfrauenberg 316, 338, 329, 32a, — Stadt, Ring-, Mainmauer, Stadtgraben 315, 36a f.; 42a; 34%, 316, 3; 12; 505; 33b ff 317, 1. — Stadttore (porten), -tiirme (thorne) 218,35 222, 4. 223, 19. 311, 14; 20f. 312-317. 320 321, 23. 322, 33. 823. 326. 331, 27. 335, 39 612, 43. 629, 12. — Schutzwehren (brostwere lecze) 311, 20; 22. 326, 16; 21. — Kornspeicher (bonen) 629, 24; 36f. 634, 2. — Schiffsmühlen 628, 48^. — Fischbiinke 328, I. — Garkiichen 328, 1. — Gefüngnis (torn) 835, 3. — Würter (stocker) 318, 26. 336, 4. — Gefangene, Verbrecher 321,47, 332, 8. 335, 25 f, Vgl. Molnhenner, Moren, Schiffmann, Frankfurt, Herbergen, Quartiere 137, 10. 219. 223, 30. 226, 3. 313, 6. 314-318. 322. 328-331. — Herberge des Königs (Haus Braunfels) 219, 30. 313, 6. 317, 28. 818, 33. 319, 3. 320, 53b. 321, 15. 322. 323. 325 ,'22. 328, 4; 14. 352, 13. 595, 8. 599, 24. 603, 17. 613, 7; 12. 629, 23. — Des Gefolges 328-331. 334, b. — Der Herzöge v. Sachsen 361, 32. — Des Mgfen. v. Baden 349, 27. — Des Gfen. v. Öttingen 362, 11. — Der stüdt. Gesandten 382, 41%. — Augeburgs (Einhorn) 372, 34. 373, 23. 381, 12. — Basels (Hanau) 374, 3. — Berns (EBlinger) 874, 4. — Friedbergs (Gral) 373, 9. — Kôlne (Zelisen) 881, 11. — Konstanz’ (Schwalbach) 329, 25, 373, 36. — Mainz’ (Humbrecht) 373, 1. — Nürnbergs (Buchissen , Heinrice) 362, 36. 373, 3; 25. 381, 13; 50b. — Něrdlingens (zum Wissen) 373, 6f.; 27; 45% — Regensburgs (Alter Weinsberg) 366, 18f. — Rheinfeldens u. Schaffhausens (Prussen) 914, 1. — Speiers (z. Affen) 319, 32f. — Straß- burgs (Schiltknecht) 372, 32; 52a. 373, 21. 381, 10. — Ulms (z. Wissen) 373, 6f.; 27; 45% — Zürichs (z. Affen, Becker) 373, 8; 321. — Messe 80, 20. 85, 41. 86, 5; 17. 88, 19. 337, 44b. 370,5. — Minze 333, 2. — Münzmeister s. Stege. — Zollschreiber, Zöllner 262, 432, 313, 19. — Forstmeister 318, 26. — Reichs-, Stadt- steuern 22, 4. 26, 18. 53, 21. 220, 15; 483. 242, 441; 46a, 262, 17. 324, 325. 680. 631, 2; 5; 7. — Lehen 332, 2. 336, 2. — Freiheiten 262, 18. 323, 21, 924, 39^; 43^. 325, 14; 29*; 54s. 382, 2. 334, 34. 337, 4; 44bf. 618, 6b. 630, 44a. 631, 22; 26; 43». 632. Vgl. oben Juden. — Geleit 594, 37; 40. 628, 12. — Allerheiligenkirche 811, 27. 316, 448, — Antoniter- kirche 599, 38. — Bartholomäuskirche (di pharre) 171, 5. 223, 19. 316, 46. 321, 15. 322, 7; 22; 40. 327,1; 8. 628, 7. — Pfarrturm 628, 29. — Sturm- glocke 811, 12; 20. 312, 24; 31. 314, 11; 13. — Katharinentür (hoe dore, pharredore) 321, 24. 322. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 827, 2; 8. 330, 32b, — Pfarrkirchhof 311, 23. 316, 17. — Pfíarreisen 321, 22; 49b, — Geistliche (paff beid) 321, 2b f. 322, 628, 7. — Elisabethkapelle, -kirchhof 311, 7; 31; 52b, 316, 025, — Franzis- kaner-, BarfüBerkirche, -kloster, -kirchhof 250, 22. 315, 43b, 594, 32. 596, 1. 599, 2. 602, 27. — Karmeliterkloster 600, 19. — Katharinenkirche 311, 6; 29. 316, 49». — Liebfrauenkirche 311, 38b, 316, 26. — Nikolauskirche 311, 16. 312, 25; 31. 328, 1. — Orden 608, 26. Frankfurt, Vorort des Rhein. Stadtekrelses 263, 13; 31. 265, 4; 8. 886, 29. — Gegner 3, 30. Vgl, Auerbach, Frankenstein, Helmstatt, Landschade, Lustadt, Reinheim. — Wahltag 1438: 415, 27. 528, 45b. — Desgl. 1440: 30, 2. 33, 3. 218, 44. — RT. 1441: 16-146. 147,7. 148, 535, 154, 29b ff. 208, 48. 210. 211, 6. 213, 44», 214, 6. 225, 17. 246, 1. 259, 43. 271, 3. 276, 26s, 289, 24. 291, 17; 01*. 292, 4. 324, 49%, 344, 53%, 598 , 26; 28. — Rechtstag v. 18. Nor. 1441: 45, 11, 50, 498, — RT. 1442: 35, 44. 50, 29. 51, 13. 142, 20f. 143, 19f. 152, 12. 169, 21. 207-643, — Aufenthalt K, Friedrichs 1486; 628, 2. — Landfriede v. 17. Márz 1486: 239, 18. Frankreich (Francia, Gallia), Land, Nation 99, 36; 43b, 194, 3. 212, 4f. 225, 45b. 252, 39. 253, 9. 264, 28. 296, 32. 452, 18; 26. 458, 38. 525, 33. 563, 13; 22, Vgl. Wälschland. — Französinnen 159, 43b, — Reichsangelegenheiten 42, 5. — Ge- biete in der Nähe Frankreichs 573, 37. — Könige, Krone 99, 41. 103, 28. 547, 14. — K. Heinrich VI. s, England. — K. Karl VIL 1422-1461: 17, 1. 20, 33%, 26, 1. 39. 40, 7; 19. 41. 42. 93-103. 218, 23. 245, 49b, 252, 40. 296, 81; 34. 428, 7. 452, 18. 529, 31%. 561, 33; 35. 587, 36. 590, 28. — Sein Rat 99, 32; 39. 108, 12. — Hof 445, 21. — Gesandte 20, 305. 42. 99, 6. 100, 31. 101, 39, 102, 27. 212, 4ff.; 465, 297, 3. 458, 6; 37. Vgl. Digne, Meaux. — Desgl. z. Mainzer KongreB 1441 : 16, 18. 47, 22. 99,5. 101,14. 102, 14; 18. Vgl. Ciboule, Cuiller. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 46, 16. 49, 28; 27. 101, 27. 102, 12. — Kanzleibeamte 99, 15. Vgl. Fribusco. — Geleit 450, 13. — Herzüge 245, 49b. 529, 32b, — Kirche 432, 22, — Bischôfe 542, 15 — Universi- täten 245, 49b, Vgl. Montpellier, Paris. — Konzils- verlegung nach Frankreich 590, 28. — Pragmatische Sanktion v. Bourges 1438: 452, 37%. Frantzenhenne (im kónigl. Dienst ?) 336, 20. Franziskaner s. Minoriten. Frauenberg (Frawenberg), Herr zu —, e. Sierk. Fraunberg osi. Freising, Hans von —, 155, 9. Fraunberger, Hans, GesandterRegensburgs 155,23; 45», Freiburg i. Br., Grafen von —, 383, 48b. — Stadt, ihre Gesandten z. Frankf. RT. 1442: 383, 12. — Privilegion 383, 47b, — Ort für das neue Konzil 258, 47. 590, 18. Freiburg i. d. Schweiz (Friburg in Ochtlande) 660, 54 a, Freienhagen, Mangolt, Freigraf zum —, 641, 36.
724 311, 6; 31.5313, 18. 314, 22. 316, 16; 28f. 317, 4; 7; 46a. 323, 5. 326, 1; 14. 327, 5. 333, 5. 628, 33. — Spital dortselbst 335, 34. — Rômer- berg (berg, sampBtagesberg) 310, 26. 311, 25; 40b. 812, 85; 42. 313, 28M.; 48%. 314, 5. 315, 42%, 316, 41h. 326, 50». 828, 3. 332, 14. 335, 16- 617, 30b. 618, 22. — Rómer 311, 25. 323, 36. 826, 4; 50*. 633, 12. — Liebfrauenberg 316, 338, 329, 32a, — Stadt, Ring-, Mainmauer, Stadtgraben 315, 36a f.; 42a; 34%, 316, 3; 12; 505; 33b ff 317, 1. — Stadttore (porten), -tiirme (thorne) 218,35 222, 4. 223, 19. 311, 14; 20f. 312-317. 320 321, 23. 322, 33. 823. 326. 331, 27. 335, 39 612, 43. 629, 12. — Schutzwehren (brostwere lecze) 311, 20; 22. 326, 16; 21. — Kornspeicher (bonen) 629, 24; 36f. 634, 2. — Schiffsmühlen 628, 48^. — Fischbiinke 328, I. — Garkiichen 328, 1. — Gefüngnis (torn) 835, 3. — Würter (stocker) 318, 26. 336, 4. — Gefangene, Verbrecher 321,47, 332, 8. 335, 25 f, Vgl. Molnhenner, Moren, Schiffmann, Frankfurt, Herbergen, Quartiere 137, 10. 219. 223, 30. 226, 3. 313, 6. 314-318. 322. 328-331. — Herberge des Königs (Haus Braunfels) 219, 30. 313, 6. 317, 28. 818, 33. 319, 3. 320, 53b. 321, 15. 322. 323. 325 ,'22. 328, 4; 14. 352, 13. 595, 8. 599, 24. 603, 17. 613, 7; 12. 629, 23. — Des Gefolges 328-331. 334, b. — Der Herzöge v. Sachsen 361, 32. — Des Mgfen. v. Baden 349, 27. — Des Gfen. v. Öttingen 362, 11. — Der stüdt. Gesandten 382, 41%. — Augeburgs (Einhorn) 372, 34. 373, 23. 381, 12. — Basels (Hanau) 374, 3. — Berns (EBlinger) 874, 4. — Friedbergs (Gral) 373, 9. — Kôlne (Zelisen) 881, 11. — Konstanz’ (Schwalbach) 329, 25, 373, 36. — Mainz’ (Humbrecht) 373, 1. — Nürnbergs (Buchissen , Heinrice) 362, 36. 373, 3; 25. 381, 13; 50b. — Něrdlingens (zum Wissen) 373, 6f.; 27; 45% — Regensburgs (Alter Weinsberg) 366, 18f. — Rheinfeldens u. Schaffhausens (Prussen) 914, 1. — Speiers (z. Affen) 319, 32f. — Straß- burgs (Schiltknecht) 372, 32; 52a. 373, 21. 381, 10. — Ulms (z. Wissen) 373, 6f.; 27; 45% — Zürichs (z. Affen, Becker) 373, 8; 321. — Messe 80, 20. 85, 41. 86, 5; 17. 88, 19. 337, 44b. 370,5. — Minze 333, 2. — Münzmeister s. Stege. — Zollschreiber, Zöllner 262, 432, 313, 19. — Forstmeister 318, 26. — Reichs-, Stadt- steuern 22, 4. 26, 18. 53, 21. 220, 15; 483. 242, 441; 46a, 262, 17. 324, 325. 680. 631, 2; 5; 7. — Lehen 332, 2. 336, 2. — Freiheiten 262, 18. 323, 21, 924, 39^; 43^. 325, 14; 29*; 54s. 382, 2. 334, 34. 337, 4; 44bf. 618, 6b. 630, 44a. 631, 22; 26; 43». 632. Vgl. oben Juden. — Geleit 594, 37; 40. 628, 12. — Allerheiligenkirche 811, 27. 316, 448, — Antoniter- kirche 599, 38. — Bartholomäuskirche (di pharre) 171, 5. 223, 19. 316, 46. 321, 15. 322, 7; 22; 40. 327,1; 8. 628, 7. — Pfarrturm 628, 29. — Sturm- glocke 811, 12; 20. 312, 24; 31. 314, 11; 13. — Katharinentür (hoe dore, pharredore) 321, 24. 322. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 827, 2; 8. 330, 32b, — Pfarrkirchhof 311, 23. 316, 17. — Pfíarreisen 321, 22; 49b, — Geistliche (paff beid) 321, 2b f. 322, 628, 7. — Elisabethkapelle, -kirchhof 311, 7; 31; 52b, 316, 025, — Franzis- kaner-, BarfüBerkirche, -kloster, -kirchhof 250, 22. 315, 43b, 594, 32. 596, 1. 599, 2. 602, 27. — Karmeliterkloster 600, 19. — Katharinenkirche 311, 6; 29. 316, 49». — Liebfrauenkirche 311, 38b, 316, 26. — Nikolauskirche 311, 16. 312, 25; 31. 328, 1. — Orden 608, 26. Frankfurt, Vorort des Rhein. Stadtekrelses 263, 13; 31. 265, 4; 8. 886, 29. — Gegner 3, 30. Vgl, Auerbach, Frankenstein, Helmstatt, Landschade, Lustadt, Reinheim. — Wahltag 1438: 415, 27. 528, 45b. — Desgl. 1440: 30, 2. 33, 3. 218, 44. — RT. 1441: 16-146. 147,7. 148, 535, 154, 29b ff. 208, 48. 210. 211, 6. 213, 44», 214, 6. 225, 17. 246, 1. 259, 43. 271, 3. 276, 26s, 289, 24. 291, 17; 01*. 292, 4. 324, 49%, 344, 53%, 598 , 26; 28. — Rechtstag v. 18. Nor. 1441: 45, 11, 50, 498, — RT. 1442: 35, 44. 50, 29. 51, 13. 142, 20f. 143, 19f. 152, 12. 169, 21. 207-643, — Aufenthalt K, Friedrichs 1486; 628, 2. — Landfriede v. 17. Márz 1486: 239, 18. Frankreich (Francia, Gallia), Land, Nation 99, 36; 43b, 194, 3. 212, 4f. 225, 45b. 252, 39. 253, 9. 264, 28. 296, 32. 452, 18; 26. 458, 38. 525, 33. 563, 13; 22, Vgl. Wälschland. — Französinnen 159, 43b, — Reichsangelegenheiten 42, 5. — Ge- biete in der Nähe Frankreichs 573, 37. — Könige, Krone 99, 41. 103, 28. 547, 14. — K. Heinrich VI. s, England. — K. Karl VIL 1422-1461: 17, 1. 20, 33%, 26, 1. 39. 40, 7; 19. 41. 42. 93-103. 218, 23. 245, 49b, 252, 40. 296, 81; 34. 428, 7. 452, 18. 529, 31%. 561, 33; 35. 587, 36. 590, 28. — Sein Rat 99, 32; 39. 108, 12. — Hof 445, 21. — Gesandte 20, 305. 42. 99, 6. 100, 31. 101, 39, 102, 27. 212, 4ff.; 465, 297, 3. 458, 6; 37. Vgl. Digne, Meaux. — Desgl. z. Mainzer KongreB 1441 : 16, 18. 47, 22. 99,5. 101,14. 102, 14; 18. Vgl. Ciboule, Cuiller. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 46, 16. 49, 28; 27. 101, 27. 102, 12. — Kanzleibeamte 99, 15. Vgl. Fribusco. — Geleit 450, 13. — Herzüge 245, 49b. 529, 32b, — Kirche 432, 22, — Bischôfe 542, 15 — Universi- täten 245, 49b, Vgl. Montpellier, Paris. — Konzils- verlegung nach Frankreich 590, 28. — Pragmatische Sanktion v. Bourges 1438: 452, 37%. Frantzenhenne (im kónigl. Dienst ?) 336, 20. Franziskaner s. Minoriten. Frauenberg (Frawenberg), Herr zu —, e. Sierk. Fraunberg osi. Freising, Hans von —, 155, 9. Fraunberger, Hans, GesandterRegensburgs 155,23; 45», Freiburg i. Br., Grafen von —, 383, 48b. — Stadt, ihre Gesandten z. Frankf. RT. 1442: 383, 12. — Privilegion 383, 47b, — Ort für das neue Konzil 258, 47. 590, 18. Freiburg i. d. Schweiz (Friburg in Ochtlande) 660, 54 a, Freienhagen, Mangolt, Freigraf zum —, 641, 36.
Strana 725
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Freising, Bf. Nikodemus della Scala 1422-1443 : 20, 7. 69, 33. 71, 5; 45a. — Propst s. Riederer. — Dechant 51, 50^, — Domberr s. Tatz. Freron, Simon, Konzilsgesandter 442, 495. Freudenberg sw. Trier 19, 39*. Freyberg (Frijerg) nó. Biberach, Chünez von —, Sehwüb. Ritter 621, 16. Friburger, Heinrich, Gesandter Colmars 653, 405, Fribusco, Natalis de — , Kanzleibeamter d. Kónigs v. Frankreich 100, 28. 103, 31. Friezache von Nordhausen, Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 384, 408. Friedberg (Fredeberg, Friddeberg, Friedeburg) i. d. Wet- terau n. v. Frankfurt, Burggrafen, Burgmannen 22, 6. 59, 33af. 836, 26. 586, 35. — Reichsstadt 22, 6. 59, 33a. 61, 16. 227, 8. 336, 26; 34. 368, 21 f.; 97a; 39%. 383, 16%, 586, 36. 626, 26. 628, 22. 629, 28; 31; 33 f. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 227, 8. 228, 23. 373, 9. 874, 5. 375, 6. 383, 2. — Huldigung an den Kónig 336, 25. 368, 334 ff.; 30b; 51%. 369, 2f. — Privi- legien 383, 195. — Reichspfandschaft 368, 872; 40^. Frieshamer, Jakob, Regensb. Domherr, Mitglied d. Konzils 289, 47. Friger, Clewi, Schulmeisterin Waldshut 166,29; 32; 40. Frijtag, Heinz, Frankf. Richter 312, 1. Frosch, Erasmus, Frankf. Ratsherr 332, 22. — Wigger, Frankf. Ratsherr u. Vertreter b. Frankf. RT. 1442: 231, 46). 235, 40. 320, 28; 49b, 332, 10; 26. 334, 17; 38; 37. 335, 5f.; 18. 388, 25. Frundsberg, d. i. Freundsberg b. Schwaz im Inntal, Wolfgang von —, 330, 2. — Kammergerichtsbeisitzer 242, 12. — Seine Knechte 221, 40. 314. 42b, Fuce (Fusce, Fusche), Franziscus de —, Minorit, Prof. u. Dr. theol., Konzilsgesandter z, Frankf. RT. 1442: 226, 31. 350, 40. 596, 22; 25. Fuchs von Fuchsberg (Voys, FuchBemberg), Wolfhard (Wolffram), kónigl. Kammerschreiber u. Rat 128, 36. 330, 3. — Gesandter K. Friedrichs 345, 36; 48%, 346, 2. 347, 24; 30f. 348, 10. 849, 9. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 40, 36. 49, 9 51, 21; 46a, 114, 10. 129, 8. 142, 2; 37. — Georg, Marschall, Bruder des Vorigen 158, 23. 329, 22. Fuchsberger, Werner, kónigl. Kammerschreiber 154, 3. 330, 14. Firstenberg (Firstemberg) ssó. Donaueschingen, Gf. Hoinrich d. J., Stra8b. Birger 79, 28; 37%; 36b; 44b, 379, 24; 47b. — Gf. Egon und Hans, dessen Vettern 379, 47b. — Deren Knechte 79, 38b; 46b, — Deren Freiheiten 379, 52b. Fulda, reichsunmittelb. gefürstete Ben.- Abtei, Abt 871, 22. 376, 20. Vgl. Rabanus. Fuscarariis, Aegidius de —, Kanonist in Bologna, t 1289: 457, 14; 505. Fuscari, Franciscus, Doge von Venedig 1423 - 1457: 344, 478, Fußhenne, in Frankfurt 330, 14. Fuxo, Petrus de —, s. Foix. 725 G. Gabriel, Erzengel 554, 3. Galater in Kleinasien 291,30. 514, 5. 564, 2. 565, 42. Galicia, gemeint Cilicien in Kleinasien 504, 11. Gallia s. Frankreich, Wälschland. Galteri, Michael, aus Coutances, Notar d. Konzils 298, 37 ff.; 48b. 294, 5; 10ff.; 19. Gammertingen n. v. Sigmaringen 77, 6. Gans, Abraham, Mühlh. Jude 614, 22. 687, 19. Gara, Ladislaus Banus (Lassla Bann), Ungar. Mark- graf 149, 24; 50»; 31b; 33b. 151, 34b. Garatoni, Christophorus, Bf. v. Coron, püpstl. Datar, Gesandter P. Eugens n. Konstantinopel 410, 6; 463. 412, 42b. Geisenheim (Gysenheim) am Rhein b. Rüdesheim, Zoll 380, 504. Geisler (Gijseler, Gysler), Hans, Hofgerichtsschreiber 67, 6; 9. 155, 16. 242, 2; 41a. 325, 39:f. 328, 10. 331, 19. 332, 7. 336, 19. 358, 34. 359, 2; 7. 384, 22b. 631, 19. 632, 365^. 633, 42*. 641, 18. — Sein Diener &. Lop. Geldern, Land, Herzogtum 377, 49b. 378, 38^. — Hzg. Adolf, t 1437 s. Jülich. — Hzg. Arnold, Gf. v. Egmont 1423-1465, + 1473: 159, 11. 202, 51a, 209, 19. 272, 6f. ; 42a, 377, 47b. Gelen, Meister, Dekan von St. Denis in Lüttich, Dom- herr in Aachen 189, 4. Gelnhausen (Geilphusen) i. d. Wetterau, Reichsstadt 261, 2. 327, 40e. 586, 37. 609, 445. 610, 1; 5. — Bürger s. Giseler. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 375, 8. 384, 18. — Burggrafen 586, 35. Gemmenich sw. Aachen, Johann von —, 60, 13. Gemminger (Gemynger), Johannes, Dr. decr., Beamter des Konzils 125, 19. Generosus, z. Zt. Augustins 423, 24; 445. Genf (Gienff) 660, 34^; 38b. Genua (Janua) 444, 11. Georgenschild, Gesellsch. mit —, s. Ritterbund. Gera (Gerauwe), Herren (Grafen) von —, 372, 22. 379, 11. — Heinrich d. A. 155, 12. Gerber (Gerwer), Hans, Pfarrer v. Griesheim, Sekretär u, Gesandter Konrads v. Weinsberg 125, 20. 126, 21. 268, 27. 622, 26. 668, 33; 36; 512, Gerhart, Fritz, Diener des Herrn v. Hohenlohe 106, 33. Geroldseck (Geroltzegk) ö. Lahr i. Baden, Herren von —, 10, 18. 106, 8. — Georg, Hans, Heinrich, Konrad 275, 13. 394, 27. 660, 24^f. — (Gernantsecke), Hohengeroldseck bei Zabern, Die- bolt von —, Rat Mgf. Jakobs v. Baden 380, 2; 28a. Geschijde, Konrad (Frankf. Bürger ?) 349, 32. Giengen a. d. Brenz i. Württemberg, Reichestadt 83, 46a. 105, 43». 808, 28. 663, 18; 42s. Gilge, Meister, Gesandter Colmars 642, 43. 643, 2; 13. 653, 38a, Giseler, Peter, aus Gelnhausen 335, 9. — Vgl. Geisler. Glauburg, Arnold, Frankf. Ratsherr 322, 15; 21. — Johann von, Frankf. Bürgermeister 320, 27 f. ; 478. Gleichen só. Gotha, Gf. Adolf 155, 10. 371, 44. 372, 14. 378, 25.
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Freising, Bf. Nikodemus della Scala 1422-1443 : 20, 7. 69, 33. 71, 5; 45a. — Propst s. Riederer. — Dechant 51, 50^, — Domberr s. Tatz. Freron, Simon, Konzilsgesandter 442, 495. Freudenberg sw. Trier 19, 39*. Freyberg (Frijerg) nó. Biberach, Chünez von —, Sehwüb. Ritter 621, 16. Friburger, Heinrich, Gesandter Colmars 653, 405, Fribusco, Natalis de — , Kanzleibeamter d. Kónigs v. Frankreich 100, 28. 103, 31. Friezache von Nordhausen, Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 384, 408. Friedberg (Fredeberg, Friddeberg, Friedeburg) i. d. Wet- terau n. v. Frankfurt, Burggrafen, Burgmannen 22, 6. 59, 33af. 836, 26. 586, 35. — Reichsstadt 22, 6. 59, 33a. 61, 16. 227, 8. 336, 26; 34. 368, 21 f.; 97a; 39%. 383, 16%, 586, 36. 626, 26. 628, 22. 629, 28; 31; 33 f. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 227, 8. 228, 23. 373, 9. 874, 5. 375, 6. 383, 2. — Huldigung an den Kónig 336, 25. 368, 334 ff.; 30b; 51%. 369, 2f. — Privi- legien 383, 195. — Reichspfandschaft 368, 872; 40^. Frieshamer, Jakob, Regensb. Domherr, Mitglied d. Konzils 289, 47. Friger, Clewi, Schulmeisterin Waldshut 166,29; 32; 40. Frijtag, Heinz, Frankf. Richter 312, 1. Frosch, Erasmus, Frankf. Ratsherr 332, 22. — Wigger, Frankf. Ratsherr u. Vertreter b. Frankf. RT. 1442: 231, 46). 235, 40. 320, 28; 49b, 332, 10; 26. 334, 17; 38; 37. 335, 5f.; 18. 388, 25. Frundsberg, d. i. Freundsberg b. Schwaz im Inntal, Wolfgang von —, 330, 2. — Kammergerichtsbeisitzer 242, 12. — Seine Knechte 221, 40. 314. 42b, Fuce (Fusce, Fusche), Franziscus de —, Minorit, Prof. u. Dr. theol., Konzilsgesandter z, Frankf. RT. 1442: 226, 31. 350, 40. 596, 22; 25. Fuchs von Fuchsberg (Voys, FuchBemberg), Wolfhard (Wolffram), kónigl. Kammerschreiber u. Rat 128, 36. 330, 3. — Gesandter K. Friedrichs 345, 36; 48%, 346, 2. 347, 24; 30f. 348, 10. 849, 9. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 40, 36. 49, 9 51, 21; 46a, 114, 10. 129, 8. 142, 2; 37. — Georg, Marschall, Bruder des Vorigen 158, 23. 329, 22. Fuchsberger, Werner, kónigl. Kammerschreiber 154, 3. 330, 14. Firstenberg (Firstemberg) ssó. Donaueschingen, Gf. Hoinrich d. J., Stra8b. Birger 79, 28; 37%; 36b; 44b, 379, 24; 47b. — Gf. Egon und Hans, dessen Vettern 379, 47b. — Deren Knechte 79, 38b; 46b, — Deren Freiheiten 379, 52b. Fulda, reichsunmittelb. gefürstete Ben.- Abtei, Abt 871, 22. 376, 20. Vgl. Rabanus. Fuscarariis, Aegidius de —, Kanonist in Bologna, t 1289: 457, 14; 505. Fuscari, Franciscus, Doge von Venedig 1423 - 1457: 344, 478, Fußhenne, in Frankfurt 330, 14. Fuxo, Petrus de —, s. Foix. 725 G. Gabriel, Erzengel 554, 3. Galater in Kleinasien 291,30. 514, 5. 564, 2. 565, 42. Galicia, gemeint Cilicien in Kleinasien 504, 11. Gallia s. Frankreich, Wälschland. Galteri, Michael, aus Coutances, Notar d. Konzils 298, 37 ff.; 48b. 294, 5; 10ff.; 19. Gammertingen n. v. Sigmaringen 77, 6. Gans, Abraham, Mühlh. Jude 614, 22. 687, 19. Gara, Ladislaus Banus (Lassla Bann), Ungar. Mark- graf 149, 24; 50»; 31b; 33b. 151, 34b. Garatoni, Christophorus, Bf. v. Coron, püpstl. Datar, Gesandter P. Eugens n. Konstantinopel 410, 6; 463. 412, 42b. Geisenheim (Gysenheim) am Rhein b. Rüdesheim, Zoll 380, 504. Geisler (Gijseler, Gysler), Hans, Hofgerichtsschreiber 67, 6; 9. 155, 16. 242, 2; 41a. 325, 39:f. 328, 10. 331, 19. 332, 7. 336, 19. 358, 34. 359, 2; 7. 384, 22b. 631, 19. 632, 365^. 633, 42*. 641, 18. — Sein Diener &. Lop. Geldern, Land, Herzogtum 377, 49b. 378, 38^. — Hzg. Adolf, t 1437 s. Jülich. — Hzg. Arnold, Gf. v. Egmont 1423-1465, + 1473: 159, 11. 202, 51a, 209, 19. 272, 6f. ; 42a, 377, 47b. Gelen, Meister, Dekan von St. Denis in Lüttich, Dom- herr in Aachen 189, 4. Gelnhausen (Geilphusen) i. d. Wetterau, Reichsstadt 261, 2. 327, 40e. 586, 37. 609, 445. 610, 1; 5. — Bürger s. Giseler. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 375, 8. 384, 18. — Burggrafen 586, 35. Gemmenich sw. Aachen, Johann von —, 60, 13. Gemminger (Gemynger), Johannes, Dr. decr., Beamter des Konzils 125, 19. Generosus, z. Zt. Augustins 423, 24; 445. Genf (Gienff) 660, 34^; 38b. Genua (Janua) 444, 11. Georgenschild, Gesellsch. mit —, s. Ritterbund. Gera (Gerauwe), Herren (Grafen) von —, 372, 22. 379, 11. — Heinrich d. A. 155, 12. Gerber (Gerwer), Hans, Pfarrer v. Griesheim, Sekretär u, Gesandter Konrads v. Weinsberg 125, 20. 126, 21. 268, 27. 622, 26. 668, 33; 36; 512, Gerhart, Fritz, Diener des Herrn v. Hohenlohe 106, 33. Geroldseck (Geroltzegk) ö. Lahr i. Baden, Herren von —, 10, 18. 106, 8. — Georg, Hans, Heinrich, Konrad 275, 13. 394, 27. 660, 24^f. — (Gernantsecke), Hohengeroldseck bei Zabern, Die- bolt von —, Rat Mgf. Jakobs v. Baden 380, 2; 28a. Geschijde, Konrad (Frankf. Bürger ?) 349, 32. Giengen a. d. Brenz i. Württemberg, Reichestadt 83, 46a. 105, 43». 808, 28. 663, 18; 42s. Gilge, Meister, Gesandter Colmars 642, 43. 643, 2; 13. 653, 38a, Giseler, Peter, aus Gelnhausen 335, 9. — Vgl. Geisler. Glauburg, Arnold, Frankf. Ratsherr 322, 15; 21. — Johann von, Frankf. Bürgermeister 320, 27 f. ; 478. Gleichen só. Gotha, Gf. Adolf 155, 10. 371, 44. 372, 14. 378, 25.
Strana 726
726 Gleichen, Gf. Ernst 378, 53b. — Gf. Sigmund 155, 11. 371, 44. 372, 14. 378, 25. Glorius, Donatist, Bischof z. Zt. Augustins 422, 46», 423, 17; 50%. 522, 4. 549, 408. Gloucester, Abt von —, s. Reginald. Gmünd (Gemünde) i. Württemberg, Reichastadt 6, 45. 80, 14. 83, 44a. 105, 28; 31. 106, 26 ff. 306, 31. — Ratsherren 2, 32. Górlitz, Hzgin. Elisabeth s. Baiern. Goldstein (Goltstein) ew. Frankfurt, Burggraf zum — 13, 1; 38% — Sein Knecht 13, 3. — Burg 13 2; 388, Gotha, Bürgermeister u. Rat 32, 385. Gotschalk, Lebelang, MiihIhauserJude674, 23. 687, 20. Goul, Heinz 664, 49a. Grabner, Sebolt, Nürnb. Gesandter 642, 26. Gradube, im königl. Gefolge 331, 5. Graf, Michael, Stadtschreiber v. Zürich, Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 155, 24. 382, 25b. 388, 17. Graner, Hans, Regensb. Gescháüftsherr 643, 44^, Gratian, Magister, Camaldulensermönch in Bologna, Kirchenrechtslehrer, + vor 1159: 428, 47a, 488, 41 a. 502, 18. 518, 1. 519, 45%, Graz (Grecz) i. Steiermark 42, 25. 51, 23. 100, 32. 110, 27. 111, 38. 113, 28. 148, 6ff ; 291, 149, 19. 165, 37. 166, 2. 207, 14. 209, 16. 271, 6. 276, 43b. 342, 31b. 398, 6. Grenewell, Johannes, Bacc. theol., Zisterzienser, Engl. Gesandter 72, 48, . Greufien (Gruflen) à. Mihlhausen i. Th., Rat 686, 441. Greve, Conrad, im. Dienste Frankfurts 628, 29. Griechenland (Greci), Land, Volk 286, 4; 9. 295, 10f. 297, 27. 298, 12. 410—413. 418, 24-420. 421, 515. 437, 11; 18. 441-453. 458, 36. 460, 32 ff. 461, 7; 12. 474-479, 482, 22; 32; 37. 484, 7; 14. 488-494. 525, 18; 22; 26. 532, 11; 17. 539, 21ff. 541, 25; 34. 542, 30. 572, 26. — Kaiser 422, 19. — Deren Gesandte 297, 3. 298, 12. 410, 10. 411. 412, 19. 441, 20; 28. 450, 11. 459, 14. 460, 37; 41. 461, 1: 490, 46b. 491, 35; 41; 45. 492, 9. 525, 90. — Mareian 450-457: 536, 22 ff. — Justinian I. 527 bis 565: 800, 8. — Konstantin 111. 638-664: 426, 30. — Basilius I. Makdon 867-886: 426, 29. — Johannes. VIII. Paläologus 1425-1448: 297, 1. 410, 20. 411, 25. 412, 29; 46b. 419, 32. 441, 20ff. 442, 1; 18; 52%, 448, 28. 449, 14. 450. 452, 28. 453, 12. 461, 2; 5; 8. 414, 21; 498. 493, 17. 532, 14. — Seine Gesandten s. Dissipatus, Tar- chaniotes. — Apocrisare 419, 33. — Kirche, Patriarchen s. Konstantinopel. — Konzilien 548, 40. — Schisma 559, 5. , , — Union mit der Latein. Kirche (reductio Grecorum): 213, 36. 246, 28. 268, 21. 295, 8. 297, 30. 998, 17. 409, 31. 410-420, 7. 441, 2; 51^. 443, 345. 459, 17. 479, 12; 30. 487, 1. 488, 13. 489, 26. 490-493. 525, 17f. 539, 16; 19; 30. 565, 39f. 596, 9. 598, 5. — Unionadekret s. Florenz. — Unionskonzil, Verhandlungsort, event. Verlegung d. Baseler Konzils 215, 26. 216, 10f. 247, 7. 255, 15. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 256, 7. 988, 95. 996, 147. 297, 1; 7; 13. 300, 43a, 409, 29. 410-412. 415-419, 7. 434, 9. 435-437. 441-447, 15. 449, 22. 450, 5. 451. 459. 454, 24. 458, 40. 459-476. 480, 5. 481-483. 484, 1f. 488, 25 ; 35 f. 489-494, 16. 529, 24-532. 534, 16. 539, 2. 541. 542, 1; 30. 548, 16. 572, 23£ ; 26. 583, 3f. 599, 28. 601, 3. 602, 20. Vgl. Ancona, Avignon, Basel, Bologna, Calabrien, Italien, Konstantinopel, Mailand, Ofen, Udine. — Vereinbarungen (com- pactata, concordata) 441. 442, 5; 7. 444. 450, 10; 16; 19. 460, 28. 461, 2; 4. 467, 95. 473, 15. 474, 8ff. 475,24; 27. 482,8. 487, 38. 488,33; 37. 491. 492,6. 493, 7. 525,21. Vgl. Basel (19. Sesa.). — GriechenablaB, -zehnte 22, 4. 26, 19; 46s. 57, 13. 62, 28. 268-270. 448, 47s. 596, 48b. 692, 49*; 41^; 46b. Vgl. Livland, Preuften. — Geleit 410, 91. 488, 11; 13. 491, 1. Griesbach (Dorf im Schwarzwald ?) 78, 478, Griesheim i. Wiirttemberg a. d. Jagst, Nieder-Gries- heim 668, 43° — Pfarrer s. Gerber. GrieBhenne, Frankf. Rottenmeister 315, 26. Grijffen, Johann, in Frank(urt 333, 9. Grijffenstein, Herthe, in Frankfurt 336, 4. Grünenberg (Gruneberg) n. v. Luzern, Wilhelm von —, Ritter 45, 475. 70, 45^. — Gesandter P. Felix’ V. u. des’ Konzils 20, 11. 53, 6. 58, 43. 70, 21. 148, 11. — Kônigl. Bevollmächtigter 45, 28. 127, 29; 46b, 140, 24. 624, 20. Grünwalder, Johannes, natürl. Sohn Hzg. Johanns II. v. Baiern, seit 1440 Kard.-Priester tit. s. Martini in montibus, t 1459: 71, 7; 462. 120, 44s, 124, 81. 195, 32; 48*. 215, 18. 293, 36. 290, 441f. Grunther, Paul, Nürnberger Ratsherr und Gesandter 154, 415, Grufen s. Greufen. Günsbach, Dorf i. d. Vogesen w. Colmar 78, 462. Gulden Rade, der zum —, Frankf. Rottenmeister 316, 18. Gumppenberg i. Oberbaiern, Konrad von — (Gumpen- pirger), zu Schernegk 329, 18; 30». 400, 1. Gurk (Gorkeym, Jorcke, Kuren) in Kürnten, Bf. Johannes Schallermann 1436-1453, t 1465: 153, 19. 943, 27. 335, 36. 359, 13 371, 17. 316, 15. 608, 15f. Guttenberg i. Kraichgau b. Mühlbach a. Neckar, Schloß Konrads v. Weinsberg 969, 48b, H. Habsburg, Haus s. Osterreich. — K. Rudolf 1273-1291 : 340, 375. — Hzg. Albrecht V.(Albertus) v. Osterreich 1404-1439, Róm. Kónig als Albrecht II. 1438, Kónig v. Ungarn 1437, Konig v. Böhmen 1438, + 27. Okt. 1439: 28, 40. 29, 28. 54, 2; 35. 55, 37. 56, 9. 57, 29; 37f.; 49b. 63,17. 70, 47a, 84, 5. 112, 30. 128, 6. 149, 9. 150, 82b; 39b. 186, 16. 241, 14. 265, 42. 266, 45b. 296, 29. 297, 14. 324, 17. 341, 433. 353, 49. 382, 44a. 414, 43. 546, 18. 572, 11. 582, 17; 19. 585. 616, 46n; 49a, 630. 669, 8. — Seine Gemahlin Kgin. Elisabeth, Tochter K. Sig-
726 Gleichen, Gf. Ernst 378, 53b. — Gf. Sigmund 155, 11. 371, 44. 372, 14. 378, 25. Glorius, Donatist, Bischof z. Zt. Augustins 422, 46», 423, 17; 50%. 522, 4. 549, 408. Gloucester, Abt von —, s. Reginald. Gmünd (Gemünde) i. Württemberg, Reichastadt 6, 45. 80, 14. 83, 44a. 105, 28; 31. 106, 26 ff. 306, 31. — Ratsherren 2, 32. Górlitz, Hzgin. Elisabeth s. Baiern. Goldstein (Goltstein) ew. Frankfurt, Burggraf zum — 13, 1; 38% — Sein Knecht 13, 3. — Burg 13 2; 388, Gotha, Bürgermeister u. Rat 32, 385. Gotschalk, Lebelang, MiihIhauserJude674, 23. 687, 20. Goul, Heinz 664, 49a. Grabner, Sebolt, Nürnb. Gesandter 642, 26. Gradube, im königl. Gefolge 331, 5. Graf, Michael, Stadtschreiber v. Zürich, Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 155, 24. 382, 25b. 388, 17. Graner, Hans, Regensb. Gescháüftsherr 643, 44^, Gratian, Magister, Camaldulensermönch in Bologna, Kirchenrechtslehrer, + vor 1159: 428, 47a, 488, 41 a. 502, 18. 518, 1. 519, 45%, Graz (Grecz) i. Steiermark 42, 25. 51, 23. 100, 32. 110, 27. 111, 38. 113, 28. 148, 6ff ; 291, 149, 19. 165, 37. 166, 2. 207, 14. 209, 16. 271, 6. 276, 43b. 342, 31b. 398, 6. Grenewell, Johannes, Bacc. theol., Zisterzienser, Engl. Gesandter 72, 48, . Greufien (Gruflen) à. Mihlhausen i. Th., Rat 686, 441. Greve, Conrad, im. Dienste Frankfurts 628, 29. Griechenland (Greci), Land, Volk 286, 4; 9. 295, 10f. 297, 27. 298, 12. 410—413. 418, 24-420. 421, 515. 437, 11; 18. 441-453. 458, 36. 460, 32 ff. 461, 7; 12. 474-479, 482, 22; 32; 37. 484, 7; 14. 488-494. 525, 18; 22; 26. 532, 11; 17. 539, 21ff. 541, 25; 34. 542, 30. 572, 26. — Kaiser 422, 19. — Deren Gesandte 297, 3. 298, 12. 410, 10. 411. 412, 19. 441, 20; 28. 450, 11. 459, 14. 460, 37; 41. 461, 1: 490, 46b. 491, 35; 41; 45. 492, 9. 525, 90. — Mareian 450-457: 536, 22 ff. — Justinian I. 527 bis 565: 800, 8. — Konstantin 111. 638-664: 426, 30. — Basilius I. Makdon 867-886: 426, 29. — Johannes. VIII. Paläologus 1425-1448: 297, 1. 410, 20. 411, 25. 412, 29; 46b. 419, 32. 441, 20ff. 442, 1; 18; 52%, 448, 28. 449, 14. 450. 452, 28. 453, 12. 461, 2; 5; 8. 414, 21; 498. 493, 17. 532, 14. — Seine Gesandten s. Dissipatus, Tar- chaniotes. — Apocrisare 419, 33. — Kirche, Patriarchen s. Konstantinopel. — Konzilien 548, 40. — Schisma 559, 5. , , — Union mit der Latein. Kirche (reductio Grecorum): 213, 36. 246, 28. 268, 21. 295, 8. 297, 30. 998, 17. 409, 31. 410-420, 7. 441, 2; 51^. 443, 345. 459, 17. 479, 12; 30. 487, 1. 488, 13. 489, 26. 490-493. 525, 17f. 539, 16; 19; 30. 565, 39f. 596, 9. 598, 5. — Unionadekret s. Florenz. — Unionskonzil, Verhandlungsort, event. Verlegung d. Baseler Konzils 215, 26. 216, 10f. 247, 7. 255, 15. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 256, 7. 988, 95. 996, 147. 297, 1; 7; 13. 300, 43a, 409, 29. 410-412. 415-419, 7. 434, 9. 435-437. 441-447, 15. 449, 22. 450, 5. 451. 459. 454, 24. 458, 40. 459-476. 480, 5. 481-483. 484, 1f. 488, 25 ; 35 f. 489-494, 16. 529, 24-532. 534, 16. 539, 2. 541. 542, 1; 30. 548, 16. 572, 23£ ; 26. 583, 3f. 599, 28. 601, 3. 602, 20. Vgl. Ancona, Avignon, Basel, Bologna, Calabrien, Italien, Konstantinopel, Mailand, Ofen, Udine. — Vereinbarungen (com- pactata, concordata) 441. 442, 5; 7. 444. 450, 10; 16; 19. 460, 28. 461, 2; 4. 467, 95. 473, 15. 474, 8ff. 475,24; 27. 482,8. 487, 38. 488,33; 37. 491. 492,6. 493, 7. 525,21. Vgl. Basel (19. Sesa.). — GriechenablaB, -zehnte 22, 4. 26, 19; 46s. 57, 13. 62, 28. 268-270. 448, 47s. 596, 48b. 692, 49*; 41^; 46b. Vgl. Livland, Preuften. — Geleit 410, 91. 488, 11; 13. 491, 1. Griesbach (Dorf im Schwarzwald ?) 78, 478, Griesheim i. Wiirttemberg a. d. Jagst, Nieder-Gries- heim 668, 43° — Pfarrer s. Gerber. GrieBhenne, Frankf. Rottenmeister 315, 26. Grijffen, Johann, in Frank(urt 333, 9. Grijffenstein, Herthe, in Frankfurt 336, 4. Grünenberg (Gruneberg) n. v. Luzern, Wilhelm von —, Ritter 45, 475. 70, 45^. — Gesandter P. Felix’ V. u. des’ Konzils 20, 11. 53, 6. 58, 43. 70, 21. 148, 11. — Kônigl. Bevollmächtigter 45, 28. 127, 29; 46b, 140, 24. 624, 20. Grünwalder, Johannes, natürl. Sohn Hzg. Johanns II. v. Baiern, seit 1440 Kard.-Priester tit. s. Martini in montibus, t 1459: 71, 7; 462. 120, 44s, 124, 81. 195, 32; 48*. 215, 18. 293, 36. 290, 441f. Grunther, Paul, Nürnberger Ratsherr und Gesandter 154, 415, Grufen s. Greufen. Günsbach, Dorf i. d. Vogesen w. Colmar 78, 462. Gulden Rade, der zum —, Frankf. Rottenmeister 316, 18. Gumppenberg i. Oberbaiern, Konrad von — (Gumpen- pirger), zu Schernegk 329, 18; 30». 400, 1. Gurk (Gorkeym, Jorcke, Kuren) in Kürnten, Bf. Johannes Schallermann 1436-1453, t 1465: 153, 19. 943, 27. 335, 36. 359, 13 371, 17. 316, 15. 608, 15f. Guttenberg i. Kraichgau b. Mühlbach a. Neckar, Schloß Konrads v. Weinsberg 969, 48b, H. Habsburg, Haus s. Osterreich. — K. Rudolf 1273-1291 : 340, 375. — Hzg. Albrecht V.(Albertus) v. Osterreich 1404-1439, Róm. Kónig als Albrecht II. 1438, Kónig v. Ungarn 1437, Konig v. Böhmen 1438, + 27. Okt. 1439: 28, 40. 29, 28. 54, 2; 35. 55, 37. 56, 9. 57, 29; 37f.; 49b. 63,17. 70, 47a, 84, 5. 112, 30. 128, 6. 149, 9. 150, 82b; 39b. 186, 16. 241, 14. 265, 42. 266, 45b. 296, 29. 297, 14. 324, 17. 341, 433. 353, 49. 382, 44a. 414, 43. 546, 18. 572, 11. 582, 17; 19. 585. 616, 46n; 49a, 630. 669, 8. — Seine Gemahlin Kgin. Elisabeth, Tochter K. Sig-
Strana 727
Alfabetisches Register der munds, * 1409, 1 19. Dez. 1442: 19-23. 30-33. - 109, 38. 111, 36. 147, 6; 22. 149-153. 157, 11; 89», 611, 40. 625, 44». 680, 10. — Seine Kinder 23, 14. 150, 40. 151. — Âlteste Tochter Anna 8. Sachsen (Hzg. Wilhelm). — Zweite Tochter Elisabeth 150, 2. — Nachgeborner Sohn Ladislaus s. Ungarn. — Wahl u. Krónung 29, 14. 161, 12. 414, 80. 541, 1. 546, 19. 553, 41. 625, 18 — Räte 57, 33. 151, 26b. — Gesandte 54, 2. 239, 35. 353, 50. 601, 4. — Hof der Kgin. Elisabeth 151, 26^. — Ihr Vizekanzler s. Salank. — Ihr Oberst- marschall in Steiermark s. Schaumburg. — Ihre Hauptleute 151, 368; 25b. — Ihre Gesandten 149, 51», 151, 24^; 51». . Habsburg, Hzg. Ernst (Henrester) der Eiserne von Steiermark, Kürnten u. Krain 1886-1424: 186, 16. — Hzg. Friedrich V. v. Osterreich, ältester Sohn des Vorigen, * 21. Sept. 1415, t 19. Aug. 1498, Herzog 1424-1493, Róm. Kónig als Friedrich III. seit 1440, Kaiser seit 1459: passim. — Event. Sóhne 27, 25. 63, 32. — Seine Schwester Margarethe s. Sachsen (Kf. Friedrich IL). — Pilgerfahrt п. Jerusalem 1436: 169, 18. 596, 6. — Vormund des K. Ladislaus v. Ungarn 19,30. 32,10; 16. 147,10 — Vormund Hzg. Sigmunds v. Tirol 149, 408, — Kónigswahl 339, 18. 595, 26. 596, 7. 599, 36. 604, 21; 30. 614, 502. 625, 19. 630, 28. — Künigs- krónung in Aachen, Krónungsreise 147-206. 221, 19f. 224, 3; 28. 226, 48-232, 9. 285, 7; 27. 244, 33. 245, 4. 248, 36. 249, 5; 22. 260, 23. 257, 19. 261, 35. 265, 29; 37. 278, 30. 328, 495. 343,5; 7. 345, 44. 346, 3. 347, 17. 352, 7. 361, 81. 364, 18. 365, 24. 367, 23. 368, 15; 30». 370, 23. 313, 15. 314, 18. 315, 40; 493, 386, 3; 10. 388,33. 402, 2. 439, 13. 588, 25. 595, 30; 39. 596, 32. 597, 13. 599, 1; 4; 42. 606, 525. 607, 29. 609, 8; 13. 610, 2; 31; 47, 611, 20, 612, 34. 613, 5; 14f. 614, 368; 43b, 625,. 12. 629, 7; 30. 634, 6. 636, 1. 641, 30; 54b, 642, 36. 666, 8. 667, 25. 679, 59. 688, 28. — Romfahrt, Kaiserkrônung 169, 14. 192, 8. 213, 37. 241, 30f. 665, 31. 666, 4. — Schutzherr (advocatus) der Kirche 16, 16. 24, 30. 179, 42*; 415. 538, 30. 566, 33. 581, 43. 582, 29. 584, 17. 587, 44. 590, 39. 591, 20. 602, 40. — Oberster Richter 617, 468. — Kaplan des Aachener Marienstifts 178, 14. — Hof, Gefolge (euria regia, die sinen) 13, 31. 14, 33. 68, 17. 69, 39. 13, 33; 35. 14, 6. 118, 9. 152, 50b. 153, 308. 157, 518. 218, 34. 219, 30. 223, 31. 232, 17; 19. 238, 15. 242, 25. 265, 28. 266, 11. 267, 40aff. 276, 28». 318, 7; 11. 322, 32. 325, 7f.; 454 f. 327, 494, 328, 4; 464. 357, 15; 39. 364,11. 365, 33. 367, 45b. 375, 484. 391, 36. 631, 18. 641, 1. 644, 28; 32. 660, 36b. 667, 8. 671, 30; 34. 672, 14. 678, 36%. — Haushofmeister s. Kreyg, Neipperg. — Räte (frunde, consilium) 7, 36. 56, 28. 69, 8. 82, 94. 110, 23. 114, 7; 21. 140,16. 151,1. 156, 6. 209, 10. 233, 41. 236, 13. 243, 34. 244, 1; 28f. 253, 31. 255, 32. 276, 11; 29*. 318, 1. 333, 22. 394, 12; 26. 356, 42». 394, 13. 397, 11. ! Deutsche Reichetage-Akten XVI. Orts- und Personen-Namen. 721 615, 2f. 617, 11. 618, 21^ f. 629, 41. 646, 5. 660, 32»; 195. Vgl. Fuchs, Halwile, Schlick, Tschernembl, Volkensdorf, Weinsberg, Zebinger, Zelking. — Ge- sandte 1, 23; 98. 2, 25; 36. 8, 24. 9, 2. 153, 9. 219, 29. 221, 5f. 317, 28. 558, 30. 595, 29. — Desgl. z. Mainzer Kongref 1441: 16, 12. 24, 36. 97, 21. 114, 483. 211, 50^. 271, 16. Vgl. Augs- burg, Chiemsee, Ebendorfer, Pottendorf. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 25, 30. 26, 8. 45, 29. 50. 51. 104, 18 f.; 20. 110, 23. 111, 31. 112, 27. 113, 26; 30. 125, 13. 126, 13; 32. 127, 26; 35. 138, 6. 140, 156; 23. 141, 42. 142, 34f. 143, 30; 38. 144, 92. 145, 41b. 211, 50b. 259, 42. 271, 16. Vgl. Chiemsee, Ebendorfer, Fuehs, Hochberg, Leu- bing, Weinsberg. — Bevollmáchtigte beim Frankf. RT. 1442: 231, 6. 235, 16. 255, 39. 245-250. 271,32. 333,3. 384, 28b. 408, 33 ; 35. 439. 440,8. 597-599, 6. 600, 5. 609, 15. Vgl. Chiemsee, Eben- dorfer, Hochberg. — Gesandte an Papst u. Konzil 101, 41. 208, 21. 256-260. 584-587. 589, 2; 28. 592, 16; 47». 603, 39; 46. 604, 40. — Familiaris s. Beke. — Hofbeamte (amptlude) 221, 17. 317, 19.- 867, 46b. 667, 9. 671, 82. — Kônigl. Kanzlei, Reichskanzlei 23, 32. 27. 33, 17. 40, 18. 57, 16. 61, 34. 64,21 ff. 65, 15ff. 156, 6; 19; 382. 166, 3. 328, 21. 334, 27; 35. 359, 16. 367, 45». 612, 16. 615, 432. 631, 23f.; 50». 632, 19. — Deren Leiter, Erzkanzler 614, 28. Vgl. Trier. — Kanzler 334, 33. Vgl. Passau, Schlick, Zeidler. — Protonotare 65, 16. 641, 16. Vgl. Breisacher, Hecht, Leubing, Tatz, Weltzli. — Registrator s. Widerl. — Kanzleibeamte, Schreiber (underschriber) 154, 2. 219, 38. 221, 16. 265, 31. 385, 1. 336, 32. 614, 37 b. 631, 28. 632, 23. 639, 16. 641, 1. Vgl. Pfullendorf. — Archiv 208, 34. — Kgl. Kammer usw. &. Deutschland (Finanzwesen.) — Schatzkammeraufseher (silberkammerer) 329, 3. — Kammerknechte 330, 10. Vgl. Zehender. — Des Kônigs u. Reichs Kammerknechte s, Juden, — Marschall 884, 29. 335, 11; 35. Vgl. Fuchs. — Schenk s. Hack. — TruchsefB s. Walpod. — Kaplane 181, 6. 330, 21. — Herolde (parssavant) 332, 34. 631, 88. 640, 11. 641, 26. Vgl. Romrich. — Barbier, Wundarzt 329, 5. — Büchsenmeister s. Erhard, Tirna. — Sehützen (sticher) 328, 23. 332, 18. — Falkner s. Tyrol. — Vorreiter 222, 29.. 223, 12; 25. 318, 1; 424. 362, 29; 46b. — Trompeter, Pfeifer (harper) 330, 8. 332, 1. 631,80. 641, 24. — Sünger (eantores) 330, 4. 608, 10; 31. — Erb- küchenmeister s. Nortemberg. — Küchenmeister 8. Herberstein, Neuburg. — Küche, Kóche 330, 20. 367, 45». 629, 40. — Pfórtner, Türhüter 329, 13. 332, 4. 631, 29. 632, 8. 640, 12. 641, 28. — Boten, Diener 185, 485. 332, 3f.; 25. 333, 21. 356, 425. 631, 31. 641, 27. 660, 34b. 666, 474. 669, 18. Vgl. Dieperskircher, Herwart, Oberheimer, ' Rotenberger, Saurer. — Bevollmüchtigte z. Ein- sammlung der Krónungssteuer 672-676. 680, 2. 682, 23; 38. 686, 6; 81; 45b. 687, 1; 45*. 689, 20. Vgl. Felsecker, Herwart, Sachsen, Vaist. — Kommissare (proenratores) 110, 99; 29. 113, 30 92
Alfabetisches Register der munds, * 1409, 1 19. Dez. 1442: 19-23. 30-33. - 109, 38. 111, 36. 147, 6; 22. 149-153. 157, 11; 89», 611, 40. 625, 44». 680, 10. — Seine Kinder 23, 14. 150, 40. 151. — Âlteste Tochter Anna 8. Sachsen (Hzg. Wilhelm). — Zweite Tochter Elisabeth 150, 2. — Nachgeborner Sohn Ladislaus s. Ungarn. — Wahl u. Krónung 29, 14. 161, 12. 414, 80. 541, 1. 546, 19. 553, 41. 625, 18 — Räte 57, 33. 151, 26b. — Gesandte 54, 2. 239, 35. 353, 50. 601, 4. — Hof der Kgin. Elisabeth 151, 26^. — Ihr Vizekanzler s. Salank. — Ihr Oberst- marschall in Steiermark s. Schaumburg. — Ihre Hauptleute 151, 368; 25b. — Ihre Gesandten 149, 51», 151, 24^; 51». . Habsburg, Hzg. Ernst (Henrester) der Eiserne von Steiermark, Kürnten u. Krain 1886-1424: 186, 16. — Hzg. Friedrich V. v. Osterreich, ältester Sohn des Vorigen, * 21. Sept. 1415, t 19. Aug. 1498, Herzog 1424-1493, Róm. Kónig als Friedrich III. seit 1440, Kaiser seit 1459: passim. — Event. Sóhne 27, 25. 63, 32. — Seine Schwester Margarethe s. Sachsen (Kf. Friedrich IL). — Pilgerfahrt п. Jerusalem 1436: 169, 18. 596, 6. — Vormund des K. Ladislaus v. Ungarn 19,30. 32,10; 16. 147,10 — Vormund Hzg. Sigmunds v. Tirol 149, 408, — Kónigswahl 339, 18. 595, 26. 596, 7. 599, 36. 604, 21; 30. 614, 502. 625, 19. 630, 28. — Künigs- krónung in Aachen, Krónungsreise 147-206. 221, 19f. 224, 3; 28. 226, 48-232, 9. 285, 7; 27. 244, 33. 245, 4. 248, 36. 249, 5; 22. 260, 23. 257, 19. 261, 35. 265, 29; 37. 278, 30. 328, 495. 343,5; 7. 345, 44. 346, 3. 347, 17. 352, 7. 361, 81. 364, 18. 365, 24. 367, 23. 368, 15; 30». 370, 23. 313, 15. 314, 18. 315, 40; 493, 386, 3; 10. 388,33. 402, 2. 439, 13. 588, 25. 595, 30; 39. 596, 32. 597, 13. 599, 1; 4; 42. 606, 525. 607, 29. 609, 8; 13. 610, 2; 31; 47, 611, 20, 612, 34. 613, 5; 14f. 614, 368; 43b, 625,. 12. 629, 7; 30. 634, 6. 636, 1. 641, 30; 54b, 642, 36. 666, 8. 667, 25. 679, 59. 688, 28. — Romfahrt, Kaiserkrônung 169, 14. 192, 8. 213, 37. 241, 30f. 665, 31. 666, 4. — Schutzherr (advocatus) der Kirche 16, 16. 24, 30. 179, 42*; 415. 538, 30. 566, 33. 581, 43. 582, 29. 584, 17. 587, 44. 590, 39. 591, 20. 602, 40. — Oberster Richter 617, 468. — Kaplan des Aachener Marienstifts 178, 14. — Hof, Gefolge (euria regia, die sinen) 13, 31. 14, 33. 68, 17. 69, 39. 13, 33; 35. 14, 6. 118, 9. 152, 50b. 153, 308. 157, 518. 218, 34. 219, 30. 223, 31. 232, 17; 19. 238, 15. 242, 25. 265, 28. 266, 11. 267, 40aff. 276, 28». 318, 7; 11. 322, 32. 325, 7f.; 454 f. 327, 494, 328, 4; 464. 357, 15; 39. 364,11. 365, 33. 367, 45b. 375, 484. 391, 36. 631, 18. 641, 1. 644, 28; 32. 660, 36b. 667, 8. 671, 30; 34. 672, 14. 678, 36%. — Haushofmeister s. Kreyg, Neipperg. — Räte (frunde, consilium) 7, 36. 56, 28. 69, 8. 82, 94. 110, 23. 114, 7; 21. 140,16. 151,1. 156, 6. 209, 10. 233, 41. 236, 13. 243, 34. 244, 1; 28f. 253, 31. 255, 32. 276, 11; 29*. 318, 1. 333, 22. 394, 12; 26. 356, 42». 394, 13. 397, 11. ! Deutsche Reichetage-Akten XVI. Orts- und Personen-Namen. 721 615, 2f. 617, 11. 618, 21^ f. 629, 41. 646, 5. 660, 32»; 195. Vgl. Fuchs, Halwile, Schlick, Tschernembl, Volkensdorf, Weinsberg, Zebinger, Zelking. — Ge- sandte 1, 23; 98. 2, 25; 36. 8, 24. 9, 2. 153, 9. 219, 29. 221, 5f. 317, 28. 558, 30. 595, 29. — Desgl. z. Mainzer Kongref 1441: 16, 12. 24, 36. 97, 21. 114, 483. 211, 50^. 271, 16. Vgl. Augs- burg, Chiemsee, Ebendorfer, Pottendorf. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 25, 30. 26, 8. 45, 29. 50. 51. 104, 18 f.; 20. 110, 23. 111, 31. 112, 27. 113, 26; 30. 125, 13. 126, 13; 32. 127, 26; 35. 138, 6. 140, 156; 23. 141, 42. 142, 34f. 143, 30; 38. 144, 92. 145, 41b. 211, 50b. 259, 42. 271, 16. Vgl. Chiemsee, Ebendorfer, Fuehs, Hochberg, Leu- bing, Weinsberg. — Bevollmáchtigte beim Frankf. RT. 1442: 231, 6. 235, 16. 255, 39. 245-250. 271,32. 333,3. 384, 28b. 408, 33 ; 35. 439. 440,8. 597-599, 6. 600, 5. 609, 15. Vgl. Chiemsee, Eben- dorfer, Hochberg. — Gesandte an Papst u. Konzil 101, 41. 208, 21. 256-260. 584-587. 589, 2; 28. 592, 16; 47». 603, 39; 46. 604, 40. — Familiaris s. Beke. — Hofbeamte (amptlude) 221, 17. 317, 19.- 867, 46b. 667, 9. 671, 82. — Kônigl. Kanzlei, Reichskanzlei 23, 32. 27. 33, 17. 40, 18. 57, 16. 61, 34. 64,21 ff. 65, 15ff. 156, 6; 19; 382. 166, 3. 328, 21. 334, 27; 35. 359, 16. 367, 45». 612, 16. 615, 432. 631, 23f.; 50». 632, 19. — Deren Leiter, Erzkanzler 614, 28. Vgl. Trier. — Kanzler 334, 33. Vgl. Passau, Schlick, Zeidler. — Protonotare 65, 16. 641, 16. Vgl. Breisacher, Hecht, Leubing, Tatz, Weltzli. — Registrator s. Widerl. — Kanzleibeamte, Schreiber (underschriber) 154, 2. 219, 38. 221, 16. 265, 31. 385, 1. 336, 32. 614, 37 b. 631, 28. 632, 23. 639, 16. 641, 1. Vgl. Pfullendorf. — Archiv 208, 34. — Kgl. Kammer usw. &. Deutschland (Finanzwesen.) — Schatzkammeraufseher (silberkammerer) 329, 3. — Kammerknechte 330, 10. Vgl. Zehender. — Des Kônigs u. Reichs Kammerknechte s, Juden, — Marschall 884, 29. 335, 11; 35. Vgl. Fuchs. — Schenk s. Hack. — TruchsefB s. Walpod. — Kaplane 181, 6. 330, 21. — Herolde (parssavant) 332, 34. 631, 88. 640, 11. 641, 26. Vgl. Romrich. — Barbier, Wundarzt 329, 5. — Büchsenmeister s. Erhard, Tirna. — Sehützen (sticher) 328, 23. 332, 18. — Falkner s. Tyrol. — Vorreiter 222, 29.. 223, 12; 25. 318, 1; 424. 362, 29; 46b. — Trompeter, Pfeifer (harper) 330, 8. 332, 1. 631,80. 641, 24. — Sünger (eantores) 330, 4. 608, 10; 31. — Erb- küchenmeister s. Nortemberg. — Küchenmeister 8. Herberstein, Neuburg. — Küche, Kóche 330, 20. 367, 45». 629, 40. — Pfórtner, Türhüter 329, 13. 332, 4. 631, 29. 632, 8. 640, 12. 641, 28. — Boten, Diener 185, 485. 332, 3f.; 25. 333, 21. 356, 425. 631, 31. 641, 27. 660, 34b. 666, 474. 669, 18. Vgl. Dieperskircher, Herwart, Oberheimer, ' Rotenberger, Saurer. — Bevollmüchtigte z. Ein- sammlung der Krónungssteuer 672-676. 680, 2. 682, 23; 38. 686, 6; 81; 45b. 687, 1; 45*. 689, 20. Vgl. Felsecker, Herwart, Sachsen, Vaist. — Kommissare (proenratores) 110, 99; 29. 113, 30 92
Strana 728
728 231, 35. 238, 13. 267, 11. 391, 37ff.; 51%, 392, 3, 393, 36, 396, 26. Vgl. Baiern, Franken. — Hof-, Kammergericht s. Deutschland (Gerichtswesen), — Kónigl. Gerichtebeamte 221, 16. 262, 15. — Recht der ersten Bitte 336, 3. Habsburg, Hzg. Albrecht (Albertus) VI, v. Steiermark, Bi uder K. Friedrichs, * 1418, t 1463: 22, 14. 23, 4. 27,24. 63, 31. 69, 84; 39. 10, 24. 11, 11. 111, 37. 147 bis 150. 152, 332. 153, Gff. 363, 34; 41. 611, 40 ff. 613, 28. — Seine Schlósser u. Lande 611, 43. — Sein Rat u. Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 4. 611, 41. 614, 6. Vgl. Eich, — Hzg. Sigmund, Sohn Hzg. Friedrichs IV. in Tirol, * 1421, t 1496, Hzg. in Tirol 1439-1490: 149, 12; 413, — Vormund s. K. Friedrich III. — K. Maximilian I. 1486-1519: 160, 47s. 162, 11. 163, 4, 172, 52%, 173, 39%, 174, 19°; 858. 175, 35s; D0*; 40b, 239, 19. — K. Karl V. 1619-1506: 158, 195; 25%, 160, 49%, 162, 26. 174, 25a; 23b, — K. Maximilian II. 1564-1576: 173, 46b, Hachberg s Hochberg. Hack, Happe, kónigl. Schenk 153, 25. 328, 15. Hacke, Oberlin (Frankf. Biirger ?) 349, 32. Hággelbach, der (Schwüb. Ritter ?) 669, 206. Hagen, Hermann von —, Lübecker Stadtschreiber 358, 28, Hagenau (Hagenowe) i. Elsaß, Reichsstadt 227, 472; 44b, 264, 7; 12; 14. 365, 13; 49b. 623, 21. 643, 46a, 649, 11. 657, 19. — Bürgermeister u. Rat 888, 41^f. 643, 8. — Stadtschreiber 382, 29%, 888, 20. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 365,39. 918, 85. 375, 19. 382, 14; 28*. 388, 20. — Desgl. z. Breisacher Stidtetag 1442: 264, 12. 653, 21. 655, 29. — Archiv 208, 33. Hagenmuller, die, 93, 18. Haiger, Frankf. Ratsherr 332, 23. Haimhofen (Haymenhofen, HemmenBhofen, Hemf- hofen), Herreu von —, Sehwüb. Adelsgeschlecht 45, 45b, 79, 21. 128, 8; 19. 646, 45. — Johann, Konrad u. Pentelin (Bentelin) von —, 44, 17. 84, 6f.; 48sf. 128, 17. 275, 11. 394, 28. 395, 36f. 660, 265. Hainburg a. d. Donau i. Niederösterreich 23, 18. 147, 14. 149, 1. Hainsbach, Gerhard von —, Vertreter Ff. Ottos auf d. Frankf. RT. 1442: 229, 42; 46*. Hakin, Bruno, Kleriker des Bistums Mainz 681, 5; 13. Halberstadt 670, 34. 682, 38. 683, 38. — Rat 683, 16. 684, 15. — Stadtschreiber 684, 458. — Archiv 208, 32. — Juden des Bistums 261,21; 41*f. 667, 1. 670, 29. 611, 44. 682, 39. 683, 40. Vgl. Schalam. — Ihre Boten 667, 37. 683, 7f. Hall am Inn č. Innsbruck 152, 18. — (Halle, Schwebischen Halle) a. Kocher, Reichsstadt 77, 11; 14. 79, 26. 80, 4. 105, 43^. 155, 40». | 224, 36. 233, 8. 239, 9; 10. 274, 28f. 306, 15. 308. 383, 32aff. 341, 14; 33aff. 342, 1ba; 412. | 354, 50». 363, 25; 30f. 613,26. 615,16. 620,25. | Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 647,41. 648, 3 ff. 651, 17; 23. 660, 44», 663, 22. — Bürgermeister u. Rat 275, 6. — Bürger (die iren) 341,34, — Gesandte 155, 21. 341, 18 bf. 374, 30. 382, 3. 648, 16. — Gegner 341, 33a ff, Vgl. Bebem- burg, Lémlin. — Freiheiten 341, 362; 541; 22b, 621, 23. 648, 5f. — Acht 621, 24; 27. Halle a. d. Saale 267, 22. 682, 89. — Juden 611, 44. Haller, Leopold, im kónigl. Gefolge 330, 24. | Hals, n. v. Passau, Graf zu —, s. Leuchtenberg. Halwils, Dirrich von —, kónigl. Rat 624, 20. Hamburg 268, 472, Hammerstein am Rhein nw. Andernach, Schloß 158, 12. Hanau (Hanauwe), Grafen von —, 371, 31. 377, 288, 378, 6. 586, 33. — Gf. Reinhart II. d. J., 1419-1462; 371, 43. 608, 4. — (Hanawe), Henchin von —, Frankf. Bote 366, 32, - 867, 2 (auch 374, 3 ?). Hane, Johann, Frankf. Ratsherr 12, 40b. 313, 15, 320, 29; 50b, 322, 10; 38. 327, 24. 332, 17; 22; 24; 35; 41. 334, 27; 31; 33. 335, 8; 30. 336, 22. 831, 9f. Hangenor, Stephan, Altbürgermeister in Augsburg, Gesandter z. Frankf, RT. 1442: 155, 21, 235, 43, 381, 42b, 388, 13 635, 34; 43. — Vertreter d. Schwib. Stadtekreises b. Stadtetag in Speier 1442: 264, 27. 650, 47b. Hardeck, Gf. Michael zu —, Bgf. zu Magdeburg, Hofrichter 399, 8. 632, 81b, Harpen nó. Bochum, Engelbrecht van —, 243, 518, Harrer, Jos, Dinkelsbühler Bürger 77, 9. Haselbach (Haselpach), am Kamp in Niederósterreich, Thomas von —, 8. Ebendorfer. Hattenheim a. Rhein sw. Wiesbaden 1, 38*. Hattstadt ssw. Colmar, Anton u. Hans Ulrich von — zu Herlisheim 78, 45*. Hauenstein, Herr zu —, s. Weida. Haustze (Reiter im Dienste Kólns ?) 640, 10. Havering (Haveryng), wohl Haverigg in Lancaster, Landgut des Engl. Königs 72, 17. Hecht, Hermann, königl. Protonotar 27, 47%. 45, 15; 21; 505. 51, 44); 31b. 68, 25. 154, 2. 336, 20. 374, 43. 376, 28%; 36a; 452, 877, 52b. 379, 40a, 381, 21^. 383, 16b; 51b. 407, 10. 617, 43%. 631, 25. 632, 48b. 657, 41b. Heffe, Frankf. Jude 367, 36fl. Hegau (Höwgöw), Landschaft im südl. Baden 106, 11. 647, 17. — Ritterschaft 306, 28, 651, 39. Vgl. Ritterbund, — Städte 93, 14. — Städt. Hauptleute 306, 33; 36. Hegelmiller, Augsb. Bote 635, 35. Heger, Wigel, Frankf. Rottenmeister 316, 5. Heideck (Haidegg, Haydeck), i. Mittelfranken s. v. Nürnberg, Herr von —, 647, 40. — Johann u. Konrad von —, 155, 6. Heidelberg (Heldebergh, Helledeberch) 3, 23. 665, 25. 669, 28. — Landfriede K. Ruprechts v. 1404: 239, 33; 47». — Universitát 39, 40. 95, 13. 216, 45. — Rektor s. Ernesti. — Magister, Doktoren 95, 9f. 96, 32 ff, — Scholaren 96, 331.
728 231, 35. 238, 13. 267, 11. 391, 37ff.; 51%, 392, 3, 393, 36, 396, 26. Vgl. Baiern, Franken. — Hof-, Kammergericht s. Deutschland (Gerichtswesen), — Kónigl. Gerichtebeamte 221, 16. 262, 15. — Recht der ersten Bitte 336, 3. Habsburg, Hzg. Albrecht (Albertus) VI, v. Steiermark, Bi uder K. Friedrichs, * 1418, t 1463: 22, 14. 23, 4. 27,24. 63, 31. 69, 84; 39. 10, 24. 11, 11. 111, 37. 147 bis 150. 152, 332. 153, Gff. 363, 34; 41. 611, 40 ff. 613, 28. — Seine Schlósser u. Lande 611, 43. — Sein Rat u. Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 4. 611, 41. 614, 6. Vgl. Eich, — Hzg. Sigmund, Sohn Hzg. Friedrichs IV. in Tirol, * 1421, t 1496, Hzg. in Tirol 1439-1490: 149, 12; 413, — Vormund s. K. Friedrich III. — K. Maximilian I. 1486-1519: 160, 47s. 162, 11. 163, 4, 172, 52%, 173, 39%, 174, 19°; 858. 175, 35s; D0*; 40b, 239, 19. — K. Karl V. 1619-1506: 158, 195; 25%, 160, 49%, 162, 26. 174, 25a; 23b, — K. Maximilian II. 1564-1576: 173, 46b, Hachberg s Hochberg. Hack, Happe, kónigl. Schenk 153, 25. 328, 15. Hacke, Oberlin (Frankf. Biirger ?) 349, 32. Hággelbach, der (Schwüb. Ritter ?) 669, 206. Hagen, Hermann von —, Lübecker Stadtschreiber 358, 28, Hagenau (Hagenowe) i. Elsaß, Reichsstadt 227, 472; 44b, 264, 7; 12; 14. 365, 13; 49b. 623, 21. 643, 46a, 649, 11. 657, 19. — Bürgermeister u. Rat 888, 41^f. 643, 8. — Stadtschreiber 382, 29%, 888, 20. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 365,39. 918, 85. 375, 19. 382, 14; 28*. 388, 20. — Desgl. z. Breisacher Stidtetag 1442: 264, 12. 653, 21. 655, 29. — Archiv 208, 33. Hagenmuller, die, 93, 18. Haiger, Frankf. Ratsherr 332, 23. Haimhofen (Haymenhofen, HemmenBhofen, Hemf- hofen), Herreu von —, Sehwüb. Adelsgeschlecht 45, 45b, 79, 21. 128, 8; 19. 646, 45. — Johann, Konrad u. Pentelin (Bentelin) von —, 44, 17. 84, 6f.; 48sf. 128, 17. 275, 11. 394, 28. 395, 36f. 660, 265. Hainburg a. d. Donau i. Niederösterreich 23, 18. 147, 14. 149, 1. Hainsbach, Gerhard von —, Vertreter Ff. Ottos auf d. Frankf. RT. 1442: 229, 42; 46*. Hakin, Bruno, Kleriker des Bistums Mainz 681, 5; 13. Halberstadt 670, 34. 682, 38. 683, 38. — Rat 683, 16. 684, 15. — Stadtschreiber 684, 458. — Archiv 208, 32. — Juden des Bistums 261,21; 41*f. 667, 1. 670, 29. 611, 44. 682, 39. 683, 40. Vgl. Schalam. — Ihre Boten 667, 37. 683, 7f. Hall am Inn č. Innsbruck 152, 18. — (Halle, Schwebischen Halle) a. Kocher, Reichsstadt 77, 11; 14. 79, 26. 80, 4. 105, 43^. 155, 40». | 224, 36. 233, 8. 239, 9; 10. 274, 28f. 306, 15. 308. 383, 32aff. 341, 14; 33aff. 342, 1ba; 412. | 354, 50». 363, 25; 30f. 613,26. 615,16. 620,25. | Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 647,41. 648, 3 ff. 651, 17; 23. 660, 44», 663, 22. — Bürgermeister u. Rat 275, 6. — Bürger (die iren) 341,34, — Gesandte 155, 21. 341, 18 bf. 374, 30. 382, 3. 648, 16. — Gegner 341, 33a ff, Vgl. Bebem- burg, Lémlin. — Freiheiten 341, 362; 541; 22b, 621, 23. 648, 5f. — Acht 621, 24; 27. Halle a. d. Saale 267, 22. 682, 89. — Juden 611, 44. Haller, Leopold, im kónigl. Gefolge 330, 24. | Hals, n. v. Passau, Graf zu —, s. Leuchtenberg. Halwils, Dirrich von —, kónigl. Rat 624, 20. Hamburg 268, 472, Hammerstein am Rhein nw. Andernach, Schloß 158, 12. Hanau (Hanauwe), Grafen von —, 371, 31. 377, 288, 378, 6. 586, 33. — Gf. Reinhart II. d. J., 1419-1462; 371, 43. 608, 4. — (Hanawe), Henchin von —, Frankf. Bote 366, 32, - 867, 2 (auch 374, 3 ?). Hane, Johann, Frankf. Ratsherr 12, 40b. 313, 15, 320, 29; 50b, 322, 10; 38. 327, 24. 332, 17; 22; 24; 35; 41. 334, 27; 31; 33. 335, 8; 30. 336, 22. 831, 9f. Hangenor, Stephan, Altbürgermeister in Augsburg, Gesandter z. Frankf, RT. 1442: 155, 21, 235, 43, 381, 42b, 388, 13 635, 34; 43. — Vertreter d. Schwib. Stadtekreises b. Stadtetag in Speier 1442: 264, 27. 650, 47b. Hardeck, Gf. Michael zu —, Bgf. zu Magdeburg, Hofrichter 399, 8. 632, 81b, Harpen nó. Bochum, Engelbrecht van —, 243, 518, Harrer, Jos, Dinkelsbühler Bürger 77, 9. Haselbach (Haselpach), am Kamp in Niederósterreich, Thomas von —, 8. Ebendorfer. Hattenheim a. Rhein sw. Wiesbaden 1, 38*. Hattstadt ssw. Colmar, Anton u. Hans Ulrich von — zu Herlisheim 78, 45*. Hauenstein, Herr zu —, s. Weida. Haustze (Reiter im Dienste Kólns ?) 640, 10. Havering (Haveryng), wohl Haverigg in Lancaster, Landgut des Engl. Königs 72, 17. Hecht, Hermann, königl. Protonotar 27, 47%. 45, 15; 21; 505. 51, 44); 31b. 68, 25. 154, 2. 336, 20. 374, 43. 376, 28%; 36a; 452, 877, 52b. 379, 40a, 381, 21^. 383, 16b; 51b. 407, 10. 617, 43%. 631, 25. 632, 48b. 657, 41b. Heffe, Frankf. Jude 367, 36fl. Hegau (Höwgöw), Landschaft im südl. Baden 106, 11. 647, 17. — Ritterschaft 306, 28, 651, 39. Vgl. Ritterbund, — Städte 93, 14. — Städt. Hauptleute 306, 33; 36. Hegelmiller, Augsb. Bote 635, 35. Heger, Wigel, Frankf. Rottenmeister 316, 5. Heideck (Haidegg, Haydeck), i. Mittelfranken s. v. Nürnberg, Herr von —, 647, 40. — Johann u. Konrad von —, 155, 6. Heidelberg (Heldebergh, Helledeberch) 3, 23. 665, 25. 669, 28. — Landfriede K. Ruprechts v. 1404: 239, 33; 47». — Universitát 39, 40. 95, 13. 216, 45. — Rektor s. Ernesti. — Magister, Doktoren 95, 9f. 96, 32 ff, — Scholaren 96, 331.
Strana 729
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Heilbronn (Hailtbrunen), Reichsstadt 36, 35. 82, 46 b, 106, 12. 264, 1. 650, 32. 651, 32; 37. 663, 21. — Bürgermeister u. Rat 668, 11, — Gesandte 88, 39. 336, 10. 374,38. 384, 16; 435. Vgl. Nenninger. — Privilegien 384, 475. — Rechtstag daselbst Aug. 1441: 49, 31; 45"ff, 44, 6. 105, 17. 106, 35. Heiligenstadt auf d. Eichsfelde, Stift 369, 47% — Dechant, Schulmeister, Sänger u. Kapitel 369, 39a f. — Stiftepropst s. Leubing. Heiliges Land (sancta civitas), Patriarchen 429, 13f. Heimbach (Heynbach), Johann von —, Bürgermeister iu Kóln, Gesandter z. Frankf. RT. 1442 : 235, 35; 39. 959, 29. 262, 28; 36. 381, 37^. 388, 10. 639, 53*. Heimburg (Heinburgk), Gregor (Jorge), Dr. jur. utr., 59,499. 155. 242, 31. 333, 13. 642, 33. 643, 38, — Kurfürstl. Unterhündler bei P. Eugen 211, 1; 3; 6; 50s; 26b, 212, 1; 13; 21; 26. 259, 30. 286, 12. — Seine Hausfrau s. Lorber. Heinrich, Meister, Gesandter Kf. Friedricha v. Bran- denburg z. Frankf. RT. 1442: 377, 31b. Heinrice, in Frankfurt, wohl identisch mit Heinr. Buchener (s. denselben) 381, 13. 629, 9. 633, 10f. Heinsberg (Heynsberg), n. v. Aachen, Edle von —, 188, 39%. Helfenstein bei Geislingen n. v. Ulm, Graf 380, 14. — Gf. Friedrich u. Konrad 155, 2. Hellburg, Johannes von —, Assessor der Salzb. Kurie, Gesandter des Domkapitels 159, 17. 195, 21. Heller, Eylff, Diener des Erzbischofs v. Mainz 60, 17. — Jeckel, Frankf. Rottenmeister 315, 15. Helmetatt (Helmatat) sd. Heidelberg, Ritter Konrad u. Raban von —, 3, 32. 275, 12. Helpsem, Johannes, Skriptor in d. Kanzlei d. Konzils 59, 6. 117, 39. Hemon, P., Kanzleibeamter d. Konzils 122, 39. Hennaw, der von —, 336, 37. Henne, Wilhelm (in Frankfurt ?) 633, 2. — von Mainz, im Dienste der Kólner Gesandtschaft 640, 32; 42. Henneberg (Henenburg) sw. Meiningen, Grafen von —, 335, 23. 372, 15. 379, 27. — Gf. Wilhelm zu —, 378, 2; 463, — Gf. Georg (Jorge) zu —, 379, 7. — Griffin Apna s. Weinsberg. Hoppe, Frankf. Biirgerin 815, 25. — Ihr Sohn s. Jungehenne. Herbersdorfer, Friedrich, im kónigl. Gefolge 331, 8.- Herberstein, Georg von — , känigl. Küchenmeister 153, 24. 169, 13; 17. Herlisheim s. v. Colmar, s. Hattstadt. Herman im Dienste der Kölner Gesandten 640, 33. Hermann, Schreiber des Notars Kappel 679, 1; 27. 680, 36; 53. 681, 3; 13. Heroldi, Christian, kaiserl. Notar 399, 27. Herthe, wohl H. WeiB, Frankf. Ratsherr 323, 42. Herwart (Herburt), Heinrich, konigl. Diener u. Steuer- kommissar 153, 27. 267, 17; 19; 25; 31; 46b. 331, 13. 670, 40. 671,16. 673,32. 674, 12. 675, 9. 676, 46. 679, 30. 680, 22. 683, 2; 16; 39. 684, 40s, 685, 37. 687, 9. — Dessen Sendboten 672, 12f. 129 Hesse, Peter, im Dienste Frankfurts 326, 21. Hessen, Lgf. Ludwig I. der Friedfertige 1413-1458 : 832, 33. 334, 10. 366, 40. — Seine Lehen 366, 42. Hessewalt, Hans, Mihlhauser Gesandter 384, 412, Hettingen (Háttingen) n. v. Sigmaringen 77, 7 Hewes (Hewesia) 6. Budapest, Graf von —, s. Tear. Heylman, Frankf. Zimmermann 330, 26. Heynsgin, Fuhrmann im Dienste d. Kólner Gesandten 638, 48. 639, 2. 640, 25. Hieronymus (Jeronimus), Eusebius, Kirchenlehrer, + 420: 132, 32. 296, 8. 299, 7. 354, 14. 425, 23; 29f. 431, 35. 459, 10. 460, 17. 463, 2. 483, 6; 20. 486, 4. 496, 19. 499, 5; 9. 503, 9; 21; 26. 505, 5. 506, 31. 510,31. 517,38. 518, 1. 528, 28. 524, 29. 530, 16. 535, 18. 552, 32; 465. 564, 14. Hildesheim, Bf. Magnus, Hzg. v. Sachsen-Lauenburg 1424-1452: 269, 42». Hiob (Job) 135, 30. 291, 26. 562, 19. Hirczhorn, Henne Wijsse zum —, s. Wijsse. Hirnkouffer, Jorg von —, gen. Rennwart 664, 463. Hirschhorn (HirBhorn) nd. Heidelberg, Hans vom —, Rat Pf. Ludwigs 106, 35. Hispanus s. Laurentius. Hix, Wilhelm, im Gefolge der Kölner Gesandtschaft 639, 565. Hochberg (Hachberg) n. v. Freiburg i. Br., Mgf. Wil- helm 1428-1441, Herr zu Rôteln u. Sausenberg, Österr. Landvogt im Elsaß, Statthalter in Vorder- österreich, + nach 1473: 83, 25f. 87, 24. 148. 149. 153, 19. 607, 33. — Gesandter K. Friedrichs z. Frankf. RT. 1441: 49, 8. 114, 8. 129, 6. 142, 1; 36. — Königl. Bevollmüchtigter auf d. Frankf. RT. 1442: 157, 32a. 231, 12. 254, 3. 330, 1. 333, 13. 335, 13. 336, 6; 31; 33. 371,30. 376, 13. 439, 12. 597, 4. 624, 19. 632, 14. 639, 21. — Vorsitzender d. Kammergerichts 242, 5. 343, 423. — Sein Diener 639, 22. Hóchst (Hochst) 155, 50a. 616, 50%. — a. M. (Heufde, Housden) 637, 15. 640, 6. Hüchstüdt a. d. Donau nó. Dillingen, Hans Seybolt von —, s. Seybolt. Hoenstein, Jost vom —, Frankf. Bote 628, 15. Hoete, Luyss van —, 639, 98*. Hoetel (Hoittellen), Jorge, Hofgerichtsprokurator 262, 45%, 639, 23. Höwen (Hewen) sw. v. Engen i. Baden, Schloß Gf. Heinrichs v. Lupfen 10, 27. 39, 12. 44, 4. 74, 40. 76, 26; 40. 79, 31. 84, 2. 86, 29. 87, 34. Hoffekemper, Gotschalk, vom Berge (im Dienste Frankfurts ?) 336, 27. Hohenack (Hohenagk), s. Rappoltstein. Hohenberg (Hoenberg), Herrschaft ö. Rottweil 10, 19. 80, 8, 106, 10. — Gf. Sigmund von —, 380, 13. Hohengeroldseck s. Geroldseck. Hohenlohe (Hochenloch, Hoenloch) nw. v. Rothen- burg, Herren von —; 92, 8. 106, 32. 380, 12. — Diener s. Gerhart. — Albrecht und Kraft V. von —, 880, 421 f. . Hohenstein, Gf. Ernst von —, 155, 11. 92*
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Heilbronn (Hailtbrunen), Reichsstadt 36, 35. 82, 46 b, 106, 12. 264, 1. 650, 32. 651, 32; 37. 663, 21. — Bürgermeister u. Rat 668, 11, — Gesandte 88, 39. 336, 10. 374,38. 384, 16; 435. Vgl. Nenninger. — Privilegien 384, 475. — Rechtstag daselbst Aug. 1441: 49, 31; 45"ff, 44, 6. 105, 17. 106, 35. Heiligenstadt auf d. Eichsfelde, Stift 369, 47% — Dechant, Schulmeister, Sänger u. Kapitel 369, 39a f. — Stiftepropst s. Leubing. Heiliges Land (sancta civitas), Patriarchen 429, 13f. Heimbach (Heynbach), Johann von —, Bürgermeister iu Kóln, Gesandter z. Frankf. RT. 1442 : 235, 35; 39. 959, 29. 262, 28; 36. 381, 37^. 388, 10. 639, 53*. Heimburg (Heinburgk), Gregor (Jorge), Dr. jur. utr., 59,499. 155. 242, 31. 333, 13. 642, 33. 643, 38, — Kurfürstl. Unterhündler bei P. Eugen 211, 1; 3; 6; 50s; 26b, 212, 1; 13; 21; 26. 259, 30. 286, 12. — Seine Hausfrau s. Lorber. Heinrich, Meister, Gesandter Kf. Friedricha v. Bran- denburg z. Frankf. RT. 1442: 377, 31b. Heinrice, in Frankfurt, wohl identisch mit Heinr. Buchener (s. denselben) 381, 13. 629, 9. 633, 10f. Heinsberg (Heynsberg), n. v. Aachen, Edle von —, 188, 39%. Helfenstein bei Geislingen n. v. Ulm, Graf 380, 14. — Gf. Friedrich u. Konrad 155, 2. Hellburg, Johannes von —, Assessor der Salzb. Kurie, Gesandter des Domkapitels 159, 17. 195, 21. Heller, Eylff, Diener des Erzbischofs v. Mainz 60, 17. — Jeckel, Frankf. Rottenmeister 315, 15. Helmetatt (Helmatat) sd. Heidelberg, Ritter Konrad u. Raban von —, 3, 32. 275, 12. Helpsem, Johannes, Skriptor in d. Kanzlei d. Konzils 59, 6. 117, 39. Hemon, P., Kanzleibeamter d. Konzils 122, 39. Hennaw, der von —, 336, 37. Henne, Wilhelm (in Frankfurt ?) 633, 2. — von Mainz, im Dienste der Kólner Gesandtschaft 640, 32; 42. Henneberg (Henenburg) sw. Meiningen, Grafen von —, 335, 23. 372, 15. 379, 27. — Gf. Wilhelm zu —, 378, 2; 463, — Gf. Georg (Jorge) zu —, 379, 7. — Griffin Apna s. Weinsberg. Hoppe, Frankf. Biirgerin 815, 25. — Ihr Sohn s. Jungehenne. Herbersdorfer, Friedrich, im kónigl. Gefolge 331, 8.- Herberstein, Georg von — , känigl. Küchenmeister 153, 24. 169, 13; 17. Herlisheim s. v. Colmar, s. Hattstadt. Herman im Dienste der Kölner Gesandten 640, 33. Hermann, Schreiber des Notars Kappel 679, 1; 27. 680, 36; 53. 681, 3; 13. Heroldi, Christian, kaiserl. Notar 399, 27. Herthe, wohl H. WeiB, Frankf. Ratsherr 323, 42. Herwart (Herburt), Heinrich, konigl. Diener u. Steuer- kommissar 153, 27. 267, 17; 19; 25; 31; 46b. 331, 13. 670, 40. 671,16. 673,32. 674, 12. 675, 9. 676, 46. 679, 30. 680, 22. 683, 2; 16; 39. 684, 40s, 685, 37. 687, 9. — Dessen Sendboten 672, 12f. 129 Hesse, Peter, im Dienste Frankfurts 326, 21. Hessen, Lgf. Ludwig I. der Friedfertige 1413-1458 : 832, 33. 334, 10. 366, 40. — Seine Lehen 366, 42. Hessewalt, Hans, Mihlhauser Gesandter 384, 412, Hettingen (Háttingen) n. v. Sigmaringen 77, 7 Hewes (Hewesia) 6. Budapest, Graf von —, s. Tear. Heylman, Frankf. Zimmermann 330, 26. Heynsgin, Fuhrmann im Dienste d. Kólner Gesandten 638, 48. 639, 2. 640, 25. Hieronymus (Jeronimus), Eusebius, Kirchenlehrer, + 420: 132, 32. 296, 8. 299, 7. 354, 14. 425, 23; 29f. 431, 35. 459, 10. 460, 17. 463, 2. 483, 6; 20. 486, 4. 496, 19. 499, 5; 9. 503, 9; 21; 26. 505, 5. 506, 31. 510,31. 517,38. 518, 1. 528, 28. 524, 29. 530, 16. 535, 18. 552, 32; 465. 564, 14. Hildesheim, Bf. Magnus, Hzg. v. Sachsen-Lauenburg 1424-1452: 269, 42». Hiob (Job) 135, 30. 291, 26. 562, 19. Hirczhorn, Henne Wijsse zum —, s. Wijsse. Hirnkouffer, Jorg von —, gen. Rennwart 664, 463. Hirschhorn (HirBhorn) nd. Heidelberg, Hans vom —, Rat Pf. Ludwigs 106, 35. Hispanus s. Laurentius. Hix, Wilhelm, im Gefolge der Kölner Gesandtschaft 639, 565. Hochberg (Hachberg) n. v. Freiburg i. Br., Mgf. Wil- helm 1428-1441, Herr zu Rôteln u. Sausenberg, Österr. Landvogt im Elsaß, Statthalter in Vorder- österreich, + nach 1473: 83, 25f. 87, 24. 148. 149. 153, 19. 607, 33. — Gesandter K. Friedrichs z. Frankf. RT. 1441: 49, 8. 114, 8. 129, 6. 142, 1; 36. — Königl. Bevollmüchtigter auf d. Frankf. RT. 1442: 157, 32a. 231, 12. 254, 3. 330, 1. 333, 13. 335, 13. 336, 6; 31; 33. 371,30. 376, 13. 439, 12. 597, 4. 624, 19. 632, 14. 639, 21. — Vorsitzender d. Kammergerichts 242, 5. 343, 423. — Sein Diener 639, 22. Hóchst (Hochst) 155, 50a. 616, 50%. — a. M. (Heufde, Housden) 637, 15. 640, 6. Hüchstüdt a. d. Donau nó. Dillingen, Hans Seybolt von —, s. Seybolt. Hoenstein, Jost vom —, Frankf. Bote 628, 15. Hoete, Luyss van —, 639, 98*. Hoetel (Hoittellen), Jorge, Hofgerichtsprokurator 262, 45%, 639, 23. Höwen (Hewen) sw. v. Engen i. Baden, Schloß Gf. Heinrichs v. Lupfen 10, 27. 39, 12. 44, 4. 74, 40. 76, 26; 40. 79, 31. 84, 2. 86, 29. 87, 34. Hoffekemper, Gotschalk, vom Berge (im Dienste Frankfurts ?) 336, 27. Hohenack (Hohenagk), s. Rappoltstein. Hohenberg (Hoenberg), Herrschaft ö. Rottweil 10, 19. 80, 8, 106, 10. — Gf. Sigmund von —, 380, 13. Hohengeroldseck s. Geroldseck. Hohenlohe (Hochenloch, Hoenloch) nw. v. Rothen- burg, Herren von —; 92, 8. 106, 32. 380, 12. — Diener s. Gerhart. — Albrecht und Kraft V. von —, 880, 421 f. . Hohenstein, Gf. Ernst von —, 155, 11. 92*
Strana 730
730 Hohenweisel, Hermann von —, Frankf. Schultheiß 320, 1; 454. Holes, Andreas, Magister, Englischer Gesandter an P. Eugen 212, 27; 29; 32; 50b. 212, 21. 225, 20. Holland, Land, Leute 30, 20. 33, 1; 32a; 44s, 110, 2ff. 157, 3. 339, 20. — Regent s. Baiern (Hzg. Johann). Hollitz s. Sternberg. Holneck, Anton von —, im kônigl. Gefolge 329, 15. Holofernes, Feldherr Nebukadnezars 552, 42. Holzel, Konrad, im kônigl. Gefolge 329, 17. Holzschuher (Holczschucher), Karl, Nürnb. Ratsherr u. Gesandter 44, 21. 154, 40a 343, 30b. 644, 22. — Desgl. z. Aachener Krönung u. z. Frankf. RT. 1442: 159, 19. 203, 49. 205, 8; 14 ff. 224, 41. 234, 35. 235, 50% 261, 29; 32. 268, 32; 35. 388, 18. 605, 24. 641, 35. 642. "Homburg, Wirich von —, Junker 615, 24. 617, 7 623, 12. 624, 10. Honighenne in Frankfurt 329, 3. Honstein, Gf. Heinrich von —, 681, 50b. Horb am Neckar wesw. Rottenburg 79, 485. Horneck (Hornegk), (Schwäb. Ritter ?) 93, 10. Hostiensis (scil. cardinalis), Henrieus de Segusia, Kanonist in Paris, Kard.-Bischof v. Ostia, + 1271: 456. 457. 460, 1. 498, 22. 518, 18. Hoy, Hanns von —, Augsb. Birger 635, 42; 44. Hüglin, Jakob, Konzilenotar 68, 26. 411, 495. Hüpphing, Conrad, Priester d. Bistums Mainz 681, 5; 13. Hürnheim p. v. Nórdlingen, Walther u. Wolfgang von —, Schwab. Ritter 155, 8. Hürning (Hörnig, Hurnung), Wolf, Schwäb, Ritter 894, 29, 660, 282, Hugnschelm, in Frankfurt (Ratsherr ?) 323, 38. Hugo (von St. Caro, Dominikaner u. Kardinal, t 1263 ?): 302, 18. Hugonis s. Huyn. Huguccio (Hugutius), Kanonist in Bologna, seit 1190 | Bf. v. Ferrara, + 1210: 498, 23. 517, 6. Humbrecht , Henne, Frankf. Wirt der Mainzer Ge- sandten 373, 1. — Rudolf zum — (Frankf. Goldschmied ?) 632, 5. Huntpiss, Jos, Bürgermeister v. Ravensburg, u. Ytal | d. Á., dessen Vetter, beide Ravensb. Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 383, 37af. Hurt (Hirde), Johann, s. Schóneck. Huf, Jobannes, 1369-1415: 562, 4. Hussiten (Hussen) s. Bóhmen. Huter, Ulrich, Nürnb. Bote 3506, 44», Hutter, Heinrich, Gesandter Konrads v. Weinsberg 268, 464. Huyn (Hugonis), Wilhelm, Dr. leg., Erzdiakon v. Metz, Kaplan P. Felix' V., seit 12. Dez. 1440 Kard.-Priester tit. s. Sabine 21, 365, — Konzilsgesandter n. Avignon 448, 34. 449, 2. — Desgl. an die Kurfirsten 215, 33; 36ff. 216, 1; 4; 19. — Desgl. z. Aachener Krónung u. z. Frankf. RT. 1442: 159, 14. 226, 32. 350, 40. 597, 7. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. I. Iberg s. Yberg. Iberier (Yberi) 414, 1. Ibersheim (Ybirsheym), in Rheinhessen onö. Osthofen, Deutschordenskomtur 340, 1, lleberg s. Eilenburg. Inder (Indi) 414, 1. Ingolstädter (Ingelsteter), Lucas, Regensb. Geschäfts- herr für 1442 u. Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 155, 23; 463. 235, 28; 36. 262, 23; 25. 383, 328. 388, 12. 643, 40; 505; 43b. Inn (Yn), Fln$ 627, 28. Innichen (Indensis) a. d. Drau in Tirol, Kollegiatstift, Abt von St. Cornelius 177, 8. 182, 39f. 189, 12. Innsbruck (Bruck, InBprugge, Isburg, Ysbrug) 115, 41. 152, 18; 48b. 153, 505. 215, 16; 42a, 216, 32. 242, 22; 43v. 307, 21. 308, 20. 349, 3; 50^. 350, 81.; 11. 351, 40». 354, 20; 498; 525. 664, 26. Isaias (Ysaia), Prophet 301, 34. 473, 2, 484, 38. Isburg s. Innsbruck. Isenburg (Ysemburg) nó. Neuwied im Rheinland, Herren von —, 377, 29». 586, 34. — Diether I. von —, Herr zu Büdingen, 1408-1461 : 380, 18. — Heiurich von —, Bürger in Kempten 105, 36. Isidor (Ysidorus) &. Sevilla. Isinhart, Johann, Bace. d. geistl. Rechte, Oberschreiber u. Vertreter Mühlhausens 679, 3; 5; 19. 680, 18. Isny (Yeny) im südl. Württemberg, Reichsstadt 36, 34. 74, 23. 75, 16; 30; 40. 79, 9. 83, 46^. 86,25. — Gesandte 86, 35. 87, 20. Israel (populus dei) 118, 21. 119, 35. 121, 3. 179, 5. 301, 35; 40. 471, 25. 473, 3. 547, 3. 552, 40 (po- pulus Ismaheliticus). Vgl. Juden. — Die 12 Stimme (duodecim tribus) 504, 29. — Synagoge (seniores Judee) 514, 23. 550, 22. 553, 5. — Kônige 471, 25ff. 553, 2. — König Saul 523, 29; 31. — Sein Sohn Jonathan 547, 4. — Dessen Sohn Miphiboseth 134, 8. — Diener Sauls s. Siba. — Konig David (propheta regius) 134, 7. 182, 42. 544, 37. 553, 21. — Konig Salomo 135, 5. 207, 38. 302, 18. 548, 6. 554, 12. 566, 6f. — Sein Sohn Absalon 546, 38. 547, 1. 553, 27. — König Roboam (Jheroboam), Sohn d. Vorigen, 953-932 v. Chr.: 134, 10. 547, 3. 569, 7. — König Josaphat 873-848 v. Chr.: 546, 22. — Richter s. Josua. — Hohepriester 182, 42. Vgl. Aaron, Alcimus, Jason, Lysimachus, Onias, Samuel. — Vgl. Propheten. Istrien, Halbinsel 149, 8. Italien (Italici, uber berg), Land, Nation 282, 16 393, 85. 413,20; 27. 428, 8. 444, 15 f.; 18. 458, 24 460, 91. 415, 2; 25. 487, 84. 488, 2 ; 34 ; 37. 489, 4. 490,7. 492, 1. 494, 6; 3b f. 495, 10. 497, 5. 525, 33. 532, 4. 563, 13. 591, 7. — Anzianen (anciani, notabiles) 837, 30. 458, 20. — Kirche 432, 22. — Bischófe 542, 14. — Ortefrage für die Konzilien 212, 11; 44^. 410, 16. 441, 25. 446, 3, 447, 9. 460, 37f. 591, 7.
730 Hohenweisel, Hermann von —, Frankf. Schultheiß 320, 1; 454. Holes, Andreas, Magister, Englischer Gesandter an P. Eugen 212, 27; 29; 32; 50b. 212, 21. 225, 20. Holland, Land, Leute 30, 20. 33, 1; 32a; 44s, 110, 2ff. 157, 3. 339, 20. — Regent s. Baiern (Hzg. Johann). Hollitz s. Sternberg. Holneck, Anton von —, im kônigl. Gefolge 329, 15. Holofernes, Feldherr Nebukadnezars 552, 42. Holzel, Konrad, im kônigl. Gefolge 329, 17. Holzschuher (Holczschucher), Karl, Nürnb. Ratsherr u. Gesandter 44, 21. 154, 40a 343, 30b. 644, 22. — Desgl. z. Aachener Krönung u. z. Frankf. RT. 1442: 159, 19. 203, 49. 205, 8; 14 ff. 224, 41. 234, 35. 235, 50% 261, 29; 32. 268, 32; 35. 388, 18. 605, 24. 641, 35. 642. "Homburg, Wirich von —, Junker 615, 24. 617, 7 623, 12. 624, 10. Honighenne in Frankfurt 329, 3. Honstein, Gf. Heinrich von —, 681, 50b. Horb am Neckar wesw. Rottenburg 79, 485. Horneck (Hornegk), (Schwäb. Ritter ?) 93, 10. Hostiensis (scil. cardinalis), Henrieus de Segusia, Kanonist in Paris, Kard.-Bischof v. Ostia, + 1271: 456. 457. 460, 1. 498, 22. 518, 18. Hoy, Hanns von —, Augsb. Birger 635, 42; 44. Hüglin, Jakob, Konzilenotar 68, 26. 411, 495. Hüpphing, Conrad, Priester d. Bistums Mainz 681, 5; 13. Hürnheim p. v. Nórdlingen, Walther u. Wolfgang von —, Schwab. Ritter 155, 8. Hürning (Hörnig, Hurnung), Wolf, Schwäb, Ritter 894, 29, 660, 282, Hugnschelm, in Frankfurt (Ratsherr ?) 323, 38. Hugo (von St. Caro, Dominikaner u. Kardinal, t 1263 ?): 302, 18. Hugonis s. Huyn. Huguccio (Hugutius), Kanonist in Bologna, seit 1190 | Bf. v. Ferrara, + 1210: 498, 23. 517, 6. Humbrecht , Henne, Frankf. Wirt der Mainzer Ge- sandten 373, 1. — Rudolf zum — (Frankf. Goldschmied ?) 632, 5. Huntpiss, Jos, Bürgermeister v. Ravensburg, u. Ytal | d. Á., dessen Vetter, beide Ravensb. Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 383, 37af. Hurt (Hirde), Johann, s. Schóneck. Huf, Jobannes, 1369-1415: 562, 4. Hussiten (Hussen) s. Bóhmen. Huter, Ulrich, Nürnb. Bote 3506, 44», Hutter, Heinrich, Gesandter Konrads v. Weinsberg 268, 464. Huyn (Hugonis), Wilhelm, Dr. leg., Erzdiakon v. Metz, Kaplan P. Felix' V., seit 12. Dez. 1440 Kard.-Priester tit. s. Sabine 21, 365, — Konzilsgesandter n. Avignon 448, 34. 449, 2. — Desgl. an die Kurfirsten 215, 33; 36ff. 216, 1; 4; 19. — Desgl. z. Aachener Krónung u. z. Frankf. RT. 1442: 159, 14. 226, 32. 350, 40. 597, 7. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. I. Iberg s. Yberg. Iberier (Yberi) 414, 1. Ibersheim (Ybirsheym), in Rheinhessen onö. Osthofen, Deutschordenskomtur 340, 1, lleberg s. Eilenburg. Inder (Indi) 414, 1. Ingolstädter (Ingelsteter), Lucas, Regensb. Geschäfts- herr für 1442 u. Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 155, 23; 463. 235, 28; 36. 262, 23; 25. 383, 328. 388, 12. 643, 40; 505; 43b. Inn (Yn), Fln$ 627, 28. Innichen (Indensis) a. d. Drau in Tirol, Kollegiatstift, Abt von St. Cornelius 177, 8. 182, 39f. 189, 12. Innsbruck (Bruck, InBprugge, Isburg, Ysbrug) 115, 41. 152, 18; 48b. 153, 505. 215, 16; 42a, 216, 32. 242, 22; 43v. 307, 21. 308, 20. 349, 3; 50^. 350, 81.; 11. 351, 40». 354, 20; 498; 525. 664, 26. Isaias (Ysaia), Prophet 301, 34. 473, 2, 484, 38. Isburg s. Innsbruck. Isenburg (Ysemburg) nó. Neuwied im Rheinland, Herren von —, 377, 29». 586, 34. — Diether I. von —, Herr zu Büdingen, 1408-1461 : 380, 18. — Heiurich von —, Bürger in Kempten 105, 36. Isidor (Ysidorus) &. Sevilla. Isinhart, Johann, Bace. d. geistl. Rechte, Oberschreiber u. Vertreter Mühlhausens 679, 3; 5; 19. 680, 18. Isny (Yeny) im südl. Württemberg, Reichsstadt 36, 34. 74, 23. 75, 16; 30; 40. 79, 9. 83, 46^. 86,25. — Gesandte 86, 35. 87, 20. Israel (populus dei) 118, 21. 119, 35. 121, 3. 179, 5. 301, 35; 40. 471, 25. 473, 3. 547, 3. 552, 40 (po- pulus Ismaheliticus). Vgl. Juden. — Die 12 Stimme (duodecim tribus) 504, 29. — Synagoge (seniores Judee) 514, 23. 550, 22. 553, 5. — Kônige 471, 25ff. 553, 2. — König Saul 523, 29; 31. — Sein Sohn Jonathan 547, 4. — Dessen Sohn Miphiboseth 134, 8. — Diener Sauls s. Siba. — Konig David (propheta regius) 134, 7. 182, 42. 544, 37. 553, 21. — Konig Salomo 135, 5. 207, 38. 302, 18. 548, 6. 554, 12. 566, 6f. — Sein Sohn Absalon 546, 38. 547, 1. 553, 27. — König Roboam (Jheroboam), Sohn d. Vorigen, 953-932 v. Chr.: 134, 10. 547, 3. 569, 7. — König Josaphat 873-848 v. Chr.: 546, 22. — Richter s. Josua. — Hohepriester 182, 42. Vgl. Aaron, Alcimus, Jason, Lysimachus, Onias, Samuel. — Vgl. Propheten. Istrien, Halbinsel 149, 8. Italien (Italici, uber berg), Land, Nation 282, 16 393, 85. 413,20; 27. 428, 8. 444, 15 f.; 18. 458, 24 460, 91. 415, 2; 25. 487, 84. 488, 2 ; 34 ; 37. 489, 4. 490,7. 492, 1. 494, 6; 3b f. 495, 10. 497, 5. 525, 33. 532, 4. 563, 13. 591, 7. — Anzianen (anciani, notabiles) 837, 30. 458, 20. — Kirche 432, 22. — Bischófe 542, 14. — Ortefrage für die Konzilien 212, 11; 44^. 410, 16. 441, 25. 446, 3, 447, 9. 460, 37f. 591, 7.
Strana 731
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 731 J. Jakob, Sohn Isaaks, Erzvater 552, 38. —, Meister, im kónigl. Gefolge 330, 18. Jakobus d. J., Apostel, Bischof v. Jerusalem, f etwa 62: 506, 4. 509, 7f.; 12. 551, 131. Jakobiten (Jacubini), monophysit. Sektenchristen in Syrien 414, 1. Jandun i. d. Champagne, Johann von —, Prof. d. Theol. u. Philos. zu Paris, + 1328: 245, 46. Jason, Bruder des Onias, Jid. Hohepriester 546, 33; 45b. Jebusiter (Jebusäus), ursprüngl. Einwohner v. Jeru- salem 556, 24. Jeger, StraBb. Stadtschreiber 614, 32 b; 39b. Jegir, Hermann, Kanzleibeamter P. Felix' V. 118, 45. Jeremias, Prophet, t ca. 510 v. Chr.: 182, 27. 508, 4. 528, 29. Jeroboam s. Israel. Jeronimus s. Hieronymus. Jerusalem 504, 24. 507, 26. 509, 5. 552, 37. 554, 5. — Ureinwohner s. Jebusiter. — Burg Zion (Syon) 301, 34; 46*. 473, 3. — Tempel 533, 21. — Bischof s. Jakobus. — Die 4 Apostelkonzilien s. Apostel. Jeuche, Herppe, Frankf. Ratsherr 334, 6. Jeune (Juvenis), Jean le —, Bf v. Therouanne-Boulogne 1436-1451, seit 18. Dez. 1439 Kard. tit. s. Praxedis 212, 48^. Job s. Hiob. Johannes, der Täufer (baptista) 195, 4. 202, 20^; 244. — der Evangelist 487, 15. 490, 28. 500, 5. 501, 9. 504, 36. 509, 28f. 524, 20. 527, 5. 551, 24. 564, 44. 565, 26. | — Frankf. Richter 632, 3; 11; 16. Johanniterorden. Mitglieder, Ritter 344, 492, 345, 17. Vgl. Ellam, England. — Großmeister auf Rhodos 296, 25. 343, 22. 344, 4. — Prior in England s. Botyll. Johel, Tilmann, von Linz, Dr. decr., Propst v. St. Florin in Koblenz, Rat u. Gesandter des Erzbischofs v. Köln 162, 6; 31. 178, 26; 31ff.; 47b. 179, 32; 458; 482, 180,995. 181, 27; 46ff 182, 45. 258, 17. 960, 19. 352, 46^. 604, 12. Jonathan s. Israel. Josaphat s. Israel. Joseph, Nührvater Christi 195, 2. 202, 19^. — Moónch u. Archidiakon, Bevollmüchtigter des Pa- triarchen Michael v. Alexandrien 497, 89. Jost (Joist), wohl Frankf. Ratsherr 332, 16; 24; 41. 334, 4; 9; 28. 335, 6. 336, 30. 337, 5; 8. 338, 40b. Josua, Führer in Israel 181, 14. Jouffroy, Jean, Dechant v. Vergy, Burgund. Gesandter 20, 37b. Jubajanus, Bischof z. Zt. Cyprians 433, 452. Jud, Thomas, von Bruckberg, Edelmann 167, 14. Juda, Land 182, 13. — Könige 8. Israel. Judas Ischariot, Apostel (proditor) 508, 26; 32. 518, 30. 519, 1. 533, 19. Judas Thaddáns, Apostel 559, 8. Juden (Judei) 265, 88. 260, 9; 37*. 267. 268, 12. 991, 38. 514, 4. 522, 19. 526, 31. 533, 19. 553, 6. 673. 684, 2. 688, 22. Vgl. Aschersleben, Beich- lingen, Brandenburg, Braunschweig, Erfurt, Frank- furt, Halberstadt, Halle, Mainz, Mansfeld, Mthl- hausen, Naumburg, Nürnberg, Quedlinburg, Querfurt, Sachsen, Speier, Straßburg, Thüringen, auch Israel. — Als des Königs Kammerknechte bezeichnet 665, 34. 666, 9; 12. 667, 18; 21. 671, 30. — Ihre Privi- legien 267, 3. 672, 6ff. — Judensteuern 679, 49. — Dritter Pfennig, Krónungssteuer 156, 12. 208, 13. 265, 39. 266. 267, 10. 268, 10f.; 16. 270, 325. 367, 43b. 665, 29. 666, 2; 47*. 667, 9. 670, 30 bis 689. Judenscherer, Hans, in Frankfurt 330, 20. Judith 652, 42. Jülich (Gulieh, Guylge, Julleit), Herzogtum 160, 4; 16. 378, 38%, — Herzöge 160, 45°; 44%, — Als Vögte zu Aachen 172, 5. — Gf. Adolf v. Ravensberg, Hzg. v. Jülich, Geldern u. Berg, + 1437: 378, 86a. — Hzg. Gerhard von — u. Berg, Gf. zu Ravensberg, Neffe des Vorigen, 1431-1475: 40. 97, 10 ff. 1:8, 15. 159, 11. 160. 164, 39. 169, 27. 170, 11. 183, 89»; 995; 385. 185, 6. 187, 18. 190, 3. 191, 13. 194,31. 196, 15ff. 200, 47b. 202, 5; 38a. 203, 14. 205, 33; 37. 336, 17. 377, 20; 42b. 378, 35%, 381, 43a, — Hofgesinde 194, 32. 202, 6. — Ge- sandte 97, 38. — Lehen, Privilegien 194, 31. 378, 363. — Hzg. Johann III. s. Kleve. — Stadt 207, 3. Jungen, Heinrich, Gegner Kólns 262, 47b, Junghenne (Jungehenne), der Heppen Sohn, Frankf. Rottenmeister 315, 24. K vgl. C. Kaczman, Heinrich, Frankf. Gesandter 12, 40^. Kadolzburg (Cadelspurg) w. Nürnberg 17, 395. 641,38. Kärnten, Land 149, 8. — Herzóge s. Habsburg. Kagenecke, Arlgast von —, Ritter, Straflb. Ratsherr 616, 473. Kaichen (Keuchen) in der Wetterau, Gericht 336, 22. Kain (Cayn), Sohn Adams 552, 36. 554, 5. Kalb, Hans, von Reinheim, Untertan Pf. Ottos 3, 33. 60, 15. Kammerer, Clas (Frankf. Bürger ?) 349, 32. Kammin in Pommern, Stift 622, 51*. Kangisser, im Dienste Frankfurta 633, 12. Kappel, Hartung von der —, Regensb. Gesandter 155, 23. — Hermann, Mainzer Kleriker, kaiserl. Notar 678, 14. — Sein Oberschreiber s. Isinhart. — Sein Schreiber s. Hermann. Kappfer, Jobs, Prokurator am Hofgericht 633, 8. Karlburg und Karlstadt am Main nw. Würzburg 606, 16. Karmeliterorden (carmelitez) 187, 23.
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 731 J. Jakob, Sohn Isaaks, Erzvater 552, 38. —, Meister, im kónigl. Gefolge 330, 18. Jakobus d. J., Apostel, Bischof v. Jerusalem, f etwa 62: 506, 4. 509, 7f.; 12. 551, 131. Jakobiten (Jacubini), monophysit. Sektenchristen in Syrien 414, 1. Jandun i. d. Champagne, Johann von —, Prof. d. Theol. u. Philos. zu Paris, + 1328: 245, 46. Jason, Bruder des Onias, Jid. Hohepriester 546, 33; 45b. Jebusiter (Jebusäus), ursprüngl. Einwohner v. Jeru- salem 556, 24. Jeger, StraBb. Stadtschreiber 614, 32 b; 39b. Jegir, Hermann, Kanzleibeamter P. Felix' V. 118, 45. Jeremias, Prophet, t ca. 510 v. Chr.: 182, 27. 508, 4. 528, 29. Jeroboam s. Israel. Jeronimus s. Hieronymus. Jerusalem 504, 24. 507, 26. 509, 5. 552, 37. 554, 5. — Ureinwohner s. Jebusiter. — Burg Zion (Syon) 301, 34; 46*. 473, 3. — Tempel 533, 21. — Bischof s. Jakobus. — Die 4 Apostelkonzilien s. Apostel. Jeuche, Herppe, Frankf. Ratsherr 334, 6. Jeune (Juvenis), Jean le —, Bf v. Therouanne-Boulogne 1436-1451, seit 18. Dez. 1439 Kard. tit. s. Praxedis 212, 48^. Job s. Hiob. Johannes, der Täufer (baptista) 195, 4. 202, 20^; 244. — der Evangelist 487, 15. 490, 28. 500, 5. 501, 9. 504, 36. 509, 28f. 524, 20. 527, 5. 551, 24. 564, 44. 565, 26. | — Frankf. Richter 632, 3; 11; 16. Johanniterorden. Mitglieder, Ritter 344, 492, 345, 17. Vgl. Ellam, England. — Großmeister auf Rhodos 296, 25. 343, 22. 344, 4. — Prior in England s. Botyll. Johel, Tilmann, von Linz, Dr. decr., Propst v. St. Florin in Koblenz, Rat u. Gesandter des Erzbischofs v. Köln 162, 6; 31. 178, 26; 31ff.; 47b. 179, 32; 458; 482, 180,995. 181, 27; 46ff 182, 45. 258, 17. 960, 19. 352, 46^. 604, 12. Jonathan s. Israel. Josaphat s. Israel. Joseph, Nührvater Christi 195, 2. 202, 19^. — Moónch u. Archidiakon, Bevollmüchtigter des Pa- triarchen Michael v. Alexandrien 497, 89. Jost (Joist), wohl Frankf. Ratsherr 332, 16; 24; 41. 334, 4; 9; 28. 335, 6. 336, 30. 337, 5; 8. 338, 40b. Josua, Führer in Israel 181, 14. Jouffroy, Jean, Dechant v. Vergy, Burgund. Gesandter 20, 37b. Jubajanus, Bischof z. Zt. Cyprians 433, 452. Jud, Thomas, von Bruckberg, Edelmann 167, 14. Juda, Land 182, 13. — Könige 8. Israel. Judas Ischariot, Apostel (proditor) 508, 26; 32. 518, 30. 519, 1. 533, 19. Judas Thaddáns, Apostel 559, 8. Juden (Judei) 265, 88. 260, 9; 37*. 267. 268, 12. 991, 38. 514, 4. 522, 19. 526, 31. 533, 19. 553, 6. 673. 684, 2. 688, 22. Vgl. Aschersleben, Beich- lingen, Brandenburg, Braunschweig, Erfurt, Frank- furt, Halberstadt, Halle, Mainz, Mansfeld, Mthl- hausen, Naumburg, Nürnberg, Quedlinburg, Querfurt, Sachsen, Speier, Straßburg, Thüringen, auch Israel. — Als des Königs Kammerknechte bezeichnet 665, 34. 666, 9; 12. 667, 18; 21. 671, 30. — Ihre Privi- legien 267, 3. 672, 6ff. — Judensteuern 679, 49. — Dritter Pfennig, Krónungssteuer 156, 12. 208, 13. 265, 39. 266. 267, 10. 268, 10f.; 16. 270, 325. 367, 43b. 665, 29. 666, 2; 47*. 667, 9. 670, 30 bis 689. Judenscherer, Hans, in Frankfurt 330, 20. Judith 652, 42. Jülich (Gulieh, Guylge, Julleit), Herzogtum 160, 4; 16. 378, 38%, — Herzöge 160, 45°; 44%, — Als Vögte zu Aachen 172, 5. — Gf. Adolf v. Ravensberg, Hzg. v. Jülich, Geldern u. Berg, + 1437: 378, 86a. — Hzg. Gerhard von — u. Berg, Gf. zu Ravensberg, Neffe des Vorigen, 1431-1475: 40. 97, 10 ff. 1:8, 15. 159, 11. 160. 164, 39. 169, 27. 170, 11. 183, 89»; 995; 385. 185, 6. 187, 18. 190, 3. 191, 13. 194,31. 196, 15ff. 200, 47b. 202, 5; 38a. 203, 14. 205, 33; 37. 336, 17. 377, 20; 42b. 378, 35%, 381, 43a, — Hofgesinde 194, 32. 202, 6. — Ge- sandte 97, 38. — Lehen, Privilegien 194, 31. 378, 363. — Hzg. Johann III. s. Kleve. — Stadt 207, 3. Jungen, Heinrich, Gegner Kólns 262, 47b, Junghenne (Jungehenne), der Heppen Sohn, Frankf. Rottenmeister 315, 24. K vgl. C. Kaczman, Heinrich, Frankf. Gesandter 12, 40^. Kadolzburg (Cadelspurg) w. Nürnberg 17, 395. 641,38. Kärnten, Land 149, 8. — Herzóge s. Habsburg. Kagenecke, Arlgast von —, Ritter, Straflb. Ratsherr 616, 473. Kaichen (Keuchen) in der Wetterau, Gericht 336, 22. Kain (Cayn), Sohn Adams 552, 36. 554, 5. Kalb, Hans, von Reinheim, Untertan Pf. Ottos 3, 33. 60, 15. Kammerer, Clas (Frankf. Bürger ?) 349, 32. Kammin in Pommern, Stift 622, 51*. Kangisser, im Dienste Frankfurta 633, 12. Kappel, Hartung von der —, Regensb. Gesandter 155, 23. — Hermann, Mainzer Kleriker, kaiserl. Notar 678, 14. — Sein Oberschreiber s. Isinhart. — Sein Schreiber s. Hermann. Kappfer, Jobs, Prokurator am Hofgericht 633, 8. Karlburg und Karlstadt am Main nw. Würzburg 606, 16. Karmeliterorden (carmelitez) 187, 23.
Strana 732
732 Karthago, Bf. Thascius Cäcilius Cyprianus 248-258: 433, 1. 434, 2. 463, 7. 476, 13. 478, 00. 483, 13. 485, 41. 500, 10. 532, 5. 537, 36. Kastilien (Castella), Johann II. von — u. Leon, 1406 bis 1454: 99, 10. 102, 23ff. 428, 7, 437, 49% — Gesandte an d. Konzil 468, 39. Vgl. Burgos. Kattenhorn ssw. Radolfzell 1, 38^ (Kattenhein). 10, 462, 35, 21. 39, 5. Katzenellenbogen in Nassau sw. Limburg a. d. Lahn, Grafen 317, 28*. 086, 33. — Gf. Johann III. 1402 bis 1444: 656, 47*. — Seine Leute u. Untertanen 607, 49», — Gf. Philipp L, Sohn d. Vorigen, 1464 bis 1479: 159, 16. 196, 12. 372, 1. 378, 12. 398, 56. Kaufbeuren (Koufburen) a. d. Wertach in Schwaben, Reichsstadt 83, 45%, 93, 12. Kaysorsberg (Keysersberg) im Oberelsaß, Reichsstadt, Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 159, 20, 384, 2. Keck, Johannes, aus Giengen, Magister d. Theol., Konzilsgesandter zu K. Friedrich 154, 19. 216, 23 ff. 302, 26; 45», 303, 31. Kellner, Konrad, von Lawden, Nürnb. Bote 34, 462, Kelre, Gere vom —, Magdeb. Bürgermeister 398, 46. — Ludecke vom —, Magdeb. Schóffe 398, 44. Kempten im Allgäu, Reichsstadt 45, 45^, 79, 21. . 84,4; 50°, 105, 48%, 128,8; 14. 274, 28. 394,32. 659, 58». 660, 50b. 664. — Bürgermeister u. Rat 275, 6f. 664, 51%. — Bürger s. Isenburg. — Ge- sandte 274, 29. 660, 873; 32b, — Hauptmann 894, 39. — Abt Pilgrim zu Werdnow 1434-1451: 93, 17. 106, 28. 663, 26. 664, 534, Kendenich, Philipp von —, Deutschordens-Komtur von Koblenz 110, 18. 611, 21. Kenzingen nnw. Freiburg i. Br., SchloB 607, 33. Kiburg bei Zürich, Herrschaft 156, 25. Kienberger, Burkhard, Ritter 330, 10. Kienlin, Konrad, Baseler Stadtschreiber 399, 7. Kirchberg s. Ulm, Grafschaft 379, 385. Vgl. auch Rheingrafen. — Gf. Eberhard 330, 26. 336, 37. 918, 26; 55^. — Gf. Konrad, Bruder des Vorigen 378, 55% 398, 35. 399, 37. — Ihre Privilegien 819, 335. Kirche, Kirchenfrage, -spaltung (schisma, scandalum) passim, — Abendlándische Kirche (ecel. Latinorum, occidentalis) 180, 13. 181, 36. 277, 44. 278, 1. 412, 29. 419, 24. 420, 3. 463, 3; 5. 480, 20. 489, 11. 490, 23. 492, 38. 493, 6. 494, 2. 502, 25; 28. 540, 1. 557, 13. — Orientalische Kirche s. Konstantinopel. — Kirchl. Parteien 627, 50%. — Rangordnung (ordines) 507, 33. — Dogmen 504, 23. Kircheim, Johann, Hofschreiber K. Sigmunds 56, 12. Kirchenecke, Johannes, Frankf, Rottenmeister 816, 18. Kirchenvüter (sancti doctores, prisci patres) 359, 46. 418,5. 421, 18. 428, 34. 455, 21. 465, 24. 498, 2. 506, 18. 512, 15. 525, 40. 527, 14; 22; 27; 41. 542, 12. 547, 5. 555, 26. 561, 28. 563, 27. Kirchheim (Kirchein) in Württemberg 8ö. Stuttgart 807, 29b. 308, 7. Kitzbühel a. d. Ache só. Kufstein 152, 17. Kitzingen am Main 157, 14. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Kleve (Cleyves), Hzg. Adolf L, Graf v. Kleve 1394 u. von der Mark 1398, Hzg. seit 1417, t 1448: 381, 449; 21%, — Hzg. Johann I., Graf v. d. Mark, Sohn des Vorigen, * 1419, t 1481, Hzg. seit 1449: 159, 11. 190, 4. 377, 21. — Hzg. Johann III. v. Kleve 1021, v. Jülich u. Berg 1524, Enkel d. Vorigen, t 1539: 160, 50%. Klingenberg (Clingenberg), Hans von —, (Schwäb. Ritter ?) 83, 27. 87, 25. — Sein Schwiegersohn 83, 27. Klobelauch vgl. Weiß (Heinrich). — Jeckel, im Dienste Frankfurts 332, 14. Knebel, Peter, in Frankfurt 380, 6. Koblenz (Confluencia, Cowelentz, Koflentz) 152, 435. 158, 12. 171, 10. 639, 6. 640, 22f. — Propst zu St. Florin 8. Johel. — Deutschordenskomtur 339, 45%, 340, 2. Vgl. Kendenich. Koburg in Thüringen (jetzt Baiero), Gesandte 155, 22. Köln (Colle, Collongne, Kholn), Erzdiözese, Kirche 158, 37b. 161, 51b. 183, 4. — Erzbischöfe 158, 36b, 161, 40b, 171, 83. 172, 19. 173, 20f. 174, 8f.; 12. 175, 10. 176, 3. 177-183, 2. 608, 36. — Suffragane 8. Lüttich, Utrecht. — Kapitel u. Klerus 146, 11b. 257, 22. Vgl. Alfter. — Ebf. Dietrich IL, Graf v. Mórs, Herzog v. Engern u. Westfalen, 1414-1463, seit 1415 auch Bischof v. Paderborn, Erzkanzler in Italien 5, 30. 48, 31. 49, 16. 50, 30ff. 56, 22; 47b. 57, b. 60, 42b. 72, 47 e. 141, 41. 142, 33. 143, 36. 146, 2f.; 13a, 158-163. 168, 17f. 178, 24. 183, 38*; 285; 385. 184, 88*. 185, 8. 188, 5; 31. 189, 8; 14; 28. 190, 16. 193. 197, 6ff. 198. 199. 208; 12; 16. 213. 215, 499, 217, 26. 228, 32. 233, 41. 239, 12. 250, 39. 253, 41ff. 255, 40. 257, 6. 262, 424; 46=af. 270, 32b. 286, 31. 287, 24. 337, 1. 340, 7. 343, 8. 357, 38; 458. 371, 7. 376, 5. 811, 27a, 894, 19; 22. 593, 40. 595, 6. 606, 28; 55b. 607,1. 608, 15. 609, 20. 611, 21. 615, 28fi. 617, 6. 621, 25. 623, 12; 31. 624, 19; 37. 625, 13. 633, 16; 19. 634, 16. 635, 9. 645, 29. 669, 29. — Sein Bruder Bf. Walram s. Utrecht. — Sein Gro8- neffe Hzg. Gerhard. s. Jülich. — Rite, Gesandte 3, 22. 6, 7. 59, 9. 212, 28; 3bf. 231, 13. Vgl. Erpel, Johel, Spuln, Visé. — Gefolge 188, 10. 197, 12a; 9%, — Kanzler, Kauzlei 18, 31. 59, 33*. 161, 1; 18. — Archiv 208, 37. — Marschall 172, 28. — Diener 194, 6. — Bicker 633, 17. — Re- sidenz s. Poppelsdorf. — Arnsberger Reformation s. Westfalen. — Freie Stadt 82, 45^. 86, à. 142, 18; 468. 207, 36a. 209, 26. 210, 24; 27. 217, 22ff. 218, 9f.; 16f. 232, 47. 262, 43%. 273, 12; 41. 304, 2. 305, 1; 19; 41; 43h. 306, 11. 308, 38. 309, 21; 48af. 310, 405; 48aff. 338, 29. 339, b. 341, 6. 360, 44%. 366, 27. 629, 15; 17. 636, 49> ff. 639, 47b. 654, 10. 662, 33; 50b. 663, 40%. — Bürger- meister u. Rat 139, 10. 243, 52». 304, 37. 310, 15. Vgl. Heimbach. — Rat 304, 32. 305, 7. 639, 13. 640, 39. — Birger 161, 19. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 228, 27. 232, 10. 273, 34. 308, 39.
732 Karthago, Bf. Thascius Cäcilius Cyprianus 248-258: 433, 1. 434, 2. 463, 7. 476, 13. 478, 00. 483, 13. 485, 41. 500, 10. 532, 5. 537, 36. Kastilien (Castella), Johann II. von — u. Leon, 1406 bis 1454: 99, 10. 102, 23ff. 428, 7, 437, 49% — Gesandte an d. Konzil 468, 39. Vgl. Burgos. Kattenhorn ssw. Radolfzell 1, 38^ (Kattenhein). 10, 462, 35, 21. 39, 5. Katzenellenbogen in Nassau sw. Limburg a. d. Lahn, Grafen 317, 28*. 086, 33. — Gf. Johann III. 1402 bis 1444: 656, 47*. — Seine Leute u. Untertanen 607, 49», — Gf. Philipp L, Sohn d. Vorigen, 1464 bis 1479: 159, 16. 196, 12. 372, 1. 378, 12. 398, 56. Kaufbeuren (Koufburen) a. d. Wertach in Schwaben, Reichsstadt 83, 45%, 93, 12. Kaysorsberg (Keysersberg) im Oberelsaß, Reichsstadt, Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 159, 20, 384, 2. Keck, Johannes, aus Giengen, Magister d. Theol., Konzilsgesandter zu K. Friedrich 154, 19. 216, 23 ff. 302, 26; 45», 303, 31. Kellner, Konrad, von Lawden, Nürnb. Bote 34, 462, Kelre, Gere vom —, Magdeb. Bürgermeister 398, 46. — Ludecke vom —, Magdeb. Schóffe 398, 44. Kempten im Allgäu, Reichsstadt 45, 45^, 79, 21. . 84,4; 50°, 105, 48%, 128,8; 14. 274, 28. 394,32. 659, 58». 660, 50b. 664. — Bürgermeister u. Rat 275, 6f. 664, 51%. — Bürger s. Isenburg. — Ge- sandte 274, 29. 660, 873; 32b, — Hauptmann 894, 39. — Abt Pilgrim zu Werdnow 1434-1451: 93, 17. 106, 28. 663, 26. 664, 534, Kendenich, Philipp von —, Deutschordens-Komtur von Koblenz 110, 18. 611, 21. Kenzingen nnw. Freiburg i. Br., SchloB 607, 33. Kiburg bei Zürich, Herrschaft 156, 25. Kienberger, Burkhard, Ritter 330, 10. Kienlin, Konrad, Baseler Stadtschreiber 399, 7. Kirchberg s. Ulm, Grafschaft 379, 385. Vgl. auch Rheingrafen. — Gf. Eberhard 330, 26. 336, 37. 918, 26; 55^. — Gf. Konrad, Bruder des Vorigen 378, 55% 398, 35. 399, 37. — Ihre Privilegien 819, 335. Kirche, Kirchenfrage, -spaltung (schisma, scandalum) passim, — Abendlándische Kirche (ecel. Latinorum, occidentalis) 180, 13. 181, 36. 277, 44. 278, 1. 412, 29. 419, 24. 420, 3. 463, 3; 5. 480, 20. 489, 11. 490, 23. 492, 38. 493, 6. 494, 2. 502, 25; 28. 540, 1. 557, 13. — Orientalische Kirche s. Konstantinopel. — Kirchl. Parteien 627, 50%. — Rangordnung (ordines) 507, 33. — Dogmen 504, 23. Kircheim, Johann, Hofschreiber K. Sigmunds 56, 12. Kirchenecke, Johannes, Frankf, Rottenmeister 816, 18. Kirchenvüter (sancti doctores, prisci patres) 359, 46. 418,5. 421, 18. 428, 34. 455, 21. 465, 24. 498, 2. 506, 18. 512, 15. 525, 40. 527, 14; 22; 27; 41. 542, 12. 547, 5. 555, 26. 561, 28. 563, 27. Kirchheim (Kirchein) in Württemberg 8ö. Stuttgart 807, 29b. 308, 7. Kitzbühel a. d. Ache só. Kufstein 152, 17. Kitzingen am Main 157, 14. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Kleve (Cleyves), Hzg. Adolf L, Graf v. Kleve 1394 u. von der Mark 1398, Hzg. seit 1417, t 1448: 381, 449; 21%, — Hzg. Johann I., Graf v. d. Mark, Sohn des Vorigen, * 1419, t 1481, Hzg. seit 1449: 159, 11. 190, 4. 377, 21. — Hzg. Johann III. v. Kleve 1021, v. Jülich u. Berg 1524, Enkel d. Vorigen, t 1539: 160, 50%. Klingenberg (Clingenberg), Hans von —, (Schwäb. Ritter ?) 83, 27. 87, 25. — Sein Schwiegersohn 83, 27. Klobelauch vgl. Weiß (Heinrich). — Jeckel, im Dienste Frankfurts 332, 14. Knebel, Peter, in Frankfurt 380, 6. Koblenz (Confluencia, Cowelentz, Koflentz) 152, 435. 158, 12. 171, 10. 639, 6. 640, 22f. — Propst zu St. Florin 8. Johel. — Deutschordenskomtur 339, 45%, 340, 2. Vgl. Kendenich. Koburg in Thüringen (jetzt Baiero), Gesandte 155, 22. Köln (Colle, Collongne, Kholn), Erzdiözese, Kirche 158, 37b. 161, 51b. 183, 4. — Erzbischöfe 158, 36b, 161, 40b, 171, 83. 172, 19. 173, 20f. 174, 8f.; 12. 175, 10. 176, 3. 177-183, 2. 608, 36. — Suffragane 8. Lüttich, Utrecht. — Kapitel u. Klerus 146, 11b. 257, 22. Vgl. Alfter. — Ebf. Dietrich IL, Graf v. Mórs, Herzog v. Engern u. Westfalen, 1414-1463, seit 1415 auch Bischof v. Paderborn, Erzkanzler in Italien 5, 30. 48, 31. 49, 16. 50, 30ff. 56, 22; 47b. 57, b. 60, 42b. 72, 47 e. 141, 41. 142, 33. 143, 36. 146, 2f.; 13a, 158-163. 168, 17f. 178, 24. 183, 38*; 285; 385. 184, 88*. 185, 8. 188, 5; 31. 189, 8; 14; 28. 190, 16. 193. 197, 6ff. 198. 199. 208; 12; 16. 213. 215, 499, 217, 26. 228, 32. 233, 41. 239, 12. 250, 39. 253, 41ff. 255, 40. 257, 6. 262, 424; 46=af. 270, 32b. 286, 31. 287, 24. 337, 1. 340, 7. 343, 8. 357, 38; 458. 371, 7. 376, 5. 811, 27a, 894, 19; 22. 593, 40. 595, 6. 606, 28; 55b. 607,1. 608, 15. 609, 20. 611, 21. 615, 28fi. 617, 6. 621, 25. 623, 12; 31. 624, 19; 37. 625, 13. 633, 16; 19. 634, 16. 635, 9. 645, 29. 669, 29. — Sein Bruder Bf. Walram s. Utrecht. — Sein Gro8- neffe Hzg. Gerhard. s. Jülich. — Rite, Gesandte 3, 22. 6, 7. 59, 9. 212, 28; 3bf. 231, 13. Vgl. Erpel, Johel, Spuln, Visé. — Gefolge 188, 10. 197, 12a; 9%, — Kanzler, Kauzlei 18, 31. 59, 33*. 161, 1; 18. — Archiv 208, 37. — Marschall 172, 28. — Diener 194, 6. — Bicker 633, 17. — Re- sidenz s. Poppelsdorf. — Arnsberger Reformation s. Westfalen. — Freie Stadt 82, 45^. 86, à. 142, 18; 468. 207, 36a. 209, 26. 210, 24; 27. 217, 22ff. 218, 9f.; 16f. 232, 47. 262, 43%. 273, 12; 41. 304, 2. 305, 1; 19; 41; 43h. 306, 11. 308, 38. 309, 21; 48af. 310, 405; 48aff. 338, 29. 339, b. 341, 6. 360, 44%. 366, 27. 629, 15; 17. 636, 49> ff. 639, 47b. 654, 10. 662, 33; 50b. 663, 40%. — Bürger- meister u. Rat 139, 10. 243, 52». 304, 37. 310, 15. Vgl. Heimbach. — Rat 304, 32. 305, 7. 639, 13. 640, 39. — Birger 161, 19. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 228, 27. 232, 10. 273, 34. 308, 39.
Strana 733
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 733 309, 23. 338, 30. 339, 6f. 864, 36. 372, 33. 873, 22. 374, 20. 381, 11; 36%. 636, 9; 50%. 639, 452; 492 640, 58%, Vgl. Heimbach, Lijs- kirchen, Stommel, Wasserfall, — Deren Koch 636, 22. 640, 34. — Deren Diener s. Henne, Herman, Heynsgin, Hix, Kryssch, Tielman, Windecke. — Boten 304, 43. 338, 34. 389, 10. Vgl. Neve. — Kaufleute 86, 4. — Knechte 638, 12. 640, 34. Vgl. Haustze. — Goldschmiede 629, 15ff. — Kammer 639, 19. — Archiv 208, 32. — Privilegien 217, 24; 29; 31. 262, 31. 639, 16f.; 46% — Erbvogt s. Nuenar. — Burggraf 636, 39. — Propst von St. Severin s. Erpel. — Kölner Provinzial d. Mino- ritenordens 352, 425ff. — Mitglied des Rhein. Städtekreises 386, 29. Köln, Universität 39, 39. 41, 13. 50, 34. 95, 22; 40a, 116,21. 117, 41. 207, 87. 213, 8. 216, 42. 251, 29. 252, 16. 352, 19. 354, 32. 570, 8. — Rektor, Magister, Doktoren 95, 402. 116, 21; 34. 118, 12; 45. 352, 33. 354, 17. 355,1; 15; 20. Vgl. Mecheln, Tinctoris, Visé. — Gesandte zu d. Frankf. RTT.1441 u. 1442: 118, 36. 352, 21. 354, 32. Kónigsegg (Kungsegk), Marquard von —, der alte Landkomtur im Elsaß 340, 6; 49°, — Ulrich von —, Lindauer Bürger 647, 19; 548; 44b, — Walther von —, 647, 19; 54s; 43b. Kónigsfelden im Aargau, Kustos des Franziskaner- klosters s. Specker. Königshofen (Chunigshofen , Kunigshoven), Johannes de —, Magister (d Univ. Wien ?) 104, 31; 34. Königstein (Kunigstein), im Taunus, nw. Frankfurt, Grafen von —, 377, 29a. 586, 33. Vgl. Eppstein. Kogil, Hans, Laie im Bistum Mainz 681, 5; 13. Kolditz (Coldencz) a. d. Mulde zw. Rochlitz u. Grimma, der von —, 219, 49», Kole, Peter, in Frankfurt 330, 21. Konstantinopel, Kirche (eccl. Constantivopolitana) 413, 34. 561, 4. = — Patriarchen 419, 83. 429, 13. 442, 14. 549, 49%, — Prälaten 411, 25. 442, 14. — Johannes Chrysostomus (Crisostomus, Osaurei) 398-404, + 407: 134, 29. 301, 36; 49a, 503, 32f.; 38. 518, 24. 548, 42; 48b, 549, 1. — Nestorius 428-431: 488, 478. — Johannes IV. 582-595: 295, 40a. 549, 48b, — Michael Caerularios 1043-1058: 422, 4; 42%. — Joseph 1416-1439: 297, 1. 411, 25. 419, 21. 441, 27; 30. 448, 28. 449, 15; 46*. 452, 28. 453, 12. — Stadt (civitas) 410, 19. 412, 24. 441, 33. 442, 17. 444, 12f. 450, 8. 461, 6; 9. 474. 491, 8. 525, 19, — Ort für die Unionsverhandlungen 297, 28. 417, 32. 420, 3. 442, 14 ff. — Konzilien: 533, 22f.; 48». 548, 43. 549, 498, — 2. allgem. Konzil 381: 537, 32; 46b. — Synode 404: 549, 358, — 2. Trullan. Konzil 692: 510, 20; 49*; 43^. 520, 2. — Aftersynode 154: 429. 6f. — 8. allgem. Konzil 869: 423, 5. 426, 27 ff. 427, 18ff.; 28. 434, 12. 519, 48^. — Pipstl. Bevoll- mächtigte dort s. Marinus, Nepi, Ostia. Konstanz (Constancia, Costeneze), Bf. Heinrich v. Hówen 1436-1462: 84, 2. 87, 32. 317, 15. — Sein Offizial, Vikar u. Domdekan 84, 1f. 87,783. — Reichsstadt 35, 27. 87, 8. 40, 42. 75-94 passim. 141, 32. 209, 27. 227, 16f. 265, 3. 273, 14. 333, 35», 341, 31. 365, 9 f. 678, 458. — Biirgermeister u. Rat 18, 11. 36, 38. 74, 22. 79,6. 88, 30. 91, 20. 94, 38. 139, 8. 368, 12. 626, 22. 654, 47. Vgl. Capellen, Mangolt. — Gesandte 80, 31ff. 81, 20. 84, 10; 21. 85, 8; 32. 87, 19. 88, 13. 138, 28ff. Vgl. Capellen, Mangolt. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 365, -39. 367, 22. 373, 36. 375, 10. 382, 15; 30b. 626, 24. Vgl. Blaweter, Capellen. — Stadtschreiber 36, 39. 80, 32. 86, 33. — Boten 80, 28. 138, 42. 368, 11. — Archiv 397, 22. — Mitglied u. Vorort des Bodenseo- u. Schweizer. Städtekreises 263-265. 386, 31. — Bun- desstidte 227, 17. 654, 3. -— Konzil 1414-1418: 58, 18. 117, 27. 118, 23. 121, 4. 256, 1. 300, 10; 13. 301, 16. 353, 33f. 359, 41. 424, 27 ; 29. 428, 34; 38. 432, 14 ff.; 28. 441, 7; 9. 454, 5; 9. 495, 7. 496. 497, 2ff. 518, 11ff. 534, 34. 535, 6; 10; 19. 538,16. 555,4; 32. 558, 6. 570, 2. 579, 2; 32. 582, 20. 598, 33. — Dekrete 121, 5. 135, 13. 247, 15 ff. 255, 2. 984, 39ff. 292, 3. 353, 33. 424, 45. 428, 39. 431, 15; 18. 432, 6; 12; 44. 436, 4. 450, 31. 495, 22; 32. 496, 13. 498, 32f. 558, 6; 26. 564, 39. 566, 36. 579, 11. 598, 29. 600, 16. — Dekr. lib. d. Supe- riorität der Konzilien v. 6. April 1415: 58, 18. 255, 26. 295, 23; 30. 299, 4; 16. 300, 16; 44s, 419, 27. 424, 8; 17; 43. 428, 35 435, 11. 447, 11. 463, 10. 477, 5ff. 487, 10. 489, 2. 496. 497. 506, 18. 508, 13. 509. 516, 37. 539, 11f. 561, 39f. 579, 22. 581, 11 ff. 582, 39. 585, 7. 601, 10f. — Dekr. „Frequens”* v. 9. Okt. 1417: 291, 7. 420, 32. 436, 4. 441, 38. 454, 19; 43. 485, 29. 487. 488, 3; 6. 509, 2. 532. 540, 4. 555, 33. 581, 1f. 604, 4. — Andere einzeln benannte De- krete 450, 31. 495, 8f. 497, 21. 518, 14. 534, 10. 519, 33; 50*ff. 581, 3. — Autorität (fides, po- testas) 496. 497, 22. 534, 36. 535, 9; 11; 17. 581, 97. 598, 24. 601, 18; 21f. — Prozeß geg. P. Johann XXIII.: 495, 11. — Protektor s. Pfalz (Ludwig IM). — Ort für das neue (dritte) Konzil 47, 20. 587, 33. 590, 19. 624, 15. — Städtetag 1429: 37,28. 81, 42. 82, 51a ff. 87, 10. 89, 50b, 234, 16. — Stüdtetage 1441: 5, 13. 18, 12 ff. 35-39. 43, 16. 74-95. 105, 15. 232, 26; 38; 40. 264, 19f.; 23. — Kreistag Okt. 1442: 263,19. 264, 32. 654. — Rechtstag d. Schwäb. Städte- bundes am 11. Nov. 1442: 659, 28. 660, 502; 24; 38%. 661, 362; 484; 87b. Konzilien (allgemeine), konziliare Theorie passim. Vgl. Aachen, Afrika, Alexandrien, Chalcedon, Ephesus, Konstantinopel, Lyon, Meaux, Nicša, Pavia, Pisa, Rom, Sardica, Siena, Toledo, Vienne. — Präsidium 430, 6; 38. 458, 10. 519, 10. 580, 11. 584, 20. 581, 41. 590, 22. — Teilnehmer (patres) 458, 10 f.
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 733 309, 23. 338, 30. 339, 6f. 864, 36. 372, 33. 873, 22. 374, 20. 381, 11; 36%. 636, 9; 50%. 639, 452; 492 640, 58%, Vgl. Heimbach, Lijs- kirchen, Stommel, Wasserfall, — Deren Koch 636, 22. 640, 34. — Deren Diener s. Henne, Herman, Heynsgin, Hix, Kryssch, Tielman, Windecke. — Boten 304, 43. 338, 34. 389, 10. Vgl. Neve. — Kaufleute 86, 4. — Knechte 638, 12. 640, 34. Vgl. Haustze. — Goldschmiede 629, 15ff. — Kammer 639, 19. — Archiv 208, 32. — Privilegien 217, 24; 29; 31. 262, 31. 639, 16f.; 46% — Erbvogt s. Nuenar. — Burggraf 636, 39. — Propst von St. Severin s. Erpel. — Kölner Provinzial d. Mino- ritenordens 352, 425ff. — Mitglied des Rhein. Städtekreises 386, 29. Köln, Universität 39, 39. 41, 13. 50, 34. 95, 22; 40a, 116,21. 117, 41. 207, 87. 213, 8. 216, 42. 251, 29. 252, 16. 352, 19. 354, 32. 570, 8. — Rektor, Magister, Doktoren 95, 402. 116, 21; 34. 118, 12; 45. 352, 33. 354, 17. 355,1; 15; 20. Vgl. Mecheln, Tinctoris, Visé. — Gesandte zu d. Frankf. RTT.1441 u. 1442: 118, 36. 352, 21. 354, 32. Kónigsegg (Kungsegk), Marquard von —, der alte Landkomtur im Elsaß 340, 6; 49°, — Ulrich von —, Lindauer Bürger 647, 19; 548; 44b, — Walther von —, 647, 19; 54s; 43b. Kónigsfelden im Aargau, Kustos des Franziskaner- klosters s. Specker. Königshofen (Chunigshofen , Kunigshoven), Johannes de —, Magister (d Univ. Wien ?) 104, 31; 34. Königstein (Kunigstein), im Taunus, nw. Frankfurt, Grafen von —, 377, 29a. 586, 33. Vgl. Eppstein. Kogil, Hans, Laie im Bistum Mainz 681, 5; 13. Kolditz (Coldencz) a. d. Mulde zw. Rochlitz u. Grimma, der von —, 219, 49», Kole, Peter, in Frankfurt 330, 21. Konstantinopel, Kirche (eccl. Constantivopolitana) 413, 34. 561, 4. = — Patriarchen 419, 83. 429, 13. 442, 14. 549, 49%, — Prälaten 411, 25. 442, 14. — Johannes Chrysostomus (Crisostomus, Osaurei) 398-404, + 407: 134, 29. 301, 36; 49a, 503, 32f.; 38. 518, 24. 548, 42; 48b, 549, 1. — Nestorius 428-431: 488, 478. — Johannes IV. 582-595: 295, 40a. 549, 48b, — Michael Caerularios 1043-1058: 422, 4; 42%. — Joseph 1416-1439: 297, 1. 411, 25. 419, 21. 441, 27; 30. 448, 28. 449, 15; 46*. 452, 28. 453, 12. — Stadt (civitas) 410, 19. 412, 24. 441, 33. 442, 17. 444, 12f. 450, 8. 461, 6; 9. 474. 491, 8. 525, 19, — Ort für die Unionsverhandlungen 297, 28. 417, 32. 420, 3. 442, 14 ff. — Konzilien: 533, 22f.; 48». 548, 43. 549, 498, — 2. allgem. Konzil 381: 537, 32; 46b. — Synode 404: 549, 358, — 2. Trullan. Konzil 692: 510, 20; 49*; 43^. 520, 2. — Aftersynode 154: 429. 6f. — 8. allgem. Konzil 869: 423, 5. 426, 27 ff. 427, 18ff.; 28. 434, 12. 519, 48^. — Pipstl. Bevoll- mächtigte dort s. Marinus, Nepi, Ostia. Konstanz (Constancia, Costeneze), Bf. Heinrich v. Hówen 1436-1462: 84, 2. 87, 32. 317, 15. — Sein Offizial, Vikar u. Domdekan 84, 1f. 87,783. — Reichsstadt 35, 27. 87, 8. 40, 42. 75-94 passim. 141, 32. 209, 27. 227, 16f. 265, 3. 273, 14. 333, 35», 341, 31. 365, 9 f. 678, 458. — Biirgermeister u. Rat 18, 11. 36, 38. 74, 22. 79,6. 88, 30. 91, 20. 94, 38. 139, 8. 368, 12. 626, 22. 654, 47. Vgl. Capellen, Mangolt. — Gesandte 80, 31ff. 81, 20. 84, 10; 21. 85, 8; 32. 87, 19. 88, 13. 138, 28ff. Vgl. Capellen, Mangolt. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 365, -39. 367, 22. 373, 36. 375, 10. 382, 15; 30b. 626, 24. Vgl. Blaweter, Capellen. — Stadtschreiber 36, 39. 80, 32. 86, 33. — Boten 80, 28. 138, 42. 368, 11. — Archiv 397, 22. — Mitglied u. Vorort des Bodenseo- u. Schweizer. Städtekreises 263-265. 386, 31. — Bun- desstidte 227, 17. 654, 3. -— Konzil 1414-1418: 58, 18. 117, 27. 118, 23. 121, 4. 256, 1. 300, 10; 13. 301, 16. 353, 33f. 359, 41. 424, 27 ; 29. 428, 34; 38. 432, 14 ff.; 28. 441, 7; 9. 454, 5; 9. 495, 7. 496. 497, 2ff. 518, 11ff. 534, 34. 535, 6; 10; 19. 538,16. 555,4; 32. 558, 6. 570, 2. 579, 2; 32. 582, 20. 598, 33. — Dekrete 121, 5. 135, 13. 247, 15 ff. 255, 2. 984, 39ff. 292, 3. 353, 33. 424, 45. 428, 39. 431, 15; 18. 432, 6; 12; 44. 436, 4. 450, 31. 495, 22; 32. 496, 13. 498, 32f. 558, 6; 26. 564, 39. 566, 36. 579, 11. 598, 29. 600, 16. — Dekr. lib. d. Supe- riorität der Konzilien v. 6. April 1415: 58, 18. 255, 26. 295, 23; 30. 299, 4; 16. 300, 16; 44s, 419, 27. 424, 8; 17; 43. 428, 35 435, 11. 447, 11. 463, 10. 477, 5ff. 487, 10. 489, 2. 496. 497. 506, 18. 508, 13. 509. 516, 37. 539, 11f. 561, 39f. 579, 22. 581, 11 ff. 582, 39. 585, 7. 601, 10f. — Dekr. „Frequens”* v. 9. Okt. 1417: 291, 7. 420, 32. 436, 4. 441, 38. 454, 19; 43. 485, 29. 487. 488, 3; 6. 509, 2. 532. 540, 4. 555, 33. 581, 1f. 604, 4. — Andere einzeln benannte De- krete 450, 31. 495, 8f. 497, 21. 518, 14. 534, 10. 519, 33; 50*ff. 581, 3. — Autorität (fides, po- testas) 496. 497, 22. 534, 36. 535, 9; 11; 17. 581, 97. 598, 24. 601, 18; 21f. — Prozeß geg. P. Johann XXIII.: 495, 11. — Protektor s. Pfalz (Ludwig IM). — Ort für das neue (dritte) Konzil 47, 20. 587, 33. 590, 19. 624, 15. — Städtetag 1429: 37,28. 81, 42. 82, 51a ff. 87, 10. 89, 50b, 234, 16. — Stüdtetage 1441: 5, 13. 18, 12 ff. 35-39. 43, 16. 74-95. 105, 15. 232, 26; 38; 40. 264, 19f.; 23. — Kreistag Okt. 1442: 263,19. 264, 32. 654. — Rechtstag d. Schwäb. Städte- bundes am 11. Nov. 1442: 659, 28. 660, 502; 24; 38%. 661, 362; 484; 87b. Konzilien (allgemeine), konziliare Theorie passim. Vgl. Aachen, Afrika, Alexandrien, Chalcedon, Ephesus, Konstantinopel, Lyon, Meaux, Nicša, Pavia, Pisa, Rom, Sardica, Siena, Toledo, Vienne. — Präsidium 430, 6; 38. 458, 10. 519, 10. 580, 11. 584, 20. 581, 41. 590, 22. — Teilnehmer (patres) 458, 10 f.
Strana 734
734 462, 2; 24. 463, 29. 510, 37f. 514, 18. 518, 22. 586-538. 540, 11. 542, 12ff. 550, 15ff. 554, 37f. 555, 38ff. 556, 10. — Autoritit (judicium, po- testas, superioritas) 16. 25, 101f. 58, 25; 35. 70, 35. 116, 40-124, 9. 134, 18 f. 135, 17. 210-217, 5. 246, 31. 247. 251, 11. 254, 42. 255, 1; 26; 49. 260, 5. 284, 40. 289, 23. 293, 27f. 302, 39. 350, 36f. 353, 1; 13; 42. 354, 3; 11. 355, 4. 359, 42. 360, 21. 408, 45. 409, 26; 28. 416, 5-420, 15. 421, 8. 427, 17. 429, 1; 8. 430, 22. 431. 432. 433, b. 435, 12. 439, 22. 440, 2; 45f 447, 11. 451, 16. 462, 19; 31. 463, 1; 15; 17f. 472, 31; 41. 477, 5. 482, 16. 484, 33; 36. 485, 17; 24; 38. 492, 8. 496, 15. 497, 19. 498, 1. 506, 21. 509, 27. 517, 9. 623, b. 524, 13. 528, 7. 531,22, 539, 11. 547, 22. 554, 22; 36. 558, 39. 569, 33. 570, 31. 572, 37. 573, 10. 579, 27; 35. 580, 3; 88. 581. 582. 589, 2. 695, 36. 600, 15. 601, 11. 604, 24; 81. — Freiheit 471, 2. — Irrbarkeit 535, 16. 547, 30. 548, 45. 549, 4; 14. — Dekrete 119, 20. 135, 19. 295, 6; 31. 298, 28. 300, 18; 24; 40». 801, 6f. 351, 4f. 353, 55m, 421, 18. 492, 11. 435, 19. 465, 6, 472, 1. 488, 27. 489, 11. 496, 13f. 510, 12; 33. 514, 16. 519. 520, 1; 9. 521, 3; 8. 527, 41. 540, 2. 542, 12. 579, 5. 681, 12. — Frage der Berufung eines neuen (dritten) Konzils zur Beseitigung des Schismas 16, 10. 21, 18. 24, 42. 25. 35, 3. 39, 17. 42, 19; 45. 50, 15. 99, 8. 101, 42. 103, 6. 112, 23; 29. 155, 32. 210-216, 2. 250, 6ff.; 38. 251, 14f. 255-260, 9. 284, 42, 289, 26. 454, 18. 547, 33. 557, 43f. 583, 22, 584, 23. 587, 7. 588, 19. 589, 17f.; 29. 592, 29. 600, 26. 602, 39. 603, 38. — Appellation an das zukünftige Konzil 679, 25. 680, 31; 48. — Ortsfrage fiir das 8. Konzil 255, 35. 256, 1. 258, 45. 284, 42. 293,5. Vgl. Augsburg, Deutschland, Italien, Konstanz, Metz. — Konzilien der orientalischen Kirche 300, 40a2f. Vgl. Konstantinopel. — Kon- -zilien der Lateiner 300, 413. 417, 33. 441, 23. 492, 36. 548, 40. — Provinzialsynoden (synodi patriarchales) 418, 15; 19. 427, 13; 15f.; 18. 433, 21; 93. 454, 36; 40. 455, 33. 460, 22 520, 37. 526, 28; 30. 555, 14. 602, 38. Kopenhagen, Vertrag v. 6. Sept. 1441: 110, 402. Korinth (Corinthi) 135, 1. 428, 25. 551, 25, 562, 27. Kossebau (Cossebude) ssw. Wittenberge, Hof des Deutschordens 108, 47b. Kostheim a. Main 6, Mainz 613, 48a, Krabatsdorf, Bernhard von —, (Krawestorffer) 331, 10. Krafft (Crafft), Konrad (Cincz), Ulmer Ratsherr 77, 17. 93, 16. 106, 29. 647, 28. 652, 9. 663, 24. Krain, Land 149, 8. — Herzóge s. Habsburg. Krakau (Cracovia), Univ. 251,29; 469, 252,16. 570, 8. Krauche, Herthe zum —, Frankf. Ratsherr 337, 9, Kreglingen s. Creglingen. Kröglinger, Hanns, v. Rotemburg, Hauptmann des Schwáb. Stüdtebundes 308, 8f. Krems a.d. Donau nw. Wien, Oesterreich. Landtag Apr. 1442: 148, 23*. 153, 9. Kren, Steffan der — (im Dienste Wiens ?) 20, 24*. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Kreuche, Peter, Frankf. Rottenmeister 315, 21. Kreutzer (Kruczer), Sigmund, im kônigl. Gefolge 329, 1 1. Kreyg, Konrad von —, Hofmeister K. Friedrichs, 147, 30%, Kryssch (im Dienste der Kölner Gesandten ?) 636, 40. Kulstede, Hermann von — (Thüring, ?) Ritter 673, 462. Kum (= Tum ?), Konrad, im kónigl. Gefolge 329, 29. Kunhofer, Konrad, Dr., Dompropst zu Regensburg, Nürnb. Gesandter 642, 26; 28. Kusal (Kwsal) in Estland 6. Reval, Michael Jakch | de —, ehemals Woiwode von Siebenbürgen, 150, 28a; 42a, Kyllburg i. d. Eifel n. v. Trier 60, 48*. L. Lahnstein zw. Koblenz u. Boppard, Kurfirstentag 1437: 416, 45b. Vgl. Rense. Lami (Amici), Nikolaus, Dr. theol., Domherr v. Amiens, Gesandter d. Univ. Paris z. Konzil, Konzilsgesandter an K. Friedrich u. z. Frankf. RT. 1442: 154, 19. 2:6, 23 ff. 226, 31. 293, 8; 20. 302, 20. 303, 30. 850, 39. Lamprecht, Meister, Gesandter Weinsbergs 622, 40b, Landau in d. Rheinpfalz 623, 20. Landsberg am Lech 154, 4; 27s, 347, 18. 349, 2. 356, 6. — im Elsaf sw. Oberehnheim, Werner u. Heinrich von —, 23, 36f. Landschade (Lantschade), Diether, von Steinach, Ritter 3, 81. 60, 15. Landsee, Ludwig von —, Deutschordenskomtur im Elsaß 340, 6. Landshut a. d. Isar 346, 5; 37. Landskron ó. Ahrweiler, Herr zu —, s. Saffenberg. Langenmantel, Heinrich, Gesandter Augsburgs 156, 42 b. Langenstein à. Marburg, Heinrich von — , * 1325, t 1997: 541, 46s. Langhals, Heile, Frankf. Rottenmeister 316, 25. Lannoy, Guilbert de —, Herr von Willerval, Burgund. Rat u. Gesandter 634, 25. Laon, Anselm von —, Glossator, + 1117: 428, 45b, Lasla Bann s. Gara. Lateiner (Latini) s. Kirche, Konzilien. — Hafen (por- tus Latinorum) 441, 32, 491, 20, 532, 14. Lateransynoden s, Rom. Laurentius Hispanus, Kanonist in Bologna um 1200: 428, 14; 45a, Lausanne, Bf, Louis de la Palu 1431-1433, seit 1440 Kard.- Priester tit. s. Susanne, Konzilsgesandter nach Avignon 445, 12ff.; 45s, 448, 25; 38. Lawden s. Kellner. Lechenich sw. Köln 158, 14. 160, 3, Leiningen (Leyningen, Linyngen) sw. Worms, Grafen von —, 34, 32b. 59, 48a, 372, 5. 378, 16. — Gf. Hesse von — 378, 30. 380, 16. Leipzig 676, 3. 683, 40. — Universität 39, 39. 96, 17. 216, 45 ff. Leisnig (Lisenecke) a. d. Freiberger Mulde, Gf. Otto von —, 155, 11. 372, 6. 378, 17.
734 462, 2; 24. 463, 29. 510, 37f. 514, 18. 518, 22. 586-538. 540, 11. 542, 12ff. 550, 15ff. 554, 37f. 555, 38ff. 556, 10. — Autoritit (judicium, po- testas, superioritas) 16. 25, 101f. 58, 25; 35. 70, 35. 116, 40-124, 9. 134, 18 f. 135, 17. 210-217, 5. 246, 31. 247. 251, 11. 254, 42. 255, 1; 26; 49. 260, 5. 284, 40. 289, 23. 293, 27f. 302, 39. 350, 36f. 353, 1; 13; 42. 354, 3; 11. 355, 4. 359, 42. 360, 21. 408, 45. 409, 26; 28. 416, 5-420, 15. 421, 8. 427, 17. 429, 1; 8. 430, 22. 431. 432. 433, b. 435, 12. 439, 22. 440, 2; 45f 447, 11. 451, 16. 462, 19; 31. 463, 1; 15; 17f. 472, 31; 41. 477, 5. 482, 16. 484, 33; 36. 485, 17; 24; 38. 492, 8. 496, 15. 497, 19. 498, 1. 506, 21. 509, 27. 517, 9. 623, b. 524, 13. 528, 7. 531,22, 539, 11. 547, 22. 554, 22; 36. 558, 39. 569, 33. 570, 31. 572, 37. 573, 10. 579, 27; 35. 580, 3; 88. 581. 582. 589, 2. 695, 36. 600, 15. 601, 11. 604, 24; 81. — Freiheit 471, 2. — Irrbarkeit 535, 16. 547, 30. 548, 45. 549, 4; 14. — Dekrete 119, 20. 135, 19. 295, 6; 31. 298, 28. 300, 18; 24; 40». 801, 6f. 351, 4f. 353, 55m, 421, 18. 492, 11. 435, 19. 465, 6, 472, 1. 488, 27. 489, 11. 496, 13f. 510, 12; 33. 514, 16. 519. 520, 1; 9. 521, 3; 8. 527, 41. 540, 2. 542, 12. 579, 5. 681, 12. — Frage der Berufung eines neuen (dritten) Konzils zur Beseitigung des Schismas 16, 10. 21, 18. 24, 42. 25. 35, 3. 39, 17. 42, 19; 45. 50, 15. 99, 8. 101, 42. 103, 6. 112, 23; 29. 155, 32. 210-216, 2. 250, 6ff.; 38. 251, 14f. 255-260, 9. 284, 42, 289, 26. 454, 18. 547, 33. 557, 43f. 583, 22, 584, 23. 587, 7. 588, 19. 589, 17f.; 29. 592, 29. 600, 26. 602, 39. 603, 38. — Appellation an das zukünftige Konzil 679, 25. 680, 31; 48. — Ortsfrage fiir das 8. Konzil 255, 35. 256, 1. 258, 45. 284, 42. 293,5. Vgl. Augsburg, Deutschland, Italien, Konstanz, Metz. — Konzilien der orientalischen Kirche 300, 40a2f. Vgl. Konstantinopel. — Kon- -zilien der Lateiner 300, 413. 417, 33. 441, 23. 492, 36. 548, 40. — Provinzialsynoden (synodi patriarchales) 418, 15; 19. 427, 13; 15f.; 18. 433, 21; 93. 454, 36; 40. 455, 33. 460, 22 520, 37. 526, 28; 30. 555, 14. 602, 38. Kopenhagen, Vertrag v. 6. Sept. 1441: 110, 402. Korinth (Corinthi) 135, 1. 428, 25. 551, 25, 562, 27. Kossebau (Cossebude) ssw. Wittenberge, Hof des Deutschordens 108, 47b. Kostheim a. Main 6, Mainz 613, 48a, Krabatsdorf, Bernhard von —, (Krawestorffer) 331, 10. Krafft (Crafft), Konrad (Cincz), Ulmer Ratsherr 77, 17. 93, 16. 106, 29. 647, 28. 652, 9. 663, 24. Krain, Land 149, 8. — Herzóge s. Habsburg. Krakau (Cracovia), Univ. 251,29; 469, 252,16. 570, 8. Krauche, Herthe zum —, Frankf. Ratsherr 337, 9, Kreglingen s. Creglingen. Kröglinger, Hanns, v. Rotemburg, Hauptmann des Schwáb. Stüdtebundes 308, 8f. Krems a.d. Donau nw. Wien, Oesterreich. Landtag Apr. 1442: 148, 23*. 153, 9. Kren, Steffan der — (im Dienste Wiens ?) 20, 24*. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Kreuche, Peter, Frankf. Rottenmeister 315, 21. Kreutzer (Kruczer), Sigmund, im kônigl. Gefolge 329, 1 1. Kreyg, Konrad von —, Hofmeister K. Friedrichs, 147, 30%, Kryssch (im Dienste der Kölner Gesandten ?) 636, 40. Kulstede, Hermann von — (Thüring, ?) Ritter 673, 462. Kum (= Tum ?), Konrad, im kónigl. Gefolge 329, 29. Kunhofer, Konrad, Dr., Dompropst zu Regensburg, Nürnb. Gesandter 642, 26; 28. Kusal (Kwsal) in Estland 6. Reval, Michael Jakch | de —, ehemals Woiwode von Siebenbürgen, 150, 28a; 42a, Kyllburg i. d. Eifel n. v. Trier 60, 48*. L. Lahnstein zw. Koblenz u. Boppard, Kurfirstentag 1437: 416, 45b. Vgl. Rense. Lami (Amici), Nikolaus, Dr. theol., Domherr v. Amiens, Gesandter d. Univ. Paris z. Konzil, Konzilsgesandter an K. Friedrich u. z. Frankf. RT. 1442: 154, 19. 2:6, 23 ff. 226, 31. 293, 8; 20. 302, 20. 303, 30. 850, 39. Lamprecht, Meister, Gesandter Weinsbergs 622, 40b, Landau in d. Rheinpfalz 623, 20. Landsberg am Lech 154, 4; 27s, 347, 18. 349, 2. 356, 6. — im Elsaf sw. Oberehnheim, Werner u. Heinrich von —, 23, 36f. Landschade (Lantschade), Diether, von Steinach, Ritter 3, 81. 60, 15. Landsee, Ludwig von —, Deutschordenskomtur im Elsaß 340, 6. Landshut a. d. Isar 346, 5; 37. Landskron ó. Ahrweiler, Herr zu —, s. Saffenberg. Langenmantel, Heinrich, Gesandter Augsburgs 156, 42 b. Langenstein à. Marburg, Heinrich von — , * 1325, t 1997: 541, 46s. Langhals, Heile, Frankf. Rottenmeister 316, 25. Lannoy, Guilbert de —, Herr von Willerval, Burgund. Rat u. Gesandter 634, 25. Laon, Anselm von —, Glossator, + 1117: 428, 45b, Lasla Bann s. Gara. Lateiner (Latini) s. Kirche, Konzilien. — Hafen (por- tus Latinorum) 441, 32, 491, 20, 532, 14. Lateransynoden s, Rom. Laurentius Hispanus, Kanonist in Bologna um 1200: 428, 14; 45a, Lausanne, Bf, Louis de la Palu 1431-1433, seit 1440 Kard.- Priester tit. s. Susanne, Konzilsgesandter nach Avignon 445, 12ff.; 45s, 448, 25; 38. Lawden s. Kellner. Lechenich sw. Köln 158, 14. 160, 3, Leiningen (Leyningen, Linyngen) sw. Worms, Grafen von —, 34, 32b. 59, 48a, 372, 5. 378, 16. — Gf. Hesse von — 378, 30. 380, 16. Leipzig 676, 3. 683, 40. — Universität 39, 39. 96, 17. 216, 45 ff. Leisnig (Lisenecke) a. d. Freiberger Mulde, Gf. Otto von —, 155, 11. 372, 6. 378, 17.
Strana 735
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Lömlin, Peter, in Hall 663, 22. Lone, Johannes, Frankf. Bote 628, 38. Lentzel, Diebolt, Strafb. Bote 623, 27; 31. 624, 29. -— Paulus, Sohn des Claus Lentzel 623, 30. 624. 28. Lenung, Heilmann, Frankf. Rottenmeister 315, 24. Leo (Leow), Jorg, Gesandter Ulms u. d. Schwüb. Stadtebundes z. Konstanzer Stiidtetag 1441 : 36, 32. 79, 12. 82, 29. — Desgl. an d. Konig u. z. Frankf, RT. 1442: 226, 9ff. 304, 46^. 382, 23a, 578, 24, 620, 34. 621, 2; 5; 815, 660, 43^ ff. Leonis, Johannes, Dr. decr, Kanzleibeamter d. Kon- zils 152, 47%, 153, 53». Leslau (Loslau) a. d. Weichsel, Weih (?)-Bf. Nikolaus Lasoeki, Bf. 1449-1450: 339, 32*. Leubing (Lewburg), Heinrich, Dr. decr., Stiftspropst v. Heiligenstadt, Kanzler d. Erzbischofs v. Mainz, seit 31. Juli 1441 kónigl. Protonotar u. Vizekanzler 27, 17. 28, 1; 8. 65, 23; 26. 152, 31b. 153, 27. 173, 30s. 185, 39b. 201, 32b; 45b. 243, 42b. 944, 39b. 269, 26. 274, 26. 275, 19; 44b. 276, 22;36b. 307, 50a. 324, 479; 50a, 325, 47b. 363, b. 369, 441. 376, 41b, 377, 47a. 384, 47s. 587, 4. 630, 38b; 43b, 631,19; 42b, 632, 44a, 641, 15. — Kurfürstl. Gesandter an K. Friedrich 1441 : 18, 29. 23, 10. 24, 16. 28, 27; 46b. 59, 24. 60, 8. 61, 14. — Gesandter K. Friedrichs z. Frankf. RT. 1441: 49, 10. 51, 22; 48»; 325. 114, 11. 129, 11. Leuchtenberg i. d. Oberpfalz só. Weiden, Lgf. Leo- pold von —, Graf zu Hals, Kammergerichtabeisitzer 242, 11. 381, 6; 298, Leutkirch (Lukirch, Lwtkirch) a. d. Eschach im s. Württemberg, Reichsstadt 83, 46^. 93, 17. 106, 28. — Ihre Knechte 651, 28. Leviten, die, Jüdische Priester 461, 32. 462, 15. LeWtrer, Andres, Nürnb. Bote 666, 462. Leydener, Heinrice, in Frankfurt 331, 14. Lichtenstein (Liechtenstein), b. Mödling в, у. Wien, Christoph, Herr von —, 380, 8. — Nikolaus von. —, im kónigl. Gefolge 331, 5. — Ulrichs von — Knechte 651, 28. : Liebstadt i. OstpreuBen nw. Allenstein, Bürger s. David. Liechtenstein, Johann von —, oberster Richter zn Frankfurt 318, 25f.; 50b. 331, 30. — Wygel zu — (Frankf. Rottenmeister ?) 315, 33. Lignano, Johannes de —, Kanonist, f 1383: 559, 25; 49a, 572, 1; 7. Lijskirchen, Wilhelm van —, Gesandter Kôlns z. Frankf. RT. 1442: 381, 39%. 639, 542. Limburg s. v. Schwäb. Hall, Gottfried Schenk von —, Bamberg. Domdechant, Pfleger d. Hochstifts Würz- burg 244, 4. — Konrad Schenk von —, Kammergerichtsbeisitzer 155, 5. 242, 8. 343, 48*. — (Lympurg) a. d. Lahn 380, 245. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 383, 10. — Privilegien 383, 39*. Lindau (Lyndow) am Bodensee, Reichsstadt 36, 33. 74, 23. 75, 15; 36; 39. 79, 8. 86, 24. — Bürger- meister u. Rat 626, 14. — Bürger s. Kônigsegg. — Gesandte 36, 35. 86, 35. 87, 19. 88, 41. 374, 32. Lindaw, Hans, Magdeburger Schôffe 398, 44. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 735 Linz (Lynnß) am Rhein zw. Bonn u. Neuwied, Propst Tilmann von —, 8. Johel. — Jakob von —, Dr. decr., königl. Protonotar 158, 48s, 159, 37», 183, 12; 49%; 35h; 48b. 184, 9; 44%. 383, 27a; 442; 19b; 27b; 35b. 384, 33:; 51b. 632, 413. Lisieux im Dép. Calvados, Domherr s. Cullier. Lissabon, Bf. Petrus de Norenha 1424-1452, Mitglied d. Konzils 447, 28; 27, Littanen, Land 47, 40. 109, 24; 45», 110, 8. — GroBfürst Sigmund, ermordet 1440: 109, 46 b. — Grofifürst Kasimir s. Polen. Livland (Lyfflandt) 47, 40. 62, 28. 110, 10; 16. 269, 5; Tf. 339, 21. 665, 3. — Stinde 26, 25; 40b, — Bischôfe, Prälaten 26, 37b. 269, 8. 665, 12. — Ritterschaft, Städte 62, 25. 268, 34. 665, 12. — Pest 269, 9. — Gebietiger, Meister des Deutschen Ordens in —, 26, 38b, 62, 24. 665, 12 — Güter in Burgund 910, 28. — Ablafigeld 266, 23*. 269, 6f. Livorno in Toscana 495, 38s. Lofer a. d. Saalach sw. Reichenhall 152, 17. Loho, Wedekind von —, Ritter, Rat u. Bevollmäch- tigter Kf. Friedrichs v. Sachsen 683, 39. 684, 40». Lop (Loe), Diener u. Schreiber Geislers, 242, 484f. 631, 14. 641, 19. Lorber, Christine, Hausfrau Gregor Heimburgs 262, 25. 643, 39. Lorberer, Hans, in Frankfurt 330, 2. Lorelei (mons Lorleberg) am Rhein bei St. Goar 7, 38. Loser, Abraham, Mühlh. Jude 674, 22. 687, 19. Lucas, Evangelist 132, 11. 490, 27. 562, 18. Lucifer 428, 32. Luciferianus s. Cagliari. Ludewig, im Dienste Frankfurts 629, 28; 31. Lübeck (Lubicke), Bf. Johann VII. Schele 1420-1439, Konzilsgesandter nach Avignon 445, 11íf; 45». 448, 25; 38. — Reichsstadt 124, 44b. 137, 18; 22. 884, 235; 38b. 689, 37. — Bürgermeister u. Rat 399, 42f. 689, 41f. — Ratsherren, Gesandte 155, 24. 358, 29; 39ff. 359, 5ff.; 16. — Desgl. z. Frankf, RT. 1442: 374, 10. 375, 22. 383, 14. 384, 15; 20; 52a, Vgl. Brakfogel, Sukau. — Stadtschreiber s. Hagen. — Archiv 208, 33. — Privilegien 384, 39%, Lüneburg (Lunenberg), Herzöge s. Braunschweig. — Stadt 268, 47s. 689, 39. — Bürgermeister u. Rat 689, 41f. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 314, 11. 375, 23. 383, 7. — Privilegien 383, 55"; 18b; 23b. Lüttich (Leodium, Liege, Litich , Lutdich, Luytge), Diözese 183, 22. 192,1. — Städte des Landes 337, 39a, — Ritter s. Seraing. — Bf. Tohann VIIL v. Heinsberg (de Loz) 1419-1455: 159, 12. 165, 26. 183, 38a; 29%; 38b. 184, 39^. 185, 9. 186, 17. 187, 15. 188, 26; 29. 190, 2. 191, 29 f. ; 51^. 197, 18; 46s. 209, 31^ ff. 203, 14. 205, 33. 214, 27a, 286, 31. 337, 35%. 596, 4. — Gesandte s. Anthonis, Bosche. | — Stadt 337, 3f.; 47a, 37bf. — Gesandte an K. 93
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Lömlin, Peter, in Hall 663, 22. Lone, Johannes, Frankf. Bote 628, 38. Lentzel, Diebolt, Strafb. Bote 623, 27; 31. 624, 29. -— Paulus, Sohn des Claus Lentzel 623, 30. 624. 28. Lenung, Heilmann, Frankf. Rottenmeister 315, 24. Leo (Leow), Jorg, Gesandter Ulms u. d. Schwüb. Stadtebundes z. Konstanzer Stiidtetag 1441 : 36, 32. 79, 12. 82, 29. — Desgl. an d. Konig u. z. Frankf, RT. 1442: 226, 9ff. 304, 46^. 382, 23a, 578, 24, 620, 34. 621, 2; 5; 815, 660, 43^ ff. Leonis, Johannes, Dr. decr, Kanzleibeamter d. Kon- zils 152, 47%, 153, 53». Leslau (Loslau) a. d. Weichsel, Weih (?)-Bf. Nikolaus Lasoeki, Bf. 1449-1450: 339, 32*. Leubing (Lewburg), Heinrich, Dr. decr., Stiftspropst v. Heiligenstadt, Kanzler d. Erzbischofs v. Mainz, seit 31. Juli 1441 kónigl. Protonotar u. Vizekanzler 27, 17. 28, 1; 8. 65, 23; 26. 152, 31b. 153, 27. 173, 30s. 185, 39b. 201, 32b; 45b. 243, 42b. 944, 39b. 269, 26. 274, 26. 275, 19; 44b. 276, 22;36b. 307, 50a. 324, 479; 50a, 325, 47b. 363, b. 369, 441. 376, 41b, 377, 47a. 384, 47s. 587, 4. 630, 38b; 43b, 631,19; 42b, 632, 44a, 641, 15. — Kurfürstl. Gesandter an K. Friedrich 1441 : 18, 29. 23, 10. 24, 16. 28, 27; 46b. 59, 24. 60, 8. 61, 14. — Gesandter K. Friedrichs z. Frankf. RT. 1441: 49, 10. 51, 22; 48»; 325. 114, 11. 129, 11. Leuchtenberg i. d. Oberpfalz só. Weiden, Lgf. Leo- pold von —, Graf zu Hals, Kammergerichtabeisitzer 242, 11. 381, 6; 298, Leutkirch (Lukirch, Lwtkirch) a. d. Eschach im s. Württemberg, Reichsstadt 83, 46^. 93, 17. 106, 28. — Ihre Knechte 651, 28. Leviten, die, Jüdische Priester 461, 32. 462, 15. LeWtrer, Andres, Nürnb. Bote 666, 462. Leydener, Heinrice, in Frankfurt 331, 14. Lichtenstein (Liechtenstein), b. Mödling в, у. Wien, Christoph, Herr von —, 380, 8. — Nikolaus von. —, im kónigl. Gefolge 331, 5. — Ulrichs von — Knechte 651, 28. : Liebstadt i. OstpreuBen nw. Allenstein, Bürger s. David. Liechtenstein, Johann von —, oberster Richter zn Frankfurt 318, 25f.; 50b. 331, 30. — Wygel zu — (Frankf. Rottenmeister ?) 315, 33. Lignano, Johannes de —, Kanonist, f 1383: 559, 25; 49a, 572, 1; 7. Lijskirchen, Wilhelm van —, Gesandter Kôlns z. Frankf. RT. 1442: 381, 39%. 639, 542. Limburg s. v. Schwäb. Hall, Gottfried Schenk von —, Bamberg. Domdechant, Pfleger d. Hochstifts Würz- burg 244, 4. — Konrad Schenk von —, Kammergerichtsbeisitzer 155, 5. 242, 8. 343, 48*. — (Lympurg) a. d. Lahn 380, 245. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 383, 10. — Privilegien 383, 39*. Lindau (Lyndow) am Bodensee, Reichsstadt 36, 33. 74, 23. 75, 15; 36; 39. 79, 8. 86, 24. — Bürger- meister u. Rat 626, 14. — Bürger s. Kônigsegg. — Gesandte 36, 35. 86, 35. 87, 19. 88, 41. 374, 32. Lindaw, Hans, Magdeburger Schôffe 398, 44. Deutsche Reichstags-Akten XVI. 735 Linz (Lynnß) am Rhein zw. Bonn u. Neuwied, Propst Tilmann von —, 8. Johel. — Jakob von —, Dr. decr., königl. Protonotar 158, 48s, 159, 37», 183, 12; 49%; 35h; 48b. 184, 9; 44%. 383, 27a; 442; 19b; 27b; 35b. 384, 33:; 51b. 632, 413. Lisieux im Dép. Calvados, Domherr s. Cullier. Lissabon, Bf. Petrus de Norenha 1424-1452, Mitglied d. Konzils 447, 28; 27, Littanen, Land 47, 40. 109, 24; 45», 110, 8. — GroBfürst Sigmund, ermordet 1440: 109, 46 b. — Grofifürst Kasimir s. Polen. Livland (Lyfflandt) 47, 40. 62, 28. 110, 10; 16. 269, 5; Tf. 339, 21. 665, 3. — Stinde 26, 25; 40b, — Bischôfe, Prälaten 26, 37b. 269, 8. 665, 12. — Ritterschaft, Städte 62, 25. 268, 34. 665, 12. — Pest 269, 9. — Gebietiger, Meister des Deutschen Ordens in —, 26, 38b, 62, 24. 665, 12 — Güter in Burgund 910, 28. — Ablafigeld 266, 23*. 269, 6f. Livorno in Toscana 495, 38s. Lofer a. d. Saalach sw. Reichenhall 152, 17. Loho, Wedekind von —, Ritter, Rat u. Bevollmäch- tigter Kf. Friedrichs v. Sachsen 683, 39. 684, 40». Lop (Loe), Diener u. Schreiber Geislers, 242, 484f. 631, 14. 641, 19. Lorber, Christine, Hausfrau Gregor Heimburgs 262, 25. 643, 39. Lorberer, Hans, in Frankfurt 330, 2. Lorelei (mons Lorleberg) am Rhein bei St. Goar 7, 38. Loser, Abraham, Mühlh. Jude 674, 22. 687, 19. Lucas, Evangelist 132, 11. 490, 27. 562, 18. Lucifer 428, 32. Luciferianus s. Cagliari. Ludewig, im Dienste Frankfurts 629, 28; 31. Lübeck (Lubicke), Bf. Johann VII. Schele 1420-1439, Konzilsgesandter nach Avignon 445, 11íf; 45». 448, 25; 38. — Reichsstadt 124, 44b. 137, 18; 22. 884, 235; 38b. 689, 37. — Bürgermeister u. Rat 399, 42f. 689, 41f. — Ratsherren, Gesandte 155, 24. 358, 29; 39ff. 359, 5ff.; 16. — Desgl. z. Frankf, RT. 1442: 374, 10. 375, 22. 383, 14. 384, 15; 20; 52a, Vgl. Brakfogel, Sukau. — Stadtschreiber s. Hagen. — Archiv 208, 33. — Privilegien 384, 39%, Lüneburg (Lunenberg), Herzöge s. Braunschweig. — Stadt 268, 47s. 689, 39. — Bürgermeister u. Rat 689, 41f. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 314, 11. 375, 23. 383, 7. — Privilegien 383, 55"; 18b; 23b. Lüttich (Leodium, Liege, Litich , Lutdich, Luytge), Diözese 183, 22. 192,1. — Städte des Landes 337, 39a, — Ritter s. Seraing. — Bf. Tohann VIIL v. Heinsberg (de Loz) 1419-1455: 159, 12. 165, 26. 183, 38a; 29%; 38b. 184, 39^. 185, 9. 186, 17. 187, 15. 188, 26; 29. 190, 2. 191, 29 f. ; 51^. 197, 18; 46s. 209, 31^ ff. 203, 14. 205, 33. 214, 27a, 286, 31. 337, 35%. 596, 4. — Gesandte s. Anthonis, Bosche. | — Stadt 337, 3f.; 47a, 37bf. — Gesandte an K. 93
Strana 736
736 Friedrich u. z. Frankf. RT. 1442: 213. 214, 1. 337, 5. — Stadtsekretär s. Anthonis. — Dekan v. St. Denis in —, s. Gelen. — Chronist s. Outre- meuse, — Benediktinerkloster St, Lorenz bei —, 8. Stablo. Lützelstein (Lutzelnstein), Jakob von —, Junker, Osterr. Amtm. zu Belfort (Beffurt) 380, 3. 624, 34. Lumpe (Limpe), Peter, Frankf. Ratsherr 320, 28; 49b, 323, 38. 332, 22. 335, 29. Lupfen (Lophe, Luppe) nw. Tuttlingen, Grafen 335, 13. — Gf. Eberhard u. Hans 381, 4; 26a. — Gf. Heinrich 10, 23; 38. 11, 420 ff. ; 47b, 12, 24. 18, 16. 35, 22. 84, 3; 43b, 85, 13. 86, 28. 87, 28ff.; 35. 88, 5. 381, 4; 25% 646, 43. — Sein Schloß s. Hówen. — Gf. Sigmund von — u. Engen 79, 32. 81, 43. 83, 30. Lustadt sw. Speier, Erpf von —, Ritter, Schwager Hans Kalbs v. Reinheim 3, 33, Luxemburg, Herzogtum 19, 47°. 21, 13. 29,44-33, 157, 9. 624, 4; 48°ff. 625, 47*ff., — Herzöge, Herzoginnen 19, 18; 52%. — Stände 30, 38; 46%, 625, 409; 38 bff. — K.Karl IV. 1346-1378: 27, 27. 158,483. 159, 39%, 183, 355; 41*. 204, 315. 217, 24; 31. 257, 16. 317, 50», 337, 45b. 376, 392, 383, 18% 547, 13, 586, 13; 18. 656, 31. — K. Wenzel 1376-1400: 30, 6. 31, 17. 159, 47v. 169, 9. 376, 398. — Seine Hofbeamte 219, 48*. Vgl. Kolditz. — K. Sigmund, * 1368, 1 1437, Rom. Konig 1410, Kaiser 1483, Künig v. Ungarn 1387, v. Bóhmen 1419, Mgf. u. Kf. v. Brandenburg 1378-1395 u. 1411-1415: 19, 455; 50*. 29, 11. 30, 9. 55, 8; 11; 50». 56, 9; 42. 123, 50%. 150, 31%. 154, 33%, 158, 41b, 159, 435; 48b, 162, 15; 30. 163, 3f. 169, 11. 174, 41^; 27^; 41b. 204. 217, 28. 219, 43», 939, 49», 243, 42», 262, 9. 265, 39; 41. 966, 48b. 296, 29. 297, 14; 32; 50». 300, 9. 837, 41h; 46b. 341, 382 f. 343. 353, 49. 368, 35a; 99b; 31^. 317, 47b. 378, 36a. 379, 39b; 50b. 380, 368. 382, 440; 46b, 388, 41. 390, 5. 405, 14. 413, 10. 530, 29. 543, 21. 545, 29. 546, 17. 568, 1. 572, 10. 582, 17; 19. 618, 47b, 630, 6; 11. 639, 44». 666, 46b. 667, 478. — Seine Wahl z. Röm. König 546, 19. — Sein Tod 626, 4. 630, 8; 12; 40»; 46% — Seine Gemahlin Barbara, Kaiserin 219, 442. 630, 9. — Seine Tochter Elisabeth s. Habsburg (Albrecht V.). — Sein Ge- folge 219, 442, — Gesandte 353, 50, Vgl. Ard- ' jisch. — Hofschreiber s. Kircheim. — Herzogin Elisabeth von —, Limburg u. Brabant, Tochter Hzg. Johanns v. Górlitz, Niehte K. Sig- munds, Witwe Hzg. Antons v. Brabant u. Gemahlin Hzg. Johanns v. Straubing s. Baiern (Hzg. Johann). Luzern, Reichsstadt 36, 40. 75, 32. 87, 5. — Ge- sandte z. Frankf. RT. 1442: 375, 15. 383, 1. 384, 21. — Mitglied d. Schweizer. Stidtekreises 386, 31. Lyon (Lugdunum), 14. allgem. (2. Lyoner) Konzil 1274: 488, 9. 491, 2. 493, 34. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Lyra, Nik. von —, Franziskanertheol., 1 1840: 547, 1. Lyseman, Henne, in Frankfurt 328, 18. Lysimachus, Jüdischer Hohepriester 546, 33; 46b. Lysura (d.i. Lieser a. d. Mosel), Johannes von —, Dr. decr., Propst von St. Maria ad gradus in Mainz, Vikar des Ebfs. v. Mainz, t 1459: 21, 35b. 154, 21. 252, 2. 595, 23. 608, 7. M. Machabüer 545, 44%, 546, 37. 553, 3. Madruzzo (Medrusch), Grafschaft in Kroatien, s. Frangipane. Máhren, Markgrafschaft, Nebenland der Bóhm, Krone, Stünde 23, 5. — Adel 20, 6. Mátsch (Metsche, Meeze), Grafechaft in Tirol, Gf. Ulrich von —, 103, 20. 221, 42. 330, 2. 331, 8. 380, 19. — Seine Knechte 221, 40. 314, 41*. Magdeburg (Meydeburg), Erzbischof Günther IL, Gf. v. Schwarzburg, 1408-1445: 612, 13; 15. — Ebf. Johannes v. Pfalz-Baiern 1464-1475: 399, 46. — Juden des Stifts 267, 21; 27. 268, 7; 10. 671, 44. 689, 2. — Stadt, Bürgermeister s. Kelre. — Schulthei s. Wantsleve. — Schôffen s. Aleman, Beveltin, Bil- ring, Emden, Kelre, Lindaw, Wolterstorp. — Notar 8. Randow. — Burggraf s. Hardeck. — Domherr s. Tocke. Maienfels, w. Hall, Schlo8 38, 38. 44, 4. 92, 2ff. 93, 13; 19. 106, 37. Mailand (Mediolanum), Erzbischof Ambrosius 374-397, Kirchenvater 133, 33. 134, 36. 502, 9. 548, 7. 556, 28. 595, 20. — Ebf. Francesco Piccolpasso 1435 - 1443: 414, 11. 543, 31. — Hag. Filippo Maria Visconti, Gf. v. Pavia, Angera u. Vertus, Herr v. Genua, 1412-1447: 428, 8. 437, 508. — Ort fir d. Unionskonzil 410, 16. 441, 25. Main (Meüne, Meyn, Men) 262, 45". 628, 25. 683, 7. 640, 8; 25. Mainz (Maguntia, Maentz, Maienche), Erzatift, 55, 505. 77, 15. 267, 14. — Klerus 257, 21f. 377, 238. 586, 12. Vgl. Bürn, Hakin, H&pphing, Kappel. — Dessen Schirmherren 377, 264, — Seine Privilegien 3177, 259. — Geistl. Richter d. Stuhles zu —, 686, 42% — Erzbischöfe, Kurfürsten 161, 40. 171, 33f. 175, 11. 178, 40. 179, 1; 11; 20. 180, 29a, 181. 182, 16. 211, 7. 608, 35. Vgl. Rabanus.— Suffragane 244, 12. 608, 5. Vgl. Wirzburg. — Kurmainzische Silbermünze 5, 8. 14, 9. ; — Ebf. Konrad IIL, Rheingraf v. Daun, 1419-1434: 29, 11. 55, 499. 381, 379, — Ebf. Dietrich v. Erbach 1434-1459, Erzkanzler in Germanien 1, 16. 3, 18ff. 4, 36. 5,30; 39b. 14, 29. 21, 9. 27. 44. 48, 2; 31. 49, 16. 50, 31. 57, 5. 59, 13. 62, 49», 64, 20; 48b. 77, 13f. 91, 28. 107, 11. 108, 1. 114, 42. 136, 19; 30. 137, 39. 141, 41. 142, 33. 143, 36. 155, 39; 51a, 157, 19. 158, 4. 159, 10. 161, 10; 45^. 188, 7; 14. 189,
736 Friedrich u. z. Frankf. RT. 1442: 213. 214, 1. 337, 5. — Stadtsekretär s. Anthonis. — Dekan v. St. Denis in —, s. Gelen. — Chronist s. Outre- meuse, — Benediktinerkloster St, Lorenz bei —, 8. Stablo. Lützelstein (Lutzelnstein), Jakob von —, Junker, Osterr. Amtm. zu Belfort (Beffurt) 380, 3. 624, 34. Lumpe (Limpe), Peter, Frankf. Ratsherr 320, 28; 49b, 323, 38. 332, 22. 335, 29. Lupfen (Lophe, Luppe) nw. Tuttlingen, Grafen 335, 13. — Gf. Eberhard u. Hans 381, 4; 26a. — Gf. Heinrich 10, 23; 38. 11, 420 ff. ; 47b, 12, 24. 18, 16. 35, 22. 84, 3; 43b, 85, 13. 86, 28. 87, 28ff.; 35. 88, 5. 381, 4; 25% 646, 43. — Sein Schloß s. Hówen. — Gf. Sigmund von — u. Engen 79, 32. 81, 43. 83, 30. Lustadt sw. Speier, Erpf von —, Ritter, Schwager Hans Kalbs v. Reinheim 3, 33, Luxemburg, Herzogtum 19, 47°. 21, 13. 29,44-33, 157, 9. 624, 4; 48°ff. 625, 47*ff., — Herzöge, Herzoginnen 19, 18; 52%. — Stände 30, 38; 46%, 625, 409; 38 bff. — K.Karl IV. 1346-1378: 27, 27. 158,483. 159, 39%, 183, 355; 41*. 204, 315. 217, 24; 31. 257, 16. 317, 50», 337, 45b. 376, 392, 383, 18% 547, 13, 586, 13; 18. 656, 31. — K. Wenzel 1376-1400: 30, 6. 31, 17. 159, 47v. 169, 9. 376, 398. — Seine Hofbeamte 219, 48*. Vgl. Kolditz. — K. Sigmund, * 1368, 1 1437, Rom. Konig 1410, Kaiser 1483, Künig v. Ungarn 1387, v. Bóhmen 1419, Mgf. u. Kf. v. Brandenburg 1378-1395 u. 1411-1415: 19, 455; 50*. 29, 11. 30, 9. 55, 8; 11; 50». 56, 9; 42. 123, 50%. 150, 31%. 154, 33%, 158, 41b, 159, 435; 48b, 162, 15; 30. 163, 3f. 169, 11. 174, 41^; 27^; 41b. 204. 217, 28. 219, 43», 939, 49», 243, 42», 262, 9. 265, 39; 41. 966, 48b. 296, 29. 297, 14; 32; 50». 300, 9. 837, 41h; 46b. 341, 382 f. 343. 353, 49. 368, 35a; 99b; 31^. 317, 47b. 378, 36a. 379, 39b; 50b. 380, 368. 382, 440; 46b, 388, 41. 390, 5. 405, 14. 413, 10. 530, 29. 543, 21. 545, 29. 546, 17. 568, 1. 572, 10. 582, 17; 19. 618, 47b, 630, 6; 11. 639, 44». 666, 46b. 667, 478. — Seine Wahl z. Röm. König 546, 19. — Sein Tod 626, 4. 630, 8; 12; 40»; 46% — Seine Gemahlin Barbara, Kaiserin 219, 442. 630, 9. — Seine Tochter Elisabeth s. Habsburg (Albrecht V.). — Sein Ge- folge 219, 442, — Gesandte 353, 50, Vgl. Ard- ' jisch. — Hofschreiber s. Kircheim. — Herzogin Elisabeth von —, Limburg u. Brabant, Tochter Hzg. Johanns v. Górlitz, Niehte K. Sig- munds, Witwe Hzg. Antons v. Brabant u. Gemahlin Hzg. Johanns v. Straubing s. Baiern (Hzg. Johann). Luzern, Reichsstadt 36, 40. 75, 32. 87, 5. — Ge- sandte z. Frankf. RT. 1442: 375, 15. 383, 1. 384, 21. — Mitglied d. Schweizer. Stidtekreises 386, 31. Lyon (Lugdunum), 14. allgem. (2. Lyoner) Konzil 1274: 488, 9. 491, 2. 493, 34. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Lyra, Nik. von —, Franziskanertheol., 1 1840: 547, 1. Lyseman, Henne, in Frankfurt 328, 18. Lysimachus, Jüdischer Hohepriester 546, 33; 46b. Lysura (d.i. Lieser a. d. Mosel), Johannes von —, Dr. decr., Propst von St. Maria ad gradus in Mainz, Vikar des Ebfs. v. Mainz, t 1459: 21, 35b. 154, 21. 252, 2. 595, 23. 608, 7. M. Machabüer 545, 44%, 546, 37. 553, 3. Madruzzo (Medrusch), Grafschaft in Kroatien, s. Frangipane. Máhren, Markgrafschaft, Nebenland der Bóhm, Krone, Stünde 23, 5. — Adel 20, 6. Mátsch (Metsche, Meeze), Grafechaft in Tirol, Gf. Ulrich von —, 103, 20. 221, 42. 330, 2. 331, 8. 380, 19. — Seine Knechte 221, 40. 314, 41*. Magdeburg (Meydeburg), Erzbischof Günther IL, Gf. v. Schwarzburg, 1408-1445: 612, 13; 15. — Ebf. Johannes v. Pfalz-Baiern 1464-1475: 399, 46. — Juden des Stifts 267, 21; 27. 268, 7; 10. 671, 44. 689, 2. — Stadt, Bürgermeister s. Kelre. — Schulthei s. Wantsleve. — Schôffen s. Aleman, Beveltin, Bil- ring, Emden, Kelre, Lindaw, Wolterstorp. — Notar 8. Randow. — Burggraf s. Hardeck. — Domherr s. Tocke. Maienfels, w. Hall, Schlo8 38, 38. 44, 4. 92, 2ff. 93, 13; 19. 106, 37. Mailand (Mediolanum), Erzbischof Ambrosius 374-397, Kirchenvater 133, 33. 134, 36. 502, 9. 548, 7. 556, 28. 595, 20. — Ebf. Francesco Piccolpasso 1435 - 1443: 414, 11. 543, 31. — Hag. Filippo Maria Visconti, Gf. v. Pavia, Angera u. Vertus, Herr v. Genua, 1412-1447: 428, 8. 437, 508. — Ort fir d. Unionskonzil 410, 16. 441, 25. Main (Meüne, Meyn, Men) 262, 45". 628, 25. 683, 7. 640, 8; 25. Mainz (Maguntia, Maentz, Maienche), Erzatift, 55, 505. 77, 15. 267, 14. — Klerus 257, 21f. 377, 238. 586, 12. Vgl. Bürn, Hakin, H&pphing, Kappel. — Dessen Schirmherren 377, 264, — Seine Privilegien 3177, 259. — Geistl. Richter d. Stuhles zu —, 686, 42% — Erzbischöfe, Kurfürsten 161, 40. 171, 33f. 175, 11. 178, 40. 179, 1; 11; 20. 180, 29a, 181. 182, 16. 211, 7. 608, 35. Vgl. Rabanus.— Suffragane 244, 12. 608, 5. Vgl. Wirzburg. — Kurmainzische Silbermünze 5, 8. 14, 9. ; — Ebf. Konrad IIL, Rheingraf v. Daun, 1419-1434: 29, 11. 55, 499. 381, 379, — Ebf. Dietrich v. Erbach 1434-1459, Erzkanzler in Germanien 1, 16. 3, 18ff. 4, 36. 5,30; 39b. 14, 29. 21, 9. 27. 44. 48, 2; 31. 49, 16. 50, 31. 57, 5. 59, 13. 62, 49», 64, 20; 48b. 77, 13f. 91, 28. 107, 11. 108, 1. 114, 42. 136, 19; 30. 137, 39. 141, 41. 142, 33. 143, 36. 155, 39; 51a, 157, 19. 158, 4. 159, 10. 161, 10; 45^. 188, 7; 14. 189,
Strana 737
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 25; 36. 192, 35. 193, 5; 23a; 38. 197, 6^; 9b. 198, 98; 5e. 203, 13. 228, 37; 40. 224, 6. 243, 25; 31. 244,11. 251-256 passim. 262,24. 319, 38. 333, 10. 338, 10; 29; 37a. 339, 5. 366, 39. 368, 43b, 369, 1; 9. 371, 6. 376, 4; 258. 377, 263. 378, 46a, 380, 31bff. 381, 35*. 586, 11. 593, 40. 594, 37; 89. 595, 4. 599, 39. 604, 11. 606, 27; 36f. 608, 2f.; 30; 35. 609, 19. 614, 8f. 624, 87. 695, 18. 698, 31. 636, 52b. 643, 33. 669, 36. 682, 15. — Generalvikar s. Rosenberg. — Vikar s. Lysura. — Rite, Gefolge 6, 7. 34, 31b. 59, 57». 188, 10. 197, 13s. 251, 45. — Gesandte, Vertreter 83, 24. 231, 13. — Kämmerer 608, 6. — Kanzler s. Alberich, Boppard, Leubing. — Kanzlei 211, 3. — Kurerzkanzlerarchiv 208, 37. 269, 26. 400, 35. — Diener, Torhüter 628, 31. Vgl. Heller. — Lehen 366, 39. 369, 8. 616, 5. — Wappen 380, 44b, — Lande, Untertanen 338, 33. 339, 9. 376, 25a, 380, 32b. 881, 37a. — Juden 688, 17; 42b. — Schloß s. Neufels. — Geleit 636, 51b. Mainz, Freie Stadt 9, 14; 42. 38, 7. 82, 45%. 217. 232, 47. 265, 15 ff. 304, 16f.; 32. 305, 1. 309, 36. 310, 50a ff. 332, 29. 333, 20. 628, 38. 648, 20; 449; 481; 515. 661, 28. 662, 15; 20; 46»: 44b, 663, 29af.; 39%. 664, 14. — Gesandte 4, 12. 5, 38%, 11, 20. 88, 15. 304, 32. 648, 31. 661, 34. — Desgl. z. Frankf, RT. 1442: 227, 7; 13. 228, 22. 232, 11. 364, 37. 373, 1; 30. 375, 2. 382, 9. — Dom (ecclesia) 586, 24. — Domkapitel 252, 48%. 871, 27. — Dessen Gesandte z. Frankf, RT. 1442: 377, 3. — Domdechant s. Echter. — Domherr s. Cleen. — Propst zu St. Marien ad gradus s. Lysura, Scholaster s. Rosenberg. — Mitglied d. Rhein. Stüdtekreises 386, 29. — Reichstag (Akzeptation) 1439: 112, 44a, 211, 39%, 966, 9. 279, 47». 281, 455, 452, 50m, 543, 453. 601, 6. — Kongreß 1441 (avisamenta) 1. 2. 5, 10. 6, 19. 8, 1. 16. 18, 14; 48*. 20, 14; 20; 50%, 21, 3. 27, b. 40, 21; 45. 50, 27. 56, 13; 463. 60, 43». 70, 27; 42. 96, 7; 36. 99, 5. 101, 14; 39. 112. 115, 14. 120, 28; 488. 211, 11f.; 46%. 213, 7. 215, 7. 217, 17. 246, 22. 250, 40. 251, 30. 255, 23. 271, 2. 277, 5. 285, 47b. 291, 52a. 343, 24. 345, 3. 350, 30. 543, 45m. 546, 498. 572, 27. 584, 34; 483; 51b. 585, 27; 49a, 596, 42a. — Stüdtetag 11. Sept. 1442: 263, 14 ff. 648, 21. Malberch, Edmond von —, Dechant am Aachener Münster 183, 254. Malsen, de, Sekretür d. Hzgin. Elisabeth v. Górlitz 21, 412. 30, 54b. Maltitz (Maltyfl) i. Sachsen ó. Bautzen, Hans von —, Ritter, Bevollmüchtigter Kf. Friedrichs v. Sachsen 267, 18f.; 26; 31. 678, 32. 674, 11; 16. 615, 9. 679, 31. 680, 23. 683, 16. 687, 13. — Kaspar von —, 155, 14. Manessier, Nicolaus, Kanzleibeamter P. Felix’ V. 58, 12. Mangolt, Konstanzer Bürgermeister u. Gesandter 36, 38. 80, 32. 86, 32. Mannheim 605, 12. 737 Mansfeld i. Thüringen s. v. Aschersleben, Juden der Grafen von —, 671, 45. Marburg (Margpurg), Peter von —, Frankf. Bůrger- meister (identisch mit Peter Lumpe ?) 334, 17; 36. 349, 48%, Marcus, Evangelist 549, 26. Marende, Johannes, Kanzleibeamter P. Felix’ V. 21, 41 b. Maria, Mutter Christi 194, 34. 195, 1; 47. 202, 18f. Marienburg in Westpreußen 268, 37; 47b. 270, 30b. 339, 24; 40a, Marienwerder in Westpreußen, Preußischer Ständetag 14. Okt. 1442: 270, 20f. Marinus, Diakon, Bevollmichtigter P. Hadrians IL beim 8. allgem. Konzil zu Konstantinopel 427, 50%, Mark, Grafen s. Kleve. —, Altmark s. Brandenburg. Marquardi, Johannes, Nürnberger Ratsschreiber u. Vertreter 36, 81. 3'7. 80. 86, 48». 159, 19. 205, 442, 342, 19b ff. 641, 39; 53b. 642, 21; 31. Marsilius von Padua, Lehrer d. Theol, Philos. u. Me- dizin z. Paris, + 1342 in München 245, 45b. Masovien, Gesandte Hzg. Bolkos 339, 39%. Ma@miinster (Masemonster) in Oberelsal, Stadt 384, 272, — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 384, 8; 18. Mathias, Apostel 508, 25; 29. 518, 30f. Matthaeus, Evangelist 132, 11. 134, 25. 135, 10. 182, 11. 498, 4. 500, 36. 502, 29. 503, 32. 504 91. 505, 27f. 516, 22. 549, 25. 550, 6; 82f. 562, 17. Maulbronn (Mulbronne), Zisterzienserabtei in Württem- berg, Abt Johannes 377, 11. 416, 25. Mauritius, Schwert des heiligen —, 204, 26b. Mazedonier 533, 13. Meaux a. d. Marne nó. Paris, Bf. Petrus de Versaillos 1439-1446, Franz. Gesandter zu P, Eugen 102, 44b. 212, 6; 39% Vgl. Digne. Mecheln, Johann von —, Mag. a. d. Univ. Koln 207,382. — Konzil 845: 459, 11; 50s, Mecklenburg, Hzg. Heinrich IV. 1436-1477: 185, 9. 689, 10. — Seine Lande, Städte u. Untertanen 689, 91 f. — Mecklenburg-Stargard, Herzogtum, Brandenb. Lehen 612, 9. Medici, Florentiner Patrizier 262, 12. — Bankhaus 644, 2; 428, — Cosimo (Cosma), Kaufmann, * 1389, j 1464, Bankier der Kurie, 20, 46a. 51, 39b. 644, 8. Mediolano, Antonius de —, piipstl. Magister cursorum 211, 31aff. Meingersrut, Thierry de —, Burgund. Gesandter 635, 17. Meiflen (Misna, Michen, Mischem, Myssen), Mark- grafschaft 124, 40. 126, 3. Vgl. Sachsen. — Juden 266, 13. 267, 19f.; 392. 671, 17. — Deren Privi- legien 672, 6. — Bf. Johannes IV. Hofemann 1427-1451 : 154, 18; 48b, — Offizial s. Ostirburg. — Domdechant s. Schonenberg. MeiBitersheim, Johann, StraBb. Ammanmeister 605, 21. 607, 13; 37. 612, 31. 614, 13; 16. 616, 19. 619, 22. 623, 39. 624, 1. 93 *
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 25; 36. 192, 35. 193, 5; 23a; 38. 197, 6^; 9b. 198, 98; 5e. 203, 13. 228, 37; 40. 224, 6. 243, 25; 31. 244,11. 251-256 passim. 262,24. 319, 38. 333, 10. 338, 10; 29; 37a. 339, 5. 366, 39. 368, 43b, 369, 1; 9. 371, 6. 376, 4; 258. 377, 263. 378, 46a, 380, 31bff. 381, 35*. 586, 11. 593, 40. 594, 37; 89. 595, 4. 599, 39. 604, 11. 606, 27; 36f. 608, 2f.; 30; 35. 609, 19. 614, 8f. 624, 87. 695, 18. 698, 31. 636, 52b. 643, 33. 669, 36. 682, 15. — Generalvikar s. Rosenberg. — Vikar s. Lysura. — Rite, Gefolge 6, 7. 34, 31b. 59, 57». 188, 10. 197, 13s. 251, 45. — Gesandte, Vertreter 83, 24. 231, 13. — Kämmerer 608, 6. — Kanzler s. Alberich, Boppard, Leubing. — Kanzlei 211, 3. — Kurerzkanzlerarchiv 208, 37. 269, 26. 400, 35. — Diener, Torhüter 628, 31. Vgl. Heller. — Lehen 366, 39. 369, 8. 616, 5. — Wappen 380, 44b, — Lande, Untertanen 338, 33. 339, 9. 376, 25a, 380, 32b. 881, 37a. — Juden 688, 17; 42b. — Schloß s. Neufels. — Geleit 636, 51b. Mainz, Freie Stadt 9, 14; 42. 38, 7. 82, 45%. 217. 232, 47. 265, 15 ff. 304, 16f.; 32. 305, 1. 309, 36. 310, 50a ff. 332, 29. 333, 20. 628, 38. 648, 20; 449; 481; 515. 661, 28. 662, 15; 20; 46»: 44b, 663, 29af.; 39%. 664, 14. — Gesandte 4, 12. 5, 38%, 11, 20. 88, 15. 304, 32. 648, 31. 661, 34. — Desgl. z. Frankf, RT. 1442: 227, 7; 13. 228, 22. 232, 11. 364, 37. 373, 1; 30. 375, 2. 382, 9. — Dom (ecclesia) 586, 24. — Domkapitel 252, 48%. 871, 27. — Dessen Gesandte z. Frankf, RT. 1442: 377, 3. — Domdechant s. Echter. — Domherr s. Cleen. — Propst zu St. Marien ad gradus s. Lysura, Scholaster s. Rosenberg. — Mitglied d. Rhein. Stüdtekreises 386, 29. — Reichstag (Akzeptation) 1439: 112, 44a, 211, 39%, 966, 9. 279, 47». 281, 455, 452, 50m, 543, 453. 601, 6. — Kongreß 1441 (avisamenta) 1. 2. 5, 10. 6, 19. 8, 1. 16. 18, 14; 48*. 20, 14; 20; 50%, 21, 3. 27, b. 40, 21; 45. 50, 27. 56, 13; 463. 60, 43». 70, 27; 42. 96, 7; 36. 99, 5. 101, 14; 39. 112. 115, 14. 120, 28; 488. 211, 11f.; 46%. 213, 7. 215, 7. 217, 17. 246, 22. 250, 40. 251, 30. 255, 23. 271, 2. 277, 5. 285, 47b. 291, 52a. 343, 24. 345, 3. 350, 30. 543, 45m. 546, 498. 572, 27. 584, 34; 483; 51b. 585, 27; 49a, 596, 42a. — Stüdtetag 11. Sept. 1442: 263, 14 ff. 648, 21. Malberch, Edmond von —, Dechant am Aachener Münster 183, 254. Malsen, de, Sekretür d. Hzgin. Elisabeth v. Górlitz 21, 412. 30, 54b. Maltitz (Maltyfl) i. Sachsen ó. Bautzen, Hans von —, Ritter, Bevollmüchtigter Kf. Friedrichs v. Sachsen 267, 18f.; 26; 31. 678, 32. 674, 11; 16. 615, 9. 679, 31. 680, 23. 683, 16. 687, 13. — Kaspar von —, 155, 14. Manessier, Nicolaus, Kanzleibeamter P. Felix’ V. 58, 12. Mangolt, Konstanzer Bürgermeister u. Gesandter 36, 38. 80, 32. 86, 32. Mannheim 605, 12. 737 Mansfeld i. Thüringen s. v. Aschersleben, Juden der Grafen von —, 671, 45. Marburg (Margpurg), Peter von —, Frankf. Bůrger- meister (identisch mit Peter Lumpe ?) 334, 17; 36. 349, 48%, Marcus, Evangelist 549, 26. Marende, Johannes, Kanzleibeamter P. Felix’ V. 21, 41 b. Maria, Mutter Christi 194, 34. 195, 1; 47. 202, 18f. Marienburg in Westpreußen 268, 37; 47b. 270, 30b. 339, 24; 40a, Marienwerder in Westpreußen, Preußischer Ständetag 14. Okt. 1442: 270, 20f. Marinus, Diakon, Bevollmichtigter P. Hadrians IL beim 8. allgem. Konzil zu Konstantinopel 427, 50%, Mark, Grafen s. Kleve. —, Altmark s. Brandenburg. Marquardi, Johannes, Nürnberger Ratsschreiber u. Vertreter 36, 81. 3'7. 80. 86, 48». 159, 19. 205, 442, 342, 19b ff. 641, 39; 53b. 642, 21; 31. Marsilius von Padua, Lehrer d. Theol, Philos. u. Me- dizin z. Paris, + 1342 in München 245, 45b. Masovien, Gesandte Hzg. Bolkos 339, 39%. Ma@miinster (Masemonster) in Oberelsal, Stadt 384, 272, — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 384, 8; 18. Mathias, Apostel 508, 25; 29. 518, 30f. Matthaeus, Evangelist 132, 11. 134, 25. 135, 10. 182, 11. 498, 4. 500, 36. 502, 29. 503, 32. 504 91. 505, 27f. 516, 22. 549, 25. 550, 6; 82f. 562, 17. Maulbronn (Mulbronne), Zisterzienserabtei in Württem- berg, Abt Johannes 377, 11. 416, 25. Mauritius, Schwert des heiligen —, 204, 26b. Mazedonier 533, 13. Meaux a. d. Marne nó. Paris, Bf. Petrus de Versaillos 1439-1446, Franz. Gesandter zu P, Eugen 102, 44b. 212, 6; 39% Vgl. Digne. Mecheln, Johann von —, Mag. a. d. Univ. Koln 207,382. — Konzil 845: 459, 11; 50s, Mecklenburg, Hzg. Heinrich IV. 1436-1477: 185, 9. 689, 10. — Seine Lande, Städte u. Untertanen 689, 91 f. — Mecklenburg-Stargard, Herzogtum, Brandenb. Lehen 612, 9. Medici, Florentiner Patrizier 262, 12. — Bankhaus 644, 2; 428, — Cosimo (Cosma), Kaufmann, * 1389, j 1464, Bankier der Kurie, 20, 46a. 51, 39b. 644, 8. Mediolano, Antonius de —, piipstl. Magister cursorum 211, 31aff. Meingersrut, Thierry de —, Burgund. Gesandter 635, 17. Meiflen (Misna, Michen, Mischem, Myssen), Mark- grafschaft 124, 40. 126, 3. Vgl. Sachsen. — Juden 266, 13. 267, 19f.; 392. 671, 17. — Deren Privi- legien 672, 6. — Bf. Johannes IV. Hofemann 1427-1451 : 154, 18; 48b, — Offizial s. Ostirburg. — Domdechant s. Schonenberg. MeiBitersheim, Johann, StraBb. Ammanmeister 605, 21. 607, 13; 37. 612, 31. 614, 13; 16. 616, 19. 619, 22. 623, 39. 624, 1. 93 *
Strana 738
738 Memmingen in Schwaben, Reichsstadt 6, 452, 83, 44a, 105, 35. 306, 35. — Ratsherren, Gesandte 2, 32. 36, 33. 83, 24. 88, 37. 306, 35. 351, 41^f. Vgl. Räcz. — Nicht gen, Freund 105, 42b, — Bürger s. Baisweil, Raisser. Mendikanten s. Bettelorden, Mentone am Mittelmeer, Nicodus de —, Kapitän d, Galeeren, Prokurator d, Konzils 442, 20, 446, 472, Mergentheim im nördl. Württemberg 107, 15. 108, 6. 144, 32. — Fürstentag Nov. 1441: 43-46, 107-108, 144, 27. — Landfriede K, Ruprechts 1403; 239, 32; 44a, . Merseburg, Bf. Johannes II. Bose 1431-1463: 154, 17; 48%. — Juden der Grafen von —, 671, 44. Meßkirch ö. Tuttlingen in Schwaben, Herr zu —, 8. Zimmern. Metz (Methis), Bf. Konrad v, Scharfeneck 1213-1224: 174, 19b. — Reichsstadt, Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 383, 11. — Erzdiakon s, Huyn. — Ort für d. neue (dritte) Konzil 42, 1, 47, 22. 587, 33. 590, 18. Moyenschin, Frankf. Schneider 330, 3. Meyer, David, Mühlhauser Jude 674, 23. 687, 20. Michael, Erzengel 552, 29. 554, 3. Milber, Heile, Frankf. Rottenmeister 315, 15. Milet, Jehan, Sekretür Hzg. Philipps v. Burgund 635, 12. Miltenberg am Main 586, 37. Minden, bfl. Generalvikar s. Worman. — Stadt 398, 50. Minoriten (freres meneurs, parfuessen) 187, 24. 196, 23^. Vgl. Foix, Fuce, Kóln (Provinzial), Lyra, Occam, Specker. Miphiboseth s, Israel. Mittelrhein, Orte am 262, 35. — Stüdtekreis 234, 17. 235, 41. 263, 13. 265, 8; 14. Vgl. Frankfurt, Mainz, Worms, — Abgesandte, Vertreter 234, 29. 263, 30. Vgl. Frankfurt. Mittendorfer, Stephan, im kônigl. Gefolge 330, 10. Mittenwald a. d. Isar nnw. Innsbruck 164, 4. Modru& (Modrusch)i, Kroatien, Graf zu —, s. Frangipane. Mómpelgard s. v. Belfort, Grüfin Henriette v. Württem- berg u. —, Witwe Gf. Eberhards d. J. v. Württemberg, T 144: 77, 1; 892, — Ihre Söhne Ludwig u. Ulrich 8. Württemberg. — Gf, Eberhard V. v. Württemberg u. Mómpelgard, T 1452: 899, 18. Mórs (Morse) i. Rheinland w. Duisburg, Gf. Fried- rich IV. von —, 1417-1448: 372, 7. 378, 18; 49b, 615, 23. — Sein Bruder s. Kóln (Ebf. Dietrich). Mórsberg (Mórsperg), Peter von —, Ritter, Kammer- gerichtebeisitzer 200, 60, 242, 10. 343, 50a, Mohnhausen (Mohawsen) in Oberhe&sen nó. Rosenthal 8. Bürn. Moleyns, Adam, Magister, Dechant v. Salisbury, Ge- sandter Heinrichs VI. v. England z. Deutschen RT. 225. 249, 24ff. 371, 19. 376, 17. 557, 20. Molnhenner, Heinz, in Frankf. Gefangensch. 335, 12. Monis, Johann, Frankf. Ratsherr 34, 44», 319, 15. 320, 41. 322, 10. 327, 23. 332, 16; 22; 34. 333, 3. 334. 335, 8; 12; 14; 21. 336, 22. Alfabetisches Register der Orts- und Personon-Namen. Mons s. Berg. Montelair (Monckler, Montklar) a. d. Saar nw. Merzig, Herr von —, s. Sierck. Montfort, Graf von —, 872, 29. — Gf. Heinrich, Hugo, Rudolf 379, 9. — Gf. Ulrich von —, 153, 20. 379, 9. Montpellier in Südfrankreich, Universität 245, 43%, 246, 3. 300, 49:f.; 47b, 529, 49b. 598, 27. Moren, Emmerich,in Frankfurter Gefangenschaft 335,2. Mosbach in Baden só. Heidelberg 45, 16; 19. 673, 3. — Pfalzgraf zu —, s. Pfalzgrafen (Otto). Mosche (Mafie), Mühlhauser Jude 674, 23. 687, 20. Moses (Moyses) 182, 42, 432, 12; 92; 45. 461, 97f.; 40. 463, 20. 552, 40. — Lex Mosayca 509, 19. Mospeck, Martin, Notar 089, 12. Moutiers-en-Tarentaise an d. Isère (Dép. Savoie), Ebf. Johannes de Arciis 1438-1404, Gesandter P. Eugens n. Konstantinopel 412, 405. Mühlhausen (Molhusen) in Thüringen, Reichsstadt 266, 52b. 261, 80. 369, 21; 38*; 405. 672-688.— Bürgermeister (ratismeister) u. Rat 398, 30. 399, 27. 678, 6. 679, 6; 20; 41. 680, 12; 18f.; 37. — Rat 267, 28. 370, 10. 678, 29a; 324; 31%. 686, 26; 82; 34. 688, 4; 11. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 227, 31. 369, 21; 41afi.; 40b, 375, 24. 384, 9. — Desgl. an K. Friedrich 677, 18. 678. 684, 17. Vgl. Alden-Molhusen, Cleinsmid, Friczsehe, Hessewalt, Isinhart. — Bürger 676, 2. 679, 7; 20; 41. 680, 13; 19; 38. — Oberschreiber s. Isinhart. — Provisor s. Crotte. — Archiv 208, 31. 268, 1, — Kirchtiir 687, 30. — Boten 369, 37%. 370, 8; 36. 682, 14. 684, 46%. — Privilegien 267, 29. 384, 31%. 672-682 passim. 687, 42. — Brand 672, 33. 677, 25 ff. — Nachbarn 672, 26. 677,5. — Juden 266, 14. 267, 27f. 672-688. Vgl. Gans, Gotschalk, Loser, Meyer, Mosche, Nathan, Zcadach. Müllheim im Breisgau, Burkhard d. A. von —, Ritter, Gesandter StraBburgs z, Frankf. RT. 1442: 261, 34ff.; 45%, 381, 31%. 605, 20. 607, 12; 36. 612, 25; 30. 614, 12; 16. 616, 19. 619, 22. 636, 6. | Milner (Mullner, Milner), Thomas (in Nürnberg ?) 342, 5. 606, 6. 642, 19. Münch von Basel, die, Adelsgoschlecht 86, 28. München (Munichen) 846, 31. 347, 17; 19. 348, 13. 349, 1. Münzenberg (Myntzenberg) in Hessen, Herr von —, 319, 5. Mützel, Berthold, Pfarrer in Creglingen, Gesandtor Konrads v. Weinsberg 268, 453. Muffel, Nikolaus, Nürnbergor Bürgermeister u. Ge- sandter 224, 41. 235, 42. 843, 31b, Muller, Hainrich, Nórdlinger Vogt 647, 37. N. Nabuchodonozor, König v. Assyrien 133, 12. 552, 42. Narbonne in Südfrankreich, Bf. Hilarius ca. 417-422: 294, 531, Nassau (Nassauwe, Nassoo), Gf. von —, Seneschall v. Brabant, Burgund. Gesandter 634, 18; 37. 635,1.
738 Memmingen in Schwaben, Reichsstadt 6, 452, 83, 44a, 105, 35. 306, 35. — Ratsherren, Gesandte 2, 32. 36, 33. 83, 24. 88, 37. 306, 35. 351, 41^f. Vgl. Räcz. — Nicht gen, Freund 105, 42b, — Bürger s. Baisweil, Raisser. Mendikanten s. Bettelorden, Mentone am Mittelmeer, Nicodus de —, Kapitän d, Galeeren, Prokurator d, Konzils 442, 20, 446, 472, Mergentheim im nördl. Württemberg 107, 15. 108, 6. 144, 32. — Fürstentag Nov. 1441: 43-46, 107-108, 144, 27. — Landfriede K, Ruprechts 1403; 239, 32; 44a, . Merseburg, Bf. Johannes II. Bose 1431-1463: 154, 17; 48%. — Juden der Grafen von —, 671, 44. Meßkirch ö. Tuttlingen in Schwaben, Herr zu —, 8. Zimmern. Metz (Methis), Bf. Konrad v, Scharfeneck 1213-1224: 174, 19b. — Reichsstadt, Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 383, 11. — Erzdiakon s, Huyn. — Ort für d. neue (dritte) Konzil 42, 1, 47, 22. 587, 33. 590, 18. Moyenschin, Frankf. Schneider 330, 3. Meyer, David, Mühlhauser Jude 674, 23. 687, 20. Michael, Erzengel 552, 29. 554, 3. Milber, Heile, Frankf. Rottenmeister 315, 15. Milet, Jehan, Sekretür Hzg. Philipps v. Burgund 635, 12. Miltenberg am Main 586, 37. Minden, bfl. Generalvikar s. Worman. — Stadt 398, 50. Minoriten (freres meneurs, parfuessen) 187, 24. 196, 23^. Vgl. Foix, Fuce, Kóln (Provinzial), Lyra, Occam, Specker. Miphiboseth s, Israel. Mittelrhein, Orte am 262, 35. — Stüdtekreis 234, 17. 235, 41. 263, 13. 265, 8; 14. Vgl. Frankfurt, Mainz, Worms, — Abgesandte, Vertreter 234, 29. 263, 30. Vgl. Frankfurt. Mittendorfer, Stephan, im kônigl. Gefolge 330, 10. Mittenwald a. d. Isar nnw. Innsbruck 164, 4. Modru& (Modrusch)i, Kroatien, Graf zu —, s. Frangipane. Mómpelgard s. v. Belfort, Grüfin Henriette v. Württem- berg u. —, Witwe Gf. Eberhards d. J. v. Württemberg, T 144: 77, 1; 892, — Ihre Söhne Ludwig u. Ulrich 8. Württemberg. — Gf, Eberhard V. v. Württemberg u. Mómpelgard, T 1452: 899, 18. Mórs (Morse) i. Rheinland w. Duisburg, Gf. Fried- rich IV. von —, 1417-1448: 372, 7. 378, 18; 49b, 615, 23. — Sein Bruder s. Kóln (Ebf. Dietrich). Mórsberg (Mórsperg), Peter von —, Ritter, Kammer- gerichtebeisitzer 200, 60, 242, 10. 343, 50a, Mohnhausen (Mohawsen) in Oberhe&sen nó. Rosenthal 8. Bürn. Moleyns, Adam, Magister, Dechant v. Salisbury, Ge- sandter Heinrichs VI. v. England z. Deutschen RT. 225. 249, 24ff. 371, 19. 376, 17. 557, 20. Molnhenner, Heinz, in Frankf. Gefangensch. 335, 12. Monis, Johann, Frankf. Ratsherr 34, 44», 319, 15. 320, 41. 322, 10. 327, 23. 332, 16; 22; 34. 333, 3. 334. 335, 8; 12; 14; 21. 336, 22. Alfabetisches Register der Orts- und Personon-Namen. Mons s. Berg. Montelair (Monckler, Montklar) a. d. Saar nw. Merzig, Herr von —, s. Sierck. Montfort, Graf von —, 872, 29. — Gf. Heinrich, Hugo, Rudolf 379, 9. — Gf. Ulrich von —, 153, 20. 379, 9. Montpellier in Südfrankreich, Universität 245, 43%, 246, 3. 300, 49:f.; 47b, 529, 49b. 598, 27. Moren, Emmerich,in Frankfurter Gefangenschaft 335,2. Mosbach in Baden só. Heidelberg 45, 16; 19. 673, 3. — Pfalzgraf zu —, s. Pfalzgrafen (Otto). Mosche (Mafie), Mühlhauser Jude 674, 23. 687, 20. Moses (Moyses) 182, 42, 432, 12; 92; 45. 461, 97f.; 40. 463, 20. 552, 40. — Lex Mosayca 509, 19. Mospeck, Martin, Notar 089, 12. Moutiers-en-Tarentaise an d. Isère (Dép. Savoie), Ebf. Johannes de Arciis 1438-1404, Gesandter P. Eugens n. Konstantinopel 412, 405. Mühlhausen (Molhusen) in Thüringen, Reichsstadt 266, 52b. 261, 80. 369, 21; 38*; 405. 672-688.— Bürgermeister (ratismeister) u. Rat 398, 30. 399, 27. 678, 6. 679, 6; 20; 41. 680, 12; 18f.; 37. — Rat 267, 28. 370, 10. 678, 29a; 324; 31%. 686, 26; 82; 34. 688, 4; 11. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 227, 31. 369, 21; 41afi.; 40b, 375, 24. 384, 9. — Desgl. an K. Friedrich 677, 18. 678. 684, 17. Vgl. Alden-Molhusen, Cleinsmid, Friczsehe, Hessewalt, Isinhart. — Bürger 676, 2. 679, 7; 20; 41. 680, 13; 19; 38. — Oberschreiber s. Isinhart. — Provisor s. Crotte. — Archiv 208, 31. 268, 1, — Kirchtiir 687, 30. — Boten 369, 37%. 370, 8; 36. 682, 14. 684, 46%. — Privilegien 267, 29. 384, 31%. 672-682 passim. 687, 42. — Brand 672, 33. 677, 25 ff. — Nachbarn 672, 26. 677,5. — Juden 266, 14. 267, 27f. 672-688. Vgl. Gans, Gotschalk, Loser, Meyer, Mosche, Nathan, Zcadach. Müllheim im Breisgau, Burkhard d. A. von —, Ritter, Gesandter StraBburgs z, Frankf. RT. 1442: 261, 34ff.; 45%, 381, 31%. 605, 20. 607, 12; 36. 612, 25; 30. 614, 12; 16. 616, 19. 619, 22. 636, 6. | Milner (Mullner, Milner), Thomas (in Nürnberg ?) 342, 5. 606, 6. 642, 19. Münch von Basel, die, Adelsgoschlecht 86, 28. München (Munichen) 846, 31. 347, 17; 19. 348, 13. 349, 1. Münzenberg (Myntzenberg) in Hessen, Herr von —, 319, 5. Mützel, Berthold, Pfarrer in Creglingen, Gesandtor Konrads v. Weinsberg 268, 453. Muffel, Nikolaus, Nürnbergor Bürgermeister u. Ge- sandter 224, 41. 235, 42. 843, 31b, Muller, Hainrich, Nórdlinger Vogt 647, 37. N. Nabuchodonozor, König v. Assyrien 133, 12. 552, 42. Narbonne in Südfrankreich, Bf. Hilarius ca. 417-422: 294, 531, Nassau (Nassauwe, Nassoo), Gf. von —, Seneschall v. Brabant, Burgund. Gesandter 634, 18; 37. 635,1.
Strana 739
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Nassau, Gf. Johann 1I. (Walramische Linie), Sohn Gf. Philipps L, * 1423, t 1472: 872, 2. 318, 13. 381, 8 (?). 608, 8. — Gf. Philipp IL, Bruder d. Vorigen, * 1418, t 1492: 381, 3 (?). — Gf. Heinrich 1I. (Dillenburg. Linie), Herr zu Vian- den, * 1414, t ca. 1450: 372, 10. 378, 21. — Junker von —, Sohn Gf. Johanna 61, 5. 640, 11. Natalis s. Fribusco. Nathan, Mühlhauser Jude 674, 29. 687, 19. Naumburg (Newenburg) a. d. Saale, Bf. Peter Schinner v. Haugwitz 1434-1463: 154, 18; 49b. — Stadt 268, 45b, — Juden 671, 44. Nawer, Martin, Nördlinger Ratsherr u. Gesandter 36, 32. 83, 34 (Awer). 155, 21. 168, 35; 39; 43 ff. 205, 17. 363, 18. — Desgl. z Frankf. RT. 1442: 226, 911. 229, 40. 235, 4. 261, 26. 882, 38a. 610, 20; 36. 615, 33. 620, 24. — Sein Sohn 206, 4. 610, 27; 44. 611, 3. 616, 10. 622, 11. Neapel, Erzbischof Oliverio Carafa 1458-1484, 1 1511: 440, 9; 15. Neipperg (Nipurg) i. Kraichgau sw. Heilbronn, Hans von —, Ritter, Haushofmeister K. Friedrichs 153, 23. 157, 34». 329, 21. 380, 6. 633, 5. 639, 20. Nellenburg (Nällemburg) in Schwaben n. v. Radolfzell s. Thengen. Nenninger, Ulrich, Gesandter Heilbronns z. Frankf. RT. 1442: 384, 43». 388, 23. — Dessen Wappen 384, 455. Nenter, Johannes, Frankf. Rottenmeister 316, 15. Nepi, Bf. Stephan von —, Bevollm. P. Hadrians II. zum 8. allgem. Konzil in Konstantinopel 427, 49%. Nesper, Wenzel, im königl. Gefolge 329, 16. Neuburg, Hans, königlicher Küchenmeister 153, 25. 330, 17. Neuenburg (Nuwenburg) im Breisgau sw. Freiburg, Gesandte z. Frankí. RT. 1442: 384, 1. — Privi- legien 384, 932, Neufels (Nuwenfels), Schloß d. Erzbischofs v. Mainz 1, 362, 44, 4. 77, 15. Neuhaus im südl. Bóhmen, Meinhard von —, 20, 7. — (Nuhus), Konrad, Frankf. Bürgermeister 3192, 495. 320, 41. 323, 37. 327, 24. 332, 16; 20; 24. 334, 4; 6. 335, 29. 336, 31. 338, 40». 349, 48b, Neumarkt (Newenmarekt, Nuwenmarekt) i. d. Ober- pfalz só. Nürnberg 34, 47a, 666, 48a. — Der, die von —, 336, 21; 23; 30. Vgl. Pfalzgrafen. Neuneck (Nüwnegk), Georg von —, schwüb. Ritter 394, 35. Neustadt a. d. Aisch w. Erlangen 157, 14. Neve, Johann, Kólner Bote 639. 18. Nicäa in Bithynien, 1. allgem. Konzil 325: 296, 27. 422, 4; 6; 31. 455, 84. 462, 25. 473, 4ff. 510, 16ff.; 22. 520, 4. 526, 28. 533, 22. 537, 15; 18; 30. 601, 23. — 7. allgem. Konzil 787: 409, 47^. 429, 6; 8. Niclas, Frankf. Schneider 335, 2f. Nieckeritz (Niekerittz), Friedrich von —, Vogt v. Brathean b. Culm, Deutschordensgesaudter z. Frankf. RT. 1441: 47, 31. 109, 3. 110, 1. 224, 17. 139 Niederdeutschland (Niderlant), Fürsten u. Herren (die Tutschen) 148, 50. 205, 26. 612, 10. Niederelsaf, Reichslehen im —, 376, 56^. Niederrhein 164, 48b, — Stidtekreis, Stadte am —, 234, 17. 235, 40. 262, 85. 263, 13. 265, 8. — Vorort 8. Frankfurt. — Ihre Vertreter 234, 29. 263, 30. Niegebuer (Nygebuer), Frankf. Ratsherr 322, 46. 332, 23. Nikolaus, Frankf. Stadtschreiber s. Uffstein. — (Nyclaus), Kaplan u. Gesandter Konrads v. Weins- berg 55, 34; 39. Něrdlingen (Nurdelingen), Reichsstadt 3, 37b. 4. 5, 17; 318. 8, 19f.; 46*.. 74, 33. 83, 438. 89, 6. 91, 34. 93, 20. 98, 24 105, 22; 24; 493. 106, 32. 107, 5. 139, 468. 168, 44. 226, 9. 232, 47. 274, 362; 51b. 275, 2; 24aff.; 482, 306, 9. 307, 30+; 38b; 43%. 351, 18; 37b. 354, 473; 50a, 363, 18. 394, 13. 615, 33. 616, 1. 621, 30=. 645, 8; 17. 647, 482; 45b, 650, 11. 651, 478. 656, 12. 659, 28; 528. 660, 34a; 41a; 29b; 53b. 661, 44b, 663, 7. — Biirgermeister u. Rat 7, 32. 12, 93. 206, 7. 352, 4. 610, 34. 611, 7. 622, 16. 660, 14, 661, 14; 24. 664, 17. Vgl. Bopfingen, Nawer, Rembolt. — Gesandte, Ratsboten 2, 32, 4, 2. 76, 20 17, 19. 83, 24. 88, 37. 93, 20. 107, 5. 155, 21. 274, 41b. 275, 26a, 306, 39. 307, 17; 23. 308, 18; 26; 32. 647, 6; 12; 30. 648, 17. 650, 20; 38. 651, 455; 48^. 652, 11. 659, 46bff. 660, 32bfT. 664, 20; 33. — Dcsgl. z. Frankf. RT. 1442: 228, 25. 232, 11. 238, 35. 260, 43. 214, 44^. 351, 19. 364, 37; 41. 373, 7; 26. 374, 28. 382, 1; 38%, Vgl. Nawer. — Landgericht 363, 25. — Vogt s. Muller. — Archiv 208, 32. — Spitar 647, 27. — Arme Frau s. Berwing. — Feinde 651, 38. Nordhausen (Northusen), Reichsstadt 678, 51%. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 375, 25. 384, 10. Vgl. Friezeche. — Juden 672, 1. — Privilegien 384, 438, Nortemberg, Hans von —, Erbküchenmeister, Kammer- gerichtsbeisitzer 242, 9. 343, 29%, Nortkirch, Dietrich, Gegner Nürnbergs 343, 39», Novatian, Róm. Presbyter um 250, Gegenpapst geg. P. Cornelius 409, 17f. 434, 2f. 568, 25. Nuenar (Newenar, Newnar), jetzt Nenenahri. d. Rhein- provinz, Gf. Gumprecht IL (Gumpolt), Herr zu Alpen, Kólner Erbvogt, kónigl. Hofrichter 18, 32. 29, 29. 33, 24. 34, 32^. 59, 29b. 65, 40. 66, 41. 67,35. 113, 4 ff. 155, 16. 156, 23. 242, 1. 328, 10. 331, 17. 336, 34. 343, 8. 361, 17. 372, 3. 378, 14. 398, 57. 631, 10. 638, 37s, 641, 17. Niirnberg, Burggrafen 266, 51. Vgl. Brandenburg. — Landgericht 237, 14. 242, 27. 342, 45b. 390, 27. 399, 21. 639, 47b. — Landrichter s. Rech- berg, Truchsess. — Landschreiber 342, 44b, Vgl. Ulmer. — (Norimberga, Nuirenperg), Reichsstadt 9, 42 a, 14,7. 34, 30%; 52a, 36-38. 53, 22. 59, 89a, T5, 28; 39. 11, 28. T9, 25. 80, 448, 82, 51^ 89, 12; 45b, 87, 46). 93, 25; 468. 137, 99. 142, 18. 150, 502;
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Nassau, Gf. Johann 1I. (Walramische Linie), Sohn Gf. Philipps L, * 1423, t 1472: 872, 2. 318, 13. 381, 8 (?). 608, 8. — Gf. Philipp IL, Bruder d. Vorigen, * 1418, t 1492: 381, 3 (?). — Gf. Heinrich 1I. (Dillenburg. Linie), Herr zu Vian- den, * 1414, t ca. 1450: 372, 10. 378, 21. — Junker von —, Sohn Gf. Johanna 61, 5. 640, 11. Natalis s. Fribusco. Nathan, Mühlhauser Jude 674, 29. 687, 19. Naumburg (Newenburg) a. d. Saale, Bf. Peter Schinner v. Haugwitz 1434-1463: 154, 18; 49b. — Stadt 268, 45b, — Juden 671, 44. Nawer, Martin, Nördlinger Ratsherr u. Gesandter 36, 32. 83, 34 (Awer). 155, 21. 168, 35; 39; 43 ff. 205, 17. 363, 18. — Desgl. z Frankf. RT. 1442: 226, 911. 229, 40. 235, 4. 261, 26. 882, 38a. 610, 20; 36. 615, 33. 620, 24. — Sein Sohn 206, 4. 610, 27; 44. 611, 3. 616, 10. 622, 11. Neapel, Erzbischof Oliverio Carafa 1458-1484, 1 1511: 440, 9; 15. Neipperg (Nipurg) i. Kraichgau sw. Heilbronn, Hans von —, Ritter, Haushofmeister K. Friedrichs 153, 23. 157, 34». 329, 21. 380, 6. 633, 5. 639, 20. Nellenburg (Nällemburg) in Schwaben n. v. Radolfzell s. Thengen. Nenninger, Ulrich, Gesandter Heilbronns z. Frankf. RT. 1442: 384, 43». 388, 23. — Dessen Wappen 384, 455. Nenter, Johannes, Frankf. Rottenmeister 316, 15. Nepi, Bf. Stephan von —, Bevollm. P. Hadrians II. zum 8. allgem. Konzil in Konstantinopel 427, 49%. Nesper, Wenzel, im königl. Gefolge 329, 16. Neuburg, Hans, königlicher Küchenmeister 153, 25. 330, 17. Neuenburg (Nuwenburg) im Breisgau sw. Freiburg, Gesandte z. Frankí. RT. 1442: 384, 1. — Privi- legien 384, 932, Neufels (Nuwenfels), Schloß d. Erzbischofs v. Mainz 1, 362, 44, 4. 77, 15. Neuhaus im südl. Bóhmen, Meinhard von —, 20, 7. — (Nuhus), Konrad, Frankf. Bürgermeister 3192, 495. 320, 41. 323, 37. 327, 24. 332, 16; 20; 24. 334, 4; 6. 335, 29. 336, 31. 338, 40». 349, 48b, Neumarkt (Newenmarekt, Nuwenmarekt) i. d. Ober- pfalz só. Nürnberg 34, 47a, 666, 48a. — Der, die von —, 336, 21; 23; 30. Vgl. Pfalzgrafen. Neuneck (Nüwnegk), Georg von —, schwüb. Ritter 394, 35. Neustadt a. d. Aisch w. Erlangen 157, 14. Neve, Johann, Kólner Bote 639. 18. Nicäa in Bithynien, 1. allgem. Konzil 325: 296, 27. 422, 4; 6; 31. 455, 84. 462, 25. 473, 4ff. 510, 16ff.; 22. 520, 4. 526, 28. 533, 22. 537, 15; 18; 30. 601, 23. — 7. allgem. Konzil 787: 409, 47^. 429, 6; 8. Niclas, Frankf. Schneider 335, 2f. Nieckeritz (Niekerittz), Friedrich von —, Vogt v. Brathean b. Culm, Deutschordensgesaudter z. Frankf. RT. 1441: 47, 31. 109, 3. 110, 1. 224, 17. 139 Niederdeutschland (Niderlant), Fürsten u. Herren (die Tutschen) 148, 50. 205, 26. 612, 10. Niederelsaf, Reichslehen im —, 376, 56^. Niederrhein 164, 48b, — Stidtekreis, Stadte am —, 234, 17. 235, 40. 262, 85. 263, 13. 265, 8. — Vorort 8. Frankfurt. — Ihre Vertreter 234, 29. 263, 30. Niegebuer (Nygebuer), Frankf. Ratsherr 322, 46. 332, 23. Nikolaus, Frankf. Stadtschreiber s. Uffstein. — (Nyclaus), Kaplan u. Gesandter Konrads v. Weins- berg 55, 34; 39. Něrdlingen (Nurdelingen), Reichsstadt 3, 37b. 4. 5, 17; 318. 8, 19f.; 46*.. 74, 33. 83, 438. 89, 6. 91, 34. 93, 20. 98, 24 105, 22; 24; 493. 106, 32. 107, 5. 139, 468. 168, 44. 226, 9. 232, 47. 274, 362; 51b. 275, 2; 24aff.; 482, 306, 9. 307, 30+; 38b; 43%. 351, 18; 37b. 354, 473; 50a, 363, 18. 394, 13. 615, 33. 616, 1. 621, 30=. 645, 8; 17. 647, 482; 45b, 650, 11. 651, 478. 656, 12. 659, 28; 528. 660, 34a; 41a; 29b; 53b. 661, 44b, 663, 7. — Biirgermeister u. Rat 7, 32. 12, 93. 206, 7. 352, 4. 610, 34. 611, 7. 622, 16. 660, 14, 661, 14; 24. 664, 17. Vgl. Bopfingen, Nawer, Rembolt. — Gesandte, Ratsboten 2, 32, 4, 2. 76, 20 17, 19. 83, 24. 88, 37. 93, 20. 107, 5. 155, 21. 274, 41b. 275, 26a, 306, 39. 307, 17; 23. 308, 18; 26; 32. 647, 6; 12; 30. 648, 17. 650, 20; 38. 651, 455; 48^. 652, 11. 659, 46bff. 660, 32bfT. 664, 20; 33. — Dcsgl. z. Frankf. RT. 1442: 228, 25. 232, 11. 238, 35. 260, 43. 214, 44^. 351, 19. 364, 37; 41. 373, 7; 26. 374, 28. 382, 1; 38%, Vgl. Nawer. — Landgericht 363, 25. — Vogt s. Muller. — Archiv 208, 32. — Spitar 647, 27. — Arme Frau s. Berwing. — Feinde 651, 38. Nordhausen (Northusen), Reichsstadt 678, 51%. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 375, 25. 384, 10. Vgl. Friezeche. — Juden 672, 1. — Privilegien 384, 438, Nortemberg, Hans von —, Erbküchenmeister, Kammer- gerichtsbeisitzer 242, 9. 343, 29%, Nortkirch, Dietrich, Gegner Nürnbergs 343, 39», Novatian, Róm. Presbyter um 250, Gegenpapst geg. P. Cornelius 409, 17f. 434, 2f. 568, 25. Nuenar (Newenar, Newnar), jetzt Nenenahri. d. Rhein- provinz, Gf. Gumprecht IL (Gumpolt), Herr zu Alpen, Kólner Erbvogt, kónigl. Hofrichter 18, 32. 29, 29. 33, 24. 34, 32^. 59, 29b. 65, 40. 66, 41. 67,35. 113, 4 ff. 155, 16. 156, 23. 242, 1. 328, 10. 331, 17. 336, 34. 343, 8. 361, 17. 372, 3. 378, 14. 398, 57. 631, 10. 638, 37s, 641, 17. Niirnberg, Burggrafen 266, 51. Vgl. Brandenburg. — Landgericht 237, 14. 242, 27. 342, 45b. 390, 27. 399, 21. 639, 47b. — Landrichter s. Rech- berg, Truchsess. — Landschreiber 342, 44b, Vgl. Ulmer. — (Norimberga, Nuirenperg), Reichsstadt 9, 42 a, 14,7. 34, 30%; 52a, 36-38. 53, 22. 59, 89a, T5, 28; 39. 11, 28. T9, 25. 80, 448, 82, 51^ 89, 12; 45b, 87, 46). 93, 25; 468. 137, 99. 142, 18. 150, 502;
Strana 740
740 27b ff. 151, 57b. 153, 43b; 48b. 154, 46^ ff. 165, b. 185, 48». 216-228 passim. 232, 41ff. 240, 481, 261, 41-265. 304, 16; 41. 305, 18. 309, 28; 53. 310, 19; 39%; 483 fT. 333, 352. 340, 30. 341, 312. 342, 133; 43s; 50s, 343, 39:f. 350, 1. 352, 6; 434. 355, 45-358. 360-362. 606, 45a. 609, 12. 625, 1. 641, 30. 642, 49*. 644, 15; 39b. 649, 25; 43a. 653,8. 658. 659. 663, 1. 666,423, — Biirger- meister u. Rat 68, 3. 78, 1. 98, 45. 218, 1. 354, 19. 606, 23. 666,17; 20f. Vgl. Muffel, Vórehtel. — Rat 14, 4. 82, 6; 16. 86, 14. 141, 17. 154, 44a, 208, 29. 309, 30. 310, 12. 342, 153; 395. 357,35. 361, 27. 605, 42. 645, 5. 658, 35. Vgl. Rieter. — Ratsfreunde, Gesandte 5, 38b. 11, 20. 13, 95; 38 bff. 14, 12. 75, 43. 77, 29. 80, 50a; 44b. 86, 30; 33; 41. 88, 29; 37. 93, 28; 47aff. 98, 36. 658, 29; 42°. 659, 2. Vgl. Grabner, Grunther, Kun- hofer, Marquardi, Nützel, Volkmer. — Desgl. z. Aachener Krönung u. z. Frankf. RT. 1442: 154, 364%. 159, 19. 203, 42. 204, 6; 9. 224, 46. 228, 232, 10. 260, 43. 262, 22. 340, 30. 342, 46a. 362, 35. 363, 29. 364, 36. 373, 3; 24. 374, 25. 381,13; 45b. 606, 43a. 607,9, 641, 40. 642. 644, 32. 649, 38. Vgl. Holzschuher, Muffel, Volkmer. — Gemeinde, Biirger 53, 32. 341, 24. 342, 7; 39b. 350, 7. Vgl. Beheim, Müllner, Vischer, Walt- stromer. — Schultheiienamt 342, 4. 343, 19. — Kanzlei 342, 42b, — Ratsschreiber 86, 22. 261, 1. Vgl. Marquardi, Weltz. — Archiv 208, 31. — Boten, Diener 13, 47s, 352, 442. 356, 18; 28. 357, 1. 361, 16. 362, 2. 641, 34. 642. 649, 48° ff. 659, 41a; 44», Vgl. Beyr, Eschenwelder, Huter, Kellner, Lewtrer, Stadler, Tierolt, Weltz. — Juden 54, 15. 224, 34. 266, 15. 267, 2; 7; 85^; 44a, 342, 8. 605, 26. 606, 46:f. 666, 1f. — Thre Privilegien 666, 2. — Juden-, Krénungs- steuer 666. — Kloster 342, 11. — Reichskleinodien 173, 44b, 174, 40a; 47a. 199, 923f. 203, 29. — Güter v. St. Sebald u. St. Laurentius 343, 15 ff. — Privilegien, Lehen 342. 343. 605, 26. — Mitglied u. Vorort d. Friink. Stidtekreises 82, 51 b. 263. 265. 386, 84. 650, 1; 8. 659, 13. — Freunde 342, 32». — Gegner s. Nortkireh, Risenbach, Schwanenberg, Sternberg, Vogt. Nürnberg, Landfriede K. Sigmunds v. 80. Sept. 1414: 239, 492, — Reichstag 1422; 234, 15. — Desgl. Juli 1438: 7, 47s. 28, 39. 217, 15. 236, 7ff. — Desgl. Okt. bis Nov. 1438: 7, 47s. 28, 39. 217, 15. 236, 4; 9f. 239, 36. 558, 81. 601, 2. — Desgl. Nov. 1440 bezw. Jan. 1441: 17, 4. 40, 20; 45. 41, 4. 56, 17. 154, 28bff. 217, 16. 324, 46*. 596, 3. — Stüdtetag Sept. 1442: 263. 650, 5f. 659, 16. — Reichstag Febr. 1443: 208, 20. 210, 21. 259, 10; 26. 264, 40f. 265, 18. 586, 2f. 588, 9. 592, 3£.; 48%, 593, 7; 28. 627, 48. 656, 25; 32. 657, 4. 661, 29. 663, 9. — Desgl. 1444: 968, 15. Niitzel, Berchtolt, Niirnb. Gesandter 641, 38. Nuhus, Frankf. Birgermeister, s. Neuhaus. Nuttingen, wohl Niirtingen ssd. Stuttgart 77, 40a. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 0. Oberdeutschland (Oberland) 1, 15. 4, 34. 18, 11; 21. 20, 17. 28, 25. 38, 22. 67, 32. 68, 6. 111, 33. 147, 7. 207, 12; 26. 215, 30. 226, 1; 12. 276, 49b, 343, 10. 617, 12. — Roichsstünde 41, 11. — Herren u. Fürsten 205, 26. — Ritter 152, 8; 53»ff. — Städte 152, 8; 532% 304, 2. Vgl. Schwaben. Oberehnheim (Ehenheim) i. Elsaß, Reichsstadt 642, 44. Oberheimer, Wolfgang, königl. Diener, 153, 26. 329, 9. Oberrhein, Städte am —, -kreis 210, 25. 234, 17. 235, 42. 263, 14. 264, 6. 265, 8; 23. 649, 16f. 655, 23f.; 27. 658, 5. — Vorort 8. Straßburg. — Abgesandte 234, 29. 649, 17. 655, 25; 32. Ober-Rosbach in Hessen n. v. Frankfurt 633, 1. Oberschwaben, Reichslandvogt s. Waldburg. Occam, Wilhelm von -—, Franziskaner, Nominalist, j 1349: 245, 46b. Ochrida in Albanien, Bf. Leo um 1050: 422, 422. Ochsenhausen (Ochsenhusen) 86. Biberach, Benedik- tinerkloster, Abt 80, 5. 83, 26; 31. 877, 10. Ockstad, Wygel von —, Frankf. Rottenmeister 815, 27. Odenkirchen, Arnolt van —, (Hofgerichtsprokurator ?) 639, 23. Öhringen nö. Heilbronn, Vertrag von —, 1440: 44. Österreich (Austria, Ostriche), Haus, Herrschaft, Lande 10, 20. 20, 16. 24, 12. 49, 42b. 58, 28. 59, 42%. 110, 37. 111, 38. 112, 6. 137, 12. 147, 10f.; 25. 149-151. 156, 25. 166, 9; 27 ff. 186, 29. 207,39. 241, 16. 342, 30b. 383, 49b. 595, 29. 599, 34. 624, 34. 627, 28. — Herzóge s. Habsburg. — Stande 19, 7. 20, 7. 22, 12. 23, 7. 24,17. 53, 27. 147, 11; 19; 27. 148, 6. 149, 7; 13; 36. 152, 13; 382; 47s, 153, 7; 19. — Oberstschenk im Herzogtum s. Pottendorf. — Statthalter s. Hoch- berg. — Amtmann s. Liitzelstein. — Deutschordens- komtur s. Stetten. — Privilegien 377, 44b, — Landtage s. Krems, Sankt-Pólten, Wien. Öttingen (Notygen) a..d. Wörnitz nö. Nördlingen, Grafen 230, 2. 308, 28 ff. 357, 31. 359, 11. 620, 26. 621, 3bbf. 43bf. 622, 403, — Gf. Johann IL. in Wallerstein 1429 - 1449: 155, 1. 229, 39. 308, 13; 16. 354, 48a, 362, 8. 363, 28. 607, 9; 31. 616, 29; 43bf. 690. 621. 623, 10. 624, 12. — Seine Mutter 155, 1. — Sein Bote 362, 10. — Gf. Ulrich, Bruder d. Vorigen, in Flochberg 1429 bis 1477: 229, 39. 380, 10. 620. 621. — Gf. Wilhelm, Bruder d. Vorigen, in Öttingen 1429 bis 1467: 229, 39. 690. 621. Ofen (Buda) in Ungarn 149, 96; 53b. 150, 34s; 425, — Ort für d. Unionskonzil mit d. Griechen 410, 16. 441, 26. 444, 16. Offenburg (Offemburg, Offinburg), Johann (Hanmann, Henmann) von —, Ritter, f 1458: 125, 18. 126, 20; 44. 148, 472; 29%, — Gesandter Basels z. Frankf. RT. 1442: 235, 28; 36. 382, 44b. 388, 14. 578, 22. Onias, Jüd. Hohepriester 546, 33f.; 465.
740 27b ff. 151, 57b. 153, 43b; 48b. 154, 46^ ff. 165, b. 185, 48». 216-228 passim. 232, 41ff. 240, 481, 261, 41-265. 304, 16; 41. 305, 18. 309, 28; 53. 310, 19; 39%; 483 fT. 333, 352. 340, 30. 341, 312. 342, 133; 43s; 50s, 343, 39:f. 350, 1. 352, 6; 434. 355, 45-358. 360-362. 606, 45a. 609, 12. 625, 1. 641, 30. 642, 49*. 644, 15; 39b. 649, 25; 43a. 653,8. 658. 659. 663, 1. 666,423, — Biirger- meister u. Rat 68, 3. 78, 1. 98, 45. 218, 1. 354, 19. 606, 23. 666,17; 20f. Vgl. Muffel, Vórehtel. — Rat 14, 4. 82, 6; 16. 86, 14. 141, 17. 154, 44a, 208, 29. 309, 30. 310, 12. 342, 153; 395. 357,35. 361, 27. 605, 42. 645, 5. 658, 35. Vgl. Rieter. — Ratsfreunde, Gesandte 5, 38b. 11, 20. 13, 95; 38 bff. 14, 12. 75, 43. 77, 29. 80, 50a; 44b. 86, 30; 33; 41. 88, 29; 37. 93, 28; 47aff. 98, 36. 658, 29; 42°. 659, 2. Vgl. Grabner, Grunther, Kun- hofer, Marquardi, Nützel, Volkmer. — Desgl. z. Aachener Krönung u. z. Frankf. RT. 1442: 154, 364%. 159, 19. 203, 42. 204, 6; 9. 224, 46. 228, 232, 10. 260, 43. 262, 22. 340, 30. 342, 46a. 362, 35. 363, 29. 364, 36. 373, 3; 24. 374, 25. 381,13; 45b. 606, 43a. 607,9, 641, 40. 642. 644, 32. 649, 38. Vgl. Holzschuher, Muffel, Volkmer. — Gemeinde, Biirger 53, 32. 341, 24. 342, 7; 39b. 350, 7. Vgl. Beheim, Müllner, Vischer, Walt- stromer. — Schultheiienamt 342, 4. 343, 19. — Kanzlei 342, 42b, — Ratsschreiber 86, 22. 261, 1. Vgl. Marquardi, Weltz. — Archiv 208, 31. — Boten, Diener 13, 47s, 352, 442. 356, 18; 28. 357, 1. 361, 16. 362, 2. 641, 34. 642. 649, 48° ff. 659, 41a; 44», Vgl. Beyr, Eschenwelder, Huter, Kellner, Lewtrer, Stadler, Tierolt, Weltz. — Juden 54, 15. 224, 34. 266, 15. 267, 2; 7; 85^; 44a, 342, 8. 605, 26. 606, 46:f. 666, 1f. — Thre Privilegien 666, 2. — Juden-, Krénungs- steuer 666. — Kloster 342, 11. — Reichskleinodien 173, 44b, 174, 40a; 47a. 199, 923f. 203, 29. — Güter v. St. Sebald u. St. Laurentius 343, 15 ff. — Privilegien, Lehen 342. 343. 605, 26. — Mitglied u. Vorort d. Friink. Stidtekreises 82, 51 b. 263. 265. 386, 84. 650, 1; 8. 659, 13. — Freunde 342, 32». — Gegner s. Nortkireh, Risenbach, Schwanenberg, Sternberg, Vogt. Nürnberg, Landfriede K. Sigmunds v. 80. Sept. 1414: 239, 492, — Reichstag 1422; 234, 15. — Desgl. Juli 1438: 7, 47s. 28, 39. 217, 15. 236, 7ff. — Desgl. Okt. bis Nov. 1438: 7, 47s. 28, 39. 217, 15. 236, 4; 9f. 239, 36. 558, 81. 601, 2. — Desgl. Nov. 1440 bezw. Jan. 1441: 17, 4. 40, 20; 45. 41, 4. 56, 17. 154, 28bff. 217, 16. 324, 46*. 596, 3. — Stüdtetag Sept. 1442: 263. 650, 5f. 659, 16. — Reichstag Febr. 1443: 208, 20. 210, 21. 259, 10; 26. 264, 40f. 265, 18. 586, 2f. 588, 9. 592, 3£.; 48%, 593, 7; 28. 627, 48. 656, 25; 32. 657, 4. 661, 29. 663, 9. — Desgl. 1444: 968, 15. Niitzel, Berchtolt, Niirnb. Gesandter 641, 38. Nuhus, Frankf. Birgermeister, s. Neuhaus. Nuttingen, wohl Niirtingen ssd. Stuttgart 77, 40a. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 0. Oberdeutschland (Oberland) 1, 15. 4, 34. 18, 11; 21. 20, 17. 28, 25. 38, 22. 67, 32. 68, 6. 111, 33. 147, 7. 207, 12; 26. 215, 30. 226, 1; 12. 276, 49b, 343, 10. 617, 12. — Roichsstünde 41, 11. — Herren u. Fürsten 205, 26. — Ritter 152, 8; 53»ff. — Städte 152, 8; 532% 304, 2. Vgl. Schwaben. Oberehnheim (Ehenheim) i. Elsaß, Reichsstadt 642, 44. Oberheimer, Wolfgang, königl. Diener, 153, 26. 329, 9. Oberrhein, Städte am —, -kreis 210, 25. 234, 17. 235, 42. 263, 14. 264, 6. 265, 8; 23. 649, 16f. 655, 23f.; 27. 658, 5. — Vorort 8. Straßburg. — Abgesandte 234, 29. 649, 17. 655, 25; 32. Ober-Rosbach in Hessen n. v. Frankfurt 633, 1. Oberschwaben, Reichslandvogt s. Waldburg. Occam, Wilhelm von -—, Franziskaner, Nominalist, j 1349: 245, 46b. Ochrida in Albanien, Bf. Leo um 1050: 422, 422. Ochsenhausen (Ochsenhusen) 86. Biberach, Benedik- tinerkloster, Abt 80, 5. 83, 26; 31. 877, 10. Ockstad, Wygel von —, Frankf. Rottenmeister 815, 27. Odenkirchen, Arnolt van —, (Hofgerichtsprokurator ?) 639, 23. Öhringen nö. Heilbronn, Vertrag von —, 1440: 44. Österreich (Austria, Ostriche), Haus, Herrschaft, Lande 10, 20. 20, 16. 24, 12. 49, 42b. 58, 28. 59, 42%. 110, 37. 111, 38. 112, 6. 137, 12. 147, 10f.; 25. 149-151. 156, 25. 166, 9; 27 ff. 186, 29. 207,39. 241, 16. 342, 30b. 383, 49b. 595, 29. 599, 34. 624, 34. 627, 28. — Herzóge s. Habsburg. — Stande 19, 7. 20, 7. 22, 12. 23, 7. 24,17. 53, 27. 147, 11; 19; 27. 148, 6. 149, 7; 13; 36. 152, 13; 382; 47s, 153, 7; 19. — Oberstschenk im Herzogtum s. Pottendorf. — Statthalter s. Hoch- berg. — Amtmann s. Liitzelstein. — Deutschordens- komtur s. Stetten. — Privilegien 377, 44b, — Landtage s. Krems, Sankt-Pólten, Wien. Öttingen (Notygen) a..d. Wörnitz nö. Nördlingen, Grafen 230, 2. 308, 28 ff. 357, 31. 359, 11. 620, 26. 621, 3bbf. 43bf. 622, 403, — Gf. Johann IL. in Wallerstein 1429 - 1449: 155, 1. 229, 39. 308, 13; 16. 354, 48a, 362, 8. 363, 28. 607, 9; 31. 616, 29; 43bf. 690. 621. 623, 10. 624, 12. — Seine Mutter 155, 1. — Sein Bote 362, 10. — Gf. Ulrich, Bruder d. Vorigen, in Flochberg 1429 bis 1477: 229, 39. 380, 10. 620. 621. — Gf. Wilhelm, Bruder d. Vorigen, in Öttingen 1429 bis 1467: 229, 39. 690. 621. Ofen (Buda) in Ungarn 149, 96; 53b. 150, 34s; 425, — Ort für d. Unionskonzil mit d. Griechen 410, 16. 441, 26. 444, 16. Offenburg (Offemburg, Offinburg), Johann (Hanmann, Henmann) von —, Ritter, f 1458: 125, 18. 126, 20; 44. 148, 472; 29%, — Gesandter Basels z. Frankf. RT. 1442: 235, 28; 36. 382, 44b. 388, 14. 578, 22. Onias, Jüd. Hohepriester 546, 33f.; 465.
Strana 741
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Oporto in Lusitanien, Bf. Antonius Martinez de Chaves 1493-1447, seit 1439 Kard.-Priester tit. s. Chry- sogoni, Konzilsgesandter an P. Eugen 412, 491, Oppenheim zw. Worms u. Mainz 217, 39. 305, 3. 381, 27%. 586, 36. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 384, 6; 18. — Kurpfülz. Amtmann zu —, s. Erbach. Optatus von Mileve, Numid. Bischof um 370: 422, 1. Oratoribus, Jacobus de — , Dr. decr., Gesandter P. Eugens 20, 10; 498. 596, 5. Orden 187, 24. Vgl. Augustinerchorherren, Bene- diktiner, Bettelorden, Deutschorden, Dominikaner, Johanniter, Karmeliter. Minoriten, Zisterzienscr. Orestes, Sohn des Agamemnon 548, 25. Orient (orientales) 421, 21. 557, 13. Vgl. Griechen- land, Konstantinopel (Kirche), Konzilien. Origines, Kirchenlehrer, * ca. 185, + 254: 528, 501, Orlamünde (Orlemunde) a. d. Saale nw. Rudolstadt, Graf von —, 379, 21. Ostgoten, K. Theoderich 493-526: 517, 30. 536, 7; 43a. Ostia a.d. Tibermündung, Bf. Donatus 868-870, Ge- sandter P. Hadrians II. z. 8. allgem. Konzil in Konstantinopel 427, 49%. — Kard.-Bischof Antonius Corarius 1431-1445: 22, 36*. Ostirburg, Heinrich, Offizial d. Propstei Meiflen 898,53. Outremeuse, Jean de —, Lütticher Chronist 186, 35^. P vgl. B. Padua, Franciscus de —, püpstl. Kubikular 20, 45». 51, 38^. 211, 30». 213, 48b. 644, 7. — Marsilius von —, s. Marsilius. — Universität 505, 43%, — Rektor s. Princivallus. — Magister 505, 23. Palermo (Panormus), Erzbischof Nicolaus Tudeschi 1495-1445, vorher Abt von S. Maria de Moniacis in Monreale (abbas Siculus), püpstl, Konzilsprüsi- dent, seit 1440 Kard.-Priester tit, s. 12 apostolorum 226, 23. 293, 16; 19; 49a, 412, 6; 35. 414, 12; 39; 44%, 430, 25; 34; 40. 505, 43. 512, 42b; 41b. 528, 44 b. 529, 38. 531, 47a. 534, 46b, 541, 25f.; 42b. 542, 17. 598, 32; 37. — Gesandter d. Kónigs v. Aragon an d. Konzil 1437: 246, 25. 448, 10; 14; 22. 452, 44^. 479, 2; 29; 41. — Konzils- gesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 29. 245-250. 204, 21. 255, 7. 350, 28; 38. 360, 6; 25. 371, 5. 376, 3. 407, 17; 21. 408, 2. 439, 1. 456, 45a. 469, 45*. 510, 482. 511, 46b. 536, 435. 541, 46^. 543,12; 28. 558, 43. 588, 34. 595-604. 605, 503. 622, 35. — Seine Wohnung in Frankfurt 245, 12. — Abt Martinianus u. Notar Benenatus von —, z. Zt. P. Gregors I.: 296, 49sf. Palmstorfier, Johann, Frankf. Ratsherr 34, 44 b. 312, 48b, 320, 41. 323, 41. 327, 23. 334, 3. Panniscola s. Peniscola. Pappenheim (Bappenheim) a. d. Altmiihl nw. Eich- stütt, Haupt IL, 1409-1439, Erbmarschall 55, 12. 380, 35%, 667, 45%. 741 Pappenheim, Heinrich I., Sohn d. Vorigen, 1439-1482, Erbmarschall 155, 4. 336, 14. 372, 25. 379, 15. 667, 45a, — Kammergerichtsbeisitzer 242, 8. 343, 51s. — Bernhard, Konrad u. Sigmund 379, 16-18. Paradisi, Robert, püpstl. Kanzleibeamter 214, 292, 644, 6. Paris 101, 45. 103, 9. 104, 40. — Domherr s. Ci- boule, — Universität 17, 1. 40. 41, 15. 43, 91f. 96, 1 f. 104, 88 ff. 300, 491; 48 b, 529, 472; 46b, — Rektor 529, 47". — Magister, Doktoren 95, 9f. Vgl. Sabrevoys. — Gesandte 105,7. Vgl. Lami. Parma, Bf. Delphin della Pergola, 1425-1468, + 1465, Konzilsgesandter nach Avignon 445, 12íf; 455. 448, 25; 38. Parmenian, Donatist. Bischof in Karthago, ca. 361 bis 392: 409, 21. 422, 2. 424, 7. 428, 20. Parsberg nw. Regensburg, Hans von —, Kammer- gerichtsbeisitzer 242, 9. 343, 48». — Friedrieh von —, s. Regensburg (Bischof). Passau (Passow, Patavia), Bf. Leonhard von Laiming, 1424-1451: 48, 37. 105, 34. 115, 40. - — Bf. Ulrich von Nufdorf, 1461-1479, kaiserl. Kanzler 398, 19. Paulus, gen. apostolus 180, 35. 132, 16. 133, 32. 135, 16. 180, 262; 27b. 291, 30. 296, 1. 297, 37. 300, 24. 425, 30. 499, 7. 504, 10; 23. 506, 24; 27; 30. 507, 12. 508, 7; 16. 509, 18; 21. 514, 3; b. 516, 10; 12; 33. 523, 14. 525, 36f. 545, 20. 550, 20. 551, 25. 552, 19. 560, 41. 562, 27. 564,1. 565, 8; 24. 568, 15. 570, 20. Pavia (Papia), Konzil (n. Siena verlegt) 1423: 301, 16. Peffer, Johannes, Frankf. Bürger 312, 2. Pelagius, Brit. Mónch u. Sektierer, um 400: 559, 30f.; 36. Pellenter, vielleicht Peleiter, im königlichen Gefolge 330, 24. Peňiscola (Panniscola) ssw. Tortosa in Catalonien, Residenz P. Benedikts XIII.: 495, 8. Petruccius, Federicus, aus Siena, Kanonist, | nach 1843: 456, 33; 50%. Petrus (Cephas), Apostelfiirst, 291,28 ; 31; 33. 415, 23. 420, 39. 421, 26. 423, 21f.; 29. 425, 8. 454, 16. 462. 487, 12; 14ff. 490, 37. 493, 29. 498-509. 511, 39. 512, 3. 514, 3ff.; 13. 516, 11; 13. 518, 32. 520, 18. 521, 13; 17; 21; 86. 524, 20. 526, 16. 527, 4. 550, 20. 551. 552, 18. 554, 7. 555, 26. 564, 20. — Primat Petri (pastor pastorum) 500 bis 502. 521, 17; 19. — Minister ecclesie 502, 16; 87. 521, 21; 36. — Navicula Petri 552, 3. 554, 9. Petrus s. Sampsone. Petrus, Diener Jak. Widerls, s, Widerl. Pfalz, Land 665, 23. Pfalzgrafen bei Rhein 160, 45». 171, 26; 41b. 175, 13. 185, 13. 200, 43s. 608, 36. Vgl. Baiern. — Kur- pfälzische Silbermünze 5, 8. 14, 9. — Kf. Ruprecht II., 1390-1398: 160, 44b. — K. Ruprecht, Sohn d. Vorigen, * 1352, Kurfürst 1398, Röm. König 1400-1410: 219, 41°. 239, 32; 47a. 368, 354; 27b; 44b. 369, 3. 618, 46b. — Seine Gemahlin Elisabeth 219, 42%,
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Oporto in Lusitanien, Bf. Antonius Martinez de Chaves 1493-1447, seit 1439 Kard.-Priester tit. s. Chry- sogoni, Konzilsgesandter an P. Eugen 412, 491, Oppenheim zw. Worms u. Mainz 217, 39. 305, 3. 381, 27%. 586, 36. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 384, 6; 18. — Kurpfülz. Amtmann zu —, s. Erbach. Optatus von Mileve, Numid. Bischof um 370: 422, 1. Oratoribus, Jacobus de — , Dr. decr., Gesandter P. Eugens 20, 10; 498. 596, 5. Orden 187, 24. Vgl. Augustinerchorherren, Bene- diktiner, Bettelorden, Deutschorden, Dominikaner, Johanniter, Karmeliter. Minoriten, Zisterzienscr. Orestes, Sohn des Agamemnon 548, 25. Orient (orientales) 421, 21. 557, 13. Vgl. Griechen- land, Konstantinopel (Kirche), Konzilien. Origines, Kirchenlehrer, * ca. 185, + 254: 528, 501, Orlamünde (Orlemunde) a. d. Saale nw. Rudolstadt, Graf von —, 379, 21. Ostgoten, K. Theoderich 493-526: 517, 30. 536, 7; 43a. Ostia a.d. Tibermündung, Bf. Donatus 868-870, Ge- sandter P. Hadrians II. z. 8. allgem. Konzil in Konstantinopel 427, 49%. — Kard.-Bischof Antonius Corarius 1431-1445: 22, 36*. Ostirburg, Heinrich, Offizial d. Propstei Meiflen 898,53. Outremeuse, Jean de —, Lütticher Chronist 186, 35^. P vgl. B. Padua, Franciscus de —, püpstl. Kubikular 20, 45». 51, 38^. 211, 30». 213, 48b. 644, 7. — Marsilius von —, s. Marsilius. — Universität 505, 43%, — Rektor s. Princivallus. — Magister 505, 23. Palermo (Panormus), Erzbischof Nicolaus Tudeschi 1495-1445, vorher Abt von S. Maria de Moniacis in Monreale (abbas Siculus), püpstl, Konzilsprüsi- dent, seit 1440 Kard.-Priester tit, s. 12 apostolorum 226, 23. 293, 16; 19; 49a, 412, 6; 35. 414, 12; 39; 44%, 430, 25; 34; 40. 505, 43. 512, 42b; 41b. 528, 44 b. 529, 38. 531, 47a. 534, 46b, 541, 25f.; 42b. 542, 17. 598, 32; 37. — Gesandter d. Kónigs v. Aragon an d. Konzil 1437: 246, 25. 448, 10; 14; 22. 452, 44^. 479, 2; 29; 41. — Konzils- gesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 29. 245-250. 204, 21. 255, 7. 350, 28; 38. 360, 6; 25. 371, 5. 376, 3. 407, 17; 21. 408, 2. 439, 1. 456, 45a. 469, 45*. 510, 482. 511, 46b. 536, 435. 541, 46^. 543,12; 28. 558, 43. 588, 34. 595-604. 605, 503. 622, 35. — Seine Wohnung in Frankfurt 245, 12. — Abt Martinianus u. Notar Benenatus von —, z. Zt. P. Gregors I.: 296, 49sf. Palmstorfier, Johann, Frankf. Ratsherr 34, 44 b. 312, 48b, 320, 41. 323, 41. 327, 23. 334, 3. Panniscola s. Peniscola. Pappenheim (Bappenheim) a. d. Altmiihl nw. Eich- stütt, Haupt IL, 1409-1439, Erbmarschall 55, 12. 380, 35%, 667, 45%. 741 Pappenheim, Heinrich I., Sohn d. Vorigen, 1439-1482, Erbmarschall 155, 4. 336, 14. 372, 25. 379, 15. 667, 45a, — Kammergerichtsbeisitzer 242, 8. 343, 51s. — Bernhard, Konrad u. Sigmund 379, 16-18. Paradisi, Robert, püpstl. Kanzleibeamter 214, 292, 644, 6. Paris 101, 45. 103, 9. 104, 40. — Domherr s. Ci- boule, — Universität 17, 1. 40. 41, 15. 43, 91f. 96, 1 f. 104, 88 ff. 300, 491; 48 b, 529, 472; 46b, — Rektor 529, 47". — Magister, Doktoren 95, 9f. Vgl. Sabrevoys. — Gesandte 105,7. Vgl. Lami. Parma, Bf. Delphin della Pergola, 1425-1468, + 1465, Konzilsgesandter nach Avignon 445, 12íf; 455. 448, 25; 38. Parmenian, Donatist. Bischof in Karthago, ca. 361 bis 392: 409, 21. 422, 2. 424, 7. 428, 20. Parsberg nw. Regensburg, Hans von —, Kammer- gerichtsbeisitzer 242, 9. 343, 48». — Friedrieh von —, s. Regensburg (Bischof). Passau (Passow, Patavia), Bf. Leonhard von Laiming, 1424-1451: 48, 37. 105, 34. 115, 40. - — Bf. Ulrich von Nufdorf, 1461-1479, kaiserl. Kanzler 398, 19. Paulus, gen. apostolus 180, 35. 132, 16. 133, 32. 135, 16. 180, 262; 27b. 291, 30. 296, 1. 297, 37. 300, 24. 425, 30. 499, 7. 504, 10; 23. 506, 24; 27; 30. 507, 12. 508, 7; 16. 509, 18; 21. 514, 3; b. 516, 10; 12; 33. 523, 14. 525, 36f. 545, 20. 550, 20. 551, 25. 552, 19. 560, 41. 562, 27. 564,1. 565, 8; 24. 568, 15. 570, 20. Pavia (Papia), Konzil (n. Siena verlegt) 1423: 301, 16. Peffer, Johannes, Frankf. Bürger 312, 2. Pelagius, Brit. Mónch u. Sektierer, um 400: 559, 30f.; 36. Pellenter, vielleicht Peleiter, im königlichen Gefolge 330, 24. Peňiscola (Panniscola) ssw. Tortosa in Catalonien, Residenz P. Benedikts XIII.: 495, 8. Petruccius, Federicus, aus Siena, Kanonist, | nach 1843: 456, 33; 50%. Petrus (Cephas), Apostelfiirst, 291,28 ; 31; 33. 415, 23. 420, 39. 421, 26. 423, 21f.; 29. 425, 8. 454, 16. 462. 487, 12; 14ff. 490, 37. 493, 29. 498-509. 511, 39. 512, 3. 514, 3ff.; 13. 516, 11; 13. 518, 32. 520, 18. 521, 13; 17; 21; 86. 524, 20. 526, 16. 527, 4. 550, 20. 551. 552, 18. 554, 7. 555, 26. 564, 20. — Primat Petri (pastor pastorum) 500 bis 502. 521, 17; 19. — Minister ecclesie 502, 16; 87. 521, 21; 36. — Navicula Petri 552, 3. 554, 9. Petrus s. Sampsone. Petrus, Diener Jak. Widerls, s, Widerl. Pfalz, Land 665, 23. Pfalzgrafen bei Rhein 160, 45». 171, 26; 41b. 175, 13. 185, 13. 200, 43s. 608, 36. Vgl. Baiern. — Kur- pfälzische Silbermünze 5, 8. 14, 9. — Kf. Ruprecht II., 1390-1398: 160, 44b. — K. Ruprecht, Sohn d. Vorigen, * 1352, Kurfürst 1398, Röm. König 1400-1410: 219, 41°. 239, 32; 47a. 368, 354; 27b; 44b. 369, 3. 618, 46b. — Seine Gemahlin Elisabeth 219, 42%,
Strana 742
742 Pfalzgrafen, Kf. Ludwig IIL., Hzg. in Baiern, Sohn K. Ruprechts, Protektor d. Konstanzer Konzils, 1410-1436: 123, 39; 49*. — Kf Ludwig IV. (Lowy de Helledeberch), Sohn d. Vorigen, Hzg. in Baiern, 1436-1449: 43-45. 50, 31. 62, 49a. 63, 18. 78, 43b. 105, 17. 106, 37. 107, 10. 108, 2. 158, 10. 159, 11. 161, 10. 185, I. 187, 8. 189, 27; 39. 190, 32. 191, 9; 32. 192, 30. 193, 9; 34; 45. 194, 24. 196, 8ff. 197, 46». 200, 9; 39b, 201, 7. 203, 13. 251, 19. 252, 28. 253, 39. 254,10. 256, 13. 270, 32». 324, 18f. 371, 10; 46^. 376, 8; 48aff. 377, 27a. 595, 5. 599, 39. 609, 20. 613, 35. 614, 9. 615, 25; 97. 623, 28. 625, 13. 628, 33. 630, 19. 642, 44. 643, 14. 665, 2. 669, 40. — Stellvertreter im Konzil s. Weinsberg. — Hofmeister 196, 6ff. Vgl. Fleckenstein. — Gefolge (volk) 171, 23. 196, 5. 201, 9 ff. — Rite, Gesandte 3, 22 ff. 6, 8. 59, 25. 106, 16; 36 ; 40. 107, 1. 623, 29. Vgl. Hirschhorn, Weinsberg, Worms. — Amtleute (beseher) 106, 36; 40. 107, 1. 605, 16. Vgl. Er- bach, Weinsberg. — Privilegien, Lehen 194, 25. 376, 52a ff. — Otto I. zu Mosbach, Sohn K. Ruprechts, Hzg. in Baiern, Landvogt im ElsaB, 1410-1461, Vormund Kf. Ludwigs IV., seit 1448 auch Pfalzgraf zu Neu- markt 1-5. 7, 35. 8,4. 9, 24; 30. 12,43%, 14, 29. 43-45. 56, 22, 57, 5. 59, 13f. 78, 43b. 91, 28. 107, 10. 108, 2. 127, 28; 48». 140, 23. 187, 10. 240, 48a. 266, 53b. 379, 50s. 630, 20. 673, 1; 7; 19. — Vertreter b. Frankf. RT. 1442: 299, 42. 231, 13. Vgl. Hainsbach, Wassenbach. — Bote 673, 14. — Untertanen s. Kalb, Landschade. — Johann zu Neumarkt, Sohn K. Ruprechts, Hzg. in Baiern, Pfalzgraf 1410-1443: 154, 14. — Seine Gemahlin Beatrix, Tochter Hzg. Ernsta v. Baiern 154, 15. — Seine Räte 154, 15. Pflug (Phlug), Heinrich, Ritter, Bevollmächtigter Kf, Friedrichs v. Sachsen 267, 18f.; 26; 31. 673, 31. 674,15. 675,9. 679,31. 680, 23. 683, 15. 687, 12. Piluger, Dietrich, Westfilischer Freigraf 343, 40%; 44 1, Pfullendorf (Pfulwendorff) nó. Überlingen, Reichsstadt 36, 34. 74, 23. 75, 16; 29; 40. 79, 9. 83, 45a, 86, 25. — Gesandte 86, 35. 87, 19. — Michael von —, konigl. Kanzleibeamter u. Kammer- gerichtsschreiber 397, 49. 632, 26. Pharao, Agypt. Konig 133, 11. 552, 40. Pharisüer 550, 31. Phelipton (Philipton), Stephan, Konzilsgesandter an P. Eugen 442, 6. Piccolomini, Enea Silvio de — (Senis), * 1406, 1 1464, Sekretär u. Gesandter P. Felix’ V. z. Frankf, RT. 1442: 245, 29. 248, 27. 293, 19. 360, 18. 598, 16. Pierre, Loiquin de la —, Burgund. Ritter u. Ge- sandter an K. Friedrich 634, 14. 635, 7. Pisa (Pysae) 444, 11. — Konzil 1409: 119, 26. 123, 35; 88. 495, 6; 9; 41*. 518, 10. 538, 17. 558, 5. Planck, Ulricus, Pedell d. Theol. Fakultüt d. Univ. Wien 302, 19. Plato, Griech. Philosoph 429-347 v. Chr.: 566, 13. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Plauen, Herr von —, 155, 9. Polen, Land, Leute 47, 40. 110. 151, 43b, — K. Wladislaw III., * 1424, Groffůrst v. Littauen, Erbfürst v. Rußland, König v. Polen 1434-1444, König v. Ungarn 1440-1444: 147, 23. 149, 26; 49%, 150, 151. 152, 80s. 158, 2. — Kanzler s. Erlau. — Hofrichter s. Bathor, Rozgon. — Rite 151,1. — Gesandte 149, 27. 150, 2691; 42», Vgl. Bathor, Chanadia, Erlau, Kusal, Rozgon, Schamotuli, Taar. — K, Kasimir IV., Bruder d. Vorigen, * 1427, seit 1440 GroBfürst v. Littauen, Konig v. Polen 1445 bis 1492: 110, 8; 46*. Polnheim, Weickhard von — (Bolheimer), im künigl. Gefolge 329, 21. Pontoise (Pont-Isara) nw. Paris 99, 12: 45b, 100, 46b, Poppelsdorf (Poppilstorp) b. Bonn, Residenz d, Kölner Erzbischofs 262, 48a. 357, 42b, Portugal, K. Eduard 1433-1438: Gesandte z. Konzil 458, 5, 34. — K. Alfonso V., Sohn d. Vorigen, 1438-1481: 437, 49%, — Bischof von —, 8. Lissabon. Pottendorf (Bottendorff) nö. Wiener Neustadt, Al- brecht von —, Baron, Oberstschenk im Herzogtum Österreich, Gesandter K. Friedrichs z. Mainzer Kongreß 1441: 1, 12. 5, 31. 6, 6; 40. Potz, Johann, dessen Witwe Adelheid u. andere Erben (in Köln?) 248, 525, Prag 167, 11. Preßburg (Prespurg) 23, 20. 31, 47%. 32, 12; 30%; 52b. 149, 27; 23. 150, 472. 151, 22b; 52b, — Richter, Rat u. Gemeinde 151, 24b, Preußen (Brůssen, Prüssia) 26, 453; 42b, 47, 40. 57, 4. 62, 27. 108-110. 124, 40; 45b. 126, 3. 268, 24; 36. 269, 6. 270, 9; 23. 339, 21. 665, 3. Vgl. Deutschorden. — Stände 26, 25; 39b. 269, 17. — Prälaten 269, 1; 18. 270, 16. 665, 12. — Ritterschaft 62, 24. 268, 34. 665, 12. — Stüdte 62, 24. 268, 34. 269, 1. 270, 19f.; 38a. 665, 12. 668, 30; 85; 37. 669, 4; 11 f. — Güter in Bur- gund 270, 28. — Ablaügeld 208, 14. 266, 92. 268, 24. 269, 6. 270, 9ff.; 22. 665, 3f. 668, 7. 669, 25. — SBtündetage 270, 21. Vgl. Marienwerder. Preysing, Heinrich von —, Rat u. Gesandter Hzg, Heinrichs v. Baiern 155, 18. , — Wilhelm von — (Prijsinger), im kónigl. Gefolge 330, 25. — Kammergerichtsbeisitzer 242, 12. 343, 491, Princivallus (Brinavallus, Pucivallus), Kanonist, Rektor der Univ. Padua Ende 18. Jahrh. 406, 31; 48^. Propheten 299, 14. 301, 41. 501, 30. 507, 27. 508, 13f. 509, 25. 518, 32. 526,10. 544, 37; 43. 545, 2. Vgl. Isaias, Israel (David), Jeremias, Sirach. Prosper, Anhiinger Augustins, j ca. 460: 635, 18. Prům (Brunne), Benediktinerabtei nnw. Trier, Abt Johannes 377, 18; 32b. — Lehen u. Privilegien d. Klosters 377, 34% ff, Prunpach, Johannes, Magister a. d. Univ. Wien 104, 19. Prusse, Johann, Frankf. Bürger 374, 1. 633, 25.
742 Pfalzgrafen, Kf. Ludwig IIL., Hzg. in Baiern, Sohn K. Ruprechts, Protektor d. Konstanzer Konzils, 1410-1436: 123, 39; 49*. — Kf Ludwig IV. (Lowy de Helledeberch), Sohn d. Vorigen, Hzg. in Baiern, 1436-1449: 43-45. 50, 31. 62, 49a. 63, 18. 78, 43b. 105, 17. 106, 37. 107, 10. 108, 2. 158, 10. 159, 11. 161, 10. 185, I. 187, 8. 189, 27; 39. 190, 32. 191, 9; 32. 192, 30. 193, 9; 34; 45. 194, 24. 196, 8ff. 197, 46». 200, 9; 39b, 201, 7. 203, 13. 251, 19. 252, 28. 253, 39. 254,10. 256, 13. 270, 32». 324, 18f. 371, 10; 46^. 376, 8; 48aff. 377, 27a. 595, 5. 599, 39. 609, 20. 613, 35. 614, 9. 615, 25; 97. 623, 28. 625, 13. 628, 33. 630, 19. 642, 44. 643, 14. 665, 2. 669, 40. — Stellvertreter im Konzil s. Weinsberg. — Hofmeister 196, 6ff. Vgl. Fleckenstein. — Gefolge (volk) 171, 23. 196, 5. 201, 9 ff. — Rite, Gesandte 3, 22 ff. 6, 8. 59, 25. 106, 16; 36 ; 40. 107, 1. 623, 29. Vgl. Hirschhorn, Weinsberg, Worms. — Amtleute (beseher) 106, 36; 40. 107, 1. 605, 16. Vgl. Er- bach, Weinsberg. — Privilegien, Lehen 194, 25. 376, 52a ff. — Otto I. zu Mosbach, Sohn K. Ruprechts, Hzg. in Baiern, Landvogt im ElsaB, 1410-1461, Vormund Kf. Ludwigs IV., seit 1448 auch Pfalzgraf zu Neu- markt 1-5. 7, 35. 8,4. 9, 24; 30. 12,43%, 14, 29. 43-45. 56, 22, 57, 5. 59, 13f. 78, 43b. 91, 28. 107, 10. 108, 2. 127, 28; 48». 140, 23. 187, 10. 240, 48a. 266, 53b. 379, 50s. 630, 20. 673, 1; 7; 19. — Vertreter b. Frankf. RT. 1442: 299, 42. 231, 13. Vgl. Hainsbach, Wassenbach. — Bote 673, 14. — Untertanen s. Kalb, Landschade. — Johann zu Neumarkt, Sohn K. Ruprechts, Hzg. in Baiern, Pfalzgraf 1410-1443: 154, 14. — Seine Gemahlin Beatrix, Tochter Hzg. Ernsta v. Baiern 154, 15. — Seine Räte 154, 15. Pflug (Phlug), Heinrich, Ritter, Bevollmächtigter Kf, Friedrichs v. Sachsen 267, 18f.; 26; 31. 673, 31. 674,15. 675,9. 679,31. 680, 23. 683, 15. 687, 12. Piluger, Dietrich, Westfilischer Freigraf 343, 40%; 44 1, Pfullendorf (Pfulwendorff) nó. Überlingen, Reichsstadt 36, 34. 74, 23. 75, 16; 29; 40. 79, 9. 83, 45a, 86, 25. — Gesandte 86, 35. 87, 19. — Michael von —, konigl. Kanzleibeamter u. Kammer- gerichtsschreiber 397, 49. 632, 26. Pharao, Agypt. Konig 133, 11. 552, 40. Pharisüer 550, 31. Phelipton (Philipton), Stephan, Konzilsgesandter an P. Eugen 442, 6. Piccolomini, Enea Silvio de — (Senis), * 1406, 1 1464, Sekretär u. Gesandter P. Felix’ V. z. Frankf, RT. 1442: 245, 29. 248, 27. 293, 19. 360, 18. 598, 16. Pierre, Loiquin de la —, Burgund. Ritter u. Ge- sandter an K. Friedrich 634, 14. 635, 7. Pisa (Pysae) 444, 11. — Konzil 1409: 119, 26. 123, 35; 88. 495, 6; 9; 41*. 518, 10. 538, 17. 558, 5. Planck, Ulricus, Pedell d. Theol. Fakultüt d. Univ. Wien 302, 19. Plato, Griech. Philosoph 429-347 v. Chr.: 566, 13. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Plauen, Herr von —, 155, 9. Polen, Land, Leute 47, 40. 110. 151, 43b, — K. Wladislaw III., * 1424, Groffůrst v. Littauen, Erbfürst v. Rußland, König v. Polen 1434-1444, König v. Ungarn 1440-1444: 147, 23. 149, 26; 49%, 150, 151. 152, 80s. 158, 2. — Kanzler s. Erlau. — Hofrichter s. Bathor, Rozgon. — Rite 151,1. — Gesandte 149, 27. 150, 2691; 42», Vgl. Bathor, Chanadia, Erlau, Kusal, Rozgon, Schamotuli, Taar. — K, Kasimir IV., Bruder d. Vorigen, * 1427, seit 1440 GroBfürst v. Littauen, Konig v. Polen 1445 bis 1492: 110, 8; 46*. Polnheim, Weickhard von — (Bolheimer), im künigl. Gefolge 329, 21. Pontoise (Pont-Isara) nw. Paris 99, 12: 45b, 100, 46b, Poppelsdorf (Poppilstorp) b. Bonn, Residenz d, Kölner Erzbischofs 262, 48a. 357, 42b, Portugal, K. Eduard 1433-1438: Gesandte z. Konzil 458, 5, 34. — K. Alfonso V., Sohn d. Vorigen, 1438-1481: 437, 49%, — Bischof von —, 8. Lissabon. Pottendorf (Bottendorff) nö. Wiener Neustadt, Al- brecht von —, Baron, Oberstschenk im Herzogtum Österreich, Gesandter K. Friedrichs z. Mainzer Kongreß 1441: 1, 12. 5, 31. 6, 6; 40. Potz, Johann, dessen Witwe Adelheid u. andere Erben (in Köln?) 248, 525, Prag 167, 11. Preßburg (Prespurg) 23, 20. 31, 47%. 32, 12; 30%; 52b. 149, 27; 23. 150, 472. 151, 22b; 52b, — Richter, Rat u. Gemeinde 151, 24b, Preußen (Brůssen, Prüssia) 26, 453; 42b, 47, 40. 57, 4. 62, 27. 108-110. 124, 40; 45b. 126, 3. 268, 24; 36. 269, 6. 270, 9; 23. 339, 21. 665, 3. Vgl. Deutschorden. — Stände 26, 25; 39b. 269, 17. — Prälaten 269, 1; 18. 270, 16. 665, 12. — Ritterschaft 62, 24. 268, 34. 665, 12. — Stüdte 62, 24. 268, 34. 269, 1. 270, 19f.; 38a. 665, 12. 668, 30; 85; 37. 669, 4; 11 f. — Güter in Bur- gund 270, 28. — Ablaügeld 208, 14. 266, 92. 268, 24. 269, 6. 270, 9ff.; 22. 665, 3f. 668, 7. 669, 25. — SBtündetage 270, 21. Vgl. Marienwerder. Preysing, Heinrich von —, Rat u. Gesandter Hzg, Heinrichs v. Baiern 155, 18. , — Wilhelm von — (Prijsinger), im kónigl. Gefolge 330, 25. — Kammergerichtsbeisitzer 242, 12. 343, 491, Princivallus (Brinavallus, Pucivallus), Kanonist, Rektor der Univ. Padua Ende 18. Jahrh. 406, 31; 48^. Propheten 299, 14. 301, 41. 501, 30. 507, 27. 508, 13f. 509, 25. 518, 32. 526,10. 544, 37; 43. 545, 2. Vgl. Isaias, Israel (David), Jeremias, Sirach. Prosper, Anhiinger Augustins, j ca. 460: 635, 18. Prům (Brunne), Benediktinerabtei nnw. Trier, Abt Johannes 377, 18; 32b. — Lehen u. Privilegien d. Klosters 377, 34% ff, Prunpach, Johannes, Magister a. d. Univ. Wien 104, 19. Prusse, Johann, Frankf. Bürger 374, 1. 633, 25.
Strana 743
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Quedlinburg (Qwedlinburg) 399, 47. — Juden d. Ab- tissin u. Stadt 671, 45. Querfurt nö. Merseburg, Juden 671, 44. R. Rabanus Maurus, Abt v. Fulda, Erzbischof v. Mainz 847-856: 503, 4. 505, 9. Rabenhenne, in Frankfurt 330, 8. Radolfzell (Rotolffezell) nw. Konstanz, Reichsstadt 39, 14; 41b. 75, 31. 647, 469. 660, 20a. 663, 51% — Gesandte z. Konstanzer Städtetag Juli 1441: 36, 36. 86, 35. 87, 20. 88, 41. Râtzlein s. Risenbach. Ragusa i. Dalmatien, Johannes von —, s. Ardjisch. Raiscop, Heinrich, Propst v. U. ]. Frauen in Utrecht 380, 4. Raisser, Ulrich, Memminger Bürger 105, 37. Ram, Dominicus, Bf. v. Lerida 1415-1434, Erzbf. v. Tarragona 1434-1445, seit 1423 Kard.-Priester tit. s. Joh. et Pauli 414, 11. Rammingen ně. Ulm, Hanns von — von Schwarzenau 664, 44. Randow, Stephan, Magdeburger Notar 398, 46. Rapperswil (Raporßwil) am Züricher See 75, 37. — Gesandte 36, 37. 86, 36. 87, 16. 88, 40. 155, 25. Rappoltstein n. v. Colmar im Elsaß, Smasman von —, seit 1437 auch Herr zu Hohenack, Österreichischer Landvogt im Elsaß, 1390-1442: 78; 10; 49%. Rattenberg am Inn sw. Kufstein 152, 17. Räcz, Jacob, Gesandter Memmingens 354, 475. Rauwnacher, Martin, viell. ident. m. Brunacher 328, 425. Ravensberg (Ravenborch), Grafschaft 378, 398. — Gf. Adolf u, Gerhard von —, s. Jülich. Ravensburg, Reichastadt 8, 21. 36, 33. 40, 42. 74,23. 75, 15; 37; 39. 79, 8; 28. 80, 7; 11. 83, 441. 86, 24. 92, 453. 127, 20. 141, 32. 227, 17. 306, 35. 365, 13; 50b. 394, 32. 647, 16; 18; 44sf.; 532. 660, 19%, — Bürgermeister u. Rat 367, 14. 399, 12. Vgl. Huntpiss. — Gesandte 4, 3. 36, 34. 80, 12. 86, 35. 87, 19. 88, 41. 306, 35. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 365, 39. 367, 17. 374, 9. 383, 6; 38a, Vgl. Huntpiss (Jos u. Ytal). — Haupt- mann 894, 89. — Knechte 651, 28. — Lehen, Privilegien 383, 395; 485 — Ravensburger Einung 35, 27. 36, 331i. 38, 27; 36; 44. 39, 12. 43, 22. 46, 428. 360, 14; 45^. 367, 15; 18. Vgl. Biberacher Stadtebiindnis. Rebensoff, Frankf. Schneider 330, 25. Recanati (Recaneto) s. v. Ancona, Jacobus de —, püpstl. Kubikolar, Gesandter P. Eugens 445, 16. Rechberg zu Hohenrechberg i. Württbg., s. v. Gmünd, Hans von —, Ritter 10, 24; 38. 11, 45». 12, 25. 44, 17. 84, 3. 86, 28. 87, 2811. 88, 5. 646, 44. — Seine Gemahlin 77, 6. — Wilhelm von —, Landrichter in Nürnberg 34, 5. 155, 8. 275, 11. 372, 30. 379, 19. Rechlinger (Rochlinger, Rohlinger), Ulrich, Stadtbau- Deutsche Reichstags-Akten XVI, 743 meister in Augsburg, Gesandter 36, 30. 81, 27. 82, 12. 86, 3. 94, 46%, 154, 272. Regensburg , „Bf. Friedrich v. Parsborg 1437 - 1450 : 154, 16. 109, 33^; 445; 31e. 36], 21. 371, 14; 465. 376,11. 878,28. 608, 15 f. 626, 32. — Kammer- gerichtebeisitzer 242, 7. 343, 46a, — Sein Bote 627, 31. — Dompropst s. Kunhofer. — Dombherr s. Frieshamer. _ _ — Reichsstadt 155, 43* ff, 227, 17; 22. 262, 8; 23. 273, 13. 365. 366, 6. 643, 26. 644, 15. 64b, 415. 649, 25. 658, 15. 663, 1. — Bürgermeister (camrer) u. Rat 388, 47br. 346, 33. 366, 4; 23. 648, 41. 645, 6. 658, 36. — Geschäftsherren 155, 424. 643, 30. Vgl. Altmann, Graner, Ingolstädter. — Bürger 53, 32. Vgl. Castenmair. — Gesandte 155, 22. 650, 2; 4. Vgl. Fraunberger, Ingolstädter, Kappel. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 228, 44. 262, 26. 365, 39. 366, 11; 16f. 314, 8; 22. 383, 5; 32a. Vgl. Fraunberger, Ingolstädter, Reich. — Vikar s. Rudolf. — Archiv 208, 32. — Privilegien 262, 24. 643, 36; 49%. — Mitglied d. Fränk. Städtekreises 263, 34; 36. 265, 9. 386, 34. — Ort für d. neue (dritte) Konzil 47, 20. 587, 33. 590, 18. — Reichstag 1471: 166, 11. Regenwalde in Pommern nó. Stettin 108, 45b. Reginald, Abt v. St. Poter in Gloucester, Gesandtor K. Heinrichs VII. v. England 225, 14; 16; 23; 34; 38»; 45a. 249, 25. 250, 12. 371, 20. 376, 18. 557, 19; 32. Reich, Erhard, Gesandter Regensburgs 383, 33^. Reichelsberg (Reygelberg) in Unterfranken sw, Aub 26, 47%. 40, 36. 124, 22; 48b. 125, 35. 129, 25. 269, 461. Reichenbach (Rychenbach), SchloB des Bongratz v. Seckendorff 77, 10. Reichenhall a. d. Saalach sw. Salzburg 152, 17. Reiczeler s. Schulerhenne. — Gerlach, in Frankfurt 328, 23. Reifenstein s. Sebner. Reifferscheid (Riverschijt) s. v. Schleiden im Rhein- land, Herr von —, 378, 20. Reinheim só. Darmstadt, Hans Kalb von —, s. Kalb. Remagen (Remaigen) am Rhein 637, 1. 640, 1. Rembolt, Caspar, Nordlinger Ratsherr 647, 28. Rennenberg (Renenberg), Herr von —, 372, 12. 318, 24. Rennwart, s. Hirnkouffer. Rense (Rhenntsch, Reysis) am Rhein, Königsstuhl “ 158, 95» ff. 170, 33. 171, 35. — Privilegien 158, 402 ff. — Zusammenkunít d. Kurfürsten 1437: 416, 22. Vgl. Lahnstein. Reun in Steiermark, Zisterzienserkloster 152, 4; 34); 40b. 209, 16. 276, 49b. Reutlingen (Rutlingen, Rúttlingen), Reichsstadt 36, 35. 75, 14; 31. 80,13. 106, 6. 264, 1. 374, 47s. 650, 31. 651, 35f. 663, 23; 42b. — Gesandte 86, 34. 87, 18. 88, 38. — Desgl. z. Frankf. RT, 1442: 374, 37; 47%. — Privilegien 374, 48f. 94
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Quedlinburg (Qwedlinburg) 399, 47. — Juden d. Ab- tissin u. Stadt 671, 45. Querfurt nö. Merseburg, Juden 671, 44. R. Rabanus Maurus, Abt v. Fulda, Erzbischof v. Mainz 847-856: 503, 4. 505, 9. Rabenhenne, in Frankfurt 330, 8. Radolfzell (Rotolffezell) nw. Konstanz, Reichsstadt 39, 14; 41b. 75, 31. 647, 469. 660, 20a. 663, 51% — Gesandte z. Konstanzer Städtetag Juli 1441: 36, 36. 86, 35. 87, 20. 88, 41. Râtzlein s. Risenbach. Ragusa i. Dalmatien, Johannes von —, s. Ardjisch. Raiscop, Heinrich, Propst v. U. ]. Frauen in Utrecht 380, 4. Raisser, Ulrich, Memminger Bürger 105, 37. Ram, Dominicus, Bf. v. Lerida 1415-1434, Erzbf. v. Tarragona 1434-1445, seit 1423 Kard.-Priester tit. s. Joh. et Pauli 414, 11. Rammingen ně. Ulm, Hanns von — von Schwarzenau 664, 44. Randow, Stephan, Magdeburger Notar 398, 46. Rapperswil (Raporßwil) am Züricher See 75, 37. — Gesandte 36, 37. 86, 36. 87, 16. 88, 40. 155, 25. Rappoltstein n. v. Colmar im Elsaß, Smasman von —, seit 1437 auch Herr zu Hohenack, Österreichischer Landvogt im Elsaß, 1390-1442: 78; 10; 49%. Rattenberg am Inn sw. Kufstein 152, 17. Räcz, Jacob, Gesandter Memmingens 354, 475. Rauwnacher, Martin, viell. ident. m. Brunacher 328, 425. Ravensberg (Ravenborch), Grafschaft 378, 398. — Gf. Adolf u, Gerhard von —, s. Jülich. Ravensburg, Reichastadt 8, 21. 36, 33. 40, 42. 74,23. 75, 15; 37; 39. 79, 8; 28. 80, 7; 11. 83, 441. 86, 24. 92, 453. 127, 20. 141, 32. 227, 17. 306, 35. 365, 13; 50b. 394, 32. 647, 16; 18; 44sf.; 532. 660, 19%, — Bürgermeister u. Rat 367, 14. 399, 12. Vgl. Huntpiss. — Gesandte 4, 3. 36, 34. 80, 12. 86, 35. 87, 19. 88, 41. 306, 35. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 365, 39. 367, 17. 374, 9. 383, 6; 38a, Vgl. Huntpiss (Jos u. Ytal). — Haupt- mann 894, 89. — Knechte 651, 28. — Lehen, Privilegien 383, 395; 485 — Ravensburger Einung 35, 27. 36, 331i. 38, 27; 36; 44. 39, 12. 43, 22. 46, 428. 360, 14; 45^. 367, 15; 18. Vgl. Biberacher Stadtebiindnis. Rebensoff, Frankf. Schneider 330, 25. Recanati (Recaneto) s. v. Ancona, Jacobus de —, püpstl. Kubikolar, Gesandter P. Eugens 445, 16. Rechberg zu Hohenrechberg i. Württbg., s. v. Gmünd, Hans von —, Ritter 10, 24; 38. 11, 45». 12, 25. 44, 17. 84, 3. 86, 28. 87, 2811. 88, 5. 646, 44. — Seine Gemahlin 77, 6. — Wilhelm von —, Landrichter in Nürnberg 34, 5. 155, 8. 275, 11. 372, 30. 379, 19. Rechlinger (Rochlinger, Rohlinger), Ulrich, Stadtbau- Deutsche Reichstags-Akten XVI, 743 meister in Augsburg, Gesandter 36, 30. 81, 27. 82, 12. 86, 3. 94, 46%, 154, 272. Regensburg , „Bf. Friedrich v. Parsborg 1437 - 1450 : 154, 16. 109, 33^; 445; 31e. 36], 21. 371, 14; 465. 376,11. 878,28. 608, 15 f. 626, 32. — Kammer- gerichtebeisitzer 242, 7. 343, 46a, — Sein Bote 627, 31. — Dompropst s. Kunhofer. — Dombherr s. Frieshamer. _ _ — Reichsstadt 155, 43* ff, 227, 17; 22. 262, 8; 23. 273, 13. 365. 366, 6. 643, 26. 644, 15. 64b, 415. 649, 25. 658, 15. 663, 1. — Bürgermeister (camrer) u. Rat 388, 47br. 346, 33. 366, 4; 23. 648, 41. 645, 6. 658, 36. — Geschäftsherren 155, 424. 643, 30. Vgl. Altmann, Graner, Ingolstädter. — Bürger 53, 32. Vgl. Castenmair. — Gesandte 155, 22. 650, 2; 4. Vgl. Fraunberger, Ingolstädter, Kappel. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 228, 44. 262, 26. 365, 39. 366, 11; 16f. 314, 8; 22. 383, 5; 32a. Vgl. Fraunberger, Ingolstädter, Reich. — Vikar s. Rudolf. — Archiv 208, 32. — Privilegien 262, 24. 643, 36; 49%. — Mitglied d. Fränk. Städtekreises 263, 34; 36. 265, 9. 386, 34. — Ort für d. neue (dritte) Konzil 47, 20. 587, 33. 590, 18. — Reichstag 1471: 166, 11. Regenwalde in Pommern nó. Stettin 108, 45b. Reginald, Abt v. St. Poter in Gloucester, Gesandtor K. Heinrichs VII. v. England 225, 14; 16; 23; 34; 38»; 45a. 249, 25. 250, 12. 371, 20. 376, 18. 557, 19; 32. Reich, Erhard, Gesandter Regensburgs 383, 33^. Reichelsberg (Reygelberg) in Unterfranken sw, Aub 26, 47%. 40, 36. 124, 22; 48b. 125, 35. 129, 25. 269, 461. Reichenbach (Rychenbach), SchloB des Bongratz v. Seckendorff 77, 10. Reichenhall a. d. Saalach sw. Salzburg 152, 17. Reiczeler s. Schulerhenne. — Gerlach, in Frankfurt 328, 23. Reifenstein s. Sebner. Reifferscheid (Riverschijt) s. v. Schleiden im Rhein- land, Herr von —, 378, 20. Reinheim só. Darmstadt, Hans Kalb von —, s. Kalb. Remagen (Remaigen) am Rhein 637, 1. 640, 1. Rembolt, Caspar, Nordlinger Ratsherr 647, 28. Rennenberg (Renenberg), Herr von —, 372, 12. 318, 24. Rennwart, s. Hirnkouffer. Rense (Rhenntsch, Reysis) am Rhein, Königsstuhl “ 158, 95» ff. 170, 33. 171, 35. — Privilegien 158, 402 ff. — Zusammenkunít d. Kurfürsten 1437: 416, 22. Vgl. Lahnstein. Reun in Steiermark, Zisterzienserkloster 152, 4; 34); 40b. 209, 16. 276, 49b. Reutlingen (Rutlingen, Rúttlingen), Reichsstadt 36, 35. 75, 14; 31. 80,13. 106, 6. 264, 1. 374, 47s. 650, 31. 651, 35f. 663, 23; 42b. — Gesandte 86, 34. 87, 18. 88, 38. — Desgl. z. Frankf. RT, 1442: 374, 37; 47%. — Privilegien 374, 48f. 94
Strana 744
744 Reve, Johannes de —, Dr., Prokurator des Deutschen Ordens beim Konzil 110, 20. Reyde, Gerart van —, (Hofgerichtsprokurator ?) 639, 23. Reymbout, Dancardus, Kanzleibeamter des Konzils 120, 13. Rhein (Ryn) 55, 39; 42. 74, 39. 86, 27. 146, 151. 350, 6; 13. 357, 10. 626, 27. 637, 9. 642, 25. — Rheinzólle 339, 22. Vgl. Boppard, Breisach, Engers. — Rheinweine (vins de Rins) 190, 25. — Städte am —, Städtekreis 15, 5. 81, 11. 304, 2. 648, 21. 662, 11. Vgl. Aachen, Dortmund, Frank- furt, Köln, Mainz, Speier, Worms. Rheinfelden (Rinfelden) ö. Basel, Reichsstadt, Gesandte z. Frankf, RT. 1442: 374, 1. 375, 11. 382, 16. — Desgl. z. Konstanzer Städtetag 1442: 264, 21. 654, 38. — Mitglied d. Städtekreises am Bodensee 386, 32. Rheingrafen, Wildgraf Friedrich zu Daun, Rheingraf zum Stein 380, 15 (?); 28% ff. — Wildgraf Johann zu Daun (Dune) u. Kirchberg 380, 15 (?); 44%. — Seine Lehen 380, 50a; 23b, Vgl. Geisenheim, Limburg. — Vgl. Mainz (Ebf. Konrad III.). Rheingrafenstein (Rijngreffenstein) a. d. Nahe, s. v. Kreuznach 380, 48 b. Rhodos (Rodus), Insel 344, 16; 22; 505; 47b. 345, 17. Vgl. Johanniterorden. Riederer, Ulrich, Lic. jur. utr., Propst von Freising, kónigl. Steuerkommissar 267, 13. 688, 16; 46^. Rieneck (Renecke, Ryneck), am Main s. Aschaffen- burg, Grafen von —, 586, 38. 608, 9. — Gf. Philipp I. von —, 1431-1486: 371, 32. 378, 29. 880, 1. Rieter, Peter, Nürnb. Ratsherr 641, 37. Riethaimer, im kónigl. Gefolge 329, 14. Rietheim (Riethain), nnw. Tuttlingen, Albrecht von —, 156, 50a. — Jorg von —, Amtmann Hzg. Lud- wigs VIIL v. Baiern 616, 365. Riff, Adam, Altammanmeister v. Straßburg, Gesandter 261, 35f.; 39. 381, 33 bf. 605, 22. 607, 14; 37. Riga, Erzbischof Henning Scarpenberg 1424-1448: 20, 24. 62, 23. 268, 33. 269, 2 ff. — Seine Suf- fragane, Prülaten 62, 23. 268, 33. — Weihbischof 269, 2 ff. Rijdler, Augsburger Ratsherr u. Gesandter 154, 275, Rindschade, Pankraz, Landschreiber in Steyr, im königl. Gefolge 328, 25, Risch s. Rósch. Risenbach, Rátzlein von — , der alte u. der junge, Gegner Niirnbergs 342, 37b, Ritterbund der Gesellschaft mit St. Georgensch ld 651, 48. 652, 1. Vgl. auch Hegau. Roboam s. Israel. Rocapetri, Johannes de —, Magister, bace. in decr., Notar der Dep. pro comm. 49, 15; 45a, 52, 29. Rochester, Bf. Wilhelm Wells 1436-1444: 72, 47b, Rodenstein im Odenwald sw. Darmstadt, Johannes von —, 152, 6. Rösch (Risch), Ulrich, Gesandter Überlingens 382, 51 «. 388, 22. 626, 16. Alfabetisches Register der Orts- und Persoven-Namen. Rôteln (Rotellin, Routlyncke, Râteling, Ruteln) n. v, Lórrach, Markgraf s. Hochberg. Rom (Urbs, urbs Romana) 131, 20; 27. 463, 2. 486, 5. 506, 32. 510, 32. 512, 6. 513, 27. 521, 23. 522. 10. 560, 20. 570, 16. — Rómer (populus Romanus) 131, 27; 38. 506, 24. 521, 30. 538, 7; 9. 562, 26. — Klerus u. Volk 538, 7; 9. — Senatus po- pulusque Rom. 131, 29. — Senatoria dignitas 434, 13. — Kaisertum, Kaiser (imperium, antecessores K. Friedricha) 131, 28; 38. 132, 2. 300, 3. 521, 29. 522, 6f.; 18f.; 23. Vgl. Deutschland (Kaiser), Griechen- land, Ostgoten. — Tiberius 14-37: 300, 5. — Claudius 41-54: 300, 5. — Nero 54-68: 300, 5. 556, 5. — Maxentius 306-312: 300, 5. — Kon- stantin d. Gr. 307-337: 300, 7. 422, 10. 423, 31; 34. 424, 2; 5. 536, 24. 554, 28. 603, 1. — Julianus apostata 360-363: 300, 5. — Theodosius d. Gr. 379-395: 800, 8. — Honorius 395 -423: 547, 41b. — Röm. Kirche s. Kirche. — Deren Primat 511, 39. 520, 23 ff. 529, 515. — Apostolischer Stuhl, dessen Autorität 116, 2. 134, 13. 135, 23; 33. 260, 5. 511, 41. 516, 19f. 548, 15. 550, 18; 27. 551, 18. 554, 10. 569, 10; 12; 21. 570, 32. 599, 29. — Dessen Privilegien, Reservationen 418, 22. 425, 1. 450, 29. — Dessen Schutz 590, 37. — Pápste allgemein (Nachfolger Petri, vicarius Christi) 119, 26. 193, 35 f.; 45. 124, 8. 175, 2f. 180, 12. 181, 36. 182, 30; 37. 247. 2b4, 44. 277-285, 13. 291, 10; 14. 296, 7. 300, 15; 19. 301. 353, 43. 354, 5. 409, 35. 421, 8. 428-435, 14. 447, 1. 454, 8. 458, 10; 15. 460-463. 469, 7; 12. 472, 17; 39. 477, 5; 25. 483, 16. 484, 33-487. 488, 26. 489, 1; 3. 492, 20. 498, 27-497. 498, 1. 506, 21. 569, 27. 517, 9. 523, 5. 524, 13. 528, 15; 17. 529, 14. 532 534. 535, 84. 536, 10. 543, 1. 546, 26. 547, 12; 18. 549, 7; 10; 34b. 551, 34. 552, 13. 555. 556, 9. 558. 559, 2f. 561. 564, 20; 39. 519, 37. 580, 6; 38. 581, 5; 9. 582, 39. 587, 25. 590, 43. 679, 26. 680, 32; 45. — Autoritit (jus pontifieium, potestas, superioritas) 291, 14; 16. 294, 46. 353, 48. 422, 2. 424, 23. 431, 26f.; 30. 432, 41. 433, 20. 454, 8. 461, 40. 462, 34. 463, 14. 477, 9. 485, Tf. 486, 13. 500, 39. 509, 27. 510, 34. 511, 22 f. 513, 80. 514, 11; 19 ff. 517, 31. 518, 4f. 529, 51s, 532, 20. 536, 10. 550, 27. 558, 9f.; 39. 561, 18; 38. 562, 3. 564 569, 33. 589, 2f. — Wahl (as- sumpcio ad apost. sedem) 433, 39. 509, 36. 511, 20; 24. 516, 39. 517, 4; 1. 518, 4; 11ff. 523, 34f. 526, 32. 538, 26. 571, 28. Desgl. durch den Róm. Klerus 433, 10. — Absetzbarkeit usw. 421, 8; 40. 425, 44. 511-518. 523, 36. 532, 18 ff. 533, 321. 534, 2; 6; 8. — Gesandte (legati, vicarii) 280, 6. 427, 23f. 429, 12. — Anaclet I. ca. 79 - ca. 91: 507, 8. — Clemens T. ca. 91-ca. 100: 486, 19. 513, 9. 615, 28. — Stephan I. 254-251: 549, 11f.; 44*f. — Marcellinus 296-304: 517, 26 ff. 518, 5. 529, 14. — Marcellus 307-309: 421, 32. — Melchiades 310- 314: 423, 18; 30; 32f. 424, 3. 522, 5. — Silvester I. 314
744 Reve, Johannes de —, Dr., Prokurator des Deutschen Ordens beim Konzil 110, 20. Reyde, Gerart van —, (Hofgerichtsprokurator ?) 639, 23. Reymbout, Dancardus, Kanzleibeamter des Konzils 120, 13. Rhein (Ryn) 55, 39; 42. 74, 39. 86, 27. 146, 151. 350, 6; 13. 357, 10. 626, 27. 637, 9. 642, 25. — Rheinzólle 339, 22. Vgl. Boppard, Breisach, Engers. — Rheinweine (vins de Rins) 190, 25. — Städte am —, Städtekreis 15, 5. 81, 11. 304, 2. 648, 21. 662, 11. Vgl. Aachen, Dortmund, Frank- furt, Köln, Mainz, Speier, Worms. Rheinfelden (Rinfelden) ö. Basel, Reichsstadt, Gesandte z. Frankf, RT. 1442: 374, 1. 375, 11. 382, 16. — Desgl. z. Konstanzer Städtetag 1442: 264, 21. 654, 38. — Mitglied d. Städtekreises am Bodensee 386, 32. Rheingrafen, Wildgraf Friedrich zu Daun, Rheingraf zum Stein 380, 15 (?); 28% ff. — Wildgraf Johann zu Daun (Dune) u. Kirchberg 380, 15 (?); 44%. — Seine Lehen 380, 50a; 23b, Vgl. Geisenheim, Limburg. — Vgl. Mainz (Ebf. Konrad III.). Rheingrafenstein (Rijngreffenstein) a. d. Nahe, s. v. Kreuznach 380, 48 b. Rhodos (Rodus), Insel 344, 16; 22; 505; 47b. 345, 17. Vgl. Johanniterorden. Riederer, Ulrich, Lic. jur. utr., Propst von Freising, kónigl. Steuerkommissar 267, 13. 688, 16; 46^. Rieneck (Renecke, Ryneck), am Main s. Aschaffen- burg, Grafen von —, 586, 38. 608, 9. — Gf. Philipp I. von —, 1431-1486: 371, 32. 378, 29. 880, 1. Rieter, Peter, Nürnb. Ratsherr 641, 37. Riethaimer, im kónigl. Gefolge 329, 14. Rietheim (Riethain), nnw. Tuttlingen, Albrecht von —, 156, 50a. — Jorg von —, Amtmann Hzg. Lud- wigs VIIL v. Baiern 616, 365. Riff, Adam, Altammanmeister v. Straßburg, Gesandter 261, 35f.; 39. 381, 33 bf. 605, 22. 607, 14; 37. Riga, Erzbischof Henning Scarpenberg 1424-1448: 20, 24. 62, 23. 268, 33. 269, 2 ff. — Seine Suf- fragane, Prülaten 62, 23. 268, 33. — Weihbischof 269, 2 ff. Rijdler, Augsburger Ratsherr u. Gesandter 154, 275, Rindschade, Pankraz, Landschreiber in Steyr, im königl. Gefolge 328, 25, Risch s. Rósch. Risenbach, Rátzlein von — , der alte u. der junge, Gegner Niirnbergs 342, 37b, Ritterbund der Gesellschaft mit St. Georgensch ld 651, 48. 652, 1. Vgl. auch Hegau. Roboam s. Israel. Rocapetri, Johannes de —, Magister, bace. in decr., Notar der Dep. pro comm. 49, 15; 45a, 52, 29. Rochester, Bf. Wilhelm Wells 1436-1444: 72, 47b, Rodenstein im Odenwald sw. Darmstadt, Johannes von —, 152, 6. Rösch (Risch), Ulrich, Gesandter Überlingens 382, 51 «. 388, 22. 626, 16. Alfabetisches Register der Orts- und Persoven-Namen. Rôteln (Rotellin, Routlyncke, Râteling, Ruteln) n. v, Lórrach, Markgraf s. Hochberg. Rom (Urbs, urbs Romana) 131, 20; 27. 463, 2. 486, 5. 506, 32. 510, 32. 512, 6. 513, 27. 521, 23. 522. 10. 560, 20. 570, 16. — Rómer (populus Romanus) 131, 27; 38. 506, 24. 521, 30. 538, 7; 9. 562, 26. — Klerus u. Volk 538, 7; 9. — Senatus po- pulusque Rom. 131, 29. — Senatoria dignitas 434, 13. — Kaisertum, Kaiser (imperium, antecessores K. Friedricha) 131, 28; 38. 132, 2. 300, 3. 521, 29. 522, 6f.; 18f.; 23. Vgl. Deutschland (Kaiser), Griechen- land, Ostgoten. — Tiberius 14-37: 300, 5. — Claudius 41-54: 300, 5. — Nero 54-68: 300, 5. 556, 5. — Maxentius 306-312: 300, 5. — Kon- stantin d. Gr. 307-337: 300, 7. 422, 10. 423, 31; 34. 424, 2; 5. 536, 24. 554, 28. 603, 1. — Julianus apostata 360-363: 300, 5. — Theodosius d. Gr. 379-395: 800, 8. — Honorius 395 -423: 547, 41b. — Röm. Kirche s. Kirche. — Deren Primat 511, 39. 520, 23 ff. 529, 515. — Apostolischer Stuhl, dessen Autorität 116, 2. 134, 13. 135, 23; 33. 260, 5. 511, 41. 516, 19f. 548, 15. 550, 18; 27. 551, 18. 554, 10. 569, 10; 12; 21. 570, 32. 599, 29. — Dessen Privilegien, Reservationen 418, 22. 425, 1. 450, 29. — Dessen Schutz 590, 37. — Pápste allgemein (Nachfolger Petri, vicarius Christi) 119, 26. 193, 35 f.; 45. 124, 8. 175, 2f. 180, 12. 181, 36. 182, 30; 37. 247. 2b4, 44. 277-285, 13. 291, 10; 14. 296, 7. 300, 15; 19. 301. 353, 43. 354, 5. 409, 35. 421, 8. 428-435, 14. 447, 1. 454, 8. 458, 10; 15. 460-463. 469, 7; 12. 472, 17; 39. 477, 5; 25. 483, 16. 484, 33-487. 488, 26. 489, 1; 3. 492, 20. 498, 27-497. 498, 1. 506, 21. 569, 27. 517, 9. 523, 5. 524, 13. 528, 15; 17. 529, 14. 532 534. 535, 84. 536, 10. 543, 1. 546, 26. 547, 12; 18. 549, 7; 10; 34b. 551, 34. 552, 13. 555. 556, 9. 558. 559, 2f. 561. 564, 20; 39. 519, 37. 580, 6; 38. 581, 5; 9. 582, 39. 587, 25. 590, 43. 679, 26. 680, 32; 45. — Autoritit (jus pontifieium, potestas, superioritas) 291, 14; 16. 294, 46. 353, 48. 422, 2. 424, 23. 431, 26f.; 30. 432, 41. 433, 20. 454, 8. 461, 40. 462, 34. 463, 14. 477, 9. 485, Tf. 486, 13. 500, 39. 509, 27. 510, 34. 511, 22 f. 513, 80. 514, 11; 19 ff. 517, 31. 518, 4f. 529, 51s, 532, 20. 536, 10. 550, 27. 558, 9f.; 39. 561, 18; 38. 562, 3. 564 569, 33. 589, 2f. — Wahl (as- sumpcio ad apost. sedem) 433, 39. 509, 36. 511, 20; 24. 516, 39. 517, 4; 1. 518, 4; 11ff. 523, 34f. 526, 32. 538, 26. 571, 28. Desgl. durch den Róm. Klerus 433, 10. — Absetzbarkeit usw. 421, 8; 40. 425, 44. 511-518. 523, 36. 532, 18 ff. 533, 321. 534, 2; 6; 8. — Gesandte (legati, vicarii) 280, 6. 427, 23f. 429, 12. — Anaclet I. ca. 79 - ca. 91: 507, 8. — Clemens T. ca. 91-ca. 100: 486, 19. 513, 9. 615, 28. — Stephan I. 254-251: 549, 11f.; 44*f. — Marcellinus 296-304: 517, 26 ff. 518, 5. 529, 14. — Marcellus 307-309: 421, 32. — Melchiades 310- 314: 423, 18; 30; 32f. 424, 3. 522, 5. — Silvester I. 314
Strana 745
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 745 bis 335: 422, 10; 13. 554, 28. — Julius I. 337 bis 352: 421, 21. 422, 22. 549, 3; 47». — Liberius 352-366: 518, 6. — Damasus I. 366-384: 132, 33. 517, 39. 527, 13; 20f. — Anastasius I. 398-402: 518, 6. — Zosimus 417-418: 294, 44; 52a. — Bonifaz I. 418-422: 547, 11; 42b. — Sixtus III. 432-440: 517, 38. 529, 13. — Leo I. 440-461: 421,36. 431,25. 500,32. 505, 6. 510, 36. 517,37. 518, 22. 527, 21; 26. 529, 13. 534, 40. 535, 3 ff. 538, 6; 8. 549, 11. — Gelasius 492-496: 294, 44. 519, 25. — Symmachus 498-514; 423, 4. 427, 23. 459, 11. 515, 8ff. 017, 29; 33; 35. 529, 14. 536, 8. — Pelagius lI. 578-590: 549, 49*. — Gregor I. 590-604: 295, 2. 296, 49*. 298, 45. 420, 22. 426, 23. 429, 36. 459, 11. 463, 4. 506, 34. 510, 2; 21; 24. 517, 36. 518, 27. 521, 24. 526, 17; 24. 528, 24; 29; 49a. 529, 13. 580, 17; 21. 533, 26. 549, 29; 48b. 556, 27. 569, 26. — Martin I. 649 bia 655: 426, 40. — Leo III. 795-816: 174, 38 b. — Hadrian II. 867-872, seine Gesandten 427, 28. Vgl. Marinus, Nepi, Ostia. — Johann XII. 955-964: 518, 6f. — Leo 1X. 1049-1054: 422, 3; 412. — Eugen III. 1145-1163: 461, 38. — Innozenz IV. 1198-1916: 456, 95. 457, 11. 460, 8. 461, 16. 464, 95 ff. 466, 40. 467, 4. 468, 5; 13. 470, 4. 472, 8; 19; 19. 478, 6; 18; 462. 481, 31. 485, 8; 12. 506, 15f. 514, 6. 523, 18. 524, 6. 529, 7. 31, 7. 537, 29. — Gregor IX. 1227-1241 : Seine Dekre- . talen (Liber extravagantium) 245, 49». 278, 16. 568, 43*. — Bonifaz VIII. 1294-1303: 469, 2; 5, 412, 36. Sein Liber sextus 469, 44», 568, 44* Seine Extravagantes commuries 536, 13. 569, 88. —. Clemens V. 1305-1314, seine Constitutiones Clemen-, tine 467, 32. 469, 44a. 470, 26. 476, 9. 495, 27. 496, 5. 523, 13. 527,32. 537, 23. — Johann XXII 1316-1334: 278, 49sff. Seine Extravagantes 550, 46*. — Benedikt XII. 1384 - 1342: 278, 45a, — Urban VI. 1378-1389: 563, 27. — Benedikt XIII. 1394-1417, 1 1424 : 495, 7f.; 39a, 496, 28. 497,6. 518, 6; 10; 14. 561, 7. Residenz s. Peniscola. — Gregor XII. 1406-1415, f 1417: 495, 7. 496, 28. 497, 6. 518, 10; 13. — Alexander V. 1409-1410: 518, 11. — Johann XXIII. 1410-1415, f 1419: 495, 10. 496, 271r. 497, 4; 20ff. 518, 6; 12. — Martin V. 1417-1491: 217, 25 f. 257, 17. 408, 19. 424, 92; 26; 40. 429, 26. 431, 21; 46. 441, 4; 12. 454, 6. 496, 40. 539, 13f. 561, 7; 41. 570, 1. 572, 29; 31. 586, 13. Seine Wahl 496, 40. 518, 14f. Legaten 572, 31. Rom, Eugen IV. (Gabriel Condulmero), * ca. 1383, Papst 1431-1447 passim. — Wahl (conclave), -kapitulation 492, 80. 580, 17ff. — Anerkennung, Autorität, Obódienz 210-215. 249-255. 259, 30. 283, 11; 26. 285, 20. 286, 13. 289, 22. 292, 20. 293, 33. 353, 40. 413, 31. 414, 29. 415. 432, 29. 451, 15; 30. 452, 11. 454, 6f. 47b, 9; 23; 32f. 484, 5. 485, 35; 39. 489, 7; 10. 528, 3. 539, 10; 22. 540, 24. 542, 36. 544, b. 557, 28. 558-566. 567, 23. 578, 30. 583, 2. 585, 13. 593, 3f. 596, 18. 599, 40; 45. 600, 1; 7; 14. 600, 22. 603, 24. — Absetzung (citacio, deposicio, suspensio) 210, 22. 217, 7. 247. 249, 2; 12. 255, 12; 47. 283, 8f. 285, 20ff ; 45. 293, 22. 295, 30. 296, 13. 353, 40. 413, 27f. 414, 9; 16; 37. 416, 4. 420, 301f. 431, 3. 432, 26; 41. 484, 38. 439, 93. 441, 11. 450, 35. 461, 5; 23 ff. 452, 22; 27. 453. 475, 11. 477, 16; 19. 482. 484, 8; 28; 31. 485, 15. 489, 35; 38. 490, 15; 34. 492, 19; 14. 493, 21. 495, 14f. 594, 34. 525, 1. 531, 16. 535, 24. 539, 3. 546, 1. 547, 35f. 558, 33. 559, 14. 560, 7. 568, 4; 6. 572, 10; 36f 583, 12. 585, 26. 598, 6. 600, 17. 602, 35. 608, 4f. 604, 5. 609, 26. — Proteste dagegen 535, 23. 542, 8. 543. — Verzicht 251, 13. —. Kubikulare s. Boraciis, Padua, Recanati. — Kardinüle, Kardi- nalskolleg 211, 51. 212, 8. 259, 27. 278, 4. 279, 26. 281, 18. 286, 22. 332, 31. 412, 19. 413, 13. 428, 16. 450, 37. 451, 5. 458, 5. 472, 34; 36. 495, 39a, 511, 24. 515, 38. 516, 1. 517, 6. 518, 16ff. 523, 34. 526, 32. 550, 15. 555, 38. 556, 17. 560, 11; 13; 20. 571, 27. 588, 4. 589, 42. 591, 92; 99. 593, 18. Vgl. Albergati, Aleman, Aquileja, Augsburg, Carvajal, Cervantes, Cesarini, Cues, Foix, Jeune, Oporto, Ostia, Ram, Tarent, Turre- cremata, — Ihre Ernennung, Absetzbarkeit 518, 16; 18ff. 526, 32. — Ihre Gesandten 525, 33f. Vgl. Foix. — Pápstliche Legaten, Gesandte 154, 945. 157, 26. 211, 16. 946, 1. 284, 43. 410, 24. 436, 1. 444, 90. 578, 13 f. Vgl. Barachiis, Cervantes, Creta, Foix, Oratoribus, Recanati, Sebastianus, Tarent. — Dosgl. nach Avignon s. Recanati. — Desgl. nach Konstantinopel 410, 6. 412, 23ff. 442, 11. 450, 4; 15. Vgl. Garatoni, Moutiers-en- Tarentaise. — Desgl. z. Frankf. Wahltag 1438 s. Urbino. — Desgl. z. Niirnb. RT. 1438: 601, 2f. — Desgl. z. Mainzer Kongreß 1441: 596, 43%, — Desgl. nach Wien -1441: 20, 9. 21, 15. 23, 22. 25, 24. 26, 16; 37». 34, 9. 70, 20. 116, 8. Vgl. Carvajal, Cues, Oratoribus. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 49, 36*ff. 51, 24; 515; 51%. 52, 14. 114, 42. 142, 3; 37. 143, 39. 145, 42b. Vgl. Carvajal, Cues. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 212,22. 225, 21. 231, Tff. 235, 16. 244. 31. 245, 9. 250, 31. 252, 27. 253, 31. 255, 24. 261, 19. 262, 11. 986, 28. 332, 31. 338, 19f. 371, 1. 315, 43. 596, 4. 597, 32. 598, 25. 607, 2. 609, 14. 611, 26. 614, 10. 619, 25. 644, 3. Vgl. Carvajal, Cues. Rom, Kurie (hov van Rom) 210, 14. 211, 20; 29b. 213, 22. 214, 31^. 277, 39. 279, 30. 282, 15; 18. 283, 23 ff. 295, 28. 337, 41e. 412, 20. 492, 40. 525, 39. 526, 2; 14. 550, 13. 552, 18. 644, 8. — Konsistorien 412, 21. 450, 1. Vgl. Bologna. — Auditoren 22, 35 b. — Pipstliche Kammer 20, 412. 51, 40b. 211, 32». 218, 49b. 281, 4. 282, 30. 644, 8; 40*. — Kámmerer 262, 10. Vgl. Aquileja. — Thesaurar 262, 11. Vgl. Concordia, Trai. — Püpstl. Bankier s. Medici. — Kanzleibeamte s. Augeroles, Blondus, Colenzoen, Cremonensibus, Florentia, Foulani, Paradisi, Strata. — Kanzleiregeln 278, 43b, — Protonotar s. Trier (Ebf. Jakob). — Datar s. Garatoni. — Abbreviatoren, Registratoren, Skrip- 94*
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 745 bis 335: 422, 10; 13. 554, 28. — Julius I. 337 bis 352: 421, 21. 422, 22. 549, 3; 47». — Liberius 352-366: 518, 6. — Damasus I. 366-384: 132, 33. 517, 39. 527, 13; 20f. — Anastasius I. 398-402: 518, 6. — Zosimus 417-418: 294, 44; 52a. — Bonifaz I. 418-422: 547, 11; 42b. — Sixtus III. 432-440: 517, 38. 529, 13. — Leo I. 440-461: 421,36. 431,25. 500,32. 505, 6. 510, 36. 517,37. 518, 22. 527, 21; 26. 529, 13. 534, 40. 535, 3 ff. 538, 6; 8. 549, 11. — Gelasius 492-496: 294, 44. 519, 25. — Symmachus 498-514; 423, 4. 427, 23. 459, 11. 515, 8ff. 017, 29; 33; 35. 529, 14. 536, 8. — Pelagius lI. 578-590: 549, 49*. — Gregor I. 590-604: 295, 2. 296, 49*. 298, 45. 420, 22. 426, 23. 429, 36. 459, 11. 463, 4. 506, 34. 510, 2; 21; 24. 517, 36. 518, 27. 521, 24. 526, 17; 24. 528, 24; 29; 49a. 529, 13. 580, 17; 21. 533, 26. 549, 29; 48b. 556, 27. 569, 26. — Martin I. 649 bia 655: 426, 40. — Leo III. 795-816: 174, 38 b. — Hadrian II. 867-872, seine Gesandten 427, 28. Vgl. Marinus, Nepi, Ostia. — Johann XII. 955-964: 518, 6f. — Leo 1X. 1049-1054: 422, 3; 412. — Eugen III. 1145-1163: 461, 38. — Innozenz IV. 1198-1916: 456, 95. 457, 11. 460, 8. 461, 16. 464, 95 ff. 466, 40. 467, 4. 468, 5; 13. 470, 4. 472, 8; 19; 19. 478, 6; 18; 462. 481, 31. 485, 8; 12. 506, 15f. 514, 6. 523, 18. 524, 6. 529, 7. 31, 7. 537, 29. — Gregor IX. 1227-1241 : Seine Dekre- . talen (Liber extravagantium) 245, 49». 278, 16. 568, 43*. — Bonifaz VIII. 1294-1303: 469, 2; 5, 412, 36. Sein Liber sextus 469, 44», 568, 44* Seine Extravagantes commuries 536, 13. 569, 88. —. Clemens V. 1305-1314, seine Constitutiones Clemen-, tine 467, 32. 469, 44a. 470, 26. 476, 9. 495, 27. 496, 5. 523, 13. 527,32. 537, 23. — Johann XXII 1316-1334: 278, 49sff. Seine Extravagantes 550, 46*. — Benedikt XII. 1384 - 1342: 278, 45a, — Urban VI. 1378-1389: 563, 27. — Benedikt XIII. 1394-1417, 1 1424 : 495, 7f.; 39a, 496, 28. 497,6. 518, 6; 10; 14. 561, 7. Residenz s. Peniscola. — Gregor XII. 1406-1415, f 1417: 495, 7. 496, 28. 497, 6. 518, 10; 13. — Alexander V. 1409-1410: 518, 11. — Johann XXIII. 1410-1415, f 1419: 495, 10. 496, 271r. 497, 4; 20ff. 518, 6; 12. — Martin V. 1417-1491: 217, 25 f. 257, 17. 408, 19. 424, 92; 26; 40. 429, 26. 431, 21; 46. 441, 4; 12. 454, 6. 496, 40. 539, 13f. 561, 7; 41. 570, 1. 572, 29; 31. 586, 13. Seine Wahl 496, 40. 518, 14f. Legaten 572, 31. Rom, Eugen IV. (Gabriel Condulmero), * ca. 1383, Papst 1431-1447 passim. — Wahl (conclave), -kapitulation 492, 80. 580, 17ff. — Anerkennung, Autorität, Obódienz 210-215. 249-255. 259, 30. 283, 11; 26. 285, 20. 286, 13. 289, 22. 292, 20. 293, 33. 353, 40. 413, 31. 414, 29. 415. 432, 29. 451, 15; 30. 452, 11. 454, 6f. 47b, 9; 23; 32f. 484, 5. 485, 35; 39. 489, 7; 10. 528, 3. 539, 10; 22. 540, 24. 542, 36. 544, b. 557, 28. 558-566. 567, 23. 578, 30. 583, 2. 585, 13. 593, 3f. 596, 18. 599, 40; 45. 600, 1; 7; 14. 600, 22. 603, 24. — Absetzung (citacio, deposicio, suspensio) 210, 22. 217, 7. 247. 249, 2; 12. 255, 12; 47. 283, 8f. 285, 20ff ; 45. 293, 22. 295, 30. 296, 13. 353, 40. 413, 27f. 414, 9; 16; 37. 416, 4. 420, 301f. 431, 3. 432, 26; 41. 484, 38. 439, 93. 441, 11. 450, 35. 461, 5; 23 ff. 452, 22; 27. 453. 475, 11. 477, 16; 19. 482. 484, 8; 28; 31. 485, 15. 489, 35; 38. 490, 15; 34. 492, 19; 14. 493, 21. 495, 14f. 594, 34. 525, 1. 531, 16. 535, 24. 539, 3. 546, 1. 547, 35f. 558, 33. 559, 14. 560, 7. 568, 4; 6. 572, 10; 36f 583, 12. 585, 26. 598, 6. 600, 17. 602, 35. 608, 4f. 604, 5. 609, 26. — Proteste dagegen 535, 23. 542, 8. 543. — Verzicht 251, 13. —. Kubikulare s. Boraciis, Padua, Recanati. — Kardinüle, Kardi- nalskolleg 211, 51. 212, 8. 259, 27. 278, 4. 279, 26. 281, 18. 286, 22. 332, 31. 412, 19. 413, 13. 428, 16. 450, 37. 451, 5. 458, 5. 472, 34; 36. 495, 39a, 511, 24. 515, 38. 516, 1. 517, 6. 518, 16ff. 523, 34. 526, 32. 550, 15. 555, 38. 556, 17. 560, 11; 13; 20. 571, 27. 588, 4. 589, 42. 591, 92; 99. 593, 18. Vgl. Albergati, Aleman, Aquileja, Augsburg, Carvajal, Cervantes, Cesarini, Cues, Foix, Jeune, Oporto, Ostia, Ram, Tarent, Turre- cremata, — Ihre Ernennung, Absetzbarkeit 518, 16; 18ff. 526, 32. — Ihre Gesandten 525, 33f. Vgl. Foix. — Pápstliche Legaten, Gesandte 154, 945. 157, 26. 211, 16. 946, 1. 284, 43. 410, 24. 436, 1. 444, 90. 578, 13 f. Vgl. Barachiis, Cervantes, Creta, Foix, Oratoribus, Recanati, Sebastianus, Tarent. — Dosgl. nach Avignon s. Recanati. — Desgl. nach Konstantinopel 410, 6. 412, 23ff. 442, 11. 450, 4; 15. Vgl. Garatoni, Moutiers-en- Tarentaise. — Desgl. z. Frankf. Wahltag 1438 s. Urbino. — Desgl. z. Niirnb. RT. 1438: 601, 2f. — Desgl. z. Mainzer Kongreß 1441: 596, 43%, — Desgl. nach Wien -1441: 20, 9. 21, 15. 23, 22. 25, 24. 26, 16; 37». 34, 9. 70, 20. 116, 8. Vgl. Carvajal, Cues, Oratoribus. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 49, 36*ff. 51, 24; 515; 51%. 52, 14. 114, 42. 142, 3; 37. 143, 39. 145, 42b. Vgl. Carvajal, Cues. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 212,22. 225, 21. 231, Tff. 235, 16. 244. 31. 245, 9. 250, 31. 252, 27. 253, 31. 255, 24. 261, 19. 262, 11. 986, 28. 332, 31. 338, 19f. 371, 1. 315, 43. 596, 4. 597, 32. 598, 25. 607, 2. 609, 14. 611, 26. 614, 10. 619, 25. 644, 3. Vgl. Carvajal, Cues. Rom, Kurie (hov van Rom) 210, 14. 211, 20; 29b. 213, 22. 214, 31^. 277, 39. 279, 30. 282, 15; 18. 283, 23 ff. 295, 28. 337, 41e. 412, 20. 492, 40. 525, 39. 526, 2; 14. 550, 13. 552, 18. 644, 8. — Konsistorien 412, 21. 450, 1. Vgl. Bologna. — Auditoren 22, 35 b. — Pipstliche Kammer 20, 412. 51, 40b. 211, 32». 218, 49b. 281, 4. 282, 30. 644, 8; 40*. — Kámmerer 262, 10. Vgl. Aquileja. — Thesaurar 262, 11. Vgl. Concordia, Trai. — Püpstl. Bankier s. Medici. — Kanzleibeamte s. Augeroles, Blondus, Colenzoen, Cremonensibus, Florentia, Foulani, Paradisi, Strata. — Kanzleiregeln 278, 43b, — Protonotar s. Trier (Ebf. Jakob). — Datar s. Garatoni. — Abbreviatoren, Registratoren, Skrip- 94*
Strana 746
746 ‘toren 281, 38. — Archiv 208, 34. — Magister cursorum 8. Mediolano. — Boten, Kuriere, Liiufer 20, 49a. Vgl. Almania, Salvagius. — Geleit 443, 15. 446, 2. — Galeeren 492, 7. 494, 11. 525, 24. — Kapitán 492, 7. Rom, Bullen allgemein 451, 10. Vyl. Basel (Dekrete, Bullen), Ferrara, Florenz. — Alta nos cura 1433 Dez. 15.: 417, 14. — Auctoritate presencium 1483 Dez. 17.: 540, 495. — Certificati 1431 Mai 31: 429, 27. 441, 12. 580, 23. — Doctoris gentium 1437 Sept. 18: 295, 17f. 413, 16. 420, 8. 431, 20. 435, 10; 24. 438, 2. 451, 3. 475, 13. 529, 42»; 535, 580, 28. 596, 11. — Dudum sacrum 1433 Aug. 1 u. Dez. 15: 295, 18. 420, 31. 435, 21; 35. 438, 13. 451, 26. 477, 11. 487, 36. 497, 13. 527, 6. 539, 44b. 540, 4; 384f. 580, 24 ff. — Etsi non dubitemus 1441 Apr. 20: 245, 40. 291, 22. 300, 21. 529, 444. 598, 19f.; 24; 32. 599,29. — Existimantes olim 1434 Nov. 15: 442, 7. 443, 11. — Existimaret forsitan 1434 Juni 23: 580, 26. — Exultate deo 1439 Nov. 22: 286, 45*. — Jam pridem 1435 Febr. 22: 442, 10. 443, 11. — Letentur celi 1439 Juli 6: 286, 442. 419, 33. — Licet oratores 1442 Jan. 26: 145, 17. — Miserator et misericors 1442 Apr. 26: 213, 33. — Moyses vir dei 1439 Sept. 4: 430, 20. 432, 12; 32. 541,4 f. 579, 12. — Personam tuam 1442 Apr. 9: 214, 355. — Postquam divina 1431 Nov. 12: 435, 20. 539, 27. 540, 13. 580, 24. — Pridem (Primo) ex justis 1497 Dez. 30: 451, 29. 475, 19. 530, 2. 539, 34. 542, 25. — Referentibus 1441 Sept. 1: 115, 40. — Salvatoris et dei 1437 Mai (29) 30: 296, 40b f. 412, 22. 411, 31. 449, 34. — Vellemus ut sicut 1497 Febr. 24: 443, 52a. — Felix V. (Hzg. Amadeus VII. v. Savoyen) 1439-1449, 1 1451: 6, 10. 16. 21, 522; 44b, 53, 5. 58, 31. 69-71. 109, 31. 117, 3; 41. 119, 37. 120, 38. 121, 44. 122, 42. 123, 1. 124, 19; 22. 125, 35. 129, 19. 130, 13. 152, 40b. 153, 3. 191, 35f. 212, 15. 216, 7; 10. 226, 16. 247-249. 258, 14f. 289, 22. 290, 47b. 292, 36. 293, 17. 299, 20; 33. 311, 3. 350, 31; 34f. 351, 1; 11f. 354, 32. 360, 15; 41a, 408, 1. 409, 7; 27. 414, 18. 415,32; 34. 432, 34. 440, 12. 555, 8. 556, 17. 558-567. 568, 21. 571, 21. 573, 3. 084, 9f. 585, 44. 588, 12; 14. 592, 9; 11. 595. 596, 17. 602, 28. 604. 609, 26. 622, 17. 624, 2. 642, 17. — Seino Wahl (conclave) 121, 45. 414, 32. 432, 35. 433, 36. 434, 38. 439, 23. 558, 22. 572, 38. 602, 35. 609, 27. — Wähler, Anhänger (Amediste) 408, 18; 20. 409. 415, 20. 416, 7; 18; 20. 417, 38. 426, 19. 498, 11; 28. 429, 18. 430, 14 ff. ; 21. 431, 13; 20. 432, 13; 30. 433, 43. 434, 6. 543, 39. — Anerkennung, Obódienz 251,19. 289,22. 567, 6. 598. 600, 14. 604,95. — Verzicht 251, 13. — Kardinile 115, 9. 130, 1. | 153, 378. Vgl. Aquileja, Ardjisch, Griinwalder, Huyn, Lausanne, Palermo, Segovia. — Gen.-Konsistorium 350, 35. — Auditor s. Rüdesheim. — Kaplan s. Huyn. — Sekretür s. Piccolomini. — Kanzleibeamte 8. Bovis, Courcelles, Jegir, Manessier, Marende, Alfabetisches Register der Orte- und Personen-Namen. Testa, auch Basel (Kanzleibeamte) — Legat s. Aquileja. — Deputierte 292, 36. — Gesandte z. Mainzer Kongreß 1441: 48, 3. — Desgl. an K. Friedrich 20, 11. 21, 23. 53, 6. 70, 5. 292, 21. 302, 27. 303, 31. Vgl. Balduini, Corneto, Grünen- berg, Keck, Lami, Rüdesheim. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 49, 14. 52, 28. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 350, 16f. 360, 16. 371, 2. 375, 44; 49b. 594, 11. 607, 2. 614, 10. 619, 25. 622, 17. Vgl. Palermo, Piccolomini. Rom, Kirchenstaat (terre ecclesie) 442, 15. — Synode v. Jahre 324: 422, 10; 13. — Desgl. unter P. Leo I.: 538, 6. — Desgl. unter P. Symmachus 418, 17. — Desgl. v. Jahre 501: 536, 8. — Desgl. 649: 426, 40. — Elftes allgem. (3. Lateran ) Konzil 1179: 281, 29; 47b, — Verlegung d. Florentiner Konzils nach Rom 213, 34; 38; 48%, — Zwölftes allgem. (4. Lateran-) Konzil 1215: 488, 7. 491, 2. 493, 34. 505, 17. Romrich (Rome und Rich), Rudolf, königl. Herold 331, 31. 631, 32. 641, 25. Rosembach, Linhard von —, Schwäb. Ritter 275, 13. Rosenberg (im Odenwald ?), Konrad von —, 155, 9. — Hermann, Dr. decr., scolasticus ecel. b. Marie ad gradus in Mainz, Gen.-Vikar Ebf. Dietrichs v. Mainz 586, 21. Rosneck, Hanns von — , Schwáb. Junker 647, 16; 463. 663, 25. Rofihaupter, Augsb. Bote 685, 36; 40. Rotonberger, Balthasar, kónigl. Diener 163, 26. 330, 23. Rotenstein, Ludwig von —, im kónig]. Gefolge 153, 21. 329, 9. Rothenburg o. d. Tauber, Reichsstadt 6, 45*. 8, 20. 79, 26. 82, 51b. 83, 435. 105, 43*. 263, 34. 265, 9; 22. 362, 15. 642, 9; 13. 644, 23; 47%. 649, 32; 42b, 659, 1; 445. 663, 2; 19; 52a; 31b; 33b, — Gesandte 2, 32. 4, 2. 155, 22. 650, 2; 4. — Desgł. z. Frankf. RT. 1442: 374, 34. 382, 4. — Mitglied d. Fränk. Städtekreises 386, 34. Rothensteyn, Hermann von —, Burggraf von Alzey 340, 2. Rottweil (Rotwyle, Rattwil), Reichsstadt 36, 35. 74, 27, 15, 14; 32. 77, 18. 99, 13. 106, 8; 11. 264, 1. 306, 31. 307, 30*. 308, 3. 394, 33. 647, 24. 650, 32. 660, 193. — Gesandte 86, 34. 87, 18. 88, 38. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 874, 35. 382,5; 43%. — Hauptmann 394, 39. — Reisige 93, 13. — Privi- legien 382, 442. — Reichshofgericht, Landgericht 287, 14. 390, 27. 399, 11; 14. — Reichshofrichter s. Sulz. Rozgon, Georg von —, Gf. v. Posen, Hofrichter des Kónigs v. Polen 150, 29*; 429, Rudolf, Meister, Regensb. Vikar 154, 23. Rüdesheim (Rodesheym) am Rhein 146, 5. 637, 7. 639, 4. 640, 3; 21. — (RudenBheim, Rudinfheym), Rudolf von —, Dr. decr., Domherr v. Worms, Auditor d. Konzils u. Mitglied d. Deputatio fidei u. reform.: 70, 46^; 49a; 45h, 148, 11; 25». — Konzilsgesandter n. Avignon 448, 33. 449, 2. — Desgl. nach Wien
746 ‘toren 281, 38. — Archiv 208, 34. — Magister cursorum 8. Mediolano. — Boten, Kuriere, Liiufer 20, 49a. Vgl. Almania, Salvagius. — Geleit 443, 15. 446, 2. — Galeeren 492, 7. 494, 11. 525, 24. — Kapitán 492, 7. Rom, Bullen allgemein 451, 10. Vyl. Basel (Dekrete, Bullen), Ferrara, Florenz. — Alta nos cura 1433 Dez. 15.: 417, 14. — Auctoritate presencium 1483 Dez. 17.: 540, 495. — Certificati 1431 Mai 31: 429, 27. 441, 12. 580, 23. — Doctoris gentium 1437 Sept. 18: 295, 17f. 413, 16. 420, 8. 431, 20. 435, 10; 24. 438, 2. 451, 3. 475, 13. 529, 42»; 535, 580, 28. 596, 11. — Dudum sacrum 1433 Aug. 1 u. Dez. 15: 295, 18. 420, 31. 435, 21; 35. 438, 13. 451, 26. 477, 11. 487, 36. 497, 13. 527, 6. 539, 44b. 540, 4; 384f. 580, 24 ff. — Etsi non dubitemus 1441 Apr. 20: 245, 40. 291, 22. 300, 21. 529, 444. 598, 19f.; 24; 32. 599,29. — Existimantes olim 1434 Nov. 15: 442, 7. 443, 11. — Existimaret forsitan 1434 Juni 23: 580, 26. — Exultate deo 1439 Nov. 22: 286, 45*. — Jam pridem 1435 Febr. 22: 442, 10. 443, 11. — Letentur celi 1439 Juli 6: 286, 442. 419, 33. — Licet oratores 1442 Jan. 26: 145, 17. — Miserator et misericors 1442 Apr. 26: 213, 33. — Moyses vir dei 1439 Sept. 4: 430, 20. 432, 12; 32. 541,4 f. 579, 12. — Personam tuam 1442 Apr. 9: 214, 355. — Postquam divina 1431 Nov. 12: 435, 20. 539, 27. 540, 13. 580, 24. — Pridem (Primo) ex justis 1497 Dez. 30: 451, 29. 475, 19. 530, 2. 539, 34. 542, 25. — Referentibus 1441 Sept. 1: 115, 40. — Salvatoris et dei 1437 Mai (29) 30: 296, 40b f. 412, 22. 411, 31. 449, 34. — Vellemus ut sicut 1497 Febr. 24: 443, 52a. — Felix V. (Hzg. Amadeus VII. v. Savoyen) 1439-1449, 1 1451: 6, 10. 16. 21, 522; 44b, 53, 5. 58, 31. 69-71. 109, 31. 117, 3; 41. 119, 37. 120, 38. 121, 44. 122, 42. 123, 1. 124, 19; 22. 125, 35. 129, 19. 130, 13. 152, 40b. 153, 3. 191, 35f. 212, 15. 216, 7; 10. 226, 16. 247-249. 258, 14f. 289, 22. 290, 47b. 292, 36. 293, 17. 299, 20; 33. 311, 3. 350, 31; 34f. 351, 1; 11f. 354, 32. 360, 15; 41a, 408, 1. 409, 7; 27. 414, 18. 415,32; 34. 432, 34. 440, 12. 555, 8. 556, 17. 558-567. 568, 21. 571, 21. 573, 3. 084, 9f. 585, 44. 588, 12; 14. 592, 9; 11. 595. 596, 17. 602, 28. 604. 609, 26. 622, 17. 624, 2. 642, 17. — Seino Wahl (conclave) 121, 45. 414, 32. 432, 35. 433, 36. 434, 38. 439, 23. 558, 22. 572, 38. 602, 35. 609, 27. — Wähler, Anhänger (Amediste) 408, 18; 20. 409. 415, 20. 416, 7; 18; 20. 417, 38. 426, 19. 498, 11; 28. 429, 18. 430, 14 ff. ; 21. 431, 13; 20. 432, 13; 30. 433, 43. 434, 6. 543, 39. — Anerkennung, Obódienz 251,19. 289,22. 567, 6. 598. 600, 14. 604,95. — Verzicht 251, 13. — Kardinile 115, 9. 130, 1. | 153, 378. Vgl. Aquileja, Ardjisch, Griinwalder, Huyn, Lausanne, Palermo, Segovia. — Gen.-Konsistorium 350, 35. — Auditor s. Rüdesheim. — Kaplan s. Huyn. — Sekretür s. Piccolomini. — Kanzleibeamte 8. Bovis, Courcelles, Jegir, Manessier, Marende, Alfabetisches Register der Orte- und Personen-Namen. Testa, auch Basel (Kanzleibeamte) — Legat s. Aquileja. — Deputierte 292, 36. — Gesandte z. Mainzer Kongreß 1441: 48, 3. — Desgl. an K. Friedrich 20, 11. 21, 23. 53, 6. 70, 5. 292, 21. 302, 27. 303, 31. Vgl. Balduini, Corneto, Grünen- berg, Keck, Lami, Rüdesheim. — Desgl. z. Frankf. RT. 1441: 49, 14. 52, 28. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 350, 16f. 360, 16. 371, 2. 375, 44; 49b. 594, 11. 607, 2. 614, 10. 619, 25. 622, 17. Vgl. Palermo, Piccolomini. Rom, Kirchenstaat (terre ecclesie) 442, 15. — Synode v. Jahre 324: 422, 10; 13. — Desgl. unter P. Leo I.: 538, 6. — Desgl. unter P. Symmachus 418, 17. — Desgl. v. Jahre 501: 536, 8. — Desgl. 649: 426, 40. — Elftes allgem. (3. Lateran ) Konzil 1179: 281, 29; 47b, — Verlegung d. Florentiner Konzils nach Rom 213, 34; 38; 48%, — Zwölftes allgem. (4. Lateran-) Konzil 1215: 488, 7. 491, 2. 493, 34. 505, 17. Romrich (Rome und Rich), Rudolf, königl. Herold 331, 31. 631, 32. 641, 25. Rosembach, Linhard von —, Schwäb. Ritter 275, 13. Rosenberg (im Odenwald ?), Konrad von —, 155, 9. — Hermann, Dr. decr., scolasticus ecel. b. Marie ad gradus in Mainz, Gen.-Vikar Ebf. Dietrichs v. Mainz 586, 21. Rosneck, Hanns von — , Schwáb. Junker 647, 16; 463. 663, 25. Rofihaupter, Augsb. Bote 685, 36; 40. Rotonberger, Balthasar, kónigl. Diener 163, 26. 330, 23. Rotenstein, Ludwig von —, im kónig]. Gefolge 153, 21. 329, 9. Rothenburg o. d. Tauber, Reichsstadt 6, 45*. 8, 20. 79, 26. 82, 51b. 83, 435. 105, 43*. 263, 34. 265, 9; 22. 362, 15. 642, 9; 13. 644, 23; 47%. 649, 32; 42b, 659, 1; 445. 663, 2; 19; 52a; 31b; 33b, — Gesandte 2, 32. 4, 2. 155, 22. 650, 2; 4. — Desgł. z. Frankf. RT. 1442: 374, 34. 382, 4. — Mitglied d. Fränk. Städtekreises 386, 34. Rothensteyn, Hermann von —, Burggraf von Alzey 340, 2. Rottweil (Rotwyle, Rattwil), Reichsstadt 36, 35. 74, 27, 15, 14; 32. 77, 18. 99, 13. 106, 8; 11. 264, 1. 306, 31. 307, 30*. 308, 3. 394, 33. 647, 24. 650, 32. 660, 193. — Gesandte 86, 34. 87, 18. 88, 38. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 874, 35. 382,5; 43%. — Hauptmann 394, 39. — Reisige 93, 13. — Privi- legien 382, 442. — Reichshofgericht, Landgericht 287, 14. 390, 27. 399, 11; 14. — Reichshofrichter s. Sulz. Rozgon, Georg von —, Gf. v. Posen, Hofrichter des Kónigs v. Polen 150, 29*; 429, Rudolf, Meister, Regensb. Vikar 154, 23. Rüdesheim (Rodesheym) am Rhein 146, 5. 637, 7. 639, 4. 640, 3; 21. — (RudenBheim, Rudinfheym), Rudolf von —, Dr. decr., Domherr v. Worms, Auditor d. Konzils u. Mitglied d. Deputatio fidei u. reform.: 70, 46^; 49a; 45h, 148, 11; 25». — Konzilsgesandter n. Avignon 448, 33. 449, 2. — Desgl. nach Wien
Strana 747
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 1441: 20, 12. 53, 7. 58, 43. 68, 36. 69, 44, 70, 22. 120, 29. — Desgl. an die Kurfürsten Jan. 1442: 215, 34; 36 If. 216, 1; 4; 12. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 226, 32. 350, 41. Ridin (Freund der Schwib. Ritter ?) 664, 49a, Rufach im EleaB s. v. Colmar 653, 452. Rufinus(Ruffious), Tyrannius, Latein, Kirchenhistoriker, 1 4t0: 299, 7. Rule, der Sweben man, Frankf. Rottenmeister 316, 4. Rumelfels, Eberhard, v. Forchheim (Vorcheim), Notar, Bamberger Kleriker 586, 27. Runkel (Ronckel) a. d. Lahn, Herr zu —, 381, B Rupel, Frankf. Schneider 329, 11. Ruperti, Andreas, Pfarrer zu Danzig, Gesandter des Deutschen Ordens z. Frankf. RT. 1441: 47, 82. 109, 3. 224, 17. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 235, 10; 44. 238, 34; 47b. 239, 13. 248, 18; 341. 261, 4; 27. 611, 9. Ruschtucher, Leonhard, in Frankfurt 331, 10. Rusdorf, Paul Bellizer von —, Hochmeister des Deut- schen Ordens 1422-1441: 109, 21. Rust, Friedrich zum —, Straßburger Meister 655, 12. Roflland, Land, Leute 110, 12. Vgl. Littauen, Liv- land, Samogitien. S. Saarbrücken 100, 46b. Saarwerden (Sarwerde), Nassau- weilburgische Teil- grafschaft, Graf von —, 372, 8. 378, 19. Sabrevoys (Sabronois) , Dionysius de — , Dr. theol., Professor a. d. Univ. Paris, Konzilsgesandter an P. Eugen IV.: 443, 6; 36%; 535. Sachs, Johannes, Dr. theol., aus Nürnberg, Gesandter des Erzbischofs v. Salzburg 51, 494. 159, 18. 195, 21. 214, 16 288, 5; 42a, 289, 2. 292, 14. Sachsen (Saxonia, Sasfhein, Zasse), Land u. Leute 124, 40. 126, 8. 266, 285. — Herzóge, Kurfürsten 155, 10. 171, 28; 82; 485. 175, 14. 176, 37. 200, 459. 268, 42%. 608, 37. 685, 445. 686. — Ihr Gefolge (volk) 171, 23. — Herzöge v. Sachsen - Lauenburg: Hzg. Erich V., 1412-1486: 265, 46b. — Hzg. Magnus e, Hildes- heim. — Herzóge aus d. Hause Wettin: Kurfirst Fried- rich II. der Sanftmütige, Lgf. in Thüringen, Mgf. zu Meißen, 1428-1464: 50,32. 154, 12; 40b; 49b. 157, 7. 158, 2; 5. 185, 5. 187, 34. 189, 26; 35. 191, 7. 193, 10; 36. 194, 26. 197, 1 ff. 200, 101. 201, 18; 47s. 203, 13. 205, 36. 206, 21. 211, 7. 226, 3. 252, 28. 253, 39 254, 10. 256, 13. 265, 43». 266, 21a. 267. 268. 319, 89. 358, 13; 37. 361, 29; 30; 37. 362, 28. 311, 9. 376, T. 595, b. 606, 27; 37. 608, 14. 609, 22. 612, 13ff. 671, 15. 675, 13. 676, 1. 681, 17; 46sff 682, 49. 683, 19f.; 38. 684, 30. 686. 687. — Seine Gemahlin Margarethe v. Österreich, * 1416, + 1486: 154, 13. 267, 49b. 358, 13; 87. 361, 22; 38. 685, 29 — Seine Muhme Elisabeth v. GórJitz s. Baiern (Hzg. . Johann) — Gefolge 187, 4; 41% 195, 40. 196, 747 3a; 15. 901, 19 f. 861, 33. — Ráte, Gesandet 33,94. 34, 84b. 51, 43*. 59, 10. Vgl. Schauenburg, Vitztum. — Kanzler 18, 32. 59, 51*. 277, 19. —. Kanzlei 257, 81; 44. 258, 2; 11. 260, 25. — Archiv 208, 36. 268, 9. — Vertreter auf d. Frankf. RT. 1442: 231, 13. 258, 40. 592, 47b. — Bevollmich- tigte z. Einhebung der Judensteuern 625, 381, 671-676. 682, 38-687, Vgl. Lohe, Maltitz, Plug. — Amtleute 683, 26. — Herold 332, 34. 631, 33. 641, 29. — Diener s. Scheffer, — Schlösser, Städte 676, 23f. — Lehen 194, 26 — Juden 266, 18. 267, 19f.; 39%. 671, 17. — Deren Privilegien 672,6. Sachsen, Hzg. Wilh. III. d. Tapfere, Bruder d. Vorigen, Lgf. in Thüringen, Mgf..zu Meißen, 1428- 1462: 30-33. 154, 12; 40b; 49b. 157, 7ff, 158, 2. 201, 48^, 206, 22. 226, 3. 268, 5. 361, 23; 30; 38. 362, 24. 376, 7. 624, 36; 47*. 625, 1; 41»; 47sff. 685, 17; 44b. 686. — Seine Gemahlin Anna v. Osterreich, Tochter K. Albrechts I[. 30, 39b. 31, 25. 150, 1. 151, 68. 157, 9. 158, 3. 187, 5. — Hzg. Sigmund, Bruder d. Vorigen, * 1417, + 1463, Bischof v. Wiirzburg 1440-1443: 44, 29. 104, 36. 107, 34. 108, 18; 99. 243, 34. 244, 8f. 333, 14. 334, 35. 871, 13. 372, 40. 376, 10. 586, 1l. 608, 5. — Seine Rite 154, 22. Sachsenhausen s. Frankfurt Saffenberg a. d. Ahr, Johann von —, Herr zu Lands- kron 378, 22. Sagan (Sagen) w. Glogau, Herzüge s. Schlesien. Salank, Augustinus de —, Dr. decr., Vizekanzler d. Kgin. Elisabeth v. Ungarn 19, 34». 31, 505. Salisbury (Saresberia, Zaresburgum), Johannes Parvus von —, Bf, v. Chartres 1176-1180: 133, 21. — Dechant von —, s. Moleyns. Salmansweiler (Salmenswile, heute Salem), Zister- ziengerabtei, Abt von. —, 877, 16 — Tag der Schwüb. Städte 1442: 306, 27; 45*; 45%. Salomo s. Israel. Salustius, Róm. Geschichteschreiber 131, 20; 39; 46; 50s, 133, 38. Salvagius, Johannes, püpstl. Lüufer 211, 33%; 402, Salzburg, Erzdiôzese 120, 34. 288, 13; 49. 289, 10. — Suffragane 120, 47%, 121, 12. Vgl. Chiemsee. — Erzbischof Johannes II. v. Reichensperg 1429-1441 , 34, 12. 42, 42. 48, 31 ; 33. 120, 15. — Kanzler 120: 21. — Prälaten 121, 12. — Gesandte 120, 28; 44%. — Erzbischof Friedrich 1V. v. Emmerberg 1341-1452: 210, 16. 214. 215. 287, 36f. 288, 24; 43a ff. 289, 1; 20. 290, 48»; 58, 292, 13. — Gesandte z. d. Frankf, RTT. 1441 u. 1442: 121, 17. 256, 26. 372, 17. 377, 8. 603, 43. — Domkapitel, dessen Gesandte 49, 18. 159, 16. 167, 19. 214, 6. Vgl. Hellburg, Sachs. — Stadt 120, 45s. 152,17. 207, 14. 209, 17. 214,9. 272, 2; 18. 273, 2. 339, 34a. 345, 38. Samaria, Samaritaner 476, 29. 509, 23. 551, 24. Samogitien (Samaiten, Samaytten), Ostseeprovinz 109, 24; 45b. 110, 8f. Sampsone, Petrus de —, Kanonist in Bologna ca. 1930 bis 1260: 457, 13; 44».
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 1441: 20, 12. 53, 7. 58, 43. 68, 36. 69, 44, 70, 22. 120, 29. — Desgl. an die Kurfürsten Jan. 1442: 215, 34; 36 If. 216, 1; 4; 12. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 226, 32. 350, 41. Ridin (Freund der Schwib. Ritter ?) 664, 49a, Rufach im EleaB s. v. Colmar 653, 452. Rufinus(Ruffious), Tyrannius, Latein, Kirchenhistoriker, 1 4t0: 299, 7. Rule, der Sweben man, Frankf. Rottenmeister 316, 4. Rumelfels, Eberhard, v. Forchheim (Vorcheim), Notar, Bamberger Kleriker 586, 27. Runkel (Ronckel) a. d. Lahn, Herr zu —, 381, B Rupel, Frankf. Schneider 329, 11. Ruperti, Andreas, Pfarrer zu Danzig, Gesandter des Deutschen Ordens z. Frankf. RT. 1441: 47, 82. 109, 3. 224, 17. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 235, 10; 44. 238, 34; 47b. 239, 13. 248, 18; 341. 261, 4; 27. 611, 9. Ruschtucher, Leonhard, in Frankfurt 331, 10. Rusdorf, Paul Bellizer von —, Hochmeister des Deut- schen Ordens 1422-1441: 109, 21. Rust, Friedrich zum —, Straßburger Meister 655, 12. Roflland, Land, Leute 110, 12. Vgl. Littauen, Liv- land, Samogitien. S. Saarbrücken 100, 46b. Saarwerden (Sarwerde), Nassau- weilburgische Teil- grafschaft, Graf von —, 372, 8. 378, 19. Sabrevoys (Sabronois) , Dionysius de — , Dr. theol., Professor a. d. Univ. Paris, Konzilsgesandter an P. Eugen IV.: 443, 6; 36%; 535. Sachs, Johannes, Dr. theol., aus Nürnberg, Gesandter des Erzbischofs v. Salzburg 51, 494. 159, 18. 195, 21. 214, 16 288, 5; 42a, 289, 2. 292, 14. Sachsen (Saxonia, Sasfhein, Zasse), Land u. Leute 124, 40. 126, 8. 266, 285. — Herzóge, Kurfürsten 155, 10. 171, 28; 82; 485. 175, 14. 176, 37. 200, 459. 268, 42%. 608, 37. 685, 445. 686. — Ihr Gefolge (volk) 171, 23. — Herzöge v. Sachsen - Lauenburg: Hzg. Erich V., 1412-1486: 265, 46b. — Hzg. Magnus e, Hildes- heim. — Herzóge aus d. Hause Wettin: Kurfirst Fried- rich II. der Sanftmütige, Lgf. in Thüringen, Mgf. zu Meißen, 1428-1464: 50,32. 154, 12; 40b; 49b. 157, 7. 158, 2; 5. 185, 5. 187, 34. 189, 26; 35. 191, 7. 193, 10; 36. 194, 26. 197, 1 ff. 200, 101. 201, 18; 47s. 203, 13. 205, 36. 206, 21. 211, 7. 226, 3. 252, 28. 253, 39 254, 10. 256, 13. 265, 43». 266, 21a. 267. 268. 319, 89. 358, 13; 37. 361, 29; 30; 37. 362, 28. 311, 9. 376, T. 595, b. 606, 27; 37. 608, 14. 609, 22. 612, 13ff. 671, 15. 675, 13. 676, 1. 681, 17; 46sff 682, 49. 683, 19f.; 38. 684, 30. 686. 687. — Seine Gemahlin Margarethe v. Österreich, * 1416, + 1486: 154, 13. 267, 49b. 358, 13; 87. 361, 22; 38. 685, 29 — Seine Muhme Elisabeth v. GórJitz s. Baiern (Hzg. . Johann) — Gefolge 187, 4; 41% 195, 40. 196, 747 3a; 15. 901, 19 f. 861, 33. — Ráte, Gesandet 33,94. 34, 84b. 51, 43*. 59, 10. Vgl. Schauenburg, Vitztum. — Kanzler 18, 32. 59, 51*. 277, 19. —. Kanzlei 257, 81; 44. 258, 2; 11. 260, 25. — Archiv 208, 36. 268, 9. — Vertreter auf d. Frankf. RT. 1442: 231, 13. 258, 40. 592, 47b. — Bevollmich- tigte z. Einhebung der Judensteuern 625, 381, 671-676. 682, 38-687, Vgl. Lohe, Maltitz, Plug. — Amtleute 683, 26. — Herold 332, 34. 631, 33. 641, 29. — Diener s. Scheffer, — Schlösser, Städte 676, 23f. — Lehen 194, 26 — Juden 266, 18. 267, 19f.; 39%. 671, 17. — Deren Privilegien 672,6. Sachsen, Hzg. Wilh. III. d. Tapfere, Bruder d. Vorigen, Lgf. in Thüringen, Mgf..zu Meißen, 1428- 1462: 30-33. 154, 12; 40b; 49b. 157, 7ff, 158, 2. 201, 48^, 206, 22. 226, 3. 268, 5. 361, 23; 30; 38. 362, 24. 376, 7. 624, 36; 47*. 625, 1; 41»; 47sff. 685, 17; 44b. 686. — Seine Gemahlin Anna v. Osterreich, Tochter K. Albrechts I[. 30, 39b. 31, 25. 150, 1. 151, 68. 157, 9. 158, 3. 187, 5. — Hzg. Sigmund, Bruder d. Vorigen, * 1417, + 1463, Bischof v. Wiirzburg 1440-1443: 44, 29. 104, 36. 107, 34. 108, 18; 99. 243, 34. 244, 8f. 333, 14. 334, 35. 871, 13. 372, 40. 376, 10. 586, 1l. 608, 5. — Seine Rite 154, 22. Sachsenhausen s. Frankfurt Saffenberg a. d. Ahr, Johann von —, Herr zu Lands- kron 378, 22. Sagan (Sagen) w. Glogau, Herzüge s. Schlesien. Salank, Augustinus de —, Dr. decr., Vizekanzler d. Kgin. Elisabeth v. Ungarn 19, 34». 31, 505. Salisbury (Saresberia, Zaresburgum), Johannes Parvus von —, Bf, v. Chartres 1176-1180: 133, 21. — Dechant von —, s. Moleyns. Salmansweiler (Salmenswile, heute Salem), Zister- ziengerabtei, Abt von. —, 877, 16 — Tag der Schwüb. Städte 1442: 306, 27; 45*; 45%. Salomo s. Israel. Salustius, Róm. Geschichteschreiber 131, 20; 39; 46; 50s, 133, 38. Salvagius, Johannes, püpstl. Lüufer 211, 33%; 402, Salzburg, Erzdiôzese 120, 34. 288, 13; 49. 289, 10. — Suffragane 120, 47%, 121, 12. Vgl. Chiemsee. — Erzbischof Johannes II. v. Reichensperg 1429-1441 , 34, 12. 42, 42. 48, 31 ; 33. 120, 15. — Kanzler 120: 21. — Prälaten 121, 12. — Gesandte 120, 28; 44%. — Erzbischof Friedrich 1V. v. Emmerberg 1341-1452: 210, 16. 214. 215. 287, 36f. 288, 24; 43a ff. 289, 1; 20. 290, 48»; 58, 292, 13. — Gesandte z. d. Frankf, RTT. 1441 u. 1442: 121, 17. 256, 26. 372, 17. 377, 8. 603, 43. — Domkapitel, dessen Gesandte 49, 18. 159, 16. 167, 19. 214, 6. Vgl. Hellburg, Sachs. — Stadt 120, 45s. 152,17. 207, 14. 209, 17. 214,9. 272, 2; 18. 273, 2. 339, 34a. 345, 38. Samaria, Samaritaner 476, 29. 509, 23. 551, 24. Samogitien (Samaiten, Samaytten), Ostseeprovinz 109, 24; 45b. 110, 8f. Sampsone, Petrus de —, Kanonist in Bologna ca. 1930 bis 1260: 457, 13; 44».
Strana 748
748 Samuel, Jüdischer Hohepriester 182,.42. 530, 23. Sankt Gallen, Reichsstadt 75, 36. — Bůrgermeister u. Rat 626, 14; 22, — Gesandte 1441 u. 1442: 36, 87. 86, 36. 87, 16. 88, 40. 264, 21. 654, 38. Sankt Goar (Sent Gewere) am Rhein 639, 4 Sankt. Pólten w. Wien, Osterr. Landtag 147, 38b. Sardica (jetzt Sofia) i. Bulgarien, Konzil 343 od. 344: 492, 21. 549, 2. Saul s. Israel. Saurer (Surer), Ulrich, kônigl. Diener 153, 26. 330, 23. Sausenberg (SüBemberg), Landgrafschaft, s. Hochberg. Savoyen (Sabaudia, Saphoe, Solfia), Land, Herzogtum 194, 2. 433, 34. 444, 15. — Gf. Amadeus VIIL, seit 1391 Gf. v. Savoyen, 1417 -1434 Herzog, seit 5. Nov. 1439 P. Felix V. s. Rom (P. Felix). — Hzg. Ludwig I., Sohn d. Vorigen, seit 1434 First v. Piemont, seit 1440 Hzg. v. Savoyen: Gesandt- schaft z. Frankf. RT. 1442: 371, 21. 376, 19. — Ortsfrage für das Unionskonzil 410, 17; 81. 411, 9; 14. 436, 16. 441, 26. 443, 4 ; 25. 444, 7; 13; 17. 445, 8. 448, 24; 26. 460, 36 ff. 461, 5. 465, 14. 467, 10. 473, 32. 488, 33f. 491, 6; 2b. Sayn n. v. Koblenz, Gf. Gerhard IV. von —, Propst zu Aachen 183, 28s; 455; 30b; 44b. 187, 26. Schaffhausen (Schaffhusen), Reichsstadt 75, 34. — Gesandte z. Konstanzer Stadtetag Juli 1441: 36, 37. 86, 34. 87, 19. 88, 40. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 374, 1. 375, 12. 382, 17. — Desgl. z. Kon- stanzer Kreistag 1442: 264, 21. 654, 38. — Mit- glied d. Städtekreises am Bodensee 386, 32. Schalam, Halberstädter Jude 684, 47^. Schambdoch, Jórg 200, 455. Schamotuli, Vinzenz von —, Burgvogt v. Visegrad in Ungarn, Gesandter K. Wladislawa v. Polen 150, 31^; 49». Schanlitt (Schalant), Klaus, Altammannmeister v. Straßburg, Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 261, 3; 39f 381, 34b. 578, 26; 415, 612, 26; 32. 614, 14; 16. 616, 19. 619, 22. 623, 1. 624, 1. Schauenburg, wohl Schaumburg sw, Limburg a. d. Lahn, s. Westerburg. — Eberbard von —, Süchsischer Vertreter 30, 22, Schaumburg (Schamburg, Schauwenberg) in Ober- osterreich w. Linz, Gf, Johann I., Oberstmarschall, Oheim der Kgin. Elisabeth v. Ungarn 20, 8. — Gf. Bernhard 153, 20. 329, 26. 312, 4. 918, 15. — wohl aus d. Bad, Geschlecht i. d. Ortenau, Eber- hard u. Veit von —, 155, 9. Scheffer, Hans, Diener d. Herzóge v. Sachsen 361, 32. Scheidehenne, Frankf, Rottenmeister 317, 3. Scheler, Jeckel, Frankf. Steindecker 330, 24. Schernegk s. Gumppenberg. Schiffmann, in Frankf. Gefangenschaft 335, 2. Schijt, der junge, in Frankfurt 329, 1. Schilling, Heinz, Schwib, Ritter 44, 18. 115, 30, Schiltknecht, Heilmann, Frankf, Bürger, Wirt d. Stra8b. Gesandten 372, 32. 873, 21. 381, 10. Schlesien (3lesie, Hzg. Rudolf v. Sagan, Sohn Hzg. Johannes I., j 1454; 377, 14. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Schlettstadt (Sletzstat, Bliczstad), Reichsstadt 36, 40. 75, 29. 81, 11 ff. 87, 5. 227, 45b. 643, 8; 13. 653, 40a. — Gesandte 375, 21. 384, 3. Schlick (Slick), Kaspar, Herr zu WeiRenstadt (Wissen- stad), t 1449, konigl. Rat u. Kanzler, seit 1442 Reichskanzler 153, 36b. 155, 5. 219, 455. 233,23. 256, 19. 269, 25. 332, 7. 385, 19; 23; 36. 336,91. 372, 18. 379, 8; 385. 602, 19. 603, 36. 619, 24. 631, 17. 689, 22. 641, 21; 49^. 665, 48e, 666, 45b. — Seine Frivilegien 379, 40b. — Mathes 155, 5. Schlüchtern nö. Hanau, Herr von —, 606, 12, Schónberg (Schónnberg), wohl in Baden seb. Offen- burg 80, 9. Schäneck ssw. Koblenz, Johann Hurt von —, 60, 12; 464, Schôp (Schôp), Gerhard 624, 10; 35, Schonenberg, ein Herr von —, 372, 23. 379, 41b, — Caspar von —, Meillener Domdechant 398, 54. Schongau am Lech 154, 4. Sehrotzburg, Schlofi sw. Radolfzell 39, 12. Schucz, Hans, im Dienste Frankfurts 13, 378, Schulerhenne, Reiczeler, in Frankfurt 330, 15. Schwabach ssw. Nürnberg 154, 8. Schwaben 274, 45b, — Adel 112, 39. 155, 3. — Landvogt s. Waldburg. — Reichsstádte allgemein , Stádtebund, -kreis 1-9. 18, 48^. 14, 8. 18. 35-39. 43-45. 46, 44^. 76, 1. 19, 19; 975; 885. 83,13; 39; 465, 87, 41^. 91,95. 93, 41 1, 94, 29. 105, 14. 106, 7; 9. 112, 40. 127, 26; 46s. 139, 16. 140, 21. 142, 8 148, 4; 17; - 413, 144. 206, 1. 209,26. 218, 7. 226, 5 ff. 230-234. 239, 17. 243,17 244, 20. 263-265. 274, 29; 46° ff. 276, 9221. 306, 10; 498. 307, b1*; 32^. 308, 29 ff. 360, 14. 386, 33. 394, 32, 615, 16. 621, 38aff.; 42b, 624, 3. 643, 10; 459. 645, 24. 647, 21ff. 650, 11. 651, 32ff.; 504. 652. 659, 29; 40b. 660, 45%; 30b. 664. — Vorort s. Ulm. — Bürger 10, 26. 19, 39^; 485, — Kaufleute 10, 26. 89, 21. — Gesandte, Ratsfreunde 5, 18; 20. 9-11. 12, 26. 14, 38. 15, 2. 44-45. 46, 419, 77, 13; 21. 19, 415. 80, 15; 19. 86, 15. 92, 30; 35ff. 93, 7; 40°, 94, 16; 20; 44. 106, 2f. 128, 32. 139, 32. 141, 4. 156, 39b, 218, 13. 263, 44. 275, 461, 307, 21; 40b, 308. 333, 30a. 342, 43a, 382, 28s, 647, 14; 32; 49%, 652, 13. 660, 1; 7ff.; 40a; 491, 664, 19; 35; 40. Vgl. Leo. — Desgl. zu d. Kon- stanzer Städtetagen 1441: 75, 4. 76, 27. 77, 1. 80, 18. 86, 15. 92. 94, 36. 106, 2f. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 226, 8. 227, 9; 14. 229, 41. 233, 43. 274, 29. 275, 37a. 360, 39. 319, 6f.; 26. 874, 27. 382, 1; 29=; 33a, 624, 18. 645, 25. Vgl. Leo, Hangenor. — Desgl. z. Speierer Städtetag 1442: 234, 29. 661, 4. Vgl. Hangenor. — Haupt- leute 1, 342. 2, 34. G, 1; 49%. 275, 24b, 394, 39. Vgl. Kröglinger. — Privilegien 382, 362, 621, 465, — Feinde, Ritterschaft (widersacher) 3, 29. 5, 3. 6, 16; 281. 7, 6; 16 f. 9, 2; 16. 10. 11, 8. 91,29. 105, 17. 142, 7. 143, 4. 144, 13; 35s, 210, 46>, 289, 16. 243, 17. 244, 21. 263, 43. 274, 311.
748 Samuel, Jüdischer Hohepriester 182,.42. 530, 23. Sankt Gallen, Reichsstadt 75, 36. — Bůrgermeister u. Rat 626, 14; 22, — Gesandte 1441 u. 1442: 36, 87. 86, 36. 87, 16. 88, 40. 264, 21. 654, 38. Sankt Goar (Sent Gewere) am Rhein 639, 4 Sankt. Pólten w. Wien, Osterr. Landtag 147, 38b. Sardica (jetzt Sofia) i. Bulgarien, Konzil 343 od. 344: 492, 21. 549, 2. Saul s. Israel. Saurer (Surer), Ulrich, kônigl. Diener 153, 26. 330, 23. Sausenberg (SüBemberg), Landgrafschaft, s. Hochberg. Savoyen (Sabaudia, Saphoe, Solfia), Land, Herzogtum 194, 2. 433, 34. 444, 15. — Gf. Amadeus VIIL, seit 1391 Gf. v. Savoyen, 1417 -1434 Herzog, seit 5. Nov. 1439 P. Felix V. s. Rom (P. Felix). — Hzg. Ludwig I., Sohn d. Vorigen, seit 1434 First v. Piemont, seit 1440 Hzg. v. Savoyen: Gesandt- schaft z. Frankf. RT. 1442: 371, 21. 376, 19. — Ortsfrage für das Unionskonzil 410, 17; 81. 411, 9; 14. 436, 16. 441, 26. 443, 4 ; 25. 444, 7; 13; 17. 445, 8. 448, 24; 26. 460, 36 ff. 461, 5. 465, 14. 467, 10. 473, 32. 488, 33f. 491, 6; 2b. Sayn n. v. Koblenz, Gf. Gerhard IV. von —, Propst zu Aachen 183, 28s; 455; 30b; 44b. 187, 26. Schaffhausen (Schaffhusen), Reichsstadt 75, 34. — Gesandte z. Konstanzer Stadtetag Juli 1441: 36, 37. 86, 34. 87, 19. 88, 40. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 374, 1. 375, 12. 382, 17. — Desgl. z. Kon- stanzer Kreistag 1442: 264, 21. 654, 38. — Mit- glied d. Städtekreises am Bodensee 386, 32. Schalam, Halberstädter Jude 684, 47^. Schambdoch, Jórg 200, 455. Schamotuli, Vinzenz von —, Burgvogt v. Visegrad in Ungarn, Gesandter K. Wladislawa v. Polen 150, 31^; 49». Schanlitt (Schalant), Klaus, Altammannmeister v. Straßburg, Gesandter z. Frankf. RT. 1442: 261, 3; 39f 381, 34b. 578, 26; 415, 612, 26; 32. 614, 14; 16. 616, 19. 619, 22. 623, 1. 624, 1. Schauenburg, wohl Schaumburg sw, Limburg a. d. Lahn, s. Westerburg. — Eberbard von —, Süchsischer Vertreter 30, 22, Schaumburg (Schamburg, Schauwenberg) in Ober- osterreich w. Linz, Gf, Johann I., Oberstmarschall, Oheim der Kgin. Elisabeth v. Ungarn 20, 8. — Gf. Bernhard 153, 20. 329, 26. 312, 4. 918, 15. — wohl aus d. Bad, Geschlecht i. d. Ortenau, Eber- hard u. Veit von —, 155, 9. Scheffer, Hans, Diener d. Herzóge v. Sachsen 361, 32. Scheidehenne, Frankf, Rottenmeister 317, 3. Scheler, Jeckel, Frankf. Steindecker 330, 24. Schernegk s. Gumppenberg. Schiffmann, in Frankf. Gefangenschaft 335, 2. Schijt, der junge, in Frankfurt 329, 1. Schilling, Heinz, Schwib, Ritter 44, 18. 115, 30, Schiltknecht, Heilmann, Frankf, Bürger, Wirt d. Stra8b. Gesandten 372, 32. 873, 21. 381, 10. Schlesien (3lesie, Hzg. Rudolf v. Sagan, Sohn Hzg. Johannes I., j 1454; 377, 14. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Schlettstadt (Sletzstat, Bliczstad), Reichsstadt 36, 40. 75, 29. 81, 11 ff. 87, 5. 227, 45b. 643, 8; 13. 653, 40a. — Gesandte 375, 21. 384, 3. Schlick (Slick), Kaspar, Herr zu WeiRenstadt (Wissen- stad), t 1449, konigl. Rat u. Kanzler, seit 1442 Reichskanzler 153, 36b. 155, 5. 219, 455. 233,23. 256, 19. 269, 25. 332, 7. 385, 19; 23; 36. 336,91. 372, 18. 379, 8; 385. 602, 19. 603, 36. 619, 24. 631, 17. 689, 22. 641, 21; 49^. 665, 48e, 666, 45b. — Seine Frivilegien 379, 40b. — Mathes 155, 5. Schlüchtern nö. Hanau, Herr von —, 606, 12, Schónberg (Schónnberg), wohl in Baden seb. Offen- burg 80, 9. Schäneck ssw. Koblenz, Johann Hurt von —, 60, 12; 464, Schôp (Schôp), Gerhard 624, 10; 35, Schonenberg, ein Herr von —, 372, 23. 379, 41b, — Caspar von —, Meillener Domdechant 398, 54. Schongau am Lech 154, 4. Sehrotzburg, Schlofi sw. Radolfzell 39, 12. Schucz, Hans, im Dienste Frankfurts 13, 378, Schulerhenne, Reiczeler, in Frankfurt 330, 15. Schwabach ssw. Nürnberg 154, 8. Schwaben 274, 45b, — Adel 112, 39. 155, 3. — Landvogt s. Waldburg. — Reichsstádte allgemein , Stádtebund, -kreis 1-9. 18, 48^. 14, 8. 18. 35-39. 43-45. 46, 44^. 76, 1. 19, 19; 975; 885. 83,13; 39; 465, 87, 41^. 91,95. 93, 41 1, 94, 29. 105, 14. 106, 7; 9. 112, 40. 127, 26; 46s. 139, 16. 140, 21. 142, 8 148, 4; 17; - 413, 144. 206, 1. 209,26. 218, 7. 226, 5 ff. 230-234. 239, 17. 243,17 244, 20. 263-265. 274, 29; 46° ff. 276, 9221. 306, 10; 498. 307, b1*; 32^. 308, 29 ff. 360, 14. 386, 33. 394, 32, 615, 16. 621, 38aff.; 42b, 624, 3. 643, 10; 459. 645, 24. 647, 21ff. 650, 11. 651, 32ff.; 504. 652. 659, 29; 40b. 660, 45%; 30b. 664. — Vorort s. Ulm. — Bürger 10, 26. 19, 39^; 485, — Kaufleute 10, 26. 89, 21. — Gesandte, Ratsfreunde 5, 18; 20. 9-11. 12, 26. 14, 38. 15, 2. 44-45. 46, 419, 77, 13; 21. 19, 415. 80, 15; 19. 86, 15. 92, 30; 35ff. 93, 7; 40°, 94, 16; 20; 44. 106, 2f. 128, 32. 139, 32. 141, 4. 156, 39b, 218, 13. 263, 44. 275, 461, 307, 21; 40b, 308. 333, 30a. 342, 43a, 382, 28s, 647, 14; 32; 49%, 652, 13. 660, 1; 7ff.; 40a; 491, 664, 19; 35; 40. Vgl. Leo. — Desgl. zu d. Kon- stanzer Städtetagen 1441: 75, 4. 76, 27. 77, 1. 80, 18. 86, 15. 92. 94, 36. 106, 2f. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 226, 8. 227, 9; 14. 229, 41. 233, 43. 274, 29. 275, 37a. 360, 39. 319, 6f.; 26. 874, 27. 382, 1; 29=; 33a, 624, 18. 645, 25. Vgl. Leo, Hangenor. — Desgl. z. Speierer Städtetag 1442: 234, 29. 661, 4. Vgl. Hangenor. — Haupt- leute 1, 342. 2, 34. G, 1; 49%. 275, 24b, 394, 39. Vgl. Kröglinger. — Privilegien 382, 362, 621, 465, — Feinde, Ritterschaft (widersacher) 3, 29. 5, 3. 6, 16; 281. 7, 6; 16 f. 9, 2; 16. 10. 11, 8. 91,29. 105, 17. 142, 7. 143, 4. 144, 13; 35s, 210, 46>, 289, 16. 243, 17. 244, 21. 263, 43. 274, 311.
Strana 749
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 749 35bf. 275, 34*ff.; Os ff. 307, 34 b. 615, 16. 621, 28. 624, 3. 650, 14. 651, 38. 659, 36; 41b. 660, 21b; 95b. 663, 21. Vgl. Ritterbund. — Deren Hauptleute 274, 508. Sehwamberg (Swannberg) in Bóhmen s. Teplitz, Hynck Krušina (Hincko Crussina) von — , 342, 9; 235; 34b. 356, 294. Schwangau b. Füßen im Allgäu, Schloß des Bischofs v. Augsburg 664, 23; 23. Schwarzburg (Swartzpurg) a. d. Schwarza i. Thůringen, Grafen von —, 381, 26. 333, 17. 336, 25; 35. — Deren Juden 671, 43. — Gf. Günther XXX. v. Wachsenberg 1396-1450: 154, 23. — Gf. Hein- rich XXVI. d. A., Herr zu Arnstadt 1416-1444: 154, 23. 371, 34. 378, 8. — Gf. Heinrich XXVIII. d. J., Sohn d. Vorigen, * 1418, + 1488: 155, 1. 371, 34. 378, 8. Schwarzenau (Schwartzenôw) s. Rammingen. Schwarzenberg (Swarczinberg), Walther d. A. (der alde) von —, Frankf. Ratsherr u: Schóffe 61, 14. 312, 1; 48b. 320, 41. 323, 41. 327, 23. 332. 334. 335, 5f. ; 29. 336, 8; 13; 16. 358, b. — Gesandter z. Wormser Tag 1441: 12, 468. 136, 19; 30. — Desgl. an d. Kónig u. z. Frankf. RT. 1442: 155, 19. 159, 18. 168, 35 ff. 203, 1. 206, 23 ff. 221, 2. 222, 30. 226, 47. 231, 45. 933, 31. 235, 40. 317, 48^. 897, 8; 10. 363, 11. 366, 26. 367, 33^. 368, 15; 885; 40b. 388, 94. 628, 10; 18; 17. — Desgl. z. Mainzer u. Speierer Städtetag 1442: 263, 29. 264, 25. 905, 4. 648, 46^. 661, 49b. — Walther der Jüngere, Frankf. Ratsherr 814, 25. 820, 28. 323, 38. 334, 9; 27, Schweikhardt (Schwighart), Martin, im kónigl. Ge- folge 328, 18. Schweinfurt (Swinfurd), Reichsstadt 263, 34. 370, 14; 42. 609, 44». 610, 1; 6. 642, 11. 644, 24; 39b, 649, 32; 48^. 659,9. — Rat 370, 39 b. 609, 6. — Gesandte 155, 92. 649, 482. 650, 2; 4. Vgl. Fla- dung. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227, 8l. 228, 47. 229, 15. 335, 7. 370, 14; 42b. 374, 26. 384, 14. — Mitglied d. Frünk. Stadtekreises 386, 35. Schweiz, Eidgenossen 75, 35. Vgl. Schwyz. — Deren Gesandte 86, 36. 87, 16. 234, 29. — Stüdtekreis 234, 17. 263, 15. 264, 19; 21f. 265, 8; 23. 386, 32. 654, 3; 5. — Vorort s. Konstanz. — Mit- glieder s. Bern, Konstanz, Luzern, Solothurn, Zürich, Zug. Schwendi, Heinrich, Ritter, Bürgermeister v. Zürich 155, 24. 382, 25b. Schwyz (Sweycze, Swijcze), Gesandte 36, 37. 88, 40. 374, 7. 875, 17. 383, 4. — Einung 38, 29. Scilla 552, 6. Sebastianus, Magister, pápstl. Gesandter 287, 25ff. Sebner von Reifenstein, Oswald, im kónigl. Gefolge 153, 21. 330, 6. , Sechker, Hans, im kónigl. Gefolge 165, 45. Seckendorff, Bongratz von —, 77, 9. — Sein Schlof 8. Reichenbach. — Heinrich d. J. von —, gen. Aberdar 275, 11. — Nikolaus von —, 243, 23; 26; 33. — Sigmund von —, 13, 15. Sedeler, Heyle, in Frankfurt 328, 15. — Reinhart, in Frankfurt 328, 16. Seebach, Herr Otto und Thilo von —, 155, 13. Seefeld in Tirol wnw. Innsbruck 154, 4. Segovia in Spanien nw. Madrid, Johannes Alfonsi von —, Prof. d. Theol., seit 12. Okt. 1440 Kard.- Priester tit. s. Calixti 49, 16. 50, 25. 52, 32. 70, 4; 48a, 44b, 120, 44a. 124, 37. 125, 50*. 152, 45b, 153, bla, 213, 48a, 214, 26. 216, 18. 217, 1; 10. 923-226. 245-947. 250-261. 292, 19; 44b. 293, 47°; 46b. 300, 33b; 48b. 350, 16. 498, 485. 584, 51b. 598, 34. 622, 462. — Konzilsgesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 29. 254, 21. 256, 7. 258, 4. 261, 16. 350, 28; 38. 360, 7; 26. 371, 4. 376, 2. 588, 35. 594, 11. 596, 28; 34. 597, 6. 598, 13. 600, 35; 42. 604, 20; 44; 48b. 622, 35. Seinsheim i. Unterfranken s. v. Kitzingen, Eberhard von —, Deutschmeister 1420-1443: 26, 43:ff. 62, 24. 108, 35. 269, 16; 464. 270, 358. 340, 4; 8; 13; 15f.; 20ff. 371, 24. 876, 22. 611, 20. — Seine Gesandten 340, 22. — Hermann u. Michel von —, 155, 5. Selbach, Johannes, Speierer Stadtschreiber 654, 8. Seligenstadt (Selgenstad) só. Frankfurt, Benediktiner- abtei, Abt 371, 23. 376, 21. Seligenthal, Kloster b. Landshut 167, 17. — Kloster- schreiber s. Seybolt. Semeca, Beiname d. Job. Theutonicus, s. denselben. Sempronius, Name in d. Digesten 470, 1. 524, 16. Seneca, Róm, Philosoph 556, 5. 562, 18; 518, Seraing bei Lüttich, Alexander und. Gilbert von —, Ritter aus Lüttich 165, 27. 189, 18. Serra, Johannes, Kanzleibeamter des Konzils 360, 13. Seswegen in Livland o. Riga 269, 353. Sevilla, Bf. Isidor 599-636: 458, 13. Sewter, Hanns (Schwüb. Ritter?) 661, 26. Seybolt, Hans, von Hóchstüdt, Klosterschreiber in Religenthal 167. Shene (jetzt Riehmond) a. d. Themse 344, 54». Siba (Syba), Diener Sauls 134, 7. Sickingen i. Kraichgau w. Bruchsal, Junker Sehwieker d. A. von —, 55, 34; 39. Sidensticker, Jeckel, in Frankfurt 331, 11. — Jost, Frankf. Rottenmeister 315, 19. 330, 18. Siebenbiirgen (Transsilvania), Woiwode von —, 8. Kusal. Siena (Senae), Petruccius von —, s. Petruccius. — Konzil 1423-1424: 301, 16. 441, 8. 454, 5; 10. 486, 34. 538, 17. 579, 2. — Päpstl. Präsidenten 424, 23; 25. I — Schule (studium) 512, 34. Sierck (Sirek, Syrk) in. Lothringen nó. Diedenhofen, Herren von —, 19, 18. 64, 4i^ff. — Arnold von —, 19, 19; 51*. — Jakob von — , Sohn d. Vorigen, s. Trier (Ebf.). — Philipp von —, Bruder d. Vorigen Würzb. Dompropst 21, 47*; 345; 47b. 22, 32b, 243, 23; 25f.; 30; 33. 371, 26. 377, 2. — Arnold d. J. von —, Bruder d. Vorigen, Herr zu Montclair u. Frauenberg 27, 32. 63, 41. 64, 38^ ff. 157, 425. Simon (Symon) der Magier 554, 6. Sion s. Jerusalem.
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 749 35bf. 275, 34*ff.; Os ff. 307, 34 b. 615, 16. 621, 28. 624, 3. 650, 14. 651, 38. 659, 36; 41b. 660, 21b; 95b. 663, 21. Vgl. Ritterbund. — Deren Hauptleute 274, 508. Sehwamberg (Swannberg) in Bóhmen s. Teplitz, Hynck Krušina (Hincko Crussina) von — , 342, 9; 235; 34b. 356, 294. Schwangau b. Füßen im Allgäu, Schloß des Bischofs v. Augsburg 664, 23; 23. Schwarzburg (Swartzpurg) a. d. Schwarza i. Thůringen, Grafen von —, 381, 26. 333, 17. 336, 25; 35. — Deren Juden 671, 43. — Gf. Günther XXX. v. Wachsenberg 1396-1450: 154, 23. — Gf. Hein- rich XXVI. d. A., Herr zu Arnstadt 1416-1444: 154, 23. 371, 34. 378, 8. — Gf. Heinrich XXVIII. d. J., Sohn d. Vorigen, * 1418, + 1488: 155, 1. 371, 34. 378, 8. Schwarzenau (Schwartzenôw) s. Rammingen. Schwarzenberg (Swarczinberg), Walther d. A. (der alde) von —, Frankf. Ratsherr u: Schóffe 61, 14. 312, 1; 48b. 320, 41. 323, 41. 327, 23. 332. 334. 335, 5f. ; 29. 336, 8; 13; 16. 358, b. — Gesandter z. Wormser Tag 1441: 12, 468. 136, 19; 30. — Desgl. an d. Kónig u. z. Frankf. RT. 1442: 155, 19. 159, 18. 168, 35 ff. 203, 1. 206, 23 ff. 221, 2. 222, 30. 226, 47. 231, 45. 933, 31. 235, 40. 317, 48^. 897, 8; 10. 363, 11. 366, 26. 367, 33^. 368, 15; 885; 40b. 388, 94. 628, 10; 18; 17. — Desgl. z. Mainzer u. Speierer Städtetag 1442: 263, 29. 264, 25. 905, 4. 648, 46^. 661, 49b. — Walther der Jüngere, Frankf. Ratsherr 814, 25. 820, 28. 323, 38. 334, 9; 27, Schweikhardt (Schwighart), Martin, im kónigl. Ge- folge 328, 18. Schweinfurt (Swinfurd), Reichsstadt 263, 34. 370, 14; 42. 609, 44». 610, 1; 6. 642, 11. 644, 24; 39b, 649, 32; 48^. 659,9. — Rat 370, 39 b. 609, 6. — Gesandte 155, 92. 649, 482. 650, 2; 4. Vgl. Fla- dung. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227, 8l. 228, 47. 229, 15. 335, 7. 370, 14; 42b. 374, 26. 384, 14. — Mitglied d. Frünk. Stadtekreises 386, 35. Schweiz, Eidgenossen 75, 35. Vgl. Schwyz. — Deren Gesandte 86, 36. 87, 16. 234, 29. — Stüdtekreis 234, 17. 263, 15. 264, 19; 21f. 265, 8; 23. 386, 32. 654, 3; 5. — Vorort s. Konstanz. — Mit- glieder s. Bern, Konstanz, Luzern, Solothurn, Zürich, Zug. Schwendi, Heinrich, Ritter, Bürgermeister v. Zürich 155, 24. 382, 25b. Schwyz (Sweycze, Swijcze), Gesandte 36, 37. 88, 40. 374, 7. 875, 17. 383, 4. — Einung 38, 29. Scilla 552, 6. Sebastianus, Magister, pápstl. Gesandter 287, 25ff. Sebner von Reifenstein, Oswald, im kónigl. Gefolge 153, 21. 330, 6. , Sechker, Hans, im kónigl. Gefolge 165, 45. Seckendorff, Bongratz von —, 77, 9. — Sein Schlof 8. Reichenbach. — Heinrich d. J. von —, gen. Aberdar 275, 11. — Nikolaus von —, 243, 23; 26; 33. — Sigmund von —, 13, 15. Sedeler, Heyle, in Frankfurt 328, 15. — Reinhart, in Frankfurt 328, 16. Seebach, Herr Otto und Thilo von —, 155, 13. Seefeld in Tirol wnw. Innsbruck 154, 4. Segovia in Spanien nw. Madrid, Johannes Alfonsi von —, Prof. d. Theol., seit 12. Okt. 1440 Kard.- Priester tit. s. Calixti 49, 16. 50, 25. 52, 32. 70, 4; 48a, 44b, 120, 44a. 124, 37. 125, 50*. 152, 45b, 153, bla, 213, 48a, 214, 26. 216, 18. 217, 1; 10. 923-226. 245-947. 250-261. 292, 19; 44b. 293, 47°; 46b. 300, 33b; 48b. 350, 16. 498, 485. 584, 51b. 598, 34. 622, 462. — Konzilsgesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 29. 254, 21. 256, 7. 258, 4. 261, 16. 350, 28; 38. 360, 7; 26. 371, 4. 376, 2. 588, 35. 594, 11. 596, 28; 34. 597, 6. 598, 13. 600, 35; 42. 604, 20; 44; 48b. 622, 35. Seinsheim i. Unterfranken s. v. Kitzingen, Eberhard von —, Deutschmeister 1420-1443: 26, 43:ff. 62, 24. 108, 35. 269, 16; 464. 270, 358. 340, 4; 8; 13; 15f.; 20ff. 371, 24. 876, 22. 611, 20. — Seine Gesandten 340, 22. — Hermann u. Michel von —, 155, 5. Selbach, Johannes, Speierer Stadtschreiber 654, 8. Seligenstadt (Selgenstad) só. Frankfurt, Benediktiner- abtei, Abt 371, 23. 376, 21. Seligenthal, Kloster b. Landshut 167, 17. — Kloster- schreiber s. Seybolt. Semeca, Beiname d. Job. Theutonicus, s. denselben. Sempronius, Name in d. Digesten 470, 1. 524, 16. Seneca, Róm, Philosoph 556, 5. 562, 18; 518, Seraing bei Lüttich, Alexander und. Gilbert von —, Ritter aus Lüttich 165, 27. 189, 18. Serra, Johannes, Kanzleibeamter des Konzils 360, 13. Seswegen in Livland o. Riga 269, 353. Sevilla, Bf. Isidor 599-636: 458, 13. Sewter, Hanns (Schwüb. Ritter?) 661, 26. Seybolt, Hans, von Hóchstüdt, Klosterschreiber in Religenthal 167. Shene (jetzt Riehmond) a. d. Themse 344, 54». Siba (Syba), Diener Sauls 134, 7. Sickingen i. Kraichgau w. Bruchsal, Junker Sehwieker d. A. von —, 55, 34; 39. Sidensticker, Jeckel, in Frankfurt 331, 11. — Jost, Frankf. Rottenmeister 315, 19. 330, 18. Siebenbiirgen (Transsilvania), Woiwode von —, 8. Kusal. Siena (Senae), Petruccius von —, s. Petruccius. — Konzil 1423-1424: 301, 16. 441, 8. 454, 5; 10. 486, 34. 538, 17. 579, 2. — Päpstl. Präsidenten 424, 23; 25. I — Schule (studium) 512, 34. Sierck (Sirek, Syrk) in. Lothringen nó. Diedenhofen, Herren von —, 19, 18. 64, 4i^ff. — Arnold von —, 19, 19; 51*. — Jakob von — , Sohn d. Vorigen, s. Trier (Ebf.). — Philipp von —, Bruder d. Vorigen Würzb. Dompropst 21, 47*; 345; 47b. 22, 32b, 243, 23; 25f.; 30; 33. 371, 26. 377, 2. — Arnold d. J. von —, Bruder d. Vorigen, Herr zu Montclair u. Frauenberg 27, 32. 63, 41. 64, 38^ ff. 157, 425. Simon (Symon) der Magier 554, 6. Sion s. Jerusalem.
Strana 750
750 Sirach (Ecclesiasticus), Prophet 507, 1. Sisenand (Sismandus) s. Westgoten. Sizilien (mare Siculum) 411, 24. 444, 9; 12. Smalnocke, Bechtold (Frankf. Ratsherr?) 323, 37. Smafimann s. Rappoltatein. Smohel, Frankf. Jude 367, 34 «ff. Smyd, Heinz, Vogt zu Neu-Eberstein, Gesandter Myf. Jakobs v. Baden 349, 26. — Wygand, Frankf. Bürger 311, 30. Sneppe, Clas, Frankf. Schneider 329, 7. Sneppenstein, Johann, Frankf. Gesandter 12, 40. — Klaus (Clas), Frankf. Ratsherr 34, 44%. 320, 42. 323, 42. 327, 24. 332, 17; 23. 333, 3. 334, 4; 9; 27. Soest, Bürgermeister u. Rat 146, 12a. Solms n. v. Wetzlar, Gf. Bernhard von —, 1409-1459: 871, 33. 378, 7. 398, 57. — Gf. Dietrich 371, 44. Solothurn (Solattren, Solutern), Reichsstadt 36, 40; 41b. 75, 33. 87, 5. — Gesandte 374, 6. 875, 16. 883, 3; 22». Vgl. Spigelberg. — Privilegien 383, 25*. — Mitglied d. Schweizer. Stüdtekreises 386, 31. Somer, in Frankfurt, dessen Mühle 628, 32. Spanien (Hyspania), Land 494, 38. — Kónige 437, 49af. Vgl. Aragon, Kastilien. — Kirche 432, 22. — Bischöfe 542, 15. Vgl. Burgos, Ram. Spocker, Clemens, von Sulgen, Kustos d. Franziskaner- klosters Konigsfelden im Aargau 166, 8; 25ff. Speier (Spire), Stift 267, 14. — Dessen Privilegien 377, 53». — Juden 688, 18; 43b. — Bf. Konrad v. Scharfeneck 1200-1224: 174, 19b. — Bf. Raban v. Helmstatt 1396-1438, seit 1430 auch Erzbischof v. Trier 648, 49^. | — Bí. Reinhard v. Helmstatt 1438-1455: 377, 13. 657, 45b. — Seine Lehen 377, 52%. — Freie Stadt 9, 43%. 38, 8. 82, 46b. 209, 18; 43. 217. 227, 7. 232, 47. 263, 27. 265, 20. 273, 8; 30: 37. 804. 305, 2; 11. 309, 36. 332, 28f. 333, 20. 350, 1. 623, 20. 626, 27. 648, 20; 483; 50b. 654, 18; 49». 656, 6. 658, 8. 661, 12; 18. 662, 11; 14; 46^; 415; 48b. 6683, 2; 8f. — Biirger- meister u. Rat 265, 1. 399, 35. 657, 7f. 662, 2; 37. — Birger 54, 13. — Stadtschreiber s. Sel- bach. — Kanzlei, Sehreiber 265, 13. 654, 7f. — Gesandte 4, 12; 29. 5, 38b. 11, 20. 88, 42. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227, 7; 13. 228, 22. 232, 11. 273, 34. 332, 28. 364, 37. 873, 2; 32. 375, 4. 382, 11; 22%. Vgl. Eierer. — Mitglied d. Rhein. Stidtekreiseś 386, 29. — Stidtetag 1437: 37, 29. — Rechtstag Juli 1441: 3, 16ff, 4,36- 5,5. 9, 13. 14, 11. 15, 11 b ff. 38, 6. 43, 25. 80, 11; 15; 45b. 85, 37. 88, 16. 91, 28. 93, 86. 94, 14. — Desgl. Okt. 1441: 44, 7. 105, 18. — Stüdtetag 1442: 218, 9. 234, 30; 39. 263, bis 265. 307, 4. 885, 26. 649, 10; 20. 650, 13; 48bf. 653, 9; 14. 654-664. Spigelberg, Johann von — , Gesandter Solothurns 383, 284. 578, 23. Sponheim a. d. Mosel, Graf von —, s. Baden. Spuln, Johann von —, Rat Ebf. Dietriehs v. Kóln 248, 99. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Stablo (Stavelot) bei Trier, Benediktinerabtei Heinrich 159, 12. 189, 13. — Johannes von —, Benediktiner des Klosters St. Lorenz bei Lüttich 165. 186, 2; 6. . Stadler, Georg (Jorge), Nürnberger Bote 356, 26; 43». Stalberg, Hans zu —, Frankf. Rottenmeister 316, 27. Vgl. auch Zebinger. Stams (Stamps) in Tirol 6. Innsbruck, Zisterzienser- kloster St. Johann 350, 10. Stargard, Herzogtum, s. Mecklenburg. Starhemberg, Caspar u. Hans von —, im konigl. Ge- folge 329, 25; 47b. Stauff. Herr von —, 379, 20. Steckborn (Stegborn) am Bodensee 10, 25. Stedefelder, Henne, Frankf. Rottenmeister 316, 13. Stege, Konrad vom —, Frankf, Mfinzmeister 137, 9. Steiermark, Land, Leute 149, 7. 150, 21. 151, 2. 166, 2. — Herzige s. Habsburg. — Oberatmarachall s. Schaum- burg. Stein s. Rheingtafen. Stein (Stain) am Bodensee osà. Schaffhausen 10, 25; 47a. 86, 27. — nnó. Laibach in Krain 363, 40. — Konrad vom —, 77, 7. — (der Steyner), wohl Wilhelm von —, im kônigl. Gefolge 328, 18; 39^. Steinach am Neckar, Diether Landschade von —, s. Landschade. Steinhaus (Steinenhuse), Jost im —, Frankf. Rats- herr 263, 29. 323, 38. 321, 23. 618, 41b Steinmetze, Stephan, in Frankfurt 330, 23. Stenezel, im königl. Gefolge 328, 18, Stephanus, der heilige, Protomartyr 519, 4. 550, 34. Sternberg a. d. Sazava sů. Prag, Aleš (Alsche) von —, genannt von Hollitz (= Hollický) 342, 9; 24b; 35b. 356, 304, Stetten, Hans von —, Deutschordenskomtur in Oster- reich 340, 24; 45b. Steyr ssó. Linz 49, 43b. 152, 1311; 88s; 468, — Landschreiber s. Rindschade. Stockeheme, Honne von — (in Frankfurt?) 336, 38. Stöffeln (Steffel, Stoffel) i. Hegau nö. Schaffhausen, Heinrich Edler von —, 10, 18. — Hans Ulrich von —, 92, 7. 380, 9 ; 338. — Sein SchloB 380, 34s. Stojkovich, Johannes von —, s. Ardjisch. Stolberg, Grafen 155, 2. 684, 44%, — Juden 671, 45. Stolp in Pommern, Herzog 108, 40bf. Stommel, Johann von - , geschworner Rat, Gesandter Kölns 235, 39. 262, 36; 44^. 381, 39b. 388, 9. 578, 20. 639, 54^. 640, 27. Stoß, im kónigl. Gefolge 329, 16. Strabo, Walafrid, Abt zu Reichenau, Exeget, 1 849: 135, 46b. 428, 45b. : Straßburg (StrauBbirg), Stift 267, 14. — Juden 688, 17; 435. — Bf. Konrad IV. v. BuBnang 1439-1440, 1 1441: 653, 345; 44b, — Freie Stadt 1, 39s. 9, 422. 36, 40. 37, 2. 45, 45a, 74,35. 75,27. 19, 29; 855. 81, 11ff. 82, 47^. 84, 22. 87, 4; 39. 90,22. 98, 19. 141,32. 142, 18. 169, 20. 217, 23; 35. 218, 10. 227, 7. 232, 47. Abt
750 Sirach (Ecclesiasticus), Prophet 507, 1. Sisenand (Sismandus) s. Westgoten. Sizilien (mare Siculum) 411, 24. 444, 9; 12. Smalnocke, Bechtold (Frankf. Ratsherr?) 323, 37. Smafimann s. Rappoltatein. Smohel, Frankf. Jude 367, 34 «ff. Smyd, Heinz, Vogt zu Neu-Eberstein, Gesandter Myf. Jakobs v. Baden 349, 26. — Wygand, Frankf. Bürger 311, 30. Sneppe, Clas, Frankf. Schneider 329, 7. Sneppenstein, Johann, Frankf. Gesandter 12, 40. — Klaus (Clas), Frankf. Ratsherr 34, 44%. 320, 42. 323, 42. 327, 24. 332, 17; 23. 333, 3. 334, 4; 9; 27. Soest, Bürgermeister u. Rat 146, 12a. Solms n. v. Wetzlar, Gf. Bernhard von —, 1409-1459: 871, 33. 378, 7. 398, 57. — Gf. Dietrich 371, 44. Solothurn (Solattren, Solutern), Reichsstadt 36, 40; 41b. 75, 33. 87, 5. — Gesandte 374, 6. 875, 16. 883, 3; 22». Vgl. Spigelberg. — Privilegien 383, 25*. — Mitglied d. Schweizer. Stüdtekreises 386, 31. Somer, in Frankfurt, dessen Mühle 628, 32. Spanien (Hyspania), Land 494, 38. — Kónige 437, 49af. Vgl. Aragon, Kastilien. — Kirche 432, 22. — Bischöfe 542, 15. Vgl. Burgos, Ram. Spocker, Clemens, von Sulgen, Kustos d. Franziskaner- klosters Konigsfelden im Aargau 166, 8; 25ff. Speier (Spire), Stift 267, 14. — Dessen Privilegien 377, 53». — Juden 688, 18; 43b. — Bf. Konrad v. Scharfeneck 1200-1224: 174, 19b. — Bf. Raban v. Helmstatt 1396-1438, seit 1430 auch Erzbischof v. Trier 648, 49^. | — Bí. Reinhard v. Helmstatt 1438-1455: 377, 13. 657, 45b. — Seine Lehen 377, 52%. — Freie Stadt 9, 43%. 38, 8. 82, 46b. 209, 18; 43. 217. 227, 7. 232, 47. 263, 27. 265, 20. 273, 8; 30: 37. 804. 305, 2; 11. 309, 36. 332, 28f. 333, 20. 350, 1. 623, 20. 626, 27. 648, 20; 483; 50b. 654, 18; 49». 656, 6. 658, 8. 661, 12; 18. 662, 11; 14; 46^; 415; 48b. 6683, 2; 8f. — Biirger- meister u. Rat 265, 1. 399, 35. 657, 7f. 662, 2; 37. — Birger 54, 13. — Stadtschreiber s. Sel- bach. — Kanzlei, Sehreiber 265, 13. 654, 7f. — Gesandte 4, 12; 29. 5, 38b. 11, 20. 88, 42. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227, 7; 13. 228, 22. 232, 11. 273, 34. 332, 28. 364, 37. 873, 2; 32. 375, 4. 382, 11; 22%. Vgl. Eierer. — Mitglied d. Rhein. Stidtekreiseś 386, 29. — Stidtetag 1437: 37, 29. — Rechtstag Juli 1441: 3, 16ff, 4,36- 5,5. 9, 13. 14, 11. 15, 11 b ff. 38, 6. 43, 25. 80, 11; 15; 45b. 85, 37. 88, 16. 91, 28. 93, 86. 94, 14. — Desgl. Okt. 1441: 44, 7. 105, 18. — Stüdtetag 1442: 218, 9. 234, 30; 39. 263, bis 265. 307, 4. 885, 26. 649, 10; 20. 650, 13; 48bf. 653, 9; 14. 654-664. Spigelberg, Johann von — , Gesandter Solothurns 383, 284. 578, 23. Sponheim a. d. Mosel, Graf von —, s. Baden. Spuln, Johann von —, Rat Ebf. Dietriehs v. Kóln 248, 99. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Stablo (Stavelot) bei Trier, Benediktinerabtei Heinrich 159, 12. 189, 13. — Johannes von —, Benediktiner des Klosters St. Lorenz bei Lüttich 165. 186, 2; 6. . Stadler, Georg (Jorge), Nürnberger Bote 356, 26; 43». Stalberg, Hans zu —, Frankf. Rottenmeister 316, 27. Vgl. auch Zebinger. Stams (Stamps) in Tirol 6. Innsbruck, Zisterzienser- kloster St. Johann 350, 10. Stargard, Herzogtum, s. Mecklenburg. Starhemberg, Caspar u. Hans von —, im konigl. Ge- folge 329, 25; 47b. Stauff. Herr von —, 379, 20. Steckborn (Stegborn) am Bodensee 10, 25. Stedefelder, Henne, Frankf. Rottenmeister 316, 13. Stege, Konrad vom —, Frankf, Mfinzmeister 137, 9. Steiermark, Land, Leute 149, 7. 150, 21. 151, 2. 166, 2. — Herzige s. Habsburg. — Oberatmarachall s. Schaum- burg. Stein s. Rheingtafen. Stein (Stain) am Bodensee osà. Schaffhausen 10, 25; 47a. 86, 27. — nnó. Laibach in Krain 363, 40. — Konrad vom —, 77, 7. — (der Steyner), wohl Wilhelm von —, im kônigl. Gefolge 328, 18; 39^. Steinach am Neckar, Diether Landschade von —, s. Landschade. Steinhaus (Steinenhuse), Jost im —, Frankf. Rats- herr 263, 29. 323, 38. 321, 23. 618, 41b Steinmetze, Stephan, in Frankfurt 330, 23. Stenezel, im königl. Gefolge 328, 18, Stephanus, der heilige, Protomartyr 519, 4. 550, 34. Sternberg a. d. Sazava sů. Prag, Aleš (Alsche) von —, genannt von Hollitz (= Hollický) 342, 9; 24b; 35b. 356, 304, Stetten, Hans von —, Deutschordenskomtur in Oster- reich 340, 24; 45b. Steyr ssó. Linz 49, 43b. 152, 1311; 88s; 468, — Landschreiber s. Rindschade. Stockeheme, Honne von — (in Frankfurt?) 336, 38. Stöffeln (Steffel, Stoffel) i. Hegau nö. Schaffhausen, Heinrich Edler von —, 10, 18. — Hans Ulrich von —, 92, 7. 380, 9 ; 338. — Sein SchloB 380, 34s. Stojkovich, Johannes von —, s. Ardjisch. Stolberg, Grafen 155, 2. 684, 44%, — Juden 671, 45. Stolp in Pommern, Herzog 108, 40bf. Stommel, Johann von - , geschworner Rat, Gesandter Kölns 235, 39. 262, 36; 44^. 381, 39b. 388, 9. 578, 20. 639, 54^. 640, 27. Stoß, im kónigl. Gefolge 329, 16. Strabo, Walafrid, Abt zu Reichenau, Exeget, 1 849: 135, 46b. 428, 45b. : Straßburg (StrauBbirg), Stift 267, 14. — Juden 688, 17; 435. — Bf. Konrad IV. v. BuBnang 1439-1440, 1 1441: 653, 345; 44b, — Freie Stadt 1, 39s. 9, 422. 36, 40. 37, 2. 45, 45a, 74,35. 75,27. 19, 29; 855. 81, 11ff. 82, 47^. 84, 22. 87, 4; 39. 90,22. 98, 19. 141,32. 142, 18. 169, 20. 217, 23; 35. 218, 10. 227, 7. 232, 47. Abt
Strana 751
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 261-265. 273, 3; 35. 304. 307, 6. 309, 36. 607, 5. 615, 24. 616, 49b. 617, 6; 41»ff, 623, 10; 12. 624, 10f.; 16. 636, 1. 642, 43. 643, 2. 648, 34. 652, 23. 653, 13; 399. 654, 50b. 655, 1; 46*. 657, 15; 19. — Meister u. Rat 79, 49», 91, 2L 98, 20. 188, 1. 143, 15. 274, 26. 616, 43^ 653, 17. 655, 12f. 658, 19. — Altammanmeister s. Arm- bruster, Riff, Schanlitt. — Ammanmeister, Meister s. Bock, Burggraf, MeiBtersheim, Rust. — Schultheif s. Conrat. — Richter d. StraBb. Kurie 399, 31. — Ratsherren 614, 38b. 615, 50*. 616, 20; 468, 623,92; 94; 34. 655, 30. 657, 24. Vgl. Kagenecke. — Stadtschreiber s. Jeger. — Gesandte 4, 12; 18; 38^. 5, 495. 11, 20. 88, 15. 98, 36. 264, 12. 304, 30. 649, 18. 653, 21f.; 26. 655. 657, 26. Vgl Conrat, Jeger. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227. 228. 232-234. 260-262. 273, 34. 364, 36. 872, 32. 373, 21. 374, 21. 381, 10; 30b. 578, 45a. 605, I. 606, 30. 607, 15. 612, 17. 613, 24. 614, 16. 616, 19; 895; 45», 619, 29. 649, 2M. 655, 14 ff. 657, 24. Vgl. Bock, Müllheim, Riff, Schanlitt. — Bürger s. Fürstenberg. — Handwerker 623, 4. — Boten, Diener 617, 1ff.; 38° f.; bla. 655, 40. Vgl Brettler, Lentzel. — Archiv 208, 31. — Privilegien 614, 17; 342; 46». 616, 42b. 624, 12. — Zoll 605, 17f. — Vorort d. Oberrhein. u. Els. Stádtekreises 263, 14. 264. 265, 3; 8; 29. 386, 30. 649, 8. 655, 22. — Bundesstüdte 304, 31. Strafiburg, Stádtetag 1440: 36, 12. — Ort für d, neue (dritte) Konzil 47, 21. Straüwalehen nó. Salzburg 152, 17. Strata, A. de —, püpstl. Kanzleibeamter 214, 375. 281, 22. Straubing a. d. Donau in Niederbaiern 77, 35. Strolnberg, Frankf. Ratsherr 387, 5. Sturmfeder (Stormfeder), Burkhard, Schwäb. Ritter 44, 17. 115, 81. Stuttgart (Stüggart) 77, 409. 307, 34b. Sukau (Sukawen), Dietrich, Dr., Gesandter Lübecks 384, 535; 81b. 578, 21. Sulgen s. Konstanz am Bodensee, Clemens Specker von —, 8. Specker. Sulz (Soleze) am Neckar, Grafschaft am Bodensee, Gf. Johann von —, Reichshofriechter in Rottweil 399, 11; 14; 17; 33. — Gf. Rudolf von —, 319, 25. Sure, Hans, Frankf. Bote 206, 97. Suzaria, Guido de —, Glossator, f nach 1992:529, 8; 32 *. Swanenberg s. Schwamberg. Synoden s. Konzilien. Syrien (Siria) 504, 11. T vgl. D. Taar, Rupert von —, Gf. v. Hewes 150, 33a; 42a. Taloni, Raymund, Konzilsges. 443, 20. 445, 26. Tarchaniotes, Manuel, Griech. Gesandter 541, 49. Tarent (Tharentum), Ebf. Johannes de Tagliacozzo 1421-1439, seit 1439 Kard.-Priester tit. ss. Nerei et Achillei, seit 1444 Kard.- Bischof v. Prüneste, T 1449, püpstl. Konzilsprüsident, Gesandter P. Eugens Deutsche Reiclistags-Akten XVI. 151 an d. Konzil 297, 23; 81. 443, 18; 365. 445, 81; 46b, 446, 12. 448, 7, 449, 24ft.; 30; 45^. Tarentaise 8. Moutiers-en-Tarentaise. Tarragona in Spanien, Erzbischof s. Ram. Tartaren (Thatteren) 110, 12. Tatz (Taez), Wilhelm, Domherr v. Freising, kónigl. Protonotar 101,35. 111, 30. 114, 40. 154, 1. 159, 47». 201, 43a. 242, 45 b, 244, 40a. 349,23; 35a; 39%. 356, 331. 376, 25b. 382, 464. 383, 50. 397, 9. 614,36 b. 631, 24. 665, 44. 668, 5. 669, 22. 671, 13. 672, 22. Tauberbischofsheim im nó. Baden 114, 46. 586, 37. Tegernsee in Oberbaiern, Benediktinerkloster 290, 7. 302, 461, — Johannes de —, Notar 589, 12. Testa, Wilhelm, Kanzleibeamter P. Felix' V. 21, 445. Tharsis, phóniz. Kolonie in Spanien 182, 14. Thengen (Téungen) in Baden n. v. Schaffhausen 664, 47 a, — Gf. Konrad von —, Herr zu Nellenburg 80, 1 Thessalonicher 565, 9. Theutonieus, Johannes, mit d. Beinamen Serneca, Glossator in Bologna um 1200: 550, 31; 44*f. Thierstein (Diersten, Tierstain) im Kanton Solothurn, Gf. Hans von —, Pfalzgraf d. Huchstiftes zu Basel, königl. Bevollmächtigter, Stellvertreter Konrads v. Weinsberg 45, 98; 465. 54, 7. 83, 25f.; 35. 87, 24. 125, 17. 126, 19. 127, 28; 46b. 140, 24. 148, 10; 35a; 20b, Thijs, Meister, im kónigl. Gefolge 330, 18. Thimoteus, Schüler d. Apostels Paulus 504, 23. 565, 25. Thoisy, Jehan de —, Archidiakon v. Tournay 634, 45. Thomas, Magister a. d. Univ. Wien 104, 19. Thüringen (Thüringia) 124, 40. 126, 3. 622, 512, 686, 2. — Landgrafen s. Sachsen. — Juden 266, 13. 267, 19f.; 39% 671, 17. — Deren Privilegien 672, 6. Ticius, Name in den Digesten 524, 15; 17. Tieffenbacher (Tuffenbach), Konrad, im königl. Ge- folge 330, 12. Tielman, Diener (?) d. Kölner Gesandtschaft z. Frankf. RT. 1442: 636, 16. Tierolt, Ulrich, Nürnb. Bote 642, 7. Tilmann s. Johel. Tinetoris, Johannes v. Tournai, Magister, Prof. der Hl. Sehrift a. d. Univ. Kóln 352, 455. Tirna (Turna), Hans von —, kónigl. Büchsenmeister 185, 34. 206, 17. 328, 16. | Tirol, Hzg. Sigmund s. Habsburg. — Stände 149, 13:41», Titmaning (Dytmann), Johannes de —, Magister a. d. Univ. Wien 104, 3. 288, 53s ff. Titus, Jünger des Apostels Paulus 565, 5. Tocke, Heinrich, aus Bremen, Dr., Prof. d. Theol. zu Erfurt u. Rostock, Domherr zu Magdeburg 251. 255, 22. 551, 41. Tórring, nw. Laufen a. d. Salzach, Oswald von —, Rat Hzg. Heinrichs v. Baiern, Kammergerichts- beisitzer 155, 17. 242, 12. 343, 49», Toledo in Kastilien, 2. Synode 581 : 419, 1. — 4. Synode 633: 419, 44s, 426, 34. Tore (Torer, Torrer), Erasmus vom —, Gegner d. Schwäb. Städte 77, 27. 98, 12. 105, 35. 664, 41. — Seine Helfer 664, 42. 95
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 261-265. 273, 3; 35. 304. 307, 6. 309, 36. 607, 5. 615, 24. 616, 49b. 617, 6; 41»ff, 623, 10; 12. 624, 10f.; 16. 636, 1. 642, 43. 643, 2. 648, 34. 652, 23. 653, 13; 399. 654, 50b. 655, 1; 46*. 657, 15; 19. — Meister u. Rat 79, 49», 91, 2L 98, 20. 188, 1. 143, 15. 274, 26. 616, 43^ 653, 17. 655, 12f. 658, 19. — Altammanmeister s. Arm- bruster, Riff, Schanlitt. — Ammanmeister, Meister s. Bock, Burggraf, MeiBtersheim, Rust. — Schultheif s. Conrat. — Richter d. StraBb. Kurie 399, 31. — Ratsherren 614, 38b. 615, 50*. 616, 20; 468, 623,92; 94; 34. 655, 30. 657, 24. Vgl. Kagenecke. — Stadtschreiber s. Jeger. — Gesandte 4, 12; 18; 38^. 5, 495. 11, 20. 88, 15. 98, 36. 264, 12. 304, 30. 649, 18. 653, 21f.; 26. 655. 657, 26. Vgl Conrat, Jeger. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227. 228. 232-234. 260-262. 273, 34. 364, 36. 872, 32. 373, 21. 374, 21. 381, 10; 30b. 578, 45a. 605, I. 606, 30. 607, 15. 612, 17. 613, 24. 614, 16. 616, 19; 895; 45», 619, 29. 649, 2M. 655, 14 ff. 657, 24. Vgl. Bock, Müllheim, Riff, Schanlitt. — Bürger s. Fürstenberg. — Handwerker 623, 4. — Boten, Diener 617, 1ff.; 38° f.; bla. 655, 40. Vgl Brettler, Lentzel. — Archiv 208, 31. — Privilegien 614, 17; 342; 46». 616, 42b. 624, 12. — Zoll 605, 17f. — Vorort d. Oberrhein. u. Els. Stádtekreises 263, 14. 264. 265, 3; 8; 29. 386, 30. 649, 8. 655, 22. — Bundesstüdte 304, 31. Strafiburg, Stádtetag 1440: 36, 12. — Ort für d, neue (dritte) Konzil 47, 21. Straüwalehen nó. Salzburg 152, 17. Strata, A. de —, püpstl. Kanzleibeamter 214, 375. 281, 22. Straubing a. d. Donau in Niederbaiern 77, 35. Strolnberg, Frankf. Ratsherr 387, 5. Sturmfeder (Stormfeder), Burkhard, Schwäb. Ritter 44, 17. 115, 81. Stuttgart (Stüggart) 77, 409. 307, 34b. Sukau (Sukawen), Dietrich, Dr., Gesandter Lübecks 384, 535; 81b. 578, 21. Sulgen s. Konstanz am Bodensee, Clemens Specker von —, 8. Specker. Sulz (Soleze) am Neckar, Grafschaft am Bodensee, Gf. Johann von —, Reichshofriechter in Rottweil 399, 11; 14; 17; 33. — Gf. Rudolf von —, 319, 25. Sure, Hans, Frankf. Bote 206, 97. Suzaria, Guido de —, Glossator, f nach 1992:529, 8; 32 *. Swanenberg s. Schwamberg. Synoden s. Konzilien. Syrien (Siria) 504, 11. T vgl. D. Taar, Rupert von —, Gf. v. Hewes 150, 33a; 42a. Taloni, Raymund, Konzilsges. 443, 20. 445, 26. Tarchaniotes, Manuel, Griech. Gesandter 541, 49. Tarent (Tharentum), Ebf. Johannes de Tagliacozzo 1421-1439, seit 1439 Kard.-Priester tit. ss. Nerei et Achillei, seit 1444 Kard.- Bischof v. Prüneste, T 1449, püpstl. Konzilsprüsident, Gesandter P. Eugens Deutsche Reiclistags-Akten XVI. 151 an d. Konzil 297, 23; 81. 443, 18; 365. 445, 81; 46b, 446, 12. 448, 7, 449, 24ft.; 30; 45^. Tarentaise 8. Moutiers-en-Tarentaise. Tarragona in Spanien, Erzbischof s. Ram. Tartaren (Thatteren) 110, 12. Tatz (Taez), Wilhelm, Domherr v. Freising, kónigl. Protonotar 101,35. 111, 30. 114, 40. 154, 1. 159, 47». 201, 43a. 242, 45 b, 244, 40a. 349,23; 35a; 39%. 356, 331. 376, 25b. 382, 464. 383, 50. 397, 9. 614,36 b. 631, 24. 665, 44. 668, 5. 669, 22. 671, 13. 672, 22. Tauberbischofsheim im nó. Baden 114, 46. 586, 37. Tegernsee in Oberbaiern, Benediktinerkloster 290, 7. 302, 461, — Johannes de —, Notar 589, 12. Testa, Wilhelm, Kanzleibeamter P. Felix' V. 21, 445. Tharsis, phóniz. Kolonie in Spanien 182, 14. Thengen (Téungen) in Baden n. v. Schaffhausen 664, 47 a, — Gf. Konrad von —, Herr zu Nellenburg 80, 1 Thessalonicher 565, 9. Theutonieus, Johannes, mit d. Beinamen Serneca, Glossator in Bologna um 1200: 550, 31; 44*f. Thierstein (Diersten, Tierstain) im Kanton Solothurn, Gf. Hans von —, Pfalzgraf d. Huchstiftes zu Basel, königl. Bevollmächtigter, Stellvertreter Konrads v. Weinsberg 45, 98; 465. 54, 7. 83, 25f.; 35. 87, 24. 125, 17. 126, 19. 127, 28; 46b. 140, 24. 148, 10; 35a; 20b, Thijs, Meister, im kónigl. Gefolge 330, 18. Thimoteus, Schüler d. Apostels Paulus 504, 23. 565, 25. Thoisy, Jehan de —, Archidiakon v. Tournay 634, 45. Thomas, Magister a. d. Univ. Wien 104, 19. Thüringen (Thüringia) 124, 40. 126, 3. 622, 512, 686, 2. — Landgrafen s. Sachsen. — Juden 266, 13. 267, 19f.; 39% 671, 17. — Deren Privilegien 672, 6. Ticius, Name in den Digesten 524, 15; 17. Tieffenbacher (Tuffenbach), Konrad, im königl. Ge- folge 330, 12. Tielman, Diener (?) d. Kölner Gesandtschaft z. Frankf. RT. 1442: 636, 16. Tierolt, Ulrich, Nürnb. Bote 642, 7. Tilmann s. Johel. Tinetoris, Johannes v. Tournai, Magister, Prof. der Hl. Sehrift a. d. Univ. Kóln 352, 455. Tirna (Turna), Hans von —, kónigl. Büchsenmeister 185, 34. 206, 17. 328, 16. | Tirol, Hzg. Sigmund s. Habsburg. — Stände 149, 13:41», Titmaning (Dytmann), Johannes de —, Magister a. d. Univ. Wien 104, 3. 288, 53s ff. Titus, Jünger des Apostels Paulus 565, 5. Tocke, Heinrich, aus Bremen, Dr., Prof. d. Theol. zu Erfurt u. Rostock, Domherr zu Magdeburg 251. 255, 22. 551, 41. Tórring, nw. Laufen a. d. Salzach, Oswald von —, Rat Hzg. Heinrichs v. Baiern, Kammergerichts- beisitzer 155, 17. 242, 12. 343, 49», Toledo in Kastilien, 2. Synode 581 : 419, 1. — 4. Synode 633: 419, 44s, 426, 34. Tore (Torer, Torrer), Erasmus vom —, Gegner d. Schwäb. Städte 77, 27. 98, 12. 105, 35. 664, 41. — Seine Helfer 664, 42. 95
Strana 752
752 Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Torgau a. d. Elbe 685, 30. Toulouse (Tollosa), Schule (studium) 430, 20. Traü in Dalmatien, Bf. Angelus Cavazza 1440-1452, pépstl. Thesaurar 51, 37*. 211, 298, 213, 47b. 214, 813. 644, 2; 44», Trautmannsdorf (Trutmerstorf) s6. Wien 148, 16; 265. Trebellius Maximus, Róm. Konsul 56 n. Chr. (senatus- consultum Trebellianum) 469, 14. 496, 39. Trient (Tridentum), Bf. Alexander s. Aquileja. — Stadt 259, 23. 587, 22. 590, 1. 592, 30. — Ort für das neue (dritte) Konzil 258, 47. 587, 34. Trier (Triell, Trive, Tryere), Erzbistum, Stift 21, 13. 27, 31. 31, 8; 312; 54a; 28b, 214, 27b. 656, 50» ff. — Erzbischôfe, Kurfürsten 171, 25; 44b. 175, 12. 178, 40. 179, 1; 12; 21. 180, 29». 181. 189, 16. 211, 7. 608, 39. — Gefolge (volk) 171,24. — Klerus, Kirehen 214, 38% ff. 257, 21, — Freiheiten 376, 338. — Ebf. Jakob v. Sierck 1439-1456, Erzkanzler in Gallien (Wülschland) u. Arelat 3, 40b. 5,30. 13, 8. 18-93. 26-34. 41, 9; 44. 42. 49, 16. 50, 31. 51, 27. 53, 20. 55, 47». 57, 5. 59. 60, 29; 45a. 61, 15. 62, 301f.; 49^. 63, 29. 64, 35^; 50b. 70, 18; 25. 87, 12. 88, 21. 95, 42a, 96, 37. 99, 4. 100, 39; 44*. 102, 2; 21. 103, 4. 112, 11. 141, 41. 142,33: 143, 36. 145, 17. 147-151. 154, 12. 157. 158, 5. 160. 169, 27. 170, 11. 173, 33b. 187, 36. 188, 15. 189, 95. 192, 35. 193, 5; 243; 39. 197, 6. 198, 102; 60, 203, 18. 214, 36* ff. 251-256. 264, 37; 44. 270. 319, 39. 334, 20. 336, 18. 343, 8. 359, 11. 361, 19. 362, 23. 371, 8. 376, 6. 377, 268 399, 1. 585, 1. 593, 40. 595, 5. 596, 30. 599, 39. 604, 11. 606, 27; 36f. 608, 15. 609, 20. 614, 9; 17. 618, 242; 26b. 624, 37; 4bbf. 625, 13; 288 ff.; 462. 635, 9. 639, 16. 656, 5; 51b ff. 661, 9. 669, 38. — Ehem. püpstl. Protonotar 211, 315. — Leiter d. kónigl. Kanzlei 27-28. 40, 27. 64, 21 ff. 65, 5. 156, 26. 349, 44b. 614, 26. 615, 7; 462. 618, 48b. 620, 16. 631, 10. 641, 13. 643, 35. — Gefolge 53, 44a. 169, 28. 188, 10. 197, 138. — Ráte, Ver- treter 3, 23. 6, 8. 231, 13. 251, 45. — Kanzlei, Schreiber 211, 3. 639, 19. — Archiv 208, 37. — Trompeter, Türhüter 20, 288. 59, 51b. 639. 17£ — Boten 640, 14. — Lehen, Privilegien 369, 8. 376, 34»; 42a, 616, 5. Vgl. Diez. — Ebf. Richard v. Greifenklau 1512-1531: Seine Rite 158, 23b, — Stadt 80, 29b; 51b, 31, 28a ff. 32, 48s. 214, 27b. — Ort für das neue (dritte) Konzil 587, 33. 590, 18. — Reichstag 1473: 166, 11. St. Trond (Sant Druden) nw. Lüttich, Benediktiner- abtei 387, 2f. — Vertreter des Abts 159, 13. TruchseB, Grafen s. Waldburg. Truchsess, Conrat, Ritter, Landriehter in Nürnberg 639, 45b. — Heinrich, Domherr zu Würzburg, Landrichter des Herzogiums Franken 399, 25. Tschernembl (Zernemmel), Jórg, kónigl. Rat 328, 25. Tudeschi s. Palermo. Türkei, Land, Leute (Saraceni, Unglüubige) 151, 50 ff. 153, 2. 308, 38. 344, 51». Tum (wohl Kum?), im kônigl. Gefolge 329, 18. Tunner, Friedrich, im kônigl. Gefolge 330, 12. Turrecremata, Johannes de —, Dominikaner, seit 1439 Kard -Priester tit. s. Sixti, + 1468: 212, 48a. Tyrol, kônigl. Falkner 330, 15. Tyrrhenisches Meer (mare Tyrenum) 411, 24. 412, 31. U. Ubelacker, Frankf. Rottenmeister 315, 16. Überlingen (Oberlingen, Uberling) am Bodensee, Reichastadt 36, 33. 45, 43. 74, 23. 75, 15; 35; 39. 76, 3. 19, 8. 85, 47». 86, 24. 394, 32. 647, 44sf. 660, 53b. 663, 25; 50b; 52b, 664, 48a. — Vgl. Bodenseestüdtebund. — Gesandte zu d. Kon- stanzer Stüdtetagen 1441: 36, 34. 84, 10. 85, 11. 86, 34. 87,19 88, 41. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 155,21. 374,31 882,6; 515. Vgl. Rósch. — Hauptmann 394, 39. —— Üchtland (Ochtland), Landschaft i. d. Schweiz, s. Bern, Freiburg. Uffsteiner, Nikolaus, Frankf, Stadtschreiber 12, 41b, 207, 30. 218-223, 5. 228-230. 260, 47. 310,29; 33. 315, 7. 817. 318, 33 ff.; 44*. 319. 320, 27ff. 321, 30ff. 322, 36 ff. 323, 41 ff. 324, 25. 325, 24. 326, 29 ff.; 543; 455; 51b. 327, 18. 328, 42a. 370, 26. 372, 47 К. 373, 17. 374, 39. 375, 32. 378, 27; 30. 379, 28ff. 381, 15. 382, 10. 607, 39; 44. 619, 33; 39. 617, 14; 18. 618, 3*3; 14b. 631, 498, 641, 4. — Seine Schreiber 219, 8. 220, 5; 38. 222, 95; 50s. 230, 39. Ulm (Olme), Reichsstadt 2, 27 ff. 3, 37b, 4. 5, 17; 412. 6, 449, 8, 19. 45. 74, 31. 75, 29. 76, 1. 77, 975b; 44*. 79, 19; 43*. 80, 44b, 81, 44. 82, 50b, 83. 84, 4; 28. 89, 6; 14. 91, 25. 92, 44a; 491, 93, 37. 98, 22. 105, 14. 128, 35. 139, 15; 441, 140, 33. 141, 82. 143, 32. 144, 48b. 156, 39b. 209, 27. 210, 3. 217. 218. 224, 37. 226, 9f. 282, 47. 234, 37. 264. 265. 274, 28; 35a. 304, 11; 16; 18. 306, 9. 307, 308; 31b; 42b. 308, 38. 309, 22; 36. 333, 16; 343. 334, 18. 341, 313. 342, 141, 351, 39a; 37b; 39b, 360, 45a. 394, 32. 620, 34. 621. 650, 11; 442; 45b, 651, 470. 656, 12. 659, 524; 53b. 660, 35^; 98b; 53b. 662, 40b. 664, 523, — Bürgermeister u. Rat 12, 23. 77, 25. 140, 19. 144, 11; 39b ff. 275, 6. 308, 37. 309, 45. 352, 4. 398, 36. 399, 40. 647,35 648, 19. 661, 24. 664, 38. — Altbürgermeister s. Ehinger. — Rats- boten, Gesandte 4, 2. 44, 19. 264, 26. 351, 41bf. 648, 16. 659, 531. 660, 36*; 325. 661, 5; 40*. 664, 18; 26; 39. Vgl. Krafft, Leo. — Desgl. z. Konstanzer Stüdtetag Juli 1441: 81, 2. 83,5; 24. 86, 1; 33; 41. 87, 30. 88, 37. 92, 15. — Desgl. z. Frankf RT. 1441: 98, 36. 106, 19. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 155, 21. 998, 25. 232, 11. 274,29. 309, 16. 351, 19. 364, 36; 41. 373, 6; 26. 374,27. 382, 1; 224; 33. 607,9. 622, 5. 624, 18. 645, 28; 37£. 646, 14. Vgl. Ehinger, Leo. — Desgl. z. Bpeierer Stidtetag 264, 26. 265, 4. 650, 37; 46b. Vgl. Hangenor. — Schreiber 275, 21. —
752 Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Torgau a. d. Elbe 685, 30. Toulouse (Tollosa), Schule (studium) 430, 20. Traü in Dalmatien, Bf. Angelus Cavazza 1440-1452, pépstl. Thesaurar 51, 37*. 211, 298, 213, 47b. 214, 813. 644, 2; 44», Trautmannsdorf (Trutmerstorf) s6. Wien 148, 16; 265. Trebellius Maximus, Róm. Konsul 56 n. Chr. (senatus- consultum Trebellianum) 469, 14. 496, 39. Trient (Tridentum), Bf. Alexander s. Aquileja. — Stadt 259, 23. 587, 22. 590, 1. 592, 30. — Ort für das neue (dritte) Konzil 258, 47. 587, 34. Trier (Triell, Trive, Tryere), Erzbistum, Stift 21, 13. 27, 31. 31, 8; 312; 54a; 28b, 214, 27b. 656, 50» ff. — Erzbischôfe, Kurfürsten 171, 25; 44b. 175, 12. 178, 40. 179, 1; 12; 21. 180, 29». 181. 189, 16. 211, 7. 608, 39. — Gefolge (volk) 171,24. — Klerus, Kirehen 214, 38% ff. 257, 21, — Freiheiten 376, 338. — Ebf. Jakob v. Sierck 1439-1456, Erzkanzler in Gallien (Wülschland) u. Arelat 3, 40b. 5,30. 13, 8. 18-93. 26-34. 41, 9; 44. 42. 49, 16. 50, 31. 51, 27. 53, 20. 55, 47». 57, 5. 59. 60, 29; 45a. 61, 15. 62, 301f.; 49^. 63, 29. 64, 35^; 50b. 70, 18; 25. 87, 12. 88, 21. 95, 42a, 96, 37. 99, 4. 100, 39; 44*. 102, 2; 21. 103, 4. 112, 11. 141, 41. 142,33: 143, 36. 145, 17. 147-151. 154, 12. 157. 158, 5. 160. 169, 27. 170, 11. 173, 33b. 187, 36. 188, 15. 189, 95. 192, 35. 193, 5; 243; 39. 197, 6. 198, 102; 60, 203, 18. 214, 36* ff. 251-256. 264, 37; 44. 270. 319, 39. 334, 20. 336, 18. 343, 8. 359, 11. 361, 19. 362, 23. 371, 8. 376, 6. 377, 268 399, 1. 585, 1. 593, 40. 595, 5. 596, 30. 599, 39. 604, 11. 606, 27; 36f. 608, 15. 609, 20. 614, 9; 17. 618, 242; 26b. 624, 37; 4bbf. 625, 13; 288 ff.; 462. 635, 9. 639, 16. 656, 5; 51b ff. 661, 9. 669, 38. — Ehem. püpstl. Protonotar 211, 315. — Leiter d. kónigl. Kanzlei 27-28. 40, 27. 64, 21 ff. 65, 5. 156, 26. 349, 44b. 614, 26. 615, 7; 462. 618, 48b. 620, 16. 631, 10. 641, 13. 643, 35. — Gefolge 53, 44a. 169, 28. 188, 10. 197, 138. — Ráte, Ver- treter 3, 23. 6, 8. 231, 13. 251, 45. — Kanzlei, Schreiber 211, 3. 639, 19. — Archiv 208, 37. — Trompeter, Türhüter 20, 288. 59, 51b. 639. 17£ — Boten 640, 14. — Lehen, Privilegien 369, 8. 376, 34»; 42a, 616, 5. Vgl. Diez. — Ebf. Richard v. Greifenklau 1512-1531: Seine Rite 158, 23b, — Stadt 80, 29b; 51b, 31, 28a ff. 32, 48s. 214, 27b. — Ort für das neue (dritte) Konzil 587, 33. 590, 18. — Reichstag 1473: 166, 11. St. Trond (Sant Druden) nw. Lüttich, Benediktiner- abtei 387, 2f. — Vertreter des Abts 159, 13. TruchseB, Grafen s. Waldburg. Truchsess, Conrat, Ritter, Landriehter in Nürnberg 639, 45b. — Heinrich, Domherr zu Würzburg, Landrichter des Herzogiums Franken 399, 25. Tschernembl (Zernemmel), Jórg, kónigl. Rat 328, 25. Tudeschi s. Palermo. Türkei, Land, Leute (Saraceni, Unglüubige) 151, 50 ff. 153, 2. 308, 38. 344, 51». Tum (wohl Kum?), im kônigl. Gefolge 329, 18. Tunner, Friedrich, im kônigl. Gefolge 330, 12. Turrecremata, Johannes de —, Dominikaner, seit 1439 Kard -Priester tit. s. Sixti, + 1468: 212, 48a. Tyrol, kônigl. Falkner 330, 15. Tyrrhenisches Meer (mare Tyrenum) 411, 24. 412, 31. U. Ubelacker, Frankf. Rottenmeister 315, 16. Überlingen (Oberlingen, Uberling) am Bodensee, Reichastadt 36, 33. 45, 43. 74, 23. 75, 15; 35; 39. 76, 3. 19, 8. 85, 47». 86, 24. 394, 32. 647, 44sf. 660, 53b. 663, 25; 50b; 52b, 664, 48a. — Vgl. Bodenseestüdtebund. — Gesandte zu d. Kon- stanzer Stüdtetagen 1441: 36, 34. 84, 10. 85, 11. 86, 34. 87,19 88, 41. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 155,21. 374,31 882,6; 515. Vgl. Rósch. — Hauptmann 394, 39. —— Üchtland (Ochtland), Landschaft i. d. Schweiz, s. Bern, Freiburg. Uffsteiner, Nikolaus, Frankf, Stadtschreiber 12, 41b, 207, 30. 218-223, 5. 228-230. 260, 47. 310,29; 33. 315, 7. 817. 318, 33 ff.; 44*. 319. 320, 27ff. 321, 30ff. 322, 36 ff. 323, 41 ff. 324, 25. 325, 24. 326, 29 ff.; 543; 455; 51b. 327, 18. 328, 42a. 370, 26. 372, 47 К. 373, 17. 374, 39. 375, 32. 378, 27; 30. 379, 28ff. 381, 15. 382, 10. 607, 39; 44. 619, 33; 39. 617, 14; 18. 618, 3*3; 14b. 631, 498, 641, 4. — Seine Schreiber 219, 8. 220, 5; 38. 222, 95; 50s. 230, 39. Ulm (Olme), Reichsstadt 2, 27 ff. 3, 37b, 4. 5, 17; 412. 6, 449, 8, 19. 45. 74, 31. 75, 29. 76, 1. 77, 975b; 44*. 79, 19; 43*. 80, 44b, 81, 44. 82, 50b, 83. 84, 4; 28. 89, 6; 14. 91, 25. 92, 44a; 491, 93, 37. 98, 22. 105, 14. 128, 35. 139, 15; 441, 140, 33. 141, 82. 143, 32. 144, 48b. 156, 39b. 209, 27. 210, 3. 217. 218. 224, 37. 226, 9f. 282, 47. 234, 37. 264. 265. 274, 28; 35a. 304, 11; 16; 18. 306, 9. 307, 308; 31b; 42b. 308, 38. 309, 22; 36. 333, 16; 343. 334, 18. 341, 313. 342, 141, 351, 39a; 37b; 39b, 360, 45a. 394, 32. 620, 34. 621. 650, 11; 442; 45b, 651, 470. 656, 12. 659, 524; 53b. 660, 35^; 98b; 53b. 662, 40b. 664, 523, — Bürgermeister u. Rat 12, 23. 77, 25. 140, 19. 144, 11; 39b ff. 275, 6. 308, 37. 309, 45. 352, 4. 398, 36. 399, 40. 647,35 648, 19. 661, 24. 664, 38. — Altbürgermeister s. Ehinger. — Rats- boten, Gesandte 4, 2. 44, 19. 264, 26. 351, 41bf. 648, 16. 659, 531. 660, 36*; 325. 661, 5; 40*. 664, 18; 26; 39. Vgl. Krafft, Leo. — Desgl. z. Konstanzer Stüdtetag Juli 1441: 81, 2. 83,5; 24. 86, 1; 33; 41. 87, 30. 88, 37. 92, 15. — Desgl. z. Frankf RT. 1441: 98, 36. 106, 19. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 155, 21. 998, 25. 232, 11. 274,29. 309, 16. 351, 19. 364, 36; 41. 373, 6; 26. 374,27. 382, 1; 224; 33. 607,9. 622, 5. 624, 18. 645, 28; 37£. 646, 14. Vgl. Ehinger, Leo. — Desgl. z. Bpeierer Stidtetag 264, 26. 265, 4. 650, 37; 46b. Vgl. Hangenor. — Schreiber 275, 21. —
Strana 753
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Archiv 91, 42. 238, 45. 389, 7. — Boten 140, 7. 144, 15. 341, 515. 660, 18. 661, 21. — Hauptmann 394, 39. — Vorort d. Schwäb. Städtekreises 263, 15; 41; 46. 264, 5. 266. 386, 33. — Bnndesstidte (bali, einung) 75, 29. 82, 29. ; 50b. 83, 5. 86, 34. 92, 443, 98, 221. 650, 32; 38. 664, 7; 15. Vgl. Schwaben. Ulm, Stidtetag 1437: 97, 30. — Desgl. 1438 : 36, 26. 37, 32. 83, 40s. 232, 30; 39. — Desgl. 1440: 36,12. 87, 33. — Tagungen 1441: 36. 38. 43. 16, 2. 91-93. 105-107. — Desgl. 1442: 218, 8; 12. 996, 7. 268, 18; 41; 46. 306, 9f. 307, 28sf.; 39», 333, 30». 351, 39a ff. 650, 11. 651, 42 ff. 652, 7. 663, 10. Ulmer, Johannes (Landschreiber zu Nürnberg ?) 399, 23. Underwegen, Rudolf von —, Gegner Churs 229, 48b. 242, 22ff. 243, 4f. 381, 322. — Seide Hausfrau 242, 24. Ungarn, Land, Volk 110, 6ff. 150, 4; 16; 24. 151. 152, 21. — Krone 23, 15. 150, 2. — Stände 149, 26. 150, 7; 41%. — Herren, Magnaten, Prülaten 147, 23. 150, 29b f. 151, 159; 334; 528. — Kaufleute 186, 42. — König Sigmund s. Luxemburg. — Konig Albrecht s. Habsburg (Albrecht V.). — Königin Elisabeth, Gemahlin d. Vorigen s. ebendort. — Konig Ladislaus Posthumus, * 22. Febr. 1440, + 23. Nov. 1467: 31,25. 149, 12. 150. 151, 3f. — Sein Vormund K. Friedrich III. s. Habsburg. — Konig Wladislaw IIL s. Polen. Ungnad, Hans, Ritter, kónigl. Kammermeister 154, 2. . 156, 9. 266, 32s. 267, 6. 324, 47s; 49a. 325, 465. 329, 20. 332, 3; 23; 35. 334, 30. 335, 8. 369, 14. 605, 95. 618, 18b. 631, 16. 632, 40*; 43^, 641, 22. 685, 4. — Wolf, im königl. Gefolge 329, 17. Universitäten 119, 29. 216. 280. 281, 8. 291, 47%. 292, 2. 300, 22. 414, 21. 428, 16. 445, 34. 529, 45°; 33b. 534, 38. 555, 40. 556, 13. 581, 13. 588, 98. 598, 19. 601, 18. 604. 6. Vgl. Erfurt, Heidelberg, Kóln, Krakau, Leipzig, Montpellier, Padua, Paris, Wien. — Deren Gesandte (procura- tores) 359, 45. 550, 16. 555, 40f. — Doktoren, Magister 371, 29. 377, 5 443, 14. 447, 37. 448, 98. 449, 7; 12. 455, 22. 456, 34. 457, 3; 18; 22. 458, 17. 459, 26. 463, 9. 464, 14; 17f. 465, 10. 467, 20. 468, 5; 36. 472, 34f. 478, 19. 479, 25. 481, 3; 88. 482, 13. 485, 6. 495, 80; 32f. 512, 15; 24f 513, 20. 514, 32; 37. 516, 1. 517, 5. 536, 15. 538, 3. 564, 15. 569, 32. 571, 24. 583, 25. 585, 38. 588, 27f. 601, 13. 609, 33. — Archive 208, 89. Untersee (Undersew), westl. Teil d. Bodensees 74, 39. 76, 25. 79, 24. 83, blb, 86, 27. Urbach s. Auerbach. Urbino, Bf. Antonius Altthan 1436-1450, Gesandter P. Eugens z. Frankf. Wahltag 1438: 415, 26. Udine (Utinum) in Venetien, Ort für das Unions- konzil mit den Griechen 412, 16. 446, 23. Utrecht (Trajectum, Uterich), Bf. Walram v. Mórs 753 1439-1451: 253, 26. 269, 51%. 378, 3; 525; 34b. 669, 32. — Seine Regalien 378, 53+ f. Utrecht, Prior d. Augustinerehorherren, Konzils- gesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 33. 350, 42. — Propst zu Unserer Lieben Frauen 8. Raiscop. V. Vaist,Jakob, konigl. Stenerkommissar 267, 13. 688, 16. Valle, Symon de —, Mitglied d. Dep. pro comm. d. Konzils 446, 31. Vather (Gesandter d. Deutschen Ordens?) 611, 38. Vayhinger (Veyhinger) s. Wysach. Veglia (Vegel), Insel i. Adriat. Meer, Graf zu — s. Frangipane. Vendler, Gerhard, Barbier, Gesandter Konrads v. Weinsberg 269, 505. Venedig (Venecia), Gebiet 344, 50*. 474, 28. — Doge Rat, Bürgerschaft 521, 25; 26 ff. Vgl. Fuscari. — Verfassung (regimen) 521, 24ff. — Hafen 412, 33. 452, 27. 475, 20. — Schiffe 344, 54». 450, 4; 24. Venningen i. d. Pfalz ó. Edenkoben, Herren von —, 379, 50a, — Florenz von —, Kanzler Pf. Lud- wigs V. 158, 285. — Hanns d. J. von —, Ritter 664, 42. Vercelli in Piemont, Bf. Guillaume Didier 1437-1452: 21, 48b. Vienne a. d. Rhone s. Lyon, Bf. Simplicius, um 417: 294, 532, — 15. allgem. Konzil 1311-1312: 283, 1. Vilseck i. d. Oberpfalz, noó. Nürnberg, Ritter Leon- hard von —, s. Felsecker. Vilsperg, Conrad, Notar 687, 465, Vilwil, Heinrich von —, Frankf. Gesandter 9, 29; 458, 12, 45% Vinfidorf s. Binsdorf. Virdenhein, Hanns von —, Gesandter Colmars 643, 8. 653, 442, Virneburg (Firnburg, Virnemberg) w. Koblenz, Gf. Raprecht V. 1402-1444: 381, 7; 4223. Vischer, Hanns, Nürnb. Bürger 641, 37. Visó, Sebastian von —, Magister u. Notar, Gesandter Ebf Dietrichs v. Kóln 212, 29f. 213, 21; 39. Visegrad (Wyssegradum) a. d. Donau n. Budapest, Burgvogt s. Schamotuli. UC Viseto, Alexander de — , Familiaris des Konzils- prüsidenten Cesarini, Kursor des Konsils 449, 11; 45b, Viseu in Portugal, Bf. Ludovicus de Amaral 1431 bis 1439, 1 1444, Konzilsgesandter nach Avignon 445, 19ff.; 463. 448, 25; 38. Vitztum, Apel, Bernhard u. Busse, Ráte Hzg. Fried- richs v. Sachsen 155, 13. Vöcklabruck in Oberösterreich sw. Linz 152, 17. Vörchtel, Paul, Bürgermeister v. Nürnberg 357, 2, Vogt, Eytel, Gegner Nürnbergs 342, 36D. — Wigand, Frankf. Stadtschreiber 630, 11. Vohburg a. d. Donau, Grafen, s. Baiern. Volkensdorf, Jórg von —, kónigl. Rat 329, 1. Volkmer (Folckhemer, Folkommer, Volkmar, Volk- meyr), Berthold, Nürnb. Ratsherr, Gesandter z. 95*
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Archiv 91, 42. 238, 45. 389, 7. — Boten 140, 7. 144, 15. 341, 515. 660, 18. 661, 21. — Hauptmann 394, 39. — Vorort d. Schwäb. Städtekreises 263, 15; 41; 46. 264, 5. 266. 386, 33. — Bnndesstidte (bali, einung) 75, 29. 82, 29. ; 50b. 83, 5. 86, 34. 92, 443, 98, 221. 650, 32; 38. 664, 7; 15. Vgl. Schwaben. Ulm, Stidtetag 1437: 97, 30. — Desgl. 1438 : 36, 26. 37, 32. 83, 40s. 232, 30; 39. — Desgl. 1440: 36,12. 87, 33. — Tagungen 1441: 36. 38. 43. 16, 2. 91-93. 105-107. — Desgl. 1442: 218, 8; 12. 996, 7. 268, 18; 41; 46. 306, 9f. 307, 28sf.; 39», 333, 30». 351, 39a ff. 650, 11. 651, 42 ff. 652, 7. 663, 10. Ulmer, Johannes (Landschreiber zu Nürnberg ?) 399, 23. Underwegen, Rudolf von —, Gegner Churs 229, 48b. 242, 22ff. 243, 4f. 381, 322. — Seide Hausfrau 242, 24. Ungarn, Land, Volk 110, 6ff. 150, 4; 16; 24. 151. 152, 21. — Krone 23, 15. 150, 2. — Stände 149, 26. 150, 7; 41%. — Herren, Magnaten, Prülaten 147, 23. 150, 29b f. 151, 159; 334; 528. — Kaufleute 186, 42. — König Sigmund s. Luxemburg. — Konig Albrecht s. Habsburg (Albrecht V.). — Königin Elisabeth, Gemahlin d. Vorigen s. ebendort. — Konig Ladislaus Posthumus, * 22. Febr. 1440, + 23. Nov. 1467: 31,25. 149, 12. 150. 151, 3f. — Sein Vormund K. Friedrich III. s. Habsburg. — Konig Wladislaw IIL s. Polen. Ungnad, Hans, Ritter, kónigl. Kammermeister 154, 2. . 156, 9. 266, 32s. 267, 6. 324, 47s; 49a. 325, 465. 329, 20. 332, 3; 23; 35. 334, 30. 335, 8. 369, 14. 605, 95. 618, 18b. 631, 16. 632, 40*; 43^, 641, 22. 685, 4. — Wolf, im königl. Gefolge 329, 17. Universitäten 119, 29. 216. 280. 281, 8. 291, 47%. 292, 2. 300, 22. 414, 21. 428, 16. 445, 34. 529, 45°; 33b. 534, 38. 555, 40. 556, 13. 581, 13. 588, 98. 598, 19. 601, 18. 604. 6. Vgl. Erfurt, Heidelberg, Kóln, Krakau, Leipzig, Montpellier, Padua, Paris, Wien. — Deren Gesandte (procura- tores) 359, 45. 550, 16. 555, 40f. — Doktoren, Magister 371, 29. 377, 5 443, 14. 447, 37. 448, 98. 449, 7; 12. 455, 22. 456, 34. 457, 3; 18; 22. 458, 17. 459, 26. 463, 9. 464, 14; 17f. 465, 10. 467, 20. 468, 5; 36. 472, 34f. 478, 19. 479, 25. 481, 3; 88. 482, 13. 485, 6. 495, 80; 32f. 512, 15; 24f 513, 20. 514, 32; 37. 516, 1. 517, 5. 536, 15. 538, 3. 564, 15. 569, 32. 571, 24. 583, 25. 585, 38. 588, 27f. 601, 13. 609, 33. — Archive 208, 89. Untersee (Undersew), westl. Teil d. Bodensees 74, 39. 76, 25. 79, 24. 83, blb, 86, 27. Urbach s. Auerbach. Urbino, Bf. Antonius Altthan 1436-1450, Gesandter P. Eugens z. Frankf. Wahltag 1438: 415, 26. Udine (Utinum) in Venetien, Ort für das Unions- konzil mit den Griechen 412, 16. 446, 23. Utrecht (Trajectum, Uterich), Bf. Walram v. Mórs 753 1439-1451: 253, 26. 269, 51%. 378, 3; 525; 34b. 669, 32. — Seine Regalien 378, 53+ f. Utrecht, Prior d. Augustinerehorherren, Konzils- gesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 33. 350, 42. — Propst zu Unserer Lieben Frauen 8. Raiscop. V. Vaist,Jakob, konigl. Stenerkommissar 267, 13. 688, 16. Valle, Symon de —, Mitglied d. Dep. pro comm. d. Konzils 446, 31. Vather (Gesandter d. Deutschen Ordens?) 611, 38. Vayhinger (Veyhinger) s. Wysach. Veglia (Vegel), Insel i. Adriat. Meer, Graf zu — s. Frangipane. Vendler, Gerhard, Barbier, Gesandter Konrads v. Weinsberg 269, 505. Venedig (Venecia), Gebiet 344, 50*. 474, 28. — Doge Rat, Bürgerschaft 521, 25; 26 ff. Vgl. Fuscari. — Verfassung (regimen) 521, 24ff. — Hafen 412, 33. 452, 27. 475, 20. — Schiffe 344, 54». 450, 4; 24. Venningen i. d. Pfalz ó. Edenkoben, Herren von —, 379, 50a, — Florenz von —, Kanzler Pf. Lud- wigs V. 158, 285. — Hanns d. J. von —, Ritter 664, 42. Vercelli in Piemont, Bf. Guillaume Didier 1437-1452: 21, 48b. Vienne a. d. Rhone s. Lyon, Bf. Simplicius, um 417: 294, 532, — 15. allgem. Konzil 1311-1312: 283, 1. Vilseck i. d. Oberpfalz, noó. Nürnberg, Ritter Leon- hard von —, s. Felsecker. Vilsperg, Conrad, Notar 687, 465, Vilwil, Heinrich von —, Frankf. Gesandter 9, 29; 458, 12, 45% Vinfidorf s. Binsdorf. Virdenhein, Hanns von —, Gesandter Colmars 643, 8. 653, 442, Virneburg (Firnburg, Virnemberg) w. Koblenz, Gf. Raprecht V. 1402-1444: 381, 7; 4223. Vischer, Hanns, Nürnb. Bürger 641, 37. Visó, Sebastian von —, Magister u. Notar, Gesandter Ebf Dietrichs v. Kóln 212, 29f. 213, 21; 39. Visegrad (Wyssegradum) a. d. Donau n. Budapest, Burgvogt s. Schamotuli. UC Viseto, Alexander de — , Familiaris des Konzils- prüsidenten Cesarini, Kursor des Konsils 449, 11; 45b, Viseu in Portugal, Bf. Ludovicus de Amaral 1431 bis 1439, 1 1444, Konzilsgesandter nach Avignon 445, 19ff.; 463. 448, 25; 38. Vitztum, Apel, Bernhard u. Busse, Ráte Hzg. Fried- richs v. Sachsen 155, 13. Vöcklabruck in Oberösterreich sw. Linz 152, 17. Vörchtel, Paul, Bürgermeister v. Nürnberg 357, 2, Vogt, Eytel, Gegner Nürnbergs 342, 36D. — Wigand, Frankf. Stadtschreiber 630, 11. Vohburg a. d. Donau, Grafen, s. Baiern. Volkensdorf, Jórg von —, kónigl. Rat 329, 1. Volkmer (Folckhemer, Folkommer, Volkmar, Volk- meyr), Berthold, Nürnb. Ratsherr, Gesandter z. 95*
Strana 754
754 Wormser Tag 1441: 4, 11; 21. 13, 20; 23; 41b. 14, 21ff. — Desgl. z. d. Konstanzer u. Ulmer Städtetagen 1441: 36, 31. 38, 6. 80, 48* ff. 82. 85. 86, 7. 88, 20. 93, 25; 85. 94, 1; 12. — Desgl. z. Frankf, RT. 1442: 159, 19. 203, 43. 205, 8; 14ff. 224, 41. 261, 30. 263, 32; 85. 578, 27. 605, 94. 606, 45». 641, 35. 642, 16; 23; 515. — Desgl. z. Speierer Städtetag 1442: 264, 26. 265, 4. 658, 40b. Volmarstein wnw. Hagen in Westfalen, Freistuhl 242, 34. W. Wabren, Peter von —, Säckelmeister, Gesandter Berns z. Frankf. RT. 1442: 382, 51b. 620, 11. Waiblingen (Wiblingen), Benediktinerkloster in Würt- temberg, Abt Ulrich 398, 35. 399, 38. Wälschland (Gallia, Welische lant, Welschland) 171, 12. 174, 9. — Erzkanzler &. Trier (Ebf. Jakob). — Ein Bischof, Besucher d. Frankf. RT. 1442: 377, 19. Waldburg (Walpurg), Gf. Jakob Truchseß (Druhsess) zu —, Reichslandvogt in Oberschwaben 35, 39. 84, 5f. 128, 9; 16. 155, 6. 157, 34s. 330, 10. 334, 31. 335, 10. 363, 23. 379, 3; 48%. 383, 50%. 624, 19. — Kammergerichtsbeisitzer 242, 11. — Georg, Bruder d. Vorigen 155, 7. 879, 8; 54s. Waldenser, Sekte des 12. Jahrhunderts 562, 5. Waldsee (Walsee) a. d. Steinach in Oberschwaben, Rechtstag 128, 13 ff. Waldshut am Oberrhein 166, 30 f. — Gesandter 166, 35 ff. — Privilegien 166, 36. — Schulmeister s. Friger. Walpod, kónigl. Truchsef 331, 12. Waltstromer (Nürnb. Bürger?) 343, 17. Wangen 80. Ravensburg, Reichestadt 36, 34. 74, 23. 75, 16; 28; 89. 19, 8. 88, 45*. 86, 25. — Ge- Bandte 86, 85. 87, 19. Wantsleve, Brun, Magdeburger Schultheiß 398, 43. Wassenbach, Heinrich von —, Vertreter Pf. Ottos b. Frankf, RT. 1442: 229, 42; 469. Wasserburg am Bodensee, Schloß 39, 13. Wasserfass, Gotthard van dem —, Gesandter Kölns z. Frankf. RT. 1442: 381, 38b. 639, 53%. Wassertrüdingen a. d. Wörnitz in Mittelfranken, Land- friedensbündnis 1440: 240, 47b. Weida (Weydaw, Wijda) in Sachsen, der von —, 59, 528. — Heinrich von —, zum Hauenstein 155, 12. 372, 24. 379, 10. Weiden (zu der Weid) nö. Aachen 171, 17. Weil (Wyl) w. Stuttgart, Reichsstadt 36, 35. 75, 14; 33. 106, 8. 264, 1. 650, 32. — Gesandte 86, 34. 87, 18. 88, 39. Weimar (Wymar) 685, 24. . Weinsberg (Winsperg) à. Heilbronn, Konrad XIII. von —, seit 1411 Reichserbkimmerer, Rat K. Fried- richs III., + 1448: 3, 27. 4, 80. 5, 27. 26, 30; 44a, 40, 32. 49, 32b. 53, 19; 45b. 56, 494. 62, 25; 85f. 63, 2. 124-126. 129, 17f.; 46», 137, 9. 148, 40a f.; 484; 29b. 155, 4. 233, 23. 265-270. 324, 30b; 37b. 325, 12. 331, 14. 332, 15. 340, 3. 372, 21. 379, 14. 384, 50b. 619, 23. 622, 18; Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 43s; 47», 630, 21. 639, 19. 666, Bf. 668, 8; bla. 669, 24; 27. — Statthalter K. Albrechts u. Pf. Ludwigs IV. im Konzil 57, 81. 62, 26f. 968, 22 ff. 601, 6. 665, 5.5 669, 9. — Gesandter K. Fried- richs III. z. Frankf. RT. 1441: 49, 11. — Rat u. Amtmann Pf. Ludwigs IV: 665, 23. — Kammer- gerichtsbeisitzer 242, 7. 343, 47%. — Seine 2. Ge- mahlin Anna Gräfin zu Henneberg 148, 34s. — Seine Vertreter, Gesandten 18, 33. 22, 1. 26, 17; 27. 53, 19; 33; 44a. 60, 32. 266, 26*. 668, 32; 36; 61^. 670, 12. Vgl. AufseB, Bruckenmüller, Finsterloch , Gerber, Hutter, Lamprecht, Mützel, Nikolaus, Sickingen, Thierstein, Vendler, Wysach. -- Sein Sekretär s. Gerber. — Knecht 639, 20. — — Archiv 208, 36. Weil (Wijsse), Heinrich (Hencze), zum Knoblauch (Klobelauch), Frankf Ratsherr 322, 15; 21. 334, 16; 29. 335, 18; 27; 41. 337, 8. 363, 9. — Heinz, zum Wissen, d. J., Frankf. Ratsherr 155, 20. 812, 1. 332, 10; 23; 26. 334, 29. 835, 6. 863, 12. 628, 11; 13; 18. — Vertreter b, Frankf. RT. 1442: 231, 46b. — Henne, zum Hirschhorn (Hirczhorn), Rottenmeister 316, 2. — Herthe, zum Krauche, Frankf. Ratsherr 221, 2. 222, 80. 320, 42. 322, 10. 327, 24. 332, 22; 36. 333, 8. 334, 4f.; 9; 21; 36. 336, 9; 14. 838, 41b. 367, 41*. Vgl. auch Herthe. Weißenburg (Wissenberg) im Elsaß, Reichsstadt 227, 8. 623, 20. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 227, 8. 228, 23. 373, 10; 34. 375,18. 382, 18. — Reichsunmittelbaro Benediktinerabtei, Abt 377, 9. — im Nordgau esw. Nürnberg, Reichsstadt 37, 15. 38, 29. 154, 7; 352; 43%. 227, 10. 263, 34. 265, 10. 642, 12. 644, 23; 38b. 649, 32; 44b. 659,1; 495; 45 *. 663, 1. — Gesandte 650, 2; 4. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227, 10. 228, 24. 373, 5; 24. 374, 25. 381, 13. 607, 9. — Mitglied d. Fränk. Stüdtekreises 386, 34. — in Ungarn, Landfriede K. Sigmunds v. 24. Nov. 1423: 239, 425. Weiüenecker, Jórg, im kónigl. Gefolge 329, 15. Weifenfels a. d. Saale 686, 19. WeiRenstadt no. Bayreuth, Herr zu —, s. Schlick. Welden, Ernst von —, im kónigl. Gefolge 329, 14. Welder, Clare, in Frankfurt 330, 28. Wels in Oberósterreich sw. Linz 152, 17. Weltzli (Wáltzli, Ulrich, kónigl. Protonotar 154, 1. 397, 13; 16; 21; 24. 398, 12; 15; 31. Welzer, Hans, im kónigl. Gefolge 331, 10. Wenger, Heinrich, Konzilsgesandter 442, 45». Werde s. Donauwörth. Werdenberg (Werdenburg), am I. Rheinufer n. v. Sargans, Graf Hans 380, 11. Wertheim am Main 157, 15. 605, 10; 53 *. 606, 26. — Grafen 586, 32. 608, 9. — Ihre Privilegien 878, 44^. — Graf Johann II. 1407 - 1444, Graf Georg L, Sohn d. Vorigen, 1444-1454, Graf Wilhelm 1440-1482: 371, 3bff. 378, 9ff.; 43b. 608, 4. Wesel am Rhein 384, 27°. — Gesandte z. Frankf. Frankf.
754 Wormser Tag 1441: 4, 11; 21. 13, 20; 23; 41b. 14, 21ff. — Desgl. z. d. Konstanzer u. Ulmer Städtetagen 1441: 36, 31. 38, 6. 80, 48* ff. 82. 85. 86, 7. 88, 20. 93, 25; 85. 94, 1; 12. — Desgl. z. Frankf, RT. 1442: 159, 19. 203, 43. 205, 8; 14ff. 224, 41. 261, 30. 263, 32; 85. 578, 27. 605, 94. 606, 45». 641, 35. 642, 16; 23; 515. — Desgl. z. Speierer Städtetag 1442: 264, 26. 265, 4. 658, 40b. Volmarstein wnw. Hagen in Westfalen, Freistuhl 242, 34. W. Wabren, Peter von —, Säckelmeister, Gesandter Berns z. Frankf. RT. 1442: 382, 51b. 620, 11. Waiblingen (Wiblingen), Benediktinerkloster in Würt- temberg, Abt Ulrich 398, 35. 399, 38. Wälschland (Gallia, Welische lant, Welschland) 171, 12. 174, 9. — Erzkanzler &. Trier (Ebf. Jakob). — Ein Bischof, Besucher d. Frankf. RT. 1442: 377, 19. Waldburg (Walpurg), Gf. Jakob Truchseß (Druhsess) zu —, Reichslandvogt in Oberschwaben 35, 39. 84, 5f. 128, 9; 16. 155, 6. 157, 34s. 330, 10. 334, 31. 335, 10. 363, 23. 379, 3; 48%. 383, 50%. 624, 19. — Kammergerichtsbeisitzer 242, 11. — Georg, Bruder d. Vorigen 155, 7. 879, 8; 54s. Waldenser, Sekte des 12. Jahrhunderts 562, 5. Waldsee (Walsee) a. d. Steinach in Oberschwaben, Rechtstag 128, 13 ff. Waldshut am Oberrhein 166, 30 f. — Gesandter 166, 35 ff. — Privilegien 166, 36. — Schulmeister s. Friger. Walpod, kónigl. Truchsef 331, 12. Waltstromer (Nürnb. Bürger?) 343, 17. Wangen 80. Ravensburg, Reichestadt 36, 34. 74, 23. 75, 16; 28; 89. 19, 8. 88, 45*. 86, 25. — Ge- Bandte 86, 85. 87, 19. Wantsleve, Brun, Magdeburger Schultheiß 398, 43. Wassenbach, Heinrich von —, Vertreter Pf. Ottos b. Frankf, RT. 1442: 229, 42; 469. Wasserburg am Bodensee, Schloß 39, 13. Wasserfass, Gotthard van dem —, Gesandter Kölns z. Frankf. RT. 1442: 381, 38b. 639, 53%. Wassertrüdingen a. d. Wörnitz in Mittelfranken, Land- friedensbündnis 1440: 240, 47b. Weida (Weydaw, Wijda) in Sachsen, der von —, 59, 528. — Heinrich von —, zum Hauenstein 155, 12. 372, 24. 379, 10. Weiden (zu der Weid) nö. Aachen 171, 17. Weil (Wyl) w. Stuttgart, Reichsstadt 36, 35. 75, 14; 33. 106, 8. 264, 1. 650, 32. — Gesandte 86, 34. 87, 18. 88, 39. Weimar (Wymar) 685, 24. . Weinsberg (Winsperg) à. Heilbronn, Konrad XIII. von —, seit 1411 Reichserbkimmerer, Rat K. Fried- richs III., + 1448: 3, 27. 4, 80. 5, 27. 26, 30; 44a, 40, 32. 49, 32b. 53, 19; 45b. 56, 494. 62, 25; 85f. 63, 2. 124-126. 129, 17f.; 46», 137, 9. 148, 40a f.; 484; 29b. 155, 4. 233, 23. 265-270. 324, 30b; 37b. 325, 12. 331, 14. 332, 15. 340, 3. 372, 21. 379, 14. 384, 50b. 619, 23. 622, 18; Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. 43s; 47», 630, 21. 639, 19. 666, Bf. 668, 8; bla. 669, 24; 27. — Statthalter K. Albrechts u. Pf. Ludwigs IV. im Konzil 57, 81. 62, 26f. 968, 22 ff. 601, 6. 665, 5.5 669, 9. — Gesandter K. Fried- richs III. z. Frankf. RT. 1441: 49, 11. — Rat u. Amtmann Pf. Ludwigs IV: 665, 23. — Kammer- gerichtsbeisitzer 242, 7. 343, 47%. — Seine 2. Ge- mahlin Anna Gräfin zu Henneberg 148, 34s. — Seine Vertreter, Gesandten 18, 33. 22, 1. 26, 17; 27. 53, 19; 33; 44a. 60, 32. 266, 26*. 668, 32; 36; 61^. 670, 12. Vgl. AufseB, Bruckenmüller, Finsterloch , Gerber, Hutter, Lamprecht, Mützel, Nikolaus, Sickingen, Thierstein, Vendler, Wysach. -- Sein Sekretär s. Gerber. — Knecht 639, 20. — — Archiv 208, 36. Weil (Wijsse), Heinrich (Hencze), zum Knoblauch (Klobelauch), Frankf Ratsherr 322, 15; 21. 334, 16; 29. 335, 18; 27; 41. 337, 8. 363, 9. — Heinz, zum Wissen, d. J., Frankf. Ratsherr 155, 20. 812, 1. 332, 10; 23; 26. 334, 29. 835, 6. 863, 12. 628, 11; 13; 18. — Vertreter b, Frankf. RT. 1442: 231, 46b. — Henne, zum Hirschhorn (Hirczhorn), Rottenmeister 316, 2. — Herthe, zum Krauche, Frankf. Ratsherr 221, 2. 222, 80. 320, 42. 322, 10. 327, 24. 332, 22; 36. 333, 8. 334, 4f.; 9; 21; 36. 336, 9; 14. 838, 41b. 367, 41*. Vgl. auch Herthe. Weißenburg (Wissenberg) im Elsaß, Reichsstadt 227, 8. 623, 20. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 227, 8. 228, 23. 373, 10; 34. 375,18. 382, 18. — Reichsunmittelbaro Benediktinerabtei, Abt 377, 9. — im Nordgau esw. Nürnberg, Reichsstadt 37, 15. 38, 29. 154, 7; 352; 43%. 227, 10. 263, 34. 265, 10. 642, 12. 644, 23; 38b. 649, 32; 44b. 659,1; 495; 45 *. 663, 1. — Gesandte 650, 2; 4. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227, 10. 228, 24. 373, 5; 24. 374, 25. 381, 13. 607, 9. — Mitglied d. Fränk. Stüdtekreises 386, 34. — in Ungarn, Landfriede K. Sigmunds v. 24. Nov. 1423: 239, 425. Weiüenecker, Jórg, im kónigl. Gefolge 329, 15. Weifenfels a. d. Saale 686, 19. WeiRenstadt no. Bayreuth, Herr zu —, s. Schlick. Welden, Ernst von —, im kónigl. Gefolge 329, 14. Welder, Clare, in Frankfurt 330, 28. Wels in Oberósterreich sw. Linz 152, 17. Weltzli (Wáltzli, Ulrich, kónigl. Protonotar 154, 1. 397, 13; 16; 21; 24. 398, 12; 15; 31. Welzer, Hans, im kónigl. Gefolge 331, 10. Wenger, Heinrich, Konzilsgesandter 442, 45». Werde s. Donauwörth. Werdenberg (Werdenburg), am I. Rheinufer n. v. Sargans, Graf Hans 380, 11. Wertheim am Main 157, 15. 605, 10; 53 *. 606, 26. — Grafen 586, 32. 608, 9. — Ihre Privilegien 878, 44^. — Graf Johann II. 1407 - 1444, Graf Georg L, Sohn d. Vorigen, 1444-1454, Graf Wilhelm 1440-1482: 371, 3bff. 378, 9ff.; 43b. 608, 4. Wesel am Rhein 384, 27°. — Gesandte z. Frankf. Frankf.
Strana 755
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. RT. 1442: 384, 11. — Dechant v. St. Marien s. Boppard. Westerburg nnw. Limburg, Reinhard Herr zu — u. Schauenburg 381, 5; 27a. Westeroach nnw. Mindelheim, Bernhard von —, Schwüb. Ritter 616, 39b. Westeratetten n. v. Ulm, Ulrich von —, Schwäb. Ritter 206, 2. 621, 6; 8; 10. Westfalen, Land 237, 49. 238, 2. 394, 5. — Hzę. Dietrich s. Kóln. .— Heimliches Gericht, Veme 210, 26. 217. 234-241. 248, 1f.; 10. 264, 37; 39. 304, 3. 305, 2; 19; 42b. 306, 12. 308, 38. 309, 3; 22. 310, 41s; 39>. 341, 5. 342, 24b; 39b. 360, 44s. 384, 24b. 387, 94. 588, 27. 393, 43. 394, bf. 396, 37. 405, 3. 610, 21. 611, 32. 626, 7. 648, 9; 14. 653, 1. 656, 2. 657, 34 658, 16. 659, 4. 661, 9. 662, 16. 663, 8. — Freistiihle u. deren Besetzung 237, 44; 48. 240, 35. 392, 22; 27; 87. 393. 405, 9ff.; 37. Vgl. Volmarstein. — Freigrafen, heiml. Richter 237, 48; 46. 240, 87; 43; 45. 241, 2. 242, 35. 392, 21; 28. 893,1 405. 406, 2. 611, 84. Vgl. Freienhagen, Pfuger. — Stuhlherren 237, 43, 240, 37; 43; 46. 892,20; 22. 348, 9. 405, 16; 86, 406, 1. 611, 34. — Freischóffen, Urteiler 237, 42. 938, 1. 241, 2f. 242, 35. 392, 15; 19. 394, 2; 9f. ' 406, 16; 29. — Arnsberger Reformation d. heiml. Gerichte durch Ebf, Dietrich v. Kóln 240, 41. 241, 39. 405, 13. Westgoten, Konig Sisenand 630-636: 426, 35. Westhaus (Westhu8), Andreas von —, Meister, Ge- sandter Colmars z. Frankf. RT. 1442: 159, 20. 384, 26°. 643, 181. ; 24. 653, 44*. — Seine Knechte (Knaben) 643, 5. Westminster (Westmonasterium) 344, 2. 345, 6. Westrieh, Gegend jenseits der Vogesen 655, 3. Wetterau, Stüdte in der —, 82, 47b. Wetzlar (Weczflar) i. d. Wetterau, Reichsstadt, Ge- sandte z. Frankf. RT. 1442: 375, 7. 384, 12. — Propst s. Eich. Weytra, Andreas de — , Dekan d. Wiener Artisten- fakultät 104, 3. Wiclifiten (Wyclefistae), Engl. Sektierer 570,2. 579,29. Widenbusch, Jost, Frankf. Rottenmeister 311, 30. 815, 21. Widerl, Jakob, Registrator in d. kónigl. Kanzlei 19, '36b, 147, 341, 158, 49b f. 159, 40». 173, 314. 183, 52; 37b; 51b. 184, 8; 47s. 201, 34b. 243, 46b, 244, 44b. 324, 524. 874, 46b. 376, 45b. 377, 48s; D4b. 383, 284; 452; 525; 19b; 28b; 355; 53b, 384, 83s; 51b, 407, 9. 587, 3. 630, 41^. 631, 25. 632, 453; 51b, — Sein Diener Petrus 632, 24. Wied (Wydde) n. v. Neuwied, Graf Wilhelm II. von —; 1402-1462: 379, 1 398, 57. Wien 32, 83s. 88. 60, 31. 61, 17; 42. 62, 28; 33. 68, 86. 70,19. 71, 21. 73, 18. 103, 34. 112, 12. 147, 29a; 37s, 149, 10. 151, 29b f. 152, 1. 242, 51». 287, 38. 288, 25. 289, 4; 28. 292, 16. 337, 42b, 630, 11; 43a. 688, 19. 689, 3; 36. — Rat 152, 29a. — Bürger 53, 32. — Gesandte 49, 40b. 155 152, 35 b, — Schützen 151, 30%, — Diener s. Kren. — Propst v. St. Stephén s. Zeidler. — Domherr s. Eben- dorfer. — Dominikanerkloster 289, 32. Wien, Universität 17, 2. 40, 1. 41, 18. 42-43. 48, 461, 95, 32. 103, 40ff. 104. 119, 1. 210, 16. 214-216. 287, 36 ff. 288, 24; 40a ff. 289, 19. 290, 495; 525. 292, 33. — Rektor, Doktoren, Magister 53, 5. 58, 6. 95, 9f. 103, 43. 104, 25. 119, 10. 120, 13. 287, 36 ff. Vgl. Dinkelsbühl, Ebendorfer, Kónigshofen, Prunpach, Thomas, Titmaning. — Gesandte 104. 119, 33. 190,1; 6. 359, 21. 360, 15, — Fakultäten 104, 1; 18; 30. 988, 37; 425; 44b, — Theol. Fakultit 214-216, 19. 288, 29. 289, 1; 19. 291, 491, — Dekan 289, 1. — Pedell s. Planck. — Jurist -kanon. Fakultät 214, 14; 20; 25; 48b. 292, 12. — Dekan 292, 12. — Artistenfakultät 103, 33. 104, 15; 18. 214, 17; 20. 288, 381; 492; 41b. — Vgl. Wulders- torf. — Dekan s. Weytra. — Osterr. Landtag 1441: 19, 4. 147, 12; 18. 149, 46b. — Verhandlungen üb. Reichsangelegenheiten 18-20. 46, 15. 47. 50, 18. 53-74. 147, 3. 211, 47b, — Ort fiir d. Unionskonzil 410, 16. 441, 26. 444, 17. Wiener Neustadt (Nova civitas, Nuwenstat, Newn- stat, Nüenstat) in Niederósterreich 20, 45b. 27, 1; 40»; 44b, 38, 15; 23. 41, 8. 42, 12. 63, 32. 64, 24; 40^. 65, 6; 24; 42. 66, 42. 67, 36. 95,12. 96, 40. 98, 11. 118, 11. 187, 12. 149, 41^. 165, 37. 257, 15. 398, 17; 25; 31. 399, 39; 52; 59. Wiesbaden (Wijsspaden) 205, 39. 207, 7. 613, 4T^. Wigand, Frankf. Schneider 336, 2. — Johannes Pernand, Sohu d. Vorigen 336, 1. Wijeker, Hartmann, in Frankfurt 331, 17. Wijers, Apel von —, Frankf. Hauptmaun 320, 3; 6; 19; 26; 50^. 334, 17. Wijsse s. Weil. Wildgrafen s. Rheingrafen. Wiler, Jobann, Domdechant in Basel, Konzilsgesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 32. 350, 41. 597, 8. Wimpfen (Winphen) am Neckar, Reichsstadt 36, 35. 82, 46b. 106, 13. 264, 1. 650, 32. 651, 32; 37. 663, 21. — Gesandte 88, 39. 336, 10. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 375, 1. 384, 17. Windecke (Wyndegge), Coyngin, Diener (?) der Kólner Gesandtschaft z. Frankf. RT. 1442: 636, 30. — Eberhard, Chronist, * um 1380, + 1443: 158, 23a ff. ; 53a. 159, 40b. 168, 391f. 197, 48a, 200, 43b, 202, 37s; 482 ff.; 44b. 205, 45^. Windischgraiczer, der, im königl. Gefolge 328, 18. Windischmark (Windische land) 149, 8. 151, 50a, Windsheim (Winßheym) in Mittelfranken, Reichsstadt 34, 30a, 37, 15. 38, 29. 227, 10. 263, 34. 265, 9. 361, 44b. 362, 45a, 373, 24. 642, 9. 644, 23; 47a, 649, 32; 43b. 653, 8. 659, 1; 441. 663, 1. — Gesandte 155, 29. 650, 2; 4. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227, 10. 313, 4 374, 25. 881, 13. — Mitglied d. Frünk. Städtekreises 386, 34. Winneburg (Winnenberg, Wunnenberg), nw. Kochem a. d. Mosel, der von —, 372, 41. — Johann, Herr zu — und Beilstein 379, 2. Winsticher, Heinz, Frankf. Rottenmeister 315, 16.
Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. RT. 1442: 384, 11. — Dechant v. St. Marien s. Boppard. Westerburg nnw. Limburg, Reinhard Herr zu — u. Schauenburg 381, 5; 27a. Westeroach nnw. Mindelheim, Bernhard von —, Schwüb. Ritter 616, 39b. Westeratetten n. v. Ulm, Ulrich von —, Schwäb. Ritter 206, 2. 621, 6; 8; 10. Westfalen, Land 237, 49. 238, 2. 394, 5. — Hzę. Dietrich s. Kóln. .— Heimliches Gericht, Veme 210, 26. 217. 234-241. 248, 1f.; 10. 264, 37; 39. 304, 3. 305, 2; 19; 42b. 306, 12. 308, 38. 309, 3; 22. 310, 41s; 39>. 341, 5. 342, 24b; 39b. 360, 44s. 384, 24b. 387, 94. 588, 27. 393, 43. 394, bf. 396, 37. 405, 3. 610, 21. 611, 32. 626, 7. 648, 9; 14. 653, 1. 656, 2. 657, 34 658, 16. 659, 4. 661, 9. 662, 16. 663, 8. — Freistiihle u. deren Besetzung 237, 44; 48. 240, 35. 392, 22; 27; 87. 393. 405, 9ff.; 37. Vgl. Volmarstein. — Freigrafen, heiml. Richter 237, 48; 46. 240, 87; 43; 45. 241, 2. 242, 35. 392, 21; 28. 893,1 405. 406, 2. 611, 84. Vgl. Freienhagen, Pfuger. — Stuhlherren 237, 43, 240, 37; 43; 46. 892,20; 22. 348, 9. 405, 16; 86, 406, 1. 611, 34. — Freischóffen, Urteiler 237, 42. 938, 1. 241, 2f. 242, 35. 392, 15; 19. 394, 2; 9f. ' 406, 16; 29. — Arnsberger Reformation d. heiml. Gerichte durch Ebf, Dietrich v. Kóln 240, 41. 241, 39. 405, 13. Westgoten, Konig Sisenand 630-636: 426, 35. Westhaus (Westhu8), Andreas von —, Meister, Ge- sandter Colmars z. Frankf. RT. 1442: 159, 20. 384, 26°. 643, 181. ; 24. 653, 44*. — Seine Knechte (Knaben) 643, 5. Westminster (Westmonasterium) 344, 2. 345, 6. Westrieh, Gegend jenseits der Vogesen 655, 3. Wetterau, Stüdte in der —, 82, 47b. Wetzlar (Weczflar) i. d. Wetterau, Reichsstadt, Ge- sandte z. Frankf. RT. 1442: 375, 7. 384, 12. — Propst s. Eich. Weytra, Andreas de — , Dekan d. Wiener Artisten- fakultät 104, 3. Wiclifiten (Wyclefistae), Engl. Sektierer 570,2. 579,29. Widenbusch, Jost, Frankf. Rottenmeister 311, 30. 815, 21. Widerl, Jakob, Registrator in d. kónigl. Kanzlei 19, '36b, 147, 341, 158, 49b f. 159, 40». 173, 314. 183, 52; 37b; 51b. 184, 8; 47s. 201, 34b. 243, 46b, 244, 44b. 324, 524. 874, 46b. 376, 45b. 377, 48s; D4b. 383, 284; 452; 525; 19b; 28b; 355; 53b, 384, 83s; 51b, 407, 9. 587, 3. 630, 41^. 631, 25. 632, 453; 51b, — Sein Diener Petrus 632, 24. Wied (Wydde) n. v. Neuwied, Graf Wilhelm II. von —; 1402-1462: 379, 1 398, 57. Wien 32, 83s. 88. 60, 31. 61, 17; 42. 62, 28; 33. 68, 86. 70,19. 71, 21. 73, 18. 103, 34. 112, 12. 147, 29a; 37s, 149, 10. 151, 29b f. 152, 1. 242, 51». 287, 38. 288, 25. 289, 4; 28. 292, 16. 337, 42b, 630, 11; 43a. 688, 19. 689, 3; 36. — Rat 152, 29a. — Bürger 53, 32. — Gesandte 49, 40b. 155 152, 35 b, — Schützen 151, 30%, — Diener s. Kren. — Propst v. St. Stephén s. Zeidler. — Domherr s. Eben- dorfer. — Dominikanerkloster 289, 32. Wien, Universität 17, 2. 40, 1. 41, 18. 42-43. 48, 461, 95, 32. 103, 40ff. 104. 119, 1. 210, 16. 214-216. 287, 36 ff. 288, 24; 40a ff. 289, 19. 290, 495; 525. 292, 33. — Rektor, Doktoren, Magister 53, 5. 58, 6. 95, 9f. 103, 43. 104, 25. 119, 10. 120, 13. 287, 36 ff. Vgl. Dinkelsbühl, Ebendorfer, Kónigshofen, Prunpach, Thomas, Titmaning. — Gesandte 104. 119, 33. 190,1; 6. 359, 21. 360, 15, — Fakultäten 104, 1; 18; 30. 988, 37; 425; 44b, — Theol. Fakultit 214-216, 19. 288, 29. 289, 1; 19. 291, 491, — Dekan 289, 1. — Pedell s. Planck. — Jurist -kanon. Fakultät 214, 14; 20; 25; 48b. 292, 12. — Dekan 292, 12. — Artistenfakultät 103, 33. 104, 15; 18. 214, 17; 20. 288, 381; 492; 41b. — Vgl. Wulders- torf. — Dekan s. Weytra. — Osterr. Landtag 1441: 19, 4. 147, 12; 18. 149, 46b. — Verhandlungen üb. Reichsangelegenheiten 18-20. 46, 15. 47. 50, 18. 53-74. 147, 3. 211, 47b, — Ort fiir d. Unionskonzil 410, 16. 441, 26. 444, 17. Wiener Neustadt (Nova civitas, Nuwenstat, Newn- stat, Nüenstat) in Niederósterreich 20, 45b. 27, 1; 40»; 44b, 38, 15; 23. 41, 8. 42, 12. 63, 32. 64, 24; 40^. 65, 6; 24; 42. 66, 42. 67, 36. 95,12. 96, 40. 98, 11. 118, 11. 187, 12. 149, 41^. 165, 37. 257, 15. 398, 17; 25; 31. 399, 39; 52; 59. Wiesbaden (Wijsspaden) 205, 39. 207, 7. 613, 4T^. Wigand, Frankf. Schneider 336, 2. — Johannes Pernand, Sohu d. Vorigen 336, 1. Wijeker, Hartmann, in Frankfurt 331, 17. Wijers, Apel von —, Frankf. Hauptmaun 320, 3; 6; 19; 26; 50^. 334, 17. Wijsse s. Weil. Wildgrafen s. Rheingrafen. Wiler, Jobann, Domdechant in Basel, Konzilsgesandter z. Frankf. RT. 1442: 226, 32. 350, 41. 597, 8. Wimpfen (Winphen) am Neckar, Reichsstadt 36, 35. 82, 46b. 106, 13. 264, 1. 650, 32. 651, 32; 37. 663, 21. — Gesandte 88, 39. 336, 10. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 375, 1. 384, 17. Windecke (Wyndegge), Coyngin, Diener (?) der Kólner Gesandtschaft z. Frankf. RT. 1442: 636, 30. — Eberhard, Chronist, * um 1380, + 1443: 158, 23a ff. ; 53a. 159, 40b. 168, 391f. 197, 48a, 200, 43b, 202, 37s; 482 ff.; 44b. 205, 45^. Windischgraiczer, der, im königl. Gefolge 328, 18. Windischmark (Windische land) 149, 8. 151, 50a, Windsheim (Winßheym) in Mittelfranken, Reichsstadt 34, 30a, 37, 15. 38, 29. 227, 10. 263, 34. 265, 9. 361, 44b. 362, 45a, 373, 24. 642, 9. 644, 23; 47a, 649, 32; 43b. 653, 8. 659, 1; 441. 663, 1. — Gesandte 155, 29. 650, 2; 4. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227, 10. 313, 4 374, 25. 881, 13. — Mitglied d. Frünk. Städtekreises 386, 34. Winneburg (Winnenberg, Wunnenberg), nw. Kochem a. d. Mosel, der von —, 372, 41. — Johann, Herr zu — und Beilstein 379, 2. Winsticher, Heinz, Frankf. Rottenmeister 315, 16.
Strana 756
756 Winterlinger, Friedrich, Kanzleibeamter (?) d. Baseler Kurie 399, 9. Winterthur im Kanton Zürich 75, 38. — Gesandte 36, 37. 86, 36. 87, 16. 88, 40. 155, 24. Wissenauwe s. Diele. Wittershausen, Dietrich von —, Deutschmeister 340, 26 ff.; 46b, Witzleben ö. Arnstadt, Friedrich von —, 155, 13. Wixhuser, Wigand, in Frankfurt 329, 16 Wolfenreut (Wolffruter), Wolfgang von —, kónigl. Kämmerer 153, 25. 330, 28. Wolferamm, Heinrich, Laie d. Bistums Mainz 681, 6; 13. Wolfersdorf, Eckel von —, 155, 14. Wolteratorp, Tile, Magdeburger Sehüffe 398, 45. Woltz (Wolez), Konrad, Nürnb. Stadtschreiber u. Bote 355, 46; 49b. 356, 13; 395; 515. 642, 19; 24. Worman, Nikolaus, Domherr zu St. Martin in Minden, Generalvikar u. Offizial d. Mindener Kurie 398, 50. Worms (WormiR), Stift 267, 14. — Juden 688, 18; 43b. — Bf. Friedrich JI. v. Domneck 1426-1445 : 377, 19. — Gesandter d. Pfalzgrafen z. Frankf. RT. 1441 : 49, 17. 142, 2. — Freie Stadt 9, 42a, 38, 7. 82, 46b. 152, 431, 217. 227, 7. 282, 47. 263, 27. 265. 304, 18; 31; 50. 305, 2. 309, 36. 332, 29. 333, 19. 586, 36. 623, 20. 626, 27. 648, 20; 44a; 48a; 50b. 662, 14; 47a ff., 44b. 663, 34af. 664, 14. — Birger- meister u. Rat 657, 46b. 662, 36. — Gesandte 5, 38b. 88, 15. 304, 32. 305, 11. 648, 31. 662, 22. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227, 7; 13. 228, 22. 232, 11. 364, 37. 372, 35. 373,31. 875, 3. 382, 10. — Domherr s. Rüdesheim. — Mitglied d. Rhein. Städtekreises 386, 29. 662, 17. — Fürsten- und Städtetag 1441: 1-15. 38, 14. 43, 25. 46, 45b. 59, 14. . Württemberg (Wirttemberg), Herrschaft 651, 33; 36. — Grafen 167, 27. 807, 493; 98b f. 335, 4; 98. 366, 41. 613, 34. 614, 9. 651, bla. 652,1; 3f. — Ihre Rite 308, 7. 399, 18. — Untertanen 399, 18. — Lehen 366, 42. — Gf. Ludwig I. 1419-1450, u. sein Bruder Gf. Ulrich V. 1419-1480: 44, 15; 27. 77, 6; 38a, 107, 11. 108, 2. 152, 30b. 275, 18; 43b. 276, 395. 379, 23; 44b. — Ihre Mutter s. Mómpelgard. — Gf. Eberhard V. s. Mómpelgard. Würzburg (Herbipolis, Wurtzburg), Stift 244, 2 ff. — Pfleger 244, 3; 11; 15f. Vgl. Limburg. — Bf. Sigmund, Hzg. v. Sachsen, 1440-1443, s. Sachsen. — Stadt 157, 14. 217, 47». 218, 47*. 304, 16; 50. 309, 36; 49a, 362, 27; 29 373, 49a. 586, 36. 605, 9. 606, 12. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 227, 10. 228, 24. 309, 48bf. 373, 12; 42; 49a, 383, 9. — Acht 648, 1. — Dompropstei 21, 455; 345. 99, 34b. 243, 23. Vgl. Sierck. — Domkapitel 243, 24. 244, 5. 333, 14. 334, 35. 335. 14. Vgl. Limburg, Truchsses. — Landgericht 237, 14. 621, 20f. 648, 3ff.; 12. Wulderstorf, Thomas de —, Professor der Wiener Artistenfakultät 288, 37b ff, Wust, Henne, Frankf. Wächter 628, 32. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Wyndegge &. Windecke. Wysach, Heinrich, gen. Vayhinger, Gesandter Kon- rads v. Weinsberg 58, 80. 269, 34b. 270, 8f.; 19; 37a; 42a, Y vgl. I. Yberg, Ansalm von —, Schwäb. Ritter 616, 1. 664, 1. Ysemburg s. Isonburg. Z. Zabarella (Sabarellis), Franciscus de —, Kard.-Diakon tit. ss. Cosme et Damiani (card. Florentinus), t 1417, Kanonist, Lehrer Tudeschis 245, 48*. 456, 49*. 451, 14. 505, 43b. 506, 1. 512, 96. 513, 32. 516, 15. 559, 24. 570, 14. 571, BLf.; 36. 572, 6. Zeadach, Mühlhauser Jude 674, 22. 687, 19. Zebinger, Walter, kónigl. Rat 147, 3Lb. 153, 23. 157, 85». 328, 17. 628, 39. Zeeland 30, 20. 33, 1; 32*; 44s. 157, 4. — Regent 8. Baiern (Hzg. Johann). Zeheknecht, im kónigl. Gefolge 328, 18. Zehender, Niclas, konigl. Kammerknecht 385, 33. 631, 34. Zeidler, Konrad, Propst v. St. Stephan in Wien, Kanzler K. Friedrichs III. 19, 355. 28, 43s. 32, 85s. 66, 40. 74, 19. 96, 32. 98, 6; 45. 147, 81»; 29b, 157, 43a. 971, 43. 9272, 36. 273, 28. 325, 815. 345, 41. 349, 40^ ff. 614, 855. Zelisen, die, in Frankfurt 381, 11. Zelking (Czelking, Zellekyngen), Erhard von —, Rat K. Friedrichs 158, 22. 329, 24. 380, 7. Zell (Zelle am Harmersbaeh in Baden 394, 33. Zengg (Czenng) in Kroatien, Graf zu —, e. Frangipane. Zernemmel s. Tschernembl. Ziegenhain nó. Marburg, Gf. Johann 381, 8. Zimmern (Zymern) bei Rottweil, Herr von —, 381,2. — Edler Wernher von — zu MeBkirch, u. sein Bruder Gottfried 381, 182 f. — Ihre Privilegien 381, 195. — Untertanen 381, 212, Zisterzienser s. Bonneval, Ebrach, Grenewell, Maul- bronn, Reun, Salmansweiler, Stams. ` Zülnhard (Zulhart, Zulnhartt) bei Góppingen, Sieg- fried d. A. von —, Ritter 44, 18. 115, 30. 275, 10. 394, 29. 660, 27a. Zürich (Zurche), Reichsstadt 75,34. 82, 48b. 156, 24. 227, 8. 943, 37Ъ. 660, 1; 31». 665, 46а, — Вёгрег- meister s. Schwendi. — Stadtschreiber s. Graf. — Pfarrer 80, 16. — Gesandte 654, 4. — Desgl. z. Konstanzer Stidtetag 1441: 36, 36. 79, 30. 80, 16. 84, 8. 86, 36. 87, 16. 88, 40. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 155, 23. 227, 8; 13. 228, 22. 373, 8; 33. 375, 9. 382, 19; 945. Vgl. Graf, Schwendi. — Mitglied d. Schweizer. Stidtekreises 386, 81. — Bundesgenossen 654, 4. Zütphen ó. Utrecht, Grafschaft 377, 49b, 378, 39a. Zug (Zuch) i. d. Schweiz, Mitglied d. Schweizer. Stüdte- kreises 386, 31. Zweibrücken, Gf. Friedrich II. von —, Herr zu Bitsch, 1438-1461: 159, 15. 196, 12. Zwola, Bohussius de —, 290, 1.
756 Winterlinger, Friedrich, Kanzleibeamter (?) d. Baseler Kurie 399, 9. Winterthur im Kanton Zürich 75, 38. — Gesandte 36, 37. 86, 36. 87, 16. 88, 40. 155, 24. Wissenauwe s. Diele. Wittershausen, Dietrich von —, Deutschmeister 340, 26 ff.; 46b, Witzleben ö. Arnstadt, Friedrich von —, 155, 13. Wixhuser, Wigand, in Frankfurt 329, 16 Wolfenreut (Wolffruter), Wolfgang von —, kónigl. Kämmerer 153, 25. 330, 28. Wolferamm, Heinrich, Laie d. Bistums Mainz 681, 6; 13. Wolfersdorf, Eckel von —, 155, 14. Wolteratorp, Tile, Magdeburger Sehüffe 398, 45. Woltz (Wolez), Konrad, Nürnb. Stadtschreiber u. Bote 355, 46; 49b. 356, 13; 395; 515. 642, 19; 24. Worman, Nikolaus, Domherr zu St. Martin in Minden, Generalvikar u. Offizial d. Mindener Kurie 398, 50. Worms (WormiR), Stift 267, 14. — Juden 688, 18; 43b. — Bf. Friedrich JI. v. Domneck 1426-1445 : 377, 19. — Gesandter d. Pfalzgrafen z. Frankf. RT. 1441 : 49, 17. 142, 2. — Freie Stadt 9, 42a, 38, 7. 82, 46b. 152, 431, 217. 227, 7. 282, 47. 263, 27. 265. 304, 18; 31; 50. 305, 2. 309, 36. 332, 29. 333, 19. 586, 36. 623, 20. 626, 27. 648, 20; 44a; 48a; 50b. 662, 14; 47a ff., 44b. 663, 34af. 664, 14. — Birger- meister u. Rat 657, 46b. 662, 36. — Gesandte 5, 38b. 88, 15. 304, 32. 305, 11. 648, 31. 662, 22. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 227, 7; 13. 228, 22. 232, 11. 364, 37. 372, 35. 373,31. 875, 3. 382, 10. — Domherr s. Rüdesheim. — Mitglied d. Rhein. Städtekreises 386, 29. 662, 17. — Fürsten- und Städtetag 1441: 1-15. 38, 14. 43, 25. 46, 45b. 59, 14. . Württemberg (Wirttemberg), Herrschaft 651, 33; 36. — Grafen 167, 27. 807, 493; 98b f. 335, 4; 98. 366, 41. 613, 34. 614, 9. 651, bla. 652,1; 3f. — Ihre Rite 308, 7. 399, 18. — Untertanen 399, 18. — Lehen 366, 42. — Gf. Ludwig I. 1419-1450, u. sein Bruder Gf. Ulrich V. 1419-1480: 44, 15; 27. 77, 6; 38a, 107, 11. 108, 2. 152, 30b. 275, 18; 43b. 276, 395. 379, 23; 44b. — Ihre Mutter s. Mómpelgard. — Gf. Eberhard V. s. Mómpelgard. Würzburg (Herbipolis, Wurtzburg), Stift 244, 2 ff. — Pfleger 244, 3; 11; 15f. Vgl. Limburg. — Bf. Sigmund, Hzg. v. Sachsen, 1440-1443, s. Sachsen. — Stadt 157, 14. 217, 47». 218, 47*. 304, 16; 50. 309, 36; 49a, 362, 27; 29 373, 49a. 586, 36. 605, 9. 606, 12. — Gesandte z. Frankf. RT. 1442: 227, 10. 228, 24. 309, 48bf. 373, 12; 42; 49a, 383, 9. — Acht 648, 1. — Dompropstei 21, 455; 345. 99, 34b. 243, 23. Vgl. Sierck. — Domkapitel 243, 24. 244, 5. 333, 14. 334, 35. 335. 14. Vgl. Limburg, Truchsses. — Landgericht 237, 14. 621, 20f. 648, 3ff.; 12. Wulderstorf, Thomas de —, Professor der Wiener Artistenfakultät 288, 37b ff, Wust, Henne, Frankf. Wächter 628, 32. Alfabetisches Register der Orts- und Personen-Namen. Wyndegge &. Windecke. Wysach, Heinrich, gen. Vayhinger, Gesandter Kon- rads v. Weinsberg 58, 80. 269, 34b. 270, 8f.; 19; 37a; 42a, Y vgl. I. Yberg, Ansalm von —, Schwäb. Ritter 616, 1. 664, 1. Ysemburg s. Isonburg. Z. Zabarella (Sabarellis), Franciscus de —, Kard.-Diakon tit. ss. Cosme et Damiani (card. Florentinus), t 1417, Kanonist, Lehrer Tudeschis 245, 48*. 456, 49*. 451, 14. 505, 43b. 506, 1. 512, 96. 513, 32. 516, 15. 559, 24. 570, 14. 571, BLf.; 36. 572, 6. Zeadach, Mühlhauser Jude 674, 22. 687, 19. Zebinger, Walter, kónigl. Rat 147, 3Lb. 153, 23. 157, 85». 328, 17. 628, 39. Zeeland 30, 20. 33, 1; 32*; 44s. 157, 4. — Regent 8. Baiern (Hzg. Johann). Zeheknecht, im kónigl. Gefolge 328, 18. Zehender, Niclas, konigl. Kammerknecht 385, 33. 631, 34. Zeidler, Konrad, Propst v. St. Stephan in Wien, Kanzler K. Friedrichs III. 19, 355. 28, 43s. 32, 85s. 66, 40. 74, 19. 96, 32. 98, 6; 45. 147, 81»; 29b, 157, 43a. 971, 43. 9272, 36. 273, 28. 325, 815. 345, 41. 349, 40^ ff. 614, 855. Zelisen, die, in Frankfurt 381, 11. Zelking (Czelking, Zellekyngen), Erhard von —, Rat K. Friedrichs 158, 22. 329, 24. 380, 7. Zell (Zelle am Harmersbaeh in Baden 394, 33. Zengg (Czenng) in Kroatien, Graf zu —, e. Frangipane. Zernemmel s. Tschernembl. Ziegenhain nó. Marburg, Gf. Johann 381, 8. Zimmern (Zymern) bei Rottweil, Herr von —, 381,2. — Edler Wernher von — zu MeBkirch, u. sein Bruder Gottfried 381, 182 f. — Ihre Privilegien 381, 195. — Untertanen 381, 212, Zisterzienser s. Bonneval, Ebrach, Grenewell, Maul- bronn, Reun, Salmansweiler, Stams. ` Zülnhard (Zulhart, Zulnhartt) bei Góppingen, Sieg- fried d. A. von —, Ritter 44, 18. 115, 30. 275, 10. 394, 29. 660, 27a. Zürich (Zurche), Reichsstadt 75,34. 82, 48b. 156, 24. 227, 8. 943, 37Ъ. 660, 1; 31». 665, 46а, — Вёгрег- meister s. Schwendi. — Stadtschreiber s. Graf. — Pfarrer 80, 16. — Gesandte 654, 4. — Desgl. z. Konstanzer Stidtetag 1441: 36, 36. 79, 30. 80, 16. 84, 8. 86, 36. 87, 16. 88, 40. — Desgl. z. Frankf. RT. 1442: 155, 23. 227, 8; 13. 228, 22. 373, 8; 33. 375, 9. 382, 19; 945. Vgl. Graf, Schwendi. — Mitglied d. Schweizer. Stidtekreises 386, 81. — Bundesgenossen 654, 4. Zütphen ó. Utrecht, Grafschaft 377, 49b, 378, 39a. Zug (Zuch) i. d. Schweiz, Mitglied d. Schweizer. Stüdte- kreises 386, 31. Zweibrücken, Gf. Friedrich II. von —, Herr zu Bitsch, 1438-1461: 159, 15. 196, 12. Zwola, Bohussius de —, 290, 1.
Strana 757
Zusätze und Verbesserungen. p. 20 nt. 4. Für die Burgundische Gesandtschaft nach Deutschland hat Herre als nachzutragen vor- gemerkt die folgenden beiden, in der Rubrik Ambassades, voiaiges et messaigeries gemachten Ein- träge in den Ausgabenregistern der Burgundischen Kammer aus den Jahren 1442 und 1443: [1] A [monseigneur l'evesque et conte de Verdun conseiller de mon dit seigneur le duc] la somme de vint saluz d'or du pris de 48 gros monnoie de Flandres piece, qui deue luy estoit de reste de deux cens vint salus a lui deuz pour ung voiaige par luy fait es pais des Alemaignes pour le fait de l'eglise, ou il a vacque depuis le 23. jour de juing mil 441 jusques au 6. jour d'aoust ensuivans, ou sont l'un et l'autre incluz 44 jours. pour chascun desquelz mon dit seigneur lui a tauxe et ordonne avoir et prendre de luy cinq saluz du dit pris. pour ce par mandement donne le 22. jour d'octobre l'an mil 441 et quittance du dit evesque de Verdun cy rendu la dicte somme de 20 saluz de 48 gros, font 24 livres de 40 gros (Lille, Archives départementales B. 1978: Compte de Pierre Bladelin 1. janvier 1443 au 31. mars 1444 fol. 66a cop. membr. coaeva.) [2] A messire Jehan Joffroy docteur en decret doien de Vergy et prieur de Chastel soubz Salins et a Thierry de Meingersrut escuier d'escuirie de mon- seigneur la somme de 269 saluz d'or du pris de 48 gros monnoye de Flandres chascun salut, qui deue leur estoit de reste d'un voyage par eulx fait devers le roy des Rommains, ou ilz ont vague est assavoir le dit messire Jehan Joffroy 94 jours commencans le 25. jour de juing mil 441 et finissans continu- elment et le dit Thierry depuis le 26. jour du dit mois de juing jusques au 20. jour du mois de sep- tembre, ou sont 87 jours, qui au pris de deux saluz demi tauxez au dit messire Jehan et au dit Thierry deux saluz font 409 saluz et pour les extraordineres, qu'ilz ont faiz on dit voiage, 50 saluz. sur quoy ilz avoient receu au commencement du dit voiage 180 saluz, comme il appert plusaplain par mandement de mon dit seigneur sur ce fait et donne le 3. jour de novembre 1441 cy rendu garny. (A. a. O. B. 1975: Compte de Pierre Bladelin 1. janvier au 31. décembre 1442 fol. 48a cop. membr. coaeva.) p. 44, 28 u. 29 ist für „die Söhne des verstorbenen Markgrafen Friedrich, die Markgrafen Johann und Albrecht“ zu lesen „Markgraf Albrecht von Brandenburg“. p. 212, 48a lies: le Jeune, statt: Jouvenel. p. 228, 49b lies: nr. 263, statt: nr. 260. p. 245 nt. 1. Die Frage ist gegenstandslos, da die Vertreter der Parteien nicht am gleichen Tage nach- einander, sondern an verschiedenen Tagen gehört wurden. Daß Tudeschi und Cusa beide drei Tage gesprochen haben, ist bei dem großen Unterschied im Umfang der nrr. 210 und 212 auf- fallend. Wir schätzen, daß zum Vortrag von nr. 210 etwa drei bis vier, zum Vortrag von nr. 212 etwa zehn bis zwölf Stunden erforderlich sein würden. In welchem Verhältnis der Umfang der Reden zu dem der schriftlich überreichten Denkschriften stand, bleibt gans unsicher. p. 258, 30: der Punkt hinter „Deutschen" ist zu tilgen. p. 260, 14 lies: Ubereinkommen, statt: Konkordat. p. 273, 2 lies: gemeinen Tag, statt: Reichstag. (Wir gebrauchen in Uberschriften die in den Akten nicht vorkommende Bezeichnung „Reichstag“, aber hier war der in nr. 217, wie in nr. 215 und nr. 216, gebrauchte Ausdruck „gemeiner Tag“ festzuhalten.) p. 287 nt. 2. Aus p. 288, 15�19 und p. 288 nt. 1 ergibt sich folgender Verlauf der Verhandlungen: Schon vor längerer Zeit (ante menses non paucos) hat die Universität in der Kirchenfrage ein- gehende Beschlüsse gefaßtt. Im März 1442 kommt nun Johannes Sachs mit seinem Auftrag, den er der Gesamtuniversität und der Theologischen Fakultät (s. nr. 127) vorlegt. Die Universität übergibt die Sache einem Ausschuß sämtlicher Fakultäten, der sich auf einen gemeinsamen modus respondendi einigt. Er greift dabei zurück auf die vor längerer Zeit gefaßsten Beschlüsse. Der modus wird dann den Fakultäten und der Universität vorgelegt und angenommen. Das Datum post judica [März 18] p. 208, 39a ist natürlich falsch, da die Briefe der Universität und der Theo- logischen Fakultät schon am 14. und 15. abgehen. Die vier Stücke nrr. 125�128 sind zusammen nur in einer Wiener Handschrift übermittelt. Ihr Verhältnis zueinander ist darnach ganz klar. Die Universität schreibt in nr. 125 am 14. März, daf sie von ihrem Gutachten copiam in brevibus
Zusätze und Verbesserungen. p. 20 nt. 4. Für die Burgundische Gesandtschaft nach Deutschland hat Herre als nachzutragen vor- gemerkt die folgenden beiden, in der Rubrik Ambassades, voiaiges et messaigeries gemachten Ein- träge in den Ausgabenregistern der Burgundischen Kammer aus den Jahren 1442 und 1443: [1] A [monseigneur l'evesque et conte de Verdun conseiller de mon dit seigneur le duc] la somme de vint saluz d'or du pris de 48 gros monnoie de Flandres piece, qui deue luy estoit de reste de deux cens vint salus a lui deuz pour ung voiaige par luy fait es pais des Alemaignes pour le fait de l'eglise, ou il a vacque depuis le 23. jour de juing mil 441 jusques au 6. jour d'aoust ensuivans, ou sont l'un et l'autre incluz 44 jours. pour chascun desquelz mon dit seigneur lui a tauxe et ordonne avoir et prendre de luy cinq saluz du dit pris. pour ce par mandement donne le 22. jour d'octobre l'an mil 441 et quittance du dit evesque de Verdun cy rendu la dicte somme de 20 saluz de 48 gros, font 24 livres de 40 gros (Lille, Archives départementales B. 1978: Compte de Pierre Bladelin 1. janvier 1443 au 31. mars 1444 fol. 66a cop. membr. coaeva.) [2] A messire Jehan Joffroy docteur en decret doien de Vergy et prieur de Chastel soubz Salins et a Thierry de Meingersrut escuier d'escuirie de mon- seigneur la somme de 269 saluz d'or du pris de 48 gros monnoye de Flandres chascun salut, qui deue leur estoit de reste d'un voyage par eulx fait devers le roy des Rommains, ou ilz ont vague est assavoir le dit messire Jehan Joffroy 94 jours commencans le 25. jour de juing mil 441 et finissans continu- elment et le dit Thierry depuis le 26. jour du dit mois de juing jusques au 20. jour du mois de sep- tembre, ou sont 87 jours, qui au pris de deux saluz demi tauxez au dit messire Jehan et au dit Thierry deux saluz font 409 saluz et pour les extraordineres, qu'ilz ont faiz on dit voiage, 50 saluz. sur quoy ilz avoient receu au commencement du dit voiage 180 saluz, comme il appert plusaplain par mandement de mon dit seigneur sur ce fait et donne le 3. jour de novembre 1441 cy rendu garny. (A. a. O. B. 1975: Compte de Pierre Bladelin 1. janvier au 31. décembre 1442 fol. 48a cop. membr. coaeva.) p. 44, 28 u. 29 ist für „die Söhne des verstorbenen Markgrafen Friedrich, die Markgrafen Johann und Albrecht“ zu lesen „Markgraf Albrecht von Brandenburg“. p. 212, 48a lies: le Jeune, statt: Jouvenel. p. 228, 49b lies: nr. 263, statt: nr. 260. p. 245 nt. 1. Die Frage ist gegenstandslos, da die Vertreter der Parteien nicht am gleichen Tage nach- einander, sondern an verschiedenen Tagen gehört wurden. Daß Tudeschi und Cusa beide drei Tage gesprochen haben, ist bei dem großen Unterschied im Umfang der nrr. 210 und 212 auf- fallend. Wir schätzen, daß zum Vortrag von nr. 210 etwa drei bis vier, zum Vortrag von nr. 212 etwa zehn bis zwölf Stunden erforderlich sein würden. In welchem Verhältnis der Umfang der Reden zu dem der schriftlich überreichten Denkschriften stand, bleibt gans unsicher. p. 258, 30: der Punkt hinter „Deutschen" ist zu tilgen. p. 260, 14 lies: Ubereinkommen, statt: Konkordat. p. 273, 2 lies: gemeinen Tag, statt: Reichstag. (Wir gebrauchen in Uberschriften die in den Akten nicht vorkommende Bezeichnung „Reichstag“, aber hier war der in nr. 217, wie in nr. 215 und nr. 216, gebrauchte Ausdruck „gemeiner Tag“ festzuhalten.) p. 287 nt. 2. Aus p. 288, 15�19 und p. 288 nt. 1 ergibt sich folgender Verlauf der Verhandlungen: Schon vor längerer Zeit (ante menses non paucos) hat die Universität in der Kirchenfrage ein- gehende Beschlüsse gefaßtt. Im März 1442 kommt nun Johannes Sachs mit seinem Auftrag, den er der Gesamtuniversität und der Theologischen Fakultät (s. nr. 127) vorlegt. Die Universität übergibt die Sache einem Ausschuß sämtlicher Fakultäten, der sich auf einen gemeinsamen modus respondendi einigt. Er greift dabei zurück auf die vor längerer Zeit gefaßsten Beschlüsse. Der modus wird dann den Fakultäten und der Universität vorgelegt und angenommen. Das Datum post judica [März 18] p. 208, 39a ist natürlich falsch, da die Briefe der Universität und der Theo- logischen Fakultät schon am 14. und 15. abgehen. Die vier Stücke nrr. 125�128 sind zusammen nur in einer Wiener Handschrift übermittelt. Ihr Verhältnis zueinander ist darnach ganz klar. Die Universität schreibt in nr. 125 am 14. März, daf sie von ihrem Gutachten copiam in brevibus
Strana 758
758 Zusätze und Verbesserungen. multis allegacionibus supputatis beigeschlossen übersende. Die kurze und scharfe Zusammenfassung ihres Gutachtens (succincte, in brevibus) liegt vor in nr. 126, das wir aus der Wiener Handschrift abdrucken. Die Theologische Fakultät schreibt am folgenden Tage (nr. 127) und übersendet ihr Gut- achten nr. 128. Welches aber sind die multae allegaciones, auf die sich die Universität beruft? Das tritt in unserer Edition nicht so klar hervor, wie es wünschenswert wäre. Herre hatte nicht beachtet, daß drei Handschriften der nr. 128 (MFC) nicht das Gutachten der Theologischen Fakultät, sondern das der Universität enthalten, freilich wörtlich mit jenem übereinstimmend, was sich leicht durch die Vorgeschichte erklärt, da beide auf die älteren Beschlüsse zurückgehen. Das sind also die multae allegaciones, auf die in nr. 125 Bezug genommen wird. Unsere nr. 126 aber ist die kurze und durch Kürzung verschärfte Zusammenfassung des art. 1 dieser allegaciones. — Schwierigkeiten bereitet nur eine Vatikanische Handschrift (Cod. Vat. 8956), die Herre einfach als Hs. V zum Gutachten nr. 125 aufgeführt hatte. Es schien nötig, sie noch zu kollationieren. Das wurde ermöglicht durch eine Photographie, die uns durch die Güte des Kardinals Franz Ehrle während der Vatikanischen Ferien zuging. Es zeigte sich, daß das Stück, das sich in den Ein- gangsworten des Textes als Gutachten der Universität ausgibt, die Uberschrift trägt: Super con- sultacione reverendissimi in Christo patris et domini domini archiepiscopi Saltzburgensis necnon aposto- lice sedis legati deliberacio et concilium facultatis theologice studii Vyennensis. Das Stück selbst beginnt mit dem Text der kurzen Zusammenfassung nr. 125, geht dann aber in den Text des Gut- achtens der Theologischen Fakultät oder der allegaciones über. Bei dieser Verschmelzung hat sich ein widerspruchsvoller Text ergeben. Wir setzen den Wortlaut hierher: Videtur universitati nostre Vyennensi ex hiis que in facto verisimiliora hucusque audivit et in jure noscere potuit, concilium Basi- liense nondum esse dissolutum sed usque modo, videlicet usque ad annum domini 1442 [cod. 1462], esse legitime inchoatum et continuatum ipsumque annis plurimis [nr. 128 pluribus] ab universo orbe nemine contradicente pro generali concilio reputatum. et nec usque modo aliquid adeo probabiliter [cod. probaliter] de ejus dissolucione ex dictis aut scriptis intelligere potuimus a quoquam, sic ut ad id animi nostri merito moverentur. Sowohl nr. 126 wie nr. 128 haben einen durchaus logischen Gedanken- gang. Beim Zusammenziehen beider Texte aber (durch] ist die Ubergangsstelle bezeichnet) ist der Unsinn entstanden, das Konzil sei usque modo legitime inchoatum, und es wird, nachdem gleich zu Anfang gesagt wurde, es sei noch nicht aufgelöst, weiterhin erklärt, die Universität habe sich von seiner Auflösung nicht überzeugen können. Die Handschrift V der nr. 126 ist also nichts als ein ungeschickter Versuch, die kurze Zusammenfassung des Universitätsgutachtens nr. 126 mit den allegaciones zu verschmelzen, und kann neben den beiden Stücken keine selbständige Bedeutung beanspruchen. Die Kollationierung mit dem Text von p. 290 lin. 16 an ergab folgende Varianten: lin. 17 (vor auctoritate) ac statt et; lin. 22 donec causa clare (wie R); lin. 22 (vor indubitanter) quia statt quam; lin. 23 parti (wie MFOWDA); lin. 25 umgestellt omnes optamus; lin. 28 licet statt liceat; lin. 30 cause statt causa ; p. 291, 2 alie statt alias; lin. 4 vor nec add. superiorem; lin. 4 umgestellt ecclesiam universalem; lin. 5 umgestellt hoc eciam ; lin. 9 capite (wie R); nach membris add. regum et regnorum pacificacione (wie WD); lin. 14 (vor reverencia) et statt aut; lin. 18 neque statt non (wie WD); lin. 20 nach sponsionibus add. ligis (wie WD); lin. 22 hinter olim add. sive alias (wie WD); lin. 27 hinter olim add. aut (vgl. WD); lin. 29 vor unus add. eciam (wie ROWDA); lin. 34 nach judaizzare add. etc. (wie MFRCDA); p. 292, 1 periculosa statt periculosiora; lin. 2 videtur statt videretur; lin. 3 umgestellt nacioni Germanice (wie MFRCDA); lin. 7 vor majori parte add. a; lin. 9 possunt statt possint (wie MCWD); lin. 11 om. datum — etc. (wie MFD); unserer Artikelzählung entspricht jedesmal das bekannte §-Zeichen. p. 323, 35 lies: art. 12, statt: art. 9. p. 371, 51b lies: S. 372, statt: S. 375. p. 377 nt. 8. Die von Herre geäußterte Vermutung, der Welsch bischof unserer Präsenzliste nr. 203 könne identisch sein mit dem bischof von Rasol der von Seemüller veröffentlichten Liste des Gefolges, das K. Friedrich auf seiner Krönungsfahrt begleitete, wird sich nicht aufrecht erhalten lassen. In der Seemüllerschen Liste stehen nur Personen, die zur Hofhaltung des Königs gehörten dye er ge- speiset hat, der bischof von Rasol steht zwischen den Bischöfen von Augsburg, Konstanz, Regens- burg und denen von Gurk und Chiemsee. Ein Welsch bischof paßst dazu nicht. Welcher Name in Rasol [mit undeutlichem R] steckt, haben weder Seemüller noch wir feststellen können. S. denkt an Basel. Dagegen würde sprechen (wenn auch nicht entscheidend), daß K. Friedrich den Bischof Friedrich von Basel erst später (29. Sept. 1442) bei seinem Aufenthalt in Zürich zu seinem Rat er- nennt (Chmel nr. 1161). Auch kommt der Bischof in unseren Akten nirgends vor. p. 377, 44b f. lies: Hauses, statt: Erzhauses. p. 383, 28b lies: Anm. 2, statt: Anm. 5. p. 384, 44a lies: Anm. 4, statt: Anm. 3. p. 384, 52" lies: Johann, statt: Hermann.
758 Zusätze und Verbesserungen. multis allegacionibus supputatis beigeschlossen übersende. Die kurze und scharfe Zusammenfassung ihres Gutachtens (succincte, in brevibus) liegt vor in nr. 126, das wir aus der Wiener Handschrift abdrucken. Die Theologische Fakultät schreibt am folgenden Tage (nr. 127) und übersendet ihr Gut- achten nr. 128. Welches aber sind die multae allegaciones, auf die sich die Universität beruft? Das tritt in unserer Edition nicht so klar hervor, wie es wünschenswert wäre. Herre hatte nicht beachtet, daß drei Handschriften der nr. 128 (MFC) nicht das Gutachten der Theologischen Fakultät, sondern das der Universität enthalten, freilich wörtlich mit jenem übereinstimmend, was sich leicht durch die Vorgeschichte erklärt, da beide auf die älteren Beschlüsse zurückgehen. Das sind also die multae allegaciones, auf die in nr. 125 Bezug genommen wird. Unsere nr. 126 aber ist die kurze und durch Kürzung verschärfte Zusammenfassung des art. 1 dieser allegaciones. — Schwierigkeiten bereitet nur eine Vatikanische Handschrift (Cod. Vat. 8956), die Herre einfach als Hs. V zum Gutachten nr. 125 aufgeführt hatte. Es schien nötig, sie noch zu kollationieren. Das wurde ermöglicht durch eine Photographie, die uns durch die Güte des Kardinals Franz Ehrle während der Vatikanischen Ferien zuging. Es zeigte sich, daß das Stück, das sich in den Ein- gangsworten des Textes als Gutachten der Universität ausgibt, die Uberschrift trägt: Super con- sultacione reverendissimi in Christo patris et domini domini archiepiscopi Saltzburgensis necnon aposto- lice sedis legati deliberacio et concilium facultatis theologice studii Vyennensis. Das Stück selbst beginnt mit dem Text der kurzen Zusammenfassung nr. 125, geht dann aber in den Text des Gut- achtens der Theologischen Fakultät oder der allegaciones über. Bei dieser Verschmelzung hat sich ein widerspruchsvoller Text ergeben. Wir setzen den Wortlaut hierher: Videtur universitati nostre Vyennensi ex hiis que in facto verisimiliora hucusque audivit et in jure noscere potuit, concilium Basi- liense nondum esse dissolutum sed usque modo, videlicet usque ad annum domini 1442 [cod. 1462], esse legitime inchoatum et continuatum ipsumque annis plurimis [nr. 128 pluribus] ab universo orbe nemine contradicente pro generali concilio reputatum. et nec usque modo aliquid adeo probabiliter [cod. probaliter] de ejus dissolucione ex dictis aut scriptis intelligere potuimus a quoquam, sic ut ad id animi nostri merito moverentur. Sowohl nr. 126 wie nr. 128 haben einen durchaus logischen Gedanken- gang. Beim Zusammenziehen beider Texte aber (durch] ist die Ubergangsstelle bezeichnet) ist der Unsinn entstanden, das Konzil sei usque modo legitime inchoatum, und es wird, nachdem gleich zu Anfang gesagt wurde, es sei noch nicht aufgelöst, weiterhin erklärt, die Universität habe sich von seiner Auflösung nicht überzeugen können. Die Handschrift V der nr. 126 ist also nichts als ein ungeschickter Versuch, die kurze Zusammenfassung des Universitätsgutachtens nr. 126 mit den allegaciones zu verschmelzen, und kann neben den beiden Stücken keine selbständige Bedeutung beanspruchen. Die Kollationierung mit dem Text von p. 290 lin. 16 an ergab folgende Varianten: lin. 17 (vor auctoritate) ac statt et; lin. 22 donec causa clare (wie R); lin. 22 (vor indubitanter) quia statt quam; lin. 23 parti (wie MFOWDA); lin. 25 umgestellt omnes optamus; lin. 28 licet statt liceat; lin. 30 cause statt causa ; p. 291, 2 alie statt alias; lin. 4 vor nec add. superiorem; lin. 4 umgestellt ecclesiam universalem; lin. 5 umgestellt hoc eciam ; lin. 9 capite (wie R); nach membris add. regum et regnorum pacificacione (wie WD); lin. 14 (vor reverencia) et statt aut; lin. 18 neque statt non (wie WD); lin. 20 nach sponsionibus add. ligis (wie WD); lin. 22 hinter olim add. sive alias (wie WD); lin. 27 hinter olim add. aut (vgl. WD); lin. 29 vor unus add. eciam (wie ROWDA); lin. 34 nach judaizzare add. etc. (wie MFRCDA); p. 292, 1 periculosa statt periculosiora; lin. 2 videtur statt videretur; lin. 3 umgestellt nacioni Germanice (wie MFRCDA); lin. 7 vor majori parte add. a; lin. 9 possunt statt possint (wie MCWD); lin. 11 om. datum — etc. (wie MFD); unserer Artikelzählung entspricht jedesmal das bekannte §-Zeichen. p. 323, 35 lies: art. 12, statt: art. 9. p. 371, 51b lies: S. 372, statt: S. 375. p. 377 nt. 8. Die von Herre geäußterte Vermutung, der Welsch bischof unserer Präsenzliste nr. 203 könne identisch sein mit dem bischof von Rasol der von Seemüller veröffentlichten Liste des Gefolges, das K. Friedrich auf seiner Krönungsfahrt begleitete, wird sich nicht aufrecht erhalten lassen. In der Seemüllerschen Liste stehen nur Personen, die zur Hofhaltung des Königs gehörten dye er ge- speiset hat, der bischof von Rasol steht zwischen den Bischöfen von Augsburg, Konstanz, Regens- burg und denen von Gurk und Chiemsee. Ein Welsch bischof paßst dazu nicht. Welcher Name in Rasol [mit undeutlichem R] steckt, haben weder Seemüller noch wir feststellen können. S. denkt an Basel. Dagegen würde sprechen (wenn auch nicht entscheidend), daß K. Friedrich den Bischof Friedrich von Basel erst später (29. Sept. 1442) bei seinem Aufenthalt in Zürich zu seinem Rat er- nennt (Chmel nr. 1161). Auch kommt der Bischof in unseren Akten nirgends vor. p. 377, 44b f. lies: Hauses, statt: Erzhauses. p. 383, 28b lies: Anm. 2, statt: Anm. 5. p. 384, 44a lies: Anm. 4, statt: Anm. 3. p. 384, 52" lies: Johann, statt: Hermann.
Strana 759
Zusätze und Verbesserungen. 759 p. 407, 38-41: Die Londoner Hs. Cotton Caligula A. I enthält auf den foll. 105b -113a die teilweise Abschrift bezw. inhaltliche Wiedergabe der Denkschrift Cusas, unserer nr. 210, und der Denk- schrift eines nicht gen. Konzilsgesandten, die in RTA. 15 nr. 353 zum Abdruck gekommen ist. Cusas Traktat umfaßt in der Hs. fol. 105b�109a. Auf fol. 109b-113a folgt unter der Uberschrift Alter titulus pro concilio Basiliensi und der beigefügten Bemerkung Probabilitas non esse dissolutum Basiliense concilium die vollkommen freie Inhaltswiedergabe der artt. 1-7, 36-46 und 19-34c jener anonymen Denkschrift (RTA. 15 nr. 353) ; sie schließt mit den Worten synodale decretum (S. 791 Z. 23). Das Verhältnis der in der Hs. wesentlich gekürzten Abschrift von Cusas Denkschrift zu unserem Abdruck (nr. 210) haben wir im folgenden festzustellen versucht. Bei dieser durch Dr. Kaemmerer durchgeführten Vergleichung blieben rein formale Varianten und geringfügige Textabweichungen unberücksichtigt. Die in den beiden verglichenen Texten gemeinsamen Worte sind zur besseren Ubersicht in spitze Klammern gesetzt. Die Abschrift des Traktates setzt mit art. 5 ein, und zwar S. 410 Z. 9 mit (Anno) 1438 (7. idus septembris) und reicht ungekürzt bis S. 413 Z. 16 (ante Grecorum adventum transtulit), wo mit der Bemerkung abgebrochen wird: etc. numerus 30 minus quam 10 „(nisi sunt dominum nostrum deponere)“, d. i. S. 416 Z. 18. Von nun an weicht die Hs. oft wesentlich von unserem Text ab. Mit neuem Alinea bringt sie art. 21 (S. 416 Z. 17ff.) mit den Worten: Probat processum contra Eugenium nihilum, (quia) (tempore) processus (translatum fuit) concilium (ad Ferrariam secundum ordinacionem concilii, ut patet ex casu). (non possunt Amediste) usw. mit einigen Auslassungen und geringfügigen Kürzungen bis S. 417 Z. 25 (rite fundatum); der Schlußt des Artikels (Z. 25-28) ist mit den Worten wiedergegeben et primum cessavit, ex quo (2) (esse non) possunt. Im folgenden Artikel 21b sind die einzelnen Sätze umgestellt; die Hs. gibt zunächst den Satz S. 417 Z. 34 Item licet (11. sessione concilium) bis S. 418 Z. 1 (transferri deberet), dann S. 417 Z. 28 et (si) (nulla loci electio) bis Z. 33 f. (in uno ex nominatis locis), endlich S. 418 Z. 1 «quomodo) ergo «poterit negari) bis Z. 7 (a deo habet); der Rest fehlt. Art. 210 lautet in der Hs.: Item ad unum alium quam papam (recurrendum erat) ad disenciendum (differenciam inter patres) ortam in concilio [em., Vorl. concilium] 22. «„multis“ 6 q. 4. „si inter“, si)cud (dissensiones episcoporum ad capud concilii, in provinciali) (ad capud provincie mandantur referri); alles Ubrige fehlt. Es folgen mit Item (si nec concilium) die artt. 22�24a S. 418 Z. 24 bis S. 419 Z. 34 (bulla s. d. n. pape) et (diffinicio); doch fehlt S. 419 Z. 1-3 der Satz hoc enim bis concilia. Mit neuem Alinea von derselben Hand, aber als offenbar spätere Zutat bringt die Hs. nun den Inhalt von art. 27e: De (superioritate concilii) ad «papam) secundum Constanciense concilium, quia papa deviabilis, concilium indeviabilis etc., respondunt: (multa concilia errasse) usw. S. 425 Z. 3 bis Z. 5 (obligari), und weiter Z. 6 (concilia posteriora) bis Z. 10 (defecisse) mit kleinen Ab- weichungen; Z. 11-12 lautet: ideo (omnia membra deviare) possunt, (ut) patet per Augustinum [em., Vorl. Augustinus] („De nupciis et concupiscencia“), dicens: (id, quod) usw. bis Z. 19 (hec ille). Der folgende Satz ist gekürzt und lautet: (cum) igitur (concilium non sit corpus mathematicum, sed ex membris peccabilibus unitum), ex quibus (habet) peccabilitatem, quomodo contrarium dicere possunt? Im nächsten Alinea springt die Hs. auf art. 25 zurück, dessen erste Hälfte wörtlich wieder- gegeben ist: Item Basilienses (solent obicere) S. 420 Z. 4 bis Z. 15 (effecerunt); der folgende Satz lautet: et dominus noster eos (salvo conductu) ad illud con(vocavit) suam (innocenciam) ostensurus ; der Schluß des Artikels (Z. 17-30) fehlt. Mit neuem Alinea folgt die wörtliche Abschrift von art. 25a; doch heißßt es anfangs: Ad (11.) vero (sessionem), quam allegant Basilienses, (que suspendit transferentem) concilium, (quam dicunt) papam (per bullam approbasse), responditur (sessionem illam) usw. bis 421 Z. 3 (cessassent). Fol. 109a der Hs., auf der die Abschrift des Traktates ihren Abschluß findet, enthält Teile der artt. 29d bis J. Sie beginnt mit den Worten auf S. 429 Z. 8 (in) (catholica 7. synodo in 6. accione) continetur: „(quomodo) usw. bis Z. 25: (detectus est). Daran schließt sich ohne be- sonderes Alinea Z. 5-9 et hec Basilienses (dicunt se universalem) usw. bis (pretendebant), worauf die kurz zuvor bereits gebrauchten Worte wiederholt werden: (quibus in ipsa catholica synodo in 6. accione sic formaliter respondetur), ut dictum est: (quomodo magna et universalis synodus fuit illa synodus) etc. ut supra. Die folgenden Sätze der Hs. geben den übrigen Inhalt von art. 29d völlig verändert wieder: totum allegatur propter hoc, quod scisma ortum est in Basilea, et presidentes recesserunt et oratores revocati, et papam non habuerunt consencientem nec patriarchas nec cardinales et imperatores [et] reges reclamaverunt etc., nec (refugium) habere potuerunt aut excusacionem propter (Constanciense concilium), quia (non intellexerunt, (quomodo) illud (concilium) generale (habet po- testatem a Christo), quod universalem (ecclesiam) representat (militantem) (vgl. S. 428 Z. 34 bis S. 429 Z. 2), cum (ecclesia per orbem) contradixit (dispersa), (a qua se separantes corpus Christi nisi sunt laniare et scismatici facti sunt 23. q. 2 „non vos“ cum similibus) (vgl. S. 429 Z. 3-5). (et quia Deutsche Reichstags-Akten XVI. 96
Zusätze und Verbesserungen. 759 p. 407, 38-41: Die Londoner Hs. Cotton Caligula A. I enthält auf den foll. 105b -113a die teilweise Abschrift bezw. inhaltliche Wiedergabe der Denkschrift Cusas, unserer nr. 210, und der Denk- schrift eines nicht gen. Konzilsgesandten, die in RTA. 15 nr. 353 zum Abdruck gekommen ist. Cusas Traktat umfaßt in der Hs. fol. 105b�109a. Auf fol. 109b-113a folgt unter der Uberschrift Alter titulus pro concilio Basiliensi und der beigefügten Bemerkung Probabilitas non esse dissolutum Basiliense concilium die vollkommen freie Inhaltswiedergabe der artt. 1-7, 36-46 und 19-34c jener anonymen Denkschrift (RTA. 15 nr. 353) ; sie schließt mit den Worten synodale decretum (S. 791 Z. 23). Das Verhältnis der in der Hs. wesentlich gekürzten Abschrift von Cusas Denkschrift zu unserem Abdruck (nr. 210) haben wir im folgenden festzustellen versucht. Bei dieser durch Dr. Kaemmerer durchgeführten Vergleichung blieben rein formale Varianten und geringfügige Textabweichungen unberücksichtigt. Die in den beiden verglichenen Texten gemeinsamen Worte sind zur besseren Ubersicht in spitze Klammern gesetzt. Die Abschrift des Traktates setzt mit art. 5 ein, und zwar S. 410 Z. 9 mit (Anno) 1438 (7. idus septembris) und reicht ungekürzt bis S. 413 Z. 16 (ante Grecorum adventum transtulit), wo mit der Bemerkung abgebrochen wird: etc. numerus 30 minus quam 10 „(nisi sunt dominum nostrum deponere)“, d. i. S. 416 Z. 18. Von nun an weicht die Hs. oft wesentlich von unserem Text ab. Mit neuem Alinea bringt sie art. 21 (S. 416 Z. 17ff.) mit den Worten: Probat processum contra Eugenium nihilum, (quia) (tempore) processus (translatum fuit) concilium (ad Ferrariam secundum ordinacionem concilii, ut patet ex casu). (non possunt Amediste) usw. mit einigen Auslassungen und geringfügigen Kürzungen bis S. 417 Z. 25 (rite fundatum); der Schlußt des Artikels (Z. 25-28) ist mit den Worten wiedergegeben et primum cessavit, ex quo (2) (esse non) possunt. Im folgenden Artikel 21b sind die einzelnen Sätze umgestellt; die Hs. gibt zunächst den Satz S. 417 Z. 34 Item licet (11. sessione concilium) bis S. 418 Z. 1 (transferri deberet), dann S. 417 Z. 28 et (si) (nulla loci electio) bis Z. 33 f. (in uno ex nominatis locis), endlich S. 418 Z. 1 «quomodo) ergo «poterit negari) bis Z. 7 (a deo habet); der Rest fehlt. Art. 210 lautet in der Hs.: Item ad unum alium quam papam (recurrendum erat) ad disenciendum (differenciam inter patres) ortam in concilio [em., Vorl. concilium] 22. «„multis“ 6 q. 4. „si inter“, si)cud (dissensiones episcoporum ad capud concilii, in provinciali) (ad capud provincie mandantur referri); alles Ubrige fehlt. Es folgen mit Item (si nec concilium) die artt. 22�24a S. 418 Z. 24 bis S. 419 Z. 34 (bulla s. d. n. pape) et (diffinicio); doch fehlt S. 419 Z. 1-3 der Satz hoc enim bis concilia. Mit neuem Alinea von derselben Hand, aber als offenbar spätere Zutat bringt die Hs. nun den Inhalt von art. 27e: De (superioritate concilii) ad «papam) secundum Constanciense concilium, quia papa deviabilis, concilium indeviabilis etc., respondunt: (multa concilia errasse) usw. S. 425 Z. 3 bis Z. 5 (obligari), und weiter Z. 6 (concilia posteriora) bis Z. 10 (defecisse) mit kleinen Ab- weichungen; Z. 11-12 lautet: ideo (omnia membra deviare) possunt, (ut) patet per Augustinum [em., Vorl. Augustinus] („De nupciis et concupiscencia“), dicens: (id, quod) usw. bis Z. 19 (hec ille). Der folgende Satz ist gekürzt und lautet: (cum) igitur (concilium non sit corpus mathematicum, sed ex membris peccabilibus unitum), ex quibus (habet) peccabilitatem, quomodo contrarium dicere possunt? Im nächsten Alinea springt die Hs. auf art. 25 zurück, dessen erste Hälfte wörtlich wieder- gegeben ist: Item Basilienses (solent obicere) S. 420 Z. 4 bis Z. 15 (effecerunt); der folgende Satz lautet: et dominus noster eos (salvo conductu) ad illud con(vocavit) suam (innocenciam) ostensurus ; der Schluß des Artikels (Z. 17-30) fehlt. Mit neuem Alinea folgt die wörtliche Abschrift von art. 25a; doch heißßt es anfangs: Ad (11.) vero (sessionem), quam allegant Basilienses, (que suspendit transferentem) concilium, (quam dicunt) papam (per bullam approbasse), responditur (sessionem illam) usw. bis 421 Z. 3 (cessassent). Fol. 109a der Hs., auf der die Abschrift des Traktates ihren Abschluß findet, enthält Teile der artt. 29d bis J. Sie beginnt mit den Worten auf S. 429 Z. 8 (in) (catholica 7. synodo in 6. accione) continetur: „(quomodo) usw. bis Z. 25: (detectus est). Daran schließt sich ohne be- sonderes Alinea Z. 5-9 et hec Basilienses (dicunt se universalem) usw. bis (pretendebant), worauf die kurz zuvor bereits gebrauchten Worte wiederholt werden: (quibus in ipsa catholica synodo in 6. accione sic formaliter respondetur), ut dictum est: (quomodo magna et universalis synodus fuit illa synodus) etc. ut supra. Die folgenden Sätze der Hs. geben den übrigen Inhalt von art. 29d völlig verändert wieder: totum allegatur propter hoc, quod scisma ortum est in Basilea, et presidentes recesserunt et oratores revocati, et papam non habuerunt consencientem nec patriarchas nec cardinales et imperatores [et] reges reclamaverunt etc., nec (refugium) habere potuerunt aut excusacionem propter (Constanciense concilium), quia (non intellexerunt, (quomodo) illud (concilium) generale (habet po- testatem a Christo), quod universalem (ecclesiam) representat (militantem) (vgl. S. 428 Z. 34 bis S. 429 Z. 2), cum (ecclesia per orbem) contradixit (dispersa), (a qua se separantes corpus Christi nisi sunt laniare et scismatici facti sunt 23. q. 2 „non vos“ cum similibus) (vgl. S. 429 Z. 3-5). (et quia Deutsche Reichstags-Akten XVI. 96
Strana 761
760 Zusätze und Verbesserungen. omnis scriptura) eis adversari videtur, (ad solum Constanciense concilium) recursum habebant, quod tamen eis non fuit ad propositum (vgl. S. 428 Z. 33-35). In einem späteren Nachtrag (von gleicher Hand?) ist der Inhalt von art. 29e und I zusammen- gefaßt. Er lautet: Processus contra Eugenium invalidus, (quia synodus) ad hec non fuit convocata, sed (ad) alios (certos fines) (per) (Martinum) et (Eugenium); nam (specialiter) oportet (synodum convocari) (ad accusandum pontificem) (17. distinctio § „hinc eciam“ 2. q. 5. „mandastis“) et (de essencia) accusacionis episcopi ad minus (12) requiruntur (cum eorum superiore 3. q. 8.) cujus in agendo. Eine Randbemerkung unten fügt hinzu: vide 23. q. 4 „cum quisque“ similiter. Es fehlen also gänzlich die Artikel 1-4, 15-20, 26-27d, 28 und 29f -35 unserer nr. 210. Die starken Abweichungen dieser Londoner Handschrift von der durch zahlreiche Hand- schriften überlieferten, in nr. 210 gedruckten Denkschrift, besonders die Umstellungen, werden sich nicht erklären lassen als Anderungen, die ein Schreiber willkürlich an einem ihm vorliegenden, mit nr. 210 übereinstimmenden Text vorgenommen hätte. Man hat vielmehr den Eindruck einer selb- ständigen, von nr. 210 unabhängigen Uberlieferung der von Cusa gehaltenen Rede, die hier z. T. wörtlich, z. T. in freier Wiedergabe erscheint. Der Text der Londoner Handschrift würde dann also der Uberarbeitung, die Cusa mit seiner Rede, ehe er sie schriftlich in der Form der Denk- schrift nr. 210 überreichte, vorgenommen hat, zeitlich vorangehen. Hätte Herre die Handschrift in ihrem Verhältnis zu dem sonst überlieferten Text erkannt, so würde er sie wohl selbständig neben nr. 210 abgedruckt haben. Jetzt glaubten wir uns mit der Angabe der Abweichungen begnügen zu müssen. p. 409, 47b lies: Parmeniani, statt: Parmeniam. p. 441, 9 ist hinter delusa extitit hinzuzufügen: 2. p. 441, 46 a lies: Hefele 7, 398-404, statt: ebenda — 397. 46" lies: S. 435, statt: S. 438. p. 447, p. 458, 46b lies: Z. 28 f., statt: Z. 8. p. 476, 10 lies: 8. et 11., statt: 8. et 9. p. 501, 44a lies: Christiana, statt: Christiania. p. 527, 30 lies: „nulli phas“, statt: „nulliphas“. p. 540, 45b lies: Anm. 11, statt: Anm. 12. p. 542, 46b lies: S. 539 Anm. 12, statt: S. 213 Anm. 13. p. 559 nt. 6: Hier ist zweifellos nicht der gänzlich unbekannte Glossator im 12. Jahrhundert gemeint. der nur gans gelegentlich als „cardinalis“ von den Kanonisten zitiert wird, sondern der in unserer nr. 217a als „cardinalis Florentinus“ (S. 570 Z. 14) oder kurz als „cardinalis“ (S. 571 Z. 31) an- gezogene Florentiner Kanonist und Kardinal Zabarella, der ein Schüler des oben (S. 559 Z. 24) mit ihm zusammen genannten Johannes von Lignano und der Lehrer Tudeschis war. p. 591, 7 lies: provinciis, statt: povinciis. p. 698 unter „Mai 21 Nürnberg“ lies: K. Friedrich verspricht Hzg. Wilhelm von Sachsen Unterstützung betr. Luxemburg, statt: Gelöbnis Ebf. Jakobs von Trier als Leiter der Reichskanzlei. p. 714 unter Chanadia lies: Chanadium, d. i. Csanád in Ungarn, statt: Chanadia (?).
760 Zusätze und Verbesserungen. omnis scriptura) eis adversari videtur, (ad solum Constanciense concilium) recursum habebant, quod tamen eis non fuit ad propositum (vgl. S. 428 Z. 33-35). In einem späteren Nachtrag (von gleicher Hand?) ist der Inhalt von art. 29e und I zusammen- gefaßt. Er lautet: Processus contra Eugenium invalidus, (quia synodus) ad hec non fuit convocata, sed (ad) alios (certos fines) (per) (Martinum) et (Eugenium); nam (specialiter) oportet (synodum convocari) (ad accusandum pontificem) (17. distinctio § „hinc eciam“ 2. q. 5. „mandastis“) et (de essencia) accusacionis episcopi ad minus (12) requiruntur (cum eorum superiore 3. q. 8.) cujus in agendo. Eine Randbemerkung unten fügt hinzu: vide 23. q. 4 „cum quisque“ similiter. Es fehlen also gänzlich die Artikel 1-4, 15-20, 26-27d, 28 und 29f -35 unserer nr. 210. Die starken Abweichungen dieser Londoner Handschrift von der durch zahlreiche Hand- schriften überlieferten, in nr. 210 gedruckten Denkschrift, besonders die Umstellungen, werden sich nicht erklären lassen als Anderungen, die ein Schreiber willkürlich an einem ihm vorliegenden, mit nr. 210 übereinstimmenden Text vorgenommen hätte. Man hat vielmehr den Eindruck einer selb- ständigen, von nr. 210 unabhängigen Uberlieferung der von Cusa gehaltenen Rede, die hier z. T. wörtlich, z. T. in freier Wiedergabe erscheint. Der Text der Londoner Handschrift würde dann also der Uberarbeitung, die Cusa mit seiner Rede, ehe er sie schriftlich in der Form der Denk- schrift nr. 210 überreichte, vorgenommen hat, zeitlich vorangehen. Hätte Herre die Handschrift in ihrem Verhältnis zu dem sonst überlieferten Text erkannt, so würde er sie wohl selbständig neben nr. 210 abgedruckt haben. Jetzt glaubten wir uns mit der Angabe der Abweichungen begnügen zu müssen. p. 409, 47b lies: Parmeniani, statt: Parmeniam. p. 441, 9 ist hinter delusa extitit hinzuzufügen: 2. p. 441, 46 a lies: Hefele 7, 398-404, statt: ebenda — 397. 46" lies: S. 435, statt: S. 438. p. 447, p. 458, 46b lies: Z. 28 f., statt: Z. 8. p. 476, 10 lies: 8. et 11., statt: 8. et 9. p. 501, 44a lies: Christiana, statt: Christiania. p. 527, 30 lies: „nulli phas“, statt: „nulliphas“. p. 540, 45b lies: Anm. 11, statt: Anm. 12. p. 542, 46b lies: S. 539 Anm. 12, statt: S. 213 Anm. 13. p. 559 nt. 6: Hier ist zweifellos nicht der gänzlich unbekannte Glossator im 12. Jahrhundert gemeint. der nur gans gelegentlich als „cardinalis“ von den Kanonisten zitiert wird, sondern der in unserer nr. 217a als „cardinalis Florentinus“ (S. 570 Z. 14) oder kurz als „cardinalis“ (S. 571 Z. 31) an- gezogene Florentiner Kanonist und Kardinal Zabarella, der ein Schüler des oben (S. 559 Z. 24) mit ihm zusammen genannten Johannes von Lignano und der Lehrer Tudeschis war. p. 591, 7 lies: provinciis, statt: povinciis. p. 698 unter „Mai 21 Nürnberg“ lies: K. Friedrich verspricht Hzg. Wilhelm von Sachsen Unterstützung betr. Luxemburg, statt: Gelöbnis Ebf. Jakobs von Trier als Leiter der Reichskanzlei. p. 714 unter Chanadia lies: Chanadium, d. i. Csanád in Ungarn, statt: Chanadia (?).
- Ia: Titul
- Ic: Inhaltsübersicht
- I: Vorwort
- 1: Edice
- 691: Chronologisches Verzeichnis
- 706: Orts-Personen-Namen Register
- 757: Zusätze und Verbesserungen